REPUBLIKAE SHQIPERISE UNIVERSITETI I TIRANES INSTITUTI I STUDIMEVE EUROPIANE

Transcription

1 \NSTITUTI t STUDIME\/E EVROPIANE * U1 REPUBLIKAE SHQIPERISE UNIVERSITETI I TIRANES INSTITUTI I STUDIMEVE EUROPIANE Punim Shkencor ne Kerkim te Grades: "DOKTOR SHKENCASH" Terna: "SISTEMET ZGJEDHORE DHE ATO TE KUOTAVE GJNORE, NE KENDVESHTRIMIN E IMPAKTIT TE TYRE NE PERFAQESIMIN E BARABARTE GJINOR NE PUSHTETIN LEGJISLATIV, EKZEKUTIV, GJYQESOR DHE ADMINISTRATEN PUBLIKE" Fusha: E Drejta Pub like I Te Drejtat e Njeriut. Specialiteti: Politika dhe Qeverisja ne Europe. E drejta e perfaqesimit te barabarte gjinor ne vendimmarrje, si e drejte publike e qeverisjes ne BE. Mbrohetmedate: I /2015 Studenti: MND: Anna XHEKA Udheheqesi Shkencor: Prof. Kosta BARJABA Anetar i Asociuar i Akademise se Shkencave KOMISIONI: 1. Kryetar Anetar ( opponent) 3. Anetar ( opponent) 4. Anetar 5. Anetar 2. Tirane, 2015

2

3

4

5

6

7

8

9

10 Sistemet Zgjedhore dhe ato te Kuotave Gjnore ne Kendveshtrimin e Impaktit ne Perfaqesimin e Barabarte Gjinor ne Pushtetin Legjislativ, Ekzekutiv; Gjyqesor dhe Administraten Publike XVII. LISTA E TABELAVE Tabela Nr.1: Perqindja e grave ne parlament ne 24 legjislatura kombetare nga viti Tabela Nr. 2: Llojet kryesore te sistemit te kuotave te perdorura ne Europe Tabela Nr. 3: Kombinimet e llojeve te kuotave elektorale me momentet e procesit zgjedhor Tabela Nr. 4: Perfaqesimi i grave ne parlamentet kombetare te vendeve te BE/ EEA: Niveli i perf aq esimit, lloji i kuotes dhe sistemi elektoral Tabela Nr. 5: Perfaqesimi i grave ne parlamentet kombetare te vendeve te BE-se: Prirja e balances gjinore ne dy periudha te njepasnjeshme krahasimore Tabela Nr. 6: Ndertimi dhe efekti i kuotave gjinore ligjore ne 5 vende europiane Tabela N r. 7: N dertimi dhe rezultatet e kuotave vullnetare ne 6 parti social demokratike ne Europe Tabela Nr. 8: Kuotat e grave udheheqese te partive kryesore politike ne vitin Tabela Nr. 9: Perfaqesimi i grave ne parlamentet kombetare ne 8 vende gjate 5 zgjedhjeve, para dhe pas zbatimit te kuotes Tabela Nr.10: Grate ne parlament ne rang boteror Tabela Nr.11: Perfaqesimi i grave dhe i burrave ne Parlamentin Europian sipas kontributit te shteteve anetare Tabela N r. 12: Perfaqesimi i grave ne parlamentin shqiptar ne vite Tabela Nr.13: Perberja dhe struktura e parlamentit shqiptar ne vitin Tabela Nr.14: Grate e zgjedhura ne parlamentin e Kosoves Tabela Nr. 15: Grate ne parlamentin kombetar gjerman (Bundestag) Tabela Nr. 16: Perfaqesimi i grave polake ne Sejm nder vite Tabela Nr. 17: Numri dhe perqindja e grave depute ne Kuvendin Kombetar te Sllovenise Tabela Nr.18: Perqindja dhe numri i grave deputete ne Kongresin Spanjoll (dhomen e ulet) per tre partite e med.ha dhe koalicionet qe nga viti Tabela Nr. 19: Perqindja e grave te nominuara dhe te zgjedhura ne parlamentin suedez Tabela Nr. 20: Grate ne parlamentin suedez sipas partive x

11 Sistemet Zgjedhore dhe ato te Kuotave Gjnore ne Kendveshtrimin e Impaktit ne Perfaqesimin e Barabarte Gjinor ne Pushtetin Legjislativ, Ekzekutiv; Gjyqesor dhe Administraten Publike Tabela Nr. 21: Perqindja e grave ne pozicione ministrore ne rang boteror Tabela Nr. 22: Perfaqesimi i grave ne te tri nivelet e Komisionit Evropian Tabela Nr 23: Faktoret qe pengojne adaptimin e legjislacionit gjinor ne bote Tabela Nr 24: Mekanizmat e buxhetimit gjinor parlamentar XVIII. LISTA E GRAFIKEVE Grafiku Nr. 1. Ndryshimet mesatare ne perfaqesimin e grave ne parlamentet kombetare sipas llojit te kuotes Grafiku Nr. 2: Perfaqesimi i grave dhe i burrave ne parlamentet kombetare (njedhomeshe) ne vendet anetare 2013, and 2003* Grafiku Nr. 3: Perfaqesimi i grave dhe i burrave ne Parlamentin Europian, Grafiku Nr. 4: Perfaqesimi i grave ne pushtetin ekzekutiv ne BE-27, Grafiku Nr.5: Perfaqesimi i grave ne Komisionin Europian gjate 25 viteve te fundit Grafiku Nr. 6: Perfaqesimi i grave ne dy nivelet me te larta Gopolitike) ne administratat publike kombetare ne BE -27, 2012 dhe Grafiku Nr. 7: Perqindja e grave gjykatese ne gjykatat kombetare te larta ne te gjithe BE- ne per periudhen Grafiku Nr. 8: Perf aq esimi i grave ne Gjykaten e Larte te vendeve te Bashkimit Europian ne vitin Grafiku Nr. 9: Perfaqesimi gjinor ne pozicionet e kryetareve te Gjykates se Larte Civile, Administrative, Kushtetuese dhe Prokuroreve Publike ne 27 vendet e BE ne vitin XIX. SHTOJCA Shtojca A: Perkufizime Shtojca B: Rezultatet e kombinimeve re sistemeve zgjedhore me kuotat gjinore Shtojca C: E drejta pozitive dhe aktive e votes per grate ne rang boteror Shtojca D: Grate udheheqese te qeverive ne rang boteror XI

12 ABSTRAKT - PËRMBLEDHJE Përfaqësimi i grave në organet vendimmarrëse të të tre pushteteve: legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor vazhdon të mbetet ende në nivele kritike, si dhe njëherësh sfidë e axhendës së përditshme të aktorëve politike dhe të shoqërisë civile. Megjithëse gratë përbëjnë më shumë se gjysmën e popullsisë botërore, ato përfaqësohen në nivele afër 20% në parlament në rang botëror dhe në nivele të përafërta në ekzekutiv. Pavarësisht përpjekjeve shumëshekullore në kërkim të të drejtave të tyre politike, vendimmarrja për gratë vazhdon të jetë domen i burrave, duke lënë jashtë fushës së mbulimit dhe interesit shumë probleme jetike për to, pavarësisht progresit të arritur nga gjysmë shekulli i fundit të vitit të kaluar e në vijim. Faktorët që diktojnë këtë nivel përfaqësimi të grave janë të shumtë, duke filluar nga ata kulturorë, historikë, tradicionalë, ekonomikë, politikë, arsimorë e të tjera. Në përpjekje për të ndryshuar këtë realitet, partitë politike, qeveritë, organizatat ndërshtetërore si Bashkimi Europian etj, kanë marrë një sërë masash dhe kanë ngritur një sërë mekanizmash. Ky studim analizon ndikimin e dy prej mekanizmave kryesorë institucionalë në sfidën gjinore në vendimmarrje: i) të sistemeve zgjedhore dhe ii) të sistemeve të kuotave gjinore në përfaqësimin e grave në organet vendimmarrëse të pushteteve si dhe në administratën publike, si një sektor i rëndësishëm i vendimmarrjes publike. Studimi analizon vende që përfaqësojnë praktikat më të suksesshme të balancës gjinore në botë dhe Europë, por njëherësh edhe vendet e Ballkanit Perëndimor me fokus të veçantë Shqipërinë. Ky konfiguracion gjeografik u përzgjodh në shërbim të qëllimit, për të përcaktuar modelin më të mirë gjinor, por sigurisht të parë nën këndvështrimin e mundësive të përshtatjes me vende të ndryshme me kulturë dhe tradita të ndryshme. Për të konkluduar lidhur me këtë varësi janë referuar burime teorike, janë përdorur kërkime empirike, si dhe teknika e analizës së treguesve sasiore të variablave të nevojshëm. Pavarësisht se nuk ka një lidhje të drejtpërdrejtë midis sistemeve zgjedhore dhe përfaqësimit të grave në ekzekutiv, gjyqësor dhe administratë, ky punim e analizon këtë varësi në mënyrë të tërthortë nëpërmjet analizës së përfaqësimit të grave në parlament dhe këtij treguesi në pushtetet e tjera, për të konkluduar më pas duke përdorur teorinë e deduksionit, në varësitë respektive të përfaqësimit të grave në të trija degët e qeverisjes. 1

13 Punimi del në përfundimin se ekziston një varësi e drejtpërdrejtë midis llojit të sistemit zgjedhor, kombinuar me sistemin e kuotave gjinore, dhe përfaqësimit të grave në vendimmarrjen legjislative, së pari duke përcaktuar kombinimin më të mirë të sistemit zgjedhor dhe kuotës gjinore. Gjithashtu, për të arritur balancën gjinore, qeveritë kanë në dorë një mekanizëm të suksesshëm nëse ekziston vullneti i mirë për ta përdorur, pikërisht ndryshimin e sistemit zgjedhor dhe harmonizimin e tij sipas modelit më efiçent me sistemin e kuotave gjinore. Fjalët Kyçe: barazia gjinore, përfaqësimi gjinor në vendimmarrje, sistem zgjedhor, kuota gjinore, legjislativ, ekzekutiv, gjyqësor, administratë publike, Europë, Ballkan, Shqipëri. 2

14 HYRJE Çdo vend meriton të ketë udhëheqësit më të mirë të mundshëm dhe kjo do të thotë se grave duhet t'i jepet një shans për të konkurruar. Në qoftë se ato nuk do të lejohen të konkurrojnë në procesin zgjedhor, atëherë vendet me të vërtetë i zhdukin vetes së tyre një pjesë të madhe talenti. Madeleine K. Albright Ky citim i Albright përmban në thelb të tij, misionin gati shekullor botëror, por ende të pamundur të domosdoshmërisë së balancës gjinore në vendimmarrjen legjislative, por edhe atë ekzekutive, gjyqësore dhe të administratës publike. Për shekuj me rradhë, që nga koha kur gruaja për herë të parë fitoi të drejtën për t u zgjedhur, janë bërë hapa të rëndësishëm dhe produktivë si për sa i përket masave legjislative, institucionale e administrative të ndërmarra, ashtu edhe hartimit të politikave që synojnë përmirësimin e statusit të saj dhe arritjen e barazisë gjinore në tërësi me fokus të veçantë vendimmarrjen. Pavarësisht veçorive specifike të kulturave dhe vendeve të ndryshme në rang botëror apo rajonal, politikat gjinore kanë pasur si objektiv fuqizimin e statusit të gruas, me qëllim që t i krijohet asaj në vazhdimësi një akses më i madh në tregun e punës dhe në mundësitë për karrierë biznesi, administrative dhe politike. Përmirësimet në përfaqësimin e grave në vendimmarrje kanë ardhur si rezultat i presionit dhe aksionit të gjatë që gratë në mënyrë të organizuar apo edhe individuale kanë ndërmarë në vite. Ato përbëjnë mbi 50% të popullsisë në shumicën e vendeve të botës dhe kësisoj, interesat e tyre, shqetësimet, dhe kontributet duhet të përfshihen në proceset e vendimmarrjes publike nga të gjitha shoqëritë. E vetmja mënyrë për ta realizuar këtë është pjesëmarrja e tyre në masën që ato marrin pjesë në shoqëri, në organet vendimmarrëse të pushteteve. Parlamenti është autoriteti ligjvënës në shoqëri dhe është e pritshme që anëtarët e zgjedhur të tij të jenë përfaqësuesit e votuesve të tyre, ku 50% e tyre janë gra. Arsyet që mbështesin përfaqësimin e barabartë gjinor për burrat dhe gratë, ndër të tjera përfshijnë faktin se legjislaturat janë autoritetet 3

15 ligjvënëse në shumicën e shoqërive, dhe kësisoj anëtarët e zgjedhur pritet të jenë përfaqësuesit e zgjedhësve të tyre (Celis, Childs, Kantola and Krook 2008, Mansbridge, 1999: ). Tezat bazuar në hulumtimet mbi rritjen e përfaqësimit të grave në politikat publike, veçanërisht përmes reformës zgjedhore argumentojnë se:...gratë ligjvënëse ngrenë shqetësime unike dhe çështje prioritare, edhe në qoftë se ato nuk janë në gjendje të transformojnë institucionet legjislative (Celis, 2008; Dietz, 2003: ; Lovenduski and Norris 2003: ; Phillips 1995; Pitkin, 1967; Wängnerud, 2009: 51-69). Studiues të tjerë kanë konkluduar se përfaqësimi i grave në vendimmarrje është i rëndësishëm sepse dikton funksionimin tërësor të shoqërisë. Interesat e grave janë të lidhura me strukturën e shoqërive të veçanta në kohë dhe hapësirë (Phillips 1995). Ky konkluzion është i rëndësishëm pasi ekuivalenton interesat e tyre me interesat e mbarë shoqërisë dhe marrja në konsideratë e tyre kthehet në një domosdoshmëri zhvillimi. Wängnerud thekson se: Gratë si çdo grup demografik kanë nevoja të ndara nga grupet e tjera, por të përbashkëta brenda grupit të tyre shoqëror, kanë interesa dhe shqetësime që burojnë nga përvojat e tyre të jetës dhe i bëjnë ato të jenë më të ndjeshme në lidhje me politikat sociale sesa burrat; kësisoj gratë ligjvënëse përfaqësojnë më mirë interesat dhe perspektivat e grave (Wängnerud, 2000: 51-69). Tema e këtij punimi shkencor është hulumtimi mbi identifikimin, ndikimin dhe efikasitetin e llojit të sistemit elektoral dhe të sistemit të kuotave gjinore në përfaqësimin e grave në parlament, në ekzekutiv, gjyqësor dhe administratën publike. Hulumtimi është bërë me fokus Shqipërinë për t i shërbyer përzgjedhjes më të mirë të mekanizmit ndihmues të rastit shqiptar. Për ta arritur këtë, studimi përfshin analizën e disa vendeve, të cilët përfaqësojnë modele të rëndësishme mekanizmash efiçente dhe rezultative. Për të bërë të mundur krahasimin e të dhënave në kontekstin gjeografik, i cili nga ana e tij është i lidhur me faktorë socialë, kulturorë dhe historikë, studimi i kushton një vëmendje të posaçme analizës së vendeve të rajonit. Kërkimi përshkruan kornizën ligjore, politike dhe përfaqësimin real gjinor në pushtetin legjislativ, ekzekutiv, gjyqësor dhe administratën publike në kontekstin botëror, evropian dhe të vendeve të mara në analizë, me fokus të posaçëm Shqipërinë sipas disa kritereve përzgjedhëse. Përzgjedhja është bërë duke pasur parasysh së pari llojin e kuotave gjinore të përdorura, llojin e sistemit zgjedhor dhe koordinatat gjeografike të vendeve, për të respektuar kriterin rajonal apo të Europës Perëndimore. Janë marrë në analizë vende që kanë në zbatim të dy llojet e kuotave për të analizuar cila prej tyre është më e efektshme në një kontekst kohor dhe gjeografik të caktuar, në mënyrë që t i shërbehet 4

16 gjetjeve mbi mekanzimin më efikas të arritjes së balancës gjinore në vendimmarrje. Me të njëjën logjikë, janë analizuar vende që kanë në zbatim sisteme të ndryshme elektorale: mazhoritar, proporcional apo të përzier. Studimi i këtyre rasteve ka përfshirë analizën e treguesve në periudha të ndryshme kohore, duke i kushtuar vëmendje të veçantë analizës së përfaqësimit para dhe pas ndryshimeve ligjore dhe institucionale në vendet respektive, për ndryshimin e sistemeve zgjedhore apo vendosjes së sistemit të kuotave gjinore. Në çdo rast, fokusi i analizës ka qenë zbulimi i varësisë së sistemit zgjedhor dhe atij të kuotave gjinore në nivelin e përfaqësimit të grave në vendimmarrje, duke bërë më pas krahasimin e situatave të rasteve të ndryshme dhe për të rekomanduar variantin më të mirë. Studimi është strukturuar në analizën e varësisë së dy variablave të ndryshueshëm, llojit të sistemit zgjedhor dhe llojit të kuotës gjinore apo kombinimeve të tyre, në treguesin objekt studimi, përfaqësimin e grave në vendimmarrje. Në punim është shmangur dhënia e përkufizimeve të koncepteve që trajtohen në tekst. Përkufizimet janë vendosur në një aneks të veçantë, në mënyrë që të mos ngarkohet punimi dhe njëkohësisht të respektohet standardi i një punimi doktoral. Duke qenë se tregues i objektit të studimit varet edhe nga disa varabla të tjerë, veç dy variablave që analizohen në këtë punim, është e vështirë të jepet një konkluzion i prerë në lidhje me varësinë sasiore të ndikimit të tyre. Gjithësesi, qëllimi i këtij punimi është përcaktimi i kategorisë më të efektshme ndër dy llojet e variablave të ndryshueshëm dhe ky konkluzion del qartësisht, bazuar në të dhënat sasiore dhe krahasimin empirik të rezultateve të balancës gjinore në mjedise të ndryshme elektorale dhe të kuotës gjinore. Punimi përbëhet veç kapitujve hyrës nga katërmbëdhjetë kapituj analizues. Në Kapitullin e dytë, që është kapitulli i parë i analizës, jepet domosdoshmëria e qasjes ndaj drejtësisë gjinore, duke mos u mjaftuar me barazinë gjinore formale, e cila siç e ka treguar përvoja e shumë dekadave, nuk ka sjellë barazinë e rezultateve mes dy gjinive dhe referuar kësaj teme studimi, specifikisht nuk ka sjellë barazinë e rezultateve të përfaqësimit të barabartë gjinor në vendimmarrje. Kapitulli i tretë, trajton një historik të shkurtër të momenteve kryesore të sfidës gjinore në rang botëror, europian dhe të shteteve të posaçme të marra në studim. Në kapitullin e katërt debatohet rëndësia e përfaqësimit të barabartë gjinor në vendimmarrje, për të kaluar në analizën e sistemeve zgjedhore dhe ndikimit të secilit prej tyre në përfaqësimin e grave në parlament. Në fund të këtij kapitulli, analiza konkludon se sistemet proporcionale dhe ato të përziera 5

17 janë mjediset elektorale më miqësore për gratë, ndërkohë që sistemet mazhoritare të të gjitha llojeve janë përjashtuese për to. Kapitulli i pestë trajton ndikimin e variablit të dytë shumë të rëndësishëm në balancën gjinore të vendimmarrjes, atë të sistemit të kuotave gjinore. Analiza fillon me ndarjen sipas Dahlerup (Dahlerup, 2006: 19-21) të sistemit të kuotave në dy dimensione, në varësi të burimit ligjor apo normativo partiak, ku ato janë vendosur. Pjesë e këtij kapitulli është edhe debatimi në lidhje me faktorët që diktojnë llojin e sistemit të kuotave që vendoset në një kontekst të caktuar politik. Në kapitullin e gjashtë analizohet efekti i sistemeve të ndryshme të kuotave gjinore, në mjedise të ndryshme të sistemeve elektorale, duke konkluduar mes kombinacioneve të ndryshme sistem elektoral kuotë gjinore, për përzgjedhjen e kombinimit më të mirë të dy variablave. Më pas po në këtë kapitull vijohet me efektin që kanë rregullat e renditjes së kandidatëve në listë dhe sanksionet për moszbatimin e kuotave në efektin përfundimtar të kuotës gjinore lidhur me balancën. Në fund të analizës së këtij kapitulli, qartazi konkludohet se ndërsa kuotat politike sjellin një progres të konsoliduar të balancës gjinore dhe i referohen një tradite shumëvjeçare vullnetare të demonstruar nga partitë politike larg sanskioneve, kuotat legjislative janë një praktikë e re rishtazi e shfaqur në vendet post-komuniste që më shumë sesa vullnet është detyrim i sanksionuar. Gjithësesi duke qenë se shoqërohet me sanksion dhe rregulla të forta renditjeje ka rezultuar në një progres më të shpejtë të balancës gjinore në parlament, por që nuk ndiqet me të njëjtin ritëm në vendimmarrjen e pushteteve të tjera, ku nuk ekzistojnë sanksionet. Kapitulli konkludon se kombinimi i sistemit proporcional me kuotën ligjore, që shoqërohet nga rregulla të mirëfillta renditjeje dhe sanksione të forta për moszbatimin e saj, është kombinimi i artë për arritjen e balancës gjinore në parlament. Kapitulli i shtatë trajton rolin e vullnetit politik të partive në këtë proces, si një element kyç në arritjen e barazisë gjinore në vendimarrje, sidmos atë legjislative. Në kapitullin e tetë analizohet koha e nevojshme që kërkon variabëli sistem kuotash gjinore në kombinim me sistemin elektoral, për të dhënë ndikimin e vet në nivelein e përfaqësimit të grave në parlament. Kapitulli i nëntë analizon situatën krahasuese të përfaqësimit gjinor në legjislativ në vendet e përzgjedhura, me fokus më të veçantë Shqipërinë. Të dhënat janë fragmentizuar në aspektin historik të përfaqësimit të grave në parlament si dhe në aspektin krahasues midis vendeve. Një vend të posaçëm në këtë kapitull zë trajtimi i rastit të Ruandës, vendit afrikan që përfaqëson një ndër 10 6

18 vendet më të varfra të botës, që ka dalë vetëm në vitin 1995 nga një prej gjenocideve më të egra të njerëzimit dhe njëherësh në mënyrën më paradoksale të analizës normale të pritshmërisë, që nga viti 2008 mban pozicionin e parë në rang botëror lidhur me përfaqësimin e grave në parlament, duke lënë mbrapa me disa pikë, vendet skandinave me traditë të hershme, të konsoliduar dhe historike në këtë tregues. Rasti Ruanda është pikërisht materializimi i konkluzionit të kapitullit të nëntë, në lidhje me kombinimin e artë të dy variablave objekt studimi për arritjen e balancës gjinore. Analiza e rastit Ruanda dhe rezultatet e saj sigurisht janë një këmbanë zgjimi dhe alarmi njëherësh për mangësitë e theksuara të legjislacionit shqiptar, materializim i vullnetit politik të forcave politike në realizimin e kuotës formale ligjore të 30%. 1 Dhënia e hapësirës partive politike për vendosjen e një kandidateje grua në tre emrat e parë të listave elektorale dhe/ose vendosjen e 30% gra në listën elektorale joshteruese të partive, e pashoqëruar me sanksione të mirëfillta për moszbatim të kuotës gjinore, më shumë se vullnet real për arritjen e kuotës gjinore, përfaqëson të kundërtën, pikërisht mungesën e këtij vullneti dhe krijimin e mundësive ligjore për dështimin e saj. Kapitulli i dhjetë, bën një ndarje të dy rrugëve apo mënyrave kryesore që dalin nga analiza krahasuese e të dhënave të kapitullit paraardhës, lidhur me arritjen e përfaqësimit të barabartë gjinor në legjislativ. Kapitulli i njëmbëdhjetë, ndalet në analizën dhe varësinë e përfaqësimit të grave në ekzekutiv nga të njëjët variabla të cituar më lart, duke e bërë këtë nëpërmjet analizës krahasuese të niveleve të përfaqësimit të grave në qeveritë e të njëjtave vende të analizuara referuar parlamentit. Sigurisht kuotat ligjore apo politike zgjedhore si dhe lloji i sistemit zgjedhor nuk lidhen në mënyrë të drejtpërdrejtë me nivelin e përfaqësimit të grave në qeveri. Gjithsesi ekziston një lidhje e tërthortë po në të njëjtin trend me atë në legjislativ mes treguesit dhe variablave, objekt analize, që diktohet nga prezenca më e madhe e grave në parlament, çka prodhon një mjedis më të favorëshëm për gratë edhe në qeveri. E njëjta varësi por tashmë në administratën publike dhe në pushtetin gjyqësor analizohet në dy kapitujt ndjekës, përkatësisht në kapitullin e dymbëdhjetë dhe në atë të trembëdhjetë, duke rezultuar jo gjithmonë në të njëjtin trend të varësisë, si ai që rezulton në pushtetin ekzekutiv dhe jo më të njëjtin hap ndikimi. 1 Shqipëri. Parlamenti. (2008) Ligj Nr , datë , Kodi Zgjedhor i Republikës së Shqipërisë, i ndryshuar, neni 67/6. I disponueshëm: Parë më: 28 tetor

19 Kapitulli katërmbëdhjetë, analizon shkurtimisht një faktor tjetër të rëndësishëm me ndikim të konsiderueshëm në balancën gjinore, siç është ai financiar dhe buxhetimi gjinor. Kapitulli i fundit analizues është kapitulli i konkluzioneve. Ky kapitull përveç gjetjeve të tjera, referuar qëllimit specifik të studimit që është rasti shqiptar, konkludon se sistemi zgjedhor në Shqipëri, ka nevojë që të rishikohet dhe të përshtatet në një masë të konsiderueshme. Autorja sugjeron dy mënyra të ndryshme të përshtatjes së tij.1- Përdorimin e listave të hapura proporcionale por të shoqëruara me një mekanizëm garantues të grave në parlament, siç janë vendet e rezervuara për gratë. Në këtë mënyrë efekti negativ i listave të hapura do të kompensohej me efektin pozitiv garantues të vendeve të rezervuara. Ky është një model që nuk gjen përdorim në vendet europiane, por në kushtet kur sfida shqiptare e barazisë gjinore në vendimarrje duket e vështirë, përdorimi i këtij kombinimi për një periudhë kohe do të ishte i efektshëm dhe do të konsolidonte demokracinë përfaqësuese, një domosdoshmëri për realitetin shqiptar 2- Përdorimin e listave të mbyllura proporcionale të shoqëruara me rregulla strikte renditje të kandidatëve në listë dhe sanksione radikale në rastet e papajtueshmërisë me kuotën gjinore. 8

20 LISTA E SHKURTIMEVE ACER Qendra Shqiptare për Kërkime Ekonomike ASET Qendra Këshilluese Socio- Ekonomike Shqiptare AT - Austria AWS All women short list (Lista e shkurtuar vetëm me gra) BH- Bosnja dhe Herzegovina BE Bashkimi Europian BE Belgjika BG - Bullgaria CDU Bashkimi Kristian Demokrat CEDAW- Konventa për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave CIM- Komisioni Ndëramerikan i Grave CoE- Këshilli i Europës CSW- Komisioni për Statusin e Grave pranë OKB CZ Republika Çeke CY - Qipro DK - Danimarka D4D- Instituti Demokratik për Zhvillim, Kosovë DK Danimarka DE Gjermania EE - Estonia EEA Zona Ekonomike Europiane EU- Bashkimi Europian FGPSD - Forumi i Gruas së Partisë Social Demokrate 9

21 EL Greqia ES Spanja FFRP - Forumi Shumëpartiak dhe Shumëetnik i Grave Parlamentare në Ruandë FI - Finlanda FR - Franca G20- Grupi i 20 Ekonomive më të Mëdha Botërore G99- Grupimi 99 GJED- Gjykata Europiane e Drejtësisë HU - Hungaria IDEA- Instituti Ndërkombëtar për Demokraci dhe unë Asistencës Zgjedhore ICG- Grupi Ndërkombëtar i Krizës në Bosnjë dhe Herzegovinë IE - Irlanda ILO- Organizata Ndërkombëtare e Punës IT Italia KE Komisioni Europian KFOR Organizata e Forcave të Atlantikut të Veriut në Kosovë KQZ- Komisioni Qendror Zgjedhor LSI- Lëvizja Socialiste për Integrim LT Lituania LU - Luxembourgu LV Latvia MT - Malta NATO- Organizata e Traktatit të Atlantikut Verior NL - Hollanda 10

22 OAS- Organizata e Shteteve të Amerikës ODHIR- Zyra për Institucione Demokratike dhe të Drejtat e Njeriut në Europë OJQ Organizatë Jo qeveritare OKB- Organizata e Kombeve të Bashkuara OSCE- Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Europë PARQUOTA- Anketa e Unionit Ndërparlamentar PD- Partia Demokratike PDK- Partia Kristian Demokrate PL - Polonia PR- Partia Republikane PS- Partia Socialiste PSD Partia Social Demokrate PT - Portugalia RDGJ- Republika Demokratike Gjermane RFGJ- Republika Federale Gjermane RO Rumania SE - Suedia SI Sllovenia SK - Sllovakia UK Mbretëria e Bashkuar UN- Kombet e Bashkuara UNDP- Programi i Zhvillimit i Kombeve të Bashkuara UNMIK- Misioni i Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë UN Women- Organizata e Kombeve të Bashkuara për Barazinë Gjinore dhe fuqizimin e grave 11

23 I. VËSHTRIM I PËRGJITHËSHËM MBI METODOLOGJINË, RËNDËSINË, PYETJET KËRKIMORE, HIPOTEZAT E STUDIMIT E TË TJERA I/1 - Justifikimi i studimit Nevoja e një studimi akademik buron nga domosdoshmëria e zgjidhjes së një problemi të caktuar në një kontekst të caktuar gjeografik dhe mjedis të caktuar politiko social, por jo vetëm. Shpesh kjo nevojë lidhet me misionin e fushës akademike, paraprirjen me ide të reja të proceseve aktuale apo të ardhme. Nevoja e këtij studimi në kuadër të studimeve të doktoraturës, buron nga domosdoshmëria e arritjes së balancës gjinore në Shqipëri, një sfidë e shtruar nga të gjithë grupet e interesit të shoqërisë shqiptare. Shqipëria aktualisht gjendet në një moment historik të saj, anëtarësimit në BE. Një ndër rekomandimet e vazhdueshme të Raporteve të Monitorimit të KE ka të bëjë me të drejtat e njeriut, ku një vend të rëndësishëm zënë të drejtat e grave dhe posaçërisht të drejtat e tyre politike, për të qenë të përfaqësuara në organet vendimmarrëse të të gjitha pushteteve, si domosdoshmëri e zhvillimit shoqëror dhe parametër thelbësor i sistemit demokratik që buron nga parimi i pjesëmarrjes. Shqipëria ka ratifikuar prej dy dekadash Konventën Për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave dhe protokollin shtesë të saj. Një ndër detyrimet më të rëndësishme të saj, është arritja e përfaqësimit të barabartë gjinor në organet vendimmarrëse. Platforma për veprim e Pekinit është një tjetër dokument ndërkombëtar, në të cilin Shqipëria aderon dhe që kërkon përmbushjen e një minimumi prej 30% të përfaqësimit të grave në organet vendimmarrëse. Diktuar nga parimet e demokracisë si bazë e shtetit demokratik, si dhe nën presionin e dokumentve dhe organizmave ndërkombëtarë, Shqipëria ka miratuar një paketë thuajse të plotë legjislative, që synon balancën gjinore në tërësi dhe specifikisht në vendimmarrje, që nga amendimi i Kodit Zgjedhor dhe vendosja e kuotës gjinore, miratimi i ligjit Për Barazinë Gjinore në Shoqëri, si dhe një sërë dokumentesh politikë, të cilat përmbajnë objektiva të posaçme për përfaqësimin e grave në vendimmarrje. Debati në lidhje më këtë çështje është hapur jo vetëm në Shqipëri, duke u zhvilluar rreth disa çështjeve: shkaqet dhe faktorët që sjellin disbalancën gjinore në përfaqësim dhe veçanërisht në legjislativ dhe ekzekutiv; pse duhet të jetë kaq i rëndësishëm përfaqësimi i grave në këto institucione, kur ato funksionojnë shumë mirë edhe pa praninë e tyre; rreth tezës së aftësisë apo meritrokracisë së përfaqësimit të grave; impaktet në jetën ekonomiko-politiko-shoqërore të një vendi, të përfaqësimit të 12

24 barabartë gjinor etj. Kjo është arsyeja që studimi shtrihet në praktikat më të mira botërore dhe europiane, por edhe analizon disa praktika rajonale, pavarësisht performancës së tyre, me synimin që krahasimi i modeleve të ndryshme të formulojë një konkluzion më të saktë mbi modelin më të mirë funksional në realitetin shqiptar. Shumë vende anëtare të BE, prej vitesh kanë eksperimentuar rrugë të ndryshme për të rritur përfaqësimin e grave në vendimmarrje, sidomos në legjislativ dhe ekzekutiv. Një ndër metodat më efikase është ajo e ndërhyrjes në sistemet zgjedhore, për t i bërë këto sisteme me më shumë hapësirsa për gratë. Pavarësisht kuadrit formal relativisht të plotësuar, përfaqësimi real i grave në vendimmarrje vazhdon të jetë në parametra kritikë në Shqipëri dhe ende larg minimumit të sanksionuar prej 30%. Dy dekadat e pas - tranzicionit janë shoqëruar me shumë deklarata politike apo përpjekje të demonstruara të qeverive dhe shoqërisë civile për ndryshimin e situatës së disfavorshme gjinore për gratë në vendimmarrje, por mungojnë pothuajse fare studimet dhe analiza e detajuar e saj. Në formatin akademik janë shumë të pakta punimet e autorëve referuar kësaj teme 2. Kjo mungesë sigurisht sjell mangësi në argumentin politik dhe akademik, lidhur me hartimin e strategjive më të mira dhe më të suksesshme për të arritur qëllimin. Hartimi i politikave apo dokumenteve të tjerë në funksion të qëllimit të përfaqësimit të barabartë gjinor pa analizën e mësipërme, i lë ato të paplota apo me vështirësi dhe shkallë të ulët implementimi, që konvertohen me rezultatin jo të pritshëm ashtu si në fakt ka ndodhur gjatë këtyre viteve. Kjo bën që të harxhohet shumë kohë, burime dhe energji njerëzore në mënyrë jo efikase. Pra, efekti negativ i mungesës së studimeve është dydimensional. Nga njëra anë investime të shkuara dëm, nga ana tjetër rezultat i paarritur. Shqipëria, si në shumë fusha të tjera edhe në barazinë gjinore, ka ndjekur metodën e marrjes së modeleve të gatshme ligjore nga vendet e tjera, të përshtatura në mënyrë joefiçente me kushtet shqiptare apo të papërshtatura fare. Analizat janë mjaftuar me evidentimin e treguesve statistikorë nga legjislatura në legjislaturë, pa u thelluar në shkaqet që kanë sjellë një situatë të caktuar apo mënyrat më efiçente të sugjeruara për ndryshimin pozitiv të saj. Është pikërisht, disbalanca që ekziston midis domosdoshmërisë së ndërmarrjes së studimeve akademike lidhur me faktorët dhe mekanizmat që sigurojnë arritjen e objektivave të balancës gjinore në vendimmarrje nga njëra anë dhe mungesa e tyre pothuajse totale, nevoja që diktoi këtë studim si temë doktorale. 2 I referohem kontributeve të Prof. Dr Aurela Anastasi dhe Enkelejda Olldashi. 13

25 - I/2 - Qëllimi i studimit Ky punim doktoral synon të argumentojë varësinë e përfaqësimit të grave në organet vendimmarrëse të të tre llojeve të pushteteve nga lloji i sistemit elektoral dhe konkludimi mbi mjedisin më të favorshëm elektoral për balancën gjinore. Punimi synon të japë një pasqyrë krahasuese të treguesve të balancës gjinore në vendimmarrjen legjislative, ekzekutive dhe gjyqësore të Shqipërisë dhe vendeve të tjera të rajonit dhe më gjerë, duke synuar sensibilizimin e të gjithë aktorëve të shoqërisë shqiptare për t u orientuar drejt planeve efektive të aksionit në funksion të qëllimit, njëherësh për të hapur rrugën e punimeve të tjera në këtë fushë, e cila përmban shumë faktorë ndikues me nevojë të analizohen, duke përcaktuar prirjen dhe masën respektive të ndikimit të tyre. Duke konkluduar mbi kombinimet më të mira të sistemeve zgjedhore dhe atyre të kuotave gjinore që rezultojnë të jenë pjesë integrale të sistemeve zgjedhore proporcionale, kërkimi synon të rekomandojë ndërhyrjet e nevojshme ligjore, institucionale dhe të politikave, me qëllim arritjen e përfaqësimit të barabartë gjinor në pushtetin legjislativ, ekzekutiv, gjyqësor dhe administratën publike në Shqipëri. 14

26 - I/3- Metodologjia Ky punim mbështetet në burime teorike dhe analizën e përvojës historike. Midis katër metodave të kërkimit sociologjik: testimit, analizës së të dhënave ekzistuese, punës në fushë dhe eksperimentit, në këtë punim kam përdorur kryesisht metodën e dytë, analizën e të dhënave ekzistuese. Kjo analizë përfshin të dhëna empirike dhe të dhëna të burimeve dytësore. Burimet dytësore përfshijnë botime të ndryshme rreth kësaj fushe, konkluzionet e studiuesve të bazuara në analiza statistikore, raporte të monitorimit të përfaqësimit gjinor në vendimmarrje në nivel global, të Bashkimit Europian apo të shteteve të veçanta. Natyra e studimit dhe shtrirja e tij e bënte të pamundur përdorimin e kërkimit nëpërmjet testimit. Kjo për arsye se të dhënat në lidhje me përfaqësimin e grave në vendimmarrjen e pushteteve të ndryshme janë të dhëna zyrtare në përgjithësi dhe nuk mund të mblidhen nga pyetësorët. Analiza e tyre dhe varësia nga lloji i sistemit zgjedhor është detyrë e mirëfilltë e studiuesit. Përfaqësimi i grave në vendimmarrje është një tregues që ka varësi nga shumë variabla të ndryshueshëm ekonomikë, politikë, kulturorë, tradicionalë, gjeografikë etj. Për efekt të këtij punimi kam aplikuar modelin Ideal të Weberit 3 duke e konsideruar lidhjen dhe varësinë e përfaqësimit të grave në vendimmarrje nga lloji i sistemit zgjedhor dhe i kuotës gjinore në një mjedis ideal, të pandikuar nga faktorë të tjerë. Burimet teorike përfshijnë përkufizimet, konceptet teorike dhe qasjet krahasuese të variablave që kushtëzojnë barazinë gjinore. Studimi aplikon në tërësinë e tij zbatimin e qasjes dinamike të teknikës Ndryshimi 4, në kontekstin e ndryshimeve sociale dhe politike, refruar konkretisht ndryshimeve të sistemeve elektorale dhe të sistemeve të kuotave si rezultat i ndikimit të disa faktorëve në vendet e marra për analizë, që në thelb përfaqësojnë një ndërthurje të ndryshimeve sociale dhe politike. Në punim është përdorur edhe teknika e trekëndëshit 5, që në thelb ka të bëjë me matjen e të njëjtit tregues në nivele të ndryshme: botëror, evropian dhe kombëtar. Në të njëjtat nivele është matur i njëjti tregues referuar vendimmarrjes në llojet e tjera të pushtetit, ekzekutiv, gjyqësor dhe të administratës publike, duke aplikuar të njëjtën logjikë varësie të faktorit objekt analize nga variablat. 3 Për më shumë referohu tek Fjalori në shtojcën A të këtij punimi. 4 Ibid 5 Ibid 15

27 Zgjatimi 6 është një tjetër teknikë krahasuese përdorur në këtë punim. Në fokus të punimit është rasti shqiptar. Përfshin të dhënat e një periudhë të gjatë studimi dhe analize, rreth 100-vjeçare, pavarësisht se interesi nuk shfaqet konstant në të gjithë segmentin kohor për shkak edhe të jo njëtrajtshmërisë së zhvillimeve gjinore gjatë të gjithë periudhës. Së dyti, pavarësisht fokusimit në rastin shqiptar, studimi nuk kufizohet brenda zhvillimeve shqiptare, por analizon eksperienca të ndryshme të vendeve të tjera, duke synuar konkludimin e modelit më të mirë në funksion të qëllimit. 6 Për më shumë referohu tek Fjalori në shtojcën A të këtij punimi. 16

28 - I/4- Objektivat e studimit Studimi synon të përmbushë objektivat e mëposhtme. 1. Të japë një tablo krahasimore të nivelit të përfaqësimit të grave në vendimmarrjen legjislative, ekzekutive, gjyqësore dhe atë të administratës publike, duke synuar evidentimin e nivelit aktual dhe reflektimin mbi nevojën e ndryshimit të situatës. 2. Të bëjë një analizë krahasimore të varësisë së përfaqësimit gjinor në vendimmarrjen e pushtetit legjislativ, ekzekutiv, gjyqësor dhe të administratës publike nga lloji i sistemeve zgjedhore. Nëpërmjet kësaj analize do të konkludohet mbi modelin më favorizues të sistemit zgjedhor, sigurisht me përpjekjen për ta zhveshur në masën më të madhe të mundëshme nga ndikimi i faktorëve të tjerë. 3. Të bëjë një analizë krahasimore të varësisë së përfaqësimit gjinor në vendimmarrjen e pushtetit legjislativ, ekzekutiv, gjyqësor dhe të administratës publike nga lloji i sistemeve të kuotës gjinore. Nëpërmjet kësaj analize do të konkludohet mbi modelin më favorizues të kuotës gjinore, sigurisht lidhur ngushtë me llojin e sistemit zgjedhor, pasi kuota gjinore gjithmonë ekziston në kuadër të një sistemi zgjedhor të caktuar. 4. Të rekomandohet formula më e mirë, në varësi të kushteve konkrete, për rritjen e përfaqësimit gjinor në pushtetin legjislativ, në këndvështrimin e raportit me sistemet zgjedhore dhe kuotën gjinore. 17

29 - I/5- Kufizimet dhe vështirësitë e studimit Ky studim ka një sërë kufizimesh që burojnë nga një sërë faktorësh të lidhur ngushtë me natyrën e tij. Ashtu si u sqarua më lart, ky punim është në mos i vetmi, i rrallë në këtë dimension lidhur me këtë temë. Kjo do të thotë që jo vetëm nuk ka natyrë shterruese, por përkundrazi i hap rrugën dhe njëkohësisht i shërben debatit të varësisë së përfaqësimit të grave në vendimmarrje nga variablat sistem zgjedhor-kuotë gjinore. Kufizimi kryesor dhe më i rëndësishëm i këtij studimi është fakti se ai ka analizuar përfaqësimin e grave në pushtetin legjislativ, duke marrë në konsideratë këtë tregues vetëm për dhomën e ulët të deputetëve për parlamentet dydhomëshe, duke lënë jashtë fokusit të tij përfaqësimin në senat, si dhe në qeverisjen vendore, qoftë në nivel rajonal, qoftë në atë komunal apo bashkiak. Duke qenë ndër shumë të rrallët në këtë fushë, sigurisht autores i është dashur të shkelë në terrene të panjohura dhe të patrajtuara më parë, si në kuptim të strukturimit po ashtu edhe të analizës, duke bartur përveç risisë së trajtimit të problemit edhe riskun e ballafaqimit të gjetjeve të tij me punime të ngjashme në të ardhmen. Një kufizim tjetër i studimit është karakteri i të dhënave dytësore, si dhe mënyra e nxjerrjes së tyre. Të dhënat sasiore të përdorura në këtë studim i janë nënështruar vetëm analizës krahasuese, pasi janë marrë të gatshme nga burime të tjera, duke mos qenë kështu produkt i përpunimit dhe nxjerrjes nga vetë autorja në kuadër të këtij studimi. Natyra e punimit është e tillë që detyron përdorimin e të dhënave dytësore, pasi është e pamundur për vetë natyrën e tij të llogariten nga autorja nivelet e përfaqësimit të grave në vendimmarrje në rang botëror, rajonal apo individual të shteteve, në periudha të ndryshme kohore dhe kontekste të ndryshme politike. Ky punim ka konkluzione të rezervuara në lidhje me masën konkrete numerike të ndikimit të variablave në studim tek treguesi kryesor objekt studimi, pasi analiza e varësisë është bërë në kushtet e konsideratës së modelit ideal të Weberit, ndërkohë që në realitet, në treguesin objekt studimi (përfaqësimin e grave në vendimmarrje), këto dy variabla nuk ndikojnë të shkëputur nga variablat e tjerë, por përkundrazi njëherësh me to. Edhe pse ky punim ka karakter zgjatues, duke u fokusuar në një seri zgjedhjesh, të dhënat statistikore të burimeve të përdorura i referohen një periudhe relativisht të shkurtër kohore, duke 18

30 filluar nga 10-vjeçari i fundit i shekullit të kaluar. Vetë nocioni i kuotës gjinore është një nocion relativisht i ri, çka do të thotë se edhe të dhënat e nxjerra në lidhje me të janë relativisht të pakta, duke diktuar ekzistencën e një rezerve konkluzionesh në lidhje me varësitë dhe ndikimet e saj në treguesin objekt studimi. Pothuajse të gjitha burimet e përdorura në studim kanë qenë në gjuhën angleze, çka implikon studimin edhe me kufizimin e impaktit të përkthimit. 19

31 - I/6- Pyetjet kërkimore Referuar qëllimit kryesor të këtij punimi dhe çështjeve të ngritura për trajtim, autorja ka ngritur disa pyetje, të cilave i jep përgjigje studimi në përfundim të tij. 1- A është sistemi zgjedhor, faktor kyç në përfaqësimin e barabartë gjinor në vendimmarrjen legjislative, ekzekutive, gjyqësore dhe atë të administratës publike? Cila është varësia e treguesit balancë gjinore në vendimmarrje nga ky variabël? 2- A është sistemi i kuotës gjinore faktor kyç në përfaqësimin e barabartë gjinor në vendimmarrjen legjislative, ekzekutive, gjyqësore dhe atë të administratës publike? Cila është varësia e treguesit balancë gjinore në vendimmarrje nga ky variabël? I/7- Hipotezat Referuar pyetjeve të ngritura në seksionin pararendës, ky punim synon të provojë vërtetësinë e hipotezave të mëposhtme: 1- Balanca gjinore në vendimmarrje varet nga lloji i sistemit zgjedhor. 2- Balanca gjinore në vendimmarrje varet nga sistemi i kuotave gjinore. 3- Balanca gjinore në vendimmarrje varet nga kombinimi i sistemit elektoral me atë të kuotave gjinore. 4- Balanca gjinore në vendimmarrje nuk varet nga sistemi elektoral. 5- Balanca gjinore në vendimmarrje nuk varet nga sistemi i kuotave gjinore. 6- Balanca gjinore në vendimmarrje nuk varet nga kombinimi i sistemit zgjedhor me atë të kuotave gjinore. Hipotezat 1, 2 dhe 3 janë respektivisht/reciprokisht përjashtuese me hipotezat 4,5 dhe 6. 20

32 - I/8- Rëndësia e studimit Rëndësia e një studimi shkencor në fakt është më shumë se njëdimensionale. Arsyeja më e rëndësishme është se kërkimi shkencor në vetvete ofron një perspektivë afat gjatë të çështjeve me të cilat ne përballemi ditë për ditë, do të thoshte ekonomisti amerikan Ben Bernanke. (Bernanke, 2013). Ndërkohë që shkrimtarja franceze Carine Roitfeld e shikon në një këndvështrim personal rëndësinë e studimit shkencor kur shprehet se: Ju zbuloni vetveten përmes kërkimit shkencor në punën tuaj.( Roitfeld, 2011). Pavarësisht këndvështrimeve të ndryshme të rëndësisë së një punimi shkencor, sigurisht është e kuptueshme që përveç kënaqësisë personale të studiuesit kur përfundon një kërkim shkencor, rëndësia e punimit i referohet së pari ideve të reja që ai sjell në aspektin akademik në një fushë të caktuar dhe për më tepër shfrytëzimit të tyre në funksion të zhvillimit. Një studiues ndihet i realizuar dhe i plotësuar në misionin e tij, kur të rejat që sjell në punimin e tij do t i shërbejnë një kauze të caktuar. Në këtë kontekst, pretendimi i këtij studimi shkencor është që përtej ndjeshmërisë personale të autores dhe rëndësisë studimore të tij, t i ofrojë një tablo të qartë dhe ndihmesë konkrete, aktorëve politikë apo atyre të shoqërisë civile që kanë mision të tyre të drejtat e grave dhe barazinë gjinore në vendimmarrje në veçanti, si dhe tërësisë së komunitetit të grave, sidomos në Shqipëri për rrjedhojë. Jo domosdoshmërisht pretendohet dakordësi tërësore me pikëpamjet e autores, por gjithsesi në këtë punim qartësisht konstatohen përmes shifrave dhe prezantimit të modeleve, mekanizmat më të efektshëm për arritjen e balancës gjinore në vendimmarrje. Në kushtet e ekzistencës së një vullneti të pastër politik në favor të balancës gjinore në vendimmarrje, sfida për arritjen e saj në Shqipëri do të ishte shumë më e lehtë duke pasur parasysh gjetjet e këtij studimi. Sigurisht suksesi i zbatimit të gjetjeve të tij varet nga shumë faktorë, që nga ata politike, ekonomikë, interesat e grupeve të ndryshme shoqërore, cilësia dhe efikasiteti i hartimit dhe zbatimit të projekteve ndjekëse, ngritja e mekanizmave zbatues dhe monitorues e të tjera. 21

33 II. DUALITETI MIDIS BARAZISË SË MUNDËSIVE DHE TË REZULTATEVE Për një periudhë shumë të gjatë kohore, deri në shekullin e 18 të, nocionet formale për barazinë të bazuara mbi hipotezat e barazisë ndërmjet të gjitha qenieve njerëzore, kanë predominuar filozofinë e të drejtave njerëzore, duke sjellë për pasojë mungesën thuajse tërësore të të drejtave të barabarta reale për gjysmën e shoqërisë, gratë. Të drejtat themelore të lirisë, votës, trashëgimisë, pronës më shumë se gjysmës së njerëzimit i u shkelën për mijëra e mijëra vjet. Ndërsa është folur për të drejta të barabarta të të gjitha qenieve njerëzore nuk është marrë parasysh garantimi de facto i këtyre të drejtave, dallimet, disavantazhet dhe diskriminimi ndaj grave. Nuk është folur asnjëherë deri në këtë kohë, për përkufizimin real të barazisë. Autorë të ndryshëm e lidhin ekzistencën e demokracisë të një shoqërie me respektimin e parimit të barazisë dhe përfaqësimin e të gjitha grupeve shoqërore në vendimmarrje. Zhvillimi demokratik i një vendi përfshin respektimin e parimit të barazisë, si dhe përfaqësimin e të gjithë qytetarëve të shoqërisë, përtfshirë grupet e margjinalizuara sociale, gjinore, apo etnike (Hughes, 2011: ). Barazia e vërtetë ndërmjet grave dhe burrave mund të arrihet vetëm nëse së bashku realizohen plotësisht barazia formale dhe ajo reale. Autorë të tjerë kanë konkluduar se rritja e përfaqësimit të grave në parlament i shërben barazisë reale, nëpërmjet mbështetjes që ato janë të prirura t i japin politikave dhe programeve për gratë. Përfaqësueset gra në parlament kanë më shumë gjasa se sa burrat që të favorizojnë politikat mbështetëse për votueset gra (Beckwith and Cowell-Meyers, 2007: ; Bratton and Haynie, 1999: ; Norris, 1996: ; O Regan, 2000; Swers, 1998: ; Thomas, 1994; Wängnerud, 2009: 51-69). Barazia gjinore përkundrejt drejtësisë gjinore: Dhe pse termat barazi gjinore dhe drejtësi gjinore, janë përdorur shpesh në vend të njëri-tjetrit, ata kanë kuptime specifike dhe të ndryshme. Barazia gjinore, i referohet trajtimit të njëjtë apo njehësimit në sasinë, vlerën dhe intensitetin e masave të marra dhe të zbatuara për burrat dhe gratë dhe mund të shprehet lehtë permes legjislacionit, ndërkohë që drejtësia gjinore apo barazia e rezultateve, kërkon që të bëhet çfarë është e 22

34 nevojshme për të siguruar barazi reale rezultatesh, në eksperiencat e jetës së burrave dhe grave. Drejtësia gjinore është e vështirë të shprehet përmes legjislacionit: trajtimi identik mund të kënaqë kriterin e barazisë, por jo atë të drejtësisë. Drejtësia gjinore apo barazia reale, gjinore shprehet vetëm nëpërmjet treguesve konkretë të rezultateve të dy gjinive në ato fusha ku ato maten dhe tregojnë nivelet respektive si; arsimimi, punësimi, të ardhurat, përfaqësimi në vendimmarrje e të tjera. Barazia e rezultatit, i mëshon idesë që barazia në mundësi mund të mos jetë e mjaftueshme për të riparuar shtypjen dhe disavantazhin historik të grave. Për shkak të pozicioneve të ndryshme në shoqëri, gratë e burrat mund të mos jenë të aftë të shfrytëzojnë mundësi të barabarta në të njëjtën masë. Në disa raste, mundësitë e barabarta mund të kenë në fakt një ndikim negativ mbi mirëqenien e grave, nëse gratë ushtrojnë kohë dhe energji për t i shfrytëzuar ato pa ndonjë rezultat. Me qëllim që të sigurohet që ndërhyrjet e zhvillimit të rezultojnë në barazi të rezultatit për gratë dhe burrat, është e nevojshme që ato të ndërtohen mbi bazën e analizës gjinore. Për pasojë, trajtim i barabartë nuk do të thotë trajtim i njëjtë. Marrja parasysh e analizës gjinore nënkupton ndërmarrjen e masave specifike qoftë edhe të përkohshme pozitivisht diskriminuese për gratë, me qëllim arritjen e barazisë reale, pra barazisë së rezultateve dhe jo barazisë së mundësive, në një terren kur shfrytëzimi i mundësive nuk është i mundur të bëhet në mënyrë të barabartë për gratë dhe burrat. Të drejtat e barabarta kushtetuese për të zgjedhur apo për t u zgjedhur në vendimmarrje nuk mund të shfrytëzohen në aspektin praktik të rezultateve përfundimtare në mënyrë të barabartë nga gratë dhe burrat, për shkak të shumë pengesave social-ekonomike, arsimore dhe politike ndaj grave. Studiuesit e çështjeve gjinore konsiderojnë pikërisht përdorimin e mekanizmit të kuotës si mekanizmin eficent të kalimit nga nocioni i barazisë së mundësive tek ai i barazisë së rezultateve. Kuotat përfaqësojnë një ndryshim në politikën publike të barazisë, nga mundësi të barabarta në barazi rezultatesh. 7 Studiuesja Dahlerup i konsideron kuotat gjinore mekanizëm eficient për të arritur barazinë reale, që është barazia e rezultateve (Dahlerup, 2002). Që nga viti 1995, Platforma e Pekinit kërkon barazinë reale mes gjinive duke e konsideruar atë si kusht për drejtësinë sociale. 7 Konkluzionet e nxjerra nga autorja bazuar në : -Fraser, Nancy, (1997) Justice Interruptus. Critical Reflections on the 'Postsocialist' Condition. New York & London: Routledge. -Phillips, Anne, (1995) The Politics of Presence. Oxford: Clarendon Press. -Young, M. Iris, (1990) Justice and the Politics of Difference. Princeton: Princeton University Press. 23

