SARAS. gusht 2016 Çmimi 300 lekë. Jetë përtej...

Transcription

1 revista SARAS gusht 2016 Çmimi 300 lekë Jetë përtej...

2 Mustafa Nano SELAM ALEIKUM BABA SARAS

3 editorial ide / ndjesi Viti II - Nr.16 Revistë letrare e përmuajshme Jetë të fshehta Botim Saras sh.p.k. Drejtor Besnik Myftari Kryeredaktore Alda Bardhyli Korrektore Albana Bogdani Luljeta Lamçe Grafik Design Bledar Lame Web Artur Allkoçi Marketing Mobile Web info@revistasaras.al mail.revistasaras.al Adresa Rruga Pesë Dëshmorët, Nr. 20, Mëzez, Tiranë Alda Bardhyli Në fund ata bëjnë zgjedhjet që unë do bëja.... Doriss Lessing do ta kuptonte herët që s mund ta shmangte jetën e saj nga librat që do shkruante. Në një formë a një tjetër, burrat që e kishin lënduar, idetë që kishin përshkruar mendjen e saj, që kur sërish më vitin 1943 vendos të divorcohet dhe ti bashkohet partisë komuniste, ku u njoh dhe me gjermanin Gottfried Lessing (mbiemrin e së cilit e mbajti gjithë jetën), mund ti gjeje të shpërndarë në jetë personazhesh, skena ngjarjesh në mbi 20 librat që do të shkruante. Ajo do të ishte e ndjeshme dhe shpesh kokëfortë, mbrojtëse e madhe e feminizmit, dhe një grua që beson tek përparimi, ashtu si në jetë. Një ditë ai do të kthehet, dhe unë e ndjej këtë, do të shprehej duke pirë ccaj diku në vitet 60-të, në një bar në Londër, e bindur se pas botimit të një tregimi në një revistë letrare, i kishte çuar dikujt mesazhin e duhur. Unë doja që personazhi im të ishte i fortë, të ecte përpara, por në rruga që ajo përshkroi tregoi se ajo nuk mund të ishte ndryshe nga unë, do të shprehej shkrimtarja... Për Lessing, ajo ka fshehur një sekret tek çdo libër. Ndikimi i jetës së shkrimtarit në librat që shkruan, është një nga diskutimet me të cilat përballen shpesh kritikët e letërsisë. Analizat më të mira letrare, gjejnë zgjidhjen në gjërat e vogla që janë thënë padashur në shkrimet e bëra, që i çojnë kritikët gjithnjë në një zonë, që ka lidhje me realitetin e shkruesit. Tashmë francezët pranojnë se Mersoja ishte vetë Albert Kamy. Heroi i absurdit në letërsi, ishte personifikimi më i mirë i shkrimtarit të mbërthyer nga idetë ekzistenciale, dhe gjithnjë të kapur nga filozofia. Merso nuk mund të ishte ndryshe, veccse një personazh që kërkon ti kundërvihet sistemit, dhe të jetë i akullt përballë çdo ndëshkimi, apo humbjeje. Ai është i ftohtë kur dashuron, ashtu si ish e dashura e Kamy-së Yvonne Ducailar, do të shkruante në kujtimet me të. Që me shkrimet e para letërsia nuk ishte gjë tjetër veçse një formë tjetër e jetës. Të shkruarit shpesh janë orë takimi me kujtesën për të nxjerrë prej saj, njerëz dhe ngjarje që nuk do të donim t ia besonim harresës. Ata mund të kenë një jetë tjetër, ndoshta atë që mund të kishin dashur në faqet e një libri. Ose mund të mbeten përgjithmonë në germa, të qeshur, apo të hutuar teksa përpiqen të largohen nga diku. Nëse të merr malli për dikë, ti mund ta gjesh në një libër, shprehet Haruki Murakami. Kjo, pasi jetët e personazheve kanë një copëz të jetës sonë. Lidhja mes letërsisë dhe kujtesës është një nga lidhjet më të forta. Nuk është vetëm një lidhje për të ruajtur fort raportet njerëzore, por dhe ato historike, apo politike. Shpesh letërsia ka qenë më e fortë në reflektimin e periudhave të tranzicionit. Nëse i rikthehemi letërsisë së re shqipe të shkruar pas viteve 90-të, ajo nuk është gjë tjetër veçse një rikthim në të shkuarën, për të shpjeguar komunizmin, apo pasojat me të cilat u përball vendi pas hapjes së kufijve. E njëjta gjë ndodh me letërsinë e vendit fqinj Italinë. Fashizmi ndjehet në pjesën më të madhe të letërsisë së shkruar para luftës, ashtu siç ndjehen përpjekjet për të drejtat e njeriut në SHBAnë e pas viteve të, liria seksuale në Francën e shekullit të 19-të, apo censura në letërsinë e vendeve të ish Bllokut të Lindjes, që ashtu si në jetë e fshehën komunizmin...kjo pasi letërsia nuk mund të jetë ndryshe nga jeta. Shpesh ajo është udhëtimi më i bukur që mund të bëjmë në të, e shpesh pasqyra më e trishtë ku mund të shohim reflektimin e realitetit...apo ashtu siç, Dostojevski shkroi, letërsia nuk qe gjë tjetër veçse një udhëtim në jetën time. revista saras 3

4 gusht 2016 në brendësi tregimi 50 Semafor Shkëlqim Çela 14 Dymbëdhjetë tulipanë Saimir Muzhaka 8Jetë që ia vlen të rrëfehet Për Hedli Riçardsonin, gruan e parë të Hemingueit, tetë vjet më të madhe se ai, të skicuar në librin Një grua në Paris Dashuri me ngjyrë Mimoza Hysa poezia 38 Orë të gjata Përktheu Senad Guraziu Mirela KUmbaro/ Një darkë me Faik Konicën Kundera mbetet një autor i zemrës, ndoshta sepse e kam përkthyer... mira meksi/ Letërsia një fshehje e bukur e jetës Jeta e shkrimtarit është shumë në atë që ai shkruan 4 22 ardian vehbiu/ midis letërsisë dhe gënjeshtrës Letërsia thotë disa të vërteta që vetëm letërsisht mund të përcillen 35 Ylli Demneri/ Një shkrim që nuk gënjen Duke shkruar shpëtojmë nga shuarja qenie dhe gjëra Dua të di se çfarë mendon Emil P. Asdurian mendimi 36 Poezi dhe frymëmarrje Ritmi verbal është historik dhe shpejtësia, ngadalësia ose tonalitetet që arrin gjuha... Octavio Paz 44 Një rrëfimtar në botën e vet Nëse nuk do të kishte fund, sulmi i optimizmit do të kthehej në synim politik Roberto Bolaño 12 Turpi «Njeriu ngjan shumë me kafshën, e megjithatë, a mund që njeriu të dorëzohet? «është pyetja që Bassani ngre tek «Gjyzlykët e arta»... Ky numër u mbështet nga Ministria e Kulturës revista saras

5 Islami, femrat, Perëndimi / Vdekja e Zotit / Kufijtë e përgjakur të qytetërimit perëndimor / padijeve/ e Përplasja / fetar Terrorizmi / dhuna dhe Feja skajshëm / e kufijtë në Deri / fuqi Europës e Dialogët / Perëndimit e Shpikja / MANLIO GRAZIANO Lufta e shenjtë dhe e shenjta aleancë Fetë dhe trazira ndërkombëtare në shekullin XXI Nga revolta mikroborgjeze te revolucioni islamik / Imperativët gjeopolitikë / Etika e detyrave Dobësimi i Shtetit-komb / Feja, pushteti dhe sharia / Padija e shenjtë / Kufijtë e përgjakur të feve / Rrënjët e zemërimit perëndimor /

6 LE CL Letër babait J. M. G Bënte vapë e madhe. Vajza kërkoi me sy ku mund të lahej. Gjeti një gji fare të vogël, me një mol të rrënuar. Lyllabaj zbriti gjer poshtë, buzë ujit, dhe aty u zhvesh. Uji ishte i ftohtë dhe kroi i tejdukshëm. Lyllabaj u krodh në të pa ngurruar dhe ndjeu sesi iu tkurrën poret e lëkurës. Notoi për një copë herë të gjatë me sytë hapur nën ujë. Pastaj doli nga uji dhe u ul mbi çimenton e molit që të thahej. Tanimë dielli ndodhej në boshtin e vet të pingultë dhe ndriçimi i tij nuk pasqyrohej më. Uji i akullt i kishte bërë mirë. Ia kishte shpëlarë nga koka mendimet e mëparshme dhe tani vajza s e çonte më mendjen te problemet e vështira të matematikës. Ndjeu dëshirën t i shkruante prapë një letër babait. Kërkoi në çantë bllokun dhe nisi të shkruante me stilolaps, duke u nisur nga fundi i faqes. Babi, të puth, Eja shpejt këtu të më shohësh! Pastaj shkroi mu në mes të faqes: Ndoshta bëj ndonjë marrëzi. Jo se dua. Më duket sikur jam vërtet në burg. Ti nuk e kupton dot. Ose ndoshta, ti i kupton të gjitha, po ke aq kurajë sa të qendrosh, kurse unë s kam. Përfytyro gjithë ato mure, aq shumë mure, sa s kanë të numëruar, mure me tela me gjemba, kafaze hekuri, me hekura nëpër dritare. Përfytyro oborrin e shkollës me gjithë ato pemë, që unë i urrej: gështenja, blirë, rrape. Sidmos rrapet janë të neveritshme, u bie lëkura, të thuash se i ka zënë ndonjë sëmundje. Pak më sipër shkroi: Ti e di sa shumë gjëra dua. Janë aq shumë, aq shumë gjëra që dua, sa nuk e di në jam e zonja t i them dot. Janë gjëra që ua ndiej shumë mungesën këtu, që dikur doja t i shihja. Barin e gjelbër, lulet e zogjtë, lumenjtë. Po të ishe ti këtu, do të më tregoje për to e unë do t i shihja të më shfaqeshin përreth, por në lice s ka asnjeri që të dijë të tregojë për të tilla gjëra. Vajzat janë budallaçka qaramane! Djemtë, po, janë kaqola! E kanë mendjen vetëm te motorët e xhakaventot! U ngjit në krye të faqes: Mirëdita, i dashur ba. Po të shkruaj nga një plazh fare i vogël, aq i vogël sa besoj se mjafton vetëm për një njeri. Ka një mol të shkatërruar ku po rri unë, (sapo bëra një banjë të mirë). Deti ka shumë qejf të hajë detin e vogël, ia lëshon gjuhën deri në fund, kështu që s ka mbetur asnjë pëllëmbë vend i thatë! Dhe në këtë letrën time 6 revista saras

7 ÉZIO dëshirë Ti e di sa shumë gjëra dua. Janë aq shumë, aq shumë gjëra që dua, sa nuk e di në jam e zonja t i them dot. Janë gjëra që ua ndiej shumë mungesën këtu, që dikur doja t i shihja do të ketë shumë njolla uji deti, shpresoj se do të të pëlqejnë. Jam fare vetëm, por s mërzitem. Tani e kam vendosur: s do të shkoj më kurrë ne lice. Kjo punë ka marrë fund... Në fletë s kishte mbetur më dhe shumë vend i lirë. Atëherë Lyllabaj filloi të mbushte njërën pas tjetrës hapësirat me fjalë, copëra fjalësh, copa fjalish, ashtu kot: Deti është i kaltër. Dielli. Dërgomë orkide të bardha. Kasollja prej druri, sa keq që s është aty. Më shkruaj. Po kalon një anije, ku po shkon vallë? Do të doja të isha në një mal të madh. Më thuaj si është drita atje te ty? Më trego për peshkatarët e koraleve. Hapësirat e fundit i mbushi me fjalët: Alga Pasqyrë Larg Xixëllonja Garë sportive Lavjerrës Ylli Pastaj, e palosi letrën më dysh dhe e futi në zarf së bashku me një fije bari, që mbante erë mjaltë. Përktheu: Pirro Misha revista saras 7

8 Jetë që ia vlen të rrëfehet Për Hedli Riçardsonin, gruan e parë të Hemingueit, tetë vjet më të madhe se ai, të skicuar në librin Një grua në Paris Arta Marku Do të vinte një kohë e më në fund ajo do të gjendej gjithandej në një libër të tijin. Ama, do të ishte libri i kujtimeve. Ndryshe e thënë, ishte libri ku ajo, s kish se si të lihej jashtë. Se fundja kish qenë pjesë e jetës së tij, jo pak por për pesë vjet. Një kohë kaq e gjatë nuk mund të fshihet me gomë e tek hidhet dritë mbi të, pjesët e rëndësishme ndriçohen të parat. Kësisoj edhe ajo, Hedli Riçardsoni, gruaja e parë e Hemingueit, figura e saj, portreti..., teksa shkrimtari do të vendoste të shkruante kujtimet, do të ndriçohej në sy të të gjithëve, ngase do të përfshihej në libër, padyshim. Kurse ajo, në kohën e jetesës së përbashkët, teksa ishin burrë e grua, rrisnin djalin e vejevinin andej këndej nga Amerika në Europë, thellë brenda vetes kish ëndërruar të shndërrohej në personazh të letërsisë së tij... Gjatë atyre pesë viteve i ndodhte ta kapte veten mat, duke kërkuar se mos gjente qoftë edhe ndonjë hije të sajën, rreshtave a mes rreshtave të dorëshkrimeve të të shoqit, që i lexonte e etur. Tek e fundit a nuk shkruante ai për gjëra që i kishin jetuar bashkë? A nuk ndodheshin aty, në krijimet e tij, pikërisht ata njerëz që kishin qenë me ta a rreth tyre? Atëherë, pse jo edhe Hedli?...Një herë i pat thënë se donte të shkruante për infermieren me të cilën kishte pasur një histori dashurie gjatë kohës që u shtrua në spital pas plagosjes së rëndë... Më vonë, libri Lamtumirë armë e bëri Agnesën, një personazh botërisht të njohur... Sërish pra, pse Hedli të mos ishte? Pse të mos e bënte ajo, xhiron e botës si një personazh libri? Tek e fundit ishte gruaja e tij... Apo mos ndoshta pikërisht se ishte gruaja, thjesht gruaja me të cilën u martua pa hasur as në rezistencën më të vogël, e mandej prapë gruaja, ajo që ishte çdo ditë në të njëjtën shtëpi me të, gruaja pa mistere dhe pamundësi, teksa infermierja (apo të tjera si ajo) kishte joshjen e mosrealizimit? Mos ndoshta Hedli, duke iu dorëzuar lehtë nuk mund të ishte një idengulitje e pashqitshme e Ernestit ashtu si Agnesa e librit të ardhshëm? Jo se mendime të tilla e sfilitnin Hedlin, por i shkonin nëpër mend gjithsesi. Përfundimisht, sa ishin bashkë, ajo e gjeti veten veç në një kushtim ku shënohej emri i saj dhe i djalit të tyre, në kushtimin e librit Dhe dielli lind që ai e shkroi në kohën kur martesa e tyre po merrte rrokopujën, dhe çfarë gruaja përfitoi ishin vetëm të drejtat e librit dhe të filmit që, vite më pas, rrodhi prej tij. Më vonë ama, Hedli Heminguei u bë personazh librash. Libra që kishin të bënin me Heminguein padyshim, ama jo të shkruar nga dora e Hemingueit (pa llogaritur pra A Movable Feast që u botua tre vjet pas vdekjes së shkrimtarit). Merret me mend, personazh historish kryepersonazhi i të cilave ishte Heminguei. Ndërsa së fundmi (2011), ajo u bë protagoniste e romanit biografik (autorja këmbëngul te të qenit shkrimtare dhe jo thjesht biografe, pavarësisht fakteve historike që përmban libri) me titull Një grua në Paris. Në të vërtetë pat qenë A Movable Feast, nxitja për The Paris Wife (shqip, Një grua në Paris) të Paula McLain, ku sipas shkrimtares, Zëri dhe jeta e saj (Hedlit) janë magjepsëse. Ajo është personi ideal për të na treguar një anë të Hemingueit... i butë, i ndjeshëm, shumë njerëzor, por edhe ajo vetë ishte njeri i jashtëzakonshëm... Hedli ishte shumë e rëndësishme për karrierën dhe pjesën tjetër të jetës së Hemingueit. Pa ndikimin e saj, ai nuk do të ishte bërë shkrimtari që ne njohim. Kështu beson autorja e Një grua në Paris për Hedli Ricardson Heminguein, ndaj 8 revista saras

9 dhe iu kushtua kësaj gruaje, interesante në vetvete, përballë një njeriu interesant padyshim. Hedli Heminguei, është pra Gruaja e Parisit (qw e ka kuptimin, gruaja me tw cilwn shkoi e jetoi nw Paris)... e sakaq një copëz jete e Hemingueit që tek zbulohet, prodhon letërsi... Heminguei, Hedli dhe të dy Duket sikur për Heminguein dihet shumë. Por, për personazhe të tillë ka gjithnjë diçka të re për të zbuluar. Herë gjëra të thëna por që është mirë të rithuhen, parë nga një këndvështrim i ri, e herë të pathëna, mbetur skutave të errëta mbi të cilat papritmas hidhet pak dritë dhe vihet re se janë aty e është mirë t u zbulohen syve të të tjerëve. Tek Një grua në Paris, nga njëra anë është Heminguei i ri, ende i panjohur që bën për vete Hedlin, vajzën tradicionale pa përvojë me djemtë. Heminguei, që nuk mund të lërë shpërfillës cilëndo grua, me rrëfimet e jashtëzakonshme mbi luftën, frontin, takimin me vdekjen që iu duk një çast sikur do ta merrte me vete. Heminguei, sakaq në kërkim të famës, i bindur se diçka ka brenda vetes që duhet t ia japë botës, për të mirën e tij por edhe për të mirën e botës... Nga ana tjetër është edhe Hedli. Gruaja që jo vetëm rri një copë herë të gjatë në krah të tij, por mbi të gjitha ndikon tek ai. Gruaja që i vihet në dispozicion, e heshtur dhe mirëkuptuese, nxitëse dhe ndihmuese. Njëkohësisht një grua aspak e zakontë, një pazakonshmëri me të cilën është shenjuar qysh në lindje. Nisur nga mjedisi ku është lindur e rritur, një qytet i vogël e i heshtur dhe nga familja të cilës i përket; marrëdhënia mes prindërve të saj; mënyra se si ishte ndërtuar dhe funksiononte e ëma; e deri edhe vetëvrasja e të atit mu në mes të sallonit të shtëpisë që e shenjoi vajzën me një imazh të pashlyeshëm tronditës... Dhe pastaj janë të dy bashkë, me të ndryshmet dhe të përbashkëtat e tyre. Nënat posesive të të dyve, hedh idenë Hedli, është një nga arsyet e të qenit bashkë edhe pse Heminguei e kundërshton. Një prirje aventure e të dyve, guximi për të provuar diçka të re, të panjohur që nuk i dihet ku do t i çojë... një arsye tjetër, ndoshta e pranuar nga shkrimtari i ardhshëm. Por, më e sigurta ndër arsyet që i çuan drejt njëri - tjetrit, është fakti se ai kërkonte pjekurinë që ajo ofronte kurse ajo energjinë që ai zotëronte, energji e cila njëfarësoj kish ikur prej saj me moshën... E pra, merrnin prej tjetrit çfarë nuk e kishin brenda vetes. Një copëz intimitet Cili është Heminguei përballë grave? Tek Një grua në Paris, gruaja që qëndron në bosht është Hedli Riçardsoni, gruaja revista saras 9

10 e parë, 8 vjet më e madhe se burri. Por sfondi i jetës së tyre të përbashkët ka edhe gra të tjera. Veç kalimtareve që nuk shenjuan kushedi çfarë në jetën e tij, edhe të tjera, ndikuese, përcaktuese dhe që e bënin për vete. Mund t ia nisim me infermieren që u bë e famshme më vonë nëpërmjet librit Lamtumirë armë. Në të vërtetë i përkiste të shkuarës së shkrimtarit, por rishfaqet në ndërkohën që Hedli dhe Heminguei ishin bashkë, si pjesë e bisedave mes burrit dhe gruas. A duhej ta shkruante ai një libër për të? Pse duhej ta shkruante një libër për të? Hedli besonte se atë kohë, kur u takua me vdekjen për t u ndarë menjëherë prej saj, Hemingueit ju ngulit tmerri ndaj vdekjes, e të shkruante për infermieren, ndoshta do ta ndihmonte. Diçka e cimbiste gruan, por me gjasë, pjekuria e moshës e bënte të logjikonte... Gratë e tjera? S mund të mos jenë kur bëhet fjalë për Heminguein, edhe në kohën kur jetonte me Hedlin. Gra që në të vërtetë e bezdisin gruan, për shkak të mënyrës se si silleshin me të shoqin dhe se si ai sillej me to. Por sërish, ia del të qëndrojë përmbi. Dhe mbi të gjitha, është Paulina Pfajfër. Rivalja më e fortë se Hedli, pikërisht gruaja që i rrëmbeu burrin, ndryshe e 10 thënë gruaja e dytë e Hemingueit... Një copë herë jetët e dy grave mbivendosen, ecin paralelisht. E çuditshme por e vërtetë. Në fillim Paula e dashuruar ia fsheh të vërtetën gruas dhe vijon ta mbajë shoqe. Madje përfiton nga shoqëria. Ai po se po. Ndoshta është koha kur asnjëri nuk është i bindur për lidhjen. Ama, në këtë ndërkohë pothuaj bashkëjetojnë. Që të tre, bashkë me djalin e Heminguejve, jetojnë në të njëjtat hotele. Derisa Hedli fillon e ndjen, kupton, dhe më në fund mëson të vërtetën, tradhtinë e dyfishtë. A mos ndoshta është më e rëndë kështu? Ka të ngjarë. Gjithsesi, Hedli në fillim mendon të rezistojë, të qëndrojë përmbi ashtu si edhe herë të tjera kish qëndruar. Në fillim duke pritur që lidhja paralele të marrë fund... derisa shpalli ultimatumin e saj të 100 ditëve. Bëhet fjalë për një nga pjesët më joshëse të librit: Heminguei mes dy grave: njërën që nuk do ta humbë e tjetrën që do ta fitojë me çdo kusht; i dashuruar me të dyja; i sfilitur nga udhëkryqi... Personazhet e tjerë të famshëm Një grua në Paris është nga libra ku lexuesi ka mundësinë të lexojë për shumë personazhe të famshëm njëkohësisht. Sepse që nga çasti që Heminguei vendos të qëndrojë në Paris, gjendet padyshim revista saras

11 Që të tre, bashkë me djalin e Heminguejve, jetojnë në të njëjtat hotele. Derisa Hedli fillon e ndjen, kupton, dhe më në fund mëson të vërtetën, tradhtinë e dyfishtë mes emrave më të njohur të kohës. Dhe nuk ishin pak, dhe ishin gjeni, papërjashtim. E pranuan Heminguein mes tyre, kryekreje për hir të rekomandimeve që ai kish marrë me vete nga përtej oqeanit, mandej për hir të aftësisë së tyre për të kuptuar se pas tij fshihej gjeniu i ardhshëm që kishte nevojë për kohë dhe mbështetje, të cilën nuk ia kursyen. Është në librin e Paula McLain, Ezra Paund me konceptet e tij të çuditshme për jetën dhe bashkëjetesën, me urrejtjen për martesën dhe etjen për alkool... Është Gertrudë Shtein që bashkëjeton me një grua, me gruan që sa herë Heminguejt u shkonin për vizitë e merrte përkrahu Hedlin për ta çuar në kthinën tjetër, duke bërë, për pakënaqësinë më të madhe të saj, ndarjen tradicionale sipas të cilës: burrat mënjanë në bisedën e tyre intelektuale dhe gratë në muhabetet tipike femërore. Janë Fitzxheraldët që silleshin në mënyrë të pazakontë kafeneve... Janë Mërfët, janë... E ndërsa zbulohet Heminguei me gruan e tij të parë (dhe nëpërmjet gruas së tij të parë), u hiqet nga një copë lëvore për të parë ç ka brenda, edhe shumë prej gjenive të tjerë të kohës së tij. Jetohet në Parisin e papërsëritshëm të viteve 20 të shekullit të shkuar, ku vlojnë bisedat e jashtëzakonshme mbi letrat, artin, kulturën, gjithçka... rrethuar nga avuj alkooli dhe etje e pashuar për aventurë... revista saras 11 *** Është një copëz jete që tek rrëfehet fiton statusin e letërsisë. Është jeta e Hemingueit... Jetët e shkrimtarëve kanë shpesh shancin të bëhen letërsi. Herë të shkruara nga ata vetë, e herë të shkruara për ata nga të tjerët. Në të gjitha rastet janë jetë që ia vlen të rrëfehen...

