Azərbaycanın iqtisadi modeli və müstəqillikdən bəri onun inkişafı

Transcription

1 Azərbaycanın iqtisadi modeli və müstəqillikdən bəri onun inkişafı Qubad İbadoğlu, İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzinin sədri Giriş 1991-ci ilin noyabr ayının 18-də müstəqilliyini yenidən əldə edən Azərbaycan Respublikası 2010-cu ilə qədər uzun sürən 1 və müxtəlif mərhələli keçid dövrünü yaşadı. Bu dövrdə iqtisadiyyatın inkişafı bir necə tsikllərdən keçdi. Əvvəlcə böhran ( ci illər) sonra canlanma ( ci illər), yüksəliş ( cu illər) və nəhayət isə durğunluq (2009-cu ildən başlayaraq), daha doğrusu iki rəqəmli iqtisadi artım tempinin aşağı düşməsi müşahidə olundu. Lakin bünüt bunlara baxamyaraq, Azərbaycanın sonuncu dəfə müstəqillik qazandığı ötən 20 illik iqtisadiyyatında orta illik artımı xüsusilə də ikinci on illikdə müşahidə olunan sürətli artımın nəicəsində bütövlükdə pozitiv yekunlarla xarakterizə olundu. Azərbaycanda 2008-ci ildə 1990-cı il səviyyəsindən 2 dəfə çox ÜDM formalaşdırıldı cu ilin yekunlarına görə, 54,37 milyard dollarlıq milli gəlirə malik olan Azərbaycan ÜDM-in fiziki həcm indeksinə görə dünyanının 72-ci ölkəsi 2 oldu. Ötən 20 il ərzində itirilmiş imkanlar və keçilmiş dərslərdən çıxan nəticələrin təhlili və qiymətləndirilməsi göstərir ki, bu istqamətdə mövcud olan kəmiyyət göstəricilərinin keyfiyyətlə əvəz olunması sahəsində mövcud resurslardan o qədər də səmərəli istifadə edilməyib. Belə ki, xüsusilə də 90-cı illərin əvvəlində SSRİ dağıldıqdan sonra bir tərəfdən ənənəvi təsərrüfat əlaqələrinin qırılması, digər tərəfdən də Ermənistanla müharibə və Dağlıq Qarabağla yanaşı ətraf rayonların Ermənistan tərəfindən işğalı mütəqilliyin ilk illərində iqtisadiyyatın tənəzzülünü şərtləndirən başlıca obyektiv amillərdən sayıla bilər. Lakin, bununla yanaşı iqtisadiyyatda transformasiya islahatlarının bu və ya digər səbəblərdən ləngiməsi, digər postsovet ölkələri ilə müqayisədə qiymətlərin liberallaşdırılması, mülkiyyətin dövlətsizləşdirilməsi tədbirlərinin gecikməsi Azərbaycan iqtisadiyyatının tənəzzüldən cavlanmaya keçid dövrünü də uzatdı. Odur ki, mütəqillik illərində biurinci 10 illik daha çox börhandan çıxış və bir iqtisadi sitemdən digərinə keçidi təmin etmək üçün islahat təşəbbüsləri ilə yadda qaldı. Sonradan 2-ci 10 illiyin ortalarından başlayaraq artan neft gəlirləri hökümətdə arxayınçılıq yaradaraq islahatların aparılması istiqamətində mövcud təşəbbüslərin ləngiməsinə, bütövlükdə isə liberallaşdırma yönələn səylərin azalmasına və iqtisadi artımın davamlılığını təmin edə biləcək institutların yaradılması kursunun arxa plana keçirilməsinə gətirib çıxartdı. Bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən hər iki onillik üçün xarakterik olan əsas cəhət isə gizli iqtisadiyyatın və korrupsiyanın davamlı olaraq miqyaslarının genişlənməsi, sosial differensiallaşmanın kəskinləşməsi, dayanıqlı orta təbəqənin formalaşmaması, iş yerləri və miqrasiya problemi oldu. Bununla yanaşı, Azərbaycan yenidən müstəqillik qazandığı dövr ərzində dünyanın nüfuzlu maliyyə kredit və siyasi təşkilatlarına, Dünya Bankına, Beynəlxalq Valyuta Fonduna, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankına, İslam İnkişaf Bankına, Dünya Gömrük Komitəsinə üzv qəbul olundu. Avropa Qonşuluq siyasətinə və Şərq tərəfdaşlıq proqramına qoşuldu. İqtisadiyyatın tənəzzül mərhələsi ( ci illər) Ötən 20 ilin iqtisadiyyatının mərhələlər üzrə qiymətləndirilməsi zamanı 1-ci mərhələdə ( c illər) diqqəti cəlb edən əsas cəhətlərdən biri də inflyasiya templərinin yüksək olması idi. Bu dövrdə xüsusilə də qiymətlərin liberallaşdırılması şəraitində alıcılıq qabliyyəti paritetlərinin dəyşməsi, istehlak bazarında qitlığın yaranması inflyasiya artırıcı amillərinin fəallaşmasına gətirib çıxartdı. Milli valyutanın (manatın) dövriyyə buraxılmasının da həmin dövrə təsadüf etməsi artan inflyasiya şəraitində manatın sürətlə dəyərsizləməsinə gətirib çıxartdı. Bu dövr həmçinin maliyyə-bank sistemində ciddi problemlər, o sıradan piramidalaraının yaranması və dağılması ilə yadda qaldı. Nəticədə bu proseslər bir 1 İlham Əliyev noyabrın 2-də Bakı Dövlət Universitetinin 90 illik yubileyindəki çıxış zamanı bildirib ki, Azərbaycan iqtisadi sahədə keçid dövrünü başa vurub. 2