35 Përparimi i grave dhe arritja e barazisë mes grave dhe burrave është çështje e të drejtave të njeriut dhe kusht për drejtësinë sociale, dhe nuk duhet të mbahen të izoluara si probleme të grave 8. Ende ka shumë mendime skeptike për besueshmërinë ndaj kësaj teze. Skeptikët më konservatorë të saj e konsiderojnë si një çështje të tejkaluar që s ka nevojë për t u diskutuar dhe aq më pak për vëmendje të posaçme, duke e konsideruar atë si një kërkesë të pabazuar dhe të pamerituar të grave. Megjithatë aksioni mbarëshoqëror në rang botëror sot është ai i fokusuar në qëllimin final të arritjes së barazisë së rezultateve dhe jo trajtimit të barabartë ligjor apo politik në një mjedis të minuar për gratë. 8 UN. ( 1995) Beijing Declaration. I disponueshëm : ). Parë më: 5 Janar

36 III. KONTEKSTI HISTORIK BOTËROR DHE EUROPIAN I BARAZISË GJINORE - III/1- Vështrim historik i përpjekjeve botërore për barazi gjinore në botë Historia e njerëzimit njeh shumë herët disa gurë themeli për mbrojtjen e lirive dhe të të drejtave të njeriut që nga Kodi i Hammurabit rreth 2250 vjet para K., tek Magna Carta 1250 vjet pas K., Karta e të Drejtave të Njeriut në shekullin e 17- të në Angli apo Deklarata e Pavarësisë Amerikane në shekullin e 18-të 9, por në asnjërin prej tyre nuk ishin artikuluar në mënyrë të posaçme të drejtat e grave. Është pikërisht shekulli i 18-të, epoka që shënoi fillimin e lëvizjes botërore për të drejta civile dhe politike, ajo që i shtroi rrugën lëvizjes së parë të grave për liri dhe barazi, lëvizje që kulmoi gjatë revolucionit francez, si një ngjarje tejet e rëndësishme jo vetëm për historinë e Francës. Në 5 tetor të vitit 1789, me mijëra gra të revoltuara për çmimet e larta të ushqimeve marshuan drejt Versajës, ku ndodhej mbreti Luigji XVI me familjen e tij. Ato kërkuan që mbreti të kthehej me to në Paris pasi atje ato do ta kishin më të thjeshtë të kontrollonin aktivitetet e tij. Luigji XVI pranoi duke shmangur në këtë mënyrë dhunën. Kthimi i mbretit në Paris, detyruar nga revolta e grave, duke parakaluar nëpër rrugët e qytetit i ndjekur nga turma e tyre triumfatore, ishte një skenë e paparë deri në atë kohë duke shënuar kështu triumfin e parë të përpjekjeve të tyre për të drejta. Vetëm dy vjet më vonë, në vitin 1791, dramaturgia franceze Olympe de Gouges, e dënuar me gijotinë dhe e cilësuar si grua jonatyrale, pati largpamësinë dhe guximin civilo intelektual të pamasë për kohën, të hartonte dhe shpaloste për herë të parë në historinë e njerëzimit, Deklaratën e të drejtave të Gruas, neni i parë i së cilës do të ishte një himn për të drejta të barabarta mes grave dhe burrave. Gruaja lind e lirë dhe gëzon të drejta të barabarta më mashkullin në çdo aspekt Konkluzionet e nxjerra nga autorja bazuar në: -Prince, J. Dyneley, ( 1904) The Code of Hammurabi. The American Journal of Theology,Vol. 8, No. 3. Chicago:The University of Chicago Press, pp I disponueshëm: & McKechnie, Ëilliam Sharp (1914). Parë më: 3 Janar McKechnie, SH. William. (ed.) ( 2015) Magna Carta: A Commentary on the Great Charter of King John, with an Historical Introduction. Glasgow: Maclehose. I disponueshëm: Parë më 13 shkurt Anastasi, Aurela dhe Olldashi, Enkelejda. (2006) Sistemet e kuotave zgjedhore dhe rëndësia e tyre për arritjen e barazisë gjinore në jetën publike. Studime Juridike. Nr. 1. Tiranë: Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Drejtësisë 10 Lauren, P. Gordon (2003) The evolution of international human rights. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, Faqe

37 Kjo deklaratë shoqëronte Deklaratën për të Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit që Asambleja Kombëtare Franceze kishte miratuar në vitin Pavarësisht Deklaratës së Olympe de Gouges, ishte Kushtetuta e Republikës IV franceze e vitit 1946, gati një shekull e gjysmë më vonë, ajo që i garantonte gruas në të gjitha fushat të drejta të barabarta me burrin 11. Një vit më vonë në 1792, shkrimtarja dhe filozofja angleze Mary Wollstonecraft publikoi manifestin e saj feminist Vindication of the Right of Women. Britania e Madhe shpesh quhet edhe atdheu i feminizmit, për shkak të përpjekjeve shumëdekadore të grave sidomos për të drejta politike. Që në vitet e 1830, gratë britanike filluan të kërkojnë të drejtën e votës. Ato luftuan për gati 90 vite për të pasur sukses përfundimisht në vitin , kur grave duke filluar nga mosha 30-vjeçare iu dha e drejta për të votuar. Pikërisht në këtë vit qeveria e liberalit Lloid Xhorxh propozoi një ligj të ri elektoral Representation of the People Act, i cili u miratua dhe u shpall po atë vit nga parlamenti. Sufragjeta (partizane e të drejtave të votimit të grave në Angli) e njohur Emilli Devjison (Emily Davison), gjatë një gare në vitin 1913, zgjodhi vdekjen duke e hedhur veten para kalit të Mbretit Xhorxhi i V-të. Ndërkohë ishte Finlanda vendi i parë që miratoi në vitin 1906, në të njëjtën kohë të drejtën për të votuar si për burrat po ashtu edhe për dhe gratë 13. Gra të tjera, si Klara Zetkin dhe Rosa Luksemburg jo vetëm që udhëhoqën lëvizjen e punëtorëve, por e futën atë në nocionin e barazisë midis gjinive. E ndërsa përpjekjet individuale intelektuale datojnë që në shekullin e 18-të, organizimet institucionale në kërkim të të drejtave të grave erdhën më shumë se një shekull më vonë. Kështu organizata e parë, Këshilli Ndërkombëtar i Grave u themelua në vitin 1888 me qendër në Paris. Kuvendi i parë i të drejtave të gruas u organizua në Seneca Falls në New York në vitin 1848 me pjesëmarrjen e 260 grave dhe 40 burrave. Organi i parë ndërqeveritar i cili ka trajtuar të drejtat e grave është Komisioni Interamerikan i Grave (CIM) për Rajonin e Amerikës Latine i cili është krijuar në vitin Ky organ ka qenë përgjegjës për përpilimin e Konventës Interamerikane të Grave, të miratuar nga Organizata e Shteteve Amerikane (OAS) në vitin Lauren, P. Gordon (2003) The evolution of international human rights. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, Faqe Parë më 5 Qershor Ibid 26

38 Që në vitin 1945, pra nga fillimet e hershme të Kombeve të Bashkuara, gratë kishin tentuar të marrin pjesë brenda strukturës së organizatës dhe të bënin prezencën e tyre të dukshme në përmbajtjen dhe implementimin e instrumenteve dhe mekanizmave për të drejtat e njeriut. Komisioni për Statusin e Grave (CSW), i cili ka mandatin për promovimin e të drejtave të grave në gjithë botën, u krijua në vitin CSW-ja promovoi përfshirjen e posaçme të të drejtave të grave në Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut. Anna Eleanor Roosevelt insistoi që në nenin 1 të draftit të kësaj Deklarate në vend të shprehjes të gjithë njerëzit janë vëllezër, të përdorej shhprehja të gjitha qeniet njerëzore janë të barabarta 14. Ndryshimi i tillë në këtë formulim bëri të qartë se të drejtat e njeriut i u takojnë të gjitha qenieve njerëzore, pa marrë parasysh nëse janë gra apo burra dhe kjo bëri që barazia të jetë një ndër parimet themelore të të drejtave të njeriut. Pabarazia në shumë fusha të jetës së përditshme, varfëria e grave dhe diskriminimi ndaj fëmijëve vajza ishin ato rrethana që shtynë Kombet e Bashkuara që gjatë viteve 1970, të vendosin për lancimin e Dekadës së Kombeve të Bashkuara për Gratë: Barazia, Zhvillimi dhe Paqja, nga viti 1976 deri më Në vitin 1979, me miratimin e Konventës Për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave (CEDAW) së bashku me protokollin shtesë të saj, Dekada arriti kulmin. Kjo Konventë është instrumenti më i rëndësishëm për mbrojtjen dhe promovimin e të drejtave të grave, për të vijuar më pas me Deklaratën dhe Platformën për Veprim të Pekinit në 1995, instrumentet vijues të saj, Konventat e Organizatës Botërore të Punës, ILO si dhe instrumentet e Bashkimit Europian. Për herë të parë, CEDAW, i cili në vete përmban të drejta civile, politike dhe ekonomike, sociale e kulturore, duke bashkuar kështu të dyja kategoritë e të drejtave, njohu gratë si qenie të plota njerëzore. - III/2- Vështrim historik i përpjekjeve të barazisë gjinore në Europë Në Europë në kufirin ndarës të dy shekujve 19 të dhe 20- të, gratë e kishin të drejtën për të votuar vetëm në një numër të vogël vendesh. Pas Luftës së Parë botërore këtë të drejtë e fituan edhe gratë e disa vendeve të tjera, ndërkohë që beteja e fitimit të kësaj të drejte në të gjithë Europën do të kërkonte jo vetëm përfundimin e Luftës së Dytë Botërore, por edhe gjysmën e dytë të shekullit të 20- të. Në 14 UN (1948) Universal Declaration of Human Rights. I disponueshëm : Parë më 2 Janar

39 disa kantonte të Zvicrës të drejtën e votës gratë mundën ta fitonin vetëm në vitet Viti 1990 ka qenë viti që shënoi fitimin e të drejtës së votës nga kantoni i fundit Appenzell Innerrhoden dhe vetëm pas Vendimit të Gjykatës Federale 15. Në Shqipëri në vitin 1937, Parlamenti miraton ligjin për ndalimin e perçes për gratë myslymane 16. Reaksioni që shkaktoi ky ligj ishte i madh anembanë vendit. Mbreti Zog dërgoi në Shkodër për ta propoganduar ligjin, tri motrat e tij me veshje perëndimore. Gratë shqiptare votuan për herë të parë në zgjedhjet për Asamblenë Kushtetuese në dhjetor të vitit Vendet më të vonuara të shteteve të Evropës Perëndimore, që legjitimuan të drejtën e votës për gratë, janë Monaco (1962), Andorra (1973), San Marino (1973), Portugalia (1976) dhe Lihtenshtajni (1984) për të përfunduar me Zvicrën. 18 Gjithësesi Europa mbetet kontinenti i inspirimit të përpjekjeve për të drejtat e grave. Studiuesja Karen Offen në analizën që i bën sensibilitetit të përpjekjeve gjinore në Amerikë dhe Europë konkludon: Amerikanët dinë shumë pak për historinë e feminizmit në vendet e tyre dhe akoma më pak në vendet e tjera, ndërsa në Europë ka një rekord shumë të gjatë të publikimeve lidhur me protestat feministe që datojnë që në shekullin e 15 të (Karen Offen, 2000). Në ditët e sotme, e drejta universale e votës, duke mbuluar të drejtat zgjedhore aktive dhe pasive i përket parimeve që përbëjnë trashëgiminë zgjedhore evropiane, siç përcaktohet në Kodin e Praktikës së Mirë në Çështjet Zgjedhore të Këshillit të Europës CDL-AD (2002) 023rev). Kurorëzimi i parë i përpjekjeve europiane në funksion të barazisë gjinore formale në vendimmarrje daton vonë, krahasuar me atë botërore. Këshilli i Europës në vitin 1988 formalizoi për herë të parë lidhjen ndërmjet barazisë gjinore dhe demokracisë, nëpërmjet konceptit të barazisë demokratike, të artikuluar në Deklaratën e Barazisë mes Burrave dhe Grave 19. Një vit më vonë në vitin 1989, historia europiane do të shënonte emrat e dy grave të para komisionere në KE, grekes Vasso 15 Banaszak, A.Lee. (1996) Why Movements Succeed or Fail: Opportunity, Culture & the Struggle for Woman Suffrage. Princeton: Princeton University Press, Faqe Anastasi, Aurela. dhe Olldashi, Enkelejda. (2006) Sistemet e kuotave zgjedhore dhe rëndësia e tyre për arritjen e barazisë gjinore në jetën publike. Studime Juridike. Nr. 1. Tiranë: Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Drejtësisë. 17 Ibid 18 Parë më 5 Mars Coe. ( 1988) Declaration on Equality of Women and Men. I disponueshëm: &Usage=2, Parë më 1 Prill

40 Papandreou dhe francezes Christiane Scrivener, ndërkohë që kishin kaluar më shumë së tre dekada që nga themelimi i këtij organizmi në vitin Katër vjet më vonë filloi debati i BE-së për konceptin e barazisë demokratike që sipas Rawls i garanton qytetarëve liri të barabarta përfshirë vlerën e lirive politike 20. Ky debat filloi me Samitin Europian të Grave në Pushtet, i mbajtur në Athinë në nëntor të vitit Në fund të takimit, njëzet gra drejtuese që merrnin pjesë në të, nënshkruan të ashtuquajturën Deklaratë të Athinës e cila artikuloi haptazi se "barazia e grave dhe burrave dikton barazi në përfaqësim dhe në administratën e kombeve" 21. Po në vitin 1992 u krijua Rrjeti Evropian i Ekspertëve mbi Vendimmarrjen e Grave, strukturë ndihmëse e Komisionit për zbatimin e programit gjinor. Inspiruesit e sfidës gjinore bënë gjetjet e tyre në këtë periudhë tejet të rëndësishme të fillimit për ta bërë çështjen sa më të prekshme dhe atraktive. Personifikimin e disbalancës gjinore e bënë me dy nga personazhet botërisht të njohura të tragjedisë më të famshme shekspiriane, Romeo dhe Xhuljeta. A mund ta përfytyroni një botë me 81% Romeo dhe 19% Xhuljeta? A e dini se 81% e Parlamentit Evropian duhet të rruhet në mëngjes?" 22. Katër vjet pas Athinës u mbajt një takim i dytë në Romë, i cili u mbyll me një deklaratë të re politike nga Ministrat Europianë të Çështjeve Gjinore, në preambulën e të cilit citohej: "Pjesëmarrja e barabartë e grave dhe burrave në proceset e vendimmarrjes është qëllimi ynë kryesor në nivel evropian" 23. Po në të njëjtin vit, në 2 dhjetor 1996, Këshilli i Ministrave miratoi një rekomandim të posaçëm 24, me anë të së cilit i kërkonte shteteve anëtare të merrnin masa dhe të zhvillonin strategjitë për të përshtatshur dhe korrigjuar nënpërfaqësimin e grave në pozicione vendimmarrëse. Rekomandimi i vitit 2000 i Komitetit të Ministrave të Këshillit të Europës, bën thirrje për pjesëmarrje të barabartë të grave dhe të burrave në vendimmarrjen politike dhe publike. 20 Rawls, John. ( 1971) A Theory of Justice. Cambridge MA: Harward University Press. Faqe EU (1992) Athens Declaration. I disponueshëm në: Parë më: 15 Janar Hubert, Agnés. (2004) Moving Beyond Quotas in the EU: An Emerging Stage of Democracy. In : Ballington, Julie & Binda, Franceska (eds.). ( 2005) The Implementation of Quotas: European Experiences, Quota Workshop Report Series. Stockholm, Sweden: International IDEA, Faqe Hubert, Agnés. (2004) Moving Beyond Quotas in the EU: An Emerging Stage of Democracy. In : Ballington, Julie & Binda, Franceska (eds.). ( 2005) The Implementation of Quotas: European Experiences, Quota Workshop Report Series. Stockholm, Sweden: International IDEA. 24 CoE. (1996) Recommendation 96/694/EC. 29

41 Po ky organizëm në Deklaratën e tij të vitit 2009 "Bërja Realitet e Barazisë Gjinore" kërkon nga shtetet anëtare të mundësojnë marrjen e aksioneve pozitive ose të masave të veçanta, në mënyrë që të arrihet pjesëmarrja e barazpeshuar, duke përfshirë këtu përfaqësimin e grave dhe të burrave në vendimmarrje në të gjitha sektorët e shoqërisë, veçanërisht në tregun e punës, në jetën ekonomike, si dhe në vendimmarrjen politike dhe publike. 25 Në vitin 2010 Këshilli i Europës i kërkon shteteve anëtare, ku bën pjesë edhe Shqipëria, ndërhyrje në Kodin Zgjedhor për të të rritur përfaqësimin e grave nëpërmjet futjes së kuotave, me anë të rekomandimit me titull: "Rritja e Përfaqësimit të Grave në Politikë nëpërmjet Sistemit Zgjedhor". 26 Paralelisht janë zhvilluar përpjekjet edhe në kuadër të Bashkimit Europian. Në qershor të vitit 1997 u nënshkrua Traktati i Amsterdamit, i cili e zgjeroi mandatin evropian të barazisë gjinore. Një klauzolë e posaçme e tij i bënte thirrje vendeve anëtare "për të hequr pabarazitë dhe për të nxitur barazinë ndërmjet grave dhe burrave në të gjitha veprimtaritë e BE-së dhe ato kombëtare" 27. Ky mandat zyrtar në letër i dha shkas një faze të re të nxitjes së barazisë gjinore, pikërisht integrimit gjinor. Statuti i Të Drejtave Themelore në Bashkimin Europian, në vitin 2000 kërkon që barazia mes burrave dhe grave të arrihet në të gjitha fushat. 28 Strategjia për të arritur objektivat gjinore vijon më vonë me udhërrëfyesin Për Barazi ndërmjet Burrave dhe Grave për Periudhën , duke kërkuar nxitjen e përfaqësimit të barabartë të grave dhe të burrave në vendimmarrje, si një nga gjashtë fushat parësore për veprim. Strategjia për Barazi mes Grave dhe Burrave , shpalli si një nga aksionet kryesore të saj synimin : Për përmirësimin e balancës gjinore në vendimmarrje. Ndërkohë më 13 mars 2012 Parlamenti Europian miratoi Rezolutën 2011/2295(INI) Gratë në Vendimmarrjen Politike, Meritokraci dhe Barazi, e cila shprehimisht fton Komisionin dhe shtetet anëtare për të hartuar dhe 25 CoE. ( 2009) Declaration: Making gender equality a reality, CM(2009)68 final. I disponueshëm: Parë më 30 Nëntor CoE. (2010) Recommendation 1899 on Increasing women s representation in politics through the electoral system I disponueshëm në: Parë më 1 Prill European parliament. (1997) Amsterdam Treaty. Amendment of article 141. I disponueshëm: Parë më 3 Mars European parliament. (2000) The charter of the fundamental rights of the European Union, article 23. I disponueshëm: Parë më 30 Nëntor

42 zbatuar politika efektive e barazisë gjinore dhe strategji shumë aspekte për arritjen e barazisë në pjesëmarrjen në vendimmarrje dhe udhëheqje politike në të gjitha nivelet. 29 IV. SISTEMET ZGJEDHORE DHE ROLI I TYRE NË PËRFAQËSIMIN GJINOR: ANALIZË KRAHASUESE Përfaqësimi i grave në parlament është një tregues me një natyrë varësie komplekse, sepse varet nga shumë faktorë njëherësh. Është e vështirë të analizosh varësinë e këtij treguesi nga secili prej faktorëve në mënyrë të pavarur, për aq kohë sa në realitetin funksional të tyre ata shfaqen së bashku. Gjithsesi në këtë seksion të analizës do të studiohet varësia e këtij treguesi nga lloji i sistemit zgjedhor si dhe nga variablat strukturorë të sistemeve. Varësia nga ky faktor paraqitet në një hapësirë të kënaqshme analize të pavarur, për shkak të natyrës konkrete të llojeve të ndryshme të sistemeve si dhe të vetë variablave përbërës të faktorit sistem elektoral. Sistemi zgjedhor është vetëm një nga disa faktorët që ndikojnë në përfaqësimin e grave, dhe ndikimet e tij varen kryesisht nga kushtet përkatëse politike dhe sociale të çdo vendi. Studiuesit e çështjeve gjinore konsensualisht konkludojnë se sistemet zgjedhore kanë një rëndësi të madhe në balancën gjinore (Matland, 1998, McAllister & Studlar, 2002: 3-14, Reynolds 1999: , Rule, 1997: , Siaroff, 2000: , Larserud & Taphorn, 2006:). Sisteme të ndryshme zgjedhore ofrojnë terrene të ndryshme për përfaqësimin e grave në parlament. Ky punim shkencor merret vetëm me sistemet zgjedhore për zgjedhjet në parlamentet njëdhomëshe dhe dydhomëshe, por gjithsesi në rast të nevojës krahasuese statistikore do të përdoren edhe statistika të niveleve të tjera të zgjedhjeve siç janë ato për pushtetin vendor. Sistemet zgjedhore mund të klasifikohen në familje, duke u bazuar në proceset me të cilat ata i përkthejnë votat në vende në parlament. Historia e pluralizmit ka njohur një numër të konsiderueshëm sistemesh zgjedhore, por tre janë familjet kryesore të tyre; sistemi mazhoritar; proporcional dhe i përzier. Në secilën prej këtyre grupimeve kryesore derivojnë variante të ndryshme, por që ruajnë 29 European Parliament (2010) Resolution 2011/2295(INI) Women in political decision-making quality and equality. I disponueshëm në: Parë më 1 Prill

43 karakteristikat bazë të grupimit kryesor. Për efekt të këtij punimi shkencor do të analizohen tre familjet kryesore të sistemeve elektorale, për arsyet si më poshtë: 1- Së pari të gjitha llojet e tjera të sistemeve janë versione të këtyre tre llojeve kryesore. 2- Së dyti fokusi i analizës së punimit shkencor është Europa. Pjesa më të madhe e vendeve të këtij kontinenti predominohet nga sistemi proporcional, i ndjekur nga ai i përzier, ndërkohë që sistemin mazhoritar e gjejmë të zbatuar vetëm në tre vende. 3- Faktorët ndikues të këtyre familjeve të sistemeve zgjedhore në amplitudën e përfaqësimit gjinor në parlament janë të njëjtë me ata të versioneve të tyre. - IV/1- Sistemet proporcionale dhe ndikimi i tyre në balancën gjinore Studiueset Larserud dhe Taphorn kanë ardhur në përfundimin se: Vendet që zbatojnë sistemet e përfaqësimit proporcional kanë përqindje më të lartë të grave në parlamentet e tyre se sa ato me sisteme mazhoritare (Larserud & Taphorn, 2007: 10& 19). Ka një ndryshim të dukshëm sasior lidhur me përfaqësimin parlamentar të grave, në ato vende që kanë përdorur sistemin proporcional elektoral krahasuar me vendet që kanë përdorur sistemin mazhoritar. Studiuesja Norris konkludon se: Përfaqësimi i grave në parlamentet botërore është rreth dy herë më e lartë në vendet me sisteme proporcionale elektorale se në vendet që përdorin sistemet mazhoritare elektorale (Norris, 2006: ). Po ashtu Norris në një analizë të të dhënave nga 53 vendeve të ndryshme të botës në vitin 1999, arrin në përfundimin se...gratë zënë një mesatare prej 20% të anëtarëve të parlamentit në vendet me sisteme proporcionale, 15 % të tyre në vendet me sisteme të përziera dhe vetëm 11% në vendet me sistem mazhoritar (Norris, 2000). Analiza e zgjedhjeve në mbarë botën në vitin 2012 tregon se vendet e bazuara në përfaqësimin proporcional rezultuan me 25% të grave të zgjedhura në parlament, në krahasim me 14% të tyre për sistemet maxhoritare dhe 17.5% për sistemet e përziera 30. Rasti i Francës është materializimi konkret i konkluzioneve të studjuesëve më sipër. Kuota gjinore e përcaktuar në Ligjin e Barazisë, në Francë për të gjitha pushtetet është e njëjtë, pra një faktor 30 European Commision. (2013) Women and men in leadership positions in the European Union. Brussels: European Commision. Faqe

44 konstant. Faktori tjetër, lloji i sistemit zgjedhor është i ndryshueshëm në varësi të llojit të pushtetit për të cilin zhvillohen zgjedhjet. Në këtë rast shikohet qartësisht varësia e rezultatit të përfaqësimit gjinor në mënyrë të drejtpërdrejtë nga sistemi zgjedhor pasi faktori tjetër, kuota gjinore është konstant. 31 Rasti i Francës, brenda Bashkimit Europian, tregon se efektiviteti i një kuote legjislative mund të ndikohet nga lloji i sistemit zgjedhor të përdorur. Ligji i Barazisë, i miratuar në vitin 2000 dhe i reformuar në vitin 2003 dhe 2007, në thelb kërkon që palët të kenë një numër të barabartë për burrat dhe gratë në mesin e kandidatëve në të gjitha zgjedhjet, por zbatohet në mënyra të ndryshme në varësi të llojit të sistemit zgjedhor në përdorim. Për zgjedhjet për Parlamentin Europian, këshillat rajonale dhe lokale, përdoret sistemi i listave proporcionale; barazia gjinore në lista dhe përdorimi i rregullës zinxhir në renditje është i detyrueshëm. Për zgjedhjet e Asamblesë Kombëtare përdoret sistemi i votimit maxhoritar ( ). Rezultatet e ndryshme janë impresionuese. Zgjedhjet e fundit bazuar në listat proporcionale kanë prodhuar 46% gra në mesin e përfaqësuesve franceze në Parlamentin Europian dhe 49% në këshillat rajonalë, krahasuar me vetëm 26% gra në Asamblenë Kombëtare. Siç del e qartë nga të dhënat më sipër, në rastin e zgjedhjeve ku u përdor sistemi proporcional, rezultati i përfaqësimit të grave ishte gati 2 herë më i madh së në rastin kur u përdor sistemi mazhoritar zgjedhor, konkluzion ky që përputhet tërësisht me atë të Norris si më sipër. Konkluzioni përforcohet më tepër referuar një analize të thjeshtë të disa vendeve të tjera jo vetëm europiane, ku qartësisht në tregues statistikorë evidentohet impakti pozitiv i sistemit proporcional në krahasim me atë mazhoritar lidhur me përfaqësimin e grave në parlament. 31 European Commision. (2013) Women and men in leadership positions in the European Union. Brussels: European Commision. Faqe

45 32 Jo çuditërisht, përfaqësimi parlamentar i grave në Zelandën e Re është rritur ndjeshëm nga 21.2% në vitin 1993 në 29.2% në vitin 1996, pasi vendi ndryshoi sistemin zgjedhor nga sistemi mazhoritar në një sistem proporcional të përzier. Në zgjedhjet e vitit 2008, përqindja më e madhe e përfaqësuesve gra deri më sot (34%) u arrit atje. Të dhënat e fundit për përfaqësimin e grave në Gjermani (32%) janë të ngjashme me ato në Zelandën e Re. ( ) Rast tjetër, për t u shënuar është Lithuania, me sistem paralel, ku përqindja e grave të zgjedhura në zonat mazhoritare respektivisht sipas viteve (1992: 7%, 1996: 16.2%, 2000: 8.4%, 2004: 18.3), është më e ulët se ajo e grave të zgjedhura në zonat proporcionale me listë partie (1992: 7.1%, 1996: 20%, 2000: 12.8%, 2004: 22.9%) Ndër shembujt më të mirë janë zgjedhjet e vitit 2006, në territoret palestineze, të cilat rezultuan me zgjedhjen e 17 grave nga 132 përfaqësues. Të 17 ta gratë u zgjodhën përmes listës proporcionale dhe asnjë prej tyre nga zonat zgjedhore me një anëtar. Në Evropë, shumica e shteteve aplikojnë sistemin proporcional për zgjedhjet kombëtare në parlament, një fakt i cili mund të konsiderohet si mjaft i favorshëm për përfaqësimin e grave. Në mesin e shteteve anëtare të Këshillit të Evropës, vetëm Mbretëria e Bashkuar, Azerbajxhani dhe Franca ( me sistemin e saj dy raundsh), përdorin sistemin mazhoritar në të gjithë vendin për zgjedhjet e parlamentit kombëtar 33. Në të dy vendet, (Mbretërinë e Bashkuar dhe Francë) shifrat për parlamentet kombëtare janë shumë më të ulëta se ato të përfaqësueseve gra për zgjedhjet e Parlamentit Evropian në të cilat aplikohet skema zgjedhore proporcionale Krennerich, Michael.( 2008) Report on the impact of electoral systems on women s representation in politics. Report to the Venice Commission, Study No 482. Strasbourg. Faqe 8 dhe Të dhënat e nxjerra nga faqja: Parë më 5 Mars Krennerich, Michael.( 2008) Report on the impact of electoral systems on women s representation in politics. Report to the Venice Commission, Study No 482. Strasbourg.Faqe 9. 34

46 - IV/2- Sistemet e përziera dhe ndikimi i tyre në balancën gjinore Sistemet e kombinuara zgjedhore, si për shembull, sistemet proporcionale me anëtarë të përzier, janë gjithashtu më të favorshme për përfaqësimin parlamentar të grave sesa sistemet mazhoritare, por më pak të favorshme sesa sistemet tradicionale të përfaqësimit proporcional. Studiuesi Krennerich duke krahasuar të dyja pjesët e sistemeve të kombinuara, arrin në përfundimin se: mesatarisht gratë kanë qenë më të suksesshme në zonat zgjedhore ku procesi zgjedhor ka qenë ai proporcional sesa në zonat zgjedhore me një anëtar. (Krennerich, 2009:8). Ky konkluzion i studiuesit i cili ka marrë në analizë impaktin e sistemeve elektorale në përfaqësimn e grave në politikë në vende të ndryshme të botës, përkon me atë çka zbuluan hulumtimet e mëparshme, më lart mbi përfaqësimin e grave në sistemet proporcionale dhe sistemet mazhoritare. 35 Me sistemin proporcional me anëtarë të përzier në Gjermani, për shembull, përqindja e grave të zgjedhura nga Bundestagu (Parlamenti) është dukshëm më e ulët në zonat njëanëtarëshe sesa në zonat në listat e partive. E njëjta gjë mund të thuhet për disa zgjedhje në Zelandën e Re, kryesisht të evidentuara në vitin 1996, kur vetëm 15.4% e përfaqësuesve gra ishin zgjedhur në zonat me një anëtar, në krahasim me 45.5% të përfaqësueseve gra të zgjedhura nga listat proporcionale. - IV/3 - Sistemet mazhoritare dhe ndikimi i tyre në balancën gjinore Impakti shumë i rëndësishëm i sistemeve zgjedhore në përfaqësimin e grave në parlament duket qartësisht nëse analizojmë vendet që nuk aplikojnë kuotën gjinore, por kanë sistem proporcional votimi me ato që aplikojnë kuotën gjinore dhe kanë sistem mazhoritar votimi. Në kushtet kur ndikimi i sistemit zgjedhor do të ishte joekzistent, llogjikisht sistemet ku aplikohet kuota gjinore, pra ato mazhoritare, duhet të rezultonin me përfaqësim më të lartë të grave në parlament. Në fakt rezulton e kundërta, siç e tregon tabela më poshtë. 35 Krennerich, Michael.( 2008) Report on the impact of electoral systems on women s representation in politics. Report to the Venice Commission, Study No 482. Strasbourg.Faqe 9. 35

47 36 Nga përpunimi i të dhënave ne shikojmë se shumë vende europiane, që nuk kanë aplikuar kuotën gjinore gjatë zgjedhjeve më të fundit që analizon raporti, por kanë në funksionim sistem proporcional zgjedhor, kanë rezultate më të larta të përfaqësimit të grave në parlament, se për shembull Mbretëria e Bashkuar që ka aplikuar kuota gjinore politike, por në kushtet e sistemit zgjedhor mazhoritar. Kështu Finlanda me përfaqësim të grave në parlament prej 42.5%, Danimarka me 39.1%, Polonia me 23.7%, Letonia me 23% janë të gjitha shtete që nuk kanë aplikuar kuotë gjinore, por kanë pasur në zbatim sistemin proporcional zgjedhor. Rezultatet e tyre si më sipër janë shumë më të larta se Mbretëria e Bashkuar që ka aplikuar kuotën partiake gjinore në sistemin mazhoritar dhe rezulton me 22.5% gra në parlament. Të dhënat gjithashtu të mesatares së përfaqësimit të grave në rang botëror, në 24 legjislatura kombëtare tregojnë qartësisht impaktin pozitiv të sistemeve proporcionale ndaj atyre mazhoritare në përfaqësimin e grave në parlament. 37 Tabela Nr 1. Përqindja e grave në parlament në 24 legjislatura kombëtare nga viti Viti Përqindja e grave në vendet me sistem mazhoritar Përqindja e grave në vendet me sistem proporcional dhe të përzier Përpunuar nga autorja: Të dhënat e tabelës së faqes 7 tek: Freidenvall, Lenita., Dahlerup, Drude and Johansson, Emil. ( 2013) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. 37 Strauch, Nicolas and Pogorelis, Robertas (2011) Electoral systems, Between the governance, elected members and voters. Report to the European Parliament. Brusseles: Office for Promotion of Parliamentary Democracy (OPPD). Faqe 4. I disponueshëm në: Parë më 1 Tetor

48 Vendet me system mazhoritar: Australia, Kanadaja, Franca (që nga viti 1960), Japonia (deri në vitin 1990), Neë Zealand (deri në vitin 1990), Mbretëria e Bashkuar, Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Vendet me sisteme proporcionale ose të përzier: Austria, Belgjika, Danmarka, Finlanda, Franca ( viti 1945 dhe viti 1950), Greqia**, Islanda, Irelanda, Israeli*, Italia, Japonia (pas vitit 1993), Luxembourg, Hollanda, Neë Zealand (pas vitit 1996), Norvegjia, Portugalia**, Spanja**, Suedia, Zvicera dhe Gjermania (Repulika Federale e Gjermanisë* përpara vitit * Israel nuk ekzistonte si shtet i pavaruar dhe Republika Federale e Gjermanisë nuk mbajti zgjedhje në vitin Për këtë arsye nuk janë futur në shifrat e vitit 1945, por në vitet pas Nga analiza krahasuese më lart del e qartë se në vendet me sistem proporcional zgjedhor, përfaqësimi i grave në parlament është mesatarisht 10% më i lartë në mesataren e 24 legjslaturave kombëtare të vendeve të marra në llogaritje, sesa vendet me sistem mazhoritar, nga viti 1945 deri në vitin IV/4- Variablat e sistemit zgjedhor që ndikojnë në përfaqësimin e grave në parlament Pavarësisht se analiza dhe shembujt e mësipërm arrijnë në përfundimin se sistemi proporcional dhe ai i kombinuar siguron një balancë më të drejtë gjinore, ky konkluzion nuk mund të merret aspak apriori. Studiues të sistemeve zgjedhore dhe rolit të tyre në përfaqësimin gjinor kanë konkluduar se jo çdo sistem proporcional apo i kombinuar na jep këtë rezultat. Krennerich e analizon rezultatin në varësi të disa parametrave të ndryshueshëm të sistemeve zgjedhore dhe konkludon se në varësi të përmasave të këtyre parametrave brenda të njëjtit sistem, varet treguesi i përfaqësimit gjinor. Sisteme të njëjta zgjedhore, qofshin ato mazhoritare, por sidomos proporcionale, që kanë të ndryshëm parametrat e madhësisë së zonës zgjedhore, të madhësisë së partisë apo pragut zgjedhor, janë të destinuar të na prodhojnë rezultate të ndryshme të përfaqësimit gjinor (Krennerich 2009: 10-14). I të njëjtit mendim janë edhe dy studiueset Larserud dhe Taphorn (Larserud & Taphorn, 2007: 10-11). Duhet të ekzistojnë një sërë parakushtesh në trajtën e variablave të këtyre sistemeve që të garantohet rezultati i kërkuar i balancës gjinore. Janë këto variabla të cilët ndikojnë në mënyra të ndryshme si në rezultatet e procesit zgjedhor në tërësi, po ashtu edhe në raportet e balancës gjinore në veçanti. Madhësia e zonës elektorale Madhësia e zonës elektorale vlerësohet të jetë në përpjesëtim të drejtë me përfaqësimin e grave në atë zonë. Ky variabël ka ndikimin e tij të konsiderueshëm në zonat shumëanëtarëshe ose proporcionale, pasi në zonat njëanëtarëshe apo mazhoritare numri i kandidatit të nominuar nga partia është një dhe sigurisht partitë politike do të preferojnë që të jetë burrë për shkak të shumë faktorëve që e bëjnë të vështirë fitimin e mandatit nga një kandidaturë grua në betejën mazhoritare. Sa më e madhe madhësia 37

49 e zonës zgjedhore në proporcional, aq më shumë gra do të nominohen dhe do të zgjidhen, konkludon Krennerich (Krennerich, 2009:11). Në të njëjtin përfundim kanë arritur edhe studiuesit Taagepera and Shugart (Taagepera and Shugart, 1989 :19). Sfida për kandidatet e mundshme femra është shumëplanëshe: së pari ato duhet të emërohen nga partitë, dhe së dyti, duhet të zgjidhen nga votuesit. Kështu, gratë duhet të konkurrojnë kundër burrave në vetë partinë e tyre (për kandidimin) dhe kundër burrave të partive të tjera (për t'u zgjedhur). Varësia përpjesëtimore e drejtë si më sipër, bazohet në dinamikën e procesit të emërimit partiak dhe strategjive partiake për balancimin e të zgjedhurve të tyre. Sa më e madhe të jetë zona elektorale, aq më i madh është numri i banorëve të saj, çfarë do të thotë se aq më i madh është numri i kandidatëve që do të nominohen dhe të fitojnë në atë zonë. Në një situatë të tillë, secilës parti politike i intereson që qoftë pa prekur predominimin e burrave në krye të listës, të alternojë kandidaturat në mënyrë të tillë që të përfshijë sa më shumë përfaqësues të të gjitha kategorive të votuesve, pasi vetëm kështu, secila kategori gjen përfaqësimin e vet. Kjo është një strategji e njohur që siguron thithjen e një maksimumi votash. Sigurisht vendosja e kandidaturave gra është zgjedhja më logjike, pasi pothuajse kudo gjysma e votuesve janë gra. Materializimin e qartë të ndikimit të madhësisë së zonës elektorale në sistemin proporcional e jep Franca në një situatë krahasimore mes dy proceseve zgjedhore, pikërisht atyre të vitit 1981 dhe Nëse sistemi i votimit proporcional është "lokal" dhe zbatohet për një zonë të kufizuar gjeografike, ai mund të jetë po aq i pafavorshëm për gratë sa sistemi mazhoritar. Ky ishte rasti në Francë në zgjedhjet parlamentare të vitit 1986, në të cilat sistemi proporcional u aplikua në nivel të çdo lokaliteti. Edhe pse kishte më shumë gra kandidate (24,7% në krahasim me 11,9% në zgjedhjet e vitit 1981 kur ishte aplikuar sistemi mazhoritar), përqindja e grave të zgjedhura në të vërtetë ishte ende shumë i ulët (5,9% krahasuar me 5.3% në 1981). Shembull antagonist me Francën por me konkluzion të njëjtë është ai i reformës zgjedhore në Poloni në vitin 2001, duke krijuar zona elektorale më të mëdha brenda sistemit proporcional, ç ka çoi në rritjen e numrit të grave që u vendosën në listat e kandidatëve dhe që fituam vende në parlament CoE. ( 2003) Recommendation Rec(2003)3, Explanatory Memorandum, paragraph 5 / Matland, E.Richard and Montgomery, A. Kathleen (eds.). (2003) Women s Access to Political Power in PostCommunist Europe. Oxford: Oxford University Press. Faqe

50 Në shtetet anëtare të Këshillit të Evropës gjendet një mozaik i larmishëm i madhësive të zonave zgjedhore; sisteme proporcionale në zona kryesisht të vogla ose të mesme, në zona të mëdha ose tepër të mëdha, si dhe tërësore administrative-shtetërore. Për më tepër ekzistojnë edhe sisteme proporcionale shumështresore me zona të madhësive të ndryshme në nivele të ndryshme. Madhësia e Partisë E ndërsa argumenti i mësipërm konsideron të rëndësishëm madhësinë e zonës zgjedhore, një analizë përmbajtësore e problemit na shtron përpara dilemën krahasuese të rëndësisë që ka madhësia e zonës zgjedhore në krahasim me "madhësinë e partisë" në treguesin e përfaqësimit gjinor në parlament. Ndërkohë që madhësia e zonës përcaktohet nga numri i mandateve që do të zgjidhen në një zonë, madhësia e partisë përshkruan numrin e mandateve që partia pritet të fitojë apo fiton në një zonë. Për rrjedhojë, vetëm nëse një parti parashikon që të fitojë disa mandate në një zonë zgjedhore, efekti i madhësisë së zonës zgjedhore është vërtet real dhe i rëndësishëm. Mjafton të shtrojmë para vetes situatën hipotetike kur në një zonë relativisht të madhe, me një numër relativisht të madh banorësh, partia ka shtrirje ose elektorat të vogël. Zona sigurisht do të nxjerrë numër të madh të zgjedhurish në tërësi, por jo për partinë në fjalë që nuk ka elektorat në atë zonë. Konkluzioni i kësaj analize logjike të këtij rasti hipotetik, na tregon se madhësia e partisë është tejet e rëndësishme lidhur me rritjen e numrit të grave në parlament, ndoshta më e rëndësishme se madhësia e zonës elektorale nëse i referohemi pritshmërive të një partie të caktuar dhe rezultateve të saj. Studiuesi Matland arrin në përfundimin se: Madhësia e partisë, numri i anëtarëve të një partie në një njësi zgjedhore, është një faktor edhe më i fuqishëm se madhësia e zonës elektorale për suksesin e kandidateve gra (Matland, 1993: ). Në të njëjtin përfundim kanë arritur studiuesit Larserud dhe Taphorn: Në rastin e madhësisë së vogël të partisë, edhe nëse gratë janë të nominuara, ky fakt do të ketë ndikim të kufizuar në rezultatin përfundimtar, përveç rastit kur ato janë të vendosura në pozicione të larta në listë (Larserud & Taphorn, 2007: 10). Po ashtu Erzeel dhe Meier në studimin e tyre konkludojnë se: Sa më e madhe të jetë anëtarësia e partisë, aq më më shumë kandidatë fitues do të ketë në listën zgjedhore dhe meqë partitë e ndiejnë nevojën për të paraqitur një listë sa më të balancuar të kandidatëve, gratë janë në anën fituese (Erzeel and Meier, 2011). 39

51 Autorë të tjerë shkojnë deri aty sa ta konsiderojnë madhësinë e partisë si faktor predominues edhe ndaj kuotës gjinore, lidhur me rritjen e përfaqësimit të grave në parlament. Zgjedhjet rajonale të viteve 1999, 2004 dhe 2009 konfirmuan gjetjet intuitive, sipas të cilave madhësia e partisë dhe jo kuota gjinore kanë çuar në rritje të konsiderueshme të grave në parlamentet e ndryshme rajonale gjatë pesëmbëdhjetë viteve të fundit (Sliwa et al. 2011). E të njëjtit përfundim është edhe studiuesja tjetër belge Meier. Është e vështirë të vlerësosh ndikimin e saktë të madhësisë partisë, pasi është pothuajse e pamundur ta zhveshësh nga ndikimi i të gjitha variablave të tjerë të pavarura, por ka tregues të qartë se rritja e numrit të grave në politikë është të paktën pjesërisht për shkak të një rritjes së madhësisë së partisë, më shumë se sa për shkak të zbatimit të kuotave gjinore (Meier, 2011:62). Nëse partitë priten të fitojnë vetëm një ose dy mandate, efekti i zonës elektorale do të jetë mjaft i kufizuar ose jo-ekzistent, pasi sado e madhe të jetë zona, ajo do t i shërbejë një partie tjetër të madhe që pret të fitojë shumë kandidatë dhe jo një partie që nuk ka shtrirje në atë zone dhe pretendon vetëm një numër të kufizuar kandidatësh. Duke marrë parasysh se në shumë sisteme proporcionale, burrat janë të parët në listë, probabiliteti që të zgjidhen gratë është i ulët, kur madhësia e partisë është e tillë që lejon nominimin e një apo dy kandidatëve me propabilitet fitues. Në të njëjtën logjikë, edhe nëse partia ka shtrirje shumë të madhe në një zonë të caktuar, por zona është e vogël dhe nuk premton daljen e më shumë se një apo dy kandidatëve fitues. Dukshëm madhësia e zonës dhe madhësia e partisë janë të ndërlidhura. Në zonat e vogla me 3 deri në 5 mandate, edhe partitë e mëdha pritet të fitojnë vetëm pak mandate. Partitë e vogla jashtë koalicioneve sigurisht marrin përsipër rrezikun për të mos marrë asnjë vend në zonën përkatëse, duke pasur parasysh pragun matematikor të përfaqësimit. Me zonat zgjedhore të mesme dhe të mëdha, partitë e mëdha mund të presin të fitojnë disa vende, duke bërë strategji për balancimin efektiv të kandidatëve. Analiza logjike e bërë më lart na nxjerr në konkluzionin se madhësia e partisë është tejet e rëndësishme në treguesin objekt studimi në këtë punim, përfaqësimin e grave në parlament. Qartazi konkludohet gjithashtu se kombinimet e zonave të mesme apo të mëdha me ekzistencën e partive të mëdha, kur sistemi është proporcional, janë shumë më të dobishme për gratë sesa kombinimet e mundshme të zonave të vogla me partitë e vogla. Nëse sistemi është mazhoritar, situata është akoma më e disfavorshme për gratë, duke i çuar ato pothuajse drejt përjashtimit total. 40

52 Në të kundërt, për shkak të pak kandidatëve të zgjedhur, elektorati i partive të mëdha në zonat e vogla dhe partive të vogla në zonat e mëdha përjeton vështirësi në aplikimin e strategjive për balancimin të kandidatëve. Formula Variabël i rëndësishëm i një sistemi zgjedhor është edhe formula që përdoret për llogaritjen e fituesve në parlament. Analiza e ndikimit të saj në përfaqësimin e grave në parlament, ka gjithashtu rëndësi të veçantë në tërësinë e faktorëve ndikues të procesit zgjedhor. Larserud dhe Taphorn kanë konkluduar se: Roli i saj është tejet i rëndësishëm sidomos në sistemet ku kërcënimi i votave të marra nga një parti konkurruese, për shkak të programeve pak a shumë të përafërta është më i madh (Larserud & Taphorn, 2007: 10-11). Kjo situatë shoqërohet me pjesëmarrje të një numri relativisht të madh të partive politike në zgjedhje. Në këtë rast e vetmja mundësi që mbetet, në mënyrë që partitë të jenë tërheqëse për një spektër të gjerë të votuesve, është e rëndësishme që ato të ofrojnë një shumëllojshmëri të profileve të kandidatëve duke rritur probabilitetin e nevojës për profilet e grave, në mënyrë që të eliminojnë rrjedhjet e votave për shkak të formulës. Rasti i dytë i rëndësisë së këtij variabli është kur fituesi përcaktohet me anë të shumicës dhe njëkohësisht asnjë bonus nuk jepet për partitë që kanë vota më shumë se numri i nevojshëm për fituesin e tyre, ose kur nuk i jepet mundësi përfaqësimi një partie që ka një numër të konsiderueshëm votash, por jo të mjaftueshme për një vend fituesi. Në të dyja këto situata partitë humbin vota. Atëherë ato gjenden përballë një situate detyruese, që i dikton dhënien përparësi të përfaqësuesve të balancuar gjinorë, pasi vëmendja dhe investimi i tyre do të jetë më i mirorganizuar dhe efiçent për t iu drejtuar grupeve kryesore të votuesve që janë gratë dhe burrat, duke synuar eliminimin e rrjedhjeve apo humbjeve të votës. Struktura e votimit Struktura e votimit paraqet gjithashtu rëndësi studimi në tërësinë e variablave të sistemeve zgjedhore. Proceset zgjedhore mund të kenë kandidat në qendër (mazhoritarët) ose parti në qendër (proporcionalët më lista të mbyllura). Pikërisht qendërzimi i njërit apo tjetrit variant, përfaqëson strukturën e votimit. Duke pasur parasysh përfundimet e arritura në analizën seksionit respektiv më sipër, lidhur me llojin e sistemit zgjedhor që është miqësor ndaj përfaqësimit të grave në parlament, 41

53 është e thjeshtë të konkludohet se balanca gjinore është më e lehtë të arrihet sigurisht në sistemet ku struktura e votimit është me parti në qendër, pasi fituesi përcaktohet nga partia nëpërmjet listës së kandidatëve dhe jo nga votuesit në ditën e zgjedhjeve të cilët vënë në pikëpyetje rezultatin. Në këtë rast, vendosja e kandidateve gra në listë i shërben balancës gjinore. Gjithsesi në vendet ku qëndrimi i elektoratit është më i favorshëm në drejtim të grave, sistemet ku struktura e votimit është me kandidat në qendër (duke përfshirë edhe listat e hapura në sistemet proporcionale), janë sistemet më të favorshme për balancën gjinore. Por praktikisht vende të tilla janë shumë pak duke u limituar vetëm në vendet skandinave, ku elektorati prej dekadash ka qendërzuar gruan si favorite për t u votuar. Pragu ligjor Në pamje të parë duket sikur pragu ligjor nuk favorizon përfaqësimin e grave. Ky perceptim diktohet nga roli i tyre si mekanizma të përjashtimit të partive të vogla që nuk arrijnë pragun. Në një këndvështrim sipërfaqësor do të mendohej që përjashtimi i partive të vogla do të thotë përjashtim i grave si kandidate fituese, pasi zakonisht partitë e vogla përfaqësojnë në mënyrë më të drejtpërdrejtë interesat e minoriteteve apo të grave. Mirëpo një analizë më e thellë e kësaj varësie na nxjerr në konkluzionin se përjashtimi i partive të vogla nuk është i lidhur automatikisht me një përfaqësim të reduktuar të grave në parlament. Përkundrazi, pragu ligjor ka më shumë të ngjarë që të ketë efekt pozitiv në përfaqësimin e grave. Duke përjashtuar partitë e vogla që nuk kalojnë pragun ligjor, logjikisht votat e tyre do t i shkojnë partive të tjera më të mëdha në varësi të formulës zgjedhore. Janë këto parti që përfitojnë nga përjashtimi i partive të vogla, pasi rritet numri i votave të tyre, pra madhësia e partisë dhe siç u shpjegua në analizën e variablit madhësia e partisë më sipër, kjo rritje është në përpjesëtim të drejtë me rritjen e përfaqësimit të grave në parlament. Krennerich e konsideron pikërisht pragun e lartë zgjedhor si një mundësi reale që punon për gratë: Për shkak të pragut të lartë zgjedhor, vetëm partitë me një magnitudë relativisht të lartë të madhësisë së tyre janë të destinuara të hyjnë në parlament, duke përfituar kështu nga përjashtimi i partive të vogla dhe duke i dhënë më shumë hapësirë kandidimit dhe zgjedhjes së grave në parlament (Krennerich, 2009: 12). Për shkak të madhësisë së partisë, gratë teorikisht do të ndihmoheshin nga të dy kombinimet e madhësisë zgjedhore të zonës dhe pragu i lartë ligjor. Sipas dinamikës së balancimit, kombinimi i sistemit proporcional në zona elektorale të mëdha me prag të lartë ligjor i shërben rritjes së 42

54 përfaqësimit të grave. Listat e mbyllura kundrejt listave të hapura apo të lira Ndërsa modeli i votimit në sistemet mazhoritare është i vetëm, duke votuar vetëm për kandidatin individual të nominuar nga partia, modelet e votimit në sistemet proporcionale janë disa dhe ndryshojnë në varësi të listës së zbatuar. Llojet kryesore të listave që përdoren nga partitë politike janë: lista të hapura, lista të mbyllura apo lista të lira. Me lista të mbyllura, partitë politike përcaktojnë renditjen e kandidatëve në fletëvotimin zgjedhor dhe votuesi miraton të gjithë listën, pa asnjë mundësi për ndryshimin e rendit me të cilin janë ndarë vendet e kandidatëve. Në variantin me lista të hapura, zgjedhësit mund të shprehin preferencën e tyre për kandidatë të veçantë duke hedhur një numër të caktuar të votave preferenciale, duke ndryshuar edhe renditjen e listës. Në variantin me listat e lira, zgjedhësi mund të zgjedhë midis kandidatëve nga listat e ndryshme. Zakonisht ekziston perceptimi i përgjithshëm që sistemet proporcionale janë kryesisht me lista të mbyllura partiake, por harta elektorale europiane ofron një pamje tjetër. Shumë sisteme proporcionale në Evropë aplikojnë listat e hapura. Këtë model e ofron rasti Belgjikë, Qipro, Finlandë, Letoni, Slloveni, Sllovaki, Austri, Danimarkë, Estoni, Greqi dhe Suedi. Listat e hapura mund të zbatohen me sukses edhe në sistemet e kombinuara elektorale, siç është rasti në Monako, ndërkohë që listat e lira dhe votimi i kryqëzuar janë disi të rralla në zgjedhjet për parlamentet kombëtare. Praktika të tilla i gjejmë në Lihtenshtajn, Luksemburg, Zvicër, Irlandë dhe Maltë, ku votuesit mund të renditin sipas prioritetit të tyre kandidatët e parë apo ata alternativë, madje edhe përtej linjave partiake. Mes studiuesve të balancës gjinore në vendimmarrje, ende sot nuk ka një konsensus në lidhje me llojin e listës që favorizon gratë, por mendimi mbizotërues është se listat e hapura i vendosin gratë në disavantazh. Richard E. Matland konkludon se: Votimi me lista të hapura vazhdimisht ka ndikuar negativisht në përfaqësimin e grave në këshillat komunalë në zgjedhjet lokale në Norvegji, një vend i shquar për nivele të larta të barazisë gjinore, duke sugjeruar se ky ndikim negativ ka të ngjarë të jetë shumë më i madh në vendet me role tradicionale gjinore (Matland, 1998:82). Studiues të tjerë si Htun and Jones e argumentojnë këtë konkluzion të Matland me pamundësinë e grave që të kenë burime të mjaftueshme për të zhvilluar fushata individuale për shkak se ato janë rishtaz të ardhura në politikë (Htun and Jones, 2002: 39). 43

