Beograd je po svemu, ~udan, osoben grad: po polo`aju, po dugove~nosti,

Transcription

1 UDK (497.11) (091) HRANISLAV MILANOVI] PARK Beograd je po svemu, ~udan, osoben grad: po polo`aju, po dugove~nosti, po mno{tvu spomena i po siroma{tvu spomenicima, po svojoj fizionomiji i po tome {to je sazdan od dva stara i jednog novog grada, po rekama koje su mu na dohvat a nekako nedosti`ne. Beograd je, kao i svi vitalni gradovi, davno prerastao mere svog nekada{weg prostirawa. I kao i svi gradovi koji `ive `ivot promenu, a ne `ivot trajawe, on je hiqadu puta izmenio svoje lice. Malo je {ta ostalo od pro{losti upisano u tvrdom kamenu, u opeci i malteru. Malo za tako veliki i stari grad, malo da se umek{a, obogati, oplemeni wegovo stalno novo lice. To je upravo razlog da se onim malobrojnim za nas dragocenim darovima pro{losti posveti mnogo pa`we, qubavi i razumevawa, da im se pomogne da zaiskre ispod nanosa zaboravqawa i obasjaju na{e svakodnevne vidike svojim toplim, dalekim, prigu{enim sjajem arh. Milica Jak{i} Park Mawe` se nalazi u naju`em centru grada, na prostoru koji ome uju ulice Nemawina, Resavska, Kraqa Milana i Svetozara Markovi}a. Park je nazvan Mawe` ({kola jahawa) jer je na wegovom mestu, sve do godine, bio sme{ten Gardijski kowi~ki puk sa {talama i kasarnama. Podignut je godine na osnovu postavke Generalnog plana iz godine, po kojoj je taj prostor bio rezervisan za» Operu, Konzervatorijum i Akademiju pozori{nih umetnosti sa parkovski obra enim prostorom «Ali da ka`emo ne{to o ovom prostoru i pre nastanka parka. Beograd se do 19. veka, prostirao u granicama»[anca«od tvr ave do sada{weg Trga Republike. Teren na kome se nalazi park Mawe` predstavqao je pusto zemqi{te obraslo {evarom, a takvo je i ostalo do po- ~etka ~etrdesetih godina 19. veka. 175

2 HRANISLAV MILANOVI] Sl. 1. Park Mawe`, kopirano iz plana Beograda, prva polovina 19. veka Sl. 2. Blok Mawe`, kopirano iz plana Beograda S. Zari}a, godina Sl. 3. Blok Mawe`, kopirano iz plana Beograda, prestonice Kraqevine Srbije, godina Sl. 4. Blok Mawe`, kopirano iz Regulacionog plana grada Beograda, godina Prilike u Beogradu, gradu u [ancu, mewaju se posle dobijawa Sultanovog hati{erifa, godine, kojim je Srbiji priznat {irok stepen autonomije a knez Milo{ zapo~iwe proces planskog naseqavawa srpskog stanovni{tva i izgradwu nove srpske varo{i i van granica [anca. Obrazuju se dve nove ~ar{ije Abaxijska (danas ulica Kraqice Natalije) i Savamalska (sada Gavrila Principa). Sredi{te novog dr`avnog centra Srbije formira se na podru~ju savske padine, odnosno na prostoru zapadnog Vra~ara, a pored»nepreglednih livada koje se prostiru sve do utoka Save u Dunav«, oslowenih na Carigradski drum, put za Top~ider i put za Kumodra` i Kragujevac.»Tim arterijama novi grad }e imati dobre veze sa starom varo{i i ~ar{ijom, sa Top~iderom i sa gradovima Srbije.«Godine in`ewer Franc Janke premerava zemqi{te i radi plan novog naseqa. Glavna osobina ovog plana jeste pravougaona mre`a ulica. U tom novom nasequ blokovi su veliki, a ulice vrlo {iroke. Planom su predvi ene ulice koje su i danas va`ne saobra}ajnice Kneza Milo{a, Bulevar kraqa Aleksandra i Nemawina ulica. [iri gradski prostor, koji gravitira ka parku Mawe`, po~eo je da se formira uglavnom oko druge polovi- SPOMENI^KA BA[TINA 176