2 tərəfədn inflyasiyanın stimullaşmasına və digər tərəfdən də maliyyə-bank sisteminə inamın azalmasına gətirib çıxartdı. Odur ki, 1994-cü ildən başlayaraq monetar tənzimləmə alətlərinin tətbiqi manatın dəyərinin sabitləşməsinə və 1996-cı ildən başlayaraq inflyasıyanın buxovlanmasına imkan verdi. Lakin, sonradan monetar siyasətin daha da sərtləşdirilməsi 1998 və 1999-cu il iqtisadiyyatında deflyasiyanın yaranmasına gətirib çıxartdı. Birinci mərhələdə özəlləşdırməyə hazırlıq 3 üçün hüquqi bazanın yaradılması, xüsusilə də özəlləşdirmə proqramının qəbulu 4 istiqamətində atılan addımların daha çox siyasi səbəblərdən ləngiməsi dövlət mülkiyyətinin pis idarəçiliyi şəraitində mövcud əmlakın qırmızı direktorlar 5 tərəfindən satılaraq talan edilməsinə şərait yaratdı. İnvestisiya imkanlarının məhdudluğu şəraitində zavod və fabriklərin istehsal güclərinin ildən ilə azalması kütləvi işsizliklə sosial vəziyyəti daha da dərinləşdirdi və əmək miqrasiyanı gücləndirdi. Bütün bu kimi çətinliklərə baxmayaraq 1994-cü il senytabrin 20-də Azəri-Çıraq-Günəşli 6 perspektiv neft yatağının istismarı üzrə ilk Hasilatın Pay Bölgüsü sazişinin imzalanması siyasi situasiyanı dəyişdirməklə iqtisadi dirçəliş üçün əsaslar yaratdı. Bu sazişlə, Azərbaycan iqtisaidyyatına, xüsuslə də neft sektoruna külli miqdarda xarici investisiyaların gəlməsi üçün əsaslar yarandı. Ö dövrü daha yaxşı xarakterizə edən əsas makroiqtisadi göstəricilərə nəzər salaq ci illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının başlıca göstəriciləri Cədvəl 1. Göstəricilər ÜDM artımı (%) -23,1-21,9-11,8 Adambaşına ÜDM artımı ABŞ dolları ilə 177,6-321,6 İnflyasiya (%) 1129,1 1663,5 411,8 Dövlət büdcəsi kəsirinin ÜDM-də xüsusui 7,1 11,5 5,2 Dövlət büdcəsi gəlirlərinin ÜDM-də xüsusui 35,0 31,7 14,9 Dövlət büdcəsi xərclərinin ÜDM-də xüsusui ,1 Tədiyə balansının kəsiri, ABŞ dollar ilə ,7 Xarici ticarət balansının kəsiri, ABŞ dollar ilə 174,8-141,1-373,1 Mənbə: Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı, Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi, Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi Komitəsi 3 Аzərbаycаn Rеspublikаsındа dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi hаqqındа 07 yаnvаr 1993-cü il tarixdə imzalanıb 4 «Azərbaycan Respublikasında ci illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin dövlət proqramı» Qanunu qəbulundan 2 il 8 ay sonra 1995-ci il 29 sentyabr tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə təsdiq edilmişdir. 5 Qırmızı direktorlar deyəndə sovet dövründə zavod və fabriklərə təyin olunmuş, yalnız inzaibati tənzimləmə təcürbəsinə malik olan rəhbərlər nəzərəd tutulur. 6 "Azəri-Çıraq-Günəşli" layihəsinin iştirakçıları aşağıdakılardır: bp (operator - 37,43 faiz iştirak payı), "ChevronTexaco" (11,27 faiz), ARDNŞ (10 faiz), INPEX (10,96 faiz), "Statoyl" (8,56 faiz), "ExxonMobil" (8,006 faiz), TPAO (6,75 faiz), "Itochu" (4,3 faiz), "Delta Hess" (2,72 faiz). Çıraq" yatağında hasilata 1997-ci ildə, "Mərkəzi Azəri"də 2005-ci ildə, "Qərbi Azəri"də 2006-cı ilin əvvəlində, "Şərqi Azəri"də 2006-cı ilin sonunda başlanılıb."günəşli" yatağında suyun dərin hissəsində hasilatın başlanılması 2008-ci ilin ortalarında baş tutub. Bu layihənin həyata keçirilməsi çərçivəsində ("AÇQ" üzrə sazişin 2024-cü ildə qüvvədə olma müddəti başa çatana qədər) ümumilikdə 300 milyon barel neftin hasil edilməsi planlaşdırılıb ci ildə milli statistika sisteminin qurulması ili kimi xarakterizə olunduğundan həmin dövrü xarakterizə edən makro iqtisadi göstəricilər çıxış məhduddur. Odur ki, cədvəl məlumatları ci ili əks etdirir. Dövlət Statistika Komitəsinin saytında isə makroqiqtisadi göstəriciilərin xarakteristikası 1995-ci ildən başlayır.