55 Të tjerë autorë konkludojnë se janë jo listat e mbyllura, por përkundrazi listat e hapura më të favorshme për të rritur përfaqësimin e grave në legjislativ. Studimet e mirëfillta matëse të këtij variabli për fat të keq mungojnë, dhe përfundimet më së shumti i referohen analizave empirike. Duke interpretuar të dhënat e demokracive perëndimore të vitit 1982, Mateu S. Shugart konkludon se..gratë janë më të predispozuara të përfitojnë nga sistemet që lejojnë votimin për kandidatë individualë (me lista të hapura), duke e argumentuar këtë konkluzion me rezultatet e katër vendeve me nivelin më të lartë të përfaqësimit të grave në rang botëror, vende këto në të cilat aplikohej vota preferenciale e hapur brenda partisë (Shugart, 1994:37 38). Është tejet e rëndësishme të evidentohet se, të gjitha vendet që Shugart ka marrë në analizë për të nxjerrë konkluzionin e tij, janë vende skandinave me një traditë të fortë të barazisë gjinore, dhe vetëm një prej tyre Finlanda ka aplikuar në periudhën e analizuar, një sistem të mirëfilltë me lista të hapura. Përkrahëse e konkluzionit të Shugart është edhe studiuesja Wilma Rule, për të cilën sistemet me lista të hapura janë më të favorshme për rritjen e përfaqësimit të grave në legjislativ se ato me lista të mbyllura (Rule, 1994: 18). Përfundimet e studiuesve të mësipërm argumentohen në çdo rast me specifikat e ndryshme të vendeve që ata kanë marrë për analizë dhe specifikisht me traditën që këto vende kanë në lidhje me rolet gjinore. Me lista të hapura apo të lira, votuesit mund të ndryshojnë renditjen e listës, por megjithatë votuesit jo domosdoshmërisht do të zgjedhin kandidatë nga të dy gjinitë, dhe kjo mund të rezultojë në një përbërje të pabalancuar të parlamentit. Tradicionalisht kanidatët burra vënë në funksionim të gjitha kapacitetet e tyre që të jenë ata që do të përzgjidhen në rastin e listave të hapura, por gjithsesi ky variant është një variant me impakt pozitiv në përfaqësimin e grave në rastin kur gratë organizojnë veten dhe lobojnë në mënyrë aktive për votimin e kandidatëve gra, si dhe në vendet ku tradita ka konsoliduar pozicionin e gruas në vendimmarrjen legjislative. Danimarka është shembulli konkret i një rasti të tillë në Europë, ndërkohë që në rang botëror ka qenë Peruja në vitin 2006 ku votimi preferencial shoqëruar me një fushatë lobimi nga gratë solli si rezultat rritjen e përfaqësimit të tyre 40. Ndërkaq, në qoftë se kuotat gjinore zbatohen në mënyrë efektive duke vendosur gratë në vendet e sigurta të listës, listat të mbyllura kanë garanci më të madhe në rritjen e përfaqësimit të grave. Ky është rasti i Bosnjë Hercegovinës. Përfaqësimi i grave në vitin 2002 pati një reduktim dramatik duke 40 Krennerich, Michael.( 2008) Report on the impact of electoral systems on women s representation in politics. Report to the Venice Commission, Study No 482. Strasbourg. Faqe

56 përdorur kuotat gjinore dhe listat e hapura në krahasim me vitin 1998, kur kuotat u aplikuan së bashku me lista të mbyllura 41. Përfundimisht nuk ka një varësi të prerë lidhur me ndikimin e llojit të listës zgjedhore proporcionale, në përfaqësimin e grave në parlament. Ky ndikim është i ndryshëm në vende të ndryshme. Në vendet me traditë të konsoliduar të barazisë gjinore dhe me aksione të fuqishme lobuese në favor të grave janë më të favorshme listat e hapura, ndërkohë që në vendet e tjera janë më të favorshme listat e mbyllura. V. KUOTAT GJINORE: ANALIZË KRAHASUESE - V/1- Roli i kuotës gjinore në përfaqësimin e grave në parlament Përveç sistemit zgjedhor, zbatimi efektiv i kuotave gjinore është një faktor institucional i një rëndësie të madhe për arritjen e balancës gjinore dhe barazisë së rezultateve, si dhe balancimin e interesave dhe të kontributeve. Ato synojnë të ekuilibrojnë masën e përfaqësimit të grave në organet vendimmarrëse me masën ekzistenciale të tyre në shoqëri sipas analizave në këndvështrimin e kontributit, përvojave, nevojave dhe interesave. Në fakt, analizat empirike tregojnë se, kuotat gjinore sigurojnë një nga fuqitë më të provuara në përfaqësimin parlamentar të grave sot. Kjo është arsyeja që, Komiteti i Ministrave rekomandon që shtetet anëtare të Këshillit të Europës të ndërmarrin miratimin e reformave legjislative për të vendosur prag të barabartë për kandidatët në zgjedhjet e të gjitha niveleve 42. Rezoluta e Parlamentit Evropian e vitit 2001 kërkon një minimum prej 40% 43 të pjesëmarrjes së secilës gjini në parlament, në mënyrë që të pretendohet për një përfaqësim të balancuar gjinor. Ndërkohë që koncepti europian për barazi të vërtetë gjinore presupozon daljen nga ky nivel i "masës kritike" të përfaqësimit të grave. Gjithësesi ky minimum është relativisht më i lartë se masa kritike e Dahlerup, që është studiuesja e parë që ka futur këtë koncept në shkencat politike dhe të menduarit (pas përpunimit të teorisë së shenjimit të Elizabeth Moss Kanter, 1977) duke pohuar se: 30 % është pika "masë kritike" për përfaqësimin ligjor të grave dhe sa herë që gratë përbëjnë më pak se 30 % të legjislaturës së 41 Krennerich, Michael.( 2008) Report on the impact of electoral systems on women s representation in politics. Report to the Venice Commission, Study No 482. Strasbourg. Faqe CoE. (2010) Recommendation 1899 on Increasing women s representation in politics through the electoral system I disponueshëm në: Parë më 1 Prill CoE. ( 2003) Recommendation Rec(2003)3, Explanatory Memorandum III,

57 përgjithshme, ato përballen me vështirësi të shumta për t u pranuar si pjesëmarrëse legjitime në mjedis të caktuar politik (Dahlerup, 1988: ). Kuotat gjinore synojnë përmirësimin e balancës gjinore në politikë dhe organet vendimmarrëse të ekzekutivit, administratës publike, si dhe në sektorin privat. Sistemi i kuotave ia lë përgjegjësinë e rekrutimit jo gruas si individ, por atyre që menaxhojnë dhe kontrollojnë procesin e rekrutimit dhe zgjedhjeve. Referuar qëllimit të këtij punimi shkencor do të përjashtohet analiza dhe studimi i kuotave gjinore në sektorë dhe fusha të tjera shoqërore veç sektorit politik, ekzekutiv, administratës publike dhe gjyqësorit. Pavarësisht artikulimit të përgjithshëm kuota gjinore, ato janë kuota për gratë, në përgjithësi për shkak se gratë janë grupi i nënpërfaqësuar, pavarësisht se përbëjnë 50% të popullsisë në çdo vend. Sot, sistemet e kuotave synojnë të japin sigurinë se gratë minimalisht duhet të zgjidhen në kufijtë qoftë edhe të 30%, 40%, ( Dahlerup, 2006: 19) apo të sigurojnë barazinë e vërtetë gjinore prej 50-50%. 44 Në disa vende, kuotat janë aplikuar si një masë e përkohshme, derisa u hoqën pengesat për hyrjen e grave në politikë, ndërkohë që analiza e tërësisë së vendeve europiane por edhe në rang botëror, tregon se në shumicën e tyre, kuotat nuk e kanë kufizuar përdorimin e tyre në kohë. Kjo tregon se sfida e përfaqësimit të barabartë gjinor sidomos në organet vendimmarrëse të pushteteve është sa e herëshme po aq aktuale. Ky mekanizëm lindi si nevojë e vështirësive që kishin gratë në rritjen e përfaqësimit të tyre në organet vendimmarrëse parlamentare, ekuzekutive apo administrative, për shkak të shumë barrierave të fshehura social-ekonomike ndaj tyre, pavarësisht zhdukjes së barrierave ligjore formale. Norris konkludon në një nga studimet e saj se janë tre faktorë të rëndësishëm që përcaktojnë miratimin e ligjeve të kuotave në shumicën e demokracive: (1) sistemi politik siç përcaktohet nga sistemet elektorale dhe partiake, dhe konkurrenca legjislative; (2) konteksti partiak i përcaktuar nga ideologjia e partisë dhe organizimi i saj dhe (3) faktorët e kërkesës dhe furnizimit në procesin e rekrutimit të cilët janë të bazuar në sfondin social, atë të burimeve dhe të motivimit (Norris, 1996: ). Ky konkluzion i saj shtron përpara draftuesve të sistemit të kuotave nevojën e llogaritjes analiktike të ndikimti të të tre faktorëve të mësipërm, në procesin e vendosjes dhe implementimit të tyre. 44 Konkluzione të nxjerra nga autorja bazuar në të dhënat e Quota project database. Parë më 4 Korrik

58 Gjithësesi eksperiencat dhe statistikat e të gjitha vendeve ku janë vendosur dhe aplikuar kuotat vërtetojnë që janë pikërisht kuotat ato që mundësojnë ndryshimin në politikën e barazisë publike, nga mundësi të barabarta në barazinë e rezultateve. Në kuadër të Bashkimit Europian, aktualisht janë 17 vende që aplikojnë kuota politike, ndërkohë që 8 vende të tjera aplikojnë kuota legjislative 45. Finlanda, Danimarka dhe Letonia nuk kanë në aplikim asnjë lloj kuote, pasi situata e balancës gjinore në këto vende tashmë është e konsoliduar dhe qeveritë respektive e kanë konsideruar të panevojshme kuotën gjinore. Në rang botëror sot numërohen 100 vende që aplikojnë lloje të ndryshme të kuotave gjinore, politike, legjislative dhe vende të rezervuara 46. Vendimi për të futur apo jo një kuotë ndikohet gjithnjë e më shumë nga rekomandimet e organizatave ndërkombëtare dhe nga zhvillimet në kontekste të ndryshme kombëtare. Kuotat gjinore mund të paraqitet në çdo nivel të sistemit politik: federal, kombëtar, rajonal ose lokal. - V/2- Historiku u kuotave gjinore në botë Ndërsa beteja për barazi gjinore daton që në shekullin e 18, ajo për kuotat gjinore është shumë më e vonëshme, ashtu si vetë koncepti i kuotave gjinore. Aksioni pozitiv për balancën gjinore dhe ideja e kuotës gjinore ligjore datojnë në vitin 1937, kur Lidhja e Kombeve, krijoi një Komision Ekspertësh për Statusin Ligjor të Grave që, në njëfarë mënyre, ishte pararendësi i Komisionit të sotëm të e OKB-së për Statusin e Grave. Përfaqësuesit e organizatave të grave i kërkuan për herë të parë këtij komisioni marrjen e msave pozitive për vendosjen e kuotës gjinore për gratë duke theksuar se diskutimi mbi aplikimin e sistemit të kuotave për të arritur dhe për të ruajtur balancën gjinore në jetën publike dhe politike duhet të konsiderohet si lidhur ngushtë me respektimin e të drejtave të njeriut. U deshën dekada të tëra gjithësesi derisa kjo organizatë të hartonte instrumentin më të rëndësishëm ndërkombëtar dhe ligjërisht të detyrueshëm për të drejtat e njeriut në këtë drejtim, që është Konventa për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave (CEDAW), në vitin European Commision. (2013) Women and men in leadership positions in the European Union. Brussels: European Commision. Faqe Parë më 1 Prill

59 Argjentina u bë vendi i parë në botë që futi një kuotën ligjore në vitin 1991, e ndjekur më pas nga shtete të tjera, ndërkohë që Suedia kryeson listën botërore dhe europiane që në vitin 1928 me futjen e kuotës politike (Karlsson, 1996). Në disa vende të botës, kuotat gjinore ligjore janë miratuar në kohën e reformës kushtetuese. Aktorët e përfshirë në fushatat e kuotave, përfshirë këtu edhe aktorët e shoqërisë civile, aktorët shtetërore dhe aktorët ndërkombëtarë, kanë shfrytëzuar shumë herë rishkrimin e kushtetutave dhe reforma të tjera kushtetuese si një dritare mundësish për vendosjen e kuotave. - V/3- Historiku i kuotave gjinore në Europë Në Europën Qendrore dhe Lindore, që në mesin e shekullit të 20-të, gjatë periudhës së sundimit komunist, të drejtat e barabarta për të gjithë ishin të garantuara formalisht. Këto të drejta u përfshinë në kushtetutat kombëtare, të cilat formalisht e ndalonin diskriminimin dhe demagogjia komuniste ishte shembull dogmatik për antidiskriminimin. Realiteti dhe jeta në komunizëm në fakt ishte shfaqja më flagrante e diskriminimit të fshehur dhe e shkeljes së të drejtave duke shkuar deri në dhunim të një prej të drejtave themeltare siç është ajo e jetës. Regjimet komuniste, në sferën politike prezantuan kuota për gratë, mesatarisht 30% në organet vendimmarrëse. Por kuotat dhe të drejtat e barabarta si dhe mundësitë kërkojnë rezultate të barabarta dhe kushte të përshtatshme për zbatim. Në fakt gratë anëtare të udhëheqjes politike gjatë periudhës së komunizmit nuk ishin asgjë tjetër përveç gra simbole numrash, të nënshtruara në një klimë politike të dominuar nga burrat dhe aspak si zëdhënëse të çështjeve e grave. Kjo ishte edhe arsyeja e perceptimit negativ që pati kuota gjinore në këto vende pas rënies së murit të Berlinit. Fakti është se institucionet politike gjatë periudhës sovjetike qenë të dominuar nga burrat, si në Lindje dhe në Perëndim. Ndërkohë kuota gjinore në vendet perëndimore daton vonë, atëhere kur kjo çështje u fut në axhendën e Bashkimit Europian, pas vitit Vendi i parë në Europë që aplikoi kuotën gjinore ligjore ishte Belgjika, në vitin 1994, e ndjekur më pas nga shtete të tjera, si Bosnje-Herzegovina (1998, 2001), Franca (1999/2000) dhe Armenia (1999, 2007). Më vonë, kuotat ligjore u vendosën edhe në "ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë" (2002), Serbi (2004), Portugali (2006), Slloveni (2006), Spanjë (2007) dhe, më së fundi edhe në 48

60 Shqipëri (2008). Sipas kushtetutës së vitit 2000, Greqia aplikoi kuota të detyrueshme vetëm në nivel vendor. 47 Kuotat gjinore ligjore, të aplikuara mes shteteve anëtare të Këshillit të Evropës, ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme në lidhje me përqindjen minimale të secilës gjini në mesin e kandidaturave. Ndërsa janë të pakta vendet që ofrojnë ndarje të barabartë të grave dhe burrave në listat e partive (Belgjikë), ose në numrin e përgjithshëm të kandidatëve të partive (Francë), në shumicën e rasteve minimumi i kërkuar i të dy gjinive është më i ulët: 40% në Spanjë dhe Bosnjë Herzegovinë, 35% në Slloveni, 33% në Portugali, 30% në Shqipëri, "ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë" dhe Serbi, duke zbritur në nivelin e dhe 15% në Armeni. 48 Në Europë, megjithatë, kuotat ligjore nuk janë popullore, përveçse në Ballkan. Në Europën Perëndimore, kuotat kryesisht kanë marrë formën e kuotave partiake vullnetare. Belgjika dhe Franca janë përjashtime, pasi aplikojnë kuotën ligjore. Përveç rrugës së instalimit të kuotës gjinore historia europiane njeh edhe struktura politike të përbëra tërësisht vetëm nga gra. Në shumë pjesë të Evropës Perëndimore u krijuan herët seksione të grave brenda partive politike, që në vitet 1920 dhe Qëllimi i krijimit të tyre, ishte për të tërhequr në fakt votueset femra të partisë, por njëherësh zhvilluan platforma të rëndësishme për gratë brenda partive politike, duke krijuar kështu një arenë të rëndësishme për të diskutuar dhe mobilizuar rreth çështjeve të grave. Këto seksione i kanë dhënë hov zgjedhjeve të grave në strukturat e brendshme të partisë. Ndërkohë disa parti të tjera si Partitë e Gjelbërta, kanë qënë kundër seksioneve të posaçme të grave, duke besuar se këto organizata mund të kontribuojnë për të përkeqësuar çështjet e grave. Vende të tjera kanë eksperimentuar me krijimin e partive të grave. Kështu në vitin 1995 organizatat e grave në Lituani krijuan Partinë e Grave të Lituanisë, të kryesuar nga ish-gruaja e Kryeministrit, Kazimiera Prunskiene, për t'i treguar publikut se gratë nuk kanë nevojë për kuota për të qenë politikane. Në Poloni, Partia e Gruas u themelua në prag të zgjedhjeve të vitit Në Suedi u formuar Iniciativa Feministe në vitin 2005 për të promovuar një axhendë feministe në politikë dhe për të tërhequr vëmendjen e votueseve gra lidhur me mungesën e politikave të mirëfillta për gratë tek partitë ekzistuese. 47 Të dhënat e përpunuara nga autorja bazuar në Parë më 7 Maj Ibid 49

61 Caul dhe Dubrow i atribojne partive të majta sfidën e zbatimit të kuotave gjinore në krahasim me ato të spekterit të djathtë, duke prekushtëzuar kështu lidhjen e drejtpërdrejtë të ideologjisë partiake me kuotat. Praktika tregon se paritë e majta zbatojnë shumë më shumë kuota gjinore se partitë e djathta (Caul, 1999: 70-98; Dubrow, 2010: ). Në kontekstin evropian, rezoluta e Parlamentit Europian e 13 Marsit 2012 i kërkon Komisionit dhe vendeve anëtare të vlerësojnë ndikimin e sistemeve të ndryshme zgjedhore në nivele kombëtare, lokale dhe evropiane, si dhe të zbatojnë masat dhe praktikat të mira në nivele të ndryshme, në balancimin e përfaqësimit të grave". Njëherësh Asambleja Parlamentare e Këshillit të Europës inkurajon : Të ndërmerren reformat në sistemet elektorale për t'i bërë ata të favorshme për përfaqësimin e grave " (Resolution 2011/2295(INI). Në të njëjtin vit, vetëm disa muaj më vonë, një koalicion ndërpartiak i anëtarëve të Parlamentit Europian, nënshkroi Deklaratën 50/50, deklaratë e cila i bën thirrje Shteteve anëtare, partive politike evropiane dhe institucioneve evropiane që të marrin masa për arritjen e balancës gjinore në vendimmarrje. - V/4 - Beteja shumëvjeçare kundër sistemit të kuotës argumentat kundër Që gratë të zgjidhen në parlament, ato duhet të kalojnë disa pengesa: së pari, ato duhet të kenë të drejtën për t'u zgjedhur; dyti të jenë të gatshme për të kandiduar në zgjedhje; së treti të zgjidhen si kandidate nga partitë; dhe së katërti të zgjidhen nga votuesit, përballë një shoqërie, mentaliteti dhe ambjenti përjashtues për gratë, që përforcohet edhe sot nga shumë barriera të padukëshme politike, sociale, ekonomike, të traditës, kulturës e të tjera. Sanksionimi i sistemit të kuotave gjinore, sidomos në fillesat e tij, hasi në një betejë të ashpër për pranimin e tyre. Beteja ka qënë sa publike po aq edhe ligjore. Argumente të ndryshme kanë qenë pro dhe kundër futjes së kuotave, si një mjet për të rritur praninë politike të grave. Ka pasur një rezistencë disa vjeçare në Europën Perëndimore, rezistencë që ka qënë e lidhur kryesisht me besimin e një pjesë të shoqërisë, se kuotat janë në konflikt me konceptin e demokracisë liberale dhe parimit të meritës. Ndërkohë në Evropën Qendrore dhe Lindore rezistenca ishte më e vogël për shkak të së kaluarës sovjetike, kur kuotat janë përdorur si një formë mjaft simbolike e "emancipimit nga lart. 50

62 49 Sulmi më i keq i patriarkalizmit ishte çështja Kalanke kundrejt Freie Hansestadt Bremen, në Gjykatën Europiane të Drejtësisë, (GJED) në vitin Zoti Kalanke, i punësuar nga administrata e qytetit të Bremenit (Gjermani) kishte bërë një kërkesë për një pozicion pune më të lartë, por për të cilin u zgjodh një kolege e tij grua " me kualifikim dhe merita të barabarta". Përzgjedhja u bë bazuar në legjislacionin rajonal të Bremenit, i cili i jepte automatikisht të drejtë gjinisë më pak të përfaqësuar të emërohej në një pozicion pune, në rast të konkurrencës së meritave të barabarta me gjininë tjetër. Kalanke ezauroi shkallët e gjykimit të brendëshëm, ndërkohë që shkalla e fundit e gjyqësorit iu drejtua GJED, për të bërë interpretimin e legjislacionit rajonal të Bremenit, në frymën e nenit 2(4) të Direktivës Për Trajtimin e Barabartë të vitit 1976, i cili thotë se: Kjo Direktivë nuk do të paragjykojë masat për promovimin e mundësive të barabarta për burrat dhe gratë, në veçanti duke eliminuar pabarazitë ekzistuese që ndikojnë në mundësitë e grave. Kalanke shkoi në Gjykatë, pasi mendonte se ky rregull përzgjedhjeje ishte diskriminues për burrat. Reagimi i shtypit dhe qëndrimi i Avokatit të Përgjithshëm të Gjykatës Evropiane të Drejtësisë ishin atëherë në një linjë me Z. Kalanke lidhur me një interpretimin e Direktivës, duke kufizuar veprimet pozitive, thjesht në masa për trajnim ose për sigurimin e kujdesit për fëmijët, në mënyrë që të lehtësohej puna e grave, por kurrësesi një avantazh konkret përzgjedhjeje në vendin e punës. Pas shumë debatesh edhe vendimi i GJED ishte pro Z. Kalanke, duke e konsideruar legjislacionin rajonal të Bremenit, tejkalim të nenit 2(4) të Direktivës për Trajtimin e Barabartë, dhe rrjedhimisht të padrejtë emërimin e koleges së tij grua në vendin e punës. Ky vendim provokoi një reagim të fortë nga lobet e grave dhe gratë brenda institucioneve të BE-së. Ishte kjo një ndër arsyet që po kjo gjykatë në vitin 1997, e zbuti qëndrimin e saj me Vendimin e çështjes Marshall kundër landit Nordrhein-Westfalen ( çështje e ngjashme me atë Kalanke), duke i lënë hapësirë pushtetit diskrecional të institucionit emërues, pasi në këtë rast sipas gjykatës, rregulli i përzgjedhjes nuk kërkon që të jepet një prioritet automatik dhe i pakushtëzuar, gjinisë më pak të përfaqësuar, por mer në analizë arsyet specifike të një kandidati burrë. 49 CoE and EU. ( 2010). Manual për Ligjin Evropian të Mbrojtjes nga Diskriminimi. faqe 31. I disponueshëm në: Parë më 13 Tetor

63 Disa vite më vonë, pikërisht në vitin 2002, vetë Bashkimi Europian qartësoi legjitimimin e veprimeve pozitive në mbështetje të grave, me miratimin e Direktivës së Rishikuar për Trajtimin e Barabartë të Burrave dhe Grave në Tregun e Punës, e cila nuk linte më hapësirë interpretative në këtë aspekt. Veprimet pozitive në mbështetje të grave si dhe kuotat gjinore kanë shkuar përpara gjyqësorit edhe në shumë vende të tjera europiane, si në Zvicër apo në Itali. Në Itali, Gjykata Kushtetuese shfuqizoi Ligjin përkatës të Barazisë Gjinore në vitin 1995, qëndrim ky tërësisht i kundërt në fakt me atë të Gjykatës Kushtetuese Spanjolle në vitin 2008, e cila e shpalli kushtetues Ligjin për Barazinë Gjinore. 50 Në Francë, Asambleja Kombëtare në vitin 1982 votoi në favor të futjes së kuotave gjinore në zgjedhjet lokale, si pjesë e një projekt-ligji mbi reformën zgjedhore komunale, duke vendosur që lista e kandidatëve nuk duhet të përfshinte më shumë se 75 % të kandidatëve të së njëjtës gjini 51. Kuotat provizore, megjithatë, u deklaruan antikushtetuese nga Këshilli Kushtetues, i cili shqyrtoi projektligjin, me argumentin se neni 3 i Kushtetutës dhe neni 6 i Deklaratës së të Drejtave të Njeriut dhe të Qytetarit, promovojnë parimin e barazisë para ligjit dhe përjashtohej çdo lloj kategorizimi i votuesve dhe kandidatëve. Kur kushtetuta u ndryshua në vitin 1999, me frazën "Ligji favorizon aksesin e barabartë të grave dhe burrave në mandatet zgjedhore dhe funksionet zgjedhore", dhe parimi i parité (barazisë) ishte specifikuar në Ligjin Zgjedhor në vitin 2000, avokatët kishin ndarë me kujdes kërkesën për barazi nga kërkesa për kuotat gjinore, duke krijuar kështu lidhjen midis reformës së propozuar dhe qëllimeve të republikanizmit francez. (Constitutional Law Nr dhe Law Nr ). Po ashtu e paligjshme është shpallur edhe kuota gjinore e lista e shkurtuar e grave (AWS) e Partisë së Punës në Mbretërinë e Bashkuar, nga gjyqësori i atjeshëm në vitin Ishin dy anëtarë burra të partisë, të cilët dështuan të merrnin emërimin në AWS për kandidim. Ata e ankimuan AWS 50 Rodríguez-ruiz, Blanca and Rubio-marín, Ruth. ( 2009) Constitutional justification of parity democracy. Alabama Law Review [Vol. 60:5:1171. Faqe I disponueshëm në: Parë më 2 Shkurt Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe 15. I disponueshëm: Parë më: 12 Shtator Short list all Women AWS detyronte zona të ndryshme elektorale të mernin në konsideratë një listë të përbërë vetëm nga gra për të zgjedhur kandidatët e mundshëm për votim, sipas: Ibid

64 duke e argumentuar se përjashtimi i tyre nga përzgjedhja e kandidatëve përbënte diskriminim gjinor. Gjykata vendosi në favor të tyre atë vit. Në të gjitha rastet e kundërshtimit qoftë publik qoftë gjyqësor të kuotave gjinore, kundërshtarët e tyre kanë prezantuar teza të ndryshme që kanë ngjallur diskutime në lidhje me cenimin e parimit të barazisë dhe vlerave të demokracisë. Sipas kundërshtarëve të kuotave, ato janë në kundërshtim me parimin e mundësive të barabarta për të gjithë, pasi favorizojnë gratë më shumë se burrat; janë jodemokratike, sepse cenojnë të drejtën e votuesit për të vendosur se kush do të zgjidhet; i japin jetë praktikës së zgjedhjes së politikanëve për shkak të gjinisë së tyre dhe jo për shkak të meritave të tyre; krijojnë konflikte të mëdha brenda organizimit partiak për këtë shkak dhe shkelin njëherësh parimet e demokracisë liberale. - V/5 - Argumentet në favor të kuotave E në këtë betejë të ashpër të shumë dekadave të fundit, ekspertët dhe idhtarët e kuotave kanë hartuar strategji të mirëfillta ligjore, politike dhe teknike për t iu përgjigjur me kundërargumente kundërshtarëve të tyre. Argumenti bazë ka qenë vetë niveli shumë i lartë i disbalancës gjinore në organet vendimmarrëse politike dhe ekzekutive, krahasuar kjo me numrin e popullsisë, përqindjen e grave në të, si dhe nivelin e arsimimit dhe të edukimit të tyre. Sipas idhtarëve të kuotave, këto të fundit jo vetëm që nuk diskriminojnë burrat, por përkundrazi janë i vetmi kompensim për diskriminimin ndaj grave; ato ndalojnë të drejtat sulltanore të drejtuesve zakonisht burra të partive politike për të pasur pushtetin e pakufizuar jodemokratik të imponimit të listës së preferencës së tyre gjinore votuesve për zgjedhje; kuotat i japin votuesve "mundësinë e barazisë së vërtetë", për të zgjedhur midis të dy gjinive përbërëse të shoqërisë, burrave dhe grave, duke i shërbyer kështu barazisë shoqërore dhe demokracisë, duke siguruar përdorimin sa më të mirë dhe efiçent të burimeve njerëzore, prezantimin dhe avokimin e nevojave dhe interesave të grave, si gjysma e shoqërisë, si dhe përmirësimin e politikëbërjes. Kuotat lidhen drejtpërdrejt me diskutimin se pse përfaqësimi i grave është i rëndësishëm. Studiueset Dahlerup dhe Phillips japin tre argumente thelbësorë si dhe një të katërt motivues lidhur me domosdoshmërinë e balancës gjinore në vendimmarrje, për të cilën mekanizmi i kuotës është i domosdoshëm. Sipas tyre: (a) gratë përbëjnë gjysmën e popullsisë dhe kanë të drejtë të kenë gjysmën e vendeve të përfaqësimit në vendimmarrje (argumenti i drejtësisë); (b) gratë kanë interesa dhe 53

65 përvoja të ndryshme (të ndërtuara ndryshe biologjikisht apo shoqërisht), dhe duhet të jenë të përfaqësuara në mënyrë të barabartë, për të prezantuar dhe mbrojtur ato, (argumenti i përvojës); (c) gratë dhe burrat kanë pjesërisht konflikt interesi, kështu burrat nuk mund të përfaqësojnë gratë (argumenti grup interesi). Një argumenti i katërt merret me rëndësinë e grave politikane, si role modele që mund të hapin rrugën për gratë e tjera (Dahlerup, 1978: ; Phillips, 1995). Në një analizë logjike të parimeve bazë të barazisë dhe demokracisë, përfaqësimi i grave në vendimmarrje është tejet i rëndësishëm, pasi situata e kundërt do të cenonte rëndë pikërisht këto parime: Bërthama e demokracisë qëndron në parimin se legjitimiteti i pushtetit për të marrë vendime për njerëzit, jetën e tyre, shoqërinë dhe vendin duhet të derivojë nga zgjedhja e atyre që preken nga këto vendime. Gratë përbëjnë gjysmën e popullsisë botërore dhe në këtë kontekst vendimet që prekin ato duhet të jenë zgjedhja e tyre. Njerëzit në kuptim të barazisë janë edhe politikisht të barabartë. Në këtë kontekst, edhe gratë kanë të drejtën e tyre të jenë pjesë e barabartë e vendimmarrjes politike ekzekutive e të tjera. Pjesëmarrja e grave në politikë është përgjegjësi dhe garanci njëherësh për të krijuar një botë më të barabartë dhe më demokratike. Stadet e ndryshme të zhvillimit të vendeve të ndryshme me nivele të ndryshme përfaqësimi të gruas, janë treguesi më i qartë i vërtetësisë së kësaj teze. Përkrahësit e kuotave mbrojnë idenë se kuotat kontribuojnë në procesin e demokratizimit duke e bërë procesin e kandidimit më transparent dhe të formalizuar, se gratë janë po aq të kualifikuara sa burrat, por kualifikimet e grave reduktohen dhe minimizohen në një sistem politik të dominuar nga burrat duke u dhënë atyre pozicione jomeritokratike. - V/6 - Faktorët që përcaktojnë llojin e sistemit të kuotave që do të vendoset Analiza empirike e të dhënave statistikore të Unionit Ndërparlamentar Botëror, tregon se jo vetëm vende me traditë të fortë partiarkale dhe me demokraci të vonuar si Japonia, vendet arabe e të tjera, por edhe vende si SHBA që përfaqësojnë vendin model të demokracive të industrializuara dhe që mbajnë flamurin e promovimit të të drejtave të grave në rang botëror, renditen në pozicione kritike në 54

66 fund të listës botërore të klasifikimit, lidhur me përfaqësimin e grave, pikërisht për shkak të mungesës së sistemit të kuotave gjinore 53. Si përcaktimi i llojit të sistemit të kuotave që duhet të instalohen në një vend të caktuar, po ashtu edhe vlerësimi i impaktit të tij, janë procese shumë të vështira për studiuesit, që nuk varen nga faktorë lehtësisht të kalkulueshëm. Dahlrup dhe Freidenvall vendosin theksin te detajimi specifik i sistemit të kuotave si parakusht i suksesit të tyre:...dizajni specifik i sistemit të kuotave është vendimtar për zbatimin e suksesshëm të tyre (Dahlerup, 2006: 25; Dahlerup & Freidenvall, 2008; 2011). Një përpunim i thjeshtë statistikor i të dhënave në lidhje me numrin e vendeve që përdorin kuotën dhe llojin e sistemit të tyre elektoral, konfirmon gjetjen e mësipërme, pasi pothuajse vetëm një e treta e vendeve me sistem mazhoritar përdorin lloje të ndryshme të kuotës gjinore, ndërkohë që pothuajse të gjitha vendet me sistem proporcional përdorin kuotat gjinore 54. Të tjerë autorë, përveç ndikimit të sistemit elektoral, e shohin varësinë e sistemit të kuotave që do të vendoset në një kuadër më të gjerë social, politik dhe gjeografik njëherësh, sigurisht të ndërthurur me ndikimin e faktorëve kulturorë, të traditës shoqërore, politike e të tjera. Lloji i kuotave që vendoset në ligjin elektoral varet nga vetë vendi, sistemi politik, rajoni gjeografik, partitë, ideologjia e tyre, sistemi elektoral etj ( Dahlerup, 2006 :298; 2007: 73-92; Htun, 2004). Të matësh ndikimin e veçuar të kuotës gjinore në balancën gjinore duket një sfidë thuajse e pamundur, për shkak të ndikimit të shumë faktorëve njëherësh dhe të pamundësisë së studimit të tyre të pavarur, thotë studiuesja belge Meier. Monitorimi i impaktit të kuotave gjinore është i vështirë për shkak të vështirësisë për të ndarë ndikimin e tyre të saktë nga ndikimi i faktorëve të tjerë (Meier, 2004a). Studiuesja Dahlerup, për të ndihmuar ekspertët në përcaktimin e llojit të sistemit të kuotave që duhet të aplikojë një vend i caktuar, e analizon në dy dimensione të veçanta sistemin tërësor të kuotave: Dimensioni i parë përfshin burimin nga ku mandatohet apo sanksionohet sistemi i kuotave, ndërsa 53 Konkluzioni i nxjerrë nga autorja bazuar në të dhënat e Unionit Ndërparlamentar, ku SHBA renditen në vendin e 72 ndërsa Japonia në vendin Parë më 25 Shkurt Konkluzioni i nxjerrë nga autorja bazuar në të dhënat e: Interparlamentary Union. (2014) Women in politics. I disponueshëm: Parë më 13 Tetor 2014 dhe Quota Project, Parrë më 13 Tetor

67 dimensioni i dytë analizon se cilën pjesë të procesit të përzgjedhjes dhe cilët subjekte të emërimit apo zgjedhjes kanë për objektiv të tyre kuotat (Dahlerup, ed.al. 2006: 19-21). Është me rëndësi si në pikëpamjen argumentative po ashtu edhe praktike të bëhet dallimi midis kuotës gjinore dhe të ashtuquajturës kuotë neutrale nga pikëpamja gjinore, që në fakt është një kuotë që përfshin të dy dimensionet e Dahlrup nga pikëpamja teorike. Ky dallim sigurisht ndihmon përveç aspektit studimor edhe ekspertët e hartimit të sistemit të kuotave, pasi në varësi të kushteve konkrete të vendit i ndihmon të përcaktojnë modelin më efikas të këtij sistemi. Kuotat neutrale ndryshe nga ato gjinore, që vendosin një masë kritike për kandidatet apo të zgjedhurat gra, synojnë të korrigjojnë nënpërfaqësimin e grave dhe burrave njëherësh, duke vendosur një minimum dhe një maksimum për të dyja gjinitë, pa specifikuar asnjërën prej tyre. Një kuotë e barabartë 50% me 50%, automatikisht është në natyrën e vet gjini- neutrale, pasi përcakton një masë të barabartë përfaqësimi për të dyja gjinitë. Nevoja e aplikimit të kuotave neutrale është evidentuar në vendet me nivel të lartë të përfaqësimit të grave në parlament, siç janë vendet skandinave. Freidenvall arrin në përfundimin se kuota neutrale gjinore në vendet skandinave ka zhvendosur burrat në krye të listës, me qëllim që të plotësoheshin kërkesat e kuotës (Freidenvall et al. 2006: 69). Shembuj të ndryshëm empirikë nga vendet skandinave tregojnë se kuota neutrale ka korrigjuar balancën gjinore në favor të burrave, kur ata kanë qenë në pakicë të përfaqësuar. 55 Ky është rasti i një kandidati burrë të Partisë Popullore Socialiste në Danimarkë, e cila për një periudhë të shkurtër zbatoi një sistem të kuotave neutrale për zgjedhjet e Parlamentit Evropian të periudhës , si dhe për zgjedhjet parlamentare kombëtare të periudhës Votimi i anëtarësisë së partisë e kishte renditur kandidatin si numrin pesë në listë, të paraprirë nga katër gratë. Në listën përfundimtare të kandidatëve, ai u zhvendos deri tek numri dy në listën e partisë në sajë të dispozitës neutrale të kuotës. Mbas procesit të votimit, vetëm dy nga kandidatët e listës së partisë u zgjodhën anëtarë të parlamentit. Askush nuk e e konsideroi në këtë rast zgjedhjen e kandidatit burrë "vetëm për shkak të gjinisë", një konsideratë e artikuluar shpesh për gratë në rastet 55 Dahlerup, Drude. et al. ( 2008) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

68 e zbatimit të kuotës gjinore. Korrigjimi i balancës gjinore në favor të burrave nëpërmjet kuotës neutrale është njëherësh argumenti i respektimit të parimit të barazisë së përfaqësimit për të gjithë zërat kundër sistemit të kuotave, si një mekanizëm korrigjues i pabarazive gjinore. Përfundimisht, dizenjimi i modelit më efikas të sistemit të kuotës gjinore është një proces i vështirë, që kërkon marrjen në konsideratë të shumë faktorëve specifikë të secilit vend, për të zvogëluar sa më pak risqet e dështimit të zbatimit të kuotës. Analiza e ndikimit të kuotave gjinore sipas dimensionit të parë në balancën gjinore Dahlerup bën një ndarje në katër kategori të ndryshme referuar dimensionit të parë të analizës së kuotave gjinore, kuotat gjinore ligjore, kuotat vullnetare (politike), kuotat e dyfishta dhe kuotat e buta (Dahlerup, ed. 2006: 19-21). Është më shumë rëndësi të sqarohet se secila prej këtyre katër kategorive dhe sidomos kategoria e parë ndahet në disa nënkategori të tjera, në varësi të bazës ligjore në të cilën kjo kuotë është sanksionuar duke përcaktuar kështu edhe fuqinë zbatuese dhe ndikuese të kuotës në balancën gjinore. Një përpunim i thjeshtë statistikor i të dhënave nga vendet që aplikojnë kuotën ligjore tregon se kuotat gjinore ligjore gjenden sot në vendet ku gratë kanë qenë pothuajse tërësisht të përjashtuara nga politika 56. Karakteristika kryesore e kuotave gjinore ligjore është se ato vendosen me ligj, ndaj dhe quhen shpesh kuota themelore ose të detyrueshme, pasi janë të detyrueshme për të gjitha partitë që paraqesin kandidatë në parlament. Në nivel botëror, Amerika Latine luan një rol udhëheqës në përdorimin e kuotave gjinore ligjore për zgjedhjet kombëtare, me flamurtare Argjentinën si vendi i parë në botë që futi një kuotë të tillë në vitin 1991, ndjekur nga shumë shtete të tjera si Bolivia, Brazil, Kolumbi, Kosta Rika, Republika Domenikane, Ekuadori, Meksika, Panama, Peru, Venezuela etj. 57 Në varësi të ligjit në të cilin sanksionohen, kjo kategori ndahet në dy nënkategori: a/1- kuota gjinore kushtetuese (rasti ku kuotat gjinore përcaktohen në kushtetutë si në si në Burkina Faso, Nepal, Filipine dhe Uganda); dhe a/2 kuota gjinore të ligjeve të posaçme (rasti kur kuotat gjinore 56 Konkluzioni është nxjerrë nga autorja bazuar në të dhënat e Quota Project, Parë më 25 Janar Ibid 57

69 përcaktohen në Kodin Zgjedhor të një vendi si, në shumë vende të Amerikës Latine, në Shqipëri, Francë, në Belgjikë, Bosnje-Herzegovina, Slloveni, Serbi, Sudan e të tjera 58. Kuotat ligjore, pavarësisht nëse janë kushtetuese apo të sanksionuara në ligje të posaçme mund të jenë në përcaktimet e një minimumi kritik apo ndryshe të një përqindjeje të caktuar për gratë në listën e aspirantëve ose të kandidatëve ose mund të jenë në përcaktimet e a/3*- vendeve të rezervuara për gratë, kategorizime këto të fundit sipas dimensionit të dytë të Dahlrup. Vendet e rezervuara i gjejmë të sanksionuara në kushtetutë ose në ligjin zgjedhor, duke përbërë kështu një kategori të tretë të ndërmjetme brenda kategorisë së kuotave ligjore. Këto vende janë lloj i veçantë i kuotave, fuqimisht të lidhura me sistemin zgjedhor. Eksperienca botërore tregon se mënyrat e zgjedhjes së grave në këto vende të rezervuara, është e ndryshme. Ato mund të zgjidhen nga lista të veçanta, nga votime shtesë ose nga zona zgjedhore vetëm për gratë. Më parë, mandatet e rezervuara për gratë janë përdorur edhe në vendet ish-komuniste të Evropës Qendrore dhe Lindore. Aktualisht, në rang botëror i gjejmë në Afganistan, Burundi, Ruandë, Tanzani, Ugandë, Bangladesh, Jordani dhe Kenia, si dhe në një masë më të vogël në Sudan dhe Pakistan 59. Vendet e rezervuara janë aplikuar kryesisht në vende si Azia dhe Lindjen e Mesme dhe në vendet post-konfliktuoze në Afrikë, konkludojnë studiuesit Matland, Dahlerup dhe Krook (Matland 2006: 286; Dahlerup 2006: 294, table 14.1; Krook 2009). Paraqet rëndësi analiza e të dhënave gjeografike dhe historike të vendeve ku përdoret kjo lloj kuote, për të konkluduar në lidhje me varësinë e llojit të sistemit të kuotës nga faktorët e brendshëm politikë, historikë dhe gjeografikë të një vendi. Këto vende janë të dala nga konflikte të ashpra dhe me një demokraci shumë të brishtë, ku diskriminimi gjinor paraqitet në nivele shumë të larta për shkak të sistemit politik nga vijnë dhe njëkohësisht të traditës dhe mentalitetit shoqëror të trashëguar. Meqenëse mandatet e rezervuara për gratë nuk aplikohen në vendet europiane, një opsion i tillë nuk do të analizohet në detaje në këtë punim shkencor. Përfundimisht duke qenë se kuota ligjore është e sanksionuar në ligj, pavarësisht se është kushtetuta apo ligji i posaçëm, fuqia detyruese për zbatimin e saj është në nivelin superior dhe shumë më e fortë se e llojeve të tjera të kuotave. 58 Klasifikimi i bërë nga autorja bazuar në konceptin e Dahlerup ( shih faqe 55 & 56) si dhe në të dhënat e Quota Project, Parë më 25 Janar Konkluzioni është nxjerrë nga autorja bazuar në të dhënat e Quota Project, Parë më 25 Janar

70 Ndërkohë karakteristika kryesore e kuotave vullnetare është se ato miratohen vullnetarisht nga partitë politike dhe kanë vetëm karakter vetëdetyruese për partinë përkatëse. Hisktoriku i zbatimit të kuotave gjinore tregon se kuotat vullnetare partiake ose kuotat politike, kanë qenë hapi i parë i sistemit, zakonisht të paraqitura nga partitë e gjelbra, social-demokratët dhe socialistët e majtë. Sistemi ka evoluar me kuotat legjislative kur ideja e kuotave gjinore është pranuar më gjerësisht nga opinioni publik, si dhe nga aktorët kryesorë. Ky është rasti i Sllovenisë, Spanjës, Belgjikës dhe Polonisë, të cilat të gjitha filluan me kuotat vullnetare të partisë, për të kaluar më pas me kuotat ligjore 60. Në shumicën e shteteve anëtare të Këshillit të Evropës, të paktën një parti parlamentare ka miratuar kuotat vullnetare të partisë, ndërkohë që ato janë karakteristikë masive për masën e partive në Gjermani, Itali, Norvegji dhe Suedi. Kjo kuotë në disa parti europiane paraqitet në shifra barazie ideale të 50%, si rasti i partive të gjelbra në Austri, Gjermani, Islandë, Itali dhe Suedi, si dhe i disa partive të majta në Gjermani, Holandë dhe Suedi 61. Në rang botëror kuotat vullnetare i gjejmë në Argjentinë, Bolivi, Ekuador, Afrikën e Jugut, ndërkohë që përjashtuar Europën dhe shtetet e mësipërme të cituara, partitë e vendeve të mbetura nuk njohin fare kuotën politike 62. Të dhënat statistikore në rang europian tregojnë se në vendet në të cilat zbatohen vetëm kuotat politike të partive (si Suedi, Norvegji), përfaqësimi parlamentar i grave është më i lartë se në vendet ku zbatohet kuota ligjore 63. Megjithatë është e rëndësishme të theksohet se në të gjitha vendet me traditë të kuotave politike, këto të fundit u bënë pjesë funksionale e partive respektive vetëm pasi gratë kishin fituar përfaqësim të rëndësishëm në jetën e vendit dhe të partive falë përpjekjeve të tyre për barazi. Në këto vende parti të ndryshme politike kanë aplikuar herët kuotat e buta brenda strukturave të tyre vendimmarrëse, duke synuar pikërisht rritjen e përfaqësimit të grave në parlament nëpërmjet kësaj rruge. Kështu për shembull në Suedi, Partia Liberale në vitin 1972 vendosi një minimum prej 40% 64 të të dyja gjinive në bordet e brendshme dhe komisioneve. 60 Konkluzioni është nxjerrë nga autorja bazuar në të dhënat e Quota Project, Parë më 25 Janar Ibid 62 Ibid 63 Konkluzioni i nxjerrë nga autorja duke përpunuar të dhënat e faqes Women in politics I disponueshëm në: Parë më 1 Tetor Parë më 15 Mars

71 Kuotat vullnetare duke qenë produkt i vullnetit të partive politike, nuk kanë forcë detyruese dhe sanksionuese zbatimi, si në kuadër të partisë që i ka vendosur (pasi vullneti është jo gjithmonë i njëjtë) dhe më shumë akoma në kuadër të partive të tjera të spektrit politik të një vendi. Është në vullnetin e tyre të ndjekin apo jo shembullin e partisë nismëtare. Kjo lloj kuote kërkon një terren të konsoliduar të barazisë gjinore. Koncepti i "kuotave të dyfishta" ka lindur si nevojë e pamjaftueshmërisë së sistemeve të mësipërme të kuotave për të arritur rezultatin e pritshëm. Kjo për arsye se pavarësisht respektimit të përqindjes së kërkuar të kandidateve gra në lista, vendosja e tyre bëhej në fund të listës, duke sjellë për pasojë nivele të ulëta të balancës gjinore. Për këtë arsye shtete të ndryshme, në varësi të situatës, sanksionuan jo vetëm një përqindje të caktuar të grave në listën zgjedhore, por edhe ndalimin e vendosjes së kandidateve gra në fund të listës me pak mundësi për t'u zgjedhur. Argjentina dhe Belgjika, respektivisht në botë dhe në Europë, janë shembuj vendesh me kërkesa ligjore të kuotave të dyfishta 65. Rregullat e renditjes në listë janë ato që së bashku me aspektin sasior të kuotës garantojnë rezultatin pozitiv të balancës gjinore. Studiuesja Meier na jep një koncept tjetër të kuotave të dyfishta, ndryshe nga ky i mësipërmi i Dahlerup. Sipas saj në një vend të caktuar për të arritur balancën gjinore mund të përdorim si kuotat legjislative, po ashtu edhe ato partiake. Efekti ngjitës ose kontaminues ndërmjet kuotave gjinore ligjore dhe kuotave vullnetare partiake tregon se përdorimi paralel i tyre nuk është një çështje dublikimi. Përkundrazi, mund të krijojë një dinamikë e cila hap forumin politik të grave më shumë sesa do të kishte qenë rasti në qoftë se do të ishin zbatuar vetëm masat partiake, ose juridikë (Meier, 2004b). Përfundimisht një sistem i dyfishtë kuotash, sigurisht do të siguronte me mjete më efikase dhe gjithëpërfshirëse, si ato ligjore, po ashtu edhe ato politike, balancën gjinore. Përdorimi i këtij lloj mekanizmi ndërkohë kërkon analizën e elementeve specifikë të vendeve të ndryshme për të mos e kthyer nga një mekanizëm suksesi në një mekanizëm dëmtimi. Faktorët tradicionalë dhe ata ndërgjegjësues të shoqërisë në përgjithësi dhe të partive poltike në veçanti, janë elemente që duhet të merren në konsideratë. 65 Konkluzioni është nxjerrë nga autorja bazuar në të dhënat e Quota Project, Parë më 25 Prill

72 Kuotat e buta janë një instrument strategjik më shumë se detyrues në ditët e sotme. Përveç sanksionimeve në ligj apo statutet e partive politike, si këto të fundit po ashtu edhe qeveritë e vendeve të ndryshme, përdorin shpesh formate të tjera për arritjen e balancës gjinore. Janë të njohura formatet e strategjive, planit të masave, të objektivave, rekomandimeve apo udhëzimeve në lidhje me barazinë gjinore në organet përfaqësuese. Këto lloj orientimesh që nuk kanë fuqinë e detyrimit për partitë poltike dhe qeveritë, por njëherësh përcaktojnë edhe vizionin e tyre afatshkurtër, afatmesëm dhe afatgjatë konsiderohen si 'kuotat e buta" (Dahlerup 2006: 21; Krook et al 2006: ). Ky sistem kuotash klasifikohet si një formë më pak e rreptë e kërkesave për kuotave. Zakonisht këto formate janë prezente në organizmat multishtetërorë si Bashkimi Europian apo Këshilli i Europës dhe shoqërohen përveç aspektit sasior të objektivit dhe afatit kohor të pritshmërisë së realizimit, edhe me plane masash për të arritur objektivin. Balanca e pjesëmarrjes së grave dhe burrave në vendimmarrjen publike dhe politike prej 40 %, përcaktuar në Rec (2003)3, pika 32, materializon llojin e kuotave gjinore të buta. Për arsye të këtij punimi do të ndalemi hollësisht në mozaikun e llojit të kuotave gjinore që përdoren në Europë për të analizuar cili lloj kuote përfaqëson trendin europian. Tabela Nr 2. Llojet kryesore të sistemit të kuotave të përdorura në Europë Vendi Lloji i Kuota Kuota Kuota Kuota të Parlamentit Politike Ligjore kushtetuese Ligjit Zgjedhor Dhoma e Dhoma e Ulët Dhoma e Ulët Ulët Shqipëria Njëdhomësh Jo Ligjore Jo Po Austri Dydhomëshe Po Joligjore Jo Jo Belgjikë Dydhomëshe Jo Ligjore Jo Po Bosnja- Hercegovina Dydhomëshe Jo Ligjore Jo Po 61

73 Kroatia Njëdhomësh Po Joligjore Jo Jo Qipro Njëdhomësh Po Joligjore Jo Jo Republika Çeke Dydhomëshe Po Joligjore Jo Jo Danimarka Njëdhomësh Jo Joligjore Jo Jo Franca Dydhomëshe Po Ligjore Po Po Gjermania Dydhomëshe Po Joligjore Jo Jo Greqia Njëdhomësh Po Ligjore Po Po Hungaria Njëdhomësh Po Joligjore Jo Jo Islanda Njëdhomësh Po Joligjore Jo Jo Irlanda Dydhomëshe Jo Ligjore Jo Po Italia Dydhomëshe Po Joligjore Jo Jo Lituania Njëdhomësh Po Joligjore Jo Jo Luksemburg Njëdhomësh Po Joligjore Jo Jo Maqedonia Njëdhomësh Jo Ligjore Jo Po (1993-) Malta Njëdhomësh Po Joligjore Jo Jo Moldavia Njëdhomësh Jo Joligjore Jo Jo Mali i Zi Njëdhomësh Jo Ligjore Po Vendet e Ulëta Dydhëmëshe Po Joligjore Jo Jo Norvegji Njëdhomësh Po Joligjore Jo Jo Poloni Dydhëmëshe Jo Ligjore Jo Po 62

74 Portugalia Njëdhomësh Jo Ligjore Jo Po Rumania Dydhëmëshe Po Joligjore Jo Jo Serbia Njëdhomësh Jo Ligjore Po Po Slovakia Njëdhomësh Po Joligjore Jo Jo Sllovenia Dydhomësh Po Ligjore Jo Po Spanja Dydhomësh Po Ligjore Jo Po Suedia Njëdhomësh Po Joligjore Jo Jo Zvicra Dydhomësh Po Joligjore Jo Jo Mbretëria e Bashkuar Dydhomësh Po Joligjore Jo Jo Burimi : (Dahlerup, 2006: Tabela 14.1) Ashtu siç shihet edhe nga tabela në rang europian, nga 33 vendet e marra për analizë, numri i vendeve që aplikojnë sistemin e kuotës politike është 20 në krahasim me 13 vende që aplikojnë kuotën ligjore, (kushtetuese apo të kodit zgjedhor), pra gati 2 herë më i madh se kategoria e dytë. Tabela gjithashtu na prezanton një fakt tjetër shumë interesant që është ai i llojit të kuotës ligjore në ndarjen si kuotë e përcaktuar në Kushtetutë apo ligjet zgjedhore. Nga vendet europiane të marra në analizë në këtë tabelë, vetëm tre prej tyre kanë sanksionuar kuotat në Kushtetutë, ndërsa të tjerat në ligjin zgjedhor. Kjo analizë na tregon se 3 vendet me kuota kushtetuese detyrimi i zbatimit të tyre është një detyrim kushtetues, pra themeltar. Ndërkohë sanksionimi i tyre në ligjin zgjedhor në vendet e tjera, i lë hapësirë edhe fleksibilitetit të ndryshimit të tyre në situata dhe konjuktura të caktuara. Interesante paraqitet Danimarka në tabelë si rast përjashtimor. Kuotat gjinore janë shfuqizuar pasi u përdorën vetëm pak vite aty, dhe nuk u aplikuan kurrë më për zgjedhjet në të gjitha nivelet. Partia Social Demokrate zbatoi kuota gjinore vetëm për zgjedhjet e Parlamentin Evropian gjatë viteve Partia Popullore Socialiste përdori kuotat gjinore për zgjedhjet e Parlamentit Kombëtar dhe për këshillat vendorë gjatë periudhës , si dhe për zgjedhjet në Parlamentin Evropian gjatë Në të dyja partitë, kuotat gjinore u shfuqizuan, sepse nuk u konsideruan më të 63