3 PARK Sl. 5. Park Mawe`, projekat obnove, godina ne 19. veka, uz trasu Kragujeva~kog druma, koja ujedno predstavqa granicu izme u isto~nog i zapadnog Vra~ara. Tako je i prostor dana{weg parka, sa postoje}im gra evinama na wegovom rubu, srastao sa susednim blokovima. Ve} u prvoj fazi urbanizacije prostora ovog dela grada, prvo u periodu vladavine kneza Milo{a, a zatim i kneza Mihaila, prostor Mawe`a bio je, kako funkcionalno tako i fizi~ki, zavisan od okolnih prostora i objekata vojno-administrativne namene, od kojih neki i danas postoje: Konak i Amam kneza Milo{a (podignut u sklopu Konaka kneza Milo{a, kasnije Ministarstva finansija godine), Stara knez Milo{eva kasarna (Velika kasarna, izme u ulica Kneza Milo{a, Masarikove i Nemawine, podignuta godine), Vaznesewska crkva (prvobitno vojna crkva, izme- u ulica Admirala Geprata i Kraqice Natalije, podignuta godine), Vojna akademija (ugao Kneza Milo{a i Nemawine, prema projektu Jana Nevole, podignuta godine), Oficirski dom sada Studentski kulturni centar (ugao ulica Kraqa Milana i Resavske, podignut prema projektima Jovana Ilki}a i Milorada Ruvidi}a godine), Ministarstvo vojske (na uglu ulica Kneza Milo{a i Nemawine, prema projektu Jovana Ilki}a, podignuto oko godine), Kasarna Sedmog 177

4 HRANISLAV MILANOVI] puka (ugao ulica Nemawine i Resavske, podignuta oko godine prema projektu Dragutina \or evi}a), Oficirska zadruga danas robna ku}a»kluz«(ugao Masarikove i Resavske ulice, sagra ena oko godine po projektu Svetozara Jovanovi}a, uz u~e{}e Danila Vladisavqevi}a i Vladimira Popovi}a) i, najzad, zdawe Mawe`a (danas Jugoslovensko dramsko pozori{te), podignuto godine na mestu nekada{we barutane iz vremena kneza Milo{a. Stari Mawe` je gra en prema zamislima kneza Mihaila. U zgradi i na okolnom prostoru radila je {kola jahawa, namewena potrebama srpske vojske. Uz Mawe` se nalazila i Kowi~ka kasarna. S vremenom je ovo zdawe izgubilo svoju nekada{wu namenu. Neposredno posle Prvog svetskog rata, godine, zgrada Mawe`a je pretvorena u pozori- {nu dvoranu, koja je izgorela godine. Na wenom mestu je, prema projektu arhitekte Nikole Krasnova, podignuto novo pozori{te, koje je ubrzo, ve} godine, dogra eno i adaptirano za potrebe Narodne skup- {tine Kraqevine Jugoslavije. Preseqewem Skup{tine u novu zgradu, pozori{te se vra}a u svoju staru zgradu u kojoj }e, nakon prepravki i rekonstrukcija, ostati sve do na{ih dana. 1 U prvim decenijama 20. veka, izgradwom novih stambenih objekata na zapadnom Vra~aru, regulacijom Nemawine ulice kao jednog od gradskih bulevara i nastankom Cvetnog trga, izmeweno je urbano okru`ewe kompleksa Mawe`. To je iskqu~ivalo wegovu nekada{wu namenu, {to se uo~ava i kroz predlo`ena re{ewa u urbanisti~kim planovima ra enim tokom tre}e decenije 20. veka. Preseqewe Narodne skup{tine u obnovqenu zgradu pozori{ta Mawe` nametnulo je i pitawe hitnog ure ewa prostora nekada{we Kowi~ke kasarne. Bio je to povod da se na povr{ini bloka izme u ulica Nemawine, Re- Sl. 6. Prostor budu}eg parka Mawe`, snimqeno godine SPOMENI^KA BA[TINA 178