3 Bu mərhələnin yekunu olaraq qeyd edə bilərik ki, iqtisadi islahatları, xüsusilə də mülkiyyət çoxnövçülüyünü və rəqabəti dəstəkləmək üçün bir sıra institutların yaranmması da həmin dövrə təsadüf etdi. Belə ki, 1992-ci ildə Antiinhisar siyasəti və Sahibkarlığa dəstək üzrə, Torpaq məsələləri üzrə və Əmlakın idarəedilməsi sahəsində Dövlət Komitələri yarandı. Siyasi və hərbi çətinliklərə baxmayaraq 1992-ci ildə milli valyutanın dövriyyə buraxılmasını da nəzərə almaqla bütövlükdə yeni institutların qurulması və bazaq sisteminə keçid baxımından əhəmiyyətli idi. Lakin, daha çox bu mərhələyə xas olan keçid dövrünün obyektiv çətinlikləri, hərbi vəziyyətin yaratdığı əlavə xərcləmələr, ənənəvi təsərrüfat əlaqələrinin qırılması ö dövr üçün bir sıra makroiqtisadi göstəricilərin mənfi işarə ilə xarakterizə olunmasını şərtləndirdi. Bununla yanaşı, müasir iqtisadi inkişaf tarixinin birinci mərhələsinin əsas siyasi hadisəsi sayılan Hasilatın Pay Bölgüsü sazişinin imzalanması sonraki mərhələlərdə Azərbaycan iqtisadiyyatına investisiyaların cəlb edilməsində və ÜDM-ın artımında əhəmiyyətli rola malik oldu. İqtisadiyyatın canlanma mərhələsi ( ci illər) Müasir Azərbaycan iqtisadiyyatının ikinci mərhələsi keyfiyyət göstəricilərinə və islahat təşəbbüslərinə görə digərlərindən seçilir. Bu mərhələdə milli iqtisadiyyat qarşısında əsasən aşağıdakı 3 vəzifə dururdu: - Mükiyyətdə struktur islahatlarının aparılması yolu xüsusi mülkiyyətin genişləndirilməsi; - Bazar institutlarının qurulması vasitsəilə keçid dövrünün sürətləndirilməsi; - Xüsusilə də neft sektorunda qarşılıqlı iqtisadi əməkdaşlığın gücləndirilməsi yolu ilə xarici investisiyaların cəlb edilməsi. Birinci vəzifənin həyata keçiilməsi üçün dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinə 1996-cı ildə start verildi. Belə ki, ci illəri əhatə edən dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi üzrə 1-ci dövlət proqramının reallaşdırılması bu dövrə təsadüf edirdi. Proqram çərçivəsində reallaşdırılacaq özəlləşdirmə tədbrilərinin reallaşdırılması yolu ilə dövlətsizləşdiriləcəkəımlakın 65 faizinin ölkə vətəndaşlarına pulsuz verilməsi nəzərdə tutulurdu. Nəzəri cəhətətdən mümkün olan bu modelin praktikada tətbiqi daha çox müddət tələb etdiyindən 2000-ci ildə qəbul edilmiş ikinci dövlət proqramı da qarşıda duran bu məqsədə xidmət etməyə başladı. Beləliklə də Azərbaycanda kütləvi özəlləşdirmə prosesinin ömrü uzadılaraq dünyada anoloqu olmayan müddəti 14 ili əhatə etdi. O zaman dövriyyə burxılan özəlləşdirmə çeklərinin müddəti 2011-ci ilin yanvarınadək davam etdi. Bu mərhələdə start göstərən özəlləşdirmə siyasəti iqtisadiyyata bazar prinsiplərini tətbiq etmək kimi sistemli və əhalinin geniş təbəqəsini iqtisadi transformasiya proseslərinə cəlb etmək kimi siyasi dəyişikliklər problemlərini qismən həll edə bilsə də effektiv menecerlər institutunun yaradılması yolu ilə səmərəli özəl bölmənin yaradılması kimi iqtisadi və dövlət büdcəsinə özəlləşdirilən əmlakın satışından maliyyə daxil olmalarının artması kimi fiskal məqsədlərə nail ola bilmədi. Belə ki, ÜDM-də özəl bölmənin payı 1996-cı ildə 25 %-dən 1998-ci ildəki 52 %-ə qədər yüksəlsə də məhz özəlləşdirmə prosesində buraxılan çoxsaylı səhvlər ucbatından bu bölmədə səmərəli təsərrüfatçılıq və idarəetmə sistemi qurula bilmədi. Çünki bu zaman özəlləşdirməyə münasibətdə mülkiyyətin dəyişdirilməsini şərtləndirən adi bir tədbir kimi siyasi yahaşma, ona dövlət müsəssisələrinin satılmasından başlayaraq onların saglamlaşdırılması dövrünü əhatə edən və bri sistem daxilində həyata keçirilən iqtisadi yanaşmadan üstün idi. Bu dövr Azərbaycanda həmçinin torpaq islahatının başlanğıc dövrü olub. Belə ki, həmin dövr ərzində ölkədə «Torpaq islahatı haqqında» Azərbaycan Respublikasının 16 iyul 1996-cı il tarixli Qanunu, «Dövlət torpaq kadastrı, torpaqların monitorinqi və yerquruluşu haqqında» Azərbaycan Respublikasının 22 dekabr 1998-ci il tarixli Qanunu, «Torpaq icarəsi haqqında» Azərbaycan Respublikasının 12 mart 1999-cu il tarixli Qanunu, Azərbaycan Respublikasının 25 iyun 1999-cu il tarixli Qanunu ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikası Torpaq Məcəlləsi», «Torpaq bazarı haqqında» Azərbaycan Respublikasının 7 may 1999-cu il tarixli Qanunu da daxil