75 nevojshme 66. Danimarka është kështu vërtetimi i tezës së përkohshmërisë së sistemit të kuotave si mekanizëm që i shërben përkohshmërisht zhdukjes së barriereave politike, ekonomike, sociale dhe kulturore për gratë. Një nga pikat e nxehta të debatit të sotëm për kuotën është vlerësimi i parametrit sasior të ndikimit të llojit të kuotës në balancën gjinore. Për të vlerësuar në pikëpamjen sasiore këtë ndikim mjafton të analizojmë si ka ndryshuar balanca gjinore në vende të ndryshme në një periudhë të caktuar kohore në varësi të llojit të kuotës gjinore të përdorur, duke i grupuar vendet sipas kriterit të llojit të kuotës gjinore të përdorur. 67 Grafiku Nr 1. Ndryshimet mesatare në përfaqësimin e grave në parlamentet kombëtare sipas llojit të kuotës Shënim : Mesatarja e kuotave legjislative përjashton Irlandën. (ajo është e përfshirë në grupin pa kuota, pasi në periudhën e analizuar nuk ka pasur në përdorim kuota ) Po të analizojmë trendin e grafikut sipas llojit të kuotës gjinore të përdorur, do të shohim se për periudhën 10-vjeçare të analizuar, në çdo grup vendesh qoftë brenda BE, qoftë jashtë BE, rritja e përfaqësimit të grave në vendet që kanë përdorur kuota ligjore është shumë më e madhe se në vendet me kuota politike. Për vendet Brenda BE për shembull diferenca mes dy grup vendeve është më shumë se 5%. Akoma më e madhe është kjo diferencë në vendet jashtë BE duke shkuar afër rekordit prej 13%. 66 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe European Commision. (2013) Women and men in leadership positions in the European Union. Brussels: European Commision. Faqe

76 Analiza na nxjerr në një përfundim shumë të rëndësishëm sipas të cilit kuotat gjinore, pavarësisht nëse janë legjislative apo vullnetare, kanë rritur ndjeshëm në përgjithësi shkallën e progresit gjinor, krahasuar me vendet që nuk kanë në aplikim asnjë lloj kuote. Ndërkohë mes vendeve me kuota, shtete që aplikojnë kuota ligjore kanë ndikuar me një përqindje shumë të lartë në përmirësimin mesatar të përfaqësimit të grave në kuadër të BE sesa vendet me kuota politike, më shumë se dy herë. Po ashtu tregon se në rang europian kuota ligjore pavarësisht se aplikohet nga një numër më i pakët vendesh ka ndikim më të fortë në rritjen e përfaqësimit të grave në parlament. Analiza e ndikimit të kuotave gjinore sipas dimensionit të dytë në balancën gjinore (shtrirja në faza të ndryshme të sistemit zgjedhor) Sipas dimensionit të dytë të Dahlreup, në studimin Women, Quotas and Politics, (studimi i parë në mbarë botën krahasues i përdorimit të sistemeve të ndryshme të kuotës gjinore), kuotat gjinore klasifikohen duke marrë për kriter momentin kohor dhe fazat e ndryshme të procesit të përzgjedhjes, si dhe stadin e subjekteve zgjedhore të cilëve kuota u atribuohet. Sipas këtij klasifikimi Dahlerup dallon kuota që i atribuohen dhe synojnë të ndikojnë: (a) grupin e kandidatëve të mundshëm, të quajtur aspirantë; (b) grupin e kandidatëve të përzgjedhur për të qenë pjesë e listës; dhe (c) grupin e të zgjedhurve (Dahlerup, 2006:19). Praktikat e sistemit të kuotave ofrojnë modele të ndryshme të zbatimit të tyre referuar fazave të procesit zgjedhor. Në disa raste kuotat mund të synojnë fazën e parë të procesit të përzgjedhjes, fazën e gjetjes së kandidatëve të mundshëm, e atyre që aspirojnë për të qenë të zgjedhur, qoftë për listën proporcionale qoftë për sistemet mazhoritare. Kuotat gjinore në këtë fazë, qoftë ligjore qoftë politike, janë rregulla që kërkojnë një numër të caktuar apo përqindje grash që të përfaqësohet në trupën e kandidatëve apirantë që do të merret në diskutim për zgjedhjen përfundimtare të kandidatëve. Studiuesja Marian Sawer ka arritur në konkluzionin se: Këto lloje të kuotave të quajtura shpesh aspirante apo kuota fillestare janë përdorur në vendet me sisteme zgjedhore shumicë ose mazhoritare (Sawer, 2006). Këto dispozita kuotash mund të mandatohen me ligj, ashtu siç ndodh në Panama, ose vullnetarisht, si në rastin e Partisë së Punës Britanike. Megjithëse një kuotë e tillë duket e vështirë për t u aplikuar në sistemet mazhoritare për shkak të betejës së ashpër të burrave për të qenë në listën e aspirantëve dhe 65

77 më pas atë të kandidatëve, (shembulli i listës së shkurtër të grave, shih faqen 52 të këtij punimi), ajo u përdor në disa zgjedhje nga Partia e Punës Britanike, duke materializuar qartazi mundësinë e zbatimit të saj në kushtet e ekzistencës së vullnetit politik. Kjo Parti edhe sot është e angazhuar që 50% e vendeve fituese të parlamentit të zgjidhen nga lista e shkurtuar e grave 68. Pavarësisht se është jashtë objektit të këtij punimi shkencor, është me rëndësi të theksohet se kjo lloj kuote në mazhoritar në këtë fazë është zbatuar suksesshëm edhe në Indi dhe Bangladesh për zgjedhjet në nivel lokal 69. Faza e parë e procesit, kjo e aspirantëve sigurisht është e rëndësishme por jo vendimtare për listën finale të kandidatëve. Është pikërisht faza e dytë ajo që nominon përfundimisht kandidatët në zgjedhje dhe logjikisht kuotat mund të ndryshojnë situatën e balancës gjinore, nëse i atriubohen kësaj faze të procesit. Ky është momenti i emërimit final të kandidatëve, që do të vendosen në fletën e votimit nga ana e partisë. Ky nominim sigurisht përkthehet në shifra të ndryshme në varësi të llojit të sistemit zgjedhor. Konkretisht një kandidat për zonat mazhoritare dhe një listë kandidatësh për zonat proporcionale. Në këtë fazë kuotat janë mekanizmi që mund të diktojë që një përqindje e caktuar kandidatësh në listën proporcionale të jenë gra. Kuota ndërkohë mund të formulohet edhe në një mënyrë neutrale gjinore, duke deklaruar se asnjë nga gjinitë, nuk duhet të ketë më pak ose më shumë se një përqindje të caktuar të kandidatëve të listës. Në sistemet proporcionale sfida paraqitet më e lehtë, pasi në një listë me shumë emra është më e thjeshtë të integrohet një numër i caktuar i emrave të grave. Zbatimi i kuotës bëhet i vështirë për sistemet mazhoritare zgjedhore, ku partia do të përfaqësohet vetëm me një kandidat dhe për të gjitha arsyet që janë shpjeguar më lart në këtë punim, ai kandidat ka probabilitetin më të madh të jetë burrë. Megjithatë edhe në këto raste ekspertët e sistemeve zgjedhore kanë gjetur formula të posaçme siç është ai i sistemeve binjake 70. Përdorimi i kuotave për fazën e tretë apo ndryshe grupit të të zgjedhurve u takon logjikisht kuotave për vendet e rezervuara, të cilat nuk janë prezent në Europë. Prirja moderne tashmë është që të shmanget koncepti i vendeve të emëruara për mandatet e rezervuara dhe të zëvendësohet me konceptin e vendeve të zgjedhura për këto mandate, duke futur konceptin e kuotës. Në vendet që 68 Parë më 5 Gusht Konkluzioni i nxjerrë nga autorja pas konsultimit të të dhënave të Quota Project Parë më 3 Mars Ky sistemu u aplikua nga Partia e Punës Skoceze, në zgjedhjet e para parlamentare në vitin Ajo përfshiu dy zona zgjedhore mazhoritare së bashku, duke zgjedhur respektivisht si kandidatë një burrë dhe një grua, në secilën zonë, për të arritur një përfaqësim të ekuilibruar gjinor, sipas Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

78 aplikojnë këto mandate vendoset që një përqindje e caktuar ose numër i caktuar në mesin e atyre që zgjidhen duhet të jenë gra. Si rezultat gjithnjë e më shumë, gratë e zgjedhura nga sistemi i kuotave të vendeve të rezervuara nuk janë të emëruara, por të zgjedhura si në Jordani, Uganda dhe Ruanda. Tabela më poshtë ilustron në mënyrë grafike gjithçka u sqarua më sipër, lidhur me kombinimet e mundshme midis llojit të sistemit të kuotave referuar dimensionit të parë (burimit të sanksionimit të tyre) kombinuar me momentin kohor dhe fazat e ndryshme të procesit zgjedhor si dhe të statusit të subjekteve të tij në këto faza, që përbën njëherësh dimensionin e dytë të analizës. Tabela Nr. 3 Kombinimet e llojet e kuotave elektorale me momentet e procesit zgjedhor Në çfarë niveli? Lloji i kuotës Aspirantët Kandidatët Të zgjedhurit Kuotat ligjore Paraprake Kuotat kandidate Vende të rezervuara ( Kushtetuese apo Ligjore) Kuota vullnetare të partive Kuotat për listën e Kuotat për listën e Vende të rezervuara aspirantëve kandidatëve (lista e shkurtër) Siç shihet, referuar dimensionit të dytë të kuotave, në varësi të kategorisë së grave mbi të cilat aplikohet si kuota gjinore ligjore po ashtu edhe ajo politike apo neutrale, në rastin e minimumit kritik, mund të shtrihen në kategorinë e aspirantëve apo të listës së kandidatëve, ndërkohë që vendet e rezervuara për gratë shtrihen vetëm në kategorinë e të zgjedhurave. Në një analizë të thjeshtë logjike lidhur me efektin më të madh të kuotave referuar dimensionit të dytë, arrijmë në përfundimin që në fazën e tretë që prek grupin e të zgjedhurve, efekti është më i madh, pasi kuotat aty përkthehen në vende të sigurta. Ky efekt zbehet duke kaluar në fazën e dytë që prek kandidatët dhe më shumë akoma në fazën e parë që prek aspirantët. 67

79 VI. SISTEMET ELEKTORALE DHE PROJEKTIMI I KUOTAVE Më sipër në këtë punim u tentua të analizohet ndikimi i sistemeve zgjedhore dhe i sistemit të kuotave gjinore në mënyrë të pavarur në balancën gjinore. Një sfidë e tillë është pothuaj e pamundur në aspektin praktik, ashtu siç konkludon edhe studiuesja Meier më sipër në këtë punim( shih faqen 55), për shkak se të gjithë variablat ekzistojnë njëherësh në një moment të caktuar kohor dhe ndikojnë po njëherësh në masë dhe cilësi të ndryshme në treguesin e balancës gjinore. Është thuajse e pamundur të ndash efektin e secilit prej tyre të pandikuar nga tjetri në treguesin objekt analize të këtij punimi. Efektet e një sistemi kuotash gjinore, sipas mendimit të përbashkët të disa studiuesve më me emër në këtë fushë, varen nga përshtatshmëria e tyre me sistemin zgjedhor ku kuotat janë instaluar dhe zbatohen. Njohja e sistemeve të ndryshme të kuotave elektorale tregon se rezultati i një sistemi të veçantë kuotash, është pjesërisht i varur nga fakti se sa i pajtueshëm është ai me sistemin zgjedhor të vendit (Norris, 2004; Dahlerup, 2006: ; Matland, 2006). Studiuesit Larserud dhe Taphorn kanë konkluduar në një varësi funksionale të kombinimit të variablit të sistemit zgjedhor dhe atij të kuotave gjinore për arritjen e balancës gjinore. Në varësi nga sistemi zgjedhor në përdorim, kuotat kanë projektime të ndryshme dhe përdoren në faza të ndryshme të procesit të emërimit (Larserud & Taphorn, 2007). Kuotat instalohen dhe funksionojnë ndryshe në sisteme të ndryshme zgjedhore, duke sjellë për pasojë edhe rezultate të ndryshme në varësi të sistemit ku aplikohen. Rezultatet më të mira të balancës gjinore gjenden në kombinimet më të arrira të sistemit të kuotës gjinore me sistemin elektoral. Në këtë kontekst, qoftë për arsye teorike por sidomos për ato praktike, është shumë e rëndësishme të shikohet projektimi i sistemit të kuotave në sisteme të ndryshme zgjedhore, për të konkluduar në lidhje me kombinimin më rezultativ referuar qëllimit. 68

80 - VI/1 - Kuotat në sistemet elektorale të përfaqësimit proporcional Sistemet elektorale proporcionale janë një mjedis shumë më miqësor për zbatimin e sistemit të kuotave gjinore, si ato ligjore po ashtu edhe politike. Studiuesit Larsen, Tamphorn, Norris kanë konkluduar në studimet e tyre se sistemet proporcionale ofrojnë shumë më tepër mundësi për të rritur përfaqësimin e grave në parlament (shih faqen 32 të këtij punimi). Në përgjithësi është më e lehtë të ndërtosh një sistem kuotash për sistemin zgjedhor proporcional, pasi aty është e mundur të futet një numër më i madh kandidatësh në listat e partive dhe partitë në mënyrë të ndërgjegjshme përpiqen të balancojnë listat e tyre në mënyrë që të fitojnë sa më shumë vota, ashtu siç është shpjeguar më lart kur është analizuar kuota gjinore. Në këtë përpjekje për të thithur votat e të gjitha kategorive shoqërore, vetë partitë politike janë të interesuara që në listat e tyre shumemërore të këtë kandidatë nga të dyja gjinitë. Sigurisht detyrimi i respektimit të kuotës gjinore në vendet ku kjo e fundit ekziston, e garanton vendosjen e grave në listat e kandidatëve. Përqindja e sanksionuar për kuotën gjnore ndryshon nga kontinenti në kontinent, si dhe ndërmjet vendeve të ndryshme. Në nivel botëror kjo përqindje varion nga 10 deri në 50 % 71. Shifrat paraqiten më optimiste në Europë. Në 47 vendet anëtare të Këshillit të Europës, përqindja ekuotës gjinore varion nga 15% në Armeni në 30 % në Bosnje-Hercegovina dhe 50% në Belgjikë dhe Francë 72. Vendet e Bashkimit Europian kanë përqindjen më të lartë të kuotës gjinore në nivel europian. - VI/2 - Kuotat në sistemet mazhoritare dhe sistemet e përziera zgjedhore Studiuesit e teorive të kuotave gjinore kanë konkluduar se është më e vështirë të integrosh sistemin e kuotave në sistemet elektorale mazhoritare për shkak të numërit të kufizuar vetëm me një person të kandidatit për çdo zonë elektorale. Ky është konkluzioni i artikuluar i dy autoreve nordike Dahlerup and Freidenvall : Në përgjithësi është shumë më e komplikuar të ndërtosh kuota gjinore të përshtatshme për sistemet elektorale zgjedhore një-anëtarëshe (Dahlerup and Freidenvall, forthcoming). 71 Konkluzionet e nxjerra nga autorja duke analizaur kuotat gjinore të vendeve të ndryshme të botës në faqen Parë më 20 Mars Ibid 69

81 Statistikat botërore janë argumenti më i mirë i konkluzionit të mësipërm. Në një nga studimet e saj të vitit 2007 në lidhje me kuotat gjinore, Dahlerup konkludon : Vetëm një e treta e vendeve të botës me sistem zgjedhor pluralist/shumicë kanë prezantuar një lloj kuote gjinore, në krahasim me katër të pestat e vendeve me sisteme proporcionale që aplikojnë atë (Dahlerup, 2007: 80-1). Logjika është e thjeshtë dhe shpjegohet me strukturën e votimit në këtë lloj sistemi. Partitë zgjedhin vetëm një kandidat për partinë dhe zonën zgjedhore dhe rrjedhimisht nuk është e mundur të futen në të njëjtën kohë të dyja gjinitë burrat dhe gratë, mundësi që e ofron lehtësisht një sistem të proporcional. Gjithsesi modelet e mundësimit të balancës gjinore janë gjetur nga ekspertët e fushës edhe në këtë rast të presupozuar pamundësie, siç na e tregon sistemi i binjakëzimit, i aplikuar nga Partia e Punës e Skocisë (shih faqen 66 të këtij punimi). Në sajë të "sistemit të binjakëzimit", kjo Parti ka pasur numrin e saj më të madh të grave deputete të zgjedhura nga pjesa e elektoratit mazhoritar, e cila është mjaft e pazakontë. Ndërkohë kjo mangësi e sistemit mazhoritar në fazën e nominimit të kandidatëve, mund të kompensohet me aplikimin e kuotave në fazën e mëparshme të procesit zgjedhor, që është ajo e përzgjedhjes së aspirantëve për kandidatë, siç është rasti i AWS, përdorur në disa zgjedhje po nga Partia e Punës Britanike. Për të konkluduar në lidhje me rëndësinë e gjetjes së mekanizmave të posaçëm që do ta bënin efektive kuotën në një sistem mazhoritar, si dhe rolin e sistemeve të ndryshme zgjedhore në kushtet kur kuota është e njëjtë, mjafton të analizojmë përvojën franceze, e cila bazohet në të njëjtin kuadër ligjor barazie, por e aplikuar në lloje të ndryshme sistemesh zgjedhore. Mazhoritari me dy raunde në Francë rezultoi zhgënjyes për Asamblenë Kombëtare, për shkak se nuk u gjet mekanizmi i duhur për të siguruar përqindjen e nevojshme të grave në raundin e dytë në dy zgjedhje të njëpasnjëshme, menjëherë pasi u fut ligji i barazisë. 73 Ligji i kuotës radikale në Francë, quajtur "ligji parité, që pretendonte barazinë gjinore në mesin e të gjithë kandidatëve nga një parti politike, ishte një zhgënjim i madh në zgjedhjet për Asamblenë Kombëtare; rezultoi me vetëm 12.3 % gra në zgjedhjet e para kur u aplikua në vitin 2002 dhe 18.5% në zgjedhjet e vitit Zgjedhjet për Asamblenë Kombëtare janë të bazuara në një sistem 73 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

82 pluralist me dy raunde. Ndërkohë ligji ka qenë një sukses në nivelin lokal, i aplikuar për komunat me më shumë se 3500 banorë sipas sistemit proporcional. Ndryshe nga shembulli skocez që garantonte nëpërmjet sistemeve të veçanta qoftë në fazën e aspirantëve, qoftë në atë të kandidatëve (me anë të AWS dhe sistemeve të binjakëzimit ), zgjedhjen e grave, shembulli francez na paraqet rastin kur kuota gjinore në mazhoritar iu la spontanitetit dhe jo mekanizmave të posaçëm për ta garantuar, gjë që solli dështimin e saj, ndryshe nga suksesi në zgjedhjet lokale me sistem proporcional. Për të nxjerrë një konkluzion më përgjithësues në lidhje me ndikimin që ka kombinimi i sistemit zgjedhor me atë të kuotës gjinore, analizojmë në aspektin krahasimor treguesit e balancës gjinore në tërësinë e vendeve në rang europian në dhomën e ulët të parlamenteve ose parlamentet njëdhomëshe, analizë që nëpërmjet treguesve sasiorë na tregon se cili sistem favorizon më shumë implementimin e kuotës gjinore dhe balancën gjinore. 74 Tabela Nr 4. Përfaqësimi i grave në parlamentet kombëtare të vendeve të BE/ EEA. (të dhëna të ditës së zgjedhjeve) Vendi Përfaqësimi i grave Lloji i kuotës Sistemi Elektoral (zgjedhjet e fundit) Mbi 40% Suedia 45.0% (2010) Kuota partiake Listë proporcionale 74 Freidenvall, Lenita., Dahlerup, Drude and Johansson, Emil. ( 2013) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe 7. 71

83 Finlanda 42.5% (2011) Pa kuota Listë proporcionale 39 30% Islanda 39.7% (2013) Kuota partiake Listë proporcionale Norvegjia 39.6% (2009) Kuota partiake Listë proporcionale Danimarka 39.1% (2011) Pa kuota Listë proporcionale Hollanda 38.7% (2012) Kuota partiake Listë proporcionale Belgjika 38.0% (2010) Kuota ligjore Listë proporcionale Spanja 36.0% (2011) Kuota ligjore Listë proporcionale Gjermania 32.9% (2009) Kuota partiake I përzier Sllovenia 32.2% (2011) Kuota ligjore Listë proporcionale 29 20% Portugalia 28.7% (2011) Kuota ligjore Listë proporcionale Italia ia 28.4% (2013) Kuota partiake Listë proporcionale Austria 27.9% (2008) Kuota partiake Listë proporcionale Franca 26.9% (2012) Kuota ligjore Mazhoritar - TRS Lituania 24.5% (2012) Kuota partiake I përzier Polonia 23.7% (2011) Kuota ligjore Listë proporcionale Latvia 23.0% (2011) Pa kuota Listë proporcionale Bullgaria 22.9% (2009) Pa kuota I përzier Mbretëria e Bashkuar 22.5% (2010) Kuota partiake Mazhoritar - FPTP Republika Çeke 22.0% (2010) Kuota partiake Listë proporcionale 72

84 Luksemburgu 21.7% (2009) Kuota partiake Listë proporcionale Greqia 21.0% (2012) Kuota ligjore Listë proporcionale Estonia 20.8% (2011) Pa kuota Listë proporcionale Litenshtaini 20.0% (2013) Pa kuota Listë proporcionale 19 10% Sllovakia 18.7% (2012) Kuota partiake Listë proporcionale Irlanda 15.1% (2011) Kuota ligjore Mazhoritar - STV Malta 14.3% (2013) Kuota partiake Mazhoritar - STV Rumania 13.3% (2012) Kuota partiake I përzier Qipro 10.7% (2011) Kuota partiake Listë proporcionale Nën 10% Hungaria 8.8% (2010) I përzier Mesatarja e përfaqësimit të grave 2008: 23.6% 2011: 24.7% 2013: 25.6% a Italia ka patur kuota ligjore për parlamentin kombëtar Nga tabela shihet se shtetet me nivelin mbi 40% të grave në parlament, Suedia dhe Finlanda, kanë aplikuar sistemin e kuotave në sisteme proporcionale elektorale. Finlanda e ka hequr sistemin e kuotave për shkak se e ka konsideruar të panevojshëm pasi e ka përdorur për disa legjislatura, çka nuk ka cenuar gjithsesi balancën gjinore në këtë vend. Po ashtu shtetet me 30% - 40% të përfaqësimit të grave kategorizohen nga ky kombinim. Në këtë grup shtetesh bën pjesë edhe Danimarka, e cila përfaqëson një përsëritje të shembullit të Finlandës, duke konfirmuar se kuotat gjinore nuk janë një 73

85 kusht i domosdoshëm për një nivel të lartë të përfaqësimit të grave, në vendet ku është konsoliduar parimi i barazisë gjinore. Në grupin e tretë të shteteve, ata me përfaqësim të grave nga 20-29%, shikohet që ka një miksim të kombinimeve; shtete me sisteme proporcionale apo të përziera dhe sisteme kuotash apo pa kuota dhe kombinimeve; shtete me sistem mazhoritar dhe sisteme kuotash (Mbretëria e Bashkuar). Gjithsesi edhe në këtë grup shikohet që Mbretëria e Bashkuar me kombinim kuotash në mazhoritar ka rezultat më të ulët se shumë vende të tjera të këtij grupi me kombinim kuotash në proporcional, pavarësisht historisë shumëvjeçare të Mbretërisë së Bashkuar në betejën për barazi gjinore. 75 Grupin më të madh në tabelë e përbëjnë katërmbëdhjetë shtete me më shumë se 20% (por më pak se 30%) të grave në parlamentet e tyre. Pesë shtete kanë më shumë se 10% (por më pak se 20%), dhe një vend ka më pak se 10% gra në parlament. Krahasuar me vitin 2011, numri i vendeve me më shumë se 10% të grave në parlament ka rënë nga 14 në 10, dhe numri i shteteve me më pak se 10% deputete gra ka rënë nga dy vende në një vend. Tabela evidenton gjithashtu një rritje progresive shumë të vogël të përfaqësimit mesatar të grave në parlament në shtetet e marra në analizë nga legjislatura e vitit 2008 në atë të vitit 2013, me rritje afërsisht 1% për legjislaturë. Kjo tregon sfidën e vështirë të balancës gjinore në vendimmarrjen legjislative, pavarësisht tentativave për ngritje dhe përsosje të shumë mekanizmave për këtë qëllim. Nëse balanca gjinore sipas dokumenteve europianë është konceptuar si një raport prej % të të dyja gjinive, vetëm Suedia Finlanda dhe Belgjika rezultojnë për vitin 2014 me parlamentet kombëtare të balancuar, respektivisht 45%, 42.5% dhe 41.3% 76. Përfundimisht analiza e rezultateve të tablës konfirmon se aplikimi i sistemit të kuotave, (pavarësisht llojit të tyre ligjore apo politike), me sistemin zgjedhor proporcional është kombinimi më i mirë për të arritur balancën gjinore. 75 Janë përunuar të dhënat nga autorja duke marrë edhe shifrat e raportit: Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. 76 Interparlamentary Union. (2014) Women in politics. I disponueshëm: Parë më 13 Tetor

86 Një tregues tjetër i rëndësishëm që mund të evidentohet nga tabela është raporti i kuotës ligjore me atë politike. Numri i vendeve që aplikojnë kuotat politike është 2 herë më i madh se vendet që përdorin kuota ligjore në vendet e analizuara, pikërisht, 16 me 8. Vërehet se vendet me nivelin më të lartë të balancës gjinore, përdorin kuotën politike, ndërsa vendet e demokracive rishtas të pas 90 ës kanë në përdorim kuota ligjore. Nga ana tjetër vendet që në përgjithësi përdorin kuotën politike kanë rezultate më të larta të përfaqësimit të grave në parlament se ato që përdorin kuotën ligjore, pavarësisht sanksioneve që parashikon moszbatimi i kësaj të fundit. Sigurisht është e vështirë llogaritja e eficencës së kuotës politike në krahasim me atë ligjore, pavarësisht rezultateve lehtësisht të dallueshme të kuotës poltike. Kjo për arsye se investimi në kohë dhe masa të shtrira në kohë është i ndryshëm për të dy llojet e kuotave dhe është i vështirë kalkulimi i raportit rezultat/investim që të mund të flisnim për efiçencë konkrete. Gjithsesi lehtësisht i dukshëm është efektiviteti i kuotave ligjore, të cilat pavarësisht rezultateve relativisht më të ulëta se ato politike, po të marrim në konsideratë kohën e shkurtër të përdorimit, rezultojnë pa dyshim efektive. Interesant është fakti se në gjashtë nga shtetet e analizuara, kuotat gjinore nuk përdoren në zgjedhjet kombëtare. Mozaiku i këtyre vendeve është i larmishëm, duke përfshirë si vendet me të shkuar komuniste po ashtu edhe vende të Europës Perëndimore. Rezultatet relativisht të kënaqshme në vendet pa kuota me të shkuar komuniste, tregojnë rolin tejet të rëndësishëm që kanë masat e tjera për të luftuar diskriminimin gjinor si në tregun e punës, në pagë e të tjera, në funksion të rritjes së përfaqësimit të grave në vendimmarrjen legjislative. Këto rezultate konfirmojnë edhe njëherë idenë e kompleksitetit të faktorëve në ndikimin ndaj balancës gjinore. Gjithsesi Europa e vonuar në prirjen globale të kuotave gjinore e ka kompensuar këtë vonesë me pozicionin e lidershipit sipas rezultateve. Kështu një e treta - apo njëmbëdhjetë nga 33 vendet anembanë botës që kanë 30 % ose më shumë gra në parlamentet e tyre kombëtare - janë evropiane 77, pavarësisht se nuk përdoren vendet e rezervuara, që janë një mekanizëm i sigurt në funksion të rritjes së përfaqësimit të grave. Një rol të rëndësishëm në rezultat kanë ndërkohë shumë dispozita "të buta" të kuotave siç janë rekomandimet apo direktivat europiane, të cilat janë kthyer në objektiva dhe masa konkrete si për qeveritë e vendeve të veçanta, po ashtu edhe për Bashkimin Europian si organizëm komunitar. 77 Freidenvall, Lenita., Dahlerup, Drude and Johansson, Emil. ( 2013) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe 8. 75

87 Sot gratë përbëjnë 21.4% ( të anëtarëve të parlamenteve në mbarë botën. Kohët e fundit, Ruanda zëvendësoi Suedinë si numri një në botë, me një diferencë të konsiderueshme 64% kundrejt 44%të Suedisë ( E ndërsa trendi i mesatares europiane drejt balancës gjinore është në rritje, pavarësisht se shumë të vogël, mozaiku i tij brenda parlamenteve kombëtare është i larmishëm. Vihet re që shumica e vendeve kanë të njëjtin trend edhe në aspektin e brendshëm të tyre, ndërkohë që vendet lider si Suedia apo Islanda kanë pësuar rënie. Në mënyrë të përmbledhur treguesit e trendit gjinor në mënyrë krahasimore paraqiten si më poshtë: 78 Tabela Nr 5. Përfaqësimi i grave në parlamentet kombëtare të vendeve të BE. Trendi i balancës gjinore në dy periudha të njëpasnjëshme krahasimore Vendet me ngritje Vendet me stanjacion a Vendet me ulje Sllovenia Portugalia +0.9 Austria -4.3 (2008: : 32.2) (2009: : 28.7) (2006: : 27.9) Franca +8.4 Finlanda +0.5 Liechtenstein -4.0 (2007: : 26.9) (2007: : 42.5) (2009: : 20.0) Italia +6.9 Qipro 0.0 Islanda -3.2 (2008: : 28.4) (2010: : 10.7) (2009: : 39.7) Lithuania +6.8 Spanja -0.3 Estonia -3.0 (2008: : 24.5) (2008: : 36.0) (2007: : 20.8) Republika Çeke +6.5 Suedia -2.3 (2006: : 22.0) (2006: : 45.0) 78 Freidenvall, Lenita., Dahlerup, Drude and Johansson, Emil. ( 2013) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe 9. 76

88 Greqia +6.3 Hollanda -2.0 (2009: : 21.0) (2010: : 38.7) Malta: +5.6 Hungaria -1.6 (2008: : 14.3) (2006: : 8.8) Parlamenti Europian +4.7 (2004: : 35.0) Latvia +4.0 (2010: : 23.0) Sllovakia +3.4 (2010: : 18.7) Polonia+3.3 (2007: : 23.7) Mbretëria e Bashkuar +2.7 (2005: : 22.5) Bullgaria +2.1 (2005: : 22.9) Irelanda +1.8 (2007: : 15.1) Rumania +1.8 (2008: : 13.3) Danmarka +1.7 (2007: : 39.1) 77

89 Luksemburgu +1.7 (2004: : 21.7) Belgjika +1.3 (2007: : 38.0) Norvegjia +1.3 (2005: : 39.6) Gjermania +1.0 (2005: : 32.8) a Kategoria stanjacion, përfshin të gjitha vendet me një ndryshim më të ulët se 1%, midis dy zgjedhjeve të fundit. Siç shihet nga tabela, nëntëmbëdhjetë vende kanë pasur një rritje të përfaqësimit parlamentar të grave në zgjedhjet e tyre të fundit të marra në analizë. Këtu kryeson grupin Sllovenia me një rritje mbresëlënëse prej 18.9%; nga 13,3%, përfaqësimi i grave ka shkuar në 32,2%. Sllovenia ndiqet nga Franca, Italia, Lituania, Republika Çeke, Greqia dhe Malta, ku rritja e përqindjes së grave të zgjedhura është me më shumë se 5%. Shihet qartë se përqindja e grave të zgjedhura është rritur në veçanti në vendet, të cilat kanë miratuar kuotat ligjore, duke përfshirë Slloveninë, Francën dhe Greqinë. Rënia nën 40% në Islandë dhe Hollandë ka ndodhur nën ndikimin e ndryshimeve ideologjike, duke konfirmuar edhe njëherë rolin e faktorëve ideologjikë në balancën gjinore. Në Islandë, zhvendosja nga socialistët dhe shumica e gjelbër në ish partinë e grave si një pjesë e vetme udhëheqëse e Aleancës Social-Demokratike, humbi shumicën në një qeveri konservatore pas zgjedhjeve të fundit (Styrkársdóttir, 2013). Kurse Hollanda pati një rënie të mbështetjes së partisë së krahut të djathtë të Popullit për Liri, si dhe një rritje të mbështetjes për social-demokratët. Në rastin e Suedisë, tendenca në rënie shpjegohet me faktin se një parti e re, demokratët suedezë, me një agjendë ksenofobike populiste, fitoi vende në parlament pas zgjedhjeve të fundit (Freidenvall, 2013). Këto tri raste janë me interes të veçantë për shkak të përfaqësimit të lartë të grave në parlament në rang botëror, duke 78

90 treguar se balanca gjinore nuk mund të merret si e mirëqenë. Këto trende tregojnë gjithashtu se ndryshimet ideologjike mund të sjellin ndryshime në përfaqësimin politik të grave. Pas studimeve të gjata dhe të detajuara të kombinimeve sistem zgjedhor kuotë gjinore studjueset Larserud dhe Taphorn kanë grupuar në një mënyrë shumë interesante kombinimet më të mira të mundshme në funksion të balancës gjinore (shih Aneksin 1 të këtij punimi). Nga analiza e mësipërme dhe grupimi i dy studiuesve konludohet se kombinimi i sistemeve zgjedhore dhe kuotave është i suksesshëm në çdo rast ku nuk është arritur përfaqësimi i dëshiruar. Sigurisht ai nuk na jep një rezultat automatik pasi ka shumë faktorë të tjerë që ndikojnë në kahe të ndryshme ashtu si trajtohen më sipër në këtë punim, por ka rol të rëndësishëm dhe ndikues të drejtpërdrejtë në rezultat. Tradita kulturore dhe mentaliteti që mbizotëron në shoqëri janë elemente të rëndësishëm që duhet të merren parasysh në projektimin e kombinimit të mësipërm. Hartimi i "rregullave të lojës" duhet të jetë i tillë që të marrë parasysh se si elemente të ndryshëm objektivë apo subjektivë mund të veprojnë me njëri-tjetrin duke krijuar boshllëqe apo kontradikta. Analiza më sipër tregon se kombinimet e ndryshme të sistemeve zgjedhore dhe kuotat punojnë në mënyra të ndryshme në favor apo disfavor të balancës gjinore. Larserud dhe Taphorn konkludojnë se sistemi zgjedhor dhe kuotat duhet të funksionojnë gjithmonë së bashku dhe jo të veçuar (Larserud and Taphorn, 2007: 19). Rritja e përfaqësimit të grave në parlament është një sfidë shumëdimensionale, ku sistemet zgjedhore dhe kuotat janë vetëm dy prej dimensioneve të saj. - VI/3 - Efekti i sistemit të kuotave pa vendosur më parë rregullin e renditjes E ndërsa kombinimi i gjetur i sistemit elektoral me kuotën gjinore siç u analizua më sipër është i një rëndësie të veçantë, vrojtimi empirik nga tregon se tejet të rëndësishme paraqiten edhe rregullat e renditjes së kandidatëve. Si analizat empirike po ashtu edhe gjetjet teorike tregojnë se në fakt, një sistem i kuotës që nuk përfshin rregulla të renditjes nuk mund të ketë asnjë efekt. Fare thjesht mund të konkludohet si më sipër nëse hipotetikisht hartojmë në një sistem proporcional, një listë kandidatësh duke respektuar kuotën gjinore prej 30% të vendosur për gratë, por duke i renditur ato të gjitha në fund të listës. Rezultati i pritshëm sigurisht do të jetë zhgënjyes. I njëjti risk rezultati paraqitet edhe në rastin e 79

91 sistemeve mazhoritare, kur partitë mund të respektojnë kuotën duke vendosur 30% të kandidatëve gra, por këto kandidate gra i vendosin në zonat e sigurta humbëse, ku partia është e dobët. Kjo është arsyeja që ekspertët e kuotave kërkojnë me ngulm që sistemet e kuotave sot të shoqërohen patjetër me rregullat e renditjes apo vendosjes së kandiatëve në lidhje me numrin e përgjithshëm të grave dhe burrave në listat e kandidatëve, shoqërim që shpesh e gjejmë nën termin 'kuotat e dyfishta. Sistemi më radikal i propozuar deri më sot është sistemi zinxhir ose i njohur ndërkombëtarisht si zipper sistem, i cili kërkon alternimin e grave dhe të burrave në të gjithë listën në mënyrë të barabartë. Përdorimi i këtij sistemi është i njohur sidomos në Suedi dhe Gjermani, duke i krijuar mundësi edhe partive të vogla të zgjedhin një numër të kënaqshëm grash në parlament. Interesant është rasti i Partisë së Gjelbër në Gjermani e cila përveç rregullit të sistemit zinxhir ka vendosur që lista duhet të kryesohet nga një grua 79. Partitë e gjelbëra në fakt janë në krye të sfidës për balancë gjinore në shumë vende. Disa prej tyre kanë vendosur në aktet e organizimit të tyre të brendëshm detyrimin që listat e kandidatëve të kenë shumicë grash, ndërkohë që shumica i qëndron besnike balancës së rreptë gjinore. Harta europiane e kuotave ofron gjithashtu një larmishmëri rregullash të renditjes së kandidatëve, duke sjellë për pasojë edhe rezultate të ndryshme të balancës gjinore. Kjo lloj varësie del qartë nga analiza e tabelës së mëposhtme, e cila na paraqet situatën në vitin Tabela Nr 6. Ndërtimi dhe efekti i kuotave gjinore ligjore në 5 vende europiane Zgjedhjet e përgjithshme (dhoma e ulët dhe parlamente njëdhomëshe), Kuotat Belgjike Franca Slovenia Spanja Poloni Polonia a Masa e kuotës në % Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe Ibid Faqe

92 Rregullat e Dy kandidatët s ka s ka Të paktën dy s ka renditjes kryesues te listës G/B në çdo 5 nuk mund të persona në të jenë nga e njëjta gjithë listën. gjini. Barazi Raporti 40% me 50% me 50% 60% G/B për të gjithë listën. Sanksionet Refuzim liste Sanksione financiare Refuzim liste Refuzim liste Refuzim liste Gratë kandidate në % Ndryshimi i përfaqësimit të grave në grupet parlamentare me periudhën pararendëse Gra tw zgjedhura 0 50% 0 26% 0 28% 0 42% 3-23% 39.3% 18.5% 13.3% 36.6% 20.4% Në Poloni s janë mbajtur zgjedhje të përgjithëshme nga momenti i daljes së ligjit dhe deri në hartimin e raportit. Për zgjedhjet e para në Slloveni pas miratimit të ligjit vetëm 25% ishte kërkesa. Të gjitha vendet kanë formuluar rregullat e tyre të kuotës sipas kuotës neutrale Në Spanjë partive i jepet një periudhë të shkurtër për të ndryshuar listat e tyre. Tabela paraqet një tablo të përgjithshme të ndërtimit të kuotës gjinore në pesë vende evropiane, shoqëruar me rregullat e rënditjes së kandidatëve dhe sanksionet në rast të mosrespektimit të tyre. Kërkesat e kuotave siç shihet ndryshojnë %, ndërkohë që Belgjika dhe Spanja ka të përcaktuara rregullat e renditjes, ndërsa tre shtetet e tjera jo. Ligji spanjoll i vitit 2007 kërkonte që listat në zgjedhjet e të gjitha niveleve të përbëhen nga jo më shumë se 60 % për të dyja gjinitë, duke e ruajtur këtë rregull edhe për çdo pesë vende në të gjithë listën (Quotaprojct-ES). Rezultatet e zgjedhjeve të para të përgjithshme pas ligjit në vitin 2008 ishin zhgënjyese, pasi sollën një rritje vetëm me 0.3 % 81

93 (nga 36 % në 36. 3%) në përfaqësimin e grave 81. Situata argumentohet me mungesën e iniciativës së partive politike për të strukturuar edhe më mirë listat e tyre, pasi Spanja më parë kishte një nivel relativisht të lartë të përfaqësimit të grave me 34%, kështu që plotësimi i listës me një numër më të madh kandidatesh gra u shoqërua me reënditjen e tyre në fund të listës, pa sjellë ndryshim të madh në rezultat. Në Belgjikë, ligji i miratuar në vitin 2002 sanksiononte përfshirje të të barabartë të grave dhe burrave në lista ( Në rast të mosplotësimit të këtij kushti, vendi në listë duhet të lihej bosh. Për më tepër, në zgjedhjet e para në të cilën është aplikuar ligji, në tre vendet e para në lista nuk mund të renditeshin kandidatët e së njëjtës gjini. Treguesit e mësipërm të tabelës për Belgjikën tregojnë se rregullat e radhë-renditjes së vendosura ishin vendimtare për rezultatin. Shembulli francez na tregon se sidomos në sistemet mazhoritare, rëndësia e rregullave të renditjes është vendimtare për rezultatin. Nëse shumica e grave janë vendosur në zona elektorale me mundësi të ulëta për të fituar nga parti të veçanta, atëherë kërkesa e 50% e grave kandidate e vendosur në ligj, ka pak efekt. Siç shihet nga tabela nëse Belgjika rezulton me 39.3% gra të zgjedhura, Franca këtë tregues e ka vetëm 18.5%, në kushtet kur kërkesa e kuotës është e barabartë për të dy vendet, 50%. Në sistemet mazhoritare, rregullat e kuotave nuk duhet të synojnë listën e kandidatëve, por vendet e sigurta ose fituese, në mënyrë që të kenë një efekt. Përvoja ka treguar se modeli i listës së shkurtuar të grave i Partisë Punës Britanike, është modeli që funksionon në këto sisteme. Shihet nga tabela që edhe sanksionet e vendosura tek të dy vendet, në rast të mosrespektimit të kuotës ndryshojnë, duke qenë më të forta në Belgjikë. Për rëndësinë e veçantë që paraqet variabli sanksion në balancën gjinore, do të analizohet në një seksion të posaçëm në këtë punim. Interesant është ndryshimi midis efekteve që sjellin në balancën gjinore rregullat e kuotës ligjore me ato të kuotës politike të vendosura nga partitë. Për të konkluduar në lidhje me ndikimin e rregullit të renditjes në rastin e kuotave politike apo vullnetare, do të analizojmë të dhënat e vitit 2011 për 6 parti të ndryshme në Europë, të cilat përdorin kuota vullnetare dhe rregulla renditje partiake në funksion të respektimit të tyre. 81 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

94 82 Tabla Nr 7. Ndërtimi dhe rezultatet e kuotave vullnetare në 6 parti social demokrate në Europë Kuotat partiake për zgjedhjet e përgjithshm (dhoma e ulët ose parlament njëdhomësh), zgjedhjet më të fundit Shteti Austri Gjermani Irlandë Norvegji Suedi Mbretëri e Bashkuar Emri i Partisë PSD PSD Partia e Partia e PSD Partia e Punës Punëtorëve Punës Kuota në % target Rregullat e Rekomandohet Rregulli S ka rregulla Dy Rregulli Lista e renditjes sistemi zinxhir zinxhir për strikte kandidatët e zinxhir shkurtuar çdo vend të parë më gjini vetëm për pestë të kundërt. gratë në Raporti 50% gjysmën e me 50% në 6 zonave emrat e parë. elektorale Sanksione të Monitorim i asnjë Kërkesa për Kërkohet asnjë asnjë brendëshme përgjithëshëm dorëheqje të riemërim partisë nga kandidatësh komiteti ekzekutiv Numëri i Në shumicën e Në shumicën S ka Në të gjitha Në shumicën S ka zonave ku u zonave e zonave informacion zonat e zonave informacion zbatua kuota elektorale elektorale elektorale elektorale në zgjedhjet e fundit Gra të zgjedhura në 37.0% 38.4% 21.6% 50.0% 48.2% 31.4% 82 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

95 grupet parlamentare Përfaqësimi i grave në parlament ( nga të gjitha partitë) 27.3% 32.8% 15.1% 39.6% 45.0% 22.0% Siç shihet nga tabela tre prej partive social-demokrate në sistemet proporcionale apo sistemet e përziera elektorale (Austria, Gjermania dhe Suedia) aplikojnë rregullin e sistemit zinxhir të renditjes, ku gratë dhe burrat janë të vendosura në pozicione alternative në listat e partive. Shikohet që kjo renditje zinxhir ndërsa është e detyrueshme për partitë në Gjermani dhe Suedi, është një politikë e rekomanduar në partinë si motër në Austri. Modeli norvegjez që gjithashtu ka sistem zgjedhor proporcional, ka një mozaik tjetër renditjeje. Dy kandidatët e parë në listë duhet të jenë të gjinisë së kundërt. Duhet të ketë një balancë gjinore në mesin e gjashtë kandidatëve të parë dhe në mesin e të gjithë kandidatëve në listë gjithashtu. Partia e Punës Britanike sanksionon që lista e shkurtër e përbërë tërësisht nga gratë të aplikohet në disa zona zgjedhore (në të paktën gjysmën e të gjitha vendeve ku deputetët aktualë dalin në pension). Në Partinë Irlandeze të Punës nuk ka rregulla strikte, për shkak se të gjitha vendet janë konsideruar fituese sipas sistemit zgjedhor të votës së transferueshme. Shikohet nga tabela që edhe politikat e sanksioneve për mospajtueshmëri, janë të ndryshme për të gjashta partitë e marra në analizë. Vetëm tre prej tyre aplikojnë sanksione për mospajtueshmërisë nga gjashtë raste të analizuara. Në Norvegji, organizatat e partisë janë përgjegjëse për të rishikuar listat derisa të përputhen me rregullat e përcaktuara. Në Partinë Irlandeze kërkohet dorëheqja nga Komiteti Ekzekutiv Kombëtar në qoftë se një zonë zgjedhore nuk del me kandidatet gra. Nga krahasimi i të dyja tabelave, respektivisht asaj të kuotës ligjore dhe kësaj të kuotës partiake shikohet qartë që efekti i kuotës politike dhe rregullave të saj është më i madh se i asaj ligjore. Në partitë e marra në analizë gratë e zgjedhura në grupet përkatëse parlamentare të tyre kanë arritur shifra nga minimumi 21.6 % në Irlandë, në maksimumin ideal të barazisë prej 50% në Norvegji. 84

96 Kjo tregon se edhe nëse amendamentet kushtetuese dhe ligjet e reja zgjedhore që ofrojnë kuota gjinore mund të duken shumë imponuese, nuk është aspak e garantuar se këto metoda janë më të efektshme se sa kuotat e partive politike, kur bëhet fjalë për rritjen e numrit të grave në parlament. Rezultati varet nga shumë faktorë ku predominojnë rregullat e kuotave, sanksionet e mundshme për mospajtueshmëri, elementet social-kulturorë, kushtet e përgjithshme që ekzistojnë për kuotat brenda vendit, por sidomos tradita dhe ideologjia partiake në lidhje me barazinë gjinore. Kuotat partiake sigurisht ashtu si edhe to ligjore kërkojnë para se gjithash ekzistencën e një kapaciteti të mjaftueshëm të grave të gatshme dhe të mundshme për kandidim. Anketa PARQUOTA 2008 e organizuar nga Unioni Ndërparlamentar, ka konkluduar se partitë nuk e kanë pasur të vështirë të gjejnë kapacitetet e nevojshme për zbatimin si duhet të rregjimit të kuotave, çka hedh poshtë zërat kundërshtarë të kuotës, argumentuar me mungesën e kapaciteteve. 83 Shumica e partive që iu përgjigjën Anketës PARQUOTA thanë se nuk ka pasur vështirësi në gjetjen e një numri të mjaftueshëm të kandidateve femra, por gjithësesi një e treta e tyre pohuan se kishte qenë e vështirë. Në përgjithësi, gjatë rritjes historike të numrit të grave kandidate, partitë kanë qenë në gjendje të gjejnë gra të kualifikuara, veçanërisht në qoftë se fillohet rekrutimi në një kohë të gjatë përpara zgjedhjeve dhe jo në minutën e fundit. Niveli lokal është terreni ku ka pasur raporte të mungesës së grave potenciale kandidate, madje edhe në sistemet pa kuota. Prirja e përgjithshme është se, kur gratë fituan të drejtën e votimit, numri i kandidateve gra dhe i grave të zgjedhura u rrit gradualisht në të gjithë botën. Nëse palët përdorin strategjinë gjithëpërfshirëse dhe në të njëjtën kohë janë të hapura për ndryshimet në strukturat e vjetra patriarkale, atëherë nuk duket të ketë problem në lidhje me rekrutimin e një numri të balancuar të grave dhe burrave në politikë. Studiuesit Htun dhe Jones arrijnë në të njëjtin konkluzion kur e konsiderojnë renditjen e emrave në listë si një ndër tre faktorët më të rëndësishëm për të rritur përfaqësimin e grave në parlament. Kombinimi i listave të mbyllura, madhësia e zonës elektorale si dhe renditja e mandateve (emrave) në listë garantojnë zgjedhjen e kandidateve gra (Htun and Jones, 2002: 32-56). 83 Interparlamentary Union. ( 2011) PARQUOTA Survey I disponueshëm: Parë më 1 Nëntor

97 - VI/4 - Sanksionet për moszbatimin e kuotave Disa dekadat e përpjekjeve të arritjes së barazisë gjinore në organet legjislative deri tani kanë evidentuar se ka një sërë faktorësh ndikues në proces, shumica e të cilëve u analizuan më lart në këtë punim. Dominues në tërësinë e të gjithë faktorëve ndikues, tre vijuesit ( dy prej të cilëve u analizuan më lart) janë më të rëndësishmit; 1) Vendosja e regjimit të kuotave; 2) Rregullat e renditjes në listat e kandidatëve dhe 3) Sanksionet për mos - pajtueshmërinë. Logjika e ligjishmërisë na tregon se një rol të rëndësishëm në zbatimin me sukses të sistemit të kuotave kanë sanksionet e aplikuara për mos-pajtueshmërinë me të. Sigurisht është e vetkuptueshme që sanksionet aplikohen vetëm për kuotat ligjore dhe presupozohet që është një sanksion është shumë më i fortë, nëse miratohet në ligjin zgjedhor, pasi kështu është i detyrueshëm për të gjitha partitë politike që marrin pjesë në zgjedhje. Në rastin e kuotave partiake, është organizata qëndrore e partisë që kontrollon nëse organet vendore të emërimit kanë zbatuar dispozitat e kuotave politike. Ato që mund të quhen sanksione në këtë rast shfaqen në forma të ndryshme dhe sigurisht janë shumë më të buta se sanksionet ligjore. Në disa parti, qendra ndërhyn tek organizatat lokale të parties për të kërkuar zbatimin e kuotës, pa aplikuar ndonjë sanksion si për shembull tek partitë socialdemokrate gjermane dhe suedeze. Në disa parti të tjera, siç u evidentua edhe në seksionin pararendës, qendra i kërkon partisë lokale të ri-propozojë listen duke zbatuar kuotën, siç është rasti në Partinë Punëtore të Norvegjisë. Objekt i këtij seksioni analize do të jenë sanksionet e kuotave ligjore, pasi vetëm në këtë fushë mund të flitet për sanksione të mirëfillta. Llojet e tyre janë të ndryshme në vende të ndryshme por grupimet kryesore të tyre kanë të bëjnë me: a- zvogëlimin e fondeve publike që marrin partitë politike për fushatat e tyre elektorale si në Shqipëri, Francë dhe Portugali, b- kufizimin e numrit të kandidatëve të partive politike siç është rasti i Belgjikës, ose c- refuzimin e listave të kandidatëve siç është rasti i Armenisë, Maqedonisë, Serbisë, Sllovenisë apo Spanjës. ( Gjithësesi plotësimi i listës së partive me kandidatura gra, vetëm për shkak të sanksioneve nuk është qëllimi i sistemit të kuotave gjinore dhe as tregon për një rritje të ndërgjegjësimit dhe strategji të qëndrueshme të partive politike për balancën gjinore. Elementi i ndërgjegjësimit në fakt është atribut i partive apo vendeve që kanë në aplikim kuotat politike, të cilat megjithëse pa sanksione vendosin një 86

98 numër të madh grash në listat e kandidatëve, në renditje fituese duke sjellë kështu një rezultat të lartë të përfaqësimit të grave në parlament. Refuzimi i listës Përvoja e deritanishme ka treguar se refuzimi i listës, është deri tani sanksioni më efektiv i zbatimit të kuotave ligjore. Refuzimi i listës është jetik për një parti politike, pasi kjo e fundit në një rast të tillë është automatikisht e përjashtuar nga zgjedhjet. Në fund të fundit qëllimi i ekzistencës së një partie politike është pikërisht marrja e pushtetit nëpërmjet zgjedhjeve. Gjithësesi ky sanksion nuk zbatohet njësoj në shtete të ndryshme. Në disa vende refuzimi është radikal, ndërsa në të tjera është paralajmërues në fillim e nëse nuk ndreqet shkelja pason refuzimi. Ky është rasti i Spanjës për shembull. Partisë që nuk ka zbatuar standardin e kërkuar të kuotës ligjore, i jepet një vërejtje për 3 ditë si masë fillestare. Nëse shkelja nuk ndreqet brenda këtij afati, atëherë pason refuzimi i listës. Dënime financiare Ndërsa refuzimi i listës konsiderohet sanksioni më radikal referuar shkeljeve të rregullave të kuotës, dënimët financiare rezultojnë të jenë mënyra më e përhapur e sanksioneve. Në Portugali, përveç ndëshkimit me gjobë të partisë që nuk ka zbatuar si duhet kuotën gjnore ligjore, aplikohet edhe ndëshkimi publik moral. Lista e parregullt e kandidatëve bëhet publike. Në Irlandë, ndëshkimi financiar për partitë që nuk sigurojnë minimalisht një përfaqësim gjinor prej 30% të secilës gjini, humbasin 50% të financimit të tyre shtetëror. Ndërkohë ligji i ka lënë partive politike një periudhë kohore prej 7 vitesh nga hyrja në fuqi e tij, që të arrijnë përfaqësmin gjinor prej 40%, si parakusht që të përfitojnë financim të plotë shtetëror ( countryvieë.cfm?countrycode=ie). Franca është vendi në të cilin aplikohen të dy llojet e mësipërme të sanksioneve në nivele të ndryshme zgjedhjesh. Refuzimi i listës është sanksioni që përdoret në rast të mosrespektimit të kuotës gjinore në zgjedhjet vendore, ndërsa ndëshkimet financiare janë sanksionet që përdoren në rast të mosrespektimit të kuotës gjinore në zgjedhjet në nivel kombëtar ( countryvieë.cfm?countrycode=fr). Gjobat janë të ndryshme dhe llogariten në përputhje me nivelin e mos-pajtueshmërisë me nivelin e kërkuar të kuotave. Megjithatë, analiza empirike ka treguar se partitë 87