12 Turpi «Njeriu ngjan shumë me kafshën, e megjithatë, a mund që njeriu të dorëzohet? Ta pranojë se s është veçse një kafshë? «janë disa nga pyetjet që Bassani ngre tek «Gjyzlykët e arta»... e lexova deri në fund. Mbylla sytë. Zemra kish nisur të rrihte rregullisht. Prita që Eliza, e cila qe shfaqur për një çast, të na linte edhe njëherë vetëm, e mandej qetësisht, Nuk 12 por aty për aty i thashë: Ka vdekur doktor Fadigati! Në Italinë e fillim viteve 60-të Giorgio Bassani, një protagonist i njohur i kohës, shkrimtar autor i disa veprave të pritura mirë nga kritika, si dhe një nga editorët kryesorë të Fertinelit nuk mund ti jepte një fund tjetër personazhit të tij. Ky ishte fundi drejt të cilit një qytet konservator si Ferrara e asaj periudhe do ta çonte doktor Atos Fadigatin. Lumi Po ku ai u zhyt për ti dhënë fund errësirës që i kishte pushtuar mendjen ishte ravijëzimi që Bassani po i bënte një shoqërie ende në dyshim për të pranuar të kundërtën brenda saj, qoftë edhe në letërsi. Sigurisht Bassani nuk është autori i parë italian që rrek të prekë temën e homoseksualizmit. Autorë të tjerë herët e kanë prekur këtë temë. Por në vitet 58-të kur libri doli nëpër librari do të kthehej në një pamflet të rëndësishëm jo vetëm për të drejtat e njeriut, por dhe drejt hapjes së shoqërisë. Doktor Atos Fadigati, nuk është thjesht një personazh letrar. Më shumë se gjysmë shekulli nga krijimi i tij, ai vazhdon të bëhet pjesë e jetës tek çdo lexues, që pavarësisht pyetjeve që i bën vetes gjatë leximit të librit, në fund ndjen të jetë përfshirë i gjithi nga figura e këtij personazhi. Në historinë e letërsisë janë pak personazhe si doktor Atos Fadigati. Një burrë i ndershëm, human, i dhënë pas profesionit të tij. Gjithçka ndryshon në jetën e tij në një udhëtim me tren kur njihet me Deliliersin. Ishte mëngjes kur ai bisedoi për herë të parë me të, një mëngjes që do të luhaste ngadalë trupin e doktorit, i cili do të ndjente se tashmë mëngjeset e tij kishin ndryshuar përgjithmonë. Ka njerëz që shfaqen në jetën tonë, dhe nuk na duhet shumë për të kuptuar se ikja prej tyre nuk do të jetë e lehtë. E tillë ishte dhe njohja me Deliliersin, një dashuri e cila do ta vendoste atë përballë shoqërisë, duke ndjerë përbuzjen, izolimin prej saj. Por doktor Atos Fadigatin beson tek dashuria. Ai nuk do ta mendojë se përtej pamjes së brishtë të një djaloshi plot ëndrra qëndron një djalë që një ditë do ta braktis. Ai i jep gjithçka, ashtu siç mund ta japë natyrshëm një i dashuruar, dhe kërkon ta jetojë në mënyrën e tij këtë lidhje të fshehtë. Me një stil shpesh të ftohtë Bassani kërkon të qëndrojë i shkëputur nga personazhi i tij, duke e lënë atë të lirë të jetojë historinë që i ka besuar. Ai thjesht e ndjek në lëvizjet që përshkon, duke na dhënë skena e dialogje të paharrueshme për forcën e intesitetit emocional që mbartin. Duket se shkrimtari nuk e ka të vështirë të përshkruajë qytetin e Ferrarës ku ndodhin ngjarjet, pasi është qyteti i tij i lindjes. Tabloja psikologjike e qytetit, vjen në këtë libër si përshkrimi më i mirë që mund ti bëhet shoqërisë italianë në kapërcyell të shekullit të 19-të. Bassani provokon me një histori dashurie ndryshe, duke vendosur përballë njerëzve të qytetit të tij, një dashuri homoseksuale, për të parë se deri ku do të shkojë qasja që ka komuniteti ndaj individëve të tillë. Vuajtjet e doktor Atos Fadigatit janë të qortueshme në sytë e opinionit, i cili nuk mund ta pranojë një histori të tillë. Vuajtja e tij vjen përmes skenave shpesh të zakonshme, të cilat Bassani i sjell si në një fotografi, duke e lënë lexuesin vetë të gjykojë. «Gjyslykët e arta» është një histori e fortë dashurie, përmes së cilës shohim si mund ta transformojë një opinion i izoluar individin. Në fund të librit, personazhi del i transformuar nga një histori e cila e çon drejt një fundi fatal, dhe Bassani nuk bën asgjë për ta ndaluar. Pasi në letërsi ai do të tregojë vetë jetën. I ardhur në shqip nën përkthimin e Beti Njumës,dhe botimeve IDK, letërsia e Giorgio Bassanit është një letërsi e cila të prek thellë. Përmes një stili të zgjedhur, shkrimtari të përballë me personazhe që jo vetëm jetojnë një histori, por edhe «Gjyslykët e arta» është një histori e fortë dashurie, përmes së cilës shohim si mund ta transformojë një opinion i izoluar individin revista saras

13 bëjnë histori. Jemi në fillimin e viteve 1960-të dhe letërsia nuk mund të jetë tjetër veçse e angazhuar. Si intelektual, Bassani vendosi personazhet e tij përballë fortunave shpesh mediatike, por i bindur se kishte ardhur koha e përballjes së tyre me të vërtetën. «Gjyzlykët e arta» është një libër për tjetrin, atë që mund të jetë secili prej nesh. Një roman pa kohë, i cili dhe tashmë në shekullin e XXI, vazhdon të përkthehet në gjuhë të ndryshme të botës për vetë vlerën që mbart. Një letërsi e mirë, e cila pas takimit me të të bën të ndjehesh i ndryshuar, dhe sigurisht të mësosh nga gabimet e doktor Fadigatit por dhe ta duash mendjen e tij. I lindur në qytetin e Ferrarës, Bassani duket sikur nuk u largua asnjëherë prej saj. Kjo ndjehet në librat që shkroi, pasi pjesa më e madhe e historive ndërtohen në ketë qytet. I vogël pëlqente muzikën dhe ëndërronte të bënte karrierë si pianist, deri sa zbuloi se librat dhe letërsia ishin pasioni i tij i vërtetë. Në vitin 1935 ai ndoqi Fakultetin e Letërsisë në Universitetin e Bolonjës. Ai udhëtonte me tren nga Ferrara në Bolonja, e treni dhe udhëtimet i ndjen shpesh në letërsinë e tij. Një student i angazhuar, Bassano do të merrte pjesë në grupet filozofike të ngritura pranë Universitetit. Në vitin 1940 do të botonte librin e tij të parë me pseudonimin Giacomo Marchi. Gjatë kësaj kohe bashkë me miqtë e tij do të krijonin grupin intelektual të Ferrarës, në përbërje të së cilit do të ishin dhe disa aktivistë politikë. Bassano do të bëhej pjesë dhe e lëvizjeve antifashiste e në maj të 1943-shit do të arrestohej. Më vitin 1944 ai martohet me Valeria Sinigallia me të cilën u njoh gjatë një loje tenisi. Çifti i ri vendoset në Firence ku jetojnë disa kohe, deri sa zhvendosen në Romë ku jetuan gjithë jetën. Librat e parë të tij ishin përmbledhje poetike. Ishte e pashmangshme të mos bëheshe poet në atë periudhë. Ndër veprat e tij kryesore mund të përmendim «Kopshti i Finci-Kontinëve» (përkthyer dhe ky në shqip nga B. Njuma), «Romani i Ferrarës», «Pas portës», «Çafka», «Aroma e Sanës». Ai konsiderohet si një ndër shkrimtarët më të rëndësishëm italianë dhe evropianë të shekullit XX fitues i çmimeve letrare më prestigjioze në Itali. Pjesa më e madhe e veprave të tij janë bërë dhe filma. «Njeriu ngjan shumë me kafshën, e megjithatë, a mund që njeriu të dorëzohet? Ta pranojë se s është veçse një kafshë? «janë disa nga pyetjet që Bassani ngre tek «Gjyzlykët e arta»... a.b. revista saras 13

14 Dymbëdhjetë tulipanë Saimir Muzhaka E prita në aeroport. Pas një nate të gjatë, syhapur, symbyllur, syhapur Pas një nate të harlisur mes ëndrrash që thurnin dhe shthurnin këtë takim. Nga muri ndarës, i trashë dhe i lartë, ngjyrë hiri, nga ai mur që ngrihej, rrëzohej, ngrihej, do dilte buzagaz e ëmbla ime. Më herët, bëra punët e shtëpisë dhe shkova tek dyqani i luleve, në fund të rrugicës ku banoj. Zgjodha tulipanë të kuq. Dymbëdhjetë copë, aq sa vite ka e jona dashuri. -Zgjidhi të freskët, të lutem! Shitësja, një punonjëse e thyer në moshë, me shalë e krahë të trasha, tek i paketonte, më pyeti plot me kërshëri: -Për kë i ke o djalë? -Për të ëmblën time,- u gjegja, sikur treni të lëshonte fishkëllimë nisjeje.- Jeton larg, heraherës bëhemi bashkë. Sot do vij, nga ky qiell sipër nesh,- dhe ngrita sytë gjer në re. Ja, muri përballë u thërrmua, si hiri i duhanit brenda taketukes. E ëmbla ime buzëqeshi që nga larg, hodhi mënjanë flokët, duke tërhequr pas një valixhe bojë kafe. Ngriti dorën e pazënë dhe kur u afrua dhamë një përqafim. E ngrita në sup. E putha. Ç lumturi e madhe, porsi det! Zot, unë s di not, pse më shpie në këtë dert! E ula kokën mbi gjinjtë e saj erëmirë. Një dorë e ngrohtë, përkëdhelte qafën time. Sa më vloi e gjora zemër! M u si veza, kur zjen në tenxhere! Ngrita valixhen dhe e pyeta si shkoi rruga. I zumë pritë një taksie ngjyrë të verdhë, që drejtohej nga një kokëmadh. I thashë shoferit vendin ku do zbrisnim dhe hodha vështrimin nga e ëmbla, që ndërkohë shikonte përtej xhamit. -Si shkoi rruga?- e pyeta, tek i ledhatova dorën. -Sikur më pyete pak më parë! Dhe sikur t u përgjigja. -Ah, e vërtetë,- ia bëra dhe i putha dorën. Zbritëm nga taksia; i dhashë shoferit lekët. Ngrita valixhen, ajo më ndiqte pas. Hymë në pallat, pa këmbyer qoftë një fjalë. Më priste një rrugë e mundimshme; qemë bashkë. Dy dashnorë janë si në majë të dy pemëve. Bëjnë çmos për të gjetur degë të mëdha, që të kapen e bashkohen, dhe bëjnë çmos, që mes degëve të vogla, të zihen, të largohen. -Pse bën sikur digjesh mallit?- më tha e ëmbla ime, kur e putha papushim rrëzë qafës. -Sa do doja, sa do doja, të të digjte gjoksi ty! Hymë në shtëpi. E ula valixhen në cep të korridorit. Shkova tek dritarja; ula perden. S dua hiç ta ndaj lumturinë! -Gjithë natën s mbylla sy!- ia bëra, teksa cika me të krahun. Ç afsh përcolli e gjora zemër! M u sikur të shtrihej n shkretëtirë të Saharasë! -Ej, të lutem, nuk kam nerv për ngashënjim!- tha teksa mbështeti kokën në poltronë e shtriqi këmbët e zbuluara.- Sa më lodh kjo rrugë!- turfulloi pas pak, si një kal i egërsuar. Hoqa vrik këpucët, hodha ujë syve dhe nga kuzhina mora tulipanët. Të bukur jeni boll, u thashë gjatë rrugës që përshkova, por lules sime nuk ia merrni. -Surpriiiizë!- bërtita para saj.- Tulipanë të kuq! E ëmbla ime hapi sytë. Zgjati hundën përmbi lule dhe ia bëri: -Tulipanë pa erë! Siç di të zgjedhësh vetëm ti! Tulipanët, e freskët, mbetën në duart e mia, të thara. Nga telefoni, më la të kuptoja se i kishte qejf kësi tulipanësh. Nuk e zgjata, sepse doja të më fliste kur të zgjohej. I shpura tulipanët drejt e në koshin ngjyrëkuq. Punë e madhe, janë veç lule, thashë pa bërë zë, teksa u vura sipër kapakun. Nuk m u dhimbs as fatura që m i solli në shtëpi. Një recetë më pak, gjithsesi! Ai mjeku me gjyzlyke është i marrë krejt! Dhjetë vite shkollë dhe trajnime, ende nuk e di -E dashur, po të lë që të pushosh!- i thashë me zë të ulët, me frikë se thyeja qelqurinat brenda saj. -Po, po! Më ka lodhur rruga,- tha symbyllur. U shtrita përballë saj, në poltronën tjetër. Ç flokë të derdhur përmbi supe! Qerpikët e gjatë putheshin; krahët e saj të hollë, gjinjtë si kokrra arre, lëkurëbardhë, buzëkuqe... Mbështeta kokën pas poltronës, duke parë. Kur të zgjohej, e ëmbla mund të priste tulipanë. Dhe unë duhet të isha gati, që të vrapoja drejt shitëses plakë: -Zgjidhi të freskët, të lutem! Dhe të bien erë e mirë! 14 revista saras

15 Artisti Saimir Muzhaka Kurrkush do ta besonte, që një fëmijë me peshë e gjatësi normale, që rritet në një familje me bollëk, e që nga shkolla del veç me dhjeta, një mëngjes nëntori, me ajër vjeshte, gdhihet budalla. Lindja natyrale, e një nëne me profesion mësuese, lënë me barrë nga një inxhinier, tip aristokrati, solli në jetë një djalë buçko, siç thanë mamitë që e nxorën jashtë nga vrima. Peshonte 3800 gramë; i gjatë 57 centimetra. Fëmija i parë i këtij çifti pati fatin të gëzojë gjithë të mirat që të sjell kjo jetë. Prindërit, e ushqyen qysh në vogëli me vitamina, proteina, jeshillëqe. Më tej, u rrit në një dhomë që ndërronte mobiliet çdo dy vjet sipas shijeve të veta; ndoqi kurse të shumta dhe kudo, në fakt, shkëlqeu. Në kopsht mësoi plot trembëdhjetë vjersha më shumë se bashkmoshatarët, dymbëdhjetë shkronja dhe po kaq numra, më tepër se fëmijët e tjerë. Shkolla fillore e dërgoi në mbrëmjen e organizuar nga Drejtoria Arsimore Rajonale, ku u shpall Nxënësi më i mirë. Buda, përmes shprehjes Nëse do të njohësh të ardhmen, shiko të shkuarën tënde, në fillim pat të drejtë. Ky djalosh po përmbushte pritshmëritë e farefisit, lagjes dhe më tej, gjithë krahinës. Ai mori medalje ari në shkollë të mesme, vetëm dy nënta në shkollë të lartë, që mund të qeroheshin nga lista më vështirë se orizi, mbrojti tri gjuhë të huaja, e përgjatë viteve si student, fitoi dy çmime kombëtare: një në letërsi, tjetrin në pikturë. Artist,- thërriste lagja.- Djalë të dytë nuk bën nëna! Sukseset e njëpasnjëshme, do të na mbanin duke shkruar e lexuar nja tri netë dhjetori, por meqë janë pak a shumë njësoj, mbetet të kalojmë tek fundi, që do ta skuqte Budën, nëse do jetonte në një kohë me personazhin tonë. Në një agim të kuqërremtë nëntori, në dhomën e tij hyri drita e parë. Lehnin jashtë qentë e lagjes, mes pemëve të revista saras 15

16 zhveshura, me ajër të ftohtë e të lagësht. Doli pas pak dielli, e bashkë me të tregtarët, që nisën të hapnin frutat dhe perimet. Djaloshi ka shkuar 25 vjeç. Po shqyrtonte ofertat e punësimit nga kompani të mëdha, të huaja, që grindeshin kush e kush ta punësonte. Prindërit, domosdo, kapën qiellin nga gëzimi. Këtë ag, si rrallë më parë, ai e gdhiu krejt pagjumë; mes përpëlitjesh, në krevatin me dyshek të butë, mbushur plot me pupla, që e kishte zgjedhur vetë. Kur dita u davarit ngado, e prindërit e tij trokitën gotat në kuzhinë, ai u ngrit nga shtrati, shkoi tek ta dhe u rrëfeu hallin. -Ndjehem njeri tjetër! Prindërit qenë vonë për në punë, e, bënë ç bënë, u përpoqën ta qetësonin. -Epo kjo! Çohesh e i thua vetes nuk jam mirë! Ha këto petulla e shko tako drejtuesit! Aty jashtë,- tha e ëma dhe derdhi sytë tej dritares,- mijëra të rinj e të reja do të vriteshin për ofertat që ke ti! Fjalët e nënës nuk i bënë derman të birit. Sapo pat nisur luftën më të egër: atë me veten. Duke qenë se beteja të tilla shkaktojnë gjithnjë më shumë viktima se luftërat historike, merret me mend, artisti, që njihte më shumë librat se sa jetën, u tromaks dhe shtyti çdo takim. E ëma, e lodhur nga detyrat dhe provimet e nxënësve në shkollë, apo duke marrë parasysh edhe ç djalë të talentuar kishte, pa të keq, i tha: -Nëse s ndjehesh mirë, shtyji atëherë! I ati, i lodhur dhe ai, prej projekteve shumëfaqëshe të inxhinierisë, e mbështeti të shoqen duke shtuar: -Do të presin dhe dhjetë ditë, tjetër s kanë ku gjejnë si ti! Dhe fill pas daljes së tyre nga shtëpia, ai u shtrit në krevat, përsëri pagjumë. Kaloi kështu mëngjesi, paraditja, erdhi dreka, pastaj darka, por djaloshi s hoqi dorë nga e tija. -Ndjehem njeri tjetër! Prindërit, të lodhur nga tekat, i thanë të mblidhte mendjen. -S ke gjë! -Kam! Kaluan kështu edhe tri ditë të tjera, ai shtyti sërish gjithë takimet, prindërit i zgjasnin petulla me mjaltë, pastaj i thoshin nja dy-tri fjalë përpara se të iknin për në punë, ktheheshin, i zgjasnin artistit fruta, prapëseprapë: -S jam mirë! -S ke gjë! -Kam! Shkoi dhjetori me shira, me festa e gëzime, erdhi janari i acartë, me ngrica e dëborë, po ashtu dhe shkurti, mbërriti marsi, çelën lulet, pastaj prilli, u veshën mëngët e shkurtra, në maj u ndez gjaku, mbërriti qershori me dritë e ditë të gjata, korriku dhe gushti i nxehtë, shtatori çoi nxënësit nëpër shkolla, tetori uli studentët në sallat e fakultetit, e ja ku mbërritëm në nëntorin e vitit tjetër: djaloshi ende nuk ka dalë nga pragu i portës. Të merakosur gjer në palcë, në mes të nëntorit, kur binte një rrebesh shiu, prindërit s shkuan më në punë. -Nuk ke gjë, të keqen nëna!- ia bënte ajo, me ca arra të qeruara nëpër duar. -Hiçgjë, të keqen babi,- shtonte ai, teksa i zgjaste bileta të paguara teatrosh e koncertesh.- Do kalojë! -Hajde dalim! -Jo, nuk dal!- përgjigjej thatë djaloshi, që kish marrë një pamje budallai. Kishte humbur krejt gjykimin e njeriut; përgjigjej kuturu. -Pse nuk del? -Më ha pula! -Jo, t u bëftë nëna, dil gëzoje jetën, pula nuk të ha, njeriu e ha pulën. -Vallë, e di pula këtë gjë?- pyeste djali duke ngrënë thonjtë. -Po si jo, pula e di shumë mirë se ç forcë ka. -Ç thua grua! Pula është budallaqe,- picërronte sytë i shoqi. -Po, pula është budallaqe,- shtonte vrik ajo. -Epo, ndaj nuk dal, pula është budallaqe dhe mund të më hajë. Kjo historia e pulës, që mund të shkaktojë të qeshura tek fëmijët e fshatit, është serioze për artistin tonë. Kanë kaluar disa nëntorë, ai është burrëruar, prapëseprapë, nga shtëpia s bën një hap. -Më ha pula,- u thotë prindërve. Ata e qajnë për së gjalli. Ndonjë mëngjes, pijnë çaj bliri dhe flasin për të birin që punon në firmën më të madhe. Pastaj kujtohen dhe qajnë me Oiii. Sapo pat nisur luftën më të egër: atë me veten. Duke qenë se beteja të tilla shkaktojnë gjithnjë më shumë viktima se luftërat 16 revista saras

17 Zonjushë Stein Miqësia e Abedin Dino-s me Gertrud Stein Luan Rama Më 1938, pas kthimit nga Bashkimi Sovjetik ku punoi në studio e Moskës, veçajnërisht si dekorator e grimor (madje dhe i një filmi me personazh Leninin), Abedin Dino u nis drejt Parisit. Ishte një ëndërr e vjetër e tij. Aty kishte kaluar fëmijërinë. Në kujtesën e tij, shtëpia në Auteuil i kishte mbetur si diçka në mjergull. Rrugët, shkolla, pylli i Bulonjës aty pranë... Sa e sa herë binte biseda dhe kujtohej Parisi, Arifi i fliste për poetët e njohur, Verlenin dhe Bodlerin, për impresionistët dhe piktorët e tjerë të mëdhenj. Dhe Abedinit i dukej sikur Parisi ishte atdheu i vërtetë i artistëve. Kur zbarkoi në Paris, në Gare de Lyon, ai ishte njëzet e pesë vjeçar. Ndër të parët që takoi ishte Tristan Tzara, për të cilin atëherë flitej ende si një nga modernistët revolucionarë dhe themelues i dadaizmit. Ishte një emigrant rumun, por që ishte bërë i njohur për ndjeshmërinë e tij artistike dhe modernitetin që kërkonte të sillte në fushën e krijimit artistik duke kërkuar t i thyente rregullat e shkollave të vjetra artistike. Duke qenë se Tristan Tzara më mori nën mbrojtjen e tij, për mua ishte e pamundur atëherë të frekuentoja Andre Bretonin dhe surrealistët e tjerë. Kështu, u lidha me Soupault dhe pak më vonë me Louis Aragonin, kujtonte Abedini, një miqësi që u lidh kur Tzara drejtonte dadaistët në Francë dhe Bretoni ishte një nga mbështetësit e tij të mëdhenj. Në atë kohë Bretoni dhe Tzara e kishin prishur miqësinë e tyre të hershme dhe grupet artistike thuaj se ishin në luftë mes tyre, përsa u përket manifesteve artistike dhe rolit te artit në ndryshimin e shoqërisë. Breton dhe Eluard i bënin luftë dadaistëv e më pas surealistëve të hershëm si Tzara et Jean Cocteau. Viti 1938 në Paris, si në të gjitha kryeqytetet e mëdha të Europës, ishte i mbushur plot ngjarje të mëdha e të stuhishme. Nga një anë, Lufta e Spanjës në kulmin e saj dhe vullnetarët internacionalë që zbarkonin nga e gjithë bota, dhe, nga ana tjetër, nazizmi që po tmerronte Europën. Pas «Natës së thikave të gjata» dhe furisë anti-semite, Gjermania pushtoi Austrinë duke mos gjetur as rezistencën më të vogël nga demokracitë perëndimore. Në Moskë gjykohej dhe ekzekutohej Buharini dhe përgatiteshin gjyqet e tjera të mëdha. Në fund të shtatorit, kryeministrat e Francës dhe të Anglisë, Daladier dhe Chamberlain, nënshkruajnë bashkë me Hitlerin dhe Musolinin Akordet e Munihut. Europa ishte në prag të një lufte të madhe e shkatërrimtare, që shfaqej tutje në horizont. Aragoni botoi skicën e tij teatrale Evropa, i frymëzuar nga vepra e Aristofanit dhe doli hapur me shkrimet e tij kundër shefit të shërbimeve sekrete sovjetike për «vrasjen» e Gorkit. Atëherë Montparnasi gëlonte nga artistët, shumica e të cilëve prej kohësh e kishin braktisur Montmartrën, që dikur ishte qëndra artistike e qytetit. Tashmë kafenetë Select, Le Dôme, Closerie des Lilas dhe më shumë La Coupole dhe La Rotonde në bulevardin e Montparnasit zhurmonin nga artistët e ardhur nga e gjithë bota, nga Evropa qëndrore e lindore, nga Rusia, Japonia, Amerika latine e shumë nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Hemingueji mrekullohej me Parisin, siç e përshkruan dhe në librin e tij Parisi, një festë e pambarimtë, ku, kapitullin e dytë e nis me titullin Mësimi i zonjës Stein. Pikërisht, në këtë kohë, Abedini u njoh me intelektualen amerikane Gertrude Stein, që zakonisht rrinte në kafenenë e saj të preferuar La Coupole. Ne punuam së bashku me Stein, - do të kujtonte më vonë Abedini, - e cila banonte në 5, Rue Christine. Punuam për opera që që kishte ndërmend të vinte në skenë, «Doktor Faustus lights the lights», muzika e së cilës do të kompozohej nga lordi Berners, një mik i afërt i saj dhe i koreografëve rusë, Diagilev dhe Balanchine... Një pjesë e dekoreve-vizatime të Abedinit të asaj kohe do të gjendeshin vite më vonë, pas Luftës së Dytë Botërore. Takimi me Stein, këtë grua të famshme amerikane e kozmopolite, do të linte gjurmë në jetën e Abedinit. Edhe pse në Paris ai qëndron vetëm gjashtë muaj për tu kthyer pas Luftës së Dytë Botërore, si ekzilant politik), por kjo periudhë do të ishte për të një referencë e madhe në kuadrin e koncepteve për artin, dhe modernitetin që do të kërkonte më pas gjatë gjithë jetës, çka është një nga tiparet kryesore të gjithë veprës Stein 1 ishte epiqendra e shumë artistëve amerikanë e evropianë që mblidheshin rreth saj, që nga Hemingway, Dos Passos, Anderson e Fitzgerald 2 e gjer tek autorët e rinj, kubistë e avanguardistë të të gjitha ngjyrave. Koleksioni i veprave të saj, që mbulonte muret e atij salloni të madh në 27, Rue Fleurs, ku banonte më parë me të vëllain, ishte me veprat e autorëve më në zë të epokës. Aty mblidheshin të shtunave në mbrëmje Picasso, Matisse, Picabia, Cocteau, Satié, etj. Të ishe pranë Stein-it, ishte një gjë e veçantë, aq më tepër për një piktor «otoman» si Dino, që edhe pse vinte nga Turqia, spikaste me modernitetin e tij. Në librin e tij Duart, Dino kujtonte: «Nisur nga vizatimet e mia, që Gertrude Stein i pëlqente shumë, disa herë ndodhte që të diskutoja me Alice Toklas, në shtëpinë e saj në 5, Rue Christine si dhe përgjatë bregut të Seine-s në mbrëmje, të ndjekur nga qeni i saj «Basket». Subjekti i atyre diskutimeve të gjalla përqëndrohej në problemin e erotizmit në art dhe veçanërisht prania ose mungesa e sensualitetit në pikturën kubiste. Gertrude Stein pohonte se një pikturë e mirë kubiste i jepte një sensacion të fortë sensual. Unë habitesha, duke këmbëngulur në dinamikën spirale të artit kubist në shërbim të një dimensioni të katërt. E habitshme që një dialog i kësaj natyre mund të zgjatej midis një çifti të tillë me emër dhe një turku të ri 25 vjeçar, i cili sapo kishte zbarkuar në Paris. Megjithatë, Gertrude Stein duke shkruar dhe unë duke vizatuar, ne ndërmorrëm një punë që ajo e kishte për zemër, Faustin e Ri» 1 - Autore e The Making of Americains, ku tregon historinë e saj personale të mpleksur me historinë e krijimit të Amerikës. Që nga vitet 50- të, me veprën e saj letrare e dramaturgjike janë marrë kritikët më të mëdhenj letrarë e të arteve. 2 - Ajo i quante ata brezi i humbur ( Géneration perdue ), nga ku erdhi dhe cilësimi i shkrimtarëve të Brezit të Humbur. revista saras 17