4 olmaqla qəbul edilmiş 52-dən çox fərman, qanun və digər hüquqi normativ aktlar respublikamızda torpaq islahatlarını həyata keçirməyə əsaslı zəmin yaratdı. Bu dövrü həm də Azərbaycada torpaq islahatlarının 1-ci mərhələsinin başa çatması dövrü kimi də xarekterizə etmək olar. MDB məkanında ilk dəfə olaraq Azərbaycanda torpaq mükiyyəti olan 2042 təsərrüfat torpaqları pulsuz olaraq əhali arasında bölüşdürüldü. Beləliklə də 3.5 milyon adam və ya 874 min ailə pulsuz torpaq payı alaraq onu şəxsi mülkiyyətinə çevirə bildi. Torpaq islahatları keçirilən zaman 3 əsas mülkiyyət növü nəzərdə tutulurdu. Nəticədə sahəsi ümumilikdə 8,6 milyon hektar olan torpaqların 56% -i (5.9 milyon ha) dövlət mükiyyətinə, 23.5 % -i (2.32 milyon ha) bələdiyyə mülkiyyətinə və 19.6%-i (1.7 milyon ha) şəxsi təsərrüfata verildi. Beləliklə də bu dövrün qarşısında duran 1-ci və 2-ci vəzifələrinin reallaşdırılmasının əsas keyfiyyət xarakteristikası mülkiyyət münasibətlərinin transformasiyası oldu. Həmin dövrdə qarşılıqlı iqtisadi əməkdaşlığın gücləndirilməsi yolu milli iqtisadiyyata xarici investiisyanın cəlb edilməsi vəzifəsinin yerinə yetirilməsində 1994-cu il 20 sentyabrda imzalanmış neft müqaviləsinin və eyni zamanda 1995-ci ildə qəbul edilmiş «Xarici investisiyaların qorunması haqqında» qanunun qəbulunun əvəzsiz rolu oldu. Belə ki, məhz bu kontraktın imzalanmasına görə iqtisadiyyata xarici sərmayə qoyuluşu 1995-ci ildə 375,1 mln.dollara, cı ildə 620,5 mln.dollara, 1997-ci ildə 1307,3 mln. dollara, 1998-ci ildə 1472,0 mln. dollara çatdı. Beləliklə də 1995-ci ilə nisbətən 1998-ci ildə xarici investisiya qoyuluşu 3,8 dəfə artdı. Eyni zamanda bu mərhələdə Azərbaycan Dünya Ticarət Mərkəzinə üzvlüyünə qəbul olunmaq ərizə ilə müraciət etdi. Lakin baxmayaraq ki, o vaxtdan 15 ilə qədər vaxt keçib, Azərbaycan yeganə Cənubi Qafqaz ölkəsi kimi hələ də bu təşkilata üzv olmayıb. Bu dövr üçün Azərbaycan iqtisadiyyatında canlanma dövrünü xarakterizə edən əsas makroiqtisadi göstəricilər aşağıdakı cədvəl vasitəsilə təqdim olunur: cu illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının başlıca göstəriciləri Cədvəl 2. Göstəricilər ÜDM artımı (%) 1,3 5,8 10,0 7,4 Adambaşına ÜDM artımı ABŞ dolları ilə 421,0 507,5 537,0 508,3 İnflyasiya (%) 19,9 3,7-0,8-8,5 Dövlət büdcəsi kəsirinin ÜDM-də xüsusui 2,9,4 1,8 2,4 Dövlət büdcəsi gəlirlərinin ÜDM-də xüsusui 14,7 16,2 13,5 14,6 Dövlət büdcəsi xərclərinin ÜDM-də xüsusui 17,6 18,6 16,3 19,8 Tədiyə balansının kəsiri, ABŞ dollar ilə 931,2 915, ,7 Xarici ticarət balansının kəsiri, ABŞ dollar ilə -693,9-566, ,1-104,8 Source: Central Bank of Azerbaijan Republic, Ministry of Finance of Azerbaijan Republic and State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan Cədvəl məlumatlarından təhlili zamanı bu dövr üçün xarakterik olan ÜDM davamlı artımı, inflyasiyanın sürətlə aşağı düşərək birrəqəmli həddə enməsi və deflyasiyanın başlanılması, büdcə kəsirinin normallaşması və tədiyə balansının müsbət saldosunun çoxalması ilə yanaşı, xarici ticarət balansının 1998-ci ildə müsbət saldo ilə yekunlaşması diqqəti cəlb edir. İqtisadiyyatın yüksəliş mərhələsi ( ) Ötən 20 ilə nəzər yetirərkən üçüncü dövrü Azərbaycanın müasir iqtisadiyyatnın uzun və maraqlı dövrü adlandırmaq və həmin 10 illik dövrü yüksəliş dövrü kimi xarakterizə etmək olar.