99 më të mëdha në vend më shumë kanë paguar gjobat sesa kanë qenë në përputhje me rregulloren e kuotës (Sineau, 2011). Ky është një rast shumë domethënës që tregon dobësinë e sanksioneve financiare. Franca ka një numër shumë më të madh grash në në pushtetin vendor (ku sanksioni është refuzimi i listës), në krahasim me pushtetin qëndror ( ku sanksioni është thjesht financiar) ( për më tepër shih krahasimin e këtyre treguesëve në faqen 70). Kjo tablo krahasuese e nivelit të efektshmërisë së dy llojeve të mësipërme të sanksioneve na nxjerr në konkluzionin se refuzimi i listës mbetet sanksioni më i fortë i garantimit të zbatimit të kuotës ligjore. VI/4/3 Stimujt financiarë Krahas sanksioneve financiare, kohët e fundit, në disa shtete ka marrë jetë një mekanizëm i ri financiar në shërbim të kuotës gjinore, por tashmë jo në formën e ndëshkimit por në atë të stimulimit me shtesë fondesh nga buxheti i shtetit. Ky sistem i ri i stimujve financiarë është miratuar në disa shtete. Në Gjeorgji, psh partitë politike që përfshijnë minimalisht 20% të kandidatëve nga çdo gjini në çdo grup prej 10 kandidatësh, marrin 10% financim shtesë nga buxheti i shtetit ( Megjithatë përvoja gjeorgjinane konfirmon edhe një herë konkluzionin e Sineaut më sipër, sipas të cilit partitë janë gati të paguajnë sanksionet financiare apo të privohen nga marrja e fondeve publike, mjafton që listat e tyre elektorale të kenë përbërje burrash. Një konkluzion i tillë është tregues i nivelit të ulët të ndërgjegjësimit të partive politike dhe shoqërive në përgjithësi në lidhje me rolin dhe vendin e gruas në organet vendimmarrëse legjislative dhe jo vetëm. VII. ROLI KONTEKSTUAL I PARTIVE POLITIKE NË BALANCËN GJINORE Ashtu siç u evidentua më sipër në këtë punim sistemet zgjedhore dhe kuotat gjinore të shoqëruara edhe me sanksionet për mospajtueshmëri, janë faktorë të rëndësishëm për arritjen e balancës gjinore, por jo të vetmit për ta garantuar atë. Vetë partitë politike dhe filozofia e tyre në lidhje me qasjen ndaj grave, luajnë një rol të rëndësishëm për balancimin e përfaqësimit gjinor në parlament, pasi janë ato që kontrollojnë procesin e nominimit të kandidatëve në lista. Analiza e hulumtimeve empirike, evidenton një sërë karakteristikash të partive, të cilat ndikojnë pozitivisht në përfaqësimin e grave në parlament. 88

100 - VII/1- Institucionalizimi dhe zhvillimi i partive dhe sistemeve partiake Rezulton të jetë një faktor i rëndësishëm ndikues në balancën gjinore, tezë kjo që mbështetetet si nga arsyetimi teorik po ashtu edhe hulumtimi empirik në lidhje me varësinë. Gratë gjithmonë, mund të përfitojnë nga kandidimi nën etiketën e partive të forta dhe të institucionalizuara. Një parti e tillë ka më shumë mundësi për të marrë shumë vende fituesish dhe në këtë kontekst edhe fituesesh gra. Sidomos me një nivel të lartë të institucionalizimit të sistemeve të partisë, partitë politike luajnë një rol kyç në procesin zgjedhor. Për shkak të kontrollit të tyre mbi procesin e emërimit, partitë të forta politike janë shpesh më vendimtare për zgjedhjen e grave nga vetë votuesit. Kandidatët e supozuar të dobët, nuk mund të jenë një faktor rreziku, përderisa partia është e fortë dhe fiton emri i saj pavarësisht emrave në listën e kandidatëve, qofshin burra apo gra. - VII/2 - Strukturat aktive të grave brenda partisë dhe përfaqësimi i tyre në udhëheqjen e partisë Janë faktorë që do të ndikonin pozitivisht në kandidimin e një numuri më të madh grash. Balancimi i situatës gjinore sigurisht ka më shumë mundësi, nëse aktivistet gra ushtrojnë presion edhe brenda partisë. Nëse gratë janë të mirë-organizuara dhe të mbajnë pozita të fuqishme në parti, atëhere do të jenë në gjendje të ngulin këmbë për pozicionet e favorëshme të tyre në listat e kandidatëve, qofshin këto proporcionale apo mazhoritare. Statistikat tregojnë se partitë e mëdha pothuajse në të gjitha vendet europiane udhëhiqen kryesisht nga burrat. Në ato rastë kur udhëhiqen nga gratë shihet që balanca gjinore është shumë afër asaj të kërkuar. Në prill të vitit 2013, burrat përbënin 89% të liderëve të partive më të mëdha politike të BE-së dhe gratë vetëm 11%. 84 Evidentohet rritje e numërit të grave në pozicionet më të ulëta të drejtuesëve politikë. Kështu në pozicionin e zëvendësit të drejtuesit të partive politike gratë përfaqësohen me 35% 85, ndërkohë që në gjashtëmbëdhjetë vende anëtare të BE-së, nuk ka qoftë dhe një parti të madhe që të drejtohet nga një grua. 84 European Commision. ( 2013) Women and men in leadership positions in the European Union. Brussels: European Commision. Faqe Ibid 89

101 86 Tabela Nr 8. Kuotat e grave udhëheqëse të partive kryesore politike, viti 2012 Përqindja e grave udhëheqëse Vendet 40-50% Norvegjia 30-40% Gjermania, Danimarka, Kroacia 20-30% Suedia, Belgjika, Luksemburgu, Austria, Rumania, Turqia % Letonia, Sllovenia, Finlanda, Holanda < 10% 0% Rumania,Bullgaria, Republika Çeke, Estonia, Irlanda, Greqia, Spanja, Franca, Italia, Qipro, Lituania, Hungaria, Malta, Polonia, Portugalia, Sllovakia, Mbretëria e Bashkuar, Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë, Serbia, Islanda, Lihtenshtajni. Situata është shumë më e disfavorëshme për gratë në pesë nga shtetet anëtare të BE; Greqi, Itali, Qipro, Hungari dhe Maltë, ku jo vetëm drejtuesit, por edhe zëvendësit e tyre në partitë politike janë të gjithë burra 87. Në kushte të tilla, pritshmëria për të ndryshuar balancën gjinore në parlament në favor të grave është ajo e një lëvizje e fortë e grave jashtë partisë, shoqëruar me një pjesëmarrje më të madhe të grave në votim dhe në përkrahje të kandidaturave gra, gjë që ka probabilitet shumë të vogël për të ndodhur në kushtet e shumë mekanizmave që punojnë për burrat dhe janë njëherësh pengues për gratë. - VII/3 - Orientimi programor i partive Ideologjia e partisë gjithashtu luan një rol të rëndësishëm në perspektivat e grave për tu emëruar dhe për tu zgjedhur. Vrojtimet empirike tregojnë se partitë e majta dhe të gjelbra janë ideologjikisht më të 86 European Commision. ( 2013) Women and men in leadership positions in the European Union. Brussels: European Commision. Faqe Ibid 90

102 prirura për të emëruar gra dhe për të zbatuar barazinë gjinore sesa partitë e djathta. Historikisht socialdemokratët, apo socialistët, si dhe forca të tjera të majta kanë qenë partitë që kanë vendosur kuota gjinore vullnetare. Partitë e majta të vendeve nordike kanë qënë promotoret e parë të zgjedhjes apo emërimit të grave në pozicione vendimmarrëse në të gjitha nivelet qënë fillim shekullin e 20-të. Më vonë kjo ideologji e tyre u përqafua nga partitë si motra në Austri, Kroaci, Qipro, Republika Çeke, Franca, Greqia, Hungaria, Lituania, "Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë", Malta, Holanda, Norvegjia, Portugalia, Serbia, Spanja etj. ( Në disa vende, si për shembull në Gjermani, partitë e gjelbra kanë qenë guxuar të vendosin një kuotë gjinore të barabartë me 50 % 88. Edhe në rastet e miratimit të kuotave ligjore, përvoja ka treguar se partitë e majta janë të prirura më tepër për ta zbatuar në mënyrë efikase ato falë ideologjisë së tyre të barazisë. Përfundimisht efekti i kësaj filozofie ideologjike të partive të majta është shumë rezultativ, pasi favorizon balancën gjinore jo vetëm për partinë që e ka në zbatim atë, por edhe se shoqërohet me fenomenin tjetër pauses, që është përhapja e kësaj ideologjie nga një parti tek një parti tjetër, duke marrë trajtën e një sëmundje ngjitëse. VIII. KOHA E NEVOJËSHME PËR TË DHËNË EFEKTIN SISTEMI I KUOTAVE Eksperiencat nga vende të ndryshme që kanë instaluar dhe zbatuar sistemet e kuotave gjinore, tregojnë se pavarësisht konkluzionit të gjithëpranuar tashmë të rolit të rëndësishëm të tyre si një mekanizëm efiçent në balancën gjinore, efektet e këtij sistemi nuk janë të menjëherëshme. Nevojitet një kohë e caktuar që një sistem kuotash i vendosur të japë efektet e tij dhe kjo kohë varet nga një sërë kushtesh dhe situatash specifike. Sisteme të ndryshme kuotash, në kombinime me sisteme të ndryshme elektorale dhe në shoqëri me tradita të ndryshme kulturore, kërkojnë periudha të ndryshme kohore për të dhënë efektin e tyre. Sanksionet që përdoren në çdo rast, janë po ashtu një element i rëndësishëm në periudhën e nevojëshme të efekteve. Tabela më poshtë tregon trendin e balancës gjinore në tetë vende të ndryshme të Europës para dhe pas vendosjes së sistemit të kuotave gjinore, duke na dhënë një tablo të kohës së kërkuar për të dhënë efektet këto të fundit. 88 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

103 89 Tabela Nr 9. Përfaqësimi i grave në parlamentet kombëtare në 8 vende gjatë 5 zgjedhjeve, para dhe pas zbatimit të kuotës Vendi Zgjedhjet Zgjedhjet Zgjedhjet Zgjedhjet Zgjedhjet e Diferenca Nr. 1 Nr. 2 Nr. 3 pararendëse fundit Belgjika (L) 1995 * % 23.3% 35.3% 36.7% 39.3% Franca (L) * % 6.0% 10.9% 12.3% 18.5% Sllovenia (L) * % 7.8% 13.3% 12.2% 13.3% +1.1 Spanja(L) * % 21.6% 13.3% 36.0% 36.3% Gjermania (P) a * % 30.9% 32.2% 31.8% 32.8% +6.5 Polonia(P/L) b * % 13.0% 20.2% 20.4% 20.4% +7.4 Suedia (P) c * % 42.7% 45.2% 47.3% 45,0% +4.6 Mbretëria Bashkuar (P e 1992 * % 18.2% 17.9% 19.8% 22,0% Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

104 * Zgjedhjet e para pas futjes së kuotave. a Sipas përkufizimit të dhënë për kuotat partiake, Gjermania konsiderohet të ketë future kuota në vitin 1986, kur Partia e Gjelbër dekretoi se 50 përqind e të gjithë kandidatëve të tyre duhet të ishin femra. Në vitin 1990 Partia Social Demokrate gjermane, SPD, dekretoi se 40 përqind e të gjithë kandidatëve e tyre duhet të ishin femra. Në zgjedhjet e vitit 1987 gratë fituan 15.4% të numrit të përgjithshëm të vendeve, ndërsa në zgjedhjet e 1990 fituan 20.5%. bpolonia ndryshoi sistemin në një sistem kuotash ligjore në janar të vitit Deri në momentin e të dhënave të tabelës nuk kanë qënë zhvilluar zgjedhje. c Në Suedi, Social Demokratët miratuan kuotat partiake në vitin Gjithësesi përqindja e grave në parlament ishte e lartë, 33.5 përqind, para futjes së kuotave. Partia e Majtë dhe Partia e Gjelbër kishte future rregullore kuotash në vitin Tabela na paraqet tablo të ndryshme të periudhës kohore të nevojëshme për të marrë efektet e kuotave nga momenti i futjes së tyre. Ndërsa në disa vende, si në Belgjikë dhe në Mbretërinë e Bashkuar kuota ka dhënë efektet e saj në balancën gjinore në zgjedhjet pasuese pas momentit të futjes së saj, në vendet e tjera shohim që efektet e saj kanë qënë të papërfillëshme në zgjedhjet pasuese, ose kanë dashur një periudhë relativisht të gjatë kohe për të dhënë efekete. Kështu në Francë në zgjedhjet e para pas futjes së kuotës në vitin 2002, përqindja e grave në parlament ndryshoi nga 10.9 % në vitin 1997 në 12.3% në vitin Po ashtu Sllovenia nga 12.2 në 13.3 % në dy periudha të njëjta krahasuese, ndërsa në Spanjë nga 36% në 36.3% duke shënuar kështu një rritje të papërfillëshme të balancës gjinore. Tre shembujt e analizuar më sipër tregojnë qartë se efektet e zbatimit të sistemit të kuotave nuk janë të menjëherëshme dhe aq më pak të arritëshme në zgjedhjet e para pas futjes së tyre. Logjika e thjeshtë në këtë rast të nxjerr në konkluzionin se faktorë të tjerë përtej kuotës, mund të ketë luajtur rolin e tyre negativ në këtë tregues. Ndërsa në Francë dhe në Slloveni rritja është me pak më shumë se 1%, në Spanjë është më pak se 0.5 %. Nëse krahasojmë nivelet e përfaqësimit të grave në këto tre vende shohim që në Spanjë përfaqësimi i grave ishte i lartë edhe para futjes së sistemit të kuotave, më shumë se 30%, kështu që kuotat dhe rregullat e renditjes së kandidatëve në listë, nuk sollën asgjë të re në praktikën ekzistuese dhe nuk patën ndikim në balancën gjinore. Ndërkohë tërësisht i ndryshëm është konkluzioni i impaktit të kuotës nëse analizojmë zgjedhjet e njëpasnjëshme, të rasteve të Belgjikës, Suedisë, Mbretërisë së Bashkuar dhe Gjermanisë. Në Belgjikë trendi i balancës gjinore është shumë i lartë dhe konkretisht nga 12 % në vitin 1995; 23,3 % në vitin 1999 dhe 35.3% në vitin 2003 për të arritur në 39.3% në vitin 2010 duke shënuar kështu rritjen më të madhe të përfaqësimit të grave nga të gjitha vendet e mara për analizë me 27.3% gjatë një periudhë 15 vjeçare. Edhe në dy periudhat e njëpasnjëshme zgjedhore, para dhe pas futjes së kuotave Belgjika është shembulli i trendit të kundërt me atë të nxjerrë nga analiza e tre vendeve të para. Në vitin 1999 shënohet një rritje me 11.3% më shumë se në vitin 1995 i numërit të grave në parlament, menjëherë pas futjes së sistemit të kuotave ligjore. Të njëjtin konkluzion e përforcon edhe shembulli i Mbretërisë 93

105 së Bashkuar, duke shënuar një rritje me 9% të përfaqësimit të grave në parlament nga viti 1992 në vitin 1997, menjëherë pas futjes së sistemit të kuotave. Përveç ndasive referuar ndikimit në përiudhën ndjekëse zgjedhore, pas instalimit të kuotave, mes dy grupeve në studim, konkluzioni i përbashkët i të gjitha vendeve në analizë konfirmon se efekti i sistemit të kuotave është shumë më i sigurtë në një perspektive më të gjatë historike. Përfaqësimi gjinor është rritur me rritme të ndjeshme në të gjitha vendet, pas disa zgjedhjesh të njëpasnjëshme. Studiuesit e sistemit të kuotave kanë konkluduar se periudha më optimale për të dhënë rezultatin e pritshëm, një sistem i ri kuotash është periudha e tre zgjedhjeve. "Nevojiten tre zgjedhje të njëpasnjëshme për të zbatuar një rregull të ri të kuotave", konkludon Dahlerup. 90 Arsyeja është se shumica e partive janë në mëdyshje për të larguar një deputet burrë dhe për ta zëvendësuar atë me një grua, pavarësisht detyrimit të kuotës. Për këtë arsye preferojnë të presin më gjatë derisa të lirohet ndonjë vend vakant që do ti mundësojë implementimin e kuotës. Në rang global rezutatet janë shumë mbresëlënëse, duke çuar në rritje historike të përfaqësimit të grave, sidomos në Kosta Rika dhe Argjentinë, por me efekte të shtrira në një periudhë relativisht të shtrirë në kohë. Kuotat ligjore në Argjentinë e çuan përqindjen e grave në parlament nga 5% në vitin 1995 në 34% në vitin 2003 dhe në Kosta Rika nga 19% në 35 % në vitin 2002, në dy zgjedhje të njëpasnjëshme. (Araujo and García, 2006). Duke krahasuar dy llojet e kuotave, vërehet se kuotat politike kanë tendencë të rezultojnë në një rritje më graduale në përfaqësimin e përgjithshëm të grave. Në kontrast me ato ligjore që janë detyruese për të gjitha partitë, zbatohen jo nga të gjitha partitë në të njëjtën kohë. Si rrjedhim, impakti sigurohet në aspektin individual partiak, me pak ndikim në nivelin kombëtar të përfaqësimit të grave. Në Suedi, siç tregon tabela më sipër, kuotat vullnetare të partisë në përfaqësimin e grave kanë çuar në përmirësime të vogla dhe graduale, por megjithatë konstante. 90 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

106 IX. GRATË NË PUSHTETIN LEGJISLATIV NË BALLKAN DHE EVROPË: ANALIZË KRAHASUESE IX/1 - Sfida gjinore në legjislativ në rang botëror dhe europian përmes shifrave Ashtu siç u argumentua në seksionet e fillimit të këtij punimi, parimi sipas të cilit përbërja e parlamentit reflekton elektoratin të cilit ai i shërben, është një parim themelor i demokracisë përfaqësuese. Përpjekjet e disa dekadave rresht të materializuara në një sistem shumëdimensional mekanizmash si më lart, në funksion të këtij qëllimi, janë ende në axhendën ditore të qeverive dhe shoqërive demokratike si dhe atyre në zhvillim. Shifrat e fundit nga tremujori i katërt i vitit 2013 tregojnë se mesatarja e përfaqësimit të grave në parlamentet kombëtare të vendeve të BE është ende e ulët, më poshtë nivelit kritik të masës, vetëm 27%. 91 Grafiku Nr. 2. Përfaqësimi i grave dhe i burrave në parlamentet kombëtare ( një dhomëshe) në vendet anëtare 2013, and 2003* European Commision. ( 2014) Report on Progress on equality between women and men in Brussels: European Commision. Faqe

107 Siç shihet nga grafiku raporti i grave dhe burrave në mesataren e parlamenteve kombëtare të BE është përafërsisht në raportin 1 me 3. Në kontekstin e Bashkimit Europian si një organizëm i vetëm, përqindja mesatare e grave në një hark kohor prej 10 vitesh, nga viti 2003 deri në vitin 2013, është rritur me një mesatare prej 5%, siç tregon krahasami i shifrave nga grafiku i mësipërm. Grafiku më sipër, duke marrë në konsideratë trendin e deritanishëm të progresit, parashikon se vetëm pas 23 vitesh, dhe pikërisht në vitin 2038 do të arrihet balanca gjinore, në standardin e vendosur nga BE për të në masën e 40%. Më optimiste paraqitet situata në vitin 2014, megjithëse në tërësinë e parlamenteve kombëtare të Bashkimit Europian, vijojnë të mbeten ende pak vendet që reflektojnë përbërjen e elektoratit të tyre sipas gjinive dhe që janë konform kuotës gjinore europiane prej 40%. 92 Tabela Nr 10. Gratë në parlament në rang botëror 2014 Pozicioni Vendi % e grave Numëri i Senati në parlamentet grave Gratë në Nr i grave senatore një deputete përqindje dhomëshe 1 Ruanda /80 4 Suedia /349 / 8 Finlanda / 200 / 10 Belgjika / / Islanda / 63 / 92 Tabela e përpunuar nga autorja bazuar nw : Interparlamentary Union. (2014) Women in politics. I disponuëshëm: Parë më 13 Janar

108 12 Spanja / / Norvegjia / 169 / 15 Danimarka / 179 / 16 Hollanda / / Gjermania / Franca / Shqipëria / Malta / 70 / 100 Rumania / / Qipro / 56 / 122 Hungaria / 384 / Tabela më sipër, që paraqet renditjen në rang botëror të vendeve europiane me përqindjen më të lartë dhe ato më kritike të përfaqësimit të grave, tregon se janë tetë shtete anëtare të BE që kanë arritur ose janë afër arritjes së pragut të 40% të secilës gjini (Suedia, Finlanda, Belgjika, Islanda Spanja, Norvegjia, Danimarka dhe Holanda ), duke mbajtur vendet nga 4 në 16 në rang botëror, ndërsa në katër vendet e tjera (Qipro, Maltë, Rumani dhe Hungari), gratë gjenden në nivele shumë kritike. Ato përbëjnë nga një në shtatë deri në një në njëmbëdhjetë të anëtarëve të parlamentit, duke i rënditur këto shtete në vendet nga 97 në 122 në rang botëror. Ndërkohë situata e përfaqësimit të grave në Parlamentin Europian, paraqitet opitimiste duke iu afruar nivelit të kërkuar prej 40%. Zgjedhjet për këtë parlament zhvillohen në mënyrë të drejtpërdrejtë për një mandat pesëvjeçar, që nga viti 1979, ndërkohë që madhësia e tij dhe përbërja kanë ndryshuar thelbësisht në përputhje me rritjen e numrit të shteteve anëtare. Në parlamentin e parë, nëntë shtetet anëtare zgjodhën një total prej 410 deputetësh 16% e të cilëve ishin gra. Situata gjinore u përmirësua gjatë viteve në vijim. Përqindja e 97

109 grave është rritur me një mesatare prej 3% në mandatet 5-vjeçare, për të arritur 35% pas zgjedhjeve të vitit 2009, shifër kjo që shkoi në 37% në vitin 2014, pas disa zëvendësimeve, siç e tregojnë të dhënat e grafikut të mëposhtëm. 93 Grafiku Nr 3. Përfaqësimi i grave dhe i burrave në Parlamentin Europian, Në zgjedhjet e fundit të Parlamentit Europian në vitin 2014, gratë e rritën përfaqësimin e tyre me 2% nga legjislatura e kaluar. 94 E ndërsa përqindja e grave në Parlamentin Europian paraqitet optimiste, konstatohet se vendet anëtare të tij pothuajse kanë të njëjtin trend kontribuitiv në këtë organizëm, të njëjtë me trendin në parlamentet e tyre kombëtare, përsa i përket numërit të grave deputete. 95 Tabela Nr 11. Përfaqësimi i grave dhe i burrave në Parlamentin Europian, sipas kontributit të shteteve anëtare, 2014 Shpërndarja e deputetëve sipas vendeve Vendi Përqindja e deputetëve burra Përqindja e deputeteve gra Belgjika Bullgaria European Commision. ( 2013) Women and men in leadership positions in the European Union. Brussels: European Commision. Faqe European Parliament. ( 2014) Parë më 13 Janar Ibid 98

110 Republika Çeke Danimarka Gjermania Estonia Irlanda Greqia Spanja Franca Kroacia Italia Qipro Latvia Lituania 91 9 Luxembourgu Hungaria Malta Hollanda Austria Polania Portugalia Rumania Sllovenia

111 Sllovakia Finlanda Sëedia Mbretëria e Bashkuar Në përgjithësi, renditja e vendeve lidhur me prurjen e grave deputete në Parlamentin Europian, është e ngjashme me atë të parlamenteve kombëtare. Përjashtimet zakonisht i atribohen, vendeve të vogla me pak eurodeputetë, ku secili anëtar deputet për parlamentin europian, individualisht kontribuon në mënyrë të konsiderueshme në përqindjen e përgjithshme. Për shembull, Malta ( me 6 deputetë gjithësej në parlamentin europian) ka 67% deputete gra aty, në krahasim me vetëm 14.3% të grave në parlamentin kombëtar (shih tabelën në faqen 96). Franca është i vetmi vend i madh, ku ka një dallim sinjifikativ më shumë se 10%, ndërmjet kuotës së grave deputete në parlamentin europian, (42%) dhe kuotës së grave deputetete të parlamentit kombëtar (26%). Kjo pabarazi i atribohet kryesisht llojeve të ndryshme të sistemit zgjedhor të përdorur për dy zgjedhjet, (mazhoritar për Parlamentin Kombëtar dhe proporcional për Parlamentin Europian), duke na treguar edhe një herë rolin tejet të rëndësishëm të llojit të sistemit zgjedhor në balancën gjinore. Një kalkulim i thjeshtë matematik nxjerr përfundimin se sfida e balancës gjinore mbetet e ashpër për familjen europiane, diktuar nga niveli kritik i saj në shumë vende anëtare të BE, shifrat e të cilave kompromentojnë standardet e larta të vendeve të tjera të cilët kanë tejkaluar masën e 40%, duke bërë që mesatarja e të gjitha vendeve të jetë larg objektivit. - IX/2 - Ballkani Shqipëria 96 - Historia e parlamentarizmit shqiptar dhe përfaqësimi i grave në parlament Zanafilla e parlamentarizmit shqiptar daton në vitin 1920 me Kongresin e Lushnjës, i cili zgjodhi Këshillin e Lartë prej 4 vetash që do kryente funksionet e Qeverisë dhe Këshillin Kombëtar prej Të dhënat janë përpunuar nga autorja bazuar në: Lamani, Merita. (2003). Gratë në Kuvend. Tiranë: Kuvendi i Shqipërisë. 100

112 vetash, që do të kryente funksionet e Parlamentit. Në këtë parlament të parë të shtetit shqiptar nuk u zgjodh asnjë grua. Po ashtu edhë në tre legjislaturat e tjera, përkatësisht të viteve 1921, 1925 dhe 1928, parlamenti shqiptar përbëhej 100 % nga deputetë burra. Shqipëria e kohës ishte një vend me tipare dominuese patriarkale. Zgjedhjet e pas çlirimit ishin ato për Asamblenë Kushetuese të 2 dhjetorit Për herë të parë në këtë proces morrën pjesë në votim edhe gratë, të cilave iu njoh e drejta të votonin dhe të votoheshin. Rrjedhojë e ideologjisë demagogjike të sistemit, për herë të parë në këtë parlament u ulën 6 gra nga 82 vende gjithësej. Numëri i tyre formalisht rritej nga njëra legjislaturë tek tjetra, duke shënuar rekordin prej 35 % në legjislaturën e viteve E ndërsa numëri i tyre rritej nga njëra legjislaturë tek tjetra, roli dhe zëri i tyre ishte joekzistent. Kuvendi Popullor i kohës së diktaturës ishte një organ formal që mblidhej vetëm dy herë në vit. Roli i tij dhe në këtë kuptim edhe i grave që formalisht ishin deputete të kuvendit, ishte tërësisht formal, në shërbim të pushtetit diktatorial. Nga viti historik i zgjedhjeve të para pluraliste 1991, pas shembjes së diktaturës dhe deri në momentin e përfundimit të këtij punimi, janë zhvilluar tetë palë zgjedhje të përgjithëshme parlamentare. 97 Llojet e sistemeve elektorale në Shqipëri dhe balanca respektve gjinore Shqipëria ka zhvilluar për herë të parë zgjedhje pluraliste pas shembjes së diktaurës së gjatë 50 vjeçare, në vitin Zgjedhjet e vitit 1992 dhe vitit 1997 konsiderohen të parakohshme dhe mandati i parlamentit paraardhës i këtyre dy zgjedhjeve ka qenë jo më shumë se një vit. Sistemet elektorale të aplikuara në këto procese zgjedhore kanë qënë të ndryshueshëm nga procesi në proces. Kështu në gjedhjet e para pluraliste më 31 Mars të vitit 1991, sistemi elektoral i aplikuar ishte ai mazhoritar me dy raunde. Në zgjedhjet e vitit 1992 kemi dy ndryshime thelbësore; së pari kalimi nga një parlament me 250 deputetë në një parlament me 140 deputetë dhe së dyti ndryshimi i sistemit elektoral nga mazhoritar në një sistem elektoral të përzier të varur. Sistemi elektoral i aplikuar në zgjedhjet parlamentare të vitit 1996 ishte sërisht një sistem i përzier, por ndryshe nga ai i vitit 1992, jo më një sistem i varur, por i pavarur. Mandati qeverisës i vitit 1996 ishte shumë i shkurtër, vetëm një vit, duke i lënë vendin 97 Të dhënat janë përpunuar nga autorja bazuar në: Krasniqi, Afrim.( 2009). Zgjedhjet në Shqipëri Tiranë: Konica Color. Krasniqi Afrim. Sjellja zgjedhore dhe identifikimi i votës në Shqipëri. I disponueshëm : Parë më 8 Tetor 2014 OSCE/ODHIR. (2001, 2005, 2009, 2013). Raportet e misionit të vlerësimit të nevojave. Varshavë. I disponueshëm: Parë në 3 Tetor

113 zgjedhjeve të vitit Në zgjedhjet e vitit 1997, u aplikua sërish një sistem i përzier gjysëm i pavarur. Sistemi elektoral i përdorur në zgjedhjet e vitit 2001 për Kuvendin e Shqipërisë ishte sistem i përzier i varur sërisht, duke u përsëritur me ndryshime të vogla edhe në vitin Është viti 2009 kur pas aprovimit nga parlamenti shqiptar në vitin 2008, të Ligjit Për Barazinë Gjinore në Shoqëri dhe futjes së kuotës gjinore si në këtë ligj po ashtu edhe në Kodin Zgjedhor, erdhën risitë e para edhe në sistemin elektoral. Për herë të parë u vendos detyrimi i kuotës gjinore ligjore prej 30% për gjininë më pak të përfaqësuar. 98 Për herë të parë këtë vit në procesin zgjedhor u zbatua sistemi proporcional rajonal me lista të mbyllura, sistem që u përsërit edhe në zgjedhjet parlamentare të vitit 2013 dhe që solli zhvillime interesante në përfaqësimin e grave në parlament, duke e rritur ndjeshëm numërin e tyre. 99 Tabela Nr 12. Përfaqësimi i grave në parlamentin shqiptar në vite Viti Burra Gra Burra në % Gra në % Shqipëri. Parlamenti.( 2008) Ligj Nr , datë , Kodi Zgjedhor i Republikës së Shqipërisë, i ndryshuar, neni 67/6. I disponueshëm: Parë më: 2 Janar Të dhënat e përpunuara nga autorja bazuar në : Lamani, Merita. (2003). Gratë në Kuvend. Tiranë: Kuvendi i Shqipërisë. Berberi, Albana. ed. al. (2013) Women and men in Albania Tiranë: Instituti i Statistikave. Faqe 56. I disponueshëm: Parë më 3 Tetor

114 Nëse analizojmë me vëmendje tabelën e mësipërme të përbërjes së parlamentit nga legjislatura në legjislaturë, do të vemë re se nga viti 2009 kur ndryshoi sistemi zgjedhor nga ai i përzier me dominim mazhoritar në sistem proporcional me lista të mbyllura, numëri i grave në parlament u rrit duke u shumëfishuar. Kështu nga 6% që ishte në vitin 2001 dhe 7 % që ishte në vitin 2005, shkoi në 16% në vitin 2009 dhe 19.3% në vitin Megjithatë shifra prej 19.3 % përfaqëson ende një nivel larg përcaktimeve të kuotës gjinore dhe përbën një nga sfidat integruese të Shqipërisë në BE. 103

115 Arsyeja e një situate të tillë argumentohet me faktin se kuota ligjore e vendosur nuk u shoqërua me rregulla të forta të rënditjes së kandidatëtve në listë për të siguruar 30 % gra të ulura në parlament. I vetmi rregull i përcaktuar ishte vendosja e një gruaje në një prej tre emrave të parë në listë dhe/ose duke patur 30 %, të të gjithë listës të përbërë nga gra. 100 Sanksionet për moszbatimin e kuotës ishin gjithashtu qesharake, limituar vetëm në pagesën e një gjobe prej lekësh të reja ( pas amendimit të kodit), nga partitë që nuk e zbatonin atë ( neni 175 i Kodit Zgjedhor). Një vlerësim qoftë edhe sipërfaqësor i dy elementëve të mësipërm dhe sidomos i togfjalëshit të lidhëzave dhe/ose, të nxjerr në konkluzionin se vetë kodi ishte instrumenti ligjor që krijoi kushtet partive politike që ky synim prej 30% të mos arrihej, duke e lënë atë thjesht në formatin e një synimi demagogjik dhe aspak real. Ai i dha partive hapësirën për të manovruar e për të vendosur nëse do të përfshinin emra grash në një prej tre emrave në krye të listës apo nëse thjesht do të përfshinin gra në 30% të listës totale të kandidatëve, duke i vendosur në pozicionet që do të dëshironin këto parti dhe që matematikisht asnjëra prej dy rregullave nuk siguronte kuotën gjinore. Kodi Zgjedhor më Shqipëri le edhe një hapësirë tjetër abuzimi në lidhje me këtë element. Duke mos përcaktuar numërin maksimal të kandidatëve në listat e partive ai i le mundësinë atyre të vendosin 30% të grave në fund të listës, qoftë edhe duke tejkaluar numërin e vendeve të mundëshme parlamentare për qarqe të caktuara. Monitorimi i zgjedhjeve të para, pas futjes së kuotës zgjedhore, na prezanton truke nga më të ndryshmet të përdorura nga partitë politike, vetëm për të shmangur reultatin e 30% gra në parlament. 101.dy partitë më të mëdha në vend, PD-në dhe PS-në, në Kukës shtuan një kandidate të 5-të në listën përkatëse të kandidatëve, duke tejkaluar numrin e (4) mandateve të mundshme. Ky fenomen u përsërit nga PS në Lezhë, ku u shtua një kandidate e 8-të grua duke tejkaluar numrin e mundshëm prej 7 vendesh.për këtë qëllim, kuotat gjinore u respektuan vetëm sepse emri i fundit i shtuar në fund të listës ishte një kandidate grua. 100 Shqipëri. Parlamenti.( 2008) Ligj Nr , datë , Kodi Zgjedhor i Republikës së Shqipërisë, i ndryshuar, neni 67/6. I disponueshëm: Parë më: 2 Janar Shqipëri. ACER& ASET. ( 2009) Zgjedhjet Parlamentare në Shqipëri 2009: Monitorimi i Zbatimit të Kuotës Gjinore dhe i Pjesëmarrjes së Grave. Faqe 16. I disponueshëm: Parë më 5 Janar

116 Në zgjedhjet e vitit 2009 u evidentua se partitë e mëdha ishin ato që nuk përmbushën kuotën gjinore qoftë edhe në kuptim të kandidateve në listë. 102 Asnjë prej dy partive kryesore, PD-së apo PS-së, nuk përmbushi synimin prej 30 përqind. Listat e PD-përmbanin 29.3 % gra, ndërsa, ndërsa listat e PS-së, 28 %. Gjithashtu, këto përqindje u arritën vetëm pasi u kërkuan korrigjimet e listave prej KQZ-së. Në përgjithësi, prej nëntë partive të portretizuara në këtë studim, vetëm pesë e përmbushën synimin prej 30 %. Një shqyrtim i partive më të vogla tregon se partia më e re, Partia G99, kishte numrin më të lartë të grave në listat e veta të kandidatëve. Ajo kishte 54 gra, ose 38.6% të totalit, ndjekur prej LSI-së me30.7%, PDK-së me 30.7%. PR-ja kishte një listë me 29.3% gra ; ky numër u arrit pas një korrektimi të listës të kërkuar prej KQZ-së. Njëzetenëntë kandidate, ose 24.7% e totalit prej 117 kandidatësh, u prezantuan në listë prej PSD-së. Në përgjithësi, partitë më të vogla patën përqindje më të larta të kandidateve gra, krahasuar me dy partitë më të mëdha, PD dhe PS. Partitë në Shqipëri gjatë zgjedhjeve të 2013, zgjodhën të përdornin një manovrim demagogjik, duke vendosur disa gra në krye të listës, por duke vendosur shumicën e tyre në fund të listës. Asnjë prej tyre, nuk zgjodhi që të vendoste gjatë të gjithë listës një grua në çdo tre kandidatë. Gjithësesi autoriteti i KQZ-së për të refuzuar një listë kandidatësh të një partie që nuk përputhej me kuotat është një procedurë shtrënguese efektive, nëse vihet në funksionim. Raport Progresi i BE për Shqipërinë i vitit 2013 thekson se : Gratë vazhdojnë të jenë të nënpërfaqësuara në postet publike. Në zgjedhjet e përgjithshme të 2013, tri partitë më të mëdha u gjobitën për mosrespektim të kuotës gjinore në listën e kandidatëve për deputetë. Edhe më dramatike paraqitet situata në pozicionet drejtuese brenda parlamentit. Kryesia, kryetari dhe dy nënkryetarët janë të gjithë burra. 102 Shqipëri. ACER& ASET. ( 2009) Zgjedhjet Parlamentare në Shqipëri 2009: Monitorimi i Zbatimit të Kuotës Gjinore dhe i Pjesëmarrjes së Grave. Faqe 17. I disponueshëm: Parë më 5 Janar

117 103 Tabela Nr 13. Përberja dhe struktura e parlamentitit shqiptar në vitin 2015 Posti Burra Gra Kryetar Parlamenti 1 0 Nënkryetar Parlamenti 2 0 Deputete Kryetarë të Komisioneve Parlamentare Kryetarë të Grupeve Parlamentare Siç shihet qartë nga tabela, referuar kuotës gjinore në organet drejtuese brenda parlamentit, ajo përmbushet në masën 37.5% vetëm përsa i përket pozicionit Kryetar i Komisioneve Parlamentare, duke qënë në kuotën 0% për të gjitha nivelet e tjera. Analiza e rastit Shqipëri konfirmon edhe një herë se mungesa e rregullave të qarta të renditjes në listat e kandidatëve si dhe e sanksioneve për mospajtueshmëri me kuotën, janë elementë thelbësore që diktojnë dështimin e sistemit të kuotës. Bazuar në dështimin e realizimit të kuotës gjinore në Shqipëri, dështim që tolerohet nga kodi si dhe në detyrimin e Rekomandimit 1899 të vitit 2010, del nevoja e rishikimit të shpejtë të Kodit Zgjedhor, për ta bërë detyrimin e kuotës gjinore, një detyrim real dhe jo thjesht demagogjik. 103 Të dhënat e përpunuara nga autorja bazuar në: Berberi, Albana. ed. al. (2013) Women and men in Albania Tiranë: Instituti i Statistikave. Faqe 58. I disponueshëm: Parë më 3 Tetor $ Parlamenti Shqiptar. (2015) Lista emrore e deputetëve. I disponueshëm: Parë më 15 Maj

118 Kosova Kosova e pas luftës për shumë vite ishte nën qeverisjen e komunitetit ndërkombëtar. Megjithëse të gjithë faktorët e brendëshëm kanë kërkuar që nga mbarimi i luftës në vitin 1999, përcaktimin e statusit final të Kosovës, vetëm në dhjetor të viitiit 2003, bashkësia ndërkombëtare i dorëzoi autoriteteve të Kosovës dokumentin Standardet për Kosovën, me detyrimet që Kosova duhej të përmbushte deri në vitin 2005, për ti hapur rrugë statusit përfundimtar të saj. Ky status, në perceptimin dhe objeksionin e shoqërisë kosovare ishte sigurisht pavarësia e Kosovës dhe integrimi i saj me të drejta të plota në strukturat euroatlantike dhe ato europiane. Trazirat e Marsit të vitit 2004, të shkaktuara nga mbytja e dy fëmijëve kosovarë në lumin Ibër në veri të Mitrovicës, në tentativë e sipër për ti shpëtuar nga ndjekja e disa serbëve, prodhuan një situatë tensioni të shoqëruar me gjakderdhje nga të dyja palët, duke ndikuar sigurisht në pengimin e procesit të anëtarësimit. KFOR -it iu shtua edhe kompetenca e kundëreagimit duke përdorur armë ndaj kosovarëve, në rast të shkaktimit të revoltave nga këta të fundit. Gjithësesi këto ngjarje ishin edhe sinjali sos, për domosdoshmërinë e fillimit të kronometrimit të kohës për të vendosur për statusin e Kosovës. Në nëntor 2005 filloj zyrtarisht procesi për vendosjen e statusit përfundimtar të Kosovës. Që nga viti 1999, kur forcat serbe u detyruan të largoheshin nga Kosova, ajo u administrua nga misioni i Organizatës së Kombeve të Bashkuara UNMIK, dhe institucionet demokratike të Kosovës: Kuvendi, Presidenti dhe Qeveria e Kosovës. Edhe pse Serbia nuk kishte kontroll mbi Kosovën, në Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit, disa herë përmendet se Kosova është protektorat i OKB-së, por juridikisht pjesë e Republikës Federale të Jugosllavisë. 104 Sipas kësaj rezolute OKB kishte përgjegjësinë për administratën civile, kurse NATO për sigurinë në Kosovë. Më 2 shkurt 2007, Ahtisaari i dorëzon propozimin Prishtinës dhe Beogradit, të emërtuar marrëveshja e Ahtisaarit, e cila kishte përparësi mbi të gjitha dispozitat e tjera ligjore në Kosovë dhe caktonte prezencë ndërkombëtare civile dhe ushtarake për të mbikqyrur zbatimin e Marrëveshjes dhe për të ndihmuar autoritetet kompetente kosovare në sigurimin e paqes dhe stabilitetit në gjithë Kosovën. Kjo 104 UNMIK. (1999) Rezoluta I disponueshëm: Parë më 3 Shkurt

119 marrëveshje ishte hapi i parë drejt krijimit të shtetit të pavarur të Kosovës, shtet i cili u shpall gati një vit më vonë, pikërisht më 17 Shkurt të vitit Zgjedhjet e para të pas luftës për Kuvendin e Kosovës, të nëntorit 2001, u zhvilluan dhe menaxhuan nga komuniteti ndërkombëtar, pavarësisht ekzistencës së strukturave kosovare, të cilat ishin pa pushtete të mirëfillta qoftë legjislative, qoftë ekzekutive. Procesi zgjedhor kishte vetëm një zonë elektorale Kosovën, ndërkohë që sistemi zgjedhor i aplikuar ishte ai proporcional me lista të mbyllura. Që në këto zgjedhje qeverisja ndërkombëtare i kushtoi një rëndësi të madhe përfaqësimit të grave në parlament duke aplikuar një sistem kuotash të dyfishta. 105 Parlamenti në zgjedhjet e para të Kosovës të pasluftës përbëhej nga 100 vende deputetësh gjithësej dhe pranimi i listave të partive politike nga Komisioni Qëndror Zgjedhor, kërkonte që 1/3 e listës të përbëhej nga kandidate gra. Rezultati i aplikimit të këtij sistemi kuotash ishte shumë i kënaqëshëm, duke ulur në karriget e deputeteve të parlamentit të Kosovës që në zgjedhjet e para 33 gra, që përbënin nivelin e 33% të përfaqësimit. Kjo shifër ishte vërtet sfiduese për shumë vende perëndimore si Franca, Italia, Mbretëria e Bashkuar e të tjera. Në prag të zgjedhjeve të dyta parlamentare, atyre të vitit 2004, Kosova kishte përparuar në integrimin e çështjeve gjinore sidomos në aspektin legjislativ të saj, nxitur nga UMNIK dhe Asambleja e Kosovës, bazuar në kornizën kushtetuese për vetëqeverisje. U miratua për herë të parë këtë vit Ligji Për Barazi Gjinore, i cili sanksononte kuotën gjinore prej 40%. Pjesëmarrja e barabartë e femrave dhe meshkujve sipas nenit 3 pika 3.1 arrihet në rastet kur pjesëmarrja e një gjinie në institucione, organe apo në nivele të pushtetit është 40 %. 106 Dispozitat e këtij ligji në fakt, binin në kundërshtim me ato të Kodit Zgjedhor të miratuar në vitin 2008, i cili sanksiononte përfaqësimin e grave në parlament në kuotën e 30%. Gjithësesi Kodi Zgjedhor ka krijuar një mekanizëm renditje shumë efiçent, në sigurimin e nivelit gjinor të përfaqësimit. 105 Të dhënat janë përpunuar nga autorja bazuar në: Kuvendi i Kosovës/ Arkivi. I disponueshëm: ( Parë më 3 Gusht Kosovë. Kuvendi. ( 2004) Ligji nr. 2004/2 Për Barazi Gjinore. neni 3.2. I disponueshëm : Parë më 2 Shtator

120 Në listën e kandidatëve të secilit subjekt politik, së paku tridhjetë për qind ( 30%) janë meshkuj dhe së paku tridhjetë ( 30%) për qind janë femra; me nga një kandidat të secilës gjini, përfshirë së paku një herë në secilin grup prej tre kandidatëve, e që numërohet nga kandidati i parë në listë. 107 Po ashtu ky Kod përcakton se : Nëse pas ndarjes së vendeve të përcaktuara, kandidatëve të gjinisë pakicë nuk u janë ndarë së paku 30% nga numëri i përgjithëshëm i vendeve të subjektit politik, kandidati i fundit i zgjedhur i gjinisë shumicë, zëvendësohet nga një kandidat i rradhës i gjinisë tjetër, në listën e renditur për kandidatë, derisa numëri i përgjithëshëm i vendeve të ndara për gjininë pakicë të jetë së paku 30%. 108 Kodi gjithashtu nuk i le hapësirë partive politike të abuzojnë me vendosjen e grave në fund të listës, pasi ka sankionuar që çdo parti nuk do të ketë më shumë se 10% 109 kandidatë të maksimumit të numërit të vendeve të caktuara në listën e saj, ndryshe nga hapësira pa limit që ka lënë Kodi Zgjedhor Shqiptar. Papajtushmëria e listës me kuotën gjinore sjell automatiksht refuzim të saj, nga Komisioni Qëndro Zgjedhor, çfarë është një mekanizëm tjetër garantues i suksesit të zbatimit të kuotës. Gjatë zgjedhjeve të vitit 2004, u përdor i njëjti sistem elektoral, ai proporcional me lista të mbyllura. Përfaqësimi i grave në parlament rezultoi më i ulët se në zgjedhjet e para. Nga 120 deputetë gjithësej, 37 prej tyre, ose 30.8 % ishin gra 110. Zgjedhjet e treta parlamentare u mbajtën në vitin 2007, sërish sipas sistemit proporcional, por tashmë me lista të hapura. Edhe në këto zgjedhje ashtu si edhe në dy zgjedhjet e tjera pasuese, sistemi proporcional i votimit u shoqërua me listën e hapur të kandidatëve duke siguruar plotësimin e kuotës gjinore. 107 Kosovë. Kuvendi. ( 2008) Ligji Nr 03/L-073 Për Zgjedhjet e Përgjithëshme në Republikën e Kosovës, neni I disponueshëm : Parë më 2 Shtator Kosovë. Kuvendi. ( 2008) Ligji Nr 03/L-073 Për Zgjedhjet e Përgjithëshme në Republikën e Kosovës, neni 111/6. I disponueshëm : Parë më 2 Shtator Ibid. neni 29/ Të dhënat janë përpunuar nga autorja bazuar në : Kuvendi i Kosovës/ Arkivi. I disponueshëm: ( Parë më 3 Gusht

121 111 Tabela Nr 14. Gratë e zgjedhura në parlamentin e Kosovës Viti Zgjedhjet % e grave të zgjedhura 2007 Zgjedhjet parlamentare 30.8% 2010 Zgjedhjet parlamentare 31.6% 2014 Zgjedhjet parlamentare 32.5% Rasti Kosovë, tregon qartazi impaktin pozitiv të ndikimit të sistemit proporcional dhe kuotave gjinore ligjore, të alternuara me mekanizmat e duhur ligjore të zbatimit të tyre, në rritjen e përfaqësimit të grave në parlament. Bosnja dhe Hercegovina Grave në Bosnjë dhe Hercegovinë ( BiH), i u është dhënë e drejta e votës që në vitin 1946 menjëherë pas Luftës së Parë Botërore, në ish Republikën Popullore Federative të Jugosllavisë. Për shkak të parimeve të barazisë e ideologjisë komuniste demagogjike të kohës, gratë në BiH konsideroheshin të afta për të marrë pjesë në sektorët tradicionalisht mashkullore, duke u përfshirë edhe në arenën politike. Ish-Republika Socialiste Federative e Bosnjës dhe Hercegovinës aplikonte sistemin e vendeve të rezervuara për gratë në postet zyrtare. Nën frymën e ideologjisë në tërësi të kohës dhe të ndikimit të sistemit të vendeve të rezervuara, gratë përfaqësoheshin në shifra relativisht të larta, nga % në anëtarësinë e ish Partisë Komuniste, ndërkohë që në vitin 1986, gratë përbënin 24.1 për qind të ish Asamblesë Popullore të Republikës Socialiste të BiH 112. BiH deklaroi pavarësinë e saj dhe shkëutjen nga ish Republika Socialiste e Juogosllavisë në vitin 1992, moment që shënoi edhe fillimin e luftës e cila përfundoi në vitin 1995 me Marrëveshjen e Dejton për 111 Të dhënat e përpunuara nga autorja bazuar në: D4D. (2011) Zbërthimi i trendeve zgjedhore, Prishtinë DAD. Faqe 21. dhe Kuvendi i Kosovës/ Arkivi. I disponueshëm: ( Parë më 3 Gusht Ballington, Julie & Binda, Franceska (eds.). ( 2005) The Implementation of Quotas: European Experiences, Quota Report Series. Stockholm, Sweden: International IDEA. Faqe

122 Paqe. Zgjedhjet e para pluraliste u mbajtën në nëntor dhe dhjetor 1990 në dy raunde 113. Rezultatet e tyre lidhur me përfaqësimin e grave në parlament, treguan natyrën thjesht demagogjike të emancipimit politik të grave boshnjake, gjatë gjithë periudhës së socializmit. Sistemi zgjedhor i zgjedhjeve të para pluraliste, nuk parashikonte vendet e rezervuara për gratë, duke sjellë për pasojë uljen drastike të numërit të tyre në organet e zgjedhura politike dhe institucionet shtetërore. Nga 240 përfaqësues të zgjedhur në Kuvendin Popullor të Republikës së BiH, vetëm shtatë ishin gra ose 2.9 për qind 114. Bazat për zgjedhjet dhe sistemin elektoral të Bosnje - Herzegovinës kanë qenë të rregulluara nga Marrëveshja e Paqes e Dejtonit. Në vitin 1996, u mbajtën zgjedhjet e para të pasluftës. Në këtë vend ekziston një sistem elektoral nga më të komplikuarit. Zgjedhja e tre anëtarëve të presidencës bëhet sipas sistemit mazhoritar, ndërkohë që anëtarët e dhomës së përfaqësuesëve të Asamblesë Parlamentare i nënështrohen sistemit proporcional ata të senatit emërohen nga asambletë rajonale. Përfaqësimi i grave edhe në këto zgjedhje ishte në kufijtë kritikë të tij. Për Dhomën e Përfaqësuesve të Asamblesë Parlamentare me 42 vende, lista kishte vetëm 9.4% gra kandidate nga të cilat u zgjodh vetëm një ose 2.4% e totalit të deputetëve. 115 Kjo situatë e pafavorshme dhe diskriminimi i thellë i grave nga institucionet vendimmarrëse inicoi fushatën për futjen e një kuote në ligjin elektoral midis viteve 1997 dhe Si rezultat i fushatës së grave, në vitin 1998 Komisioni Zgjedhor i Përkohëshëm, vendosi për herë të parë në lista të mbyllura, kuotën gjinore prej 30% gra në çdo listë partiake shoqëruar nga rregulli sipas të cilit, duhet të ishin tre gra në mesin e dhjetë kandidatëve të parë në çdo listë zgjedhore të paraqitur nga partitë politike 116. Ky moment përfaqëson një pikë kthese për përfaqësimin e grave boshnjake në politikë. Sistemi i kuotës, i kombinuar me lista të mbyllura zgjedhore, solli si rezultat që gratë të përbënin 30% të të zgjedhurve në Dhomën e Përfaqësuesve të Asamblesë Parlamentare në vitin Në vitin 2001 Bosnia and Herzegovina miratoi për herë të parë ligjin e saj elektoral dhe vendosi kuotën gjinore prej 30%, por tashmë në sistemin proporcional me lista të hapura, gjë që solli uljen e ndjeshme 113 ICG. ( 1996) Election in Bosnia and Herzegovina. ICG Bosnia Report Nr 16. Faqe Ballington, Julie & Binda, Franceska (eds.). ( 2005) The Implementation of Quotas: European Experiences, Quota Report Series. Stockholm, Sweden: International IDEA. Faqe Ibid. Faqe Ibid 117 Ibid 111

123 të përfaqësimit të grave në zgjedhjet pasardhëse. 118 Ky ligj u amendua në vitin 2013 duke rritur kuotën gjinore me 40%. 119 Secila listë e partive duhet të përfshijë kandidatë të të dyja gjinive, burra dhe gra në mënyrë të barabartë. Përfaqësimi i barabartë gjinor ekziston kur secila prej gjinive është e përfaqësuar nga të paktën 40% të numrit të përgjithshëm të kandidatëve në listë. Kandidatët e gjinisë më pak të përfaqësuar, do të shpërndahen në listën e kandidatëve në këtë mënyrë: Së paku 1 kandidat i gjinisë më pak të përfaqësuar në mesin 2 kandidatëve të parë, 2 kandidatë të gjinisë më pak të përfaqësuar në mesin e 5 kandidatëve të parë, 3 kandidatë të gjinisë së nënpërfaqësuar në mesin e 8 kandidatëve të parë e sipas këtij rregulli në vijim. Komisioni Qendror i Zgjedhjeve (KQZ) kontrollon nëse lista e paraqitur plotëson kërkesat si më sipër dhe certifikon listen. Nëse nuk janë plotësuar kërkesat e kthen listën dhe subjektet politike kanë 5 ditë kohë për të zëvendësuar kandidatët dhe t'ia kthejë ato në KQZ për certifikim. Në zgjedhjet e 2014, "në përputhje me ndryshimet e fundit në ligjin e zgjedhjeve, 42 për qind e kandidatëve ishin gra" 120. Megjithatë, gratë arritën të fitojnë vetëm 21,4% të vendeve në dhomën e përfaqësuesëve, duke shënuar gjithësesi rritje nga niveli 17% që ishte në zgjedhjet e vitit 2010 ( Rasti Bosnjë Herzegovinës ashtu si rasti i Shqipërisë tregon që nëse kuota gjinore i referohet numërit të kandidatëve dhe jo të vendeve fituese, realizimi i saj në vende fituesish është i vështirë. Po ashtu tregon supermacinë e listave të mbyllura në krahasim me ato të hapura brenda sistemit proporcional zgjedhor, në lidhje me balancën gjinore, sigurisht në vende me mungesë të traditës gjinore në kuptimin politik të saj. Gjithësesi ky vend ka mekanizma më të fortë të sanksionit dhe të renditjes së kandidatëve në listë, çka kultivon pritshmërinë për një ndryshim më të shpejtë pozitiv të situatës. 118 Ballington, Julie & Binda, Franceska (eds.). ( 2005) The Implementation of Quotas: European Experiences, Quota Report Series. Stockholm, Sweden: International IDEA. Faqe Bosnia and Herzegovina. (2001, 2013) Election Law. Official Gazette. 23/01 and Law on Amendments to the Election Law. Offi cial Gazette 18/13, article 4.19 (4) and 4.21(2). 120 OSCE / ODIHR. ( 2014) General Election in Bosnia and Herzegovina. Final Report. Faqe 12. I disponueshëm :. Parë më 1 Mars