18 Mirela KUmbaro Një darkë me Faik Konicën Kundera mbetet një autor i zemrës, ndoshta sepse e kam përkthyer... Aktualisht, cilët libra keni më për zemër? Në këtë çast që flasim, Kundera mbetet një autor i zemrës, ndoshta sepse e kam përkthyer, ndoshta edhe sepse kam në dorë përkthimin e Lehtësisë ; Princi i Vogël i Saint Exupéry-s është një libër që ma ka rrëmbyer përgjithmonë zemrën; Buzë të ngrira në gaz, janë poezitë e Zef Zorbës që i mbaj në tryezën e punës. Nesër mbase do të jap një përgjigje ndryshe Cili është për ju romani më i mirë i të gjitha kohërave? Nuk besoj te formulat absolute më i miri a më e mira e të gjitha kohërave që në fakt e për fat ende s kanë ndodhur. Në përgjithësi s i jam përgjigjur kësaj pyetjeje, sepse sa herë më pyesin më vjen një përgjigje e ndryshme nga e para; pastaj, kush jam unë që të jap definicione për të gjitha kohërat! Cilat janë për ju tregimet më të parapëlqyera të të gjitha kohërave? Prapë.. J Nuk e di. Unë kam lexuar me qejf në fëmijëri tregimet e Azis Nessinit, në rininë e hershme ato të Cvjagut, tregimet e Zija Çelës, më vonë tregimet e Kafkës. Tashmë nuk lexoj më tregime. Do të vijë një kohë që do t u rikthehem besoj. Cilët ndër ata që merren me letërsi artistike, eseistë, kritikë, gazetarë apo poetë, quani si shkrimtarët më të mirë sot për sot? Në dijen time, që t i ketë bërë të gjitha, dhe t i ketë bërë mirë, një emër më vjen menjëherë ndërmend: Umberto Eco, madje as ai s shquhet për poezi, por ka bërë përkthime të shkëlqyera. Me ikjen e tij u shua mendja e fundit gjeniale e letrave bashkëkohore, besoj. Çfarë gjinie letrare ju pëlqen të lexoni? Dhe çfarë nuk lexoni? S kam parapëlqime gjinie. I vetmi kriter është cilësia. Sot lexoj thuajse vetëm eseistikë dhe histori politike për mungesë kohe. Dhe për të njëjtën arsye nuk arrij dot të lexoj letërsi artistike siç kam lexuar. E them me shumë keqardhje këtë. Çfarë librash mund të na befasojnë po t i gjejmë në raftet tuaja? Në fakt unë s e di se çfarë do të befasonte 18 dikë tjetër në bibliotekën time. Di të them që gjenden aty që nga Pinokio e deri të Meshari i Gjon Buzukut, nga Marquise de Sade e deri te Kurani e Bibla, nga Përrallat e Nastradinit deri tek antikuarë nga Libraria Lumo Skëndo, por edhe autografe nga akademikë francezë dhe autorë si Umberto Eco. Ç t ju them! Ec e gjeje se çfarë mund të jetë befasuese aty... Kush është heroi ose heroina juaj imagjinare e parapëlqyer? Piter Pan dhe Meri Popins J Përtej shakasë, nga leximet nuk para më mbeten heronjtë apo heroinat, më mbeten librat dhe autorët, më mbetet Edukimi i ndjenjave dhe Flaubert, Kronikë në gur dhe Kadare, sikurse më mbetet Njeriu që qesh Lexoja çdo gjë që më binte në dorë dhe përfytyroja librat që doja të lexoja dhe që s mund t i kisha... dhe Hugo-i apo 2666 dhe Roberto Bolano, por edhe Poema e Mjerimit dhe Migjeni, Nemesis dhe Philip Roth, do të ishte e gjatë lista se për fat të mirë qarkullimi i letrave botërore nuk pasuron vetëm bibliotekat, por sidomos imagjinatën. Aty brenda ka plot heroina e heronj. Çfarë lloj lexuesi ishit në fëmijërinë tuaj? Cilët ishin librat dhe autorët tuaj të parapëlqyer? Lexues grabitqar. Lexoja çdo gjë që më binte në dorë dhe përfytyroja librat që doja të lexoja dhe që s mund t i kisha. Zgjedhjen e kishim shumë të ngushtë e të kufizuar asokohe. Romani i parë, ka qenë Ariu Artist i Gaqo Bushakës. Mund të kem lexuar mbi dhjetë herë Tom Sojerin, vdisja për Aventurat e Çipolinos, përpija Zhyl Vernin, adhuroja vargjet e Naim Frashërit. Kujtoj me nostalgji që shkoja çdo javë me tim atë në librari për të blerë librin e javës. Asnjë ndryshim nga brezi im. Lexonim të gjithë të njëjtat libra. Ndryshonte vetëm mënyra dhe kufijtë e shtyrë të fantazisë që ngacmonin te gjithsecili prej nesh ato lexime. Por këtë e shprehnim më pak se sa sot ose shumë pak nga ç e mendonim sepse jemi rritur në një shoqëri ku fjala ishte nën pranga dhe ne ishim mësuar të lexonim mes rreshtave. A jeni futur ndonjëherë në telashe për të lexuar një libër? Normalisht s kisha asnjë mundësi të lexoja libra të tjerë veç atyre të lejuar. S kisha miq në Bibliotekën Kombëtare dhe mesa dukej s isha ndër njerëzit e besuar për t u futur në të ashtuquajturin rezervat ku gjendeshin librat e ndaluar. Në fakultet, falë dy profesorëve të mi francezë, m u dha mundësia në kushte krejt klandestine të lexoja libra të ndaluar në Shqipëri, ata më zbuluan Proust dhe Camus, Baudelaire dhe Rimbaud. Mbetej shumë e rrezikshme kjo gjë edhe në fund të viteve 80 kur na thirrën autoritetet universitare dhe na ndaluan komunikimin me profesorët nën presionin e pasojave që mund të kishim. Por vijuam të takoheshim fshehurazi, ndonëse më shumë trembesha për prindërit e mi të cilët ishin më të ndëshkuar se unë nga spastrimet politike në dekada dhe për pasojë edhe më të panikuar. Prandaj i lexoja fshehurazi tyre që të mos i shqetësoja. Këtë profesorët Champseix e tregojnë më mirë në librin e sapobotuar në shqip Bulevardi Stalin, Nr 57, nën përkthimin e shkëlqyer të shoqes time të universitetit Irena Rambi. Po t ju duhej të përmendnit një libër që ju ka bërë kjo që jeni sot, cili do të ishte ai? Asnjë libër vetëm s të bën ai/ajo që je. Nëse doni një përgjigje metaforë për këtë pyetje ai libër është Libri i Jetës ku autorët e parë, më të rëndësishmit dhe të pazëvendësueshmit janë dy prindërit e mi. Pastaj, jeta bën të vetën duke shtuar fletët. Nga librat që keni shkruar, cilin parapëlqeni më shumë ose është më kuptimplotë për ju? Tekstet që kam rishkruar janë shumë më të mire se ata që kam shkruar. Domethënë përkthimet, sepse i kanë shkruar të tjerët shumë mirë. Vështirë t i ndaj nga njëri-tjetri, por po veçoj një libër të jashtëzakonshëm, Mesdheu i Fernand Braudel histori, eseistikë, prozë poetike, antropologji, të gjitha bashkë në emëruesin e një mendjeje të ndritur dhe të një revista saras

19 mjeshtri të shkrimit. Po qe se do t i kërkonit Kryeministrit të lexonte një libër, cili do të ishte ai? Asnjëherë s kam lexuar, ose të paktën s kam lexuar me qejf, librat që më kanë kërkuar të lexoj, se nuk i qasem dot librit kështu. S besoj se do ia bëja këtë dikujt tjetër, cilido qoftë ai. Rruga drejt Librit dhe drejt çdo libri është shumë personale. Keni planifikuar një darkë me njerëz të letrave. Cilët janë tre shkrimtarët e ftuar? Duke qenë se në imagjinatë lejohet çdo gjë po guxoj të ftoj: Faik Konicën për cinizmin e vet. Oriana Fallaci-n për guximin e saj Orhan Pamuk-un për ngrohtësinë e Mesdheut oriental. Zhgënjyes, i mbivlerësuar, thjesht jo i mirë: për cilin libër mendoni se duhet t ju kishte pëlqyer, por nuk e bëtë? A ju kujtohet libri i fundit që e keni mbyllur pa mbaruar? Ka një arsye pse nuk do t i përgjigjem kësaj pyetjeje. Sado që ju më bëni pyetje siç i bëhen çdo studiuesi pakkush do të shihte studiuesen apo thjesht lexuesen sot tek unë. Si e tillë nuk kam hezituar dikur të kritikoj me emër e mbiemër tituj e autorë kur e kam gjykuar të nevojshme. Në pozitën e ministrit të Kulturës, çdo gjykim i mirëfilltë studiuesi qoftë edhe subjektiv do të konsiderohej si një paragjykim i institucionit që unë drejtoj. Kam vendosur qysh në krye të herës, pikërisht sepse vij nga ajo botë, që gjykimet mbi vlerat, çmimet, programet e projektet që paraqiten për vlerësime të mos bëhen asnjëherë nga ministri por vetëm nga komisione, juri, kolegjiume të pavarura nga ministri. Dhe nuk dëshiroj të lë asnjë hije në këtë gjë. Me keqardhjen e mospërgjigjjes për ju. Kush do të donit ta shkruante historinë e jetës suaj? Shkruhen historitë e jetëve të njerëzve të veçantë. Unë jam njeri i zakonshëm. Shumë, shumë mund të shkruaj kujtimet e mia për njerëz të tjerë më të rëndësishëm për publikun. Te cilët libra ktheheni vazhdimisht? Vijmë të pyetja e parë. Kthehem tek Umberto Eco, te Migjeni, te Kadareja, te Kafka, por shpesh i rikthehem librit i At Zef Pllumit Rrno për me tregue, është si një lloj balsami. Për çfarë librash ndiheni keq që nuk i keni lexuar ende? Uhhh S do më dalin vitet e jetës normale njerëzore për t u çliruar nga kjo brengë. Është i vetmi rast kur më ngushëllon ideja e një jete të përtejme. Çfarë keni ndërmend të lexoni tjetër? Të rilexoj Komedinë hyjnore të Dantes revista saras 19

20 ardian vehbiu Zoti Shyti manovron midis letërsisë dhe gënjeshtrës Letërsia thotë disa të vërteta që vetëm letërsisht mund të përcillen Ra fjala për shkrimtarin e njohur, Damian Gjashta, fitues i çmimit Buzuku me romanin e vet Schengen, por vetëm për t u akuzuar pastaj si mashtrues nga kritiku letrar, Ledio Vuthi, për arsyen e mëposhtme: rrëfyesi në vetë të parë në roman, gazetar i një televizioni kombëtar, bisedonte kapitull pas kapitulli me mafiozin shqiptar të njohur si Beni i Xhikes, që vuante tani dënimin në një burg të Rotterdam-it, pasi kishte drejtuar me vite trafikun e kokainës në vendet e ulëta. Romani i Gjashtës kishte krijuar kështu përshtypjen, ndër lexues, se mbështetej besnikërisht mbi ngjarje reale; edhe pse autori nuk e kishte pohuar këtë gjëkundi, as brenda dhe as jashtë faqeve të librit; e megjithatë, akuza e kritikut Vuthi, se Damian Gjashta nuk kishte qenë ndonjëherë në Rotterdam dhe aq më pak në ndonjë burg të këtij qyteti; dhe se ky Beni i Xhikes ishte një personazh i sajuar krejt, u përjetua si skandal nga qarqet letrare të Tiranës. E patën kujtuar për ndonjë nga ata filmat ku ta lajmërojnë që në krye: mbështetet mbi një ngjarje të jetuar based on a true story dhe mbase prandaj edhe e pëlqyen; ndërsa tani që e morën vesh se Gjashta e kishte shpikur personazhin e vet kryemafioz trafikant të kokainës mik të degjenerimit dhe të dhunës, menjëherë e damkosën Gjashtën si gënjeshtar, si impostor, aq sa e detyruan që ta hedhë në gjyq Vuthin për prishje të reputacionit, dëmtim të imazhit dhe të shitjeve të romanit, e kështu me radhë. Por në fakt, ata filmat që ta thonë haptazi, që në krye, se janë mbështetur mbi një ngjarje të jetuar, se ç kanë një gjë që i dallon nga të tjerët, thamë ne; bien erë jetë, jo myk biblioteke; se tekefundit edhe prandaj e shpallin këtë, që t i përçojnë publikut bindjen se nuk po bën kush shaka. Në qoftë se me këtë doni të më thoni se veprat që rrëfejnë ngjarje të 20 jetuara janë më të vërteta se të tjerat, atëherë nuk jam dakord me ju, tha z. Shyti. Sepse letërsia thotë disa të vërteta që vetëm letërsisht mund të përcillen; madje ky është edhe misioni i këtij arti, që të flasë atje ku historia nuk flet dot më. Dhe këtu ne i kujtuam z. Shyti suksesin e disa veprave tani së fundi, të autorit norvegjez, Karl Ove Knausgård, me titullin Min Kamp, që kushedi si do të jetë përkthyer në gjermanishte, por që në anglishte e kanë dhënë si My Struggle; 3500 faqe ku ai autor rrëfen, pa mbajtur asgjë të fshehtë, jetën e vet private. Katërqind e pesëdhjetë mijë kopje ka Romani i Gjashtës kishte krijuar kështu përshtypjen, ndër lexues, se mbështetej besnikërisht mbi ngjarje reale... shitur Knausgård-i në Norvegji, thamë ne; një vend me një popullsi prej pesë milionësh. Dhe mund të jetë stilist i hollë dhe në gjendje ta suvatojë mirë frazën e ta rrëfejë hirshëm një ngjarje qoftë kjo edhe aq banale sa tortura prej një guriçkë zalli të futur tinëzisht në çizme, por meritën nuk mund t ia ndash nga fakti që ai i ka jetuar këto gjëra, i ka provuar në lëkurën e vet; dhe jeta ia ka shkruar në kujtesë, para se ky t i shkruante për ne të tjerët. Ju kuptoj, tha z. Shyti, por ky djali nga Norvegjia nuk është se përndryshe po habit kënd, përveçse për volumin e veprës së tij, të cilën kanë kohë ta lëçisin vetëm të ngeshmit ose voyeurët e pandreqshëm; meqë shkrimtarët kanë shkruar për veten ose, si me thënë, kanë soditur kërthizën qëkur zuri fill letërsia madje edhe pa dalë ende shkrimtarët si të tillë, janë gjendur tipa që janë përballur me arushën në mal dhe pastaj, kur janë kthyer në shpellë, u kanë rrëfyer të tjerëve për incidentin, përfshi edhe demonstrimin me plagët ende të freskëta, që lënë arusha; sikurse janë gjendur pastaj tipa të tjerë, që janë ngritur m u në asamblenë e shpellës dhe i kanë akuzuar të parët se nuk ka qenë fjala për ndonjë takim me arusha a shtazë të tjera frikëndjellëse, por vetëm për një agresion seksual të mbetur në tentativë, dhe gjithsesi jo ndaj arushës. Dhe ne këtu kujtuam amerikanin Herman Melville, që kishte jetuar ca kohë si marinar, në një balenierë, dhe pastaj i kishte rrëfyer aventurat e veta te Moby- Dick ; një roman të cilit lexuesi i beson, sepse e kupton që autori është parë në sy me balenat, në mos është kacafytur me to ballazi. Por nuk është e thënë, xhanëm, nuk është e thënë, tha z. Shyti; se ka edhe shkrimtarë që nuk shkruajnë dot për çfarë e kanë jetuar tashmë, por vetëm për çfarë nuk e kanë jetuar dot; duke e përdorur letërsinë për t ia hapur dyert një universi tjetër, më të hapur, më të lirë, ku të plotësojnë dëshira të tjera dhe të përjetojnë eksperienca që përndryshe do t u mungonin. Edhe këtu ka një farë logjike, thamë ne; sepse për piloten amerikane, Amelia Earhart, bie fjala, mund ta qëndisë një roman edhe një pilot i sprovuar, që e ka kaluar gjysmën e jetës në hava; por edhe një mësuese shkolle femërore me syze të trasha miopeje dhe bindje feministe të paepura, që nuk është larguar kurrë nga qyteza e vet në Iowa; i pari admiron tek Amelia ato cilësi që kushedi i ka gjetur edhe te vetja, por e dyta veç e merr figurën dhe e vendos në qendër të një ëndrre kushedi të parealizuar që prej revista saras

21 një jete. Tamam, u entuziazmua z. Shyti; dhe këtu më dolët në shteg, sepse më kujtuat shkrimtarin italian, Emilio Salgari, i famshëm për serinë e romaneve me aventura kushtuar Sandokanit, të mbiquajtur Tigri i Malajzisë, dhe që në të ri qe mburrur se nuk kishte lënë xhungël të Lindjes së Largët pa shkelur, por që në fakt nuk kishte lundruar kurrë më tutje se deti Adriatik; në kuptimin që biografitë e tij të hershme, që njëfarësoj synonin t u blatonin besueshmëri romaneve të tij, janë më trillimtare se romanet vetë. Me një fjalë, thamë ne, i shkreti Salgari ishte detyruar të gënjejë për jetën e vet, në mënyrë që lexuesi t u besonte aventurave të Sandokanit në Malajzi; çfarë mund të shërbejë për bukuri si argument për tezën tonë, se shkrimtari i mirë shkruan gjithnjë për gjëra që i ka jetuar vetë; sepse vetëm e vërteta faktike i jep besueshmëri veprës. Aspak, aspak, na kundërshtoi zoti Shyti; aq më tepër që letërsia e madhe shpesh i detyrohet një frustrimi të madh, në kuptimin që shkrimtari u jep personazheve të veta atë jetë që ai, si njeri, nuk arriti dot ta jetojë por që edhe mund ta kishte jetuar, në rrethana të tjera. Dhe mos harroni që për shkrimtarët thonë se jeta e tyre është e gjitha në veprën e tyre; dhe se përndryshe, ata që ua qëmtojnë biografitë, e kanë të vështirë të gjejnë ndonjë gjë me interes, larg kallamarit dhe penës, makinës së shkrimit ose kompjuterit. Letërsia nuk është vetëm raportim, por edhe ëndërr, vazhdoi ai; ndonëse, në një kuptim, ëndrra nuk është veçse raportim nga një realitet që nuk ekziston njëkohësisht me këtë tonin. Por publiku i ka gjithnjë qejf ngjarjet e jetuara, përfundoi zoti Shyti; sidomos ajo pjesë e publikut që i qaset letërsisë me synimin për të shtrydhur a përfituar diçka nga leximi, për të nxjerrë një mësim që mund të hyjë në punë më pas bie fjala, për të pasur parasysh se si duhet të veprojmë, kur të gjendemi ballë për ballë me arushën në mal; ose fundja edhe gjatë një agresioni seksual të mbetur në tentativë. Dhe është kjo pjesë e publikut që e ndoqi me kërshëri të madhe gjyqin kundër Ledio Vuthit, pas akuzës që ia bëri këtij Damian Gjashta për prishje të reputacionit, dëmtim të imazhit dhe të shitjeve e kështu me radhë; madje kur gjykata e hodhi poshtë akuzën, me arsyetimin standard se një kritik letrar si Vuthi është i lirë të formulojë haptazi hipoteza pune, përfshi edhe hipoteza me natyrë thjesht biografike, për autorët e veprave që merr në shqyrtim, atëherë publiku sakaq e keqkuptoi këtë verdikt të urtë dhe përnjëmend filloi të besonte, që nga ajo kohë, se që Damian Gjashta s paskësh qenë veçse mashtrues i rëndomtë, këtë e kishte shpallur tashmë edhe një institucion i pacen si gjykata, që kultivon marrëdhënie të privilegjuar me të vërtetën. revista saras 21