5 Bu dövr qlobal maliyyə böhranına qədər davam edib. Bu dövrdə ölkə iqtisadiyyatında özəl bölmənin payı 70 faizlik həddi keçərək 84,5 faizə qədər artıb. Eyni zamanda həmin dövrdə milli iqtisadiyyata xarici investisiyaların cəlb edilməsində də ciddi artım nümayiş olundu. Belə ki, xarici investisiyaların həcmi 2000-ci ildə 967,8 mln. manata, 2001-ci ildə 1,2 mlrd. manata, 2002-ci ildə 2,2 mlrd. manata, 2003-cü ildə 3,8 mlrd. manata, 2004-cü ildə 4,9 mlrd. manata, ci ildə 5,8 mlrd. manata çatdı və 1995-ci ilə nisbətən 2005-ci ildə xarici investisiyalar 22,2 dəfə çoxaldı. Bu dövrün əsas hadisəsi Azərbaycanda neft hasilatının və ixracatının artması və onun dünya bazarına çatdırılması üçün infrastrukturun yaradılması olub. Belə ki, 2003-cü ildə təməl daşı qoyulan Bakı-Tiflis-Ceyhan (BTC) əsas neft ixrac kəməri ilə 2006-cı ildə ilk neft Ceyhana çatdırıldı və elə o dövrdən də başlayaraq Azərbaycan iqtisadiyyatının artım göstəricilərində sürətli dəyişikliklər qeydə alındı. ÜDM-in artımı ilə bərabər dövlət gəlirlərinin artımında da əhəmiyyətli dəyişikliklər müşahidə olunmağa başladı. Həmin illərdə xüsusilədə büdcə gəlirləinin artımı müqabilində investisiya siyasəinin genişləndirilməsi ÜDM-in strukturunda ciddi dəyişikliklər etdi. Bu dövr Azərbaycan iqtisadiyyatına yüksək artımlar tədqim etməklə yanaşı, eyni zamanda uzun müddətli dövr üçün risklər də yaradırdı. Bu risklərin ən başlıcası neft gəlirləirnin səmərəli və şəffaf qaydada idarəedilməsi əlaqədar idi. Azərbaycan höküməti müstəqil rifah fondunun yaradılması zəruriyyətini neft gəlirləri iqtisadiyyata daxil olmadan əvvəl dərk edərək 1999-cu ilin sonunda Dövlət Neft Fondunun yaradılmasına qərar verdi. Beləliklə də neft gəlirlərinin bir mərkəzdə cəmləşdirilməsi bu dövrün həm kəmiyyət və həm də keyfiyyət xaraktertikasını dəyişdirdi. Bununla əlqədar olaraq, çox keçmədi ki, Azərbaycan höküməti 2 mənbədən xərcləmələrə başladı. Fondun ilk büdcəsi özündə xərcləri əks etdirməklə 2001-ci üçün təsdiq olunsa da, 2002-ci ildən həm gəlirlər və həm də xərclər hissəsinə malik olan Fonddan 2003-cü ildən başlayaraq dövlət büdcəsinə transferlər edilməyə başlanıldı. Beləliklə də dövlət büdcəsi ilə yanaşı Neft Fondunun büdcəsindən də xərcləmələr bütövlükdə dövlət investisiyalarının kəskin artımını şərtləndirdi. Neft gəlirlərinin idarəedilməsinin və investisiya qotuluşlarının səmərəliliyinin artırlması məqsədilə bu dövrdə bəzi proqramlar və strategiyalar qəbul olundu. Belə ki, bu istiqamətdə dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi üçün "Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Programının ( ci illər)" və "Azərbaycan Respublikası regionlarının sosialiqtisadi inkişafı Dövlət Programının ( ci illər)", eləcə də 2004-cü ildə Neft və Qaz gəlirlərinin idarəedilməsi üzrə uzunmüddətli strategiya sının qəbul edildi. Lakin, bu proqramların icrası sahəsində mövcud olan problemlər investisiya xərcləmələri sahəsindəki kəmiyyət dəyişikliklərini təmin etsə də bütövlükdə bu prosesə keyfiyyət xarakteristikası verə bilmədi. Beləliklə də bu dövrdə də davamlı iqtisadi inkişaf üçün lazım olan bazar institutlarının yaranması prosesi arxa plana keçdi. Bu dövrün sonuna yaxın BTC-nin fəaliyyətə başlaması və dünya bazarında neftin qiymətinin sürətlə bahalaşması sosial iqtisadi vəziyyəti xeyli dəyişdirdi. İlk neft bumun ( ci illər) təsiri ilə investisiya xərcləririnin sürətlə artımı müçühidə olunmağa başladı. Belə ki, bu dövr ərzində hökümətin həyata keçirdiyi fiskal ekspansiyadan ən çox faydalanan kommunal xidmətlər, enerji və nəqliyyat (investisiyalar əsasən bu sektorlara yönəldilib), dövlət idarəçiliyi və təhsil və müdafiə sektorları olub. Ötən dövr ərzində cari xərclərin əsas hissəsi dövlət idarəçiliyinə və təhsilə yönəlib. Sürətli xərc artımından daha çox faydalan investisiya büdcəsi özündən əvvəlki illərlə müqayisədə 2006, 2007 və 2008-ci illərdə müvafiq olaraq 5,4, 2,2 və 2,3 dəfəyədək artıb, ötən dövr ərzində bu xərc istiqaməti üzrə yalnız 2009-cu ildə azalma qeydə alınıb. Qeyri-şəffaf və hesabatlılığı təmin edilməyən, dövlət maliyyə və ictimai nəzarətin zəif olduğu şəraitdə reallaşdırılan dəyəri ildən ilə daha da şişirdilən investisiya layihələrinin əksəriyyətinin səmərərliliyi şübhə doğursa bu qoyuluşlar xüsusilə də nəqliyyat və sosial infrastruktur sisteminin yeniləşməsində mühüm rol oynadı. Lakin, xərclərin effektiv menecmenti və iqtisadiyyatın liberallığı olmadığı şəraitdə neft gəlirlərinin artımına uyğun olaraq xərcləmələrin genişləndirilməsi, yüngül pulların məsuliyyətlilik, nəticəlilik, səmərəlilik və şəffaflıq prinsiplərinə əməl olunmadan qeyri-məhsuldar sektorlarda xərclənməsi milli iqtisadiyyatda inkişaf və rifah üçün ciddi problem olan korrupsiyanın miqyaslarının