124 Maqedonia Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë vjen nga e njëjta histori e para viteve 90 si Bosnjë- Herzegovina, si një nga gjashtë ish republikat jugosllave. Në zgjedhjet e para të përgjithëshme të pas-tranzicionit të vitit 1990, pesë gra ose 4%, u zgjodhën në parlament nga 120 deputetë gjithsej 121. Ky nivel i ulët përfaqësimi koniderohej nga shoqëria e kohës normal, justifikuar edhe me luftën e shpallur ndaj parimeve të barazisë demagogjike të periudhës socialiste. Situata ishte në nivele me kritike në zgjedhjet e dyta parlamentare. Në vitin 1994, katër gra u zgjodhën në parlament nga 120 deputetë gjithësej, duke e çuar nivelin e përfaqësimit në 3% 122 Maqedonia renditej kështu në fund të listës së vendeve europiane përsa i përket pjesëmarrjes së grave në politikë 123, duke provokuar një fushatë mbarëkombëtare për të rritur këtë përfaqësim. Ishte koha kur vetë Bashkimi Europian kishte në fokus rritjen e pjesëmarrjes së grave në parlament, menjëherë pas Deklaratës së Athinës. Të inspiruar nga fushata dhe sllogani europian për barazi në vendimmarrjen legjislative, fushata në Maqedoni pati të njëjtin sllogan. Posterat dhe fletëpalosjet me slloganin "Është e vështirë të imagjinohet një botë me 97% të Romeos dhe 3% e Xhuljetës", ishin imazhi i saj. Ekspertët e çështjeve gjinore nisur edhe nga eksperiencat e vendeve të tjera propozuan vendosjen e kuotës ligjore, si mekanizëm efiçent për përmirësimin e situatës. Pas një beteje disa vjeçare me skeptikët e kuotave, Maqedonia miratoi në vitin 2002 Ligjin për Zgjedhjet e Anëtarëve të Parlamentit të Republikës së Maqedonisë duke vendosur sistemin proporcional të votimit dhe për herë të parë kuotën 30% të përfaqësimit. Në listën e propozuar të kandidatëve secila gjini duhet të jetë e përfaqësuar me të paktën 30% (Ligji 42/2002: Neni 37/3). Ligji vendosi njëkohësisht sanksione të forta për mospajtueshmërinë me kuotën gjinore, duke i përjashtuar ato tërësisht nga zgjedhjet. Sistemi prorcional i vendosur nga ky ligj, si dhe vendosja e kuotës sollën ndryshime drastike positive në përfaqësimin e grave në Maqedoni. 121 Ballington, Julie & Binda, Franceska (eds.). ( 2005) The Implementation of Quotas: European Experiences, Quota Report Series. Stockholm, Sweden: International IDEA. Faqe Ibid 123 Ibid 113

125 124 Si rezultat, 18.3% e grave janë zgjedhur në parlament në vitin Përkundrejt rezultateve shumë të ulëta të vitit 1990, 1994 dhe 1998, përkatësisht me 4.1%; 3.3% dhe 6.6%, të grave në parlament. Maqedonia miratoi gjithashtu Ligjin Për Mundësi të Barabarta në vitin 2006, i cili u amendua në vitin 2008 dhe në vitin 2013, duke synuar që bashkë me kuotën gjinore të ngrinte edhe mekanizmat përkatës për barazinë gjinore. Kodi Elektoral i miratuar në vitin 2006, vendosi rregulla më të forta rënditje në favor të përfaqësimit të grave. Në çdo tre vende të paktën një vend duhet të rezervohet për gjininë më pak të përfaqësuar (Kodi Zgjedhor, 2006: neni 64 (5)). Kodi sanksionoi sërisht sistemin proporcional të votimit si dhe sanksionin e refuzimit të listës në rast të mos zbatimit të detyrimit të kuotës gjinore (Kodi Zgjedhor, 2006; neni: 67 (1-4)), duke forcuar kështu të gjitha mekanizmat ligjorë në favor të rritjes së numërit të grave në parlament. Implementimi i mekanzimave të mësipërm solli si rezultat ndër të tjera që në pakicën shqiptare të Maqedonisë për herë të parë të zgjidhej një grua deputete 125. Në zgjedhjet e vitit 2006, parlamenti maqedonas përbëhej nga 26 % gra, ndërsa në ato të vitit 2010 nga 32.5% 126, shifër që u ruajt e njëjtë edhe pas zgjedhjeve të vitit ( Rezultatet e zgjedhjeve të fundit e rendisin Maqedoninë një nga vendet më progresive të rajonit lidhur me përfaqësimin e grave në parlament, duke u krahasuar denjësisht, me vende me traditë në këtë tregues. Gjithashtu rikonfirmojnë edhe një herë se kombinimi i duhur i llojit të sistemit elektoral, sistemit të kuotave, rregullave të renditjes dhe sistemit të sanksioneve janë mekanzizmi i suksesëshëm i kuotave. Mali i Zi Mali i Zi deri në vitin 2006, ishte gjysma e shtetit të ish Republikës Federale të Jugosllavisë, ndërkohë që gjysma tjetër ishte Serbia. Dy shtete që deri në vitin 2006, ishin një trup i vetëm me të njëjtat 124 Ballington, Julie & Binda, Franceska (eds.). ( 2005) The Implementation of Quotas: European Experiences, Quota Report Series. Stockholm, Sweden: International IDEA. Faqe Nacevska, Elena ( 2014) The effectivnes of Gender Quotas in Politics in the new EU member states and accession countries case of Macedonia. Paper presentet in General Conferencw of ECPR. Glasgow: England. Faqe 15. I disponueshëm : Parë më: 5 Mars Ibid. 114

126 gjymtyrë dhe tregues referuar edhe balancës gjinore në parlament, sot mbas 8 vitesh ndarje të tyre si dy shtete më vetë të pavarura, paraqiten me një ndryshim shumë të madh referuar balancës gjinore në parlament. Në zgjedhjet e para pas shpalljes së Republikës së Pavarur të Malit të Zi, në parlamentin e Malit të Zi u ulën vetëm 9% gra, shifër kjo që shkoi në 11 % në zgjedhjet e vitit 2009 dhe në 17% në zgjedhjet e vitit Nëse analizojmë mekanizmat institucionalo ligjorë të kuotës, konstatojmë se në Malin e Zi, amendimet e Ligjit Zgjedhor që vendosën për herë të parë kuotën gjinore, datojnë shumë vonë krahasuar me vendet e tjera të rajonit. Ato i përkasin vitit 2011, ndërkohë që sistemi i kuotës prezanton një situatë shumë të ngjashme me Shqipërinë. Ligji Për Zgjedhjet e Këshilltarëve dhe të Përfaqësuesëve, kërkon që duhet të jenë jo më pak se 30% e gjinisë më pak të përfaqësuar në listën e kandidatëve. 128 [( Law on Election of Councilors and Representatives in Montenegro Republic, 1998: 39a(1)]. Përveç faktit që kuota gjinore i referohet kandidatëve të listës dhe jo fituesëve të vendeve në parlament, ( ç ka interpretohet me të drejtë si një vullnet demagogjik dhe jo real për rritjen e përfaqësimit të grave në parlament), në ligjin e Malit të Zi mungojnë tërësisht rregullat e renditjes së kandidatëve në listë. Vërehet ndërkohë, që në pikëpamje të sanksionit për mospajtushmëri me kuotën, ligji ka sanksione më të forta se ai shqiptar, të ngjashme në fakt me vendet e tjera të rajonit. 129 Lista e kandidatëve që nuk i plotëson kërkesat e referuara për kuotën gjinore, do të konsiderohet se përmban të meta që e pengojnë atë për tu deklarouar si listë kandidatësh, dhe subjektit politik do ti kërkohet ndreqja e të metave, në përputhje me këtë ligj. Subjektit i cili nuk arrin të ndreqë të metat e konstatuara, do ti mohohet lista nga Komisioni Zgjedhor në përputhje me këtë ligj. 127 Nacevska, Elena ( 2014) The effectivnes of Gender Quotas in Politics in the neë EU member states and accession countries case of Macedonia. Paper presentet in General Conferencw of ECPR. Glasgow: England. Faqe 15. I disponueshëm : Parë më: 5 Mars Montenegro. Parliament. ( 1988) Law on Election of Councilors and Representatives in Montenegro Republic, article: 39a(1). I disponueshwm : Parë më 2 Mars Materiali është përpunuar nga autorja bazuar në: Montenegro. Parliament. ( 1988) Law on Election of Councilors and Representatives in Montenegro Republic, article, 39 a (2) and (3). ). I disponueshëm : Parë më 2 Mars

127 Sanksionimi i kuotës gjinore, vërtet solli një rritje të numërit të grave në listat e kandidatëve, nga 14.7% në zgjedhjet e vitit 2009 në 31% në ato të vitit , por gratë që fituan realisht vende në parlament ishin sërisht në numër të vogël, për shkak se ato u vendosën në fund të listës, në kushtet kur ligji nuk kishte vendosur asnjë rregull renditje të tyre në listë. Ligjit në fjalë iu bë një amendim tjetër në vitin 2014, ( rezultatet e të cilit pritet të merren në zgjedhjet e ardhëshme elektorale), sipas të cilit, nëse një anëtar parlamenti i gjinisë më pak të përfaqësuar, largohet për çfarëdo arsye gjatë kohës së ushtrimit të detyrës së tij, ai do të zëvendësohet nga kandidati ndjekës i listës, përfaqësues i gjinisë më pak të përfaqësuar 131. Amendimet e vitit 2014 gjithashtu vendosin për herë të parë edhe rregullin e renditjes së kandidatëve në listë. 132 Për çdo katër kandidatë në listën zgjedhore (grupi i parë prej katër vende, grupi i dytë i katër vendeve dhe kështu me radhë deri në fund të listës), do të jetë një kandidat i gjinisë më pak të përfaqësuar në listë, dhe numri i kandidatëve të gjinisë më pak të përfaqësuar në listë duhet të jetë të paktën 30% të numrit të përgjithshëm. Mali i Zi renditet në vendet e fundit, (vendi 95 me 14.8%) 133 me një tregues të numërit të grave në parlament të ulët në rang botëror dhe siç u analizua më lart, shkaku i kësaj situate është mungesa e rregullave të renditjes së kandidatëve në listë. Serbia Ndryshe nga vendet e tjera ish komuniste të Europës Juglindore, të cilat shkatërruan murret e komunizmit në fillim të viteve 90 të, të shekullit të kaluar dhe hynë në rrugën demokratike, Sërbisë iu desh një dekadë me tepër. Ish Republika Socialiste Jugosllave u shpërbë në fillim të viteve 90-të, por Serbia nën sundimin e Millosheviçit kaloi një dekade të ideologjisë nacionaliste, agresionit ndaj Materiali është përpunuar nga autorja bazuar në: Law on Election of Councilors and Representatives in Montenegro Republic, article, 48. I disponueshëm : Parë më 2 Mars Ibid. Article Interparlamentary Union. (2014) Women in politics. I disponuëshëm: publications/wmnmap14_en.pdf. Parë më 22 Mars

128 fqinjëve të saj dhe minoriteteve të brendshme, të një sistemi që megjithëse formalisht ishte shumëpartiak, në fakt ishte një sistem i mirëfilltë autoritar me standarde shumë të dobëta demokratike. Liritë e qytetarëve që janë thelbësore për funksionimin e shtetit demokratik, ishin tejet të kufizuara, dhe zgjedhjet aspak të të lira dhe demokratike. Ky sistem ndryshoi vetëm në vitin 2000, kur "Revolucioi Buldozier" i 5 tetorit detyroi Millosheviçin nën presionin e protestave dhe mungesën e mbështetjes së forcave sërbe të sigurimit, të njohë humbjen e tij elektorale dhe të largohet nga pushteti duke i hapur rrugën një vale të re të liberalizimit në sistemin politik serb. Katër ish-republikat Jugosllave; Sllovenia, Kroacia, Maqedonia, Bosnja dhe Hercegovina, shpallën pavarësinë e tyre në fillim të viteve 90 të. Ndërkohë Serbia dhe Mali i Zi mbetën të bashkuar në Republikën Federale të Jugosllavisë, që u pasua në vitin 2004 me bashkimin shtetëror të Sërbisë dhe Malit të Zi. Ky bashkim ishte jetëshkurtër, pasi në vitin 2006, si Serbia dhe Mali i Zi u bënë shtete të pavarura. Zgjedhjet e fundit të përbashkëta për Asamblenë Federale u mbajtën në vitin 1997, kur politika serbe dhe malazeze përfundimisht ndoqën shtigje shumë të ndryshme, krejtësisht të pavarura nga njëri-tjetri. Pas viteve 90 -të Sërbia dhe Mali i Zi (Republika Federale e Jugosllavisë) ishte vendi me nivelin më kritik të përfaqësimit të grave në Parlament nga të gjashtë ish republikat jugosllave. 134 Në zgjedhjet e para pluraliste të vitit 1992, gratë përbënin vetëm 1.7 % të parlamentit, ndërkohë që nën regjimin e Millosheviçit, maksimumi i përfaqësimit të grave në parlament ishte 5.5%. Pas ndryshimeve demokratike të vitit 2000 përfaqësimi i grave në parlament arriti shifrën e rreth 11%. Ndryshimet demokratike të vitit 2000 ndikuan pozitivisht në rritjen e përfaqësimit të grave, por ende ndryshimi ishte shumë i vogël dhe larg si pritshmërive europiane po ashtu edhe standardeve të arritura të shumë vendeve të tjera. Sfida mbetej e vështirë pa ndihmën e mekanizmave të posaçëm. Ashtu si në Maqedoni edhe në Sërbi, një rol të rëndësishëm në ndërgjegjësimin e të gjithë aktorëve politikoshoqërorë për çështjet gjinore, ka luajtur Task Forca Gjinore e Paktit të Stabilitetit. 134 Materiali është përmbledhur nga autorja, bazuar në: Ballington, Julie & Binda, Franceska (eds.). ( 2005) The Implementation of Quotas: European Experiences, Quota Report Series. Stockholm, Sweden: International IDEA. Faqe

129 Vetëm në vitin 2004, 6 vjet pas BiH dhe dy vjet pas Maqedonisë, kuota ligjore arriti të sanksionohej në Sërbi, pas shumë debatesh dhe diskutimesh skeptike mbi domosdoshmërinë e saj apo mbi aftësinë e grave për ta merituar atë. Kuota gjinore ishte pjesë e Aktit të Amendimeve dhe të Modifikimeve të Aktit të Zgjedhjes së Deputetëve, (Law on the Election of Members of the Parliament, 2004 : article 40.a), ndërkohë që sistemi zgjedhor i aplikuar për zgjedhjet e parlamentit serb ka mbetur kryesisht njëjtë nga viti 2000, ai proporcional. Përveç kuotës ligjore të parashikuar në ligjin e mësipërm, Serbia ka të sanksionuar që në Kushtetutë në nenin 100 të saj, barazinë e përfaqësimit gjinor në përputhje me parashikimet ligjore përkatëse. Në Asamblenë Kombëtare, barazia dhe përfaqësimi i gjinive të ndryshme dhe anëtarëve të minoriteteve kombëtare, duhet të jetë në përputhje me ligjin (Constitution of Serbian Republic, 2006: article 100). Aktet e mësipërme, me risitë që sollën në tërësinë e mekanizmave ligjorë të kuotës gjinore, ndryshuan historinë e përfaqësimit të grave në parlamentin serb. Përveç sanksionimit të nivelit të kuotës gjinore, në listën e kandidatëve të çdo partie, u vendos rregulli i renditjes si dhe sanksionet në rast të shkeljes së tyre. 135 "Për çdo katër kandidatë në listën zgjedhore (grupi i parë prej katër vende, grupi i dytë prej katër vende dhe kështu me radhë deri në fund të listës), do të jetë një kandidat i gjinisë më pak të përfaqësuar në listë, dhe numri i kandidatëve të gjinisë më pak të përfaqësuar në listë duhet të jetë të paktën 30% të numrit të përgjithshëm. Në qoftë se një listë zgjedhore nuk plotëson kushtet e përcaktuara për përqindjen dhe renditjen e kandidatëve, konsiderohet e paplotë për shpallje, dhe subjektit politik i kërkohet të korrigjojë mangësitë e listës. Nëse edhe pas kësaj kërkese nuk plotëson kriteret e mësipërme, lista nuk miratohet nga Komisioni Zgjedhor. Tre vjet mbas hyrjes në fuqi të mekanizmave të mësipërm, në zgjedhjet e vitit 2007, Serbia arriti në 20% përfaqësimin e grave në parlament, për të vijuar me 22% në vitin 2008, me 33% në vitin 2012 dhe 34 % në zgjedhjet e fundit në vitin Materiali është përpunuar nga autorja bazuar në: Serbia. Parlament. (2004) Act Amending and Modifying the Act on the Election of Representatives, article 8 and Law 36/2011. I disponueshëm : Parë më 2 Mars Parë më 13 Janar

130 Rasti serb është shembull i qartë i suksesit të implementimit të paketës së plotë të mekanizmit gjinor, përbërë nga niveli i kuotës, rregullat e renditjes dhe sanksionet për moszbatim të saj. Kështu Sërbia renditet bashkë me Maqedoninë në top listën e vendeve të Ballkanit Perëndimor, ( vendi 27 në rang botëror) 137 sfidë reale për shumë vende europiane me traditë gjinore, ndërkohë që Mali i Zi me të cilin ndante të njëjët tregues dhe ekzistencë shtetërore deri në vitin 2006, renditet në vendet e fundit, me një tregues të numurit të grave në parlament sa ½ e atij të Sërbisë. Këto dy vende janë rasti më sinjifikativ për të evidentuar rolin tejet të rëndësishëm që kanë rregullat e renditjes në listën e kandidatëve në balancën gjinore në parlament. Tek këto dy vende të marra në analizë, kanë të njëjtat rrënjë historike dhe të trashëgimisë kulturore, shumica e variablave që ndikojnë në balancën gjinore në parlament janë të njëjtë, si sistemi zgjedhor, kuota gjinore dhe sanksionet për mospajtueshmëri. Ndryshimi i vetëm një variabli që janë rregullat e renditjes së kandidatëve në listë, na paraqet rezultate të balancës gjinore në parlament që ndryshojnë e 2 herë ndërmjet vendeve. Kroacia Një shembull tërësisht ndryshe, pavarësisht rrënjëve të njëjta të prejardhjes dhe trashëgimisë, paraqet Kroacia. Para shpërbërjes së ish Republikës Socialiste të Jugosllavisë, gratë kroate përfaqësoheshin në parlament, ashtu si gratë e ish republikave të tjera. E ashtuquajtur Lufta Kroate e Pavarësisë, mes forcave kroate ushtarake dhe atyre serbe që kërkonin ta mbanin Kroacinë brenda kufijëve sërbë, duke gjetur edhe mbështetjen e popullsisë sërbe të Kroacisë, filloi në vititn 1991 dhe përfundoi në vitin Periudha e pas-shpërbërjes së Jugosllavisë solli njëkohësisht edhe shumëpartitizmin, shfaqur në krijimin e partive të reja në këto vende. Partia Social Demokrate (PSD) e krijuar rishtaz në vitin 1994 në Kroaci, ishte partia reformatore, që duke sjellë eksperiencën e partive si motra të Europës Lindore, instaloi për herë të parë në këtë vend kuotat gjinore partiake. Ishte PSD-së, që inicoi për herë të parë në Kroaci, një kuotë shumë të guximëshme politike gjinore, prej 40% në vititn Kuota e Interparlamentary Union. (2014) Women in politics. I disponuëshëm: publications/wmnmap14_en.pdf. Parë më 22 Mars Parë më 23 Shkurt

131 propozuar ishte përpjekja e parë e partive të reformuara në "demokracinë e pas 90-ës" për të vendosur kuota të brendshme partiake. Në këtë kohë PSD ishte partia me shtrirjen më të madhe në vend, që bëri që politikat e saj edhe gjinore të ishin modeli që u ndoqen nga partitë e tjera. Për zgjedhjet parlamentare në vitit 2000, PSD-ja jo vetëm e aplikoi kuotën politike në listat e saj elektorale, por arriti njëherësh të bënte presion mbi partnerët e saj të koalicionit, duke arritur që të siguronte kuotën politike të grave për çdo parti koalicioni. Koalicioni i kryesuar nga PSD ishte ai që fitoi zgjedhjet në vitin 2000, duke shënuar një përfaqësim të grave në parlament prej 21.9% nga 7.1% që ishte në vitin Kjo rritje drastike e përfaqësimit të grave ndërmjet dy periudhave të njëpasnjëshme i dedikohet edhe ndryshimit të sistemit elektoral. Për herë të parë në vitin 2000 Kroacia aplikoi sistemin proporcional me zona të mëdha elektorale dhe me lista të mbyllura. Vitet e qeverisjes së këtij kualicioni shënuan progresin më të rëndësishëm në fushën e barazisë gjinore në Kroaci, ndikuar edhe nga detyrimet e procesit të anëtarësimit në Bashkimin Europian. Ky progress u materializua me miratimin e Aktit për Barazi Gjinore, të Ligjit të Ri të Familjes, krijimit të Komitetit për Barazi Gjinore në parlament, të Zyrës Qeveritare për Barazi Gjinore e të tjera. Paralelisht me futjen e kuotës partiake, Forumi i Gruas së Partisë Social Demokrate (FGPSD) ndoqi një politikë të dyerve të hapura, për të gjitha gratë që kishin aspirata politike, duke i pranuar në forum pavarësisht nëse ishin apo donin të bëheshin anëtare të partisë. Ky aksion ndeshi me kundërshtitë e kolegëve burra nën argumentin se "partia po hapej shumë". Kjo gjë bëri që ky forum të shtrihej në një masë të madhe në shumë grupe shoqërore, si ato akademikë, të shoqërisë civile e të tjera, duke krijuar kështu një koalicion të fuqishëm pro balancës gjinore. Ndërkohë vendosja e kuotës së 40% ashtu si çdo kuotë politike mbetej në vullnetin e partisë dhe të strukturave për ta zbatuar, pasi nuk shoqërohej me sanksione. Mungesën e sanksioneve e zëvendësoi deri diku bordi mbikëqyrës i ngritur nga partia, për të vepruar si një mekanizëm rregullator në funksion të mbikëqyrjes së zbatimit të kuotave politike në të gjitha nivelet. Kryetarët e partive ishin udhëzuar të refuzonin nënshkrimin e listës që nuk përmbushte kriterin e kuotës. 139 Siročić, Zorica. ( 2014) Formulation, Adoption and Implementation of Gender Quotas in Kroatia. Paper presentet in General Conferencw of ECPR. Glasgow: England. Faqe 4. I disponueshëm: Parë më 5 Shkurt

132 Në zgjedhjet e vitit 2003, përfaqësimi i grave në parlament mbeti po në të njëtat shifra të 22 %, ndërkohë që zbriti në 21% në zgjedhjet e vitit 2007 dhe u rrit me 3 % pas zgjedhjeve të fundit atyre të vitit 2011 duke shënuar shifrën e 24 %. 140 Amendimi që iu bë në vitin 2008, Ligjit për Barazi Gjinore, të miratuar në vitin 2003, shënon përpjekjen e parë në Kroaci për të futur kuotën gjinore ligjore. Neni 12 i këtij ligji parashikon barazinë gjinore në Kroaci në nivelin e 40%. 141 Një gjini është në thelb e nën-përfaqësuara brenda kuptimit të paragrafit 2 të këtij neni, nëse përfaqësohet me më pak se 40% të përfaqësuesve të saj, në organet vendimmarrëse politike dhe publike. Me qëllim të zbatimit të paragrafit 1 të këtij neni, partitë politike dhe subjektet e tjera të autorizuara për të dorëzuar listat zgjedhore, duhet të marrin masa të veçanta për të parandaluar një ç ekuilibër të konsiderueshëm të përfaqësimit të burrave dhe grave në listat për zgjedhjen e deputetëve të Parlamenti kroat, të përfaqësuesëve të njësive të vendore, të njësive lokale apo të vetëqeverisjes rajonale, si dhe për anëtarët e Parlamentit Evropian, në përputhje me parashikimet e barazisë gjinore sipas nenit përkatës të këtij ligji. Përqindja e gjinisë më pak të përfaqësuar, do të arrihet jo më vonë se pas zgjedhjeve të treta të rregullta të zhvilluara pas hyrjes në fuqi të këtij ligji. Ky ligj ka paqartësi në aspektin e sanksionit kronologjik të tij, lidhur me faktin se kur do të konsiderohen zgjedhjet e treta të rregullta, pas hyrjes në fuqi të ligjit. Nuk i jep përgjigje një situtate jo normale por që është e pranishme në këto vende, kur zgjedhjet nuk zhvillohen sipas një kalendari të rregullt kronologjik dhe nuk vendos asnjë rregull rënditje të kandidatëve në listë, në mënyrë që të arrihet balanca gjinore e pretenduar Parë më 20 Shtator Croatia. Parliament. (2008) The Act on Gender Equality. Official Gazette, 82/08. article 12 and 15. I disponueshëm: Parë më 23 Tetor

133 Por gjithësesi ajo që është më kryesorja është që kuota ligjore e sanksionuar këtu, nuk ka gjetur të njëjën hapësirë në Kodin Elektoral të Kroacisë, i cili është dokumenti bazë në një proces zgedhor, kështu që mbetet thjesht në aspektin deklarativ të vullneteve jo reale politike. Rasti i Kroacisë ndërkohë evidenton edhe një herë rolin e rendësishëm të kuotave partiake në balancën gjinore, kuota të cilat pavarësisht mungesës së sanksioneve të forta dhe rregullave strikte ligjore të renditjes së kandidatëve në listë, në sistemet proporcionale zgjedhore, arrijnë të ndikojnë në masë të kënaqëshme pozitivisht në rritjen e numërit të grave në parlament. - IX/3 - Vendet Europiane pa Ballkanin Belgjika Belgjika përfaqëson një ndër vendet me stabilitetin më të gjatë lidhur me sistemin elektoral. Sistemi elektoral proporcional është sistemi që aplikohet aty që në vititn Gratë në Belgjikë fituan për herë të parë të drejtat e tyre të plota politike, përfshi atë për të votuar dhe për t u votuar në vitin Përfaqësimi i grave në parlamentin belg në vitet e para të fitimit të të drejtës për t u zgjedhur, ishte shumë i ulët. Vetëm 3.3% në vitin 1949 dhe 2.2% në vitin Kjo situatë intensifikoi përpjekjet e para të lëvizjeve feministe për barazi gjinore rreth viteve Grupet shoqërore dhe politike të grave kërkuan që në këtë kohë vendosjen e kuotave gjinore, si mjeti që do të çonte në objektivin e tyre shumë sfidues për kohën për përfaqësim të barabartë të grave në politikë. Këto lëvizje sigurisht patën një lloj impakti në ndërgjegjësimin e partive politike dhe të shoqërisë në tërësi në lidhje me përfaqësimin e grave në politike, por larg objektivit të aspiranteve të barazisë. Kështu në vitin 1974 gratë përbënin 6.6% të parlamentit; në vitin 1985, 9.3% dhe në vitin 1991, 10.1%. 144 U deshën të kalonin më shumë se dy dekada dhe vetëm në vitin 1994 Belgjika miratoi për herë të parë kuotën gjinore ligjore në një ligj të posaçëm. Megjithatë disa parti politike nga ana e 142 Renwick, Alan. ( 2011). Electoral System Change in Europe since 1945: Belgium. West European Politics. 34:3. Faqe De Bethune, Sabine and Van Hoof, Els. ( 2013) The Gender Issue in Belgian Party Politics and Elections. European View, Vol 12, Issue 1. Faqe Ibid 122

134 tyre kishin miratuar kuota gjinore politike përpara miratimit të kësaj kuote ligjore 145, duke pasur më të lehtë zbatimin e kësaj të fundit apo duke aplikuar një kuotë të dyfishtë, atë politike dhe ligjore. Ky ligj sanksiononte se në listat zgjedhore nuk duhet të ketë më shumë se dy të tretat e kandidatëve të së njëjtës gjini dhe në rast se paritë politike nuk do të plotësonin këtë kusht, sanksioni ishte shumë i forte; mospranim i listave zgjedhore 146. Ligji i vitit 1994 ishte një hap shumë i rëndësishëm drejt progresit gjinor, por që në momentet e para të tij u kritikua nga aspirantet e përfaqësimit të barabartë gjinor, në dy drejtime; së pari ai nuk sanksiononte përfaqësim të barabartë gjinor 50 me 50 dhe së dyti nuk vendoste mekanizma efiçentë të garantimit të kuotës së vendosur, pasi nuk kishte të përcaktuar asnjë rregull renditje të kandidatëve, duke u mjaftuar vetëm me vendosjen në listë të maksimumit prej dy të tretave të kandidatëve të së njëjtës gjini. Ky akt nuk u aplikua për zgjedhjet e përgjithshme parlamentare të rradhës që ishin ato të vitit 1995, pasi hyri në fuqi në vitin Përfaqësimi i grave në këto zgjedhje shkoi në 15.8%, ndërkohë që efekti i tij ishte shumë domethënës në zgjedhjet e vitit 1999, pas të cilave gratë zunë 24.9% të vendeve në parlament. 147 Pakënaqësia ndaj tij bëri që në vitin 2002 të kishte risi të tjera legjislative në lidhje me kuotën gjinore. U amendua Kushtetuta Belge duke futur një nen të posaçëm për të sanksionuar parimin e barazisë mes grave dhe burrave. Barazia mes burrave dhe grave është e garantuar. 148 Po atë vit, u miratua një ligj tjetër për kuotën gjinore. Ky ligj i detyronte partitë politike ndryshe nga ai i vitit 1994, që diferenca midis kandidatëve gra dhe burra në listat e tyrë zgjedhore të mos ishte më shumë se një, dhe kandidatët e të njëjtës gjini nuk mund të zinin dy vendet e para në një listë, ndërkohë që sanksioni për mospajtueshmëri ishte sërisht i fortë, refuzim i listës zgjedhore, që nga momenti i zgjedhjeve të dyta, pas hyrjes në fuqi të këtij ligji. (ligji parashikonte që në zgjedhjet e para pas hyrjes në fuqi të tij, ky rregull të zbatohej për tre pozicionet e para) 149. Ligji i vitit 2002 nuk e shtrinte efektin 145 IDEA ( 2005) Impelenting quotas- Legal Reform and Enforcement. Stocholm, Sweden: IDEA Publisching. Faqe 54. I disponueshëm: Parë më 1 Mars Belgium. Parliament. (1994) Act to promote a balanced distribution of men and women on electoral lists. Belgisch Staatsblad 1 July De Bethune, Sabine and Van Hoof, Els. ( 2013) The Gender Issue in Belgian Party Politics and Elections. European View, Vol 12, Issue. Faqe Belgian Constitution. ( 1994). Article Materiali i përpunuar nga autorja bazuar në : -Belgium. Parliament. ( 2002) Act to guarantee equal representation of men and ëomen on the electoral lists for the Federal Parliament and for the Council of the German-speaking Community. Belgisch Staatsblad. 28 August Belgium. Parliament. ( 2002) Special Act to guarantee equal representation of men and women on the electoral lists for the Council of the Walloon Region, the Flemish Council and the Council of Brussels Capital Region. Belgisch Staatsblad, 13 September Belgium. Parliament. ( 2002) Act of containing various changes of the electoral legislation. Belgisch Staatsblad. 10 January

135 e zbatimit të tij në zgjedhjet rajonale dhe ato komunale, të cilat qeveriseshin në kuptim të kuotës gjinore nga ai i vitit Kështu në zgjedhjet e dhomës së përfaqësuesëve të vitit 2003, u zbatua rregulli sipas të cilit, tre pozicionet e para në listat zgjedhore nuk mund të ishin të zëna nga kandidatët e gjinisë së njëjtë. Këto zgjedhje sollën një rezultat prej 33.9% të grave në parlamentin belg 150. Përmirësimet ligjore të mësipërme sollën produktin e tyre në drejtim të balancës gjinore. Kështu zgjedhjet e 2007 sollën 35% gra në parlament, ndërsa ato të vitit 2010 sollën 39%. ( SG.GEN.PARL.ZS). Pas zgjedhjeve më të fundit të vitit 2014, gratë në parlamentin belg përbëjnë 41.3 % të tij (Women in politics 2014). Kodi elektoral aktual ruan të njëjtat dispozita të kuotës gjinore, të përcaktuara në ligjin e kuotës gjinore të vitit 2002 si dhe të njëjtat sanksione për moszbatim të kuotës. 151 Sistemi belg i kuotave ka disa veçori shumë të rëndësishme në rezultatin e balancës gjinore; Ajo që konstatohet në rastin belg është fakti që kuotat ligjore janë homogjene në të gjitha nivelet e zgjedhjeve, nga zgjedhjet komunale deri tek zgjedhjet e Parlamentit Evropian. Në kontrast me vendet e tjera, në Belgjikë nuk ka asnjë dallim në kuptimin që ligji i kuotave të zbatohet vetëm në nivele të caktuara të zgjedhjeve apo se ligji i kuotave të zbatohet ndryshe për nivele të ndryshme të zgjedhjeve. Një tjetër karakteristikë interesante e dispozitave belge të ligjit të kuotave gjinore është miratimi dhe zbatimi i mekanizmave të tyre. Ndryshe nga disa vende të tjera të tilla si Franca në nivel kombëtar, dispozitat belge janë të forta, nuk i japin palëve mundësinë mosplotësimit të detyrimit të kuotave, për shembull duke paguar një gjobë. Nga analiza më sipër konstatohet së sistemi i kuotave gjinore ka luajtur një rol të rëndësishëm në rritjen e përfaqësimit të grave në parlament. Ky konkluzion në pamje të parë duket sikur përforcohet edhe për faktin se sistemi elektoral ka mbetur i pandryshuar në llojin e tij që nga fund shekulli XIX. Gjithësesi brenda sistemit proporcional të pandryshueshëm, variabla me ndikim të rëndësishëm në balancën gjinore kanë pasur ndryshime të herëpasherëshme. 150 De Bethune, Sabine and Van Hoof, Els. ( 2013) The Gender Issue in Belgian Party Politics and Elections. European View, Vol 12, Issue. Faqe Belgium. Electoral Code. (2007) Article 117bis and 119quinquies. I disponueshëm: Parë më 3 Shkurt

136 Sistemi proporcional në Belgjikë është një sistem i votave preferenciale për vetëm 50 përqind në shpërndarjen e mandateve të kandidatëve, ndërkohë që 50 përqindshi tjetër ndahet në bazë të votave të listës ( quota project-be). Kësisoj, listat zgjedhore janë 'gjysmë të hapura': për të marrë një vend fituesi në zonën preferenciale kandidatët duhet të kenë një numër të madh të votave preferenciale. Ndërkohë tërësisht e pa ndikuar nga numëri i votave personale, paraqitet mundësia për të fituar e kandidatëve në 50% tjetër që presupozohet listë e mbyllur dhe vendet ndahen në bazë të votave të partisë. Sigurisht mundësitë më të mëdha për gratë janë tek kjo pjesë e listës, ashtu siç është argumentuar në seksionet e mësipërme të këtij punimi. Ndërkohë krahasimi i rezultateve të përfaqësimit të grave në dy proceseve zgjedhore të karakterizuara nga ndryshimi i madhësisë së partive në Belgjikë, tregon rolin tejet të rëndësishëm të kësaj të fundit në balancën gjinore. 152 Ndarja e zonave zgjedhore rajonale në prag të zgjedhjeve të vitit 2003, në kuadër të zgjedhjeve për Dhomën e Përfaqësuesve dhe të zgjedhjeve të Parlamentit Flanders në vitin 2004, ndryshoi thellësisht madhësinë e partive, duke eleminuar disa zona të vogla. Kjo gjë solli një rritje të konsiderueshme në madhësisë së partisë, meqë numri i partive mbeti i pandryshueshëm. Paralelisht me këtë rritje të përmasave të partisë, ka pasur një rritje të konsiderueshme në numrin e grave të zgjedhura në Dhomën e Përfaqësuesve në vitin 2003 dhe në atë të Flanders në vitin Është e vështirë për të vlerësuar ndikimin e saktë të madhësisë së partisë në balancën gjinore, pasi janë shumë variabla që ndikojnë njëherësh dhe është e pamundur të vlerësohen të gjithë variablat në mënyrë të pavarur. Gjithësesi të dhënat më sipër tregojnë që rritja e numrit të grave në politikë varet në mënyrë përpjestimore të drejtë nga madhësia e partisë. Në rastin belg, rregulli se gjysma e kandidatëve në listë duhet të jenë gra dhe gjysma burra kombinuar me madhësinë e partisë, ndikon ndjeshëm pozitivisht në kuotën gjinore, pasi në këtë rast kjo përqindje kandidatësh rezulton të përkthehet në më shumë vende të fituara, në rast të një partie më të madhe, efekt i kundërt në rastin e partive të vogla. Përfundimisht sistemet proporcionale kombinuar me një parti me shtrirje të madhe, kuotë 50% kandidatësh dhe vendosje të kandidateve gra në të paktën në disa 152 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

137 nga pozicionet e para në listë, janë mjete të rëndësishme për përmirësimin e balancës gjinore, siç e tregojnë rezultatet e parlamentit belg. Rasti i rezultateve të rajonit belg Walloon tregon se kur shtrirja e partisë është e vogël, roli i renditjes së kandidatëve në listën zgjedhore, është parësor. 153 Në Parlamentin Rajonal të Walloon numëri i grave të zgjedhura u rrit në mënyrë spektakolare vetëm pas zgjedhjeve të vitit Arsyeja për këtë evolucion të vonë është për shkak të faktit se shtrirja e partive ishte shumë më e vogël në rajonin e Walloon se sa në rajonet e tjera. As vendosja e një numri të barabartë të burrave dhe grave në listat e kandidatëve dhe as rregulli fillestar i vendosjes së të paktën një kandidati të secilës gjini në mesin e tre kandidatëve të parë në listë, nuk patën ndikim askund ku partia ishte e vogël. Vetëm vendosja e detyruar e një gruaje dhe një burri në dy pozicionet e para të listës së kandidatëve në vitin 2009, bëri ndryshimin në rastin e partive me shtrirje të vogël. Përfundimisht rasti Belg tregon se, variablat e ndryshëm politikë ndikojnë në mënyra të ndryshme, në pozitën e gruas në politikë. Shtrirja e madhe e partisë dhe e zonës zgjedhore, janë të favorshme për gratë, së bashku me sistemin e listave të mbyllura. Vota preferenciale mund të jetë një strategji afatgjatë për këtë qëllim. Ndërkohë sistemet e kuotave kanë një rol shumë të rëndësishëm në proces, sidomos në rastin e zonave elektorale të vogla apo të përmasave të vogla të shtrirjes së partisë. Franca E drejta e votës për gratë në Francë, u fitua vetëm në vitin 1946, pothuajse një shekull pas fitimit të kësaj të drejte nga burrat, në vitin Megjithatë për gati 5 dekada, gratë ishin në nivele kritike përfaqësimi sidomos në vendimmarrjen politike. 155 Në fillim të viteve 1990, gratë franceze ende mbanin më pak se 6% të vendeve në Asamblenë 153 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe Ibid. Faqe Ibid 126

138 Kombëtare dhe Senat, duke mbetur shumë prapa Europës në drejtim të pranisë së tyre parlamentare. Ky nivel në përfaqësimin kombëtar kishte në fakt një kontrast të mprehtë me përfaqësimin e tyre në Parlamentin Europian, ku pas zgjedhjeve të vitit 1994, gati 30% e deputetëve francezë ishin gra. Niveli i përfaqësimit prej vetëm 6% gra në parlament në vitet 90 të, u bë nxitësi kryesori fushatës së intelektualëve, aktivistëve të partisë dhe organizatave të grave, të asaj kohe të cilët artikuluan për herë të parë kërkesat për barazi, bazuar në faktin se republikanizmi kishte dështuar me përjashtimin e vazhdueshëm të grave nga politika. Nënpërfaqësimi i grave franceze i ka rrënjët në histori, por gjithashtu ka edhe shkaqe politike, të lidhura me sistemin elektoral të përdorur. Në vitin 1958, Franca miratoi sistemin elektoral mazhoritar me dy raunde për zgjedhjet e parlamentit, shumë i rrallë në Europë (Emeri, 2001: ). Ky lloj sistemi u bë pengesa kryesore për gratë, për shkak se partitë priren të zgjedhin kandidatin që është më i njohur për elektoratin dhe sigurisht që ka më shumë mbështetje politike. Studiuesit e sistemeve zgjedhore dhe të kuotave e konsiderojnë këtë situatë, një situatë të mirëfilltë në favor të burrave në vendimmarrjen poltike, pasi çojnë në një model të homo politicus, i cili, duket neutral në teori, por është në të vërtetë pro-burrave, pasi ky sistem favorizon personalitetet tashmë të stabilizuara, të cilët historikisht kanë qënë burrat (Sineau, 2008: 83 94). Përpjekja e parë për të futur kuotat ligjore daton në vitin 1982, me miratimin e ligjit të kuotave për këshillat komunale. Por jetëgjatësia e tij ishte shumë e shkurtër, pa arritur të implementohet, pasi kundërshtarët e kuotave e çuan atë përpara Këshillit Kushtetues dhe ky Këshill e hodhi poshtë si diskriminues (Krook, et al 2006: 210; Sineau 2008: 52). Sfida ligjore e barazisë gjinore në Francë kërkoi edhe 17 vjet të tjera deri në miratimin e ligjit kushtetues të vitit 1999, si dhe të legjislacionit zgjedhor në vitin Kushtetuta e vitit 1999, ishte e një rëndësie të veçantë, pasi për herë të parë sanksionoi barazinë mes dy gjinive, duke zëvendësuar kështu termin abstrakt universal, të përdorur në të gjitha aktet ligjore të deriatëherëshme në lidhje me të drejtat e njeriut, me termat konkretë burrë dhe grua, pavarësisht standardeve minimale të barazisë që vendosi. Kushtetuta sanksiononte akses të barabartë të grave dhe burrave ndaj mandateve elektorale dhe funksioneve zgjedhore, si dhe përsa i përket përgjegjësive personale dhe sociale (Constitutional Law of 127

139 8 July 1999: article 1&2). Neni 3 dhe 4 i saj, i ngarkonte me përgjegjësi partitë politike në promovimin e këtij parimi. Konsideruar si një standard minimal, i paplotë dhe i pa efektshëm për tu zbatuar, një vit më vonë, në vitin 2000 miratohet Ligji zgjedhor parite, i cili kërkon një barazi gjinore 50% me 50%, midis grave dhe burrave në Kuvendin Kombëtar, Rajonal, Komunal apo zgjedhjet për Parlamentin Europian (Electoral Law:1-9). Franca bëhet kështu vendi i parë në botë që miratatoi një kuotë ligjore 50% me 50%. Koncepti relativisht i ri i parité, i zgjedhur nga Franca është me rëndësi shumë të madhe simbolike për balancën gjinore, sesa koncepti kuotë gjinore, i përdorur pothuajse në të gjitha vendet e tjera të Europës. Koncepti parite mbështetet në një logjikë të dyfishtë: atë të barazisë, në përputhje me idealin republikan, dhe atë të veprimit pozitiv, koncept i huaj për kulturën franceze. Ligji imponon rregull në dy standarde të ndryshme; barazinë e detyrueshme numerike gjinore në listat proporcionale të kandidatëve, por barazinë fakultative për sistemin njëemëror të përdorur në zgjedhjet parlamentare. 156 Për listat proporcionale te zgjedhjeve, ligji detyron partitë politike të vendosin një numër të barabartë të kandidatëve të secilës gjini (+/- 1). Mospajtushmërinë me këtë detyrim ligji e sanksionon me pavlefshmëri të listës. Gjithashtu ligji në nivelet e mësipërme të zgjedhjeve, vendos edhe rregullin e renditjes së kandidatëve në listë, që është sistemi zinxhir, duke alternuar burrat dhe grate nga kreu i listës deri në fund. Detyrimin për të vendosur një numër të barabartë kandidatësh 50% me 50%, ligji e kërkon edhe në rastin e zgjedhjeve për dhomën e ulët të parlamentit, por duke qënë se teknikisht kjo barazi kandidatësh është e vështirë të arrihet këtu për shkak të sistemit mazhoritar me dy raunde që përdoret, sanksioni për mospajtushmëri zbutet. Tashmë nuk konsiderohet lista e pavlefshme, por ky sanksion zëvendësohet me atë financiar. Ligji gjobit partitë politike që nuk paraqesin 50% burra/gra kandidate (+/- 2%). Kjo gjobë zbritet nga kësti i parë i financimit publik të partive. (i cili është në përpjesëtim me numrin e votave të fituara në raundin e parë), ndërsa kësti i dytë (në përpjesëtim me numrin e deputetëve të zgjedhur), mbetet për t u paguar në mënyrë të plotë. Shuma reduktohet me një përqindje të barabartë me gjysmën e 156 Përpunuar nga autorja, bazuar në : Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

140 diferencës ndërmjet numrit të kandidatëve të secilës gjini : kështu për shembull, në qoftë se një parti ka 40% femra dhe 60% meshkuj, diferenca mes tyre është 20%. Sipas formulës së mësipërme, kompensimi do të reduktohet me 10%. Ndërkohë amendimet e mëvonshme që iu bënë ligjit, forcuan ndjeshëm sanksionet financiare për papajtushmërinë në rastin e zgjedhjeve të përgjithshme parlamentare. 157 Amendimet e i 31 janarit të vitit 2007 paraqesin 4 ndryshime të rëndësishme në lidhje me kuotën gjinore, por ndryshimi që i referohet zgjedhjeve për dhomën e ulët të parlamentit ka të bëje me sanksionet financiare për mospajtueshmëri me kuotën. Kështu ligji parashikon se: Për zgjedhjet e ardhshme parlamentare ( referuar mandatit 5 vjeçar të kësaj dhome, ishin ato të vitit 2012) dënimet financiare për partitë që nuk plotësonin kandidatët 50% burra/gra, (+/- 2%), rritën me 75% të differences mesatare, nga 50% që parashikonte ligji i vitit Këto përcaktime të kuotës gjinore, vazhdojnë të jenë ende në fuqi në legjislacionin Francës 158. Nga momenti i vendosjes së kuotës gjinore, ky ligj është aplikuar tre herë në zgjedhjet parlamentare, në vitin 2002, 2007 dhe 2012, por efektet e tij kanë qënë larg arritjes së barazisë. Ndërsa ndikoi në rritjen e numrit të grave kandidate në Asamblenë Kombëtare (ose dhomën e ulët), nuk dha të njëjtin rezultat në rritjen e grave të zgjedhura 159. Përqindja e grave kandidate, më pak se një e katërta në vitin 1997 (para ligjit), u rrit në 38.9% në vitin 2002 dhe pastaj 41.6% në vitin 2007; megjithatë, përqindja e deputeteve, e cila ishte 10.9% në vitin 1997, lëngonte në 12.3% në vitin 2002, arriti vetëm 18.5% në vitin 2007, ndërkohë që arriti në 27% në vitin Progresi në rritjen e numërit të vendeve të grave deputete ishte më i madh në vitin 2007 (+ 50%), vijuar me rritjen prej ( %) në vitin 2012 dhe vetëm me (+ 12%) në vitin Përpunuar nga autorja, bazuar në : Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe France. ( 2015) Electoral Code. Article 1-9. I disponueshëm: TA &cidTexte=LEGITEXT &dateTexte= Parë më: 3 Maj Përpunuar nga autorja, bazuar në : Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe 74. si dhe Parë më 4 Prill

141 Një ndër kufizimet e këtij punimi është përjashtimi i të gjitha niveleve të zgjedhjeve, përveç atij për dhomën e ulët të deputetëve, që është edhe objekt i studimit. Gjithësesi referuar ndryshimeve të sistemeve elektorale që përdor Franca për nivele të ndryshme zgjedhjesh, do të marrim për krahasim rezultatet e disa prej zgjedhjeve lokale pas hyrjes në fuqi të kuotës gjinore. 160 Në zgjedhjet lokale të vitit 2001 (qytetet me banorë ose më shumë), aplikimi i ligjit çoi në një rritje gati 85% të grave të zgjedhura, përkatësisht nga 25.7% në 47.5%. Që nga zgjedhjet e fundit në vitin 2010, përqindja e grave të zgjedhura në këshillat rajonalë ka arritur në 48%. Pra ndërsa në zgjedhjet lokale me sistem proporcianal gratë i janë afruar pas dy procesesh zgjedhore barazisë 50% me 50%, në zgjedhjet parlamentare rezultatet e përfaqësimit të grave janë afërsisht sa gjysma e atyre lokale, vetëm 27%. Krahasimi i shifrave të mësipërme në kushtet kur kuota gjnore është e njëjtë, por ndryshon kombinimi i saj me sistemin zgjedhor ku përdoret si dhe me sanksionet për mospajtueshmëri të listës së kandidatëve me kuotën, tregojnë qartë që kombinimi i kuotës gjinore me sistemin proporcional dhe sanksione të forta, siç është refuzimi i listës së partive politike, është kombinimi i suksesëshëm në shërbim të balancës gjinore. Rezultate tejet të dobëta na rezulton të japë kombinimi i kësaj kuote me sistemin mazhoritar. Paralelisht me kuotën ligjore në Francë ka praktika të konsoliduara edhe të kuotës politike. Partia Komuniste ishte partia e parë që aplikoi kuotat partiake në Francë, megjithëse ishte një parti me impakt të vogël, e ndjekur nga partia socialiste e cila në vitin 1996 vendosi një kuotë gjinore prej 30% (Dahlerup, and Freidenvall, 2005: 26-48). Po ashtu edhe Partia e Gjelbër si të gjitha si motrat e saj, kanë të aplikuar kuotën politike të sanksionuar në statutet e brendëshëm të tyre. Pavarësisht nga përmasa e kuotës gjinore në standardin ideal të saj, 50% me 50%, Franca vijon të renditet në pozicione të ulëta në lidhje me numërin e grave në parlament. Ajo në njëzet vitet e fundit ka pësuar ulje ngritje në renditjen botërore. Nga vendi i 42 në vitin 1997 (para ligjit) në vendin 65 në vitin 2002, në vendin e 58 në vitin 2007, në të 61-të në vitin 2011 dhe në vendin e 47 në vitin Në 160 Përpunuar nga autorja, bazuar në: Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

142 Bashkimin Europian, Franca qëndron në vendin e 17-të, duke pasur para saj shumë shtete të tjera mes tyre edhe Belgjikën. 161 Zbatimi i kuotave ligjore për zgjedhjet në dhomën e përfaqësuesëve vazhdon të jetë sfidë për shkak të sistemit mazhoritar dhe të mungesës së sanksioneve të forta në rast të mospajtueshmërinë me kuotën. Vëzhgimi emepirik i zgjedhjeve në Francë, ka treguar se partitë politike refuzojnë të vendosin kuotat gjinore duke qënë të gatëshme të pranojnë sanksioneve financiare. Rasti francez tregon dështimin e kombinimit ; sistem mazhoritar, sistem kuotash ( qofshin këto edhe në kufijtë e barazisë ideale) dhe sanksione të dobëta për papajtueshmëri me kuotën. Gjermania E drejta e votës, si ajo positive po ashtu edhe ajo aktive për gratë në Gjermani është fituar herët në krahasim me shumë vende të tjera europiane, mes tyre edhe Francën dhe Belgjikën dhe daton në vitin Partia Social Demokrate ishte partia e parë që futi të drejta të barabarta për tu votuar dhe për të votuar në Manifestin e saj që në vitin 1891, ndërkohë që në vitin 1919, Marie Juchacz nga kjo parti, zgjidhet deputetja e parë grua në parlamentin gjerman. ( Ishte një grua, Rosa Luxemburg dhe Karl Liebknecht që themeluan Partinë Komuniste të Gjermanisë në vitin Kushtetuta e Vajmarit, pas Luftës së Parë botërore, e 19 Janarit të vitit 1919 ishte kuadri legjislativ më progresiv në Europë lidhur me të drejtat e grave. Kjo kushtetutë sanksionoi në disa nene të saj këto të drejta si; të drejtën e tyre për të votuar (nenet 17 dhe 22), barazinë e gjinive në çështjet qytetare (neni 109), të drejtat e lindjes (neni 19) dhe barazinë bashkëshortore brenda martesës (neni 119). 162 Clara Zetkin, figura kryesore e lëvizjes feministe gjermane, ishte deputete e Reichstag-ut në periudhën dhe madje kryetare kuvendi. Kjo erë progresive për gratë do të ndryshonte shpejt drejtimin e saj në të kundërt, me krijimin e Partisë Kombëtare Socialiste të Punëtorëve, ose Partisë Naziste, po në vitin Në vitin 1921, doktrina e 161 Përpunuar nga autorja, bazuar në: Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe 77 dhe Interparlamentary Union. (2014) Women in politics. I disponuwshëm: Parë më 13 Janar Vincent, Marie-Bénédicte. ( 2011) Histoire de la société allemande au XXe siècle. Le premier XXe siècle Repères. Nr Paris. Faqe