22 mira meksi Letërsia një fshehje e bukur e jetës Jeta e shkrimtarit është shumë në atë që ai shkruan Duhet të zgjedhësh o do jetosh histori si në libra o do shkruash libra..., thotë John Fante. Te ju si ndodh? Nuk mendoj se jam ndodhur ndonjëherë përpara një dileme të tillë, ndonëse tingëllon shumë bukur nga autori i një libri të dashur për mua Qeni im budalla. Ka pasur raste kur kam përjetuar ngjarje apo ndjenja të denja për t u rrëfyer mot à mot, ndërkohë që shkrimësia, është shumë më tepër se një ngjarje apo ndjenjë, është tërë jeta ime. Nga Fonte do më pëlqente të përmendja më tepër thënien: që të shkruash duhet të duash. Kjo po, është thelbësore për mjeshtërinë e shkrimtarit. Sa është jeta e shkrimtarit në historitë që shkruan? E kam thënë shpesh se në lëndën e krijimeve të mia nuk ka asnjë shpikje të mirëfilltë, apo produkt tërësisht imagjinativ. Jeta e shkrimtarit është shumë në atë që ai shkruan. Edhe kur duket sikur nuk është në mënyrë të drejtpërdrejtë, si ngjarje të jetuara apo karaktere personazhesh, është pa dyshim në mënyrë të tërthortë, nëpërmjet ndjenjave, mendimit, botëkuptimit të tij. Por të kuptohemi drejt, në historitë që shkrimtari shkruan është edhe jeta e tij, edhe jeta e të tjerëve që ia kanë besuar atë me rrëfenjat e tyre. Raportet mes tyre janë të ndryshme gjithsaherë. Le të ndalemi te romani juaj, Porfida- Ballo në Versailles. Duket sikur tema e librit është një homazh ndaj një periudhe që ka të bëjë me rininë tuaj. Është kështu siç thoni ju, homazh ndaj një kohe që nuk është më dhe që ishte rinia ime. Ka shumë autobiografi në këtë roman. Është pasqyra e kohës së rëndë të diktaturës e përjetuar në lëkurë, por edhe e përpjekjeve tona për të krijuar lumturi dhe për ta shijuar rininë tonë. Jo gjithçka ishte errësirë. Thuhet se edhe në Ferr, njeriu ia del të krijojë gëzim. Porfida-Ballo në Versailles është edhe romani i shpresës për të ardhmen dhe njëkohësisht i frikës së madhe se a do të ishim ndonjëherë pjesë e Europës së cilës i përkisnim gjeografikisht. Është metaforë e lirisë dhe e traditës së kombit 22 tonë si rrënjës i kësaj Europe të lirë. Thoni se krijimet tuaja nuk janë produkt tërësisht imagjinativ, dhe ka gjurmë të jetës suaj në to, por në përmbledhjet tuaja me tregime Mali i shpirtrave dhe Buzë të panjohura gruaje, ju keni lëvruar tregimin fantastik lënda e të cilit është pjellë e imagjinatës. Në të vërtet kam lëvruar dhe lëvroj tregimin neofantastik, ku elementi fantastik është i pranishëm, por nuk krijohet nga imagjinata, ndonëse i përngjan asaj. Ai krijohet nga realitetet paralele përkundrejt këtij realitetit që jemi mësuar ta quajmë objektiv, të cilat i japin shkrimtarit sinjale të ekzistencës së tyre. Në lëndën e krijimeve të mia nuk ka asnjë shpikje të mirëfilltë, apo produkt tërësisht imagjinativ... Qasja ndaj historisë që keni shpesh në letërsinë që shkruani, ka një shkak te ju? Vjen natyrshëm? Përherë ka një fillesë që ngjiz baltën në poçarinë e shkrimtarit, një fillesë që krijon bazamentin e ngrehinës së veprës letrare. Vjen natyrshëm. Mund të jetë kujtim, ndjenjë, aromë, ëndërr, ndjesi E kam thënë shpesh se fillesat e veprave që kam shkruar, në përgjithësi kanë ardhur nga fëmijëria ime. Nga kujtime imazhesh. Sidoqoftë janë përherë pjesë e jetës sime, përjetimeve, eksperiencave. Si është kufiri mes jetës dhe imagjinatës në ato çfarë shkruani? Në mënyrë sempliste përfytyrojeni kështu: jeta dhe eksperienca ime apo e të tjerëve është lënda kryesore e shkrimësisë, imagjinata janë erëzat. Ky është raporti. Romani E kuqja e demave me korridat, ndeshjet me dema, duket larg kësaj botës sonë. Njëlloj si universi i largët i ikonave të Onufrit. E megjithatë, imtësitë me të cilat përshkruhen, përjetimet e gjalla flasin për një botë tuajën. Po, ky roman ka shumë elementë autobiografikë. Një pjesë e mirë e lëndës së tij, ku bën pjesë edhe përvoja ime si përkthyese letrare, edhe ndeshjet me dema, është marrë nga qëndrimi im i gjatë në Spanjë. Nisur nga eksperienca e një tjetër shkrimtari në lidhje me korridat, nga Heminguej, krijova eksperiencën time dhe u bëra një aficionado e ndeshjeve me dema. Sa për universin e ikonës, fillesa është sërish në fëmijërinë e largët; një ikonë e fshehur që ime gjyshe e ruante me fanatizëm, jo vetëm përndezi imagjinatën time fëmijërore, por bëri që më vonë t i përkushtohesha studimit të ikonografisë, dhe sidomos asaj të Onufrit tonë. A jeni identifikuar ndonjëherë më ndonjë nga personazhet tuaja? Para shumë vitesh në një intervistë në shtyp kam shpallur: Në romanin tim Frosina e Janinës, Ali Pashai jam unë. Mund të jetë letërsia një fshehje e bukur e jetës së shkrimtarit? Po, ose një shpallje e saj nën një mbulesë të bukur që të tjerët e konsiderojnë trillim. Ndodh që t u besoni sekretet tuaja jetës së një personazhi? Ndodh shpesh. Si përkthyese sa e keni gjetur jetën e shkrimtarit në librat që keni shqipëruar? Shumë. Fjala vjen Dashuria në kohërat e kolerës të Gabriel Garcia Marquez-it është historia e dashurisë së prindërve të tij. Shkrimtari dhe letërsia e tij janë dy botë të ndryshme? Janë të ndryshme domosdo, edhe duke pasur pjesë të njëllojta. Sepse letërsia nuk është realiteti, është diçka më shumë, e pasuron atë. Përndryshe, ç kuptim do të kishte? revista saras

23 revista saras 23

24 Pasqyrat Mira Meksi Rrugës që të çonte në vilën e madhe buzë liqenit të Bledës, ajri mbante erë kashte të djegur, ndërsa horizonti notonte në muguj vapësire. Ngrehina e vilës së dikurshme presidenciale, tani hotel luksoz, gjendej në një park të mrekullueshëm me parcela lulesh nga e tërë bota, me një sfond të ravijëzuar nga alpet sllovene që asaj ore kishin marrë ngjyrën e të kaltrës së muzgut, ku projektohej silueta e një kështjelle mesjetare përmbi një shkëmb të thepët. Ishte verë e nxehtë, por moti u ftoh befas në udhë e sipër dhe kur hymë në rrethinën e pafund të vilës së vjetër, nisi të bjerë shi me rrëshekë. Në sallën e madhe e të boshët të restorantit shiu që gjëmonte përjashta ngjante si i një tjetër bote dhe, gjithçka aty brenda, vaktësia e ambjentit, tryezat me mbulesat ngjyrëbuta, mungesa e njerëzve, im shoq përballë meje që përtypte ngadalë një fetëz bukë, të cilën e pat lyer me gjalp dhe, me një përkushtim të lavdërueshëm, e kishte stolisur me kripë e piper duke më rrëfyer historinë e vilës, kishte shije paqeje. M u krijua përshtypja se koha në restorantet e vjetër rrjedh ndryshe nga ajo brenda restoranteve moderne: është e ngadaltë dhe molisëse. Ngadalësia e saj bën që e tashmja të nisë përtueshëm udhën për në të shkuar, të puqet një çast me të ardhmen në rrugë e sipër, dhe të krijojë një ndjesi përjetësie, e cila të kaplon papritur. E lëshuar mbi shpinoren e karrikes, me qarkullimin e gjakut si të ngadalësuar dhe me qepalla paksa të rënduara nga molitja, tek vështroja kamarierët e shumtë që rrinin si të ngrirë nën uniformën e tyre të përsosur, me të njëjtën shprehje solemne në fytyrë dhe në një largësi të përllogaritur mirë, nga ku të ishte e pamundur dëgjimi i bisedës sonë, mendoja se, ndoshta, ideja e përjetësisë është ideja më marroke që na mbin në kokë. Porse më pas, me librin e hajeve në dorë, veshja prej lëkure e të cilit kishte kundërmimin intim të brendësisë së makinave luksoze, duke këqyrur emrat e gatimeve shkruar me një kujdes të imtë, me gërma të spërdredhura, në tri gjuhë, pa ilustrime dhe të mbështjella nga një mister i pabujë, i cili zbulohej vetëm kur kamarieri ngrinte qëllimshëm ngadalë, dhe në një çast që varej vetëm prej vullnetit të tij, këmbanën ngjyrëargjendi përmbi pjatë, ndërrova mendje se, përkundrazi, nuk kishte kuptim të mos ekzistonte përjetësia. Nuk kishte kuptim të zhdukej dhe të bëhej pluhur gjithçka që shihja atij çasti dhe të gjitha ato që mbaja në kujtesë, nuk ishte e mundur të tretesha unë në asgjë bashkë me atë pjesë të lëndës sime që tani dashuronte, urrente, përbuzte; nuk ishte e mundur të ndodhte e gjithë kjo dhe unë të mos ta ndieja apo të paktën ta shihja, e vendosur diku, në një pikë të gjithësisë dhe në një kohë që të më përkiste... Përmbi gjelbërimin jashtë vazhdonte të binte shi. Tej dritareve të mëdha shihej një hajat i mrekullueshëm me harqe të gurta nga ku shiu varej litarë; nisa t i vështroja litarët e shiut për minuta të tëra, ndërkohë që kamarierët vazhdonin ritin e servirjes, dhe zbulova yje të mëdhenj vezullues në errësirën e natës që qepeshin pas harqeve prej guri. Yje përmes litarëve të shiut. Xhami i dritareve i pasqyronte yjet nga muri i restorantit që ndodhej përballë tyre dhe ata qepeshin, të mëdhenj dhe të shdritshmë, pas Ishte verë e nxehtë, por moti u ftoh befas në udhë e sipër dhe kur hymë në rrethinën e pafund të vilës së vjetër, nisi të bjerë shi 24 revista saras

25 natës dhe shiut. Pasqyrimi i yjeve më bëri të mendoj për pasqyrimin e madh në univers, dhe pushtetin e tij të pamatë -- a nuk thuhet se gjithçka këtu poshtë në tokë nuk është veçse pasqyrimi i asaj sipër në qiell, a nuk thuhet se gjer lëkura jonë njerëzore me nishanet e saj pasqyron besnikërisht hartën e trupave të qiellit, a nuk është, siç thotë Borges-i lëkura e tigrit të sotëm pasqyrimi i pafund në kohë i lëkurës së tigrit të parë, në mos qoftë i njëjti dhe i vetmi tigër që ka ekzistuar në jetë të jetëve, a nuk është lavdia e Birit pasqyrimi i lavdisë së Atit? revista saras 25 * * * Vila e Bledës ishte tumbllaz me pasqyra; të mbinin përpara edhe aty ku mendooje se nuk mund të kishte pasqyra. Ishin pasqyra të vjetra dashamirëse dhe mikpritëse, madje ca më shumë kur ishin pak të turbullta nga një avull kohe. Vetëm nga kënaqësia e vështrimit të imazhit tim në to, unë që nuk i dua fort pasqyrat dhe që i dorëzohem plotësisht dhe ia besoj imazhin tim vetëm pasqyrës ovale të shtëpisë sime, ndalesha kotazi në sheshpushimet e kateve, apo në korridoret përpara dyerve të suitave, dhe qëndroja çaste të tëra përballë tyre, si e magjepsur nga grishja e pasqyrtë: mrekullohesha me formën që i jepnin lëndës sime para se ta pasqyronin, dhe tisin e dritës që buronte nga ujërat e tyre e më vishte të tërën. Kish raste që kjo formë i përkiste imazheve të fotografive të mia të kaluara. U mësova aq shumë me to ditëve që bujta në vilë, saqë edhe kur më përkeqësohej humori, më kapte trishtimi, apo nuk më ecte puna krijuese dhe bëhesha nervoze, shkoja dhe vendosesha përpara tyre, me shpresë se tisi i dritës që buronte nga ujërat e tyre, që më mbështillte dhe më sillte imazhin tim nga një kohë e kaluar, do të më ndihmonte. Dhe vërtet, forma ime në to ishte përherë e lulëzuar dhe, me anë të një mekanizmi të panjohur, arrinte të më kthente qetësinë dhe humorin. Kisha pikasur edhe diçka tjetër: kur ndodhesha qoftë edhe në rrethinën e pasqyrave, valë kujtimesh fëmijërie më përmbytnin gjithsaherë, aq sa ngutesha të shkoja dhe të vendosesha përpara tyre që të mund t i përjetoja si të gjalla për çaste të tëra. *** Zonjën plakë të veshur me sqimën dhe petkat e qëmotit e pikasa për herë të parë natën e tretë që ndodhesha në vilë, kur rreth një orë pas mesnate plasi sërish një stuhi shiu dhe kanatat e drunjta të dritareve të shumta të apartamentit tim

26 zunë të përplaseshin me tërsëllimë. U ngrita përgjumësh dhe me të shpejtë nisa t i mbyllja një e nga një, në fillim kanatat e jashtëme, pastaj ato të brendshmet dhe në rrëmujë e sipër hapa pa dashur derën e apartamentit dhe pashë atë: ndodhej tamam përballë pasqyrës sa një bojë njeriu të korridorit të apartamentit tim dhe kishte mbi kokë një kapele të madhe blu prej plisi, me një fjongo të bardhë, nga ku arratiseshin bukle flokësh të kuqe flakë, të cilën e vërtiste si fugë mbi kokë duke i ndërruar vend gjithsaherë; kur, më në fund, e rehatoi kapelen mbi kokë, nisi të pozonte në dhjetra forma, duke u rrotulluar brenda kostumit blu dhe duke recituar pa zë me duar dhe me një pathos të zjarrtë. Pastaj filloi të kërcente një si minuet të ngadalë dhe, në fund fare, nxori nga çanta e vogël e dorës një kuti tualeti dhe filloi të stolisej rëndë; arrija të shikoja vetëm një pjesë të fytyrës së saj në pasqyrë. Nuk po u besoja dot syve, por aroma e fortë e një parfumi të vjetër përzier me një kundërmim krizantemash të vyshkura më solli në vete: duhet të ketë qenë aktore, thashë me vete, po interpreton një rol që nuk ia kanë besuar kurrë dhe që i ka mbetur peng në zemër. Kur gjykova se e kishte përfunduar interpretimin, duartrokita lehtazi për t i dhënë kënaqësinë e spektatorit asaj shfaqjeje të fantaksur nate. Zonja plakë u kthye rrëmbimthi nga unë, u prish në fytyrë, më vështroi egrasi dhe u zhduk në çast përpara syve të mi. Dola vetëtimë dhe kontrollova korridoret dhe shkallët: frymë njeriu. U avita te pasqyra ku përpara një çasti kish qëndruar zonja plakë dhe ajo më rrëfeu fytyrën time të habitur, ndërkohë që më pështolli aroma e fortë e parfumit të vjetër përzier me kundërmim krizantemash të vyshkura. Këtë aromë nuk e zhduk dot, brita me zë të lartë, kjo është provë, unë të 26 Pasqyrat e paimagjinueshme të vilës së Bledës, ndryshe nga ato të rëndomtat që e pasqyrojnë materien vetëm në formën mjerane të së tashmes... pashë, të vështrova, të sodita, nuk jam as e marrosur dhe as e përgjumur. Aktore e dështuar! vijova me mllef. Isha lodhur papritur, u shtriva në shtrat dhe më zuri gjumi menjëherë. Asaj cope nate që kishte mbetur pashë ëndrrën më të çuditshme të jetës sime: vrapoja udhëve të qytetit për t u dhënë miqve lajmin e vdekjes sime. Më kishte kapur një tmerr i madh, e para se isha në këmbë, edhegjallë, dhe bisedoja me njerëzit, porse e dija që më kishte mbaruar koha ime dhe nuk mund të bëja dot më asgjë, dhe e dyta, sepse trupi im pa jetë gjendej në morgun mjeran të një spitali të rënuar dhe, nga mungesa e përkujdesjeve, kishte zënë të deformohej dhe të prishej, siç më njoftoi një mik nga morgu dhe siç e verifikova vetë mëpastaj duke e vuajtur shumë, ndërkohë që çasti i kalljes në varr vononte pa fund... Të nesërmen, herët në mëngjes, me një filxhan të madh me kafe përpara, u ula në një tryezë të tarrracës që shihte nga hyrja kryesore e vilës dhe, orë të tëra, përgjova banorët e vilës, duke dëgjuar kambanën e dëshirave që binte në manastirin e ishullit; më pas dola në hajat dhe i rashë përqark edhe dy orë të tjera parkut të paanë gjer në fund të shkallëve që binin në liqen -- zonjën plakë flokëkuqe nuk e pashë gjëkundi. Me shumë takt pyeta për aktoren e moshuar me veshje skene një nga riakët e recepsionit, i cili ngriti supet. Atë natë, pasi kishte kaluar mesi i saj, mbajta veshin ngjitur te dera, e bindur se aktorja flokëkuqe do të vinte sërish të luante rolin e saj përpara pasqyrës; kaloi rreth një orë përpara se të më kapte veshi një rrëgajë zhurmëzash që nuk munda dot t i identifikoja me asgjë. Hapa derën frymëmbajtur dhe u fsheha vrik pas një vazoje të stërmadhe prej guri me një pemë të tharë sipër, e cila ndodhej në një sallon nga ku hapeshin korridorë të shumtë; pamja që m u shfaq para syve qe e jashtëzakonshme: përpara dhjetëra pasqyrave të sallonit qëndronte një trumbë njerëzish të jashtë kësaj jete që mundoheshin, duke bërë lloj-lloj gjestesh dhe lëvizjesh të shoqëruara me pëshpërima, të gjenin ekzistencën e tyre brenda ujërave pasqyrore ; ishin fantazma që vinin nga kohëra të pafundme, që ia dilnin të krijonin imazhin e kujtesës së tyre në pasqyrë. Nuk di sa gjatë qëndrova duke vështruar mrekullinë pa kuptuar gjësend. Në një çast, m u ndërmendën rrëfimet për popullin e pasqyrave që e merrnin lëndën prej sinologut të famshëm Herbert Allen Gilles. Kuptova, më në fund, se gjithçka që po shihja asaj mesnate, pasqyrimi i kujtesës së fantazmave, po ndodhte nga një marrëveshje që ky populli i jashtëjetës ia kishte dalë të bënte me popullin e robëruar brenda pasqyrave, i dënuar nga Perandori i Verdhë të pasqyronte servilshëm veprimet njerëzore dhe, se një ditë, me siguri, ky populli këtej, si shpërblim për këtë pasqyrim, do ta ndihte të çprangosej prej qelqit dhe shtresëzës së metaltë... Në mëngjes, pothuaj nuk i ndieja gjymtyrët. Mbështetur në krah të tim shoqi, në hollin e vilës së Bledës, ndërsa taksisti merrej me bagazhet tona, shihja banorët e përkohshëm të vilës dhe punonjësit e saj që vërtiteshin brenda jetës së tyre të thjeshtë, pa e ditur se vila e tyre kishte pasqyra po aq të jashtëzakonshme sa pasqyra që Tarik Ben Ziyad-i* gjeti në një kullë dhe që pasqyronte gjithësinë, apo sa pasqyra që Lukiani nga Samosata* mundi të këqyrte në hënë, apo sa pasqyra universale e magjistarit më të madh të të gjitha kohërave, Merlinit,e ngjashme me një botë të tërë prej qelqi. Pasqyrat e paimagjinueshme të vilës së Bledës, ndryshe nga ato të rëndomtat që e pasqyrojnë materien vetëm në formën mjerane të së tashmes, pasqyronin lëndën në një mori kohësh dhe jo vetëm lëndën; ato pasqyronin jolëndën, joformën, pasqyronin vdekjen dhe kujtesën. Ishte e pabesueshme, ishte e jashtëzakonshme. Ndihesha si përpara një mrekullie. Kujtesa ime vetiu nisi të recitonte rrëfimin e Lukianit nga Samosata: Pashë edhe një mrekulli tjetër në pallatin mbretëror: një pasqyrë e madhe është vendosur përmbi një pus, i cili nuk është shumë i thellë. Nëse dikush hyn në pus, ai dëgjon gjithçka thuhet te ne mbi tokë, dhe nëse shikon në pasqyrë, vështron tërë qytezat, të gjithë popujt, sikur të ishte në mes tyre. Edhe unë pashë familjen time dhe tërë atdheun tim, po a më panë edhe ata; këtë nuk mund ta them me siguri U mbusha me një gëzim të lig ndaj të gjithë njerëzve që shihja përqark: kalojeni të gjallët tuaj në këtë vilë, o të verbër me sy, mendoja, unë do të rikthehem këtu, kam gjithë vdekjen time përpara... Bledë, gusht 1999 *Tarik Ben Ziyad-i, strateg ushtarak me origjinë berbere, shek VII, një nga aktorët kryesorë të pushtimit islamik në gadishullit iberik. * Lukiani nga Samosata, shekulli i II, rehtor dhe satirist i lindur në Samosata, provincë romake e Sirisë, që shkruante në greqisht, në stilin neo-atik. Vdiq në Egjipt. revista saras

27 BAJRAM PEÇI Shtjellime historike për troje e fise të lashta shqiptare SARAS revista saras 27

28 Në Motelin e Shegëve Ballsor Hoxha Athu çka jam duke bo? Faqen përngjitur me lëkurën e stomakut të saj, poret dhe puset e lëkurës së saj, më duken aq të mëdha, jam aq afër dhe i përqendruar në ato. Disa nga poret duken si maje malesh, pastaj i shoh hullitë në mes tyre, është sikur shpërfaqje e universit. Senset e mia janë, më duket, sikur kërcasin nga përçimi i poreve të lëkurës së saj. Lëkura e saj është sikur llavë e mbështjellë me masë lëkure. Sapo kemi bërë seks, dhe jemi të shkrehur mbi tokën e asaj që të tjerë e quajnë Moteli i Shegave. Faqja ime e mbështetur, përqafuar në stomakun e saj, ka filluar të humbas masën, peshën dhe fizionominë në mendjen time. Dhe më bie shikimi, bie si i tepërt, sikur kërkon një tjetër univers. Ku jam? Mbi trupin e saj. Athu? Athu pse jam këtu, këmbët shtrirë shpështjellë me fijet e shushatura të barit nëpër gishtërinjtë e këmbëve të mia, gjarprin e spërdredhur për tulin e pulpave të saj, dorën e majtë duke përqafuar fundin e barkut të saj, pse jam këtu? Athu? Si është e mundur? Mendoj. Krejt afër nesh Renoja ime e kuqe, e parkuar, si është e mundur, pikërisht në mes të pyllit mbi qytetin Qafa e Kuqe, mbi kodrinën e Fustanit të Valëzuar, në mes të lisave të këtij pylli, jo dhe aq të rritun, të ketë një hapësirë si kjo. Janë katrore, me shumë hyrje dhe me hapësirë të mjaftueshme për të parkuar veturat dhe për t u shtrirë. Drunjtë janë sikur të mbjellë me precizitet për të formuar forma të dhomave. Dhe bari përfundi në tokë i gjelbër dhe i shkurtë dhe i butë. Asgjë tjetër, vetëm lisat si mure të gjalla dhe formësuese të dhomave, dhe bari. Dhe qiftet që vijnë për t u humbur në trupat e njërit tjetrit. Pastaj janë kërcejt, buburrecat, insektet, që gumëzhitin së bashku me rrezet e diellit dhe me frymëmarrjet tona, dhe njëlloj qarku i gjallë të gjithë hapësirës me ne brenda. Kuptoj këtë dhe bëj të lëviz, por nuk 28 mundem. Vazhdoj. Në mes të këtij pylli, që disa e quajnë Moteli i Shegave, dhe atë pikërisht për shkak se në mes këtyre lisave ka hapësira, të mjaftueshme për vetura, dhe për të dashuruar, që të shkrryhen mbi trupat e njëri tjetrit, janë hapësira si të krijuara nga dikush mu për këtë qëllim. Dhe nuk është kjo e tëra, më e çuditshmja është se këto hapësira, janë pikërisht katrore. Si dhoma, si kthina, si ndërtime me natyrë, për të ofruar orgazëm të pastër dhe të kthjellët, e cila, për shkak të natyrës dhe llojit të qifteve që vijnë aty, gjithherë përfundon në rrënjët e barit. Por, vazhdoj të mendoj, por, edhe kjo është një mbarsim, edhe kjo është vazhdim i rrjedhës së natyrës, edhe kjo është një ndër-kuptim, mendoj, me dorën mbi fundin e barkut të saj i cili fryhet dhe shfryhet, fryhet dhe shfryhet, nën dorën time, dhe me këtë arrin të shthurë përqendrimin e energjisë brenda saj, dhe krejtësisht natyrshëm dhe butësisht, dora ime dhe trupi bëhen një organizëm, por sidoqoftë, vazhdoj, kuptohemi, ne qiftet shkrryer mbi, nën dhe nëpër njëri tjetrin, me natyrën, me universin, vazhdojmë llojin tonë me universin, sepse pikërisht lëngun e ekstazën e burojm në tokë, në barë, në rrënjët e barit dhe të lisave dhe të gjetheve të rëna në ditët e nxehta të vjeshtës. Lëvizi qepallat, me shikimin e funduar diku, diku jashtë kësaj që ka këtu dhe përtej kësaj, dhe sikur zgjohem. Sikur trupi i saj ka krijuar një zonë të ngrohtë ku pjesët e trupit tim në kontakt janë shthurur nga forma dhe masa, dhe, dhe pluskojnë, qarkullojnë dhe ndër-shkëmbehen, dhe pikërisht për shkak të kësaj, kur hapi dhe mbylli qepallat, sikur ndërmendem nga kjo, nga kjo që njerëz e quajnë ekstazë post-orgazmike, ndërmendem dhe kuptoj se ka kaluar kohë e gjatë, por aq e shkurtë, që prej se është shpërndërruar fizionomia jonë. Dhe, pastaj, më kujtohet se isha duke menduar për derdhjen e ekstazës sonë, të qifteve të hakërryera nëpër trupat e njërit tjetrit, më kujtohet se dashuria me tokën, me dheun, rrënjët e barit, lisave, luleve dhe gjetheve do të krijojnë, do të japin fryte të një krijese të re në botë. Paramendoj se do të lindin njerëz, të rinj, njerëz të ndryshëm, me kushedi çfarë fizionomie, dhe se do të na vijnë në përqafim si fëmijët tanë, si fëmijët tek prindërit dhe tek baballarët dhe tek nënat e tyre. Athu? Ku jam? Athu? Krejt natyrshëm dhe pa sforcim dhe as pa ndonjë turp e dyshim, pikërisht prej anash këmbës së shtrirë gjerë e gjatë, cullak të saj, dhe në mes gjarprit tim të zdërhallur, aty dikun në pyllin e fijeve të shkurta dhe të gjelbra të barit brenda dhomës së Motelit të Shegave ku gjendemi, ngritet një krijesë e lindur nga ne të dy dhe nga stomaku i tokës, dhe ecë drejt meje. Ngjitet, ngjitet ngadalë por edhe me vendosmëri, mbi këmbën e saj të bardhë si qumësht, si lëng luleboreje, si borë, dhe ecë. Krejt natyrshëm ecë, krijesa është pak më e madhe se buburreci, pak më e zhvilluar se miza, por është kafe dhe në ndërtim të trupit sikur buburrec. Para vendit ku duhet të ketë organet gjenitale, apo ku unë e paramendoj se duhet të ketë organet gjenitale, ka të lidhur një fije të revista saras