6 genişlənməsini, inflyasiyanın sürətlənməsini şərtləndirir. Bütün bunlar isə əhalinin xərclərini artırır, onların gəlirlərini dəyərsizləşdirir və ümumi rifah göstəricilərini təhrif edir. Bu dövrə məxsus makroiqtisadi vəziyyətin təsvirini aşağıdakı cədvəl vasitəsilə vermək olar. Azərbaycanda neft gəlirləri ilə əlaqəli makroiqtisadi göstəricilər Cədvəl 3. İllər ÜDM artımı (%) ,3 5,0 Adambaşına ÜDM 1 3 artımı ABŞ dolları ilə ,1 5797,8 İnflyasiya (%) Büdcə gəlirləri (mln.azn) Büdcə xərcləri (mln.azn) ARDNŞ-nin büdcə gəlirləri (mln.azn) ARDNŞ-nin büdcə xərcləri (mln.azn) ARDNŞ-dən dövlət büdcəsinə transferlər (mln.azn) ,5 5, Neft gəlirləri (bln.$) ,9 22, 7 Yoxsulluq faizi (%) ,1 Mənbə: Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı, Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi, Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, bu dövrdə 2000-ci ildən başlayan 2 rəqəmli artım tempi ci illərdə özünün pik səviyyəsinə qalxıb. Nəticədə cu ildə Azərbaycanda real ÜDM 3 dəfə, xarici ticarət dövriyyəsi 5,4 dəfə, strateji valyuta ehtiyatları 19 dəfə artmış və 2011-ci ilin 1-ci rübünə strateji valyuta ehtiyatları 34.2 milyard dollara çatmışdır. Həmin dövrə Azərbaycanda orta aylıq əmək haqqı 430 dollar təşkil etmişdir. Halbuki Rusiya bu səviyyədə orta aylıq əmək haqqı həddini 2006-cı, Qazaxıstan isə 2007-ci ildə ötüb. Bizimlə eyni siyası keçmişə malik olan, start dövründə kəskin yaşayış fərqləri nümayiş etdirməyən və hazırda Azərbaycanın neft-qaz resurslarını dünya bazar qiymətlərinə almağa hazır olan Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində isə sosial vəziyyət daha da yaxşıdır. Belə ki, hələ 2007-ci ildə orta aylıq əmək haqqı Litvada 759, 4 avro, Latviyada 719,4 avro, Estoniyada 827,19 avro, Slovakiyada 842,3 avro, Polşada 983,2 avro, Macarıstanda 1104,3 avro, Çexiyda 1126,2 avro, Sloveniyada 1871,0 avro 8 olub. Baxmayaraq ki, Azəbaycanda yaşayışın dəyəri həmin ölkələrin səviyyəsinə qədər bahalaşıb, lakin ölkədə orata aylıq əmək haqqı 300 avro ekvivalentindədir. Eyni problemləri səhiyyə sahəsində də müşahidə etmək mümkündür. İslahatların tətbiqi sürətinə və onun əhatə dairəsinə görə digər sektorlardan da geri qalan səhiyyə bölməsinə 2011-ci ilin büdcəsindən ayrılan vəsait onun xərc hissəsində 4 faizə, ÜDM-də isə 1 faizə qədər paya malikdir. Halbuki müqayisəyə cəlb etdiyimiz Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində hələ 2007-ci ildə dövlətin səhiyyə xərclərinin ÜDM-də payı Latviyada 3,1, Litvada və Estoniyada 3,9, Çexiyada 6,5, Macarıstanda 6,4, Sloveniyada 7,4, Slovakiyada 4,8, Polşada və Rumıniyada 3,8, Bolqarıstanda isə 4,5 faiz təşkil edib. Göründüyü kimi, Azərbaycan hökumətinin artan neft 8 Mənbə: Eurostat

7 gəlirlərindən səmərəsiz istifadəsi əhalinin sosial-iqtisadi nailiyyətlərlərdən bəhrələnməsində əsas maneələrdən biri olaraq qalır. Milli iqtisadiyyatın inkişafı Avropaya inteqrasiyanın sürətləndirilməsi və Avropanın siyasi, iqtisadi və sosial institutlarına inteqarasiyadan keçir. Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycanın qoşulduğu Şərq Tərəfdaşlıq Proqramı vasitəsilə Avropanın genişlənməsi siyasətində fəal iştirakı, Avropanın sosial standartlarının tətbiqi qarşıda duran vacib vəzifələrdəndir. İqtisadiyyatın durğunluq mərhələsi (2011 və...) Son illər Azərbaycan iqtisadiyyatında müşahidə olunan artımların hərəkətverici qüvvəsi artan neft gəlirlərinin hesabına fiskal genişlənmə siyasəti təşkil edir. Hesablamalara görə, 2010-cu ildə neft sektoru ÜDM-in 44,6 faizini, bu sektordan daxil olmalar büdcə gəlirləinin 63 faizini, xam neft və neft məhsullarının ixracatı isə ümumi ixracın 92,9 faizini təşkil edib. Bütün bunlar Azərbaycanda neft resurslarının hesabına böyüyən iqtisadiyyatın mövcudluğunu sübut edir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, resurslarla zəngin ölkələrin iqtisadiyyatlarına xas olan mühüm xüsusiyyətlərdən biri iqtisadi artım tempinin zamanla səngiməsidir. Belə meyl resurs lənəti konsepsiyasında da əsas mənfi simptomlardan biri kimi vurğulanır. Azərbaycan iqtisadiyyatında son dövrlər aşağı düşən artım tempi bu meylin başlanğıcından xəbər verir. Belə ki, Azərbaycan iqtisadiyyatında 2010-cu il də daxil olmaqla son bir neçə ildə real iqtisadi artım tempinin dinamikasında azalma müşahidə olunur. Aşağıdakı cədvəl