143 kësaj partie ishte qartësisht pro përjashtimit të grave nga jeta politike apo nga pozicionet drejtuese brenda partisë, duke i dhënë atyre vetëm rolin e nënës dhe të amvisës. Kjo fushatë vazhdoi për vite të tëra, duke bërë që në zgjedhjet e vitit 1933 të fituara nga Partia Naziste, parlamenti gjerman të mos kishte asnjë grua deputete nga 37 gra që kishte më parë. 163 Gjatë periudhës së Reich- it të tretë, nga viti 1933 deri në vitin 1945, regjimi nazist i dha gruas një vend tejet diskriminues, duke e përdorur sipas nevojave të luftës së dytë botërore, si; ndihmëse lufte, roje në kampet e përqëndrimit, infiermiere, sekretare etj, por tërësisht të përjashtuar nga vendimmarrja. Në vitin 1935, gjatë një fjalimi në Kongresin Kombëtar të Grave Socialiste, Hitleri deklaron si më poshtë në lidhje me të drejtat e grave: Në realitet, dhënia e të ashtuquajturave të drejta të barabarta, për gratë, siç kërkohet nga marksizmi, nuk i jep të drejta të barabarta aspak atyre, por përbën privimin e të drejtave, i tërheq gratë në një zonë ku ato mund të jenë vetëm inferiore. I vë gratë në situata ku ato nuk mund të forcojnë pozicionin e tyre në lidhje me burrat dhe me shoqërinë -. përfundimisht vetëm i dobëson ato 164 Humbja e Gjermanisë pas Luftës së Dytë Botërore, solli ndarjen e saj në dy shtete të ndryshme mes aleatëve, me dy kushtetuta; Republika Demokratike Gjermane, (RDGJ), nën ndikimin e ish Bashkimit Sovjetik dhe Republika Federale Gjermane (RFGJ), nën ndikimin e aleatëve perëndimore. Kushtetutat e të dyja vendeve të vitit 1949 përmbanin në mënyrë identike dispozitat bazë për të drejta të barabarta, të cilat shpallnin se burrat dhe gratë janë të barabartë përpara ligjit dhe askujt nuk mund t i jepet preferencë apo të diksriminohet për shkak të gjinisë 165. Republika Demokratike Gjermane (RDGJ) konsiderohet si shteti i parë socialist në tokën gjermane. Sistemi qeverisës bazohej në parimet e "centralizmit demokratik", të Leninit për udhëheqjen e partive komuniste. Sistemi formalisht lejonte ekzistencën e disa partive, por kuvendi volkskammer, kontrollohej nga Partia e Unitetit Socialist të Gjermanisë, e cila që nga viti 1968 arriti ti sigurojë vetes edhe të drejtën Kushtetuese të rolit udhëheqës si dhe autoritet in e pakufizuar dhe përfundimtar për të përcaktuar se kush do të mund të jetë kandidat për karrigen e deputetit në parlament, nën legjitimimin e "shprehjes dhe ushtrimit të pushtetit nga ana e punëtorëve të udhëhequr nga klasa punëtore dhe të 163 Moser-Verrey, Monique. ( 1991) Les femmes du troisieme Reich. Recherches feminists. Vol. 4, n 2. Montreal. Canada: Erudit. Faqe Hitler, A. ( 1935) Nationalkongress der Sozialistischen Frauen. Völkischer Beobachter Zeitung, 15 shtator London: Wiener Library. 165 Shafer, G. Harry.( 1981) Women in the two Germanies. A Comperative Study of a Socialist and Non- Socialist Society. Oxford: Pergamon Press. Faqe

144 partisë së saj marksiste-leniniste". Për partitë e tjera dhe organizatat e grupeve të tjera shoqërore, ndër të cilat edhe atë të grave, partia pushtet caktonte disa mandate të rezervuara në bazë të një formule të shpërndarjes (Deutscher Bundestag). Ashtu si në vendet e tjera komuniste edhe në Gjermaninë Lindore, kuotat formale për gratë ishin një nga aspektet demagogjike të sistemit. Kështu në vitin 1984, një e treta e deputetetëve të dhomës së përfaqësuesëve përbëhej nga gra (Foothill College. German unification case study). Ndërkohë tërësisht e kundërt ishte filozofia qeverisëse e RFGJ. Që nga themelimi i saj në vitin 1949, sistemi politik, mbështetej fort në parimin e demokracisë përfaqësuese. Partitë politike ishin institucionet më të rëndësishme të deomkracisë përfaqësuese aty. Analistët e politikës e kanë karakterizuar RFGJ si një shtet të partive, sepse partitë marrin të gjitha vendimet më të rëndësishme politike të qeverisjes. Përfaqësimi i grave gjithësesi në parlament ishte shumë i ulët. Për dekada të tëra, siç e tregon tabela më poshtë, nuk i kaloi kufijtë e 10% të përfaqësimit duke u dyfishuar në 20.5 % në vitin Tabela Nr 15. Gratë në parlamentin kombëtar gjerman (Bundestag) Sesioni parlamentar % e grave deputete Sesioni parlamentar % e grave deputete Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

145 , Sistemi zgjedhor i Gjermanisë është një sistem i përzier që kombinon sistemin proporcional të votimit për partitë, për 50% të deputetëve me sistemin mazhoritar për 50 % të deputetëve të mbetur (Federal Elections Act, Section 1). Numri i votave proporcionale për partinë përcakton numërin e vendeve parlamentare që i takojnë partisë në këtë 50%, ndërkohë që në çdo zonë zgjedhore, kandidati që merr shumicën e votave shpallet fitues. Nga momenti që votimi partiak dhe kandidatët e drejtpërdrejtë vendosen kundrejt njëri-tjetrit në një zonë zgjedhore, mund të ndodhë që shumica e anëtarëve të parlamentit të një partie mund të zgjidhen si kandidatë të drejtpërdrejtë, pasi ata fitojnë nga mazhoritari. Për çdo mandat të drejtpërdrejtë në një bundesland partia gjithmonë merr një mandat më pak nga votimi partiak. Ky sistem elektoral ka mbetur pothuaj i pandryshuar nga zgjedhjet e dyta të pasluftës, në vitin Ka pësuar ndryshime të vogla herë pas here lidhur me formulën e përdorur për pjesën e votimit proporcional apo pragun zgjedhor, por nuk ka ndryshuar strukturën e tij. Duke qënë se sistemi ka mbetur i pandryshuar, ndryshimet e përfaqësimit të grave në parlamentin gjerman Bundestag, logjikisht i referohen rolit të kuotave gjinore. Historia gjermane e barazisë gjinore na tregon se kuotat ligjore, nuk kanë qënë asnjëherë objekt iniciativash apo diskutimesh aty. Kuotat gjinore partiake janë bërë pjesë e filozofisë së brendëshme të barazisë së Partisë së Gjelbër që nga krijimi i saj dhe i Partisë Social Demokratëve (SPD), nga viti Më pas kjo lloj strategjie për rritjen e grave në politikë u përqafua edhe nga partitë e tjera konkurruese, si Partia e Socializmit Demokratik, konservatorët e Bashkimit Kristian-Demokrat (CDU) e të tjera. Është shumë interesant fakti që vetë partitë poilitike e kanë sanksionuar rregjimin e kuotave gjinore në strategjitë e tyre elektorale, duke e shoqëruar shpesh edhe me rregulla rënditje të kandidatëve në listë apo me sanksione. Kështu Partia Social Demokrate ka sanksionuar një përfaqësim minimalisht 40% të secilës gjini në bordet e saj drejtuese si dhe në listat e kandidatëve. (Party Statutes, Article 11/2). Kjo parti inicioi 134

146 kuotën partiake që në vitin 1988, duke e sanksionuar në 25% në vitin 1990, në 33% në vitin 1994 dhe 49% në vitin Aktet e brendëshme të partisë kanë sanksionuar edhe rregullin zinxhir të renditjes së kandidatëve, duke renditur në çdo pesë pozicione, një kandidat të gjinisë tjetër. (Geissel, 2008 : 61-62). Partia e Majtë kërkon në listat e renditjes, dy vendet e para dhe pastaj çdo vend pasues, pas të tretit të jetë i rezervuar për gratë. (Party Statutes, Article 10/5). Aleanca 90-të e të Gjelbërve, që nga viti 1986 ka vendosur kuotën 50% për gratë në listat e partive. (Geissel, 2008 : 61). Unioni Kristian democrat CDU që në vitin 1996 ka vendosur që 1/3 e kandidatëve në listat elektorale dhe e zyrtarëve të partisë, të jenë gra. Në qoftë se kjo kuotë nuk zbatohet, zgjedhjet e brendëshme duhet të përsëriten. ( Geissel, 2008 : 62). Referuar të dhënave të tabelës së mësipërme konkludohet se që nga momenti kur partitë futën sistemin e kuotave të tyre të brendëshme rreth viteve 90 të shek XX, pavarësisht mungesës së kuotave ligjore, përqindja e grave në parlamentin gjerman është rritur ndjeshëm, nga 8.5% në vitin 1980 në 36%, në zgjedhjet e fundit ato të vitit Konkluzioni është i qartë; kuotat partiake në këtë rast kur sistemi zgjedhor nuk ka ndryshuar në elementët thelbësorë të tij, kanë ndikuar pozitivisht në rritjen e përfaqësimit të grave në parlamentin gjerman. Gjithësesi rasti gjerman tregon se pavarësisht se kuotat dhe mekanizmat shoqërues brenda partive janë rritur e forcuar nga zgjedhjet në zgjedhje, këto ndryshime nuk kanë ndikuar me të njëjtën amplitudë në rritjen e numërit të grave në parlament. Kështu që nga vitit 1998 përfaqësimi i grave mbeti pak a shumë ne nivelet e % deri në vitin 2013 kur shkoi tek 36%. 168 Ndërkohë është pothuajse e pamundur të përcaktohet nëse zbatimi i kuotave gjinore e ka lehtësuar zgjedhjen e kancelares së parë femër të Gjermanisë, që është Angjela Merkeli. Zgjedhja e saj i referohet më shumë perceptimit publik si një nga të paktët anëtarë të elitës së partisë saj (CDU-së), që ka një të shkuar të pastër pas zbulimit të skandalit të Kohlit Parë më 30 Nëntor Të dhënat e nxjerra nga autorja bazuar në tabelën e faqes 133 dhe të dhënat e faqes : Parë më 30 Nëntor

147 Polonia Polonia ka një histori shumë të gjatë parlamentarizmi, që me formimin e Kuvendit të parë të saj (Sejmit), në vitin Po ashtu është vendi që ka njohur herët të drejtën e grave për të votuar. Në vitin 1918, në të njëjtin vit që Polonia fitoi pavarësinë, Kodi Elektoral i kohës i dha të drejta të plota për të votuar si grave dhe burrave 169, ndërkohë që gratë që paguanin taksat e kishin fituar të drejtën për të marrë pjesë në jetën politike që në vitin Pavarësisht garantimit formal të të drejtave të grave si atyre aktive po ashtu edhe pozitive, beteja për të drejta reale si kudo ishte e ashpër. Sfera politike vijoi të mbetej për shumë kohë domen i burrave. 170 Para Luftës së Dytë Botërore gratë nuk rezulton të ishin të zgjedhura në parlament: ato përbënin vetëm rreth 2% të kandidatëve dhe ishin vendosur në fund të listave. Kjo ishte arsyeja që gjatë gjithë periudhës , gratë fituan 41 vende në Dhomën e Ulët (Sejmin) dhe 20 vende në Dhomën e Sipërme (Senat), duke zënë kështu përkatësisht 1.9% të anëtarëve të Sejmit dhe 3.8% të Senatit. Prej përfundimit të Luftës së Dytë Botërore deri në vitin 1989 parlamenti polak ishte i përbërë vetëm nga një dhomë, Sejmi. Ashtu si në të gjitha vendet e diktaturës komuniste pas Luftës së Dytë Botërore, edhe në Poloni teoria demagogjike e emancipimit të gruas ishte në qendër të strategjisë politike diktatoriale. Në vitet e diktaturës përfaqësimi i grave në parlamentin polak njohu nivele kritike deri në 4 % në vitin 1956, ndërkohë që përfaqësimi më i lartë ishte ai i vitit 1980 me 23 %. Nga viti 1945 dhe deri në vitin 1989 kandidatët propozoheshin nga partia në pushtet (Partia e Punëtorëve të Bashkuar) dhe aleatët e saj (Partia e Fshatarëve Agrarë të Bashkuar dhe Partia Demokratike e Klasës së Mesme). Në vitin 1989, me shembjen e murrit të Berlinit edhe në Poloni u zhvilluan zgjedhjet e para gjysëm të lira, pasi vetëm 35% të vendeve të Sejmit u zgjodhën me zgjedhje të lira, ndërkohë që 65% të vendeve i ishin rezervuar Partisë Punëtorëve të Bashkuar, Partisë së Fshatarëve të Bashkuar dhe Partisë Demokratike. Kjo ndarje ishte parashikuar në atë që quhej Sejmi kontraktor i periudhës Në këto zgjedhje Senati u rifut në sistemin polak duke e kthyer sërisht parlamentin në 169 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe Ibid 136

148 një parlament dydhomësh. Që nga viti 1991, sistemi elektoral në Poloni, për deputetet e Sejmit, vazhdon të mbetet i njëjtë në llojin e tij, proporcional me lista preferenciale gjysmë të hapura. (Constitution of Poland, Article 96). Zgjedhjet e para të lira në vitin 1991 shënuan pjesëmarrjen e një numëri rekord të partive politike, 100 parti, gjë që solli instalimin e skemës proporcionale të sistemit dhe në zgjedhjet e vitit 1993, instalimin e pragut zgjedhor prej 5% për partitë dhe 8 % për kualicionet 171. Ndërkohë numri i grave filloi të rritej me këto ndryshime, nga 10% në vitin 1991 në 13% në vitin 1993, duke arritur në maksimumin e tij në historinë polake në vitin 2011 me 24% të grave në parlament. 172 Tabela Nr 16. Përfaqësimi i grave polake në Sejm ndër vite Viti % e grave Viti % e grave mes anëtarëve të Sejmit mes anëtarëve të Sejmit Lundberg, Thomas. (2012) Political Transition in Hungary and Poland. Voting and Democracy Report: Meryland: Center for Voting and Democracy. 172 Të dhënat të përpunuara nga autorja bazuar nw : Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe 97 dhe Parë më 30 Shtator

149 Nga tabela shihet qartë që në momentin e kthesës së parlamentarizmit të vërtetë, në vitin 1989, përfaqësimi i grave ra ndjeshëm, situatë kur mungonin thuajse tërësisht mekanizmat mbështetës të balancës gjinore.. Rezultatet e ulëta të grave në parlamentet e disa sesione të njëpasnjëshme parlamentare sollën një sërë iniciativash për të ndryshuar situatën përpara zgjedhjeve të vitit 2001, më e rëndësishmja prej të cilave ishte futja e sistemit të kuotave si pjesë e ligjit zgjedhor. Futja e sistemit të kuotave gjinore prej 40%, ishte tentuar që në vitet 1990 nga disa segmente grash, por projektligji në fjalë u rrëzua sa herë që u dërgua për votim në parlament. Propozimi legjislativ për Kodin Zgjedhor, që synonte një kuotë minimale - së paku 30% të kandidatëve të secilës gjini në listat e partive për zgjedhjet e përgjithshme, u hodh gjithshtu poshtë pothuajse pa debat 173. Ndërkohë ishin disa nga partitë politike progresive që në prag të zgjedhjeve elektorale të vitit 2001, vendosën rregullin për një kuotë minimale nga 30% në 50% për secilën gjini në listat e tyre elektorale si dhe rregullin sipas të cilit, në një nga tre pozicionet e para në çdo listë kandidatësh duhet të vendoset një grua, duke sjellë për rezultat një rritje prej 7% të numërit të grave në parlament në vitin 2001 në krahasim me legjislaturën pararendëse, siç e tregon tabela më sipër. Në këtë fushatë përpjekjesh shumëplanëshe u themelua për herë të parë në historinë polake një parti grash, (Partia Kobiet), e cila prezantoi kandidatët për zgjedhje në një numër të zonave zgjedhore në zgjedhjet e Ashtu si në përgjithësi iniciativat progresiste gjinore edhe kjo iniciativë nuk pati mbështetjen e nevojëshme për të hyrë në skenën politike, për shkak të se sistemi i financimit të partive politike nuk mbështeste partitë e reja. Vetëm në vitin 2011, një dekadë më vonë, Polonia për herë të parë sanksionoi kuotën gjinore ligjore në amendimet që i bëri ligjit të saj elektoral. Sipas amendimeve ligjore në funksion të kuotës; Numëri i kandidatëve gra, nuk mund të jetë më pak se 35% i të gjithë kandidatëve të listës. Po ashtu numëri i kandidatëve burra, nuk mund të jetë më pak se 35% i të gjithë kandidatëve të listës (Electoral Code, Article 211 (3)). 173 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

150 Ligji Elektoral në amendimet e tij përcaktoi edhe sanksionet në rastin e papajtueshmërisë. Sipas këtyre sanksioneve nëse lista nuk përmbush kërkesat për kuotën gjinore, komisioni njofton personin e autorizuar që të rregullojë defektin brenda 3 ditëve. Nëse defekti nuk rregullohet brenda kohës së specifikuar, komisioni refuzon të regjistrojë të gjithë listën. Kodi kërkon që në çdo listë që ka 3 kandidatë, duhet të jetë të paktën një kandidat i secilës gjini (Electoral Code, Article 215 (5). Amendimet ndërkohë nuk vendosën një elemenet të rëndësishëm të suksesit të kuotës gjinore, siç është ai i rregullave të renditjes, duke i dhënë kështu mundësi partive politike të rendisin ashtu si në rastin shqiptar apo të disa vendeve të tjera të Ballkanit, kandidatet gra në fund të listës, me shumë pak gjasa për të fituar. Gjitësesi pavarësisht kësaj mangësie, zgjedhjet elektorale të vitit 2011, sollën një përfaqësim të grave në Sejmin polak prej 24%, shifër që është më e larta e regjistruar ndonjëherë në historinë polake të parlamentarizmit (shih tabelën përkatëse). Përvoja polake tregon së pari se sistemet elektorale vetëm, pa mekanizma të tjerë mbështetës të balancës gjinore, nuk arrijnë të ndikojnë mjaftueshëm në këtë të fundit. Sistemi proporcional i Polonisë për shumë vite nuk solli ndryshime të balancës gjinore në parlamentin e saj. Ky rast studimor tregon gjithashtu që kuota gjinore, pavarësisht se e pa plotësuar me të gjithë elementët e nevojëshëm të suksesit të saj, si rregullat e renditjes në këtë rast, arrin të luajë një rol të rëndësshëm dhe të ndikojë në rritjen e grave në parlament, por jo në parametrat e pritshmërive, duke na rikonfirmuar kështu rolin tejet të rëndësishëm të rregullave të renditjes së kandidatëve në lisën zgjedhore. Nëpërmjet përvojës polake rikonfirmohet roli tejet i rëndësishëm i kuotës partiake si dhe tendencën e partive për të përqafuar këtë sistem kuotash, në rastin kur ai është shfaqur qoftë edhe tek një parti e vetme politike, tendencë kjo e justifikuar me garën progresiste që ekziston midis partive, por gjithashtu edhe me strategjitë politike të partive për të formatuar elektorat nga të dyja gjinitë. Sllovenia Gratë në Slloveni kanë fituar të drejtën e tyre të votës në vitin 1945 ( Slovenia, një nga republikat e ish Jugosllavisë, para viteve 90-të, kishte të njëjtën filozofi demagogjike të emancipimit të grave, ashtu si shetet e tjera komuniste të Europës, duke e përdorur kuotën gjinore si fasadë të barazimit të pozitave shoqërore të grave dhe burrave. 139

151 Parlamenti slloven që në fillimet e demokracisë parlamentare në vitet 90-të u konfigurua si një Parlament dydhomësh; Dhoma e Ulët ose Asambleja Kombëtare (Drzavni zbor) dhe Dhoma e Lartë ose Këshilli Kombëtar (Drzavni SVET). 174 Sistemi zgjedhor në Slloveni është ai proporcional, por me një specifike shumë të veçantë, që në të vërtetë përfaqëson një 'devijim' të konsiderueshëm nga sistemi i 'pastër' proporcional duke i detyruar partitë politike sllovene të sillen si partitë mazhoritare. Janë gjithsej 8 zona elektorale me nga 11 njësi votimi. Në çdo zonë zgjedhore, partitë nominojnë 11 kandidatë, por ata nuk paraqiten si një listë kanidatësh, si në shumicën e sistemeve proporcionale. Votuesit nuk mund të votojnë për të gjithë listën e partisë, por duhet të zgjedhin një kandidat të vetëm të emëruar nga partia në njësitë e tyre të votimit. Votat e dhëna për kandidatët në secilën njësi votimi grumbullohen në mënyrë që të përcaktojnë se sa vende ka fituar partia në në zonën e caktuar. Kjo gjetje e sistemit slloven ka qëllim që të kufizojë partikracinë duke siguruar një lidhje më të fortë në mes të deputetit dhe votuesit, por ajo ka disa implikime sidomos referuar mundësisë së zgjedhjes së grave. Çdo parti duhet të zgjedhë një kandidat për secilin nga 88-të njësitë zgjedhore. Në thelb kjo ndryshon logjikën e formimit të listës zgjedhore të partisë në një sistem proporcional, pasi në një njësi votimi partia duhet të paraqitet me një kandidature të vetme, çka e përkthen sistemin në këtë rast në momentin e votimit si një sistem mazhoritar. Në këto kushte partitë politike nuk guxojnë të emërojnë një grua në përballjen elektorale. Opinioni publik në Slloveni ashtu si në vendet e tjera ish - komuniste kishte një perceptim negative të kuotave tek politikanët dhe publiku i gjerë pasi lidhej me trashëgiminë e së kaluarës socialiste. Gjithësesi përfaqësimi i ulët i grave në parlament bënte emergjente nevojën e gjetjes së mekanizmave të përshtatëshëm për të arritur balancën gjinore. Modeli i gjithëprovuar i mekanizmave efikasë për këtë qëllim ishte ai i kuotës gjinore, tentativat për të cilin u bënë herët edhe në Slloveni, duke draftuar një ligj të posaçëm për këtë qëllim, që të sanksiononte kuotën ose reflektim në Kodin Zgjedhor. Kjo përpjekje në të dy format e saj dështoi herët (Antić Gaber and Gortnar 2004; 9-73). 174 Slovenia. Parliament. ( 2006) National Assembly Elections Act. no. 109/2006. I disponueshëm: Parë më 3 Mars

152 Gjithsesi pavarësisht bllokimit politik të kuotës ligjore në iniciativat parlamentare, partitë e majta nga ana e tyre vendosën rregulla të kuotës politike në aktet e tyre të brendëshme. Kështu Partia e Demokracisë Liberale Sllovene, futi në programin e vet politik që në vitin 1990, kuotën gjinore vullnetare të 30%, për gratë, kuotë të cilën e përforcoi e bëri të detyrueshme në vitin 1994, për të kaluar në vitin 1998 në një kuotë neutrale politike të brendëshme, sipas të cilës asnjë gjini nuk mund të kishte më shumë se një e tretën e kandidatëve në listën e partisë për zgjedhjet kombëtare (Antić Gaber, 1998: 214). Partia e Social Demokratëve, vendosi një kuotë-minimum prej 40 % të përfaqësuesve të secilës gjini përpara zgjedhjeve të përgjithshme në vitin 1996, në të gjitha listat e partive për të gjitha nivelet e zgjedhjeve (Antić Gaber and Lokar, 2006). Ky detyrim u reduktua në 25% për zgjedhjet e vitit 2000, por u shoqërua me një vendim për rritjen e tij në secilën prej zgjedhjeve pasuese me 3%, duke pasur si qëllim final që mbas 5 zgjedhjesh të arrihet pjesëmarrja prej 40% e burrave dhe grave E ndërsa partitë politike me kuotat e tyre të brendëshme partiake i prinë betejës gjinore në Slloveni, futja e tyre në legjislacionin kombëtar u arrit mbas afro një dekade. Përpjekjet e para datojnë në vitin Hapi i parë është bërë në qershor të këtij viti, me miratimin e Ligjit Për Mundësi të Barabarta të Grave dhe Burrave, i cili përmban disa dispozita për promovimin e pjesëmarrjes së balancuar gjinore në shoqërinë në tërësi, në komitetet dhe delegacionet e ndryshme, si dhe dispozitat detyruese për partitë politike që të promovonin barazinë gjinore si dhe të hartonin një plan të mirëfilltë masash për të arritur balancën gjinore në parlament dhe strukturat lokale (Act on Equal Opportunities for Women and Men, 2002). Përpjekjet e shoqërisë civile dhe të aktorve të tjerë politike u përforcuan më shumë gjatë vitit 2004, kur Sllovenia kishte aspiratat e saj më të forta për anëtarësim në Bashkimin Europian, objektiv që u realizua në vitin 2007, duke u bërë kështu vendi i parë nga vendet ish komuniste që anëtarësohej me të drejta të plota në organizmin europian. Pikërisht në vitin 2004, parlamenti amendoi nenin 43 të Kushtetutës së Sllovenisë duke shtuar tek paragrafi i dispozitave mbi Të Drejtën e Votës, një paragraf të ri që i jep kuadrit ligjor, fuqinë për të përcaktuar me ligj, masa të qëndrueshme për të nxitur mundësi të barabarta për gratë dhe burrat për 175 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

153 pushtetin qëndror dhe atë lokal (Constitutional Act Amending Article 43 of the Constitution of the Republic of Slovenia, 15 June 2004 (Official Gazette of the Republic of Slovenia, No. 69/04). Në të njëjtin vit, në përputhje me nenin 14 të Ligjit Për Mundësi të Barabarta për Gratë dhe Burrat, qeveria miratoi një dekret që rregullonte kriteret për zbatimin e parimit të përfaqësimit të balancuar të grave dhe burrave. Dekreti parashikonte procedurën për të siguruar përfaqësimin e barabartë gjinor në përbërjen e komiteteve dhe të bordeve si dhe në nominimin e anëtarëve të qeverisë, duke konsideruar balancë gjinore përfaqësimin me 40% të paktën të secilës gjini Fitorja më e madhe e sfidës ligjore gjinore në Slloveni daton në vitin 2006, kur amendimi i Nenit 43 të Kodit Zgjedhor për zgjedhjet parlamentare, parashikoi se një minimum prej 35%, e kandidatëve të listuar në listën e kandidatëve do të jetë e secilës gjini. Në dispozitat kalimtare, akti parashikonte që në zgjedhjet e para të Kuvendit Kombëtar që do të mbaheshin pasi akti të hynte në fuqi, përqindja minimale e kandidatëve të secilës gjini, do të ishte 25 (National Assembly Elections Act 2006, Articles 43:6 and 43:7). Dispozita e mësipërme nuk parashikohej të zbatohej për një listë të kandidatëve që përmbante tre kandidate gra apo tre kandidatë burra pasi në këtë rast lista duhej të përmbante të paktën një përfaqësues të gjinisë së kundërt. Pavarësisht kësaj risie shumë të rëndësishme të këtij kodi, dhe sanksioneve të rrepta që vendosi në rast të mos zbatimit të detyrimit të kuotës, (refuzim të listës nga Komisioni Qëndror Zgjedhor), (National Assembly Elections Act 2006, Articles 56), mekanizmit ndërkohë i mungon një element shumë thelbësor për balancën gjinore, siç janë rregullat e renditjes së kandidatëve në çdo listë. Gjithsesi impakti i këtyre masave si partiake po ashtu edhe legjislative ka qenë i dukshëm në rritjen e numërit të grave në parlamentin slloven. 176 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

154 177 Tabela Nr 17. Numri dhe përqindja e grave deputetëve në Kuvendin Kombëtar të Sllovenisë Viti i zgjedhjeve Nr i grave në parlament Përqindja e grave në parlament % % Rasti slloven dhe tabela e mësipërme tregon se kuotat partiake të brendëshme të partive politike kanë një rol shumë të rëndësishëm në rritjen e numërit të grave në parlament. Kështu përdorimi i tyre mbas vitit 1996, solli dyfishim të grave në parlamentin slloven, numër ky që nuk ndryshoi aspak në dy proceset e ardhëshme zgjedhore, bile pati një tendencë ulje në zgjedhjet e vitit 2008, pavarësisht një numëri të koniderueshëm iniciativash ndërgjegjësimi apo edhe ligjore të ndërmara që në vitin Situata na tregon që sistemi tejet i komplikuar proporcional i Sllovenisë, i vendos shpesh gratë në përballje mazhoritare, arsye kjo që i bën partitë politike të përzgjedhin një kandidat burrë në vënd të një gruaje në njësitë e votimit. Së fundmi ky rast na tregon rolin tejet të rëndësishëm të kuotës gjinore ligjore dhe mekanizmave të sigurimit të saj, siç janë sanksionet. Vetëm pas implementimit me sukses të saj, ne evidentojmë që në vitin 2011 dhe 2014, përfaqësimi i grave në parlament është gati trefishuar. 177 Tabela përpunuar nga autorja bazuar në: -Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe Slovenia.National Electoral Commission. ( 2011) Final Results.Ljubjana: National Electoral Commision. - Parë më 7 Korrik

155 Spanja Sistemi zgjedhor në Spanjë ka një histori të gjatë, që në vititn 1810, kur vakumi i pushtetit që krijoi pushtimi nga Napolon Bonopartit, i hapi rrugën thirrjes së një asambleje kombëtare, deputetët e së cilës u zgjodhën me votë popullore. Kjo asamble u bë parlamenti i parë modern në historinë e Spanjë dhe përfundoi me miratimin e Kushtetutës së E drejta politike e votës për gratë daton në vitin 1933, pas miratimit të Kushtetutës së Republikës së Dytë në vitin Lufta civile që shpërtheu në vitet , përfundoi me fitoren e General Francos duke e vendosur Spanjën nën një diktaturë 40 vjeçarë, pas pranverës demokratike të Republikës së Dytë. Gjithësesi në këtë periudhë të errët Spanja erdhi pas gati një shekulli të pasur me legjislacion zgjedhor, i cili kishte udhëhequr 55 procese zgjedhore deri në atë kohë. Zgjedhjet e para demokratike në Spanjë janë zhvilluar në vitin Sistemi aktual zgjedhor i Spanjës është ai i miratuar në vitin 1985, që ka amenduar atë të vitit 1977 dhe përfaqëson sistemin proporcional, me lista të mbyllura, përjashtuar zgjedhjet për senatin. Ky sistem zgjedhor vazhdon të ruhet në Spanjë duke pësuar herë pas herë ndryshime të parametrave të tij, por pa ndryshuar llojin. Krahasuar me të gjitha demokracitë perëndimore, Spanja ka dëshmuar rritjen më të madhe të gravë në parlament, nga 6% në zgjedhjet e para demokratike të vitit 1977 (Caul Kittilson, 2006: 139), në 36%, në zgjedhjet e fundit parlamentare të vitit 2011 ( countryvieë.cfm?countrycode=es). Kjo rritje bëhet edhe më mbresëlënëse po të kemi parasysh se Spanja është një demokraci relativisht e re, që daton vetëm pas vdekjes së Gjeneralit Francisko Franko në nëntor 1975, regjimi i të cilit nuk e ka pasur në axhendën e tij përfaqësimin politik të grave. Parë në këtë këndvështrim është me vlerë për punimin të analizohen faktorët e këtij suksesi mbresëlënës.studiuesit e situatës së përfaqësimit gjinor në Spanjë, evidentojë dy aktorë kryesore në ndryshimin e nivelit të përfaqësimit të grave në parlament dhe në parametrat e tjerë të barazisë gjinore. 178 Të dhënat përpunuar nga autorja bazuar në : Payne, G. Stanley. (1973) A History of Spain and Portugal. University of Wisconsin Press. 2. Ch. 26. Faqe Smith, Angel. ( 2008) Historical Dictionary of Spain. Rowman & Littlefield. Faqe

156 Krijimi i Institutit të Grave në vitin 1983 si dhe Sekretariati i Grave i Partisë Socialiste të Punës, ishin inicuesit dhe zhvilluesit e debatit publik për kuotat gjinore, debat që u zhvillua në tre faza (Valiente, 2005: 174-7). Faza e parë, daton kur Spanja ishte ende nën regjimin diktatorial të Frankos, në vitin 1970 dhe i atriubohet debatit të brendëshëm të Partisë Socialiste e Punëtorëve për vendosjen për herë të parë të kuotave vullnetare gjinore prej 25%, objektiv që u arrit pas 18 vitesh përpjekje, pikërisht në vitin 1988 nga Partia Socialiste e Punëtorëve (Valiente 2005: 178). Ndërkohë gjithë periudha pararendëse i parapriu rritjes së grave në organet vendimmarrëse të partisë, pavarësisht mungesës së një kuotë formale. Në zgjedhjet e përgjithshme parlamentare të viteve 1977, 1979, 1982 dhe 1986, përfaqësimi i deputeteve gra dhe vajza ishte vetëm 6% dhe kjo shifër ndikohej ndjeshëm nga prania e politikaneve gra në këtë parti gjatë kësaj periudhe, përkatësisht në 9, 5, 9 dhe 7%. (Valiente 2005: 178). Faza e dytë i takon periudhës së pas Samitit Evropian të Grave në pushtet në Athinë nga viti 1992 deri në vitin 1997, duke u finalizuar me miratimin e kuotës politike gjinore prej 40% për Partinë Socialiste të Punëtorëve Spanjollë (Partido Socialista Obrero Español 1997: 207). Impakti i kësaj kute partike ishte shumë i dukëshëm dhe u bë prova e parë e sukseit të kuotës gjinore në Spanjë. Kështu përqindja e deputeteve gra të partisë u rrit nga 17,6% në vitin 1993 në 27,7% në zgjedhjet e vitit 1996, duke arritur shifrën e për 36,8% në zgjedhjet e vitit 2000 (Instituto de la Mujer 1997a: 98 99; 2002; 2004). Vitet më pas u karakterizuan nga disa pengesa serioze, ndër të cilat më evidentja ishte kundërvënia që Partia Popullore me tipare konservatore që mori pushtetin në vitin 1996, i bëri teorisë së kuotave. Faza e tretë filloi në gusht 1998, kur Partia Socialiste e Punëtorëve Spanjollë paraqiti një projekt-ligj për të reformuar Ligjin e Përgjithshëm Zgjedhor të vitit 1985 (Ley Orgánica 5/1985, de 19 de junio, del Régimen Electoral General), duke synuar një ndryshim sfidues në pikëpamjen e rritjes së përfaqësimit të grave në parlament. Sipas propozimeve të bëra, të gjitha partitë politike nuk duhet të kishin në listat e tyre zgjedhore, më shumë se 60 përqind kandidatë të së njëjtës gjini, por ky projektligj u debatua në vitin 2003 dhe u hodh poshtë si antikushtetues. 180 Megjithatë, pavarësisht refuzimit, të gjitha partitë politike miratuan kuota gjinore vullnetare. 180 Spain.Congress. Parë më 12 Dhjetor

157 Barazia gjinore u kthye në një çështje me prioritet të lartë, pasi fitoi pushtetin Partia Socialiste e Punëtorëve në vitin 2004, duke u konkretizuar në vitin 2007, me miratimin e ligjit Për Barazi Gjinore (la Ley de Igualdad, Ley Orgánica 3/2007). Zapatero, Kryeministri i kësaj qeverie, ka hyrë në historinë spanjolle si kryemnistri i qeverisë së pare me ndarje të barabartë të posteve ministrore mes grave dhe burrave. Në të njëjtën kohë u amendua edhe Neni 44 i Kodit Zgjedhor të vitit të 1985, duke vendosur një minimum prej 40% dhe një maksimum prej 60% të kandidatëve të të dyja gjinive, në listat zgjedhore (Organic Law on Regime of General Elections, Article 44 bis (1)). Përveç kuotës gjinore ligjore, Kodi i Amenduar përcaktoi edhe një rregull shumë konservator renditje. Aplikimin e kuotave gjinore jo vetëm në tërësinë e listës, por edhe në çdo 5 pozicione. Nëse numri i pozicioneve të kualifikuara ishte më pak se 5, atëherë renditja e kandidatëve në listë, duhet të ishte sa më afër raportit 40-60% të ekuilibrit (Organic Law on Regime of General Elections, Article 44 bis (2)). Ndërkohë sanskioni për mospajtueshmëri u vendos po aq radikal. Partive politike që nuk përmbushin detyrimin e kuotës ligjore, i jepej një periudhë e caktuar kohore për të ndrequr listën. Nëse pas kësaj periudhe lista ende nuk përmbushte detyrimin e kuotës, ajo refuzohej nga Komisioni Qendror Zgjedhor (Organic Law on Regime of General Elections Article 47 (2 and 4). Megjithatë, pavarësisht revolucionit që shënoi në aspektin e kuadrit ligjor gjinor, rezultatet tregojnë se ndryshimet ligjore të vitit 2007 nuk kanë sjellë rezultate në rritjen e numrit të grave në parlament. 181 Tabela Nr 18. Përqindja dhe numri i grave deputete në Kongresin Spanjoll ( dhomën e ulët) për tre partitë e mëdha dhe koalicionet si dhe në total nga viti 1982 Partia/Viti Partia Socialiste e Punëtorëve Partia Popullore 6.9 % 7.1% 17.1% 17.6% 27.7% 36.8% 46.3% 42.3% 0.9% 5.9% 10.4% 14.9% 14.3% 25.1% 28.4% 30.7% 181 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

158 Bashkimi i Majtë Totali i grave në kongres 0.0% 0.0% 11.0% 22.0% 33.0% 25.0% 40.0% 0.0% 5.9% 8.4% 13.9% 16% 24% 28.3% 36% 36.3% 36% Rezultatet e tabelës së mësipërme, por edhe në tërësi të rastit spanjoll, tregojnë se kuotat vullnetare politike të partive që i kanë adaptuar ato janë tejet të rëndësishme dhe vendimtare për rritjen e përfaqësimit të grave në parlament. Me vendosjen e kuotës gjinore partiake nga Partia Socialiste e Punëtoreve në vitin 1988, zgjedhjet e vitit 1989 sollën një rritje të përfaqësueseve gra të kësaj partie në parlament me 10 %, ndërkohë që pas vitit 1997 kur kuota gjinore partiake shkoi 40%, rritja e numërit të grave deputete në përqindje shënoi sërisht shifrën e 9%. 182 I njëjti konkluzion del edhe nga krahasimi i shifrave të përfaqësimit të partive të tjera. Konkluzioni tjetër i rëndësishëm është ai i rolit të dobët të kuotës ligjore në rritjen e përfaqësimit të grave tek partitë që aplikojnë kuota vullnetare. Rezultatet e Partisë Socialiste të Punëtorëve në dy zgjedhjet e njëpasnjëshme para dhe pas vendosjes së kuotës ligjore në vitin 2007, ( tabela Nr 18 ) na tregojnë se efekti i saj ka qënë negativ. Kështu në vitin 2004, kjo parti kishte 46.3% gra në parlament, ndërsa në vitin 2008 kishte 42.3%. Ekspertet që kanë hulumtuar këtë fenomen kanë konkluduar se partitë politike, nën presionin edhe të kuotave ligjore, kanë vendosur si kandidate ato gra, mbiemrat e të cilëve fillon me një shkronjë të gjysmës së dytë të alfabetit, sidomos në ato zona ku partia priste të fitonte vetëm një vend (Esteve- Volart & Bagues, 2010: 14-15). Kjo për shkak se eksperienca e tyre ka treguar se votuesit janë të prirur të votojnë emrat që kanë mbiemra shkronjat e para të alfabetit. Konkluzioni i tretë shumë i rëndësishëm buron nga krahasimi i totalit të grave të zgjedhura në kongres midis legjislaturave para dhe pas kuotës ligjore. Në vitin 2008, një vit pas futjes së kuotës ligjore, ky përfaqësim është rritur me vetëm 0, 3% në krahasim me zgjedhjet e mëparëshme, gjë që tregon se në vendet ku aplikohet kuota politike, ndikimi i kuotës ligjore është i papërfillëshëm. 182 Të dhënat e përpunuara nga autorja bazuar në tabelën faqe 118 dhe të dhënat e faqes Parë më 5 Tetor

159 Referuar një prej hipotezave kryesore të ngritura në këtë punim, konkludojmë se kuotat gjinore janë një mekanizëm i suksesshëm në rritjen e grave në parlament, pavarësisht llojit të tyre, sidomos në sistemet elektorale proporcionale siç është rasti i Spanjës. Duke qënë se sistemi elektoral nuk ka ndryshuar në Spanjë, progresi i atribohet sigurisht kuotës ligjore partiake. Suedia Suedia përfaqëson vendin me progresist lidhur me përfaqësimin e grave në parlament, referuar jetëgjatësisë së kryesimit të listës botërore në lidhje me këtë komponent. Në një perspektivë historike, përfaqësimi social ka një traditë të fortë në Suedi. Daton në vitin 1435 dhe shënon formalizimin e tij nga një parlament deri atëhere informal, në një kuvend me katër shtresa, në vitin 1527, shtresa të cilat përfaqësonin respektivisht fisnikërinë, klerin, borgjezinë dhe pronarët. Sistemi zgjedhor proporcional ka hedhur rrënjët në Suedi që në vitin 1911 me pjesëmarrjen e pesë partive politike; Partisë Social Demokrate, Partisë së Majtë, Partisë së Qendrës, Partisë Liberale dhe Partisë së Moderuar, që përfaqësonin në tërësinë e tyre interesat e punëtorëve, fermerëve dhe të biznesit 183. Ky sistem proporcional me lista të hapura, vazhdon të ruhet që prej asaj kohe deri në ditët e sotme Gratë kanë fituar të drejtën politike të votes herët në Suedi, ashtu si shumë vende të tjera të analizuara me sipër, Gjermani apo Poloni, që në vitin Suedia njëherësh njihet si vendi ku edhe debatet e kuotave kanë filluar shumë herët, vetëm pak vite pas fitimit të së drejtës së votës. Është një ndër vendet nordike që aplikon vetëm kuotat politike dhe ato të buta, ndërkohë që debatet për vendosjen e kuotave ligjore rreth viteve 80 të shekullit të kaluar, dështuan. Që në vitin 1928 Federata Kombëtare e Grave Socialdemokratike i propozoi kongresit të Partisë Social Demokratike miratimin e kuotave gjinore në mënyrë që gratë të vendoseshin në pozicione fituese në listat zgjedhore (Karlsson, 1996). Propozimi atëhere u rrëzua, me argumentin se pozicionet në parti dhe në listat elektorale duhet të kenë për bazë parimin e trajtimit të barabartë dhe të konkurrimit të hapur. Nga ky moment seksioneve të grave brenda partive apo organizatave të mirëfillta të grave, iu deshën 50 vjet përpjekje dhe tentative të pandërprera në funksion të arritjes së kuotës gjinore. 183 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

160 184 Partia më e madhe politike në Suedi, Partia Social Demokrate që në vitin 1968 dhe 1970, në disa nga zonat elektorale për zgjedhjet vendore, për herë të parë vendosi rregullin sipas të cilit një grua duhej të ishte vendosur në një të tretën e pozicioneve në listat zgjedhore. Në vitin 1987, vendosi përfaqësimin minimal prej 40% nga secila gjini në të gjitha nivelet brenda partisë, duke shkuar në përfaqësimin prej 50% në vitin Në vitin 1993 vendosi sistemin zinxhir të rënditjes së kandidatëve në listat zgjedhore, paralelisht me kutën prej 50%. Në vitin 1970, presioni për të rritur përfaqësimin e grave në politikë përfshiu thuajse të gjitha partitë politike të spekterit të majtë, por sigurisht kërkoi një periudhë gati 10 vjeçare deri në sanksionimin e brendëshëm të kuotave. Partia e Gjelbër në vitin 1981, vendosi një kuotë minimale neutrale prej 40% nga secila gjini, në të gjitha bordet dhe komitetet e saj të brendëshme, kuotë që u shtri në vitin 1987 në listat elektorale të kësaj partie dhe që shkoi në 50% ( +/- 1), në vitin 1997 (Freidenvall, 2003: 11). Ekspertët e studimeve gjinore në Suedi konludojnë se partitë politike, ndiheshin të sfiduara nga partitë rivale në kërkim të votave nga gratë, dhe të kërcënuara nga opinioni publik për të përfshirë më shumë gra, me qëllim përvetësimin e ideve të reja në rrugën e tyre të të menduarit dhe për t i përkthyer ato në udhërrëfyes të përdorimit praktik (Freidenvall, 2003: 7). Në vitin 1987, Partia e Majtë zbatoi politikën e vendosjes së kandidateve gra në listat zgjedhore, në të njëjtin proporcion me anëtarësinë e grave në zonën përkatëse zgjedhore, nivel ky që shkoi në minimumin e 40 % të secilës gjini në listat e kandidatëve në vitin 1990 dhe në 50% në vitin 1993 (Freidenvall, 2003: 11). Ndërkohë partitë politike në të djathtë dhe në qendër nuk kanë preferuar vendosjen e detyruar të kuotave gjinore vullnetare. Ato kanë preferuar objektiva jo detyruese ose rekomandime minimale, të ashtuquajturat kuota të buta. Në vitin 1974, Partia Liberale paraqiti rekomandimin, sipas të cilit të 184 Materiali është përpunuar nga autorja bazuar në : -Freidenvall, Leinta, ( 2003) Women s Political Representation and Gender Quotas - the Sëedish Case. Working Paper Series 2003:2. Stocholm: Department of Political Science, Stockholm University. Faqe 11. & -Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

161 gjitha bordet dhe komitetet e partisë duhet të përbëhen nga një minimum prej të paktën 40% të secilës gjini. 185 Në vitin 1984, ky rekomandim u zgjerua duke përfshirë listat e alternuara në zgjedhjet e përgjithshme parlamentare. Të njëjtën rrugë ndoqi edhe Partia Demokristiane, duke futur një rekomandim për një minimum prej 40% të kandidatëve të secilës gjini në listat e saj zgjedhore në 1987 dhe në vijim edhe partitë e tjera, veç Partisë Demokratike Suedeze 186. Si rezultat i kësaj fushate të kombinuar të kuotave politike dhe atyre të buta, në zgjedhjet e vitit 1974, përfaqësimi i grave në parlament u rrit nga 14% në 21 %, duke përfaqësuar nga viti 1971 rritjen më të madhe të shënuar në historinë e kuotave gjinore në Suedi, ndërkohë që në vitin 1988, kur pothuajse të gjitha partitë e majta kishin konsoliduar kuotat e brendëshme gjinore dhe këto modele ishin përqafuar gjithashtu edhe nga partitë e qendrës dhe ato të djathta, përfaqësimi i grave në parlament arriti 38%. 187 Suedia dallon nga vendet e tjera për një sistem shumë të institucionalizuar të përzgjedhjes së kandidatëve. Secila parti ka miratuar rregulla formale dhe transparente që shtrihen mbi të gjithë kandidatët e saj. Përgjegjësia kryesore mbi përzgjedhjen e kandidatëve dhe pushteti mbi përbërjen përfundimtare të listës zgjedhore i mbetet organizatave lokale të partisë. Kjo do të thotë se aplikohet një sistem i decentralizuar për përzgjedhjen e tyre. Një nga shqetësimet kryesore të organizatave lokale të partisë, dhe në veçanti komisioneve të tyre të përzgjedhjes, është të sigurojë se grupet dhe interesat që partia përfaqëson në vetvete, përfaqësohen në listat e partive. Rezultatet e proceseve zgjedhore më pas tregojnë konsolidimin afatgjatë të ndikimit të kuotave politike në përfaqësimin e grave në parlamentin suedez, duke e renditur Suedinë për një kohë të gjatë në vendin e parë apo vendet e para të renditjes botërore. Në zgjedhjet e vitit 1990, parlamenti kishte 38 % gra, ndërkohë që në ato të vitit 1994 kishte 40% dhe në ato të vitit 1998 kishte 43% ( Proceset e mëvonëshme zgjedhore, ruajtën pothuajse të njëjtin përfaqësim gjinor, me luhatje të vogla nga procesi në proces. 185 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe Ibid 187 Freidenvall, Leinta, ( 2003) Women s Political Representation and Gender Quotas - the Swedish Case. Working Paper Series 2003:2. Stocholm: Department of Political Science, Stockholm University. Faqe

162 188 Tabela Nr 19. Përqindja e grave të nominuara dhe të zgjedhura në parlamentin suedez Partitë Politike Gra të Gra të Gra të zgjedhura zgjedhura zgjedhura (%) (%) (%) Partitë me kuota politike Partia e Gjelbër Partia Social Demokrate Partia e Majtë Partitë me kuota të buta Partia e Moderuar Partia e Qendrës Partia Kristian Demokrate Partia Liberale Parti të tjera 188 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

163 Partia Demokratike Suedeze Totali % Janë interesante diferencat e shifrave midis përqindjes së grave të nominuara në listat e kandidatëve dhe asaj në listën e deputetëve të zgjedhur. Në disa parti si ato që aplikojnë kuota politike po ashtu edhe ato që aplikojnë kuota të buta, janë të shpeshta rastet kur përqindja e grave të zgjedhura në parlament është më e madhe se ajo e kandidateve në listë. Kjo tregon efektshmërinë e kuotave politike në rezultatin final. Tabela tregon se nivelin më të lartë të përfaqësimit gratë në parlamentin suedez e kanë arritur në vitin 2006, me 47%, ndërkohë që nga procesi në proces luhajtjet kanë qënë tejet të vogla, duke konkluduar në një karakteristikë tjetër shumë të rëndësishme të kuotave politike, që është stabiliteti i ndikimit të tyre. Ndikimi i kuotave politike bëhet edhe më evident nëse analizojmë rezultatet e përfaqësimit të grave brenda dy partive kryesore që aplikojnë kuota, si më poshtë: 189 Tabela Nr 20. Gratë në parlament sipas partive Emri i Partisë Kuota Politike Viti i vendosjes së kutës Përqindja e grave në parlament sipas legjislaturave Partia e Gjelbër 50% : s ka të dhëna 1988: 45% 1991: s ka të dhëna 189 Dahlerup, Drude. et al. ( 2011) Electoral Gender Quota Systems and Their Implementation in Europe. Report to the European Parliament. Brussels: European Parliament. Faqe

164 1994: 56% 1998: 50% 2002: 59% 2006: 53% 2010: 56% Partia Social Demokrate 50% : 41% 1994: 48% 1998: 50% 2002: 47% 2006: 50% 2010: 48% Futja e kuotës prej 40%, në Partinë e Gjelbër në vitin 1987 dhe kalimi më pas në vitin 1997 në 50% (+/-1), siç shihet ka patur impakt të menjëherëshëm dhe të ndjeshëm në këtë parti duke rritur progresivisht përqindjen e grave në parlament nga 45% në vitin 1988 në 56% në vitin 2010, ndërkohë që kjo përqindja ka pasur maksimumin e saj me 59% në vitin Po ashtu sistemi zinxhir i kuotës së 50%, të Partisë Social Demokratike në vitin 1993 ka çuar nga 41% - 50%, numërin e grave të zgjedhura në parlament deri në vitin Megjithë rolin kaq të rëndësishëm dhe evident të kuotave politike në Suedi, studiuesit kanë renditur edhe një sërë faktorësh të tjerë ndikues në balancën gjinore. Ky rezultat sipas tyre i atribuohet kombinimit të disa kushteve të favorshëm si: faktorët politikë/institucionalë (sistemi i përfaqësimit proporcional dhe dominimit historik të partisë Social Demokratike), faktorët social-ekonomikë (niveli i 153

165 lartë i pjesëmarrjes së grave në arsimin e lartë dhe në fuqinë punëtore), si dhe faktorët fetarë kulturorë (predominimi i një kulture barazie dhe laicizmi). (Bergqvist, 1994; Freidenvall, 2006; Wide, 2006). Gjithësesi rasti suedez është shembull i qartë i impaktit shumë pozitiv të kuotave politike të kombinuara me sistemin proporcional me lista të hapura, i garancisë jetëgjatë të këtyre kuotave. Njëherësh konfirmon se dhënia e rezultateve të tyre, kërkon një kohë relativisht të gjatë, në krahasim me kohën e nevojëshme të kuotave ligjore. - IX/4 - Ruanda Modeli i surprizës spektakolare botërore të përfaqësimit të grave në parlament Ruanda, një nga 9 vendet më të varfëra të botës, 190 përfaqëson sot modelin spektakolar të rritjes së përfaqësimit të grave në parlament për një periudhë shumë të shkurtër kohore. Prej vitit 2003 kur u rendit në krye të listës botërore me 48.8% 191 gra në parlament ajo vazhdon ta kryesojë këtë listë sot, me rekordin e afërsisht 64% të grave në parlament ( Kjo situatë në kushtet paradoksale, kur shoqëria e Ruandës karakterizohet nga një strukturë shoqërore patriarkale ku predominojnë marrëdhëniet e pabarabarta të pushtetit midis burrave dhe grave, djemve dhe vajzave, me rezultante dominimin e burrave dhe nënshtrimin e grave. Mekanizmi i suksesit të Ruandës është gjithashtu shumë i veçantë dhe i ka rrënjët në Kushtetutën e vendit, të miratuar përpara zgjedhjeve të vitit Ruanda u shpall për herë të parë republikë e pavaruar dhe u shkëput nga Belgjika në vitin 1961, vit në të cilin gratë fituan për herë të parë të drejtën e votës 192. Tensionet etnike brenda vendit shpërthyen luftën civile mes dy fiseve kryesore në Ruandë, në vitin 1991 dhe vijuan me një nga genocidet më të egra në vitin Më shumë se gra 193 dhe vajza të Ruandës kanë qenë viktima të ndonjë forme të dhunës seksuale. 190 Izabiliza, Jeanne. ( 2005) The Role of Women in Reconstruction: Experience of Rëanda. Paper presented at Consultation on Empowering women in the Great Lakes Region: Violence, Peace and Women s Leadership, Addis Ababa, Ethiopia, 30 May 1 June. I disponueshëm: Parë më 3 Janar Powley. Elisabeth. (2005) Rwanda: Women Hold Up Half the Parliament. In: Ballington, Julie and Karam, Azza. ( eds.). ( 2005) Women in Parliament: Beyond Numbers. Stockholm: International IDEA. Faqe Ibid 193 Avega Agahozo. (1999) Survey on violence againt women in Rwanda. Kigali: Avega. 154