29 barit. Ndërsa e ka trupin me të kafe të vezullueshme dhe të gjallë, trupin rrathërrathë dhe të ndërtuar me forcë të plotë, sytë i ka të bardhë. I ka të bardhë dhe sikur të pas një harxhimi të energjisë. Më duket sikur krijesat në filmin The Omega Man (me Charlton Hestonin në rolin kryesor) që sytë i ka sikur të harxhuar energjinë njerëzore dhe sikur i kanë mbetur pas ndonjë mungese totale të ndonjë esence njerëzore, asaj që na bën njerëz. Janë të bardhë, edhe si sperma, por edhe sikur në mungesë të një shkëlqimi dhe të një diçka që nuk arrin të lidh, të krijoj, të ndërtoj, të rritet. Jam i tmerruar. Dua të lëvizë, por, nuk mundem, jam pjesë e trupit të saj. Krijesa njeri-tokë vazhdon të ecë drejt meje. Tani është në zonën e kërthizës së saj dhe ka hapur duart. Vjen në përqafim timin, vjen duke më qeshur, duke më dashur, duke më kërkuar dhe duke pritur po të njëjtën nga unë. Krijesa ecë, dhe ecë, e vendosur, e fortë, e gjallë dhe e ndryshme nga çdo gjë në këtë univers dhe e padyshueshme për ekzistencën e saj. Ecë dhe qeshet dhe ka duart hapur gati për përqafim. Universi më nuk ka mundur të duroj, mendoj, universi është rebeluar ndaj njeriut dhe ka bërë atë që nuk është e mundshme në realitetin njerëzor, ka krijuar këtë krijesë. Ka krijuar këtë fëmijë tonin dhe ka krijuar nevojën e tij për të na përqafuar. Krijesa, duke ecur e vendosur, ka arritur te gjiri. E ka kapur me të dy duart e saj të çuditshme gjirin e saj dhe ka filluar të pijë qumësht. Jo, vetëm e thithë, vetëm thithtë nga thimthi i gjirit të saj dhe me sytë e bardhë të tej-ndezur më shikon i kënaqur, i përmbushur dhe i vendosur. Megjithatë unë nuk lëviz dorën. Nuk munden, por as nuk dua të shkëputem nga fuqia e rrëzëllimit të ekstazës së saj post-orgazm. Jam tejet i shastisur për të mundur të përjetoj orgazmën apo për të qenë në gjendje të mendoj. Por as nuk mund të shkapem nga kjo lëkurë e saj. Përnjëherë sytë e bardhë të krijesës njeritokë marrin fizionominë e djalit tim shtatë muajsh. Përnjëherë krijesa është djali im bebe që thithë thimthin e gruas sime. Më në fund shpërthej çdo gjë dhe harroj çka jam duke parë apo çka jam duke imagjinuar apo çka do të dreqit që është duke më ndodhur. I jepem tërësisht ekstazës dhe për-ngjitjes me lëkurën llavë dhe me pore të ngritura si maje mali të saj dhe shpërbëhem në ngrohtësinë e tyre. Nuk e di as nëse kam dorë. Nuk e di as nëse jam unë. Në të vërtetë nuk e di nëse kam trup, eshtra, muskuj mish apo lëkurë. Nuk jam. Në të vërtetë jam unë i shtrirë në barin e motelit të Shegave, por jo edhe dora ime në fundin e barkut të saj, faqja ime është një re qarkullimi ngrohtësie të gurgullueshme dhe sikur zonë që shumohet dhe shumëfishohet dhe krijon re të ekstazës. Mirëpo, pikërisht tek faqja tjetër, tek ai moment i shumëfishimit të ekstazës, ma kap faqen krijesa tokë-njeri. Më kap për faqe sikur të isha fëmijë. Dhe nuk mund të ngritem as të bëj asgjë përpos të ndjejë. Pastaj krijesa fillon të qajë sikur djali im shtatë muajsh Artani. Qanë dhe qanë. Jam nisur në ora katër e pesëmbëdhjetë, menjëherë pas punës dhe e kam marrë në veturë atë në ora katër e dyzet e pesë. Pa asnjë fjalë, pa asnjë nevojë për kuptim, dhe pa asnjë ndjenjë të fajit jemi nisur për në motelin e Shegave. E di që kam vozitur si i trentë, si i çmendur, sikur seksi jo të ishte për herë të parë, por sikur të ishte gjëja e fundit që mund të bëja në këtë jetë dhe ndonjëherë, sikur të ishte i vetmi shërim dhe atë sa më shpejtë dhe me sa më urgjencë. Ende pa pas thënë asnjë fjalë, pas gjysmë ore të pritjes në trafikun e dendur pas përfundimit të orarit të punës dhe pas parkimit të veturës, jemi zhveshur dhe kemi bërë seks si të çmendur. Dy herë, tri herë, nuk e di, ka vazhduar për një kohë, të gjatë, apo ashtu më duket mua, dhe, dhe nuk e di është harxhuar bota. Përnjëherë asgjë në këtë botë nuk ka pasur, asgjë nuk ka mbetur për t u dëshiruar, parë apo për t u kërkuar, apo për t u njohur, apo për të dashur. Dhe jam këtu, dhe rri. Jo, nuk rri, jam i shpërbërë, gurgulloj si re energjie, shkrirë çdo masë, peshë dhe fizionomi. Athu pse jam këtu? Mendohem prapë. Athu? Pse? Pse? Tërë kjo. Tanimë që krijesa është e nduar-ndurtë me djalin tim shtatë muaj Artanin, athu, pse jam këtu? Djali tjetër, tre vjeç, Dashi, gruaja, bashkëshortja, sigurisht më presin për drekën e pas punës. Sigurisht gruaja, pas punës, është ngutur të përgatis drekën për ne të katërtit. Dhe, sigurisht tani mendon se unë jam me ndonjë grua, dhe sigurisht më urren me çdo gjë që ka. Mund dhe ta shoh, me sytë të ikur nga realja, nga ajo që të gjithë e pranojnë për realitet, dhe sidomos, në zhurmën e vajit të krijesës tokë-njeri që qanë si djali im shtatë muajsh, mund ta shoh gruan time ulur para dollapit të rrobave të mia duke i nxjerrë ato, krejtësisht pa ndonjë lidhje, dhe duke i paluar me dashuri. Dhe në të njëjtën kohë që i palon me dashuri më urren dhe më mallkon. Dhe, budallicës, ia merr mendja se jam me ndonjë të dashur... Çdo gjë është në rregull, e pranoj edhe fajin, e di se krijesa është imagjinatë nga faji im, edhe me gruan do të bisedoj, edhe me atë do të merrem vesh, e në fund edhe ndoshta do të ndahemi. Pastaj përnjëherë, me shikimin ikur nga çdo gjë, rënë aty, diku në një zonë krejtësisht të panjohur dhe të pa-kapshme, ndërmjet realitetit, ndërmjet realiteteve, dhe ndërmjet fizikes dhe të mundshmeve, pikërisht aty diku brenda përçarjeve të senseve, pikërisht aty më kujtohet djali tjetër, djali tre vjeç i cili nuk ka asnjë dije për atë që është duke ndodhur, për atë që jam duke bërë, për ato që po më presin me gruan, apo ndoshta edhe jo me gruan, ndoshta do të arrij të sajoj diçka, por për të gjitha këto Dashi kurrë një gjë nuk e di. Sytë e kaltër në të gjelbër, faqet gjithherë të kuqe, flokët dredha të gjata dhe me një krenari të theksuar. Gjithmonë me dorën kapur për dorën time, dhe i ëmbël dhe i vendosur gjithherë. Djali, Dashi, nuk e di se ajo që bën, aty ku është dhe ato që i dëshiron, janë tej. Se çdo gjë më e mirë është pikërisht tej, tej asaj ku jetojmë dhe asaj ku gjendemi dhe ku duhet të gjendemi. Dhe se ato, pikërisht ato, arrihen duke thyer këtë, këtë sajesë... Mirë të gjitha, por, Ajo. Ajo përfundi meje. Ajo me të cilën kam bërë dashuri dhe i kam ndjerë të gjitha këto? Ajo? Ku shkon? Çka ndodh me atë? Ajo më në fund ngritet nga pozita jonë e përbashkët. Koka ime përplaset për toke dhe faqja ime përqafon dheun. Ajo vishet. Ajo hipë në veturë. Ajo pret. Unë, unë kam mbetur në të njëjtën pozitë, i rënë, dhe i humbur, dhe i shpërbërë aty ku nuk arrin realiteti, dhe as realitetet. revista saras 29

30 30 revista saras

31 I përndjekuri i dashurisë Unë jam i burgosuri yt, Rroj me prangat që ti m i ke vënë, Po çudi, as qelia s më mbyt Dhe s më mbyt as dritarja e zënë. Kur ti prangat m i hodhe në mish, Unë i putha duart e tua, Është rast i pashëmbullt ta dish, Që xhelatin ta puth e ta dua! I përndjekuri yt erotik, I perndjekur të mbetet gjithmonë! Erotik i mirë a i lig, Hidhmi duart në fyt, torturomë! Ky burgim sa do të zgjasë s e di ; I përjetshëm do kisha dëshirë, Veç ti eja më shpesh në qeli, Të përndjekurit tënd i vjen mirë... Dritëro Agolli Në foto Dritëro Agolli dhe e shoqja Sadija në vitet e para të dashurisë revista saras 31

32 Korbat sot janë të ashpër i vetmuar si një arë e tharë dhe e korrur që shtrihet mbi tokë për t u përdorur e për t u dorëzuar. i plagosur si një ish cub që tashmë shet gazeta në një cep. i përlotur si një koriste e plakur që mori pagesën e saj të fundit. një shami është perëndia dhe adhurimi yt, në këtë renditje. korbat sot janë të ashpër si thonj këmbe që rriten nën mish gjatë një nate në birucë --- rën rën rënkojnë rendin përreth korbat dhe fluturojnë përqark duke shpërndarë melodi spanjolle dhe kocka. dhe gjithkundi është askund --- ëndrra është e keqe si cica të rënë dhe goma të shpuara: përse vazhdojmë me mendjen dhe xhepat plot pluhur si një djalë i keq që sapo doli nga shkolla --- ma thuaj ti, ti që ke qenë hero i ndonjë revolucioni ti që mëson fëmijët ti që e ke pijen e qetë ti që ke shtëpi të mëdha dhe endesh kopshteve ti që ke vrarë një njeri dhe nënshtron një grua të bukur ti ma thuaj përse po digjem nga tërbimi si 32 revista saras

33 poezi Në zemrën time rri një zog i kaltër Charles Bukowski një plehrë e vjetër e thatë. do të kishim, padyshim, një korrespondencë interesante bashkë. do e mbanim me punë postierin. dhe fluturat dhe milingona dhe ura dhe varreza shpikësit e raketave dhe qentë dhe mekanikë do të vazhdojnë të ekzistojnë edhe për ca deri sa të na mbarojnë pullat dhe/ose idetë. mos ki turp nga asgjë; më duket se Zoti i krijoi të gjitha për të qenë kyçe mbi dyer. E vazhdon pijen? i vjellë, në breg, me fletoren e verdhë të vjetër jashtë sërish shkruaj nga krevati siç bëja dhe vjet. do takoj doktorin, të hënën. po, doktor, këmbë të dobëta, marrje mendsh, dhimbje koke dhe vuaj nga shpina. e vazhdon pijen? do të më pyesë. i bën ushtrimet, vitaminat i merr? më duket se thjeshtë më ka sëmurur jeta, arsyet e njëjta, bajate por të luhatshme. edhe gjatë garave ndjek kuajt tek rendin para meje dhe më duket e pakuptimtë. largohem herët, pasi blej biletat për garat e mbetura. po ikën? pyet punonjësi i motelit. po, është e mërzitshme, i them. nëse të duket e mërzitshme atje jashtë, më thotë, duhet të ishe këtu brenda. kështu që ja ku jam, i mbështetur mbi nënkresat e mi sërish veç një tip i plakur veç një shkrimtar i plakur me një fletore të verdhë. diçka po ecën në dysheme drejt meje. oh, qenka macja këtë herë. zog i kaltër në zemrën time rri një zog i kaltër që kërkon të dalë por unë jam më i fortë se ai, i them, rri këtu, nuk do lejoj njeri të të shohë. në zemrën time rri një zog i kaltër që kërkon të dalë por unë i derdh uiski dhe thith tym duhani dhe kurvat dhe banakierët dhe shitësit e ushqimoreve kurrë nuk e kuptojnë se ai është atje. në zemrën time rri një zog i kaltër që kërkon të dalë por unë jam më i fortë se ai, i them, atje të rrish, mos do të më fusësh në telashe? do të mi dhjesësh punët? do të më prishësh shitjet e librave në Evropë? në zemrën time rri një zog i kaltër që kërkon të dalë por unë jam shumë i zgjuar, e lë të dalë vetëm netëve, ndonjëherë kur të gjithë flenë. i them, e di që je atje, prandaj mos u pikëllo. pastaj e fus sërish brenda, por ai vazhdon të këndojë, atje brenda, nuk e kam lënë të vdesë plotësisht dhe flemë bashkë kështu me paktin tonë të fshehtë. dhe është mjaft e bukur të bësh një burrë të qajë, por unë nuk qaj, po ti? shkak dhe pasojë më të mirët shpesh vdesin nga duart e veta thjeshtë për të shpëtuar dhe ata që mbeten pas nuk arrijnë kurrë ta kuptojnë vërtet përse dikush do të donte të shpëtonte prej tyre...shqipëroi Iris Sojli revista saras 33

34 Iris Sojli Henku letrar dhe dobësitë e Bukowskit Henku ka diçka të fymëzur nga Hemingway... Padyshim Bukowski është një nga shkrimtarët dhe poetët më autobiografikë, në historinë e letërsisë. Si romanet apo tregimet, ashtu dhe poezitë e tij, nuk janë gjë tjetër, veçse një transformim në formë letrare të jetës së autorit, përshkruar me një vërtetësi prej një njeriu, që s ka asgjë për të humbur. E ndonëse forma autobiografike haset shpesh në prozë, në poezi, sidomos në varg të lirë, ajo është tepër e vështirë dhe kërkon virtuozitet të jashtëzakonshëm. Këtë virtuozitet e gjejmë kudo në poezitë e Bukowskit, që nuk nguron të kthejë në varg biseda cubash në cepin e rrugës, sherre grash të lodhura nga jeta apo shkëlqimin që has në sytë e maces së tij. Megjithatë, ekziston një veçanti në formën autobiografike të autorit. Padyshim, gjithçka frymëzohet nga ndodhi të jetës së tij, por në këtë pikë vlen të ngremë pyetjen: cili është Charles Bukowski, autor? Që në fillim të veprës së tij, Bukowski krijon personazhin e tij artistik: Henry Chinaskin, ose Henkun, siç e thërrasin miqtë. Një personazh shumë i ngjashëm dhe i frymëzuar nga vetë autori, por dhe shumë i ndryshëm, përsa i përket karakterit të tij shpërthyes. Këtë ndryshim, e ka spikatur fillimisht miku dhe biografi i autorit, Neeli Cherkovski, i cili i referohet Henkut letrar si një personazh-mjet, për të fshehur dobësitë e Charlsit. Histori që në të vërtetë, mbylleshin me një përshëndetje të thjeshtë, në prozën apo poezitë e autorit përfundojnë me rrahje të përgjakura, që shpëlahen me birrë, verë, uiski (gjithmonë të cilësisë më të ulët), ose të vjella. Ky transformim i realitetit, s është gjë tjetër veçse një pasqyrim i vuajtjeve shumë më të thella, se ato të shkaktuara nga të rrahurat. Bukowski vuan thellë dhe pamundësia e tij për të rënë dakord me jetën e rezervuar për të dhe të ngjashmit e tij, nga shoqëria, vjen e përshfaqur përmes grushtave, shkelmave, zemërimit. Për mendimin tim, ky është dhe këndvështrimi nga i cili duhen perceptuar skenat e dhunshme që shoqërojnë gjithmonë rrëfimin e tij. Henku ka diçka të fymëzur nga Hemingway-dhe Bukowski bëri gjithçka Një personazh shumë i ngjashëm dhe i frymëzuar nga vetë autori, por dhe shumë i ndryshëm... që cilësitë e tij të ngjasonin se i përkisnin vetë autorit. Ketë sforcim, ai e shpreh dhe në poezinë «Zogu i kaltër», ku i kërkon kësaj brishtësie të personifikuar në zogun e kaltër, të mos dalë në sipërfaqe, pasi kështu do të rrezikonte shitjet e autorit të suksesshëm në Evropë. Por «zogun e kaltër» nuk ngurroi ta sillte në dritë biografi i tij, në botimin «Hank a life». Zbulimi i Cherkovskit mbi këtë ndërtim fiktiv të alter- egos së autorit, u bë dhe shkaku i cenimit të miqësisë së tyre, e cila për këtë arsye u ftoh gjatë viteve të fundit të jetës së Bukowskit. 34 revista saras

35 Ylli Demneri Një shkrim që nuk gënjen Duke shkruar shpëtojmë nga shuarja qenie dhe gjëra... Fotografi japonez, Nabuyoshi Araki, një pjesë e mirë e krijimtarisë së të cilit është e lidhur me të shoqen (martesa, muaji i mjaltit, udhëtimet, sëmundja e saj, vdekja), si dhe me jetën e tij të përditshme (mace, lule, kënde të shtëpisë, retë në qiell etj.), thotë: «Fotografia është jeta. Jeta është një udhëtim sentimental». Vetë përdorimi i fjalës «sentimental» shpreh tonalitetin e fotografive të tij. Në një krijimtari me nota autobiografike, veta e parë është më tepër një zë. Një zë me të gjitha tonalitetet. Dhe Araki do të shtojë këtë frazë sa të bukur aq edhe të vërtetë: «Trupi im është kthyer në aparat fotografik». Jeta e tij është një pretekst për të fotografuar. Të njëjtën gjë do të thosha edhe për shkrimtarin, të paktën ashtu siç e konceptoj unë: jeta e tij është një pretekst për të shkruar. Pak nga pak të shkruarit kthehet në një mënyrë ekzistence. Duke shkruar shpëtojmë nga shuarja qenie dhe gjëra në një shoqëri dhe kohë të caktuar, ku mund të kemi qenë dëshmitarë. Është po ajo gjë që ka ndodhur me dy librat e mi: «Më kujtohet» dhe «E dashur A». Shpeshherë, njerëz që kam njohur më vijnë në mendje me gjestet dhe fjalët e tyre. Kështu, në njëfarë mënyre, shpëtoj edhe vetë ekzistencën time. E ndiej që ky është motivimi im më i madh për të shkruar. Libri «E dashur A» ka lindur nga frika se mund «të vdesim» duke u harruar, si dhe nga ajo kënaqësi për të vazhduar «jetën». Siç thoshte Kierkegaard-i, «Shkrimi është vazhdimi i jetës». Një përsëritje e saj me një largesë kohore. Çka e bën tërheqës artin e të shkruarit. Udhëtimi më i bukur është ai që tregojmë pasi jemi kthyer. Madje Proust-i shkon më tej, duke thënë: «Jeta e vërtetë, jeta realisht e jetuar, është letërsia». Në ditarin e tij, André Gide sjell këtë thënie të Proust-it: «Ju mund të tregoni gjithçka, por me kusht që të mos shkruani në vetën e parë». Por është shkrimi ai që përcakton shkallën e së vërtetës dhe të realitetit dhe jo përdorimi i vetës së parë. Ka mjaft tregime autobiografike që të japin përshtypjen e mungesës së realitetit. Dhe tekste të quajtura romane që e arrijnë atë gjë. «Një autobiografi, thotë Philippe Lejeune, nuk Proust-i shkon më tej, duke thënë: «Jeta e vërtetë, jeta realisht e jetuar, është letërsia» është një tekst ku autori thotë të vërtetën, është një tekst ku autori thotë që është e vërtetë. Kujdes!». I gjithë problemi është në gjetjen e fjalëve e të frazave të sakta, të cilat i bëjnë gjërat të shihen, të ekzistojnë duke harruar vetë fjalët. Ka vetëm libra që të tronditin, që të hapin mendjen, të nxisin ëndrrat, dëshirat, që të shoqërojnë, apo të zgjojnë dëshirën për të shkruar. Qofshin të shkruar në vetën e parë apo në vetën e tretë. Sa më përket mua, cilado qoftë pjesa autobiografike në një vepër letrare, ato që më pëlqejnë janë frazat pa metafora dhe pa efekte. Një shkrim që nuk gënjen. revista saras revista saras 35

36 Poezi dhe frymëmarrje Octavio Paz Étiemble* pranon se kënaqësia poetike mund të jetë me origjinë fiziologjike. Më saktë: vjen prej muskujve dhe organit të frymëmarrjes. Dhe për të përligjur pohimin e tij nënvizon se masa e vargut aleksandrin francez - koha që vonohemi për ta shqiptuar - përkon me ritmin e frymëmarrjes. Po ashtu ndodh edhe me njëmbëdhjetërrokëshin spanjoll e me atë italian. Megjithatë, Étiemble nuk na shpjegon se si dhe pse na shkaktojnë kënaqësi vargjet e masave më të shkurtra apo më të gjata. Gjatë shumë shekujsh tetërrokëshi qe vargu kombëtar spanjoll dhe, po ashtu, pas reformës së Garsilasos tetërrokëshat e romancës vazhdojnë të jenë mjet i qëndrueshëm për poetët e gjuhës tonë. A mund të mohohet kënaqësia me të cilën dëgjojmë dhe themi tetërrokëshin tonë të vjetër, vargjet e gjata të Uitmanit apo vargjet e bardha të isabelinëve*? Duket se masa varet më shumë nga ritmi i gjuhës - siç ka treguar poeti Tomas Eliot në një ese shumë të njohur, kënaqësia vjen prej muzikës së bisedës - se sa nga fiziologjia. Masa e vargut gjendet qysh në embrion, në masën e frazës. Ritmi verbal është historik dhe shpejtësia, ngadalësia ose tonalitetet që arrin gjuha në këtë apo atë moment, në këtë apo atë gojë, priren për t u kristalizuar mandej te ritmi poetik. Ritmi i epokës është diçka më shumë se një shprehje e figurshme dhe mund të bëhej një model historie për çdo komb - dhe për çdo njeri - nisur nga ritmi i vet jetësor. Ky ritëm - koha e veprimit, e mendimit dhe e jetës shoqërore - është gjithashtu e mbi të gjitha ritëm jetësor. Shpejtësia marramendëse dhe fluturake 36 nga Lope de Vega te Kalderoni bëhet madhështore, shëtitje emfatike përmes gjuhës; poezia e Huidobros* është një varg të shtënash verbale, siç i përshtatet temperamentit të tij dhe atij të brezit të pasluftës së parë botërore që sapo zbulonte shpejtësinë mekanike; ritmi i vargjeve të Cesar Vajehos* rrjedh prej të folmes peruane... Kënaqësia poetike është kënaqësi verbale dhe është bazuar te gjuha e një epoke, e një brezi dhe e një komuniteti. Nuk e mohoj që ekziston një lidhje e padyshimtë midis frymëmarrjes dhe vargut: çdo fakt shpirtëror është gjithashtu edhe fizik. Por kjo lidhje nuk është e vetmja e as përcaktuesja, sepse, po të ishte ashtu, do të kishte vargje vetëm të së njëjtës masë në të gjitha gjuhët. Të gjithë e dimë se japonezët nuk praktikojnë veç metrikën kon - pesë dhe shtatërrokësh -, ndërsa arabët dhe hebrenjtë preferojnë vargjet e gjata. Të recitosh vargje është një ushtrim frymëmarrës, veç është një ushtrim që nuk përfundon në vetvete. Të marrësh frymë mirë, plotësisht, thellë, nuk është vetëm një praktikë higjiene e as vetëm sportive, por një mënyrë për t u bashkuar me botën dhe për të marrë pjesë në ritmin universal. Të recitosh vargje është si të vallëzosh me lëvizjen e përgjithshme të trupit tënd dhe të natyrës tënde. Parimi i analogjisë apo përkimi kryen këtu një funksion vendimtar. Recitimi ka qenë - dhe vazhdon të jetë - një rit. Aspirojmë dhe thithim botën, mbushemi me botën, në një akt që është ushtrim frymëmarrjeje, ritëm, imazh dhe ndjenjë, në unitet të pandashëm. Frymëmarrja është një akt poetik sepse është një akt kungimi. Aty, dhe jo te fiziologjia, qëndron ajo që Étiemble e quan kënaqësia poetike. I njëjti kritik thotë se për André Spire - teoricien francez për vargjet e lira - kënaqësia poetike reduktohet në një lloj gjimnastike, ku marrin pjesë buzët, gjuha dhe muskujt e tjerë të gojës bashkë me fytin. Sipas kësaj doktrine të mprehtë, çdo gjuhë, që të flitet, lyp një seri lëvizjesh muskulore. Vargjet na shkaktojnë kënaqësi sepse provokojnë dhe nxitin lëvizje të këndshme të muskujve. Kjo shpjegon pse disa vargje tingëllojnë bukur, ndërkohë që të tjerë, me të njëjtin numër rrokjesh, nuk tingëllojnë dhe aq mirë; që vargu të jetë i bukur, fjalët duhet të jenë vendosur në frazë në atë mënyrë që shqiptimi i tyre të bëhet me lehtësi, pa sforcim. Ashtu si edhe vrapuesi në garën me pengesa, recituesi hidhet nga një fjalë te tjetra dhe kënaqësia që i shkakton kjo garë vrapimi, me kthesa dhe kapërcime, në një labirint që i ngacmon dhe i josh ndjenjat, nuk është i një natyre të ndryshme nga ajo luftëtarit apo e notarit. Gjithçka thamë më lart për poezinë si frymëmarrje është e zbatueshme në këto ide: ritmi nuk është një kumbim i izoluar, as një vlerë e thjeshtë dhe as kënaqësi muskulore, por të gjitha këto së bashku, në unitet të pazgjidhshëm. Përktheu nga origjinali Bajram Karabolli * Jean de Étiemble ( ) - shkrimtar dhe linguist francez. * isabelinët - poetë dhe dramaturgë të epokës angleze të Isabelës I ( ) dhe pas saj të cilët në veprat e tyre përdorën vargjet e bardha. * Vicente Huidobro ( ) - një ndër poetët e mëdhenj kilianë, iniciator dhe eksponent i lëvizjes estetike të quajtur kreasionizëm. * Cesar Vajeho (Cezar Vallejo ) - poet dhe shkrimtar peruan që sipas kritikut amerikan Thomas Merton është më i madhi poet universal pas Dantes. revista saras