vasitəsilə bu meyli daha aydın müşahidə etmək olar cu illərdə makroiqtisadi trendlər Cədvəl 4. Göstəricilər Real ÜDM-in artım faizi 24.2% 7.2% Neft ÜDM-in artım faizi 42.9% 8.3% Qeyri - neft ÜDM-in artım faizi 11.8% 5.6% İnflyasiya 13.9% 3.6% Əhalinin nominal gəlirlərinin artım tempi 31.8% 10.7% Əhalinin nominal əmək haqlarının artım tempi 27.0% 8.9% Dövlət büdcəsinin nominal xərclərinin artım tempi 64.3% 6.8% Bank aktivlərinin artım tempi 65% 14% Mənbə: Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı, Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi, Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, son 2 ildə artım templərinin azalmasını üç səbəblə izah etmək olar: neft istehsalında və qiymətlərdə artım templərinin azalması fonunda neft sektorunun ÜDM-nin artımının bir qədər yavaşıması; dünya maliyyə böhranının yaratdığı effektlərin məcmu tələb və kredit bazarlarında yaratdığı neqativ təsirlər; baza effekti (ÜDM hər il daha böyük baza üzərində artıdığına görə eyni miqdarda artım daha aşağı faiz artımıyla nəticələnir). Proqnozlara görə, ci illərdə ölkədə aşağı templə iqtisadi artım müşahidə olunacaq. Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) 2010-cu ilin may ayındakı hesabatına görə, 2011-ci ildə Azərbaycanda orta iqtisadi artım təxminən 3%, qeyri-neft sektorunun artımı isə 4.9% olacaq. Son proqnoz hesablamalarına görə, ci illrədə Azərbaycand orta illik artım tempi 2,65 faiz olacaq. Güman olunur ki, aşağı artım templəri investisiyaların, büdcə xərcləmələrinin və əhalinin gəlirlərinin artımının aşağı düşməsinə gətirib çıxaracaq. Bu isə fiskal və monetar siyasət üçün yeni gerçəklik yaratmaqdadır.

8 Nəticə Hesablamalar göstərir ki, müstəqilliyin yenidən bərpası dövrü ilə müqayisədə son 20 il ərzində Azərbaycanda iqtisadiyyatın fiziki həcm indeksi orta hesabla 4 dəfəyədək artmışdır. Bu artımın əsasən hansı faktorlar hesabına baş verməsi və onun mənbələrini ortaya çıxarmaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 9 BVF-nin hesablamalarına görə 10, ci illərdə Azərbaycanda müşahidə olunan orta artım tempində (11,4 faiz) kapital 7.1%, əmək 0.2%; texnoloji məhsuldarlıq faktoru - 4.1% təşkil etmişdir. Göründüyü kimi, Azərbaycan iqtisadiyyatında kapitalın akumiliyasiyası hesabına artım tempi daha yüksək olmuşdur. Bu meyl xüsusilə də ci illərdə də əvvəlki illərdə olduğundan da daha güclü olmuşdur. Digər tərəfədən iqtisadi artımın mənbələri təhlil olunarkən iqtisadiyyatda əmək məhsuldarlığı və əmək faktorunun iqtisadi artıma töhfəsi də vacib faktorlardan sayılır. Dünya Bankının son ölkə memorandumunda qeyd olunur ki,...mövcud olan problemlər Azərbaycanda bir sıra qonşu ölkələrlə müqayisədə məhsuldarlığın daha az olmasına gətirib çıxarmışdır, xüsusilə də son illərdə iqtisadiyyatın ümumi məhsuldarlığının qeydə alınan müəyyən artımı isə əsasən neft sektorunun artımı ilə izah olunur. Əksinə olaraq, kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın artımı demək olar ki, sıfır səviyyəsindədir. Kənd təsərrüfatı əsasən investisiya çatışmazlığından əziyyət çəkirdi ki, bu da adambaşına düşən kapitalın azalmasında əksini tapmışdır. Lakin, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda xidmətlər sektorunun artımı yüksək olsa da, ölkənin ümumi məhsuldarlıq səviyyəsi qonşu ölkələr olan Gürcüstan və Qazaxıstanla müqayisədə həddən artıq aşağıdır 11 Azərbaycan iqtisadiyyatının son 20 illik tarixinin retrospektiv təhlili göstərir ki, iqtisadi islahatlar və transformasiya porosesləri sürətlənməzsə, iqtisadi libearallıq və şaxələnmə təmin olunmazsa, iqtisadi sahədə əldə edilmiş nailiyyətlərin davamlı olacağı ciddi şübhələr yaradır. Bir neçə il bundan əvvəl yaranmış bu narahatlığa görə, BVF ekspertləri tərəfindən aparılmış tədqiatlar göstərir ki, 2024-cü ildə Azərbaycan real ÜDM-in həcmi 2010-cu il səviyyəsindən 20 faiz aşağı ola bilər. Çünki, ölkədə inkişaf üşün lazım olan 4 başlıca səbəbdən 12 bəxt (1), coğrafiya (2), institutlar (3), mədəniyyət (4)) yalnız birinci ikisi Azərbaycanda tam şəkildə mövcuddur. Sonuncu ikisində olan natamamlıq mövcud artım və inkişafın davamlılığını sarsıdır. Həqiqətən son 20 ildəki pozitiv nəticələrdə Azərbaycanın təbii sərvətlərlə zəngin olması və əlverişli çoğrafi mövqeyi əhəmiyyətli rol oynayıb. Digər başlıca faktorlar üzrə azad bazar sisteminin təşəkkülü, iqtisadiyyatın liberallaşdırılması və mərkəsziləşdirilməsi, idarəetmənin şəffaf və elektronlaşdırılması sahəsində islahatların ləngiməsi ilə iqtisadiyyatdakı institutsional gerilik (institutsions), eləcə