166 Gjenocidi vërtet la pas deformime të paprecedenta në marrëdhëniet shoqërore tashmë ekzistuese dhe përkeqësoi çekuilibrin gjinor dhe pabarazitë. Megjithatë, një nga efektet më të pazakonta të tij dhe të luftës më pas ishte ndryshimi në rolet gjinore. Një pjesë e madhe e familjeve të Ruandës filloi të drejtohej nga gratë, rreth 34 % 194 e tyre, duke i nxjerrë ato nga rolet tradicionale lidhur me marrjen e vendimeve, menaxhimin e burimeve financiare e të tjera. Pas gjenocidit shkatërrues të vitit 1994, pati një nevojë të madhe për të mobilizuar dhe për të ndihmuar popullsinë në rindërtimin e jetës dhe të vendit në tërësi. Qeveria e Unitetit Kombëtar e krijuar, demonstroi vullnetin e saj të mirë ndaj grave dhe u dha atyre një rol udhëheqës në procesin e rindërtimit, duke i emëruar ato në pozicione të ndryshme drejtuese, ekzekutivë, legjislative dhe gjyqësorë të qeverisë. Në këto pozita udhëheqëse, ato luajtën një rol kritik në mobilizimin e grave të tjera për të jetuar së bashku dhe për të gjetur zgjidhje të përbashkëta për problemet e veta dhe ato të vendit të tyre. Lufta e parë dhe e dytë e Kongos, përfshinë si shumë vende të tjera afrikane edhe Ruandën deri në vitin Gjithësesi përpara luftës civile, gratë në parlament përbënin 18%, ndërkohë që gjatë 9 viteve të pas-genocidit deri në vitin 2003, përfaqësonin 25.7 % 195. Revolucioni gjinor në Ruandë daton në zgjedhjet e vitit 2003 pas miratimit të Kushtetutës së Re të pasluftës, pavarësisht se që në vitin 1996, gratë parlamentare kishin formuar Forumin Shumëpartiak dhe Shumëetnik të Grave Parlamentare (FFRP). FFRP-ja ishte një strukturë që u njoh zyrtarisht nga parlamenti dhe këtu bëjnë pjesë si anëtare të gjithë gratë parlamentare të të dyja dhomave. Anëtaret e FFRP punojnë së bashku përtej linjave partiake në çështje të një rëndësie të përbashkët për gratë. Ekspertët e studimit të revolucionit gjinor në Ruandë, konkludojnë se rezultatet spektakolare për gratë janë rezultat i një mekanizmi të veçantë të përdorur, të përbërë nga garanci kushtetuese, sistem kuotash si dhe struktura të reja zgjedhore (Powley 2005, 154). Në vitin 2000, afër fundit të periudhës kalimtare të pas gjenocidit, Ruanda ndërmori hartimin e një kushtetute të re dhe themeloi një Komision Kushtetues me 12 anëtarë, tre prej të cilëve ishin gra. Që në preambulën e saj, Kushtetuta dëshmoi qartë vullnetin e qeverisjes për të arritur barazinë gjinore, duke 194 Izabiliza, Jeanne. ( 2005) The Role of Women in Reconstruction: Experience of Rëanda. Paper presented at Consultation on Empowering women in the Great Lakes Region: Violence, Peace and Women s Leadership, Addis Ababa, Ethiopia, 30 May 1 June. I disponueshëm: Parë më 12 Janar Powley. Elisabeth. (2005) Rwanda: Women Hold Up Half the Parliament. In: Ballington, Julie and Karam, Azza. ( eds.). ( 2005) Women in Parliament: Beyond Numbers. Stockholm: International IDEA. Faqe

167 cituar së bashku me instrumente të ndryshme ndërkombëtare për të drejtat e njeriut dhe konventat në të cilat Ruanda është nënshkruese, edhe refererenca specifike të Konventës së vitit 1979 mbi Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave (CEDAW). Në preambul gjithashtu theksohet shprehimisht angazhimi për sigurimin e të drejtave të barabarta mes popullsisë ruandeze dhe ndërmjet burrave dhe grave, pa cenuar parimet e barazisë gjinore dhe të plotësueshmërisë në zhvillimin kombëtar". Ky vullnet shfaqet më fort në nenet pasuese të Kushtetutës të cilat përcaktojnë kuotën gjinore, duke e bërë atë një detyrim kushtetues, pra të shkallës së veçantë të rëndësisë. Shteti i Ruandës zotohet se grave do tu jepen të paktën 30% të posteve në organet vendimmarrëse "(Constitution of the Republic of Rwanda, Article 9 (4)); Të 80 anëtarët e Dhomës së Deputetëve zgjidhen si vijon: 53 anëtarë të zgjedhur me votim të drejtpërdrejtë universal përmes një votimi të fshehtë duke përdorur listat e mbyllura të përfaqësimit proporcional, nga të cilat të paktën 30% duhet të jenë vende të rezervuara për gratë; 24 gra (2 të zgjedhura nga çdo krahinë dhe nga qyteti i Kigalit nga një kolegj zgjedhor me votim vetëm nga lista e grave ; 2 anëtarë të zgjedhur nga Këshilli Kombëtar të Rinisë; dhe 1 anëtar i zgjedhur nga Federata e Shoqatave të aftësi të kufizuara "(Constitution of the Republic of Rwanda, Article 76). Pra dispozitat e forta kushtetuese i garantojnë grave 24 vende të rezervuara vetëm për to si dhe 30% të listës së 53 deputetëve nga lista proporcionale. Sigurisht nuk përjashtohet mundësia që edhe tre vendet e tjera të rezervuara për të rinjtë apo personat me aftësi të kufizuar të zihen nga gratë apo vajzat duke ia lënë këtë kompetencë organizatave përkatëse të tyre. Më tutje Kodi Zgjedhor detajon mënyrën e zgjedhjes së grave në vendet e rezervuara si më poshtë: Zgjedhja e 24 grave deputetëve nga të gjithë krahinat e vendit do të bëhet në këtë mënyrë: "Njëzet e katër (24) deputetët gra do të zgjidhen nga organet e caktuara në përputhje me njësitë administrative kombëtare. Një Urdhër Presidencial përcakton njësitë kombëtare administrative dhe numrin e grave deputetëve për t'u zgjedhur në çdo njësi. Në çdo njësi zgjedhore administrative, ku do të kryhen zgjedhjet, kandidatet që marrin më shumë vota do të konsiderohen si të zgjedhur (Organic Law no. 03/2010/OL of 18/06/2010 repealing Organic Law no. 17/2003 of 07/7/2003, Article 109). Ndërkohë nuk ka asnjë dispozitë ligjore që të përcaktojë rregullat e renditjes apo sanksione për moszbatim të kuotës gjinore. 156

168 Kushtetuta kufizon partinë në pushtet me një maksimum prej 50% të vendeve të kabinetit. Pjesa tjetër e vendeve i ndahet proporcionalisht partive të tjera të përfaqësuara në Parlament. Ministrat ndalohen të shërbejnë njëkohësisht në legjislativ. Sigurisht instalimi i një mekanizmi të tillë kuotash që në Kushtetutë, nuk kaloi lehtësisht frontin e kundërshtarëve të tyre, duke përdorur tezën e shkeljes së barazisë mes gjinive. Gjithësesi vullneti politik i qeverisë ishtë shumë më i fortë se fronti i kundërshtarëve në këtë betejë. Aloisea Inyumba, ish Ministrja për Barazi Gjinore dhe Promovimin e Familjes, në betejën e saj të madhe për kuotën i është përgjigjur zërave kundërshtarë me argumentin se: në këtë pikë të zhvillimit të Ruandës mekanizmat e reja zgjedhore janë të nevojshme për të kompensuar përjashtimin historik të grave: "Nëse ju keni një fëmijë i cili ka qenë i kequshqyer, ju nuk mund ta krahasoni atë me fëmijët tuaj të tjerë. Ju duhet t i jepni atij një ushqim special (Powley, 2005: 161). Që nga genocidi, u futën gjithashtu disa struktura të reja zgjedhore, për të rritur numrin e grave në zyrat e zgjedhura. Nga fundi i periudhës së tranzicionit, Ruanda eksperimentoi me përfaqësimin e grave në Parlament. Dy gra u zgjodhën në legjislaturën njëdhomëshe në atë kohë, në bazë të përfaqësimit përshkrues, ( mandat për të vepruar në emër të shqetësimeve të grave). Këto dy gra nuk erdhën nga partitë politike, por nga një sistem paralel i këshillave të grave në bazë, që funksiononte në në të gjithë vendin. Menjëherë pas genocidit, ndërsa shoqëria dhe qeveria ishin në rrëmujë, OJQ-të e grave lëvizën për të mbushur këtë boshllëk, duke ofruar një shumëllojshmëri të shërbimeve shumë të nevojshme për popullatën e traumatizuar. Gratë u mblodhën së bashku në një bazë shumë-etnike të rikonstituimit të organizatës ombrellë Pro-Grave, e cila kishte qenë themeluar në vitin Rasti i Ruandës na tregon se një sistem i fortë kuotash ligjore kushtetuese dhe vendesh të rezervuara i alternuar me sistemin proporcional zgjedhor është çelësi i suksesit të sfidës së përfaqësimit të grave në parlament, përtej çdo parashikimi dhe brenda një kohe shumë të shkurtër. Ky rast jep shembullin e impaktit pozitiv të hartimit të politikave të ndjeshme gjinore dhe mekanizmave të reja zgjedhore dhe që fare mirë mund të jetë modeli për shumë vende të tjera të botës. Nuk duhet harruar fakti se Ruanda është ende vendi më pak demokratik se shumica e vendeve të botës, ku dominon një parti e vetme politike, vend i pazhvilluar gati në fund të klasifikimit botëror lidhur me varfërinë, ku gratë janë në pozitë më të pafavorshme se burrat në lidhje me arsimin, të drejtat ligjore, shëndetësore dhe qasje te burimet financiare. 157

169 X. DY RRUGËT KRYESORE DREJT BALANCËS GJINORE Shembujt e analizuar më sipër, paraqitën modele të ndryshme të implementimit të sistemit elektoral dhe atij të kuotave gjinore, duke projektuar afate të ndryshme kohore të nevojëshme për marrjen e impaktit të ndikimit të tyre në balancën gjinore. Studiuesit e kuotave gjinore kanë dalluar dy rrugë kryesore të ndikimit të tyre; respektivisht; rrugën në rritje dhe rrugën e të shpejtë (Dahlerup and Freidenvall, 2005). Më sipër u analizau Suedia, vend i cili vërtet ka kryesuar listën botërore të vendeve me përfaqësim të lartë gjinor në parlament. Nga analiza rezultoi se beteja për të arritur këtë status ishte e gjatë, 60 vite për të kaluar pragun e 20% dhe 70 vite për të kaluar pragun e 30% (shih rastin studimor të Suedisë). Nëpërmjet këtij kalvari të gjatë kohor kanë kaluar edhe vendet e tjera nordike si, Danimarka, Finlanda, Islanda dhe Norvegjia, ndërkohë që rasti i Ruandës na paraqet modelin e sfidimit të Suedisë me një diferencë të konsiderueshme përfaqësimi në një hark kohor shumë të shkurtër, vetëm tre vjet. Këto dy shtete që në fakt përfaqësojnë dy rrugët e ndryshme të ndikimit të kuotave gjinore në arritjen e balancës gjinore, përfaqësojnë njëherësh edhe dy shtete me sisteme të ndryshme kuotash. Suedia është atdheu i kuotave të forta politike ndërsa Ruanda është atdheu i kuotave të forta ligjore (shih rastet studimore përkatëse). Fare thjesht konkludohet se kuotat politike janë garanci vetëm për rrugën në rritje të balancës gjinore, ndërsa kuotat ligjore janë garanci për rrugën e shpejtë të balancës gjinore. Rruga rritëse dhe rruga e shpejtë përfaqësojnë, jo vetëm dy llogari të ndryshme të shpejtësisë për arritjen e balancës gjinore, por njëkohësisht materializojnë edhe dy lloje te ndryshme te politikës se barazisë, ku rruga e shpejtë promovon barazinë formale e cila bazohet ne parimin e barazisë gjinore, si mundësi të barabarta, ndërsa rruga rritëse promovon barazinë e përmbajtje, e cila bazohet në parimin e barazisë gjinore si barazi e rezultateve. Kështu rruga e shpejtë e Ruandës në kushtet kur gratë janë në pozita shumë më të pafavorëshme arsimimi dhe aksesi në burimet financiare se burrat, por më të përfaqësuara në nivel parlamentar është model i mirëfilltë i barazisë formale, në kuptimin e dhënies së mundësive për gjininë e nënpërfaqësuar. Ndryshe paraqitet ky element në rastin Suedez, ku niveli i 158

170 arsimimit dhe i aksesit ndaj burimeve financiare dhe strukturave politike nga gratë është shumë i lartë dhe balanca gjinore këtu paraqitet si barazi rezultatesh. Dy rrugët përbëjnë njëherësh edhe një dallim analitik midis dy llojeve të situatave, bazuar në probleme të ndryshme identifikimi në lidhje me diagnozën e nën-përfaqësimit të grave, qëllime të ndryshme në drejtim të përfaqësimit të tyre dhe si pasojë, strategji të ndryshme politike për ndryshim. Të dy modelet janë gjithashtu të bazuara në perceptime të ndryshme të zhvillimit historik. Sipas rrugës rritëse, problemi i nënpërfaqësimit të grave është zgjidhur ngadalë me arritjen e mundësive të barabarta nga gratë për edukim, eksperiencë dhe para. Ndërkohë që sipas rrugës së shpejtë, ky problem është zgjidhur pa pretenduar që gratë të arrijnë vetë këto asete, por duke marrë rezutatin me anë të mekanizmave të tjerë duke kompensuar kështu vonesën e shkaktuar nga mekanizmat pengues të tyre për të qënë të barabarta me burrat. Për shumë vite modelet skandinave të balancës gjinore kanë qënë modelet inspiruese të idhëtarëve të barazisë gjinore, sigurisht ndikuar nga përqindja e lartë e grave në të gjitha nivelet e vendimmarrjes politike. Analiza e sistemit të këtyre vendeve tregon se rezultatet këtu kanë dashur ekzistencën e disa parakushteve si forca e partive social-demokrate dhe zhvillimi i një shteti social të zgjeruar, hyrja e grave në një numër të madh në tregun e punës në vitet 1960, bumi arsimor i viteve 1960, sistemi zgjedhor proporcional, qasjet aktive nga organizatat e grave për të rritur nivelin e përfaqësimit të tyre në politikë e të tjera. Komuniteti kërkimor ndërkombëtar i ka kushtuar vëmendje të konsiderueshme rezultateve të hulumtimit nordik. Shkalla jashtëzakonisht e lartë e përfaqësimit të grave në rajon që nga viti 1970, sipas standardeve ndërkombëtare, jo 100% i është atribuar futjes së kuotave. Rregullat e mirëfillta të kuotave nuk u futën derisa gratë fituan rreth 25% të vendeve në parlament (Dahlerup, 2003). Gratë politikane pastaj përdorën këtë fuqi të re për të konsoliduar pozitën e grave në përgjithësi, duke punuar për futjen e kuotave në partitë e tyre përkatëse politike. Natyrëshëm lind pyetja; A është më Suedia dhe vendet nordike shembulli frymëzues për tu ndjekur nga vendet e tjera me përfaqësim të ulët gjinor në parlament? A mund të presin kaq gjatë gratë e këtyre vendeve dhe shoqëria në tërësi për të arritur përfaqësimine barabartë gjinor në betejën e ashpër të dominimit të burrave dhe të dhe sigurimit të parakushteve të rëndësishme si aksesi në burimet financiare apo suportet politike? 159

171 Mendoj se përgjigjia është negative, pasi shoqëritë prej kohësh kanë vuajtur disbalancën dhe diskriminimin gjinor, me pasoja si për gratë ashtu edhe për shoqërinë në tërësi. Përvoja skandinave nuk mund të konsiderohet si një model për shekullin 21, sepse u deshën 80 vjet për të arritur kaq larg. Sot, gratë e botës dhe shoqëritë në përgjithësi që kanë në bazë të funksionimit të tyre parimet demokratike, nuk mund të presin kaq gjatë. Kuotat ligjore të Ruandës janë modeli i kapërcimit të pengesave dhe pabarazisë historike ndaj grave. XI. PËRFAQËSIMI GJINOR NË PUSHTETIN EKZEKUTIV DHE VARËSIA E KËTIJ TREGUESI NGA LLOJI I SISTEMEVE ZGJEDHORE: VËSHTRIM I KRAHASUAR. - XI/1- Analizë krahasuese në kuadër të BE Pushteti ekzektiv është një nga shtyllat e rëndësishme të vendimmarrjes politike, ku të njëjtat arsye që diktojnë balancën gjinore në legjislativ, e bëjnë të domosdoshme atë edhe në pushtetin ekzekutiv. Çështja që shtrohet për analizë në kuadër të pushtetit ekzekutiv dhe të lidhjes së tij me hipotezat dhe pyetjet e shtruara për përgjigje në këtë punim, është varësia e përfaqësimit të grave në pushtetin ekzekutiv nga sistemet zgjedhore dhe nga sistemet e kuotave gjinore. Nga analiza krahasuese e përfaqësimit të grave në pushtetin legjislativ dhe atë ekzekutiv në rang europian, konkludohet se ka një ritmikë gati të barabartë të këtij treguesi në të dy llojet e pushteteve. Kështu përfaqësimi i grave në mesataren e vendeve të Bashkimit Europian në pushtetin ekzekutiv në vitin 2004 ishte 21%, ndërsa në fund të vitit 2013 ishte 27% Ndërkohë pothuajse në të njëjtat shifra paraqitet edhe përfaqësimi i grave në parlament në mesataren e vendeve të Bashkimit Europian për të njëjtën periudhë kohë. Mesatarja e grave në parlament në vendet e BE për vitin 2003 ishte 22%, pra vetëm 1% më shumë se në pushtetin ekzekutiv, ndërsa në vitin 2013 ishte në të njëjtën shifër me atë në pushtetin ekzekutiv, pra 27% European Commision. ( 2014) Report on Progress on equality between women and men in Brussels: European Commision Faqe Ibid. Faqe

172 198 Grafiku Nr 4: Përfaqësimi i grave në pushtetin ekzekutiv në në BE dhe Grafiku tregon se trendi i përfaqësimit të grave në parlament është i njëjtë me atë të përfaqësimit të tyre në qeveri, edhe në nivel individual shtetesh. Kështu në pesë shtetet anëtare të BE ; Suedi, Francë, Finlandë, Danimarkë dhe Austri, qeveritë përfshijnë së paku 40% gra. Në katër shtetet e tjera, Bullgari, Belgjikë, Holandë dhe Gjermani përqindja i përafrohet 40%. Ky është edhe trendi i përfaqësimit të grave në parlamentet kombëtare të këtyre vendeve (shih përfaqësimi i grave në pushtetin legjislativ më sipër). Ndërkohë në gjashtë qeveri të BE-së; Greqi, Sllovaki, Lituani, Republika Çeke, Estonia dhe Qipro, më pak se një në dhjetë ministra është grua, trend i njëtë ky edhe i përfaqësimit të grave në parlamentet respektive të këtyre vendeve. Duke marrë për bazë standardet e rritjes së këtij treguesi në dekadën e fundit, ekspertët e çështjeve gjinore kanë llogaritur vitin 2036 si vitin e balancës gjinore të direktivës europiane prej 40%, në pushtetin ekzekutiv (shih grafikun më sipër). 198 European Commision. ( 2014) Report on Progress on equality between women and men in Brussels: European Commision. Faqe

173 Nga kjo analizë natyrëshëm dalim në konkluzionin se përfaqësimi i grave në pushtetin ekzekutiv, varet dhe është në përpjestim të drejtë me atë në pushtetin legjislativ. Duke qënë se përfaqësimi në pushtetin legjislativ varej nga lloji i sistemit zgjedhor dhe nga kombinimi i tyre me sistemin e kuotave ligjore legjislative, logjikisht konkludojmë se edhe përfaqësimi i grave në ekzekutiv varet në të njëjtin kah nga lloji i sistemit zgjedhor dhe kombinimi i tij më sistemin e kuotave gjinore. Situata paraqitet më optimiste në përbërjen e Komisionit Europian. Në vitin 2014 gratë arritën të zenë 33% të vendeve të këtij komisioni ( shih grafikun më poshtë), duke e kaluar kështu me 5% përfaqësimin e mesatares së vendeve të BE. Kjo tregon se komisioni nga ana e tij është duke udhëhequr sfidën e arritjes së objektivit të 40%. 199 Grafiku Nr 5. Përfaqësimi i grave në Komisionin Europian gjatë 25 viteve të fundit Ndërkohë brenda kabineteve qeveritare evidentohet që ka një steriotipizim të protofoleve ministrore, që shfaqet me posedimin e protofoleve të funksioneve themelore nga burrat dhe të atyre socio kulturore nga gratë. 200 Ndër ministrat e lartë qeveritarë nga gjithë BE, burrat kanë më shumë gjasa të kenë përgjegjësi për funksionet themelore të tilla si punët e jashtme dhe të brendshme, mbrojtjen dhe drejtësinë (42% e 199 European Commision. ( 2013) Women and men in leadership positions in the European Union. Brussels: European Commision. Faqe Ibid. Faqe

174 ministrave burra kanë portofolet e këtij lloji në krahasim me 26% të ministrave gra ). Gratë kanë më shumë gjasa të ndajnë portofolet socio-kulturore, duke përfshirë shëndetësinë, arsimin dhe çështjet sociale (43% krahasuar me 20% të burrave ). Burrat kanë gjithashtu pak më shumë probabilitet të kenë portofolet e akorduara me funksione ekonomike (26% për burrat kundrejt, 20% portofole të poseduara nga gratë ), ndërkohë që ka pak dallim për funksionet e infrastrukturës (12% për burrat kundrejt 11% për gratë). - XI/2 - Analizë krahasuese në rang botëror Vendet e analizuara më sipër, janë vende me traditë të kuotës gjinore të shtrirë në periudha relativisht të gjata kohore, pavarësisht nëse kuota ka qënë legjislative apo politike. Një trend i tillë nuk ruhet në vendet ku kuota gjinore është futur në mënyrë të sforcuar në formën e asaj ligjore. Ky është rasti i Ruandës për shembull që nga vendi i parë në botë në përfaqësimin e grave në legjislativ, në vendin e 13 në botë në lidhje me përfaqësimin e tyre në pushtetin ekzekutiv ( shih tabelën ). 201 Tabela Nr 21. Përqindja e grave në pozicione ministrore në rang botëror Renditja Vendi Përqindja e Nr i grave Nr i ministrave botërore grave ministre ministre në total 1 Nikaragua Suedia Finlanda Franca Norvegjia Hollanda Interparlamentary Union. (2014) Women in politics. I disponueshëm: Parë më 23 Shtator

175 7 Danimarka Belgjika Ruanda Gjermania Spanja Shqipëria Kroacia Sllovenia Mali i Zi Mbretëria e Bashkuar Serbia Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë Bosnja dhe Herzegovina Tabela më sipër tregon se në vendet ku përpjekja e kuotës gjinore ligjore ka qënë e vështirë dhe ku mungon kuota gjinore politike, edhe në pozicionet e tjera të vendimmarrjes veç asaj legjislative, si vendimmarrja në pushtetin ekzekutiv, sfida është e ashpër. Situata paraqitet në nivele kritike në vendet ish komuniste dhe sidomos ato të Ballkanit Perëndimor. Kështu Sllovenia dhe Mali i Zi janë në nivelin e nën 20%, ndërkohë që Sllovenia ka mbi 30 % gra në parlament, ndërsa Mali i Zi ka një shifër më të ulët në parlament se në qeveri, vetëm 14.8% kundrejt 16.7%. Gratë në qeverinë e Serbisë dhe Maqedonisë paraqiten në shifra shumë të ulëta, nën 10%, në Kosovë nga 32.5% gra në parlament gjenden vetëm 5.6% gra në qeveri 202, ndërkohë që situata është përtej çdo parashikimi në Bosnjë dhe 202 Të dhënat për Kosovën janë marë nga : Färnsveden, Ulf., Qosaj - Mustafa, Ariana dhe Farnsworth, Nicole. ( 2014). Profili Gjinor i Vendit: Analizë e dallimeve gjinorenë të 164

176 Herzegovinë, ku megjithëse parlamenti ka 21,4% gra, në qeveri nuk ka asnjë grua. Në trend tërësisht të kundërt paraqitet situata në Shqipëri, ku përfaqësimi i grave në qeveri me 30% sfidon atë në parlament me 20%. 203 Analiza e treguesëve me sipër tregon se pavarsisht konkluzionit të përgjithëshëm të varësisë lineare të nivelit të përfaqësimit të grave në qeveri nga i njëjti tregues në parlament në vendet me traditë gjinore, situata paraqitet kaotike në vendet ku tradita gjinore është e re dhe e brishtë, duke paraqitur kështu nevojën e ngritjes së mekanizmave të tjerë mbështetës dhe njëkohësisht të masave të posaçme për të korrigjuar situatën. XII. GRATË NË ADMINISTRATËN PUBLIKE - XII/1 - Rëndësia e përfaqësimit të grave në vendimmarrjen e administratës publike Pavarësisht se në një vlerësim sipërfaqësor, pushteti legjislativ dhe ai ekzekutiv, perceptohen si maja të pushtetit nga ku buron edhe hirearkia e vendimmarrjes, një rëndësi tejet të madhe dhe praktike ka vendimmarrja në administratën publike. Gjinia është një konsideratë e rëndësishme në zhvillimin e qëndrueshëm për drejtësi sociale dhe të administratës publike në vetvete. Diskriminimi gjinor në administratën publike, shton pabarazitë ekonomike, politike, sociale dhe gratë përballen në mënyrë disproporcionale me zhvillimin, ofrimin e shërbimeve, dhe shpërndarjen e burimeve. Në një botë ku burimet pakësohen, ku rritet diferenca ndërmjet të pasurve dhe të varfërve, shtimi i pabarazive gjinore, ka një ndikim negativ të drejtpërdrejtë mbi mjedisin dhe njerëzit. Pjesëmarrja e grave si partnere në vendimmarrjet administrative është e lidhur ngushtë me zhvillimin e qëndrueshëm dhe të harmonizuar të shoqërisë, për të përmirësuar drejtësinë sociale dhe mjedisore. Kjo vendimmarrje është shumë më afër nevojave konkrete të individit, duke qënë se shpesh ka në fokusin e veprimtarisë së saj, pikërisht përditshmërinë e tij. Parë në këtë këndvështrim përfaqësimi i grave në këtë komponent të vendimmarrjes është tejet i rëndësishëm, pasi i shërben në mënyrë të drejtpërdrejtë interesave të gjysmës së popullsisë si dhe kontriubon në harmonizimin e interesave edhe gjitha nivelet në Kosovë.Stocholm: Orgut. Faqe Për të gjitha shifrat e përfaqësimit gjinor në parlament, lutem referohu tek rastet përkatëse në këtë punim më sipër. 165

177 të gjysmës tjetër. Ekspertët e studimit të vendimmarrjes në administratën publike kanë konkluduar se përfaqësimi i grave në organet vendimmarrëse, ndikon drejtpërdrejt në vendimmarrjen në favor të grave. Gratë që kanë më shumë kolege gra dhe punojnë në institucione që kanë interes në çështjet e grave, janë të predispozuara të punojnë për programet që janë të rëndësishme për gratë, ndërsa gratë që kanë pak kolege gra dhe punojnë në institucione që nuk kanë interes në çështjet e grave, tentojnë të marrin vendime që pajtohen më shumë me interesat e kolegëve të tyre burra ( Maria J. D Agostino & Helisse Levine, 2011: 9). Nga ky konkluzion i studiuesëve të mësipërm buron rëndësia tepër e madhe e përfaqësimit të grave në organet drejtuese të administratës publike, si domosdoshmëri për vendimmarrje në interes të dyanëshëm të grave dhe burrave. Përpos kësaj arsyeje themelore që ka të bëjë me gjithëpërfshirjen e interesave të të dy gjinive, ekspertët kanë konkluduar se është tejet e rëndësishme pjesëmarrja e grave në organet drejtuese të administratës publike, referuar edhe plotësisë dhe performancës në të gjithë komponentët e vendimmarrjes. Kjo sipas tyre për shkak se biologjikisht gratë dhe burrat përfaqësojnë cilësi të ndryshme. Hulumtimet neurologjike dhe psikologjike tregojn se burrat dhe gratë (mesatarisht) kanë aftësi të ndryshme. Gratë janë më shumë të ndjeshme se sa burrat (Baron-Cohen, 2003; Eisenberg & Lennon, 1983: ), ndërsa këta të fundit, janë më sistematike (Baron-Cohen, S., Richler,J., Bisarya, D., Gurunathan, N., & Wheelwright, S. {2003): ; Leahey & Guo, 2001). Parë në këtë kontekst një vendimmarrje në shërbim të njerzve kërkon njëherësh, ndjeshmërinë e grave dhe sistematikën e burrave për të qënë sa më e plotë. Po ashtu autorë të tjerë kanë konkluduar se gratë performojnë më mirë se burrat në aspektin organizativ dhe të sjelljes me qytetarët (Farrell & Finkelstein, 2007), e shfaqur kjo si "sjellje individuale diskretive e tyre, që nuk njihet drejtpërdrejt ose në mënyrë të posaçme nga sistemi formal i shpërblimit, dhe që në total nxit funksionimin efektiv të organizatës "(Organ, 1988;4). Edhe në qoftë se burrat performojnë më mirë individualisht, ata kontribuojnë më pak në performancën kolektive që është një domosdoshmëri ekzistenciale e administratës publike. 166

178 - XII/2 - Administratat publike kombëtare të vendeve të BE dhe përfaqësimi i grave Ndërsa përfaqësimi i grave në organet vendimmarrëse të pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv, mbetet ende një sfidë shumëdimensionale, ky tregues paraqitet në shifra shumë më optimiste në koeficientin e mesatares së tij, në adinistratën publike, megjithëse vetëm në atë të nivelit të dytë dhe jo në nivelin e parë. Përfaqësimi i grave në nivelin e parë të vendimmarrjes mbetet në shifra të krahasueshme në mesataren e tij, me atë në pushtetin legjislativ dhe ekzekutiv. 204 Grafiku Nr 6. Përfaqësimi i grave në dy nivelet më të larta (jo-politike) në administratat publike kombëtare, BE dhe European Commision. ( 2013) Women and men in leadership positions in the European Union. Brussels: European Commision. Faqe

179 Siç shihet nga grafiku më sipër, në mesataren e të gjithë vendeve të BE-së, të dy nivelet e larta të administratës shtetërore, që përbëhen nga ministritë kombëtare dhe departamentet e tjera qeveritare grate zenë 36% kundrejt 64% që zenë burrat, duke mbartur një përmirësim gradual prej 0.5 pikë përqindjeje në vit që nga viti 2007, kur gratë përbënin pikërisht një të tretën e nëpunësve të lartë civilë. Megjithatë, shifra e përgjithshme fsheh një ndryshim në përqindjen e grave dhe burrave në nivelin e parë dhe të dytë të hierarkisë. Siç tregon grafiku, në vitin 2012, gratë përbënin 37% të niveleve të dyta të zyrtarëve, por vetëm 29% të nivelit të lartë. Vërehet gjithësesi një rënie e lehtë e kurbës së përfaqësimit të grave në vitin 2012 krahasuar me vitin 2011, por që lidhet me shkurtimet e bera gjatë këtij viti në sektorin publik. Ndërkohë, ka shumë vende të Bashkimit Europian ku shifrat janë shumë optimiste, duke kaluar në disa raste edhe 50%. Siç shihet në nivel vendi, ka tashmë 11 shtete anëtare të BE-së që kanë balancën gjinore në organet vendimmarrëse të administratës publike, të paktën 40% të secilës gjini, në të dy nivelet e larta të administratave të tyre si; Estonia, Suedia, Greqia, Lituania, Finlanda dhe Polonia. Gratë mbajnë më shumë se gjysmën, por më pak se 60% të pozicioneve të larta të niveleve të para dhe të dyta të kombinuara në 4 vende; në Sllovaki (57%), Slloveni (53%), Letoni (53%), Bullgari dhe Rumani (52%). Nga ana tjetër, gratë mbeten dukshëm të nën-përfaqësuara në dy nivelet e larta të hierarkisë në Belgjikë (11%), Luksemburg (13%) dhe Gjermani (17%). 168

180 Nga një krahasim i thjeshtë i rezultateve të mësipërme me përfaqësimin e grave në parlament në vendet respektive, tregon se nuk ka një lidhje proporcionale të drejtë mes varësisë së përfaqësimit të grave në parlament dhe atyre në administratën publike. Përkundrazi shpesh evidentohet proporcioni i zhdrejtë i kësaj varësie. Vendet me përfaqësim më të ulët në parlament si për shembull, Sllovenia me vetëm pak më shumë se 30% gra në parlament, ka 53% gra në organet vendimmarrëse të administratës, pra gati 2 herë më shumë. Situatë tejet e kundërt paraqitet në Belgjikë dhe Gjermani, ku përfaqësimi i grave në parlament është në nivele relativisht të larta, respektivisht me 41.7% dhe 36.5%, ndërkohë që ky tregues në organet e administratës është në nivele shumë kritike, 4 herë më i vogël në Belgjikë dhe 2 herë më i vogël në Gjermani. 205 Nëse analizohen të dhënat e dy niveleve të administratës publike ashtu si në rastin e mesatares së vendeve të Bashkimit Europian, po ashtu edhe në rastin e analizës së treguesëve individuale, përqindja e grave në nivelin e parë të administratës, është më e ulët se ajo në nivelin e dytë në të gjitha vendet përveç Gjermanisë (niveli i parë 21% ndaj nivelit të dytë 16% ) dhe Spanjës, ku ka pak ndryshim (33% kundrejt 32 %). Në të vërtetë, vetëm tre shtetet anëtare të BE-së kanë të paktën 40% gra në nivelin e parë, (Sllovenia, Rumania dhe Bullgaria), ndërsa në shumicën e shteteve anëtare të BE-së, burrat mbajnë të paktën tre të katërtat e pozicioneve më të larta Në nivelin e dytë, dhjetë shtetet anëtare kanë arritur balancën gjinore me të paktën 40% të secilës gjini. Ka dy vende ku në nivelin e dytë, burrat janë të nënpërfaqësuar; në Letoni burrat përbëjnë 39% të kësaj kategorie ndaj 61% të grave, ndërkohë që treguesit paraqiten me një diferencë shumë të madhe në Sllovaki, respektivisht 14% burra dhe 86% gra. Ndërsa, në kahun tjetër të të kundërt ekzistojnë tre shtete anëtare në të cilat gratë ende përbëjnë më pak se një në pesë pozicione në nivelin e dytë të administratës si : Belgjikë, Luksemburg dhe Gjermania. Disbalancat e mëdha në përfaqësimin e grave në organet vendimmarrëse të administratës publike sidomos në shtetet e Europës Perëndimore me traditë në përfaqësimin e grave në parlament, kanë bërë që në disa prej tyre, si Franca dhe Belgjika të marrën kohët e fundit masa legjislative për të adresuar çekuilibrin gjinor në administratën publike ashtu siç ka bërë Franca në fakt. Në vitin 2012, Franca futi kuotën gjinore në ligjin për shërbimin civil, duke filluar me 20% deri në vitin 2015, me 30% nga për të shkuar me 40% nga viti 2018 e tutje Lidhur me nivelet e përfaqësimit në parlament, lutem referimi tek rastet studimore përkatëse, më lart në këtë punim. 206 France.Parliament. ( 2012) Law No I disponueshëm : Parë më: 30 Janar

181 Belgjika ka sanksionuar dispozita të posaçme për administratën publike me anë të një dekreti mbretëror të posaçëm që në vitin 1990, duke sanksionuar skema për mundësi të barabarta gjinore në të gjitha nivelet e punësimit dhe në të gjithë sektorët e shërbimit civil. 207 Sistemi i kuotë gjinore është futur në legjislacionin e brendëshëm edhe në vendet e Ballkanit, bile më herët se vendet e Europës Perëndimore të cituara më sipër. Shqipëria dhe Sërbia parashikojnë në legjislacionin e tyre respektiv për barazinë gjinore, kuotën prej 30% në të gjitha organet vendimmarrëse, përfshi këtu edhe administratën publike, Kroacia dhe Bosnjë -Hezegovina kërkojnë në legjislacionin e tyre gjinor, minimalisht 40% nga secila gjini në organet vendimmarrëse përfshirë ato të administratës publike. 208 Sipas Indeksit Botëror të Grave si Udhëheqëse të Sektorit të vitit 2012, në ekonomitë e mëdha të G20, gratë përbëjnë rreth 48% të fuqisë punëtore të përgjithshme të sektorit publik, por ndërkohë përfaqësojnë më pak se 20% në organet vendimmarrëse të tij. 209 Vendin e parë në botë afër përfaqësimit ideal gjinor në organet vendimmarrëse të administratës publike e mban Kanadaja me 45 % e ndjekur nga Australia me 37%, ndërkohë që në vendet e fundit renditet ekonomia e tretë më e fuqishme në botë Japonia me 2.5% dhe Arabia Saudite me 0%. 210 Të njëjtin trend përfaqësimi rezulton të ketë edhe Shqipëria dhe Kosova. Në Shqipëri ka një pjesmarrje të lartë të grave në nivel specialisti në masën 64,9%; në nivel të mesëm drejtues kjo pjesëmarrje paraqitet në masën 39.2%, ndërkohë që postet më të larta drejtuese vazhdojnë të predominohen nga burrat të cilët mbajnë 75.7% të tyre krahasuar me 24.3% të mbajtura nga gratë. 211 Gratë në Kosovë përbëjnë 38% të punonjësve të administratës publike, por vetëm 9.5% të pozicionevë të larta vendimmarrëse dhe 23.2% të pozicioneve të dyta në organet vendimmarrëse UNDP. ( 2014). Gender Equality in Public Administration: Global Report. New York. Unitet Nation Development Programme. Faqe Referenca te rastet studimore respektive më sipër në këtë punim. 209 Dods. ( 2013) Worldwide Index of Women as Public Sector Leaders: Opening doors for women working in government. Report to the EY. New York.: EY. Faqe 14. I disponueshëm: Index-of-Women.pdf. Parë më 3 Shkurt Ibid 211 Shqipëri. Ministria e Mirëqënies Sociale dhe Rinisë. ( 2014) Raporti Kombëtar për Zbatimin e Platformës për Veprim Pekin Tiranë: MMSR. Faqe Färnsveden, Ulf., Qosaj - Mustafa, Ariana dhe Farnsworth, Nicole. ( 2014). Profili Gjinor i Vendit: Analizë e dallimeve gjinore në të gjitha nivelet në Kosovë.Stocholm: Orgut. Faqe

182 - XII/3 - Balanca gjinore në administratën e Komisionit Evropian Sfida gjinore më tepër se përpara qeverive individuale, është konsideruar prioritare nga Komisioni Evropian. Strategjia gjithëpërfshirëse për mundësi të barabarta midis burrave dhe grave ishte instrumenti që udhëhoqi betejën gjinore në administratën e këtij organizmi për periudhën , duke vendosur tregues konkretë objektivash. Objektivat përfundimtare afatmesme për përqindjen e grave në pozita të larta, të mesme dhe të ulëta deri në vitin 2014 rezultojnë respektivisht 25%, 33% dhe 43% 213, me qëllimin drejt një ndryshimi të qëndrueshëm paraprirë nga nevoja e rritjes së përfaqësimit të grave nga poshtë lart. Strategjia shoqëron treguesit objektivë të mësipërm me objektivat e rekrutimit përkatës në pozicionet administrative. Strategjia e vendosjes së objektivave kuotë, rezultoi e suksesëshme për Komisionin, duke iu afruar realizimit të tyre që në vitin Tabela Nr 22. Përfaqësimi i grave në të tri nivelet e Komisionit Evropian Përfaqësimi i grave në të tri nivelet e Komisionit Evropian Komisioni Europian 1 Tetor 2012 Objektiv 2012 Objektiv 2014 Menaxhim i lartë 27.2% 24.8% 25% Menaxhim i mesëm 28.7% 27.7% 30% Niveli i ulët i menaxhimit 42.4% 42.7% 43% Por pavarësisht arritjes së objektivit të vendosur në strategjinë 4 vjeçare, treguesi i 25% në pozicionet e larta drejtuese të Komisionit është ende larg minimumit prej 30% të përfaqësimit të grave në vendimmarrje të vendosur nga Platforma për Veprim e Pekinit dhe akoma më larg objektivit prej 40% të vendosur nga vetë Bashkimi Europian. 213 European Commision. ( 2013) Women and men in leadership positions in the European Union. Brussels: European Commision. Faqe Ibid 171

183 Përfaqësimi i grave në nivelet e larta të vendimmarrjes në administratën publike pengohet nga pothuajse të njëjtët faktorë që pengojnë këtë përfaqësim edhe në pushtetin legjislativ dhe ekzekutiv. Barrierë e pakapërcyeshme vazhdon të mbetet tradita kulturore e steriotipizimit të pozicioneve të larta drejtuese. Studiuesit kanë vërtetuar se ky steriotipizim ekziston edhe në nivel studiuesish dhe shkencëtarësh, siç raporton studimi i Universitetit të Yalës i vitit Hulumtuesit ngarkuan shkencëtarë në gjashtë universitete të shqyrtojnë aplikimet për pozicionin e një menaxheri laboratori, me renditje rastësore emri burri ose gruaje me të dhëna të njëjta profesionale. Gjetjet treguan se stafi i shkencëtarëve përzgjedhës burra dhe gra, përkrahte kandidatët burra si kandidatët më kompetente që kishin më shumë gjasa për tu punësuar dhe merituar shtesë page. 215 Nga analiza krahasuese dhe empirike e treguesëve dhe rasteve të mësipërme, konkludohet qartë se nuk ka një varësi të mirëpërcaktuar midis përfaqësimit të grave në parlament apo qeveri, llojit të sistemit elektoral dhe përfaqësimit të grave në vendimmarrjen e administratës publike. Gjithësesi del qartë se tradita e konsoliduar e përfaqësimit gjinor në legjislativ nuk është kusht për nivele të larta përfaqësimi në vendimmarrjen administrative, përkundrazi këto dy tregues gjenden shpesh në raport të zhdrejtë si rasti i Gjermanisë, Belgjikës, ndërkohë që po në raport të zhdrejtë paraqitet varësia e këtyre treguesëve në situata të kundërta; ku niveli i ulët i përfaqësimit të grave në parlament shoqërohet me një nivel të lartë të përfaqësimti të tyre në vendimmarrjen e administratës publike, siç është rasti i Shqipërisë. Analizuar në këtë këndvështrim konkludohet se më shumë se lloji i traditës së konsoliduar dhe të gjatë gjinore, në përfaqësimin e grave në vendimmarrjen administrative luan kuota gjinore ligjore e vendosur për të gjitha organet vendimmarrëse, siç është rasti i shumicës së vendeve të Ballkanit dhe më vonë Francës dhe Belgjikës. Megjithëse zakonisht zbatimi i tyre nuk shoqërohet me sanksione, i shërben ndërgjegjësimit dhe detyrimit institucional dhe politik për ta zbatuar në mënyrë vullnetare. Në këtë kuptim vendet me kuota ligjore apo vende të rezervuara për gratë kanë gjasa më shumë të kenë një nivel më të lartë të grave në vendimmarrjen administrative. Legjislacioni është gjithashtu i rëndësishëm, për të krijuar mundësi të barabarta për punë, adresimin e luftës ndaj diskriminimit gjinor, garancinë e lejës së lindjes si dhe sigurimin e mbrojtjeve të tjera të grave forcë pune. 215 Dods. ( 2013) Worldwide Index of Women as Public Sector Leaders: Opening doors for women working in government. Report to the EY. New York.: EY. Faqe 21. I disponueshëm: _Worldwide_Index_of_Women_as_Public_Sector_Leaders/$FILE/EY-Worlwide-Index-of-Women.pdf. Parë më 3 Shkurt

184 Çfarë është më e rëndësishmja, legjislacioni dhe reformat politike, mund të ndihmojnë në marrjen vendimeve më të mira meritokratike të rekrutimit në administratën publike, por kurrë legjislacioni i vetëm nuk është i mjaftueshëm, pa u shoqëruar me krijimin e një sërë kushtesh sociale miqësore për gratë dhe familjen, rritjen e edukimit dhe kapaciteteve profesionale të tyre si dhe zhdukjen e steripotipizimit gjinor. XIII. GRATË NË DEGËN GJYQËSORE TË QEVERISJES NË EUROPË - XIII/1 Teoritë kryesore mbi rolin e grave në gjyqësor Ndërsa përfaqësimi i grave në parlament dhe qeveri është shndrruar siç u analizua më lart në një aksion shumëvjeçar në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar, nuk ka pasur një lëvizje të njëjtë për arritjen e barazisë gjinore në gjyqësor. Studiuesit e çështjeve të barazisë gjinore në gjyqësor evidentojnë dy teori kryesore si mbizotëruese në mbështetje të rritjes të përfaqësimit të grave në këtë sektor. Sipas të parës, gjykatëset gra janë të prirura të bëjnë gjykime më të favorshme për realizimin e barazisë shoqërore gjinore dhe të mbështesin iniciativat e fuqizimit të grave (Mobekk, 2010: 102; Cheë, 2011: 341; Kim, 2009: 61-77). Sipas të dytës, barazia gjinore në gjyqësor është e rëndësishme, jo se gratë gjyqtare do të marrin vendime të ndryshme nga burrat, por duke shkuar drejt barazisë gjinore rritet besimi i publikut në institucionet gjyqësore të balancuara nga pikëpamja gjinore (Rackley, 2009; 11-26; Malleson, 2003:1-24; O Connor and Azzarelli, 2011: 3-9; Boyd, Epstein and Martin, 2010: ) E megjithatë pavarësisht mungesës së masave të posaçme dhe specifike në këtë sektor, gratë rezultojnë të jenë më të përfaqësuara se në atë parlamentar. Kështu gratë përfaqësonin 27% të gjyqtarëve në mbarë botën në vitin 2011 ndërkohë që përfaqësonin vetëm 20,2 % të ligjvënësve në mbarë botën në vitin Teorinë e parë e mbështet edhe një raport i organizatës së Kombeve të Bashkuara për Gratë UN Women, i vitit Sipas tij; gjyqtarët gra mund të bëjnë një ndryshim në jetët e grave sepse ato trajtojnë rastet në mënyrë të ndryshme nga gjyqtarët burra Doherty, J. Joshua. ( 2012) Women s Representation in Judiciaries Worldwide: Arguments in favor of increasing the Gender Diversity on the Bench. Institute for Global and International Studies, The George Washington University: Washington. Faqe Turquet, Laura. et al. UN Women. ( 2012) In Pursuit of Justice: Progress of the World s Women New York: United Nation Entity for Gender Equality and the Emprovement of Women. UN Women. Faqe

185 Studiuesja Chew mbështetur në të dhëna statistikore, arrin gjithashtu në konkluzionin se: Gjyqtaret gra rezultojnë të kenë dhënë vendime më positive për viktimat gra të të gjitha formave të diskriminimit në punësim dhe ngacmimit seksual, duke vijuar me konkluzionin tjetër sipas të cilit; Kolegjet gjyqësore që kanë në përbërje të tyre gjyqtare gra janë më shumë pro-paditëses sesa panelet me përbërje vetëm burra. 218 Ajo bën një klasifikim në katër shkolla të ndryshme të mënyrës së të menduarit e gjykuarit të gjyqtareve gra. Dy modelet e para të shkollës sipas saj; ai ligjor dhe ai i socializimit profesional sugjerojnë se nuk kanë asnjë ndikim në vendimmarrjen e gjyqtarit, kurse dy modelet e tjera; ai realist dhe ai i atributeve personale, sugjerojnë se gjinia e gjyqtarit mund të ndikojë në vendimet që mer ai vetë 219. Modeli ligjor bazohet në idenë se vendimmarrja gjyqësore është mekanike dhe tradicionale, prandaj gjinia e gjyqtarit nuk ndikon në procesin e vendim-marrjes. Po ashtu modeli i socializimit profesional sugjeron se gjyqtarët, përmes trajnimit të tyre ligjor dhe gjyqësor, janë të socializuar me normat e profesionit të cilat, parandalojnë atributet personale ose përvojat nga ndërhyrja në procesin e vendim-marrjes gjyqësore. Ndërkohë modeli realist i shkollës së mendimit gjyqësor, supozon se vendimmarrja gjyqësore përfshin diskrecionin personal dhe në këtë mënyrë implikon gjininë e gjyqtarit. Modeli i atributeve personale e zgjeron këtë qasje dhe sugjeron se atributet personale të gjyqtarëve dhe përvojat e tyre, me vetëdije ose pa vetëdije, ndikojnë në mënyrën se si gjyqtarët i interpretojnë faktet e rastit dhe parimet ligjore, duke ndikuar kështu drejtpërdrejt në vendimmarrje. Studiues të tjerë kundërshtojnë konkluzionin e Chew se gjinia e gjyqtarit është një përcaktues kryesor në marrjen e vendimeve të tij, por sigurisht pa e mohuar në mënyrë kategorike këtë ndikim (Rackley, 2009: & Malleson, 2003: 1-24). Malleson mbështet konkluzionin e saj në disa vrojtime të bëra në vende të ndryshme të botës, si Kanada, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Israel, Zelanda e Re etj. E ndërsa teoria e parë e rëndësisë së përfaqësimit të grave në gjyqësor ka argumentat e saj pro dhe kundër si më sipër, teoria e dytë e ndikimit në besimin e publikut, mbetet të jetë më gjërësisht e pranuar. Autoret e mbështetjes së kësaj teorie, argumentojnë se rritja e grave në sistemin gjyqësor, është e 218 Të dhënat të përpunuara nga autorja bazuar në: Chew,K. Pat. ( 2011) Judges Gender and Employment Discrimination Cases: Emerging Evidence-Based Empirical Conclusions. The Journal of Gender, Race and Justice. 14. Faqe Ibid 174

186 nevojshëme në mënyrë që të tejkalohen paragjykimet institucionale të gjyqësorit, njëherësh për të patur një gjyqësor të balancuar gjinor, më të arritshëm për gratë dhe vajzat, element ky që lidhet drejtpërdrejt me panashmërinë e tij, duke sjellë besim më të madh tek publiku dhe duke reflektuar më mirë në shoqëri ligjet që gjyqësori interpreton (O Connor and Azzarelli, 2011; 3-9). Studiueseja Malleson e konsideron përfaqësimin e grave në sistemin gjyqësor, si domosdoshmëri, për të kapërcyer paragjykimet sistematike ndaj grave në shoqëri në përgjithësi si dhe paragjykimet e veçanta, reflektuar në implementimin dhe zbatimin e ligjeve. Dominimi i burrave në gjyqësor sipas saj paraqet rezultatin e marrëveshjeve të padrejta që sjellin disavantazhe për gratë, ndër të cilat më e dukshmja në këtë rast, është ndarja tradicionale të punës (Malleson 2003; 1-24). - XIII/2 Analizë krahasuese e përfaqësimit të grave në gjyqësor Kuota prej 30% e përfaqësimit të grave në të gjitha organet vendimmarrëse, e vendosur në Deklaratën e Pekinit në vitin 1995, është etaloni matës i progresit të tyre edhe në sistemin gjyqësor. Situata në fakt paraqitet shumë më optimiste se ky minimum i domosdoshëm në shumë vende. Kështu Gjykata Ndërkombëtare Penale ka 57.9% gra, Greqia 51.7%, Ruanda 50%, Kroacia 48.8%, Sërbia 40%, Suedia 37.5%, Gjermania 31.3%, Danimarka 26.3 %, ndërkohë që Mbretëria e Bashkuar, Italia, Egjipti, India dhe Pakistani kanë përfaqësim të grave në nivele shumë të ulëta, më pak se 10% Në Shqipëri në dy nivelet e para të gjyqësorit gratë përbëjnë 45.2% ndërkohë që në Kosovë vetëm 25% 221. Në Gjykatën e Lartë të Shqipërisë gratë zenë 25% të totalit të gjyqtarëve. 222 Referuar gjeografisë së analizës në këtë studim, Bashkimit Europian, situata e përfaqësimit të grave në nivelin më të lartë të gjyqësorit, Gjykatën e Lartë, paraqitet më optimiste, se në të gjitha llojet e tjera të vendimmarrjes të analizuara më lart, respektivisht 34%, duke ndjekur kështu trendin botëror pozitiv të këtij treguesi. ( shih grafikun më poshtë) 220 Rackley, Erika. ( 2013) Women, Judging and the Judiciary: From Difference to Diversity. New York: Routledge. Faqe Të dhënat për Shqipërinë dhe Kosovën janë nxjerrë respektivisht nga autorja bazuar nw : -Shqipëri. Ministria e Mirëqënies Sociale dhe Rinisë. ( 2014) Raporti Kombëtar për Zbatimin e Platformës për Veprim Pekin Tiranë: MMSR. Faqe 33 Färnsveden, Ulf., Qosaj - Mustafa, Ariana dhe Farnsworth, Nicole. ( 2014). Profili Gjinor i Vendit: Analizë e dallimeve gjinorenë të gjitha nivelet në Kosovë.Stocholm: Orgut. 222 Berberi, Albana. ed. al. (2013) Women and men in Albania Tiranë: Instituti i Statistikave. Faqe 60. I disponueshëm: Parë më 3 Tetor

187 223 Grafiku Nr 7. Përqindja e grave gjykatëse në gjykatat kombëtare të larta të të gjithë BE-së, Grafiku i mësipërm tregon se të dhënat e para të plota në lidhje me këtë tregues janë mbledhur nga viti 2007, ndërkohë që treguesi ka qënë me trend rritës në vijimësi nga 30% në vitin 2007 në 34% në vitin Mozaiku individual ndërkohë i vendeve europiane, paraqitet tejet i larmishëm, nga vende ku gratë përbëjnë ¾ e gjyqësorit të lartë në vende ku ato zenë jo më shumë se % të tij. 224 Grafiku Nr. 8: Përfaqësimi i grave në Gjykatën e Lartë të vendeve të Bashkimit Europian në vitin European Commision. ( 2013) Women and men in leadership positions in the European Union. Brussels: European Commision. Faqe Ibid 176

188 Siç tregon qartë grafiku, në nivel individual vendesh, shtete si Hungaria, Letonia, Sllovakia, Sllovenia, Suedia, Kroacia dhe ish Republika Yugosllave e Maqedonisë, kanë të paktën 40% të secilës gjini, ndërkohë që në Rumani, Bullgari, Luksemburg dhe Serbi gratë tejkalojnë burrat me të paktën tre të katërtat e gjyqtarëve të Gjykatës së Lartë. Tejet e kundërt paraqitet situata në një bllok tjetër shtetesh. Të paktën 90% e gjyqtarëve, në Portugali, Qipro dhe në Mbretërinë e Bashkuar janë burra dhe vetëm pak më pak se 85% në Estoni, Irlandë, Spanjë, Maltë dhe Holandë. Ndërkohë nëse analizojmë të dhënat e përfaqësimit në postet drejtuese, të krerëve të gjykatave të larta, situata paraqitet në nivele të ulëta për gratë. Në nivele më kritike paraqitet përfaqësimi i grave në pozicionet e kreut të Gjykatës së Lartë, Administrative, asaj Kushtetuese dhe të Prokurorit Publik në kuadër të Bashkimit Europian. 225 Grafiku Nr. 9. Përfaqësimi gjinor në pozicionet e kryetarëve të Gjykatës së Lartë Civile, Administrative, Kushtetuese dhe Prokurorëve Publikë në 27 vendet e BE në vitin 2012 Posti i kryetarit të gjykatave të larta të shteteve anëtare të BE-së mbahet në 21 raste apo 78% nga burrat dhe vetëm në 6 raste apo 22% nga gratë. Gjykatat e larta administrative siç shihet qartë nga tabela nuk ekzistojnë në të 27 vendet e BE, por vetëm në 18 prej tyre. Kjo për shkak se zakonisht roli i tyre përmbushet nga kolegjet administrative të gjykatave të larta, por gjithësesi në 18 vendet ku ky pozicion ekziston, vetëm në 2 prej tyre ( Gjermani 225 European Commision. ( 2013) Women and men in leadership positions in the European Union. Brussels: European Commision. Faqe