37 ritmi Ritmi verbal është historik dhe shpejtësia, ngadalësia ose tonalitetet që arrin gjuha në këtë apo atë moment, në këtë apo atë gojë, priren për t u kristalizuar mandej te ritmi poetik. Nuk e mohoj që ekziston një lidhje e padyshimtë midis frymëmarrjes dhe vargut: çdo fakt shpirtëror është gjithashtu edhe fizik... revista saras 37

38 poezi Orë të gjata Përktheu Senad Guraziu Virgjinal* Ezra Pound ( ) Jo, jo! Ik nga unë. E kam braktisur atë kohët e fundit. S do çoj dëm këllëfin tim me më pak shkëlqim, Për ajrin rrethues kam gjetur një tjetër ndritësim; Të lehtë krahët e saj, por i fuqishëm ai shtrëngim. Dhe më la mbështjellur si me një garzë Eteri*; Si me gjethesh të ëmbla; me delikaten pastërti. Oh, e kam kapur magjinë në të sajën afërsi. T më mbulojë me gjërat që e mbështjellin atë. Jo, jo! Ik nga unë. Akoma e ndjej shijen, Të butë si erë pranvere nga hije mështeknash. Gjelbër rriten filizat, prill i përhershëm ndër degë, Si plagë e dimrit me duart e vogla ajo ngulmon, Nëse pemët kanë diç të ngjashme me aromën: Sa e bardhë lëkurë e tyre, aq dhe orët e kësaj zonje. * Virgjinal - instrument i vogël me tastierë, që luhej nga vajzat e reja (të virgjëra) në shekujt XVI e XVII. * Eteri (mit.) - sipas mitologjisë greke, shtresa e sipërme e ajrit, (eteri) ishte fryma, frymëmarrja e perëndive (në krahasim me ajrin normal, që e thithte njeriu i vdekshëm). Sipas grekëve të lashtë, eteri ishte substanca nga e cila formohej drita, ishte shpirti i botës etj etj. by Ezra Pound - Burimi: Selected Poems of Ezra Pound (New Directions Publishing Corporation, 1957) Kolosi Sylvia Plath [ShBA, ] S duhet të të krijoj kurrë tërësisht, pjesëzuar, ngjitur dhe montuar pa gabim Mushkë-pëllitje, derr-hungërimë dhe kakarisje e pistë Burojnë nga buzët e tua të bukura. Është më keq se gjuhë e ndyrë. Ndoshta e konsideron veten një Orakull, Zëdhënës i të vdekurve, apo i ndonjë zoti a një tjetri. Tridhjetë vjet ka tashmë që mundohem Ta pastroj llumin e fytit tënd. Aq urtësi s kam as vetë. Shkallëve të vogla zgjatuese me tasa ngjitësi e kovash me Lysol* Zvarritem si një milingonë që mban zi Ndër akra plot barërash të këqija të ballit tënd T i ngjes pllakat e paanë të kafkës dhe pastroj Tumat e bardha cullake të syve të tu. Një qiell i kaltër nga Orestia Harqe sipër nesh. O baba, gjithçka ti vetë Je i saktë dhe historik si një Forum Romak. E shtroj drekën mbi një kodër me selvi të zeza. Kockat tua gërryer dhe flokët si akantina* të ndotura Në anarkinë e tyre të moçme në horizont Do të duhej më shumë se një gjuajtje-rrufe Për ta krijuar një gërmadhë të tillë. Netëve, rri galiç në Bririn e Bollëkut* Të veshit tënd të majtë, strukur nga era. Duke numëruar yjet e kuq dhe ata bojëvishnjë. Dielli lind nën kolonën e gjuhës tënde. Orët e mia janë të martuara me hijen. Nuk i dëgjoj tutje gërricjet e kilit të varkës Ndër gurët e zhveshur duke kapur tokën. * një lloj marke antiseptiku dhe dizinfektuesi, Lysol * cilado nga bimët e ndryshme shumëvjeçare të familjes Acanthus * (mit. greke) - Briri i dhisë (dhia Amaltea) nga i cili thithte Zeusi i vogël, dhe i cili kur shterronte mbushej me fruta. Në përrallat e popullit, briri mbushej me gjithçka që pronari të dëshironte by Sylvia Plath - Burimi: The Colossus (Penguin Random House, Inc., 1962), via Poetry Foundation, USA 38 revista saras

39 Për përkthimin: S. Guraziu, Ars Poetica, 2013 Solipsizmi - (filoz.) Teori filozofike se vetja jonë është e vetmja gjë që mund të jetë e njohur dhe e verifikuar plotësisht - teori apo pikëpamje se vetja është realiteti i vetëm si dëshmi. Nëse t isha tjetërkushi Mahmoud Darwish [Palestinë, ] Nëse t isha dikush tjetër në rrugë, nuk do shihja pas, do t kisha thënë çfarë një udhëtar i pati thënë një tjetri: I panjohur! zgjoje atë kitarë më shumë! Vonoje të nesërmen kështu që rruga jonë mund të zgjatet dhe hapësira të zgjerohet për ne, dhe ndoshta së bashku do t shpëtonim nga storia jonë: ti je aq shumë vetvetja... dhe unë aq shumë një dikush tjetër, këtu para teje! Nëse t isha një dikush tjetër do t i përkisja rrugës, as ti dhe as unë nuk do t kthehemi. Zgjoje kitarën dhe do t mund ta ndjenim të panjohurën si dhe rrugën që e tundon udhëtarin për ta sprovuar gravitetin. Jam vetëm hapat e mi, dhe të dy ju jeni busulla dhe humnera ime. Nëse t isha një dikush tjetër në rrugë, do t i kisha fshehur emocionet në valixhe, kështu që poezia ime do t ishte prej ujit, e tejdukshme, e bardhë, abstrakte, dhe e lehtë... më e fuqishme se kujtimi, më e dobët se pikat e vesës, dhe do t kisha thënë: Kjo paanësi është identiteti im! Nëse t isha një dikush tjetër në rrugë, do t i flisja kitarës: ma mëso dhe një tel më shumë! Sepse shtëpia është larguar, rruga për tek ajo më e bukur - kjo është çfarë kënga ime do t thoshte. Kurdoherë nëse rruga zgjatet kuptimi ripërtrihet, dhe unë dyfishohem në këtë rrugë: Unë... dhe një tjetërkush! 2008 by Mahmoud Darwish (in English by Fady Joudah) - Burimi: Copper Canyon Press, Mahmoud Darwish, If I Were Another from The Butterfly s Burden (via Poetry Foundation, USA, 2015) Në mesin e këtij shekulli Yehuda Amichai [Israel, ] Në mesin e këtij shekulli iu kthyem njëri-tjetrit Me gjysmëfytyrat dhe me sytë e plotë Si një pikturë e lashtë egjiptase Dhe për pak kohë I përshkova flokët e tua Në drejtimin e kundërt me udhëtimin tënd, I thërritëm njëri-tjetrit, Ashtu si kur thirren emra qytetesh Ku askush nuk ndalon Përgjatë rrugës. E bukur është bota tek herët zgjohet drejt djallëzisë, E bukur është bota tek zhytet në gjumë drejt mëkatit e pendimit, Në përzierjen e vetes sonë, ti dhe unë, E bukur është bota. Toka i pi burrat dhe dashuritë e tyre Si verën, Për t harruar. Që s mundet. Dhe si konturet e kodrave të Judesë, Ne kurrë s do ta gjejmë paqen. Në mesin e këtij shekulli iu kthyem njëri-tjetrit, E pashë trupin tënd, duke hedhur hije, duke më pritur, Shiritash lëkure për udhëtimin e gjatë Tashmë si shtrëngim gjithandej gjoksit tim. Të fola për lavdinë e vitheve tua vdekatare, Ti fole për lavdinë e fytyrës sime kalimtare, T i përshkova flokët në drejtim të udhëtimit tënd E preka mishin tënd, si profet i vetë fundit tënd, E preka dorën tënde e cila kurrë s pushoi, E preka gojën tënde e cila ende mund t këndojë. Pluhuri i shkretëtirës e mbuloi tryezën Në të cilën ne s kemi ngrënë Por me gisht shkrova mbi të Shkronjat e emrit tënd. by Yehuda Amichai, Burimi: The Poetry of Yehuda Amichai (Farrar Straus and Giroux, 2015), via Poetry Foundation, USA, 2016 GRATE May Swenson [ShBA, ] Shkarko foton origjinale: [ 1209 x 1838 px - jpg ] Gratë Ose ato duhet t jenë duhet t jenë piedestale kuaj të vegjël bazamente aso prej druri lëvizëse ngjyrosur në akord të ëmbël me lëvizjen kuaj të vjetër e burrave lëkundës gjërat më të dashura në dhomën e lodrave Kunjat e veshëve të tyre aq të afërt dhe të dashur për t besueshmit grushta Për t u fërkuar zbresin dhe këmbët hapërojnë larg Të patundshmet buzëmblat të guximshmet të buzëqeshurat gra përherë duhet t jenë në pritje me ndjenjë dhe pastaj pandjeshmërisht Gëzueshëm të shalohen plot tundje kalëruar derisa egot e ndrequra të gatshme për t u vënë në lëvizje Gratë duhet t jenë piedestalet e burrave 1978 May Swenson - Burimi: New and Selected Things Taking Place (Boston: Atlantic / Little Brown and Company, 1978) - Via Poetry Foundation, USA revista saras 39

40 Poezi dashurie Thuamë diçka nga mendja jote, thuamë që ndjenjat ti ndjej paksa, mezi pres të hyj në atë pus trëndafili, në atë mister të errët që dritë s pa. Dua të di se çfarë mendon, kur pranë teje s më ke, dua të di nëse më kërkon, në detin tënd, në valën tënde, ku mbytur peng më mban. Ndaj s dua asgjë të më tregosh, as vargje të thurrësh s dua, e as poezi të ligjërosh, dua, veç me sy të më kafshosh, si bukë, si mish, si kockë, pre lëshuar në duart e tua. poezi Dua të di se çfarë mendon Mbamë, zhvishmë, merrmë, lakuriq si Eva e para grua. Kur vjen ti Kur vjen, vjen pa trokitur, e as unë nuk pres që të vish e lajmëruar, përkundrazi, më pëlqen se si hyn pa zhurmë, si një frymë e ngrohtë, dëshirë shpirti e përmalluar. Dritë agimi ndezur mbi det, ndjesi dielli në perëndim, valë imcake, buzë e njomë, që bregun e puth, e puth e ikën e përsëri kthehet, pambarim. Kështu hyn ti tek unë si valë e mekur me pakëz zë, mi rrokullis në breg mendimet si grimca rëre a zall pa jetë që atje i çon por pas si lë. E kështu si fëmi ti dorëzoj të tëra kur ti si det dëshirash vjen si gur tek ti rënde bie në fund e aty luaj me buzët e njoma si era, aty prehem, kotem e humb aty dua të fle por dhe të iki s mund. Oh kështu hyn ti tek unë si valë e mekur me pakëz zë, kur bregun puth thua: shuuuumë e kur iken pas një psheretimë lë. Vera ime (në një darkë kur unë s isha aty) Në muzg, mes dritash të zbehta rri ti, vera ime, pasqyra të mbartin, me qelqe përqafuar, si xhamat mbi sy, Emil P. Asdurian ndërsa errësira ngadalë mundohet për vete të të marrë, të më ndajë nga ty, të të gllabërojë, të të përpijë, por ti e brishtë, shkujdesur, me sytë diku, me një rreze drite më kërkon, për ditën ëndërron, kur ishe me mua. Në gjysmë errësirë erën ta ndjej, atë pak të athtën, shumë të ëmblën, që ngrihet pa zhurmë tek unë, më rrëshqet mbi buzë, gjuhën paksa më lag e thellë brënda meje zbret, në gllënka të vogëla, me rrufisje si puthje, në gjak më shkon, rreh e pulson, si daulle thërret, brënda meje, se në prehje, me pështjell, me trupin tënd tym avull magjik. Në muzg, mes dritash të zbehta rri ti, të shoh e më sheh, në heshtje, trupin në buzë ta gre, me nge, për të te shijuar, e vetes i bërtas, ku je, o ti, vera ime e zjarrtë që me buzët e tua prapë, më bëre të jem i dashuruar? Prej larg Një varkëzë prej letre të dërgova, që përtej larg, shumë larg. S e di nëse arriti atje, s e di nëse e more? Se frikë kam që dallgët e mëdha të oqeanit do ta shprishin, e erën e duarve të mija do tia fshinë, me shkrimin nervoz, me mendimet që mi morre e që ti dhe koha s mi kthyet. Mbase varkëza në fund të detit do shkoj të qëndrojë, e vdekur përgjithmonë, atje ku valët nuk e zgjojnë dot më, ndaj nuk shkruajta shumë, që e lehtë të jetë e ndoshta me tufanin e oqeanit atje do vijë, si një flutur, mbase diku do mbërrijë. Shkrova: Agimin tënd e morra.., e diku e fsheha, thellë që ta mbroj nga deti, era, stuhia dhe qetësia, nga etja e lagështia, ndoshta dhe nga dielli, mendimet e mundimet e mia, por edhe ai, me iku e erdhi prap tek ty. Dhe nëse lajm s do marrësh, e varka në limanin tënd s do mbërrijë, kur të ecësh mbi rërën e lagur, kur në buzë të detit guacka bosh të kërkosh, nëse një letër të bardhë, të lagur, venitur, zhbërë e notitur do gjesh kujtomë 40 revista saras

41 Lutje Vdes për vijën e gjatë e të lakuar të shpinës, ashtu siç vdes për shpatullat e tua. I marrë jam për qafën tënde, por gjoksin mbi gjithçka ta dua. Me psherëtima, afsh, frymën tërë zjarr, me epshin tim do të të mbuloj, veten jepma ashtu si ma dhe më parë, se pres e vuaj, pres e më s duroj. Jepma ti ballin e lartë, që ti flas, edhe pse me retë flet. Jepmi ata sy që detit i vodhën thellësinë, se atje dua të zhytem e të humbas. Gjinjtë jepmi të ti puth, jepmi buzët që me afsh ti ndez, kofshët jepmi ti shtrydh si brumë, belin e mermertë që kokën të vë, lagështinë e trëndafilit tënd më jep, aromën e trupit tënd të notitur, dhuromë flokët bi gjoksin tim, qe atje të ngjitem, të ngrihem, shpirt e trup lermë të mbes, pa shqetësim, atje, i harruar, deri sa të vdes. Dashuri Ka ditë, sidomos të shtunave, në takimin tonë të fshehtë, që ti ndryshon, që gjithçka ndryshon tek ty, flokët bëhen më të lehtë, humbasin në erë, në sy bebëzat hapen më shumë me një shkëlqim gëzimi, buzët zgjaten si për një puthje e puthin, supet lëshohen paksa, si një flamur i mundur që drithëron kokëulur, e gjoksi ngrihet mes psherëtimave, si valë të ngrohta mbi trupin tim, muzgu fillon të bjerë ngadalë, se dielli duhet të flerë, qe ti të vish e tëra te unë e fshehur në të si dritë e tij e fundit për mua, e unë humbas tek ty, ethshëm i etur për dashuri... i pangopur për ty. Dashuri V Zemra erdhi tek unë duke rendur, trokitjen e hapave i dëgjova, e dihatjen e lehtë, për të më thënë e trembur se po vinte. Fryma me krahët e erës fluturoi tek unë e duke psherëtirë mes mekjeve më tha: se erdhi. Krahët degë peme mbi mua u përkulen e me një fëshfërimë dhimbje fort në pezm më shtrënguan për të më thënë: është këtu. U desh të binin kallinjtë e bukës, që dielli i verës i poqi, u desh të binin gjethet e gjakosura që shiu i vjeshtës i plagosi, u desh të binte bor e bardhë që acar i dimrit hodhi mbi dhe, u desh të binin lulet shumëngjyrëshe që flladi i pranverës mbarsi, që të kuptoja që ti, dashuri, kishe kohë që rriteshe brenda meje pa u ndjerë. Deti Nuk e di, pse të parët e mi, në gjuhën e tyre të lashtë, aq sa vetë lashtësia, e quajtën detin det, me emër mashkulli, pse Posedonin i dhanë për mbret, burrë mbi burra që mua s më fali kurrë, mbase nga lufta dhe egërsia; por unë, ama, detin e shoh si grua, llërë përveshur, gjoks bardhë, gji butë, që bregun pa pushim lan, atë rërë të lagur fërkon e fërkon, govaten e saj të kristaltë, e pastron pa rreshtur, mbarë e prapë, që çdo kristal i artë më shumë të ndriçojë, si djersa nga balli i pikon, si mish i kaltër parreshtur del nën këmishë, si dantellën e saj tund thurrur me shkumë, kur rrobat shtrydh, e si re në qiell i nden të thahen e unë fshehurazi tramundanën ftoj, që ato rroba për fare tia marrë... E di Ti nuk e di se ku filllon deti yt tek unë, ashtu siç nuk e di, as ku të mbaron qielli, ndoshta fare të qartë këtë as unë s e kam, por di ama që je pjesë e shpirtit tim, e unë një grimcë rëre, që nuk mund të egzistojë pa ty. revista saras 41 Sa? Të pyeta: Sa? Buzëqeshe dhe the: Më shumë se dje! Të pyeta përsëri: Sa? Ule sytë e me një psherëtime më the: Ti e di, më shumë se dje. Ika ku ika, renda ku renda, erdha nga erdha, e pafundësinë pa pyetur me vete ma dhe:...më shumë se dje... Sidoqoftë (Poezi për fjalët e dikujt) Dikush shkroi: Sidoqoftë gjërat e vërteta në jetë nuk lexohen... Puhia e frymës tënde në mëngjez mbi qafën e supet e mija, përkëdhelia e flokëve të tu mbi gjoksin tim, si dhe heshtja e puthjeve, e aq më pak kafshimet e buta në buzë, prekjet mbi lëkurën e njomë, e as dëgjimi i rrahjeve në gjoksin tënd, s lexohen: se shkronja s kanë, as rrokje, e as fjalë, edhe pse unë mundohem ti lëçis, i vështroj, i përtyp, i gëlltit, i marr me frymë e si psherëtimë ti dërgoj; sidoqoftë, si libër s flasin, edhe pse i ndjej, prapë dëshira ngelen brenda meje, më rëndojnë mbi supe si gunë, e si erë sillen përreth, por ajo që s lexohet në asnjërën, e s mundem ta kuotoj është pse dhimbja jote më dhemb kaq shumë...

42 Fletorja e Majës Isabel Allende Në gjysmën e dytë të qershorit, pak ditë pas shëtitjes sime midis pishave me Enxhin, një nga djemtë, duke tymosur në palestër, kishte shkaktuar një zjarr. Bishti i cigares i harruar dogji një dyshek dhe zjarri arriti tavanin para se të binte alarmi. Asgjë kaq dramatike dhe zbavitëse nuk kishte ndodhur në shkollë që nga themelimi i saj. Ndërsa profesorët dhe kopshtarët lidhnin zorrat, të rinjtë përfitonin për t u hallakatur në një festë kërcimesh dhe britmash, duke çliruar energjinë e grumbulluar në muaj të tërë introspeksioni dhe kur më në fund mbërritën zjarrfikësit dhe policia, u gjendën përpara një tabloje halucinante, që pohonte idenë e përhapur se ai vend ishte një strehë të xhindosurish. Zjarri ishte shtrirë duke kërcënuar pyjet afër dhe zjarrfikësit kërkuan përforcimin e një avioni. Rrethanë që e rriti eufornië e çmendur të të rinjve, që vraponin nën çurgjet e shkumës kimike, të shurdhët ndaj urdhrave të autoriteteve. Ishte një mëngjes i shndritshëm. Para se reja e tymit të zjarrit të errësonte qiellin, ajri ishte i vakët dhe i kthjellët, ideal për arratinë time. Para së gjithash duhej të shpëtoja lamat e Perusë, për të cilat, në rrëmujë, askush nuk ishte kujtuar dhe humba një gjysmë ore duke u përpjekur t i lëvizja; i kishin këmbët të paralizuara nga frika dhe nga era e djegësirës. Në fund më lindi ideja të lagia nja dy bluza dhe t u mbuloja kokat dhe kështu arrita t i tërhiqja deri në fushën e tenisit, ku i lashë të lidhura dhe me bluzat në kokë. Pastaj shkova në dhomën time, futa në çantën e shpinës gjërat e domosdoshme fotografinë e Popos tim, ndonjë rrobë, dy kutiza energjetike dhe një shishe ujë mbatha atletet më të mira dhe vrapova drejt pyllit. Nuk bëhej fjalë për një impuls të beftë, kisha shekuj që po e prisja atë rast, por kur erdhi çasti u nisa pa një plan të menduar, pa dokumente, para apo një hartë, me idenë e çmendur për t u zhdukur për disa ditë dhe për t i shkaktuar një frikë të paharrueshme tim eti. Enxhi priti dyzetë e tetë orë para se të njoftonte familjen time, sepse ishte normale që të brendshmit herë pas here të zhdukeshin; largoheshin përgjatë rrugës, kërkonin t i merrnin në makinë deri në fshatin më të afërt, nja tridhjetë kilometra larg, shijonin lirinë dhe pastaj ktheheshin vetë, sepse nuk dinin ku të shkonin, ose i kthente mbrapsht policia. Këto arrati ishin kaq të zakonshme, sidomos midis atyre të saposhtruarve, që konsideroheshin një sinjal shëndeti mendor. Vetëm më të zhvullneturit dhe më të ndrydhurit i nënshtroheshin me urtësi burgimit. Meqë zjarrfikësit pohuan se zjarri nuk kishte shkaktuar viktima, mungesa ime nuk ngjalli shqetësim të veçantë, por të nesërmen në mëngjes, kur nga rrëmbimi i zjarrit mbetej vetëm hiri, filluan të më kërkonin në fshat dhe organizuan patrulla për të kontrolluar pyjet. Por tashmë unë kisha shumë orë epërsi. Nuk e di si arrita të orientohesha pa busull në atë oqean pishash, por duke bërë zigzage arrita deri në rrugën ndërshtetërore. Pata fat, nuk ka shpjegim tjetër. Maratona ime zgjati dy orë, u 42 revista saras

43 mendim Nuk e di si arrita të orientohesha pa busull në atë oqean pishash, por duke bërë zigzage arrita deri në rrugën ndërshtetërore nisa në mëngjes, pashë muzgun dhe rënien e mbrëmjes. Ndalova nja dy herë për të pirë dhe për të brejtur kutizat energjetike, qullë në djersë, dhe vazhdova të vrapoja derisa errësira më detyroi të ndaloja. U mblodha kruspul midis rrënjëve të një peme për të kaluar natën, duke iu përgjëruar Popos tim të më mbronte nga arinjtë: kishte shumë të tillë atyre anëve dhe ishin kokëshkretë; ndonjëherë vinin në kolegj në kërkim të ushqimit, aspak në siklet nga afërsia e qenieve njerëzore. I vështronim nga dritaret ndërsa ata kthenin përmbys kazanët e plehrave dhe askush nuk guxonte t i përzinte. Komunikimi me Popon tim, i çastit si shkumë, kishte qenë objekt i shumë luhatjeve gjatë qëndrimit tim në kolegj. Kohët e para që pasuan vdekjen e tij, më shfaqej, jam e sigurt për këtë; e shihja te pragu i një dere, në trotuarin tjetër të një rruge, pas dritares së një restoranti. Është i pangatërrueshëm, nuk ka asnjë që i ngjan Popos tim, as i zi, as i bardhë, askush nuk është aq elegant dhe teatror, me llullën dhe syzet e praruara dhe kapelën Borsalino. Pastaj filloi rravgimi im i drogave dhe alkoolit, zhurmë dhe akoma më shumë zhurmë, endesha andej-këtej me mendjen të errësuar dhe nuk e pashë më përsëri, ndonëse në disa çaste mendoj se e kisha pranë; mund të ndieja sytë e tij të ngulur në shpinën time. Sipas Ninit tim, duhet të jesh shumë i qetë, në heshtje, në një hapësirë të zbrazët dhe të pastër, pa sahate, që të mund të dëgjosh shpirtrat. Si mendon se mund ta dëgjosh Popon tënd nëse je gjithnjë e lidhur me kufje? më thoshte. Atë natë, e vetme në pyll, eksperimentova sërish frikën joracionale të netëve pa gjumë të fëmijërisë sime dhe më sulmuan përsëri po ata përbindësha të shtëpisë së madhe të gjyshërve. Vetëm përqafimi dhe ngrohtësia e një qenieje tjetër njerëzore më ndihmonin të flija, dikush më i madh dhe më i fortë se unë: Popoja im, një qen nuhatës bombash. Popo, Popo, - i thirra, me zemrën që më rrihte fort në gjoks. Shtrëngova qepallat dhe zura veshët për të mos parë hijet që lëviznin dhe për të mos dëgjuar zhurmat kërcënuese. Më zuri gjumi për një periudhë kohe që duhej të ishte shumë e shkurtër dhe u zgjova si e trembur për shkak të një shkëlqimi midis trungjeve të pemëve. M u desh një çast të orientohesha dhe të kuptoja që mund të ishin fenerët e një automjeti dhe që për pasojë isha afër një rruge; atëherë brofa në këmbë, duke thirrur e lehtësuar, dhe ia dashë vrapit. Përktheu Adrian Beshaj revista saras 43