5 PARK savske, Kraqa Milana i Studeni~ke (sada Svetozara Markovi}a) ve} godine pristupi ure ewu zelenih povr{ina. Klasicisti~ki re{en park, sa zgradom Oficirskog doma i pozori{tem Mawe`, odnosno skup{tinskom zgradom, u ~etvrtoj deceniji 20. veka funkcioni{e kao gradski park za susedne stambene ~etvrti i kao slobodan javni prostor izme u dva frekventna gradska bulevara ulica Kraqa Milana i Nemawine. Ideja Generalnog plana iz godine o izgradwi Opere i formirawu kulturnog centra na prostoru tada ve} razgra enog Mawe`a, delimi~no je realizovana, iako do izgradwe operske zgrade nije do{lo. Naime, pretvarawem stare zgrade Mawe`a u pozori{te godine, useqavawem Muzi~ke akademije u novoizgra eni objekat godine, koji je privremeno koristila Narodna skup- {tina Kraqevine Jugoslavije i, najzad, funkcionisawem zgrade Oficirskog doma, prostor Mawe`a formirao se kao jedan od kulturnih centara grada, {to je ostao i do danas. Projektant parka, koji je prvobitno nazvan»park Wegovog Viso~anstva Prestolonaslednika Petra«jeste in`ewer Aleksandar Krsti}, pionir moderne hortikulture na na{im prostorima. Sam autor, in`ewer Krsti}, napisao je:» Ovaj park u centru varo{i, pored Mawe`a, a u kraju koji nije imao zelene povr{ine, mnogo je doprineo wegovom ulep{awu i znatnom poboq{awu higijenskih uslova ovog dela grada. Osim toga, on je znatno olak{ao i pe{a~ku komunikaciju. Na prostoru sada{weg parka nalazili su se delovi gardijskih kowi~kih jedinica, sa {talama i kasarnama u vidu baraka. Ceo sredi{wi prostor bio je prazan i primitivno kaldrmisan i slu`io kao zborno mesto i za ve`be. Okolo, po ivici su bile {tale i kasarne oivi~ene Sl. 7. Park Mawe`, po~etni radovi, snimqeno godine 179

6 HRANISLAV MILANOVI] drvoredima kestenova kao jedinom vegetacijom na ovom zemqi{tu. Tu je bio i Mawe` docnije rekonstruisan u pozori{te. Naravno od gomila stajskog ubreta koje su slu`ile kao leglo muva, {irio se zadah, od koga su najvi{e stradale okolne ulice. Podizawem parka sve je to nestalo. Park je izveden u povr{ini od m², a kako po svojim dimenzijama povr{ine ispod dva hektara pripadaju vi{e skverovima nego parkovima to je kao takva urbana kategorija i projektovana. Urbane strukture ove vrste moraju biti {to funkcionalnije uskla- ene sa okolnim gradskim tkivom, naro~ito u pogledu pe{a~kih tokova. Zato su ovde i predvi ene dve jako nagla{ene dijagonalne staze pre~ice, koje se ukr{taju i ~ine glavnu odliku ovog re{ewa. One imaju za ciq da povezuju susedne veoma va`ne delove grada. To ne zna~i da nisu predvi ene i {etne staze, van glavnog pe{a~kog tranzita i isto tako uneti su i drugi sadr`aji po{to dimenzije ove zelene povr{ine to dopu{taju. Tako je ostvaren jedan vrtni parter, de~ije igrali{te i zasa eno je razli~itih sadnica od kojih su se u prve dve godine osu{ile svega dve. Sa nivelacijom terena nije se i{lo na trasirawe ve} po terenu, {to pru`a boqu preglednost i druge prednosti. Ovako upro{}eno re~eno, bez sumwe, ima i svojih nedostataka, suvi{e je nagla{ena funkcionalna problematika a zanemarena ukrasna uloga parka. Nadzor nad izvo a~kim radovima i nivelaciju uradio je geometar Jaroslav Burijanu «2 Stvarawe ovog parka imalo je, i ima, veliki zna~aj za centralni deo Beograda, u kome je evidentan nedostatak javnih zelenih povr{ina. Pogodno zemqi{te je omogu}ilo brzo napredovawe rastiwa, pa je park ve} posle jedne decenije svojim posetiocima pru`ao, kao {to i danas pru`a, povoqne uslove za odmor i osve`ewe. Kao takav, on ~ini i jednu od veoma va`nih karika u op{tem Sl. 8. Park Mawe`, snimqeno godine SPOMENI^KA BA[TINA 180