də ölkədə iqtisadi rəqabət dəstək, mülkiyyətin toxunulmazlığı, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması, azad məhkəmə və hüquq sisteminin fəaliyyəti mədəniyyəti (culture) Azərbaycanda növbəti dövrü üçün davamlı və tarazlı iqtisadi inkişaf qarşısında xeyli suallar qoyur. Odur ki, ixracatı, fiskal gəlirləri və ÜDM-i təbii resurslardan asılı iqtisadiyyata malik olan Azərbaycanda davamlı iqtisadi artıma nail olmaq üçün real daxili yığım normasının artması xeyli dərəcədə vacibdir. Neft-qaz ixracı nəticəsində yaranan likvid valyuta rezervləri isə daha çox xarici yığım amili kimi nəzərə çarpır və daxildə tələb olunan və Azərbaycan iqtisadiyyatı 9 Bunun üçün iki metoddan daha çox istifadə olunur: (i) iqtisadi artımın uçotu (growth accounting) və əlaqəli göstəricilər sisteminin təhlili (panel regression). İqtisadi artımın uçotu metodunda iqtisadi artımda kapital, əmək və ümumi (texnoloji) məhsuldarlıq faktorunun (TFP) rolu hesablanır. Bu isə Koba-Duqlas istehsal funksiyası na və Solow iqtisadi artım modeli nə uyğundur. 10 IMF Working Paper, Rapid Growth in Transition Economies: Growth-Accounting Approach, July Dünya Bankı. Hesabat No AZ. Azərbaycan - ölkə üzrə iqtisadi memorandum - yeni ipək yolu - ixrac hesabına diversifikasiya, 23 dekabr, 2009-cu il 12 Daren Acemoglu, The Four Fundamental causes, İntroduction of Modern Economic Growth, Princeton University Press, 2009

9 üçün vacib sayılan investisiya-yığım balansını təmin etmir. İnvestisiya-yığım balansını təmin etmək həm də iqtisadiyyatın daxili yığım potensialını artırmaqdan və bunu səmərəli daxili investisiya mühiti ilə dəstəkləməkdən keçir. Azərbaycan iqtisadiyyatında ümumi yığım son illər ərzində baş verən faktiki son istehlakdan geri qalır. Əhalinin son istehlak xərcləri 2009-cu ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 2010-cu ildə ÜDM-in 43%-nə bərabər olmuşdur. Bu isə neft ixracatından əldə edilmiş kapitalın xeyli hissəsinin istehlaka getdiyinin, yeni dəyər yarada bilməməsinin göstəricidir. Hazırda qarşıda duran vacib məsələlərdən biri ölkədə sahibkarlıq mühitinin yaxşılaşdıırlması yolu ilə qeyri-neft sektoruna xarici investisiya axınının güclənməsinə və dövlət investisiyalarının özəl investisiyaları kənarlaşdırmamasına nail olmaqdır. Bunun üçün ilk növbədə inhisarçılıq, qiymətlərin süni şəkildə şişirdilməsi, hakimiyyət orqanları tərəfindən aparılan əsassız yoxlamalar ortadan qaldırılmalıdır. Sahibkarlıq fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik aktlarının təkmilləşdirilməsi, sənaye zonalarının və biznes inkubatorların yaradılması, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı, gənclərin sahibkarlıq fəaliyyətinə cəlb olunması da zəruridir. Eyni zamanda rəqabətin dəstəklənməsi, bəzi vergi dərəcələrinin azaldılması və differensiallaşdırılması, gömrük prosedurlarının daha da sadələşdirilməsi də zəruridir. Yaxın və orta müddətli dövrdə iqtisadiyyatın davamlı artımını və tarazlı inkişafını təmin etmək üçün tələb olunan şərtlərdən biri də iqtisadiyyatda trasnformasiya islahatlarının sürətlədirilməsidir. İctimai əmtəə və xidmətlərin təmin edilməsində və bir sıra qiymət və tariflərin tənzimlənməsində 13, eləcə də ixracatda 14 və enerji istehsalında dövlətin dominant rolu bu istiqamətdə xeyli işlərin görülməsini tələb edir. Uzun müddətli dövrdə Azərbaycanda fiskal siyasətin formalaşmasında artan neft gəlirləri xüsusi rol oynadığını nəzərə alaraq ölkə hökümətinin qarşısında duran başlıca vəzifələrdən gəlirlərin optimal şəkildə idarə edilməsidir. Bu problemlə üzləşən ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, onun həllində vahid yanaşma və ümumi resept mövcud deyildir. Odur ki, hazırkı şəraitdə adekvat fiskal siyasətin müəyyənləşdirilməsi olduqca mürəkkəb və əhəmiyyətli məsələdir. Bir tərəfdən ölkənin köhnəlmiş infrastrukturunun yeniləşməsi zərurəti siyasi və sosial məqsədlərə xidmət edirsə, digər tərəfdən isə yeniləşmiş infrastruktur həm də biznesin xərclərinin azaldilması effektinə malik olduğundan iqtisadi mahiyyət kəsb edir. Lakin, həm siyası və sosial məqsədlər və həm də iqtisadi-biznes effektləri dövlət xərclərini optimallaşdırmaq üçün çərçivənin formalaşdırılmasını tələb edir. Bu çərçivənin formalaşdırılması əlavə effektlərin yaranması və gücləndirilməsi üçün əhəmiyyətlidir. 13 Nazirlər Kabinetinin 178 saylı, 28 sentyabr 2005-ci il tarixli qərarı ilə 39 adda mal və xidmətlərin dəyəri Tarif Şurası tərəfindən tənzimlənir cu ilin yekunları üzrə ixracatda dövlət sektorunun payı 94,65% olub.