44 Një rrëfimtar në botën e vet Roberto Bolaño* Shpesh kuzhina ime letrare është një dhomë e zbrazët, ku nuk ka as dritare. Sigurisht mua do të më pëlqente që ajo të kishte diçka: një llambë, disa libra, një aromë të lehtë guximi; ama e vërteta është se nuk ka asgjë. Megjithatë, nganjëherë, kur jam viktimë e sulmeve të pafrenueshme të optimizmit (që nga ana tjetër përfundojnë në hare të frikshme), kuzhina ime letrare kthehet në një kështjellë mesjetare (me kuzhinë) a në një apartament në Nju Jork (me kuzhinë dhe pamje të privilegjuar) ose në një kasolle në shpatet e Kordiliereve (pa kuzhinë, por me një vatër zjarri). Në ato çaste, i përqendruar, përgjithësisht bëj atë bën çdo njeri: humbas ekuilibrin dhe mendoj se jam i pavdekshëm. Nuk dua të them i pavdekshëm, në kuptimin e vërtetë të kësaj fjale, sepse këtë mund ta mendoj vetëm një budalla dhe në atë pikë nuk arrij, por i pavdekshëm letrarisht, si qentë, fëmijët apo qytetarët e mirë, të cilët ende s janë të sëmurë. Për fat të mirë apo të keq, çdo sulm optimizmi ka një fillim dhe një fund. Nëse nuk do të kishte fund, sulmi i optimizmit do të kthehej në synim politik. Ose në mesazh religjioz. Dhe prej aty, deri te varrosja e librave (nuk dua të them djegia, sepse do të ishte e tepërt) na ndanë veç një hap. E vërteta është se, të paktën në rastin tim, sulmet e optimizmit mbarojnë dhe me to mbaron edhe kuzhina letrare, ajo davaritet në ajër dhe mbetem vetëm unë, që sapo e kam marrë veten, por edhe një aromë tejet e lehtë kusish të pista, pjatash të latërzhyera, salcash të prishura. Nganjëherë, them me vete se kuzhina letrare është një çështje shijeje, domethënë është një fushë ku kujtesa dhe etika (ose morali, nëse më lejohet 44 të përdor këtë fjalë) luajnë një lojë, rregullat e së cilës nuk i njoh. Talenti dhe epërsia, të përhumbur, kundrojnë këtë lojë, pa marrë pjesë në të. Vetëm guximi dhe trimëria futen në lojë, por edhe ato në çaste të llogaritura, të përpikta, madje vlen të thuhet se edhe ato nuk e tejkalojnë masën në pjesëmarrje. Vuajtja, dhimbja, vdekja, këto po, marrin pjesë, veç me kushtin që të luajnë duke qeshur. Le ta quajmë si një detaj të pashmangshëm kortezie. Biblioteka letrare është shumë më e rëndësishme se kuzhina letrare. Një bibliotekë është shumë më komode se një kuzhinë. Nëse një bibliotekë ngjan me një kishë, një kuzhinë çdo ditë ngjan më shumë me një morg. Të lexosh, ka thënë Gil de Biedma*, është më e natyrshme se të shkruash. Mbase e tepëroj dhe le të thonë ç të duan oftalmologët, por unë do të shtoja se është edhe shumë më e shëndetshme. Në të vërtetë, letërsia është një luftë e gjatë, nga tepëria në tepëri, deri në teprinë e fundit. Nëse do të më duhej të zgjidhja një kuzhinë letrare për ndenjur atje gjatë një jeve, do të zgjidhja atë të një shkrimtareje, veç jo të një shkrimtareje kiliane. Do të jetoja me shumë kënaqësi në kuzhinën letrare të Silvina Okampos*, në atë të Alejandra Pisarnikut*, në atë të shkrimtares dhe poetes meksikane Karmen Bulosa (Carmen Boullosa), apo në atë të Simone de Bovuar*. Midis arsyeve të shumta, edhe për atë se janë kuzhina shumë të pastra. Ka plot net që e shoh në ëndërr kuzhinën time letrare: është tejet e madhe, sa tre stadiume futbolli, me çati të hakruara dhe tryeza të pambarimta, ku janë mbledhur gjithë qeniet e gjalla të tokës, ato që janë duke dhënë shpirt dhe ato që për pak kohë do të shuhen; një kuzhinë e ndriçuar në formë heterodokse, në disa zona me prozhektorë antiajror dhe në disa të tjera me pishtarë, dhe, sigurisht, ndjesi Nëse nuk do të kishte fund, sulmi i optimizmit do të kthehej në synim politik. Ose në mesazh religjioz. Dhe prej aty, deri te varrosja e librave (nuk dua të them djegia, sepse do të ishte e tepërt) na ndanë veç një hap nuk mungojnë edhe zona të errëta, ku mezi shquhen vetëm hije luhatëse apo kërcënuese, po ashtu ca ekrane ku, me bisht të syrit, mund të shikosh filma pa zë apo ekspozita fotosh; dhe në ëndër apo në makth unë kaloj nëpër kuzhinën time letrare ku, nganjëherë, ndez një zjarr dhe pjek një vezë apo thek një fetë buke. Pastaj zgjohem me një ndjesi të jashtëzakonshme lodhjeje. Dhe, së fundi, një gjë mbetet e qartë: të mos kopjosh askënd. Të paktën, mos të të varën në sheshin publik. Megjithëse plagjiatorët, sot e kësaj dite nuk i var kush. Përkundrazi, marrin bursa, çmime, revista saras

45 Kuzhina letrare është një çështje shijeje, domethënë është një fushë ku kujtesa dhe etika luajnë një lojë, rregullat e së cilës nuk i njoh detyra publike, dhe, në më të mirin e rasteve, bëhen best-sellers dhe liderë mendimi. Ç fund i çuditshëm dhe i shëmtuar: lider mendimi. Që do të thotë bari kopeje ose udhëheqës shpirtëror i skllevërve, poet kombëtar ose babai i kombit, nëna e atdheut ose xhaxhai politik i atdheut. Në kuzhinën time letrare ideale banon një luftëtar, të cilin disa zëra (zëra që s kanë as trup e as hije) e thërrasin shkrimtar. Ky luftëtar përherë është duke luftuar dhe e di se në fund, sido që të vijë puna, do të mposhtet. Megjithatë, vrapon nëpër kuzhinën letrare, që është prej çimentoje, dhe përballet me kundërshtarin e vet pa i dhënë e as kërkuar mëshirë. Në shqip: B. Karabolli *Në këtë rrëfim të veçantë, shkrimtari kilian tregon të fshehtat e krijimeve të tij me një humor tejet gazmor dhe me një ton të shpenguar, të cilin e shohim gjithashtu te romani i tij Nokturn i Kilit *Gil de Biedma ( ) poet spanjoll. *Silvina Ocampo ( ) shkrimtare dhe poete argjentinase. *Alejandra Pizarnik ( ) poete argjentinase. *Simone de Beauvoir ( ) shkrimtare dhe profesore filozofie franceze. revista saras 45

46 Dashuri me ngjyrë Mimoza Hysa 1 Ishte viti Ditë e shtunë. Ai kishte ardhur nga fshati Shtimë për të bërë shkollë të lartë. Për t u bërë poet! Kishte sjellë me vete një flladrim blegërime delesh, një pyll me gjithë gjeth. E ngjiste shkallët e fakultetit të gurtë. Ngjyrë hiri mjegullinë. Me xhaketë teritali e pantallona vijëdrejtë. Me çantë meshinë të zezë. Flokë të prera shkurt. Kishte ardhur t i tregonte qytetit të bjerrë se çdo të thotë të kesh botë! Sidomos vajzave të brishta që mbështillnin flokët me fjongo si fëmijtë. Kishte ardhur edhe për to. Netëve në konvikt e gërryente qytetërimin me laps kopjativ. Gërvishte deri në brinjë mefshtësinë që nuk dinte sa shpirt kishte në fshatin e tij me borë gjithë dimrin. E kishte pritur kaq shumë këtë ditë për shpërthim. Dhe është e hënë. Ora e dytë. Leksion te salla 116. Letërsi e Huaj me shkrimtarin Nevruz. Një lëmsh i madh fustanesh verorë, sandalesh me rripa e flokësh kaçubë. Një det studentësh fryrë kapicë, e s ke ku t i pushosh sytë. Stolat janë zënë, s ka vend. Kur hyn, ajo, e brishtë, si kërcell i ujtë, belhollë e me flokët flori prerë shkurt. Kaçurrel i kërcyer në ballë e sytë jeshilë të trembur, si pulëbardhë. A më hap pak vend? Patjetër Vilmë, si mund të them jo. E ka ngjeshur pas pantallonit të tij terital kofshën e gjatë, fshehur në pantallona bluxhins. Me xhepa shumë. Si në filma të paparë amerikanë. E seç ka një kundërmim, seç ka një aromë... Djalin le ta quajmë Jeton. Është ditë shtatori me diell. 2 Duhet ta dëgjojë, në fakt, të gjithë mësimin mbi eposin e kalorësve të shekullit XII, se i duhet të ndërhyjë, të bëjë një nga ato pyetjet me spec, psh, për Këngët e Rolanit: Profesor Nevruz, me leje, a më dëgjon, jam unë, quhem 46 Jeton, pra, a s ju duket profesor se Këngët e Rolanit në gjuhën oçitanike përgjasin me eposin tonë të kreshnikëve? Nga je ti Jeton? Nga fshati Shtimë, profesor, por po thoja për temat që trajtojnë, më duket se aviten, psh dueti i miqve Orlando-Oliver, a nuk është pak a shumë si Muji me Halilë, e vaji i Ajkunës si të motrës së Oliverë? Jeton, kur të kemi seminar, kupton. Po ndërkohë sytë e butë të Vilmës po e përpijnë, i ka shkruar në cep të fletores: Je i madh, peshkop! pa kuptuar asnjë grimë, po kaq mjafton. E ai ia rrëshqet sytë, në atë pjesë të bluzës rozë ku zbërthehen si pa të keq dy komça e varet njëra anë, për t u dukur ah, një kodrinë, e ëmbël, rrumbullake. Do të ulem përherë me ty, më ruaj vend; dhe çohet se zilja ka rënë e nuk ia kanë ngenë Nevruzit që përpiqet të përmbyllë fjalinë. Zhurmë e rrëmujë, ca sy që e shohin tektuk se ai, fshatari me pantallona teritali, na dikërka shumë, ai që shtrëngon çantën mëshinë si gremç për t u kapur, na qenka student i mirë. Vilmës i afrohet një zgërdallë, me trup madhosh e këpucë të lehta, ngjyrë blu e të bardhë, jo ashtu si këpucët e tij me shollë e me qafa e gjalme të këputura, po njëfarë atletesh si turistë, dhe ia hedh dorën në qafë: Hë, pra, a po na organizin një festë të vogël, se u bëmë bajat, nja tre a katër shokë t i sjell unë, djem kinga, ti merr ato shoqet e gjuhëve të huaja, se më ka zënë keq me atë brunen e anglishtes, atë me kaçurrela, si e ka emrin dreqi...silvën! Eh, tamam, Silvën, vajzën e ministrit, a s ma thërret? Jetoni i dëgjon nga pas si t i shkasë përngjalë një botë e huaj, një botë përrallë, ku asgjë nuk është problem, edhe pse nuk e dinë vajin e Ajkunës, as duan t ia dinë, as ua ngjet! O zot, sa bosh janë këta njerëz, thotë, dhe turbull ëndërron të kalojë qoftë një ditë ashtu me ato mend, në të njëjtin vend, me vajza si Vilma përkrah, me ata sy mëndafsh, në boshllëk, të jetë një ndërmjetësinë, herë herë si Kafkë e herë herë si Oskar Uajlld... 3 Aty në bibiotekë ku mbyllet me orë, mendon nganjëherë, po sikur? Sikur për shembull, Vilma, të bëhet mikesha e tij? Larg qoftë! E ç mund të flisnin bashkë?! Në logjikën zinxhir të fshatarit të mirë s ka vend për gërdallë e gungë, për ngërç lëmsharak me flatrime farfurinë, për botë flu, që dot s e kap, pa kornizë e kuptimin kulm...e megjithatë e lëshon veten në ëndërrim, ashtu kot, ndërkohë që zhgarravit fletën e bardhë, e shkruan poezi, për vajzën Linë në fshat që e pret, e rrugët janë zënë me dëborë. Ah, me dëborë e pa kalim në fakt, i duket rruga lak e Elbasanit, sa herë varet poshtë në qytet, me shpresë, se në rrugicat përqark do të dalë ajo, me sytë mëndafsh... dhe humbet në hullitë e filozofisë, në trishtimin Sorel, e afshi përbrenda e ngroh, kur i mardhen gishtrinjtë, në atë dreq bibliotekë, me lagështirë, në katin përdhesë. Është nëntor dhe bie shi. Pikojnë drurët e gështenjave e vishen me tis të patjerrë oborret e ambasadave ku nuk sheh kurrë njeri. Si lulishte në kartolinë, diku larg në Paris a Lion. Turret jashtë si Xheku marinar në kërkim të një Ruthi me kulturë. Rrugicat e qeta revista saras

47 përbri, me vila me grila të rëndë e bar të njëllojtë, për çudi, lule me boçë të rrumbullaktë, e s ka njeri, as fëmijë, që të kapen kacafyt, të bëjnë kërdinë në po këtë orë në shtëpinë e tij do të ketë plasur sherri në dhomë mes motrave se kush e kush ta veshë golfin rozë për të dalë në të vetmen shëtitje, tëposhtë, te dyqanet për bukë. E Zana që s do të mjelë përherë dhitë e fshihet në kopsht, derikur babait i kërcen balli e bret me sa ka në kokë: Ku je futur, moj, shtrigë, a po del? O zot! Ç më ka gjetë, me gjashtë femra pela që s kam ku i shes, i mjeri unë! E nëna gjithëherët e sëmurë, me fustan si plakë e pantullë, me sheshone llastiku e kryt e lidhë, sillet të bëjë një çikëz darkë, sa në kopsh e në oxhak, e nëpërdhëmb: mos bërtisni aq fort, ju shtifsha në dhé, zonin mos ua ndijnë, se kujtojnë se doni burrë, e shkreta unë, ç më ka zonë me ju! 5 Sa mirë, ç fat për djalin që i ka lënë larg e është në qytet, edhe pse kaq zbraztë, edhe pse kaq akullinë, me ta shtrëngu zemrën si zog në furrik! Po, ja aty tej, kalon Vilmë e brishtë dhe ngre sytë si bisht akrepi ta helmojë, ah sytë si shigjetë! Jeton, po ti? Ç ne këtej? Ashtu kot. Po merrja ajër, nga po shkon? Këtu afër kam shtëpinë, a po vjen? Si tha, a e dëgjoi? Si tha, me të vërtetë? Hajde të tregoj librat e mi, do të çuditesh, edhe pse tamam s e di sa janë e çfarë, po meqë të pëlqejnë, hë pra, pse rri si dru? Ah, po, po, po vij. Ja vila përtej, me portë të rëndë, me dritare me grila druri jeshilë e perde mëndafshi. Jetonit, i ka ardhur dita t ia thotë sesa e kotë është bota e kësaj vajze, sa e kotë. Nuk ka fishkëllimë gjarpri, nuk ka burim me ujë kroi, nuk ka as lulëkuqe në tërshërë. Është jetë në kuti prej xhami. E ndërsa ndrojtur përmbushet me monologë, fryhet me folje të kohëve të lashta e me thelbin kuptim, pa formë, pengohet në shkallë, në tapetin jeshilë, që s është bar. Ja, edhe këtë do t ia thotë, se të gjithë njerëzit bosh imitojnë plotësinë. Si ky tapet. Imitojnë, gjithsesi jo origjinalë, jo si kafsha e shpellës që bret kushtrim e shijon mishin e gjallë. Të gjithë këta njerëz nuk janë thelb, janë formë. Do t ia thotë! Edhe pse lidhjen logjike zinxhir ende mirë s e thith, veç e riprodhon. Po në koridorë zgjatohet një bibliotekë me libra gjithfarë, në frëngjish, anglisht, italisht dhe ca fjalorë, e ka humbur kur i prek me dorë. Jeton, kjo është gjyshja Simonet; Buon jour! Ah, moj, nëno, sa herë të kam thënë në shqip se na fike, a merr vesh? I zgjat dorën që dridhet purtekë djaloshi një zonje me shall blu në supe, e flokë të bardhë të prerë shkurt. Po djali, emri si i thonë? Jeton, madam, Jeton. Bukur, më pëlqen. Sakaq ia ka tërhequr Vilma dorën dhe e fut në dhomë të vet. Hajde se po nisi, s të ndahet. Do muhabet! Është nëna e mamit Florë, a e di që i kam në kurbet? Qeshet si kanarinë. Pastaj i bie në fytyrë një tis trishtim e vë pak muzikë në magnetofon. Kumbojnë në dhomë Vivaldi me stinë, ai zë vend në kolltuk e shëtit sytë si i ngrirë. Unë jam jetime, në këtë kafaz! E kafazi ka piktura në murë ku varen ca lule magji, e ka sixhade të trashë nën këmbë, të butë me orientin në miniaturë, e një shtrat me çarçafë ku fle perëndimi...ah, kjo muzikë më vel. Sa prindër debilë që kam, u kam thënë pak ritëm, po kujt i flet. Të mban babi leksion për partinë, e hajde dilja pastaj. Apo në telefon, ç mund t i thuash në telefon! Var sytë si ujvarë dhe mërzia ia vesh fytyrën si myshk. I qahet poetit Jeton e ia derdh trishtimin jargë. Prandaj e ka thirrur, se kurrkujt s mund t i thotë ato që mund të kuptojë një poet. Se sa vështirë, ah sa e mjerë është të rritesh pa prindër në shtëpi. Ka lindur në Athinë, një verë ka kaluar në Paris, ca javë në Lisbonë, ka parë vërtet, po një herë në vit, gjithë kohën e mbetur me gjyshërit në shtëpi. Se prindërit janë ambasadorë. Ti s mund ta besosh sa mjerim. A do një çokollatë! Dhe i vë një lumni sorosoj ngjyrash, po shpejt ia shtyn me dorë: Apo s të hahen? Mua s më pëlqejnë, e ku ta lashë? Atë çast ia ka zilinë e i rritet në gjoks një pickim si brisk në damarë. Ka kaq fat kjo Vilmë! Dhe fati është i padrejtë, përderisa ai nuk ka. Dhe e drejta, në këtë shoqëri a nuk është me të varfërin, mor aman? A nuk duhet të jemi barabar? Po ku gjyshja ime që ve vorbën e groshës që në mëngjes e ku kjo borgjeze me shall! Të mbeti mendja tek gjyshja Simonet? Po deshe të praktikosh frëngjishten hajde flit, po aman, jo gjatë, se del fjala se të bën mësim. Simoneta është lindur në Nantë dhe është njohur me gjyshin në Paris, kur studionte mjekësi në kohë të Zogut. Janë të lashtë! Prandaj mami di gjithë ato gjuhë dhe bredh botë. Për fat gjyshi ndihmoi partizanë në mal kur qe lufta, kurse gjyshja e di që beson në komunizëm të barabartë, ka qenë në celulë dhe në Francë. Po, ah sa të lodhshëm që janë, gjithnjë si bletë të dy mbi kokë. Gjithë ditën në shtëpi e të përgjojnë, nuk u shpëton dot. Jetë e kotë. Jetim. Vajzës në syçkat e bukur i rrjedhin lotë. Jetoni i shkon krahun qafas e me gishtrinjtë që i dridhen e cik në faqe dhe i thotë: Më vjen keq për ty, ah, sa më vjen keq. Kjo jetë është vërtet një mënxyrë. Unë jam rritur i lumtur, me prindër e

48 bagëti. Me zogj e me shtëpi, me natyrë. E lehta Vilmë, ia ka zili. E çfarë lëshmi personazhesh në poemë, pa vijë të drejtë e pa bosht, pa tipizim. E ku don të dalë e gjithë kjo shoqëri, këta njerëz që s dinë s e ç janë? Kjo botë e ngërthyer në rrjetë? Janë fshirë me laps kornizat karakter për ta gërryer shpirtin në origjinë, në njeriun Hamlet a të përjetshmin Don Zhuanë? Apo mos thjeshtë janë shqiptarë, në botën frigorifer, të ngrirë në sistem? Ata e dinë... 6 Si përfundim, nuk mund të ishin shokë se kishin dy botë si rruzuj që s puqen në qiell, e megjithatë në mëngjes Vilma vjen me turr dhe e mbërthen në bërryl: Jeton, a më ndihmon pak në seminar, se Bajronin s e kam prekur me dorë. Dhe ishte janar, ditë e shplarë, datë shtatë, e Vilma ka veshur një pallto të gjatë e mban dorashka lëkurë, kaçurrelin rebel e ka fshehur nën kapuçë, ndërsa ai i ka gishtat ashkël e të ngrirë, i ngroh me frymë. Ç është ky fat! Mund t ia shpjegonte me ditë e me natë, t ia këndonte princin Harold deri në fund, veç sytë, ata sy mëndafsh ta ndiqnin në buzë. E përqark ka të tjerë që i sillen si harpinj me ato këpucë të buta e xhupa të rëndë: Nesër Vilmë, kemi një festë tek unë. Jetoni shfryhet si tullumbac i shpumë dhe mbyllet në dhomë me Gjonin shok, që gërryen kavanozin me marmalatë dhe i thotë: Jeton, po mbylle atë dreq roman, a shkojmë nga konvikti i vajzave, se po gjuaj një, e ke parasysh atë të shkurtrën nga Gramshi, atë me flokë të zinj e gjoks të madh, hajde me mua, aman. Po Jetoni ynë ka më hall se po në atë konvikt rri dhe Elda nga Berati që i ngjitet si mastiç e i tregon sesi ka shkruar poezi për detin Egje, po dhe për detin e Zi; po pastaj flak matanë Kushërirën Betë dhe zbret me Gjonin duet të gjuajnë për vajza në të mjerin konvikt ku varen televe brekë të bardha pambuku Gjirokastre, si pulëbardha. E Gjoni fishkëllin me jakën e 48 Nëse ke mbirë në baltë mund ta shfrytëzosh e të bësh për lart, për të dalë në majë. Mjafton të kuptosh struktukturën si fuksionon, t i gjesh çelësin flori... xhaketës ngritur përpjetë prej të ftohtit, flokët e lëpirë nga yndyra e puçrrat në fytyrë, ndërkohë Elda e Jetonit ka zbritur vetëtimë. Dhe i flet në vesh: Oh, sa mirë që të pashë, sa mirë! Kam shkruar për partinë një poezi. E çuçurit, kjo vajzë ka durim, po ky është fati i tij, duhet ta kuptojë, patjetër që kjo vajzë atje në fshat vë shaminë në kokë dhe merr lopatën e pastron burgun e lopës, heq bajgat me çizme llastiku e shtron byk, ja faqet e djegura nga dielli, por çuçurit pa pushim, për jetën e lirë, për njeriun e ri dhe duhet t i vijë mirë, është një rracë me të, e ardhmja e sigurtë me dritë. Është njeriu i ri. E rri e dëgjon mbështetur në pemë me sy tretur diku... 7 Vilma është sëmurë dhe i ka çuar fjalë të vij ta takojë. Sot nga mërzia kam bërë tri torta me krem, një me çokollatë, një tjetër me mollë. I kam bërë si pikturë, me pamje violine, apo si urë me lumë poshtë, a ka në fshatin tënd të tillë? Jetoni e shikon me lëng në gojë. Do të donte t i hante me një frymë. I kam bërë për ty. Ia kalon me gisht një copëz krem në buzë dhe ai...e lëpin. Pastaj ia puth dorën me gishtërinjtë e hollë dhe e afron sa pak, se druhet, se mos fluturon si trumcak. Po kaçurrelin rebel e ka mbi sy dhe e çik në hundë; e goja ka një aromë si gjethe mentet në fshat... ia puth...e s ndalon dot. Zjarrmia ia ka ndezur pazmin e zhyt gishtërinjtë në atë shkulm kallinjsh gruri të pjekur e tërheq pas vetes fort trupin e brishtë; i digjen buzët Vilmës e mundohet me zor t ia heqë xhaketën teritali, po Jetoni u shkund: ah, mos, ka turp, për dreq, ka turp. Nuk duhet: ajo ka lëkurë mëndafsh dhe e tremb, pastaj një thirrje frengjisht ngrihet në kuzhinë: Po iki, vij herë tjetër. Ai duhet të mendohet mirë, se s është me Eldën e Beratit, mund ta fusin në kurth, në kuvli gjarpërinjsh, të dalë shpejt: ka ardhur për shkollë e duhet patjetër të bëjë shkollë, po kjo vajzë s e di, për të është gjithçka e lehtë, nuk ka asgjë problem. Po pse, Jeton, perëndon sytë, ç kam unë? 8 Jemi në epokën me jetën me qëllim, me progresin ideal e përsosjen si njeri me vlerat rrumbullak. Ke shkallë për të ngjitur, ke karrierën si drejtim, e hierarki. Nëse ke mbirë në baltë mund ta shfrytëzosh e të bësh për lart, për të dalë në majë. Mjafton të kuptosh struktukturën si fuksionon, t i gjesh çelësin flori. Jemi në epokën ku ecet vertikal, një drejtim i vetëm, si shigjetë, me vrull, pa hedhur sytë vërdallë. Pa kullotje të ndjerë e pa minibotë. Një trup i vetëm botë, ku huazon mendjen e gjithëkujt, të shokut pranë, të atij që drejton dhe më tepër s ke nevojë. Jemi në kohë me logjikën si hell, po jo sipas mëndjes së gjithkujt, po vetëm me një mendje të trung, përndryshe je gabim. Jemi në epokë me miq e armiq, me të drejtë e krim. Nuk ka të ndërmjetmë, nuk ka hutim, as endje pa histori. Nuk mund të ketë Vilmë, është mefshtësi. Nëse është e tillë do të duhet për diçka, se këtu asgjë nuk mbin rastësisht, asgjë nuk gjallon pa ideal. Sa jetë e thjeshtë, mjafton ta ngulësh në tru historinë e të turresh si dem, atje ku është shtruar sofra e artë, për derra e arinj, atje nuk qingjat shërbejnë për t u ngrënë. E Vilma është qingj i njomë, mish safi. Unë sot jam tullë, Jetoni tërhell, nesër dua të jem kala, po më duhet pak strategji, a thua të mjaftojë Drajzeri me shokë e një thes Kadare për të sunduar qytet? A thua gjithë ky mundim mund të më bëjë mbret? Sa mësues si veten ka parë atje në fshat, shtatë male kaptuar, humbur në borë e në raki e konjak për të ngrohur gjinë dhe aty mbyteshin ëndrrat për partinë, dehej edhe Gogoli me shokë, martohej Gëtja me mërzinë. Jo, jo, ai duhet të tregohet me mend, t i mjelë si dhitë gjithë këta shkrimtarë, të bëjë bereqet, se ndryshe do të humbasë si mijtë në arë dhe shpërthen në ide: Ja për këtë më duhet kjo princeshë! Rrotullohet natën në shtrat dhe e prek me dorë, e tund si shakullimë të vetmen armë që prindërit i kanë falë, me të duhet pushtuar botë; s ia del dot me mend, s ia del dot me taban dhe dielli është trembur nën gulçimë, bërë pluhur prej duhmës së zjarrmisë, në perëndim të ditës së gjashtë të muajit të gjashtë të vitit të mbrapshtë kur Jetoni ra në dashuri si djall...ose tha se me mirë se si kjo nuk ka, i duhej një vilmë, i duhej një vilmë për të gjetur një vrimë në kala, për t i hyrë së prapthi si me kalë në Trojë e për ta bërë sheshinë; i duhej kjo vrimë, me emrin Vilmë e më mirë se të biesh në dashuri, të thuash: E dua me britmë, me ngulç në mesnatë, me thirrmë, o Vilmë, të dua, o Vilmë! Sakaq i mbetet të shungëllojë me dorë armën që i digjet si zjarr nën jorganë pa gojë pambuku të dalë e shuka gungë... 9 Ah kjo vajzë, Vilmë, nuk e di se ç është të kesh shtëpinë në Tiranë, e të kesh përreth gjithçkanë, nuk e di, e mbyll syçkat si ketrush, se ka vuajtur shumë përbrenda, e kërkon shpirtin e ndjeshëm ta kuptojë, e më mirë se një poet, më mirë se një Jeton! Ah, kjo vajzë, që sillet si kanarinë në shtëpinë vilë, me dhoma përbri e matanë, me kopsht me trëndafilë, ku dhe bari mbin njëlloj, me shilte mbi shezlonë, ku përkundet tejembanë, për të harruar vetminë...kjo vajzë, nuk e di se Jetoni përplaset me motrat në shtëpi se kush ta zërë krevatin me sustë, atë të butin, ku shpina nuk të thyhet dyshë, e në gjumë të ngjitet si musht këmba e palarë e të voglit që të zhytet në pëqi, e nuk të shqitet kurrë, se don, edhe ai, don të flerë aty ku shpina nuk të bëhet gurë e në gjumë kapic, nuk ke kohë, askurrë, të ndjesh vetmi...e në sofrën e madhe ku rreshtohen me turr e kërcasin revista saras

49 lugët aluminë, në çorbën e përbashkët, duhet të kesh vëmendje, përqëndrim, se mbetesh pa gjë, lëpin lugën e zbrastë, të zgërdhihet përbri fëmiu i prapë, i shtati fëmi, i shkathti fëmi, përlytur deri në hundë, me qurre të thatë e gjellë të butë...e s ka kohë aspak të mendosh se si të kesh nostalgji, të ndjesh mall...për kë?! Për kë, o zot! Të fryhet në gji një dëshirë e marrë, të marrësh një kosë të mprehtë, të madhe sa ta mbërthesh me zor, e të turresh për të shirë krejt, atë mal me njerëz që shtohen çdo ditë, në shtëpinë me çati të ramë; të bien si mijtë, një e nga nji, me lëtyrë e përlyrë në fytyrë, me dardha të lëngshme në stomak, me barkun e fryrë e buzët e ngjitur me fiq, t i korrësh si kallamishte në kënetë e t i bësh kapic, për ta ndjerë një herë, aman, një ditë, një grimë, nostalgjinë e përdalë, atë mall të huaj e kurvë, për njerëz njëherësh, për të tjerë...e Jetoni s e di që, në të vërtetë, i urren çdo ditë, nga pak, çdo ditë, njerëzit e tij, ata që e bëjnë të duket katundar, i zgërdhirë në sy e përreth. Poezia është armë, është armë flori, është mjet modern, me shkollë, për të çarë tej për tej si me shtizë, atë botë që e shtrëngon për fyt, atë bollë të ngjallmë që i rri gjerdan...poezia është petku i ri, e bën bashkëkohor dhe e fut ndër shokë. Shkruan si në jerm: ah, shtëpi, me pullaz të praruar nga rrezet flori; ku rriten njerëzit e mi, të dashurit e mi!!! Kam mall!!! Për ditën e re, për barin që mbin, kam mall, o Tiranë pa jetë, kam mall, për blegërimë. E si mund të jem njeri i plotë pa qëllim? E si mund të jem poet? Poeti është perëndi dhe duhet të heqë dorë sot, më datën tetë të muajit të tetë për mendime të ngushta si pus, për gjëra pa vlerë si luksi i pështirë i një vajze pa mend, duhet të jetë i thirrur si njeri i perëndisë ( a për ideal!), për gjëra të mëdha, për të ndryshuar një botë! Po ai thjesht ndjen ngushtësirë, një jetë që s i rri mirë, e prerë keq, në ditën më të rëndësishme sillet si dash, të flijohet për njerëzinë, për paqen në botë, hahaha...pa paqen e tij, me luftën në shpirt, e të mos u avitet syve si vaj të vajzës së mbrapshtë që e fton në mëkat...në paqe pa luftë...ai ka lindur poet, e duhet të mos tundet kollaj. Si t ia bëj, këlthet, o konkretja Vilmë, sa shumë më pëlqen!!! Ah, kjo botë dilemë, të jetë materia a shpirt? Të jetë ferr a parajsë?! Djall a perëndi?! Apo mos diç i ndërmjetmë?! 10 S lëziv gjethi në fshat; vapa ngjitet në mish e pjek flokët si kashtë, të therin gjethet e misrit të lartë; ditën e hënë, datë dhjetë, Jetoni mbledh kallinj në fushë; për të marrë dy tri lekë, për një palë pantullë, kur të vijë shkolla prapë; një këmishë të ngrirë për Vilmë, i duhet të duket më mirë, i ka dalë një vit, për të holluar shtatë, për të veshur shtatë, për të hyrë në vrimën e murit kështjellë; i duhen një palë pantullë stofi të butë si mëndafsh, e një këmishë me kollë në fyt, ta qepë në fshat; te e gjora Linë, që pret, se një ditë, shkollari i ditur, me mend, që del në gazetë, do ta marrë për nuse në qytet; e ia qep për gjithë natën një këmishë, e arnon brekë; vetëm të vijë, të hyjë në derickën nga kopshti i shtëpisë; ta presë nën pjeshkë; me cigare në grykë; ta presë i menduar si poet; të dashurën faqekuqe, e buthëbutë; e ndërsa pret pantullë, e brekë me modë, bren mendjen hollë e hollë, se si të ketë eksperiencë, të dijë si bëhet seks; a ka më mirë se këtu në fushë, në brinjë, ta mbërthejë kët Linë, të mjerën Linë, që e mban për perëndi; a vjen pasdite nga koritë; a vjen për me mbledhë mollë, a vjen me mbajt dhitë? A vjen? Fytyra e purpurtë e sheh një dritë në ardhmëri; një rrugë të gjatë të shtruar asfalt, deri larg; edhe pse s ka dalë kurrë nga fshati me pullazë të ramë, e s ka marrë as tren e autobusë; e sheh një fat që ia bën me dorë; e s mund t i thotë jo; është ditë e saj; ditë gushti i nxehtë; kur piqen në bark rrejtë e rrenat në qiell; e s mund t i thotë jo djalit sy zjarrë; që ka kokën plot e ka parë botë, deri në Tiranë...po, po, më prit, te shtegu përmatanë, ku nuk na sheh njeri, në të dalë; atje më prit, e fsheh sytë...kthehet te pantullë; i lëmon, i fërkon me dorë, se aty e mban djali pasurinë; atë që i duhet asaj për të bërë shtëpinë; për të bërë fëmijë; e për t i lënë shëndenë këtij vendi me baltë; i përkëdhel brezin e gjanë...këtu Jetoni është i dëshiruar si Vilmë; çfarë bote, qesharake sa s ka, diku je një tullë, diku je kala!!! 11 Trembej se mos fshihej pak Klajd e një grimë pabesi në dashurinë e tij, ndonjë Robertë që e fuste në thes, e lidhte me këmbë e me kokë, ia ndrydhte të ardhmen kulaç, i ndillte tragjedinë; po ai nuk ishte amerikan! Ai Linën nuk do ta mbyste kurrë, as me bar minjsh, e as me flibol, e si mundet një poet, me shpirtin e butë, të bëjë kërdinë në një vajzë të brishtë, të pastër si uji i kroit në dimër, as e çonte ndër mend; madje tani për tani e donte vërtet, e më pas kush e di, mund edhe të bënin bashkë jetë; tani për tani, do ta shtrinte në bar, atje në kodrinë, ku shihej deri në horizontin gjelbërim, aty ku shkruante toka poezi, e do ta shtrëngonte fort fort e fort; t ia thithte ato buzë, që kuqëlonin gjak; në botën e tij tragjeditë pranoheshin veç në skenë, se jemi në Shqipëri; ku bëhet veç mirë, e mendohet veç për mirë; se unë jam bari, jam bir bariu i ndershëm, jam fshatar zemërflori, që e dua tokën ku jam rrit, e dua bagëtinë dhe dhitë, e gruan e mirë, e dua Linën si qingj qimebutë, tani për tani; sidomos, tani për tani; që bën vapë e çahet guri në fshat; tani për tani që më janë rreshkur trutë duke lexuar tragjedi; e dua si shërim; si limonatë, e dua për mall kur të jem larg; e dua këtë Linë me shalë të fryra pak, pak aq sa e fryjnë pazmin tim; e dua këtë Linë; edhe pse s mund të parashikoj gjatë; e nuk më pëlqen fjala përgjithmonë; por tani për tani e di, që Lina ëshë grua për të qenë, për të bërë dashuri; për ta mësuar sesi... atje në kodrinë më pret, e sot bën kaq vapë; gjethet djersijnë, ditë e tridhjetë e gushtit të nxehtë kur Lina la shtëpinë e u shtri në kodrinë për Jetonë...për ëndrën në gji për të lënë bukën e mistrit të pashirë, me ashkla që të zënë fyt, edhe pse cicërijnë zogj gjëkund dhe ajri është shërim...po duhet sakrificë, duhet shitur diçka për të blerë pak rehati qyteti, pak pallat, pak dritë e bukë gruri në darkë; e më shumë se shala e gjatë e gjoksi i butë; çfarë ka e vogla Linë për të falë?! Jetoni është dritë, është rrezëtim në fund të ditës me djersën në shpinë; është shtrat i butë, me sustë; ndaj në djall virgjërinë; sa t ia vjedhin me përdhunë atje në fushë me grurë; në një ditë të prapë, kur turren si ujqër të uritur, ata që s kanë ç të humbin në fshatin e mbrapshtë; më mirë një Jeton dhe të ujitë me durim një ëndërr përmall, që ta mbajë gjallë kur balta t i mbërrijë në gju, në dimrin kur fryn fëllimë e të mërren fytyrë e të egërson sytë...më mirë se kaq nuk mund t i vijë kurrë, e pastaj Jetoni ka zemrën mal; është djalë i mbarë që mëson përtej; e do ta ruaj për vete sekret; do ta përkëdhelë gjoksin e saj e do ta mbaj në gji; pa e shitur në pazar; më mirë nuk ka; duhet pra ndërsyer sa pak ky djalë; duhet joshur me diç që kurrë se ka ndjerë; etja i duhet shuar sapak; e më mirë se shalë e ngjallme e gjoksi i ngrirë; më mirë se ky mall i lirë; ky mall origjinal; që do t i dalë në ëndërr në Tiranë e do niset symbyllas të vijë; si dashi qorr, për t i marrë erë; për ta provuar prapë; ka mendje të shkathët Lina në fshat; di ta mbajë për kapistallë demin e ri; që bren poezi; e lëpin romanë; di Lina në fshat ta tërheqë nga pak; me shalën e fryrë e barkun e zbrastë... vijon në S lëziv gjethi në fshat; vapa ngjitet në mish e pjek flokët si kashtë, të therin gjethet e misrit të lartë; ditën e hënë, datë dhjetë, Jetoni mbledh kallinj në fushë... revista saras 49

50 Semafor Shkëlqim Çela U plaka varur gjithë jetën mbi këtë kryqëzim të kurrfartë të xhadesë kryesore në të dalë të qytetit. Të tjerët kanë fat si gjithnjë, nëpër sheshe të mëdhenj ku çdo gjë është grand, me limuzina e pajtonë, e ku shohin gjithfarë tipash interesantë, turistë, klas metropolitan. Ndërsa këtejpari gjallon një mërzi rrethinash dhe fusha me kërcej të prerë misri duket sikur do ta gllabërojë qytetin me limontitë e saj të pasdites. S do ta harroj kurrë zgjimin tim këtu menjëherë pas montimit, kur çela njërin sy, atë të kuqin dhe pashë shkretinë rrugore, xhan-xhin. S i besova të kuqit, hapa syrin tjetër, të gjelbërin, optimistin, që deri shkretisë i jep jetë, por edhe ai, përmes filtrit të blertë, solli përsëri veç pikëllim hamulloresh. Syri i verdhë, që gjithnjë i zbeh gjërat, përçoi të njëjtën pamje të fjetur që nuk lëvizte. Atë çast thirra po ç dua unë këtu?!. Syri i kuq u rihap si plagë. Sepse tashmë nuk kishte asnjë shpresë. Isha një semafor i vetmuar në mes të katër rrugëve, që hap e mbyll sytë për asgjë, si isharet idioti që vjeshta e bën edhe të trishtuar. Shpejt kuptova që nuk më deshën. Nuk shkoja me rrethinën dhe as me vendasit. Isha si mish i huaj, bezdi teknologjike, qenie avdalle me tre sy si e ardhur nga mitologjia. Duke parë makinat e rralla, karrot, ngushtinë e rrugës, supet e së cilës shkriheshin ngadalë me pluhurin dhe baltën anash, e përthitha mosdashjen e tyre. I bëja të ndiheshin keq, madje pak si të përdhunuar. Mjaftonte pezmi i grahësve të makinave kur humbisnin betejat me syrin tim të kuq. I shikoja si vinin nga larg, me shpejtësi drejtvizore të pashqetësuar dhe se si i jepnin gazit që të kalonin vrik kryqëzimin përsa kohë ishte hapur ende syri im i verdhë. Pastaj, kur ky mbyllej vetëm pak para se ata të arrinin në kryqëzim, mllefi digjte me erë asfalti dhe gome në frenimin e dhimbshëm që dukej sikur së bashku me shojet e frenave u gërryente grahësve edhe eshtrat. Urrejtja e përndezur kundër meje prushonte më e zjarrtë se e kuqja ime në sytë e tyre. Mes hirit të nostalgjisë për kohët e para pa mua: eh, sa mirë që 50 ishte atëherë! Mllefi i grahësve shtohej edhe më kur për dreq unë bllokoja pikërisht drejtimin që kish lëvizje dhe i hapja rrugën drejtimit pingul, që nuk kish asnjë makinë për be, as edhe një të largët që mezi shquhej. Aty donin të më vrisnin fare. Ndjeja hunjtë e inateve të tyre me majë të ndezur që nguleshin në syrin tim pengues. I cili nga ky shkak rridhte edhe më tepër gjak të kuq pritjesh. Ishin të gjithë Odise që unë i mbaja peng. Ashtu u dukej vetja, secili me një mall që i priste, me një frymëzim që do të bënte letërsi botërore, me një besnikëri që po venitej tej kryqëzimit veç për ta. Për ku nxitonin aq marrëzisht, vërtet! Se atë Odiseun e thashë sarkastik. E kisha me tallje të hidhët. Të tallem një herë edhe unë, i përpikti, elektroniku, sinjalistiku, i thjeshti sa më s bëhet dhe prapë i pakuptuari, unë që harrohem sakaq, sapo sheshi mbetet pas - kalova kryqëzimin, të dhjefsha semaforin, që rri në krye të detyrës edhe kur grahësit me inatet jetë-e-dritëshkurtër janë duke u fërkuar pas shalëve të partnereve në dhomat e ngrohta, ndërsa jashtë të pret acari. Pa nami u bëftë! Se që bota është e padrejtë, kjo dihet edhe pa udhëkryqe! Unë nuk u kam asgjë me të keq. Por kurrë s më besuan. U jam bërë ngasje për thyerje ligji. Jo rrallë, në orët e natës së vonë, kur asnjë frymë njeriu nuk pipëtin përreth, grahësi i vetmuar avitet dhe Ndal -i im e ve në siklet, sepse mirëfilli është një Ndal idiot, e pranoj, dhe i paarsyeshëm në dukje. Të posambërriturit ndoshta më tepër i vjen rëndë të bëhet pjesëmarrës në idiotësi se sa tjetër gjë, shikon një herë majtas-djathtas dhe ia shkel gazit në të kuqe. Bëhet thyerës i rregullit kot më kot. Dhe doemos, diku në një si strofkull të padukshme, pret polici rrugor, i cili aq do dhe flakërin alarmin. Ah, të kisha edhe një sy të katër, blu, e ta ndizja si paralajmërim pikërisht kur blutë zënë pusira të errëta. Sepse më duket sikur bëhem palë në përbetim me patrullën që peshkon zogj nate. Më vjen keq për viktimat dhe si shpërblim marr urrejtje prej tyre. S kaloi shumë kohë dhe zona përreth filloi të popullohej me mëhalla të reja, nga këto të sotmet, pa histori e pa një gur ku të kesh vrarë gjunjtë, fqinjërime mëhallash fëmijëburgosura me sheshe lodrash ku çilimiu ka frikë se bën pis sheshin dhe jo e anasjellta, ku edhe drurët që supozohet të jenë plot me rrathë vjetërsie e urtësie e gjethe folklori e shushurima të vjetra e degë me karakter, duken si kauçuk ngulur prej firmave të gjelbërimit, pra lagjet e reja me kutitë postare gati për letra reklamash pafund që gjuajnë me shigjeta direct-marketingu qytetarët sferikë të mesëm.lagjet me shtëpitë gati revista saras

51 për klientë të firmave imobiliare dhejo për banorë vendas autoktonëpra, filluan të mbijnë e gjallojnë gjithandej. Bashkë me to u dukën edhe radhët e para pritëse në kryqëzim me mëhallsit e rinj, dyndja e zakonshme në orët me trafik të rënduar. Njerëzit nën trysnitë e pritjes ka fare pak gjasa të jenë interesantë. Natyrisht rregulli ka përjashtimet e veta që e vërtetojnë: në kohën midis hapjes së syrit tim të kuq dhe atij të blertit mund edhe të ndodhin gjëra vërtet interesante, për shembull dikush puthet me të dashurën në krah, një grua bën shpejt e shpejt plotësimmirëmbajtje tualeti me lëvizje rutinore e prapë se prapë të reja, një flirt lind e vdes përmes xhameve të automobilave që ulen e ngrihen si perde teatri kokëposhtë. Por këto janë të rralla. Më së shumti, grahësit pëlcasin nga padurimi, janë gati të mallkojnë gjithçka, shtypjen e gjakut nëpër enët e trupit e kanë më të ndërkryer se karburanti ndër gypat e makinave të tyre. Ata shajnë dhe nëmjet vijnë tek unë më të forta se sinjalet elektrike në sytë e mi. Ç të bëj? Jam si një drejtpeshim në mes të kryqëzimit dhe çdo lëshim e favor njërit drejtim të rrugës do të dëmtonte patjetër krahun tjetër. Shqyhem mes atyre udhëve pingule që më tërheqin fuqishëm, secila nga vetja e vet si kuaj të egër, si në ato torturat namkëqia të mesjetës. Aty kuptoj që drejtësia qenka diçka që dhemb. Drejtësia nuk është e bukur. Pavarësisht nga moti. Mallkimi më i madh qenka të jesh instrument i drejtësisë në kryqëzime të ndërkryerish, kështu si unë. Një ditë me dyndje në orët me kulm trafiku, ndjeva diçka që m u këput përbrenda, një th(y)erje reumatizmale, ngërç rrymash të brendshme, një lloj artroze që nuk e kisha provuar herë tjetër. Ishte difekti i parë. Një protestë e trupit për pak pushim. Mes sëkëlldisë së prishjes, duke parë se si dyndja po zgjatej në njërin krah të kryqëzimit dhe se si grahësit e ndalur fillimisht u çmeritën nga ngrirja ime e më pas u mllefosën, më vetëtiu padashur mendimi se ndoshta tani njerëzit do ta kuptonin rëndësinë time. Pasi të shikonin më parë paaftësinë e tyre për të qullosur një gjë aq të thjeshtë sa kalimi me rregull i një udhëkryqi. S duhej shumë, veç pak mirëkuptim dhe pak kortezi, një lëshim radhe në të kaluar, një herë njëri krah, pastaj tjetri. Por kjo nuk po ndodhte aty poshtë meje. Çdo grahës që ndodhej para kryqëzimit me siguri mendonte se s bëhej qameti po të kalonte veç ai. Ja, punë dhjetë sekondash qe. Kësaj i shtohej frika se sikur të ndalonte e t u hapte udhë të tjerëve, me çdo gjasë këta do ta linin atë pastaj me orë të ngucur nëatë udhëkryq të nëmur. Mirësia ndëshkohet! Leksion i udhës së ngarkuar. Ja pra, dhjetë sekonda janë, më falni, më falni, më falni. O zot, ç specie e çuditshme... në tufë! Jam i sigurt që po të mos isha unë fare aty, të gjithë do të bënin çmos të kalonin vetë të parët, secili me dhjetë sekondëshin e vet nën sqetull, dhe do tëkokolepseshin në shesh pa mundur asnjë të kalonte në anën tjetër. Kur më në fund më rregulluan, njerëzit për çudi u ndërkryen më shumë kundër meje, u kujtuan si duket për praninë time, difektin, dhe më shanë mbarë e prapë. Kjo e vulosi përfundimisht mospërputhjen mes nesh. Më urrejnë ngaqë shërbej. Po të diktoja, me gjasë do tëmë donin. Sidoqoftë, ngushëllohem ngaqë ky duhet të jetë fati i llojit tim, që rri varur mbi udhkryqet e të tjerëve. Kur plakesh, ngushëllimin, edhe po nuk e gjete, e krijon. Sytë nuk po më shohin mirë, dhe për këtë nuk i ka fajet as mjegulla, as pluhuri. Çfarë të plak, në të vërtetë, është moskuptimi. revista saras 51

52 /revistasaras WEB SOCIAL revistasaras.al