7 PARK sistemu zelenih povr{ina ~itavog Beograda, doprinose}i stvarawu povoqnijih uslova sredine za rad i `ivot gra ana. Ovaj park predstavqa jednu od retkih zelenih povr{ina u`eg dela grada podignutih izme u dva svetska rata a oblikovanih po principima klasi~nog stila, zbog ~ega ima znatnu estetsku vrednost, postav- {i u vizuelnom pogledu sastavni deo Beograda, jedan od wegovih karakteristi~nih detaqa ~iju egzistenciju i autenti~nost ni u kom slu~aju ne treba dovoditi u pitawe. Park svojim dvema dijagonalnim stazama privla~i i znatan deo prolaznog pe{a~kog saobra}aja. O samoj kompoziciji parka bilo je i kriti~kih mi- {qewa. Tako je godine arhitekta Branko Maksimovi}, u tekstu O zelenilu Beograda, a u delu koji se odnosi na park Mawe`, napisao:» kompozicija tog parka je suvi{e kruta, geometrizovana, sa nepotrebno {irokim saobra}ajnim povr{inama. Osnovna gre{ka u kompoziciji parka je u tome {to on nije rastavqen na dve tri terase, {to bi omogu}ilo razvijawe staza u bla- `im nagibima i spre~ilo spirawe zastora staza od ki- {e. Ra{~lawivawe parka u nekoliko visinski razli- ~itih platoa omogu}ilo bi i wegovo diferencirawe na prostore sa razli~itim funkcijama, ono bi omogu}ilo i raznovrsniju, interesantniju prostornu kompoziciju parka «3 Povr{ina parka iznosi m², od ~ega je pod travwacima m², pod {ibqem m², pod sezonskim i trajnim cve}em i ru`ama 429 m², pod stazama i trotoarima m², pod de~jim igrali{tem 312 m² i pod raznim objektima 787 m². Na prostoru parka ima ukupno 253 stabla, od kojih su 51, ili 20,1%, ~etinari. Zastupqeno je 29 vrsta drve}a (od kojih su 6 ~etinari), 18 {ibqa i 12 cvetnih vrsta. Dominira, oko 65%, drve- }e staro oko 70 godina. Vitalnost drve}a je razli~ita i varira od onog koje bi trebalo ukloniti do izvanredno o~uvanih primeraka kestena, platana, javora, jasena, hrasta, ginka i kedra. Od pojedina~no za{ti}enih dobara u parku se nalazi samo jedno drvo crni orah (Juglans nigra). Izgled parka je oboga}en s nekoliko zna~ajnih skulptoralnih spomenika i ukrasnih statua:»rawenik«, skulptura pored objekta pozori{ta, rad vajara Vawe Radau{a (pre god.); skulptura»@ena koja razmi- {qa«, rad vajara Frana Kr{ini}a, postavqena ispred ulaza u teatar»bojan Stupica«; sede}i `enski akt, rad skulptora Riste Stijovi}a (1957. god.); spomenik Du- {anu Popovi}u ( ), publicisti i politi~aru, rad vajarke Olge Jevri} (1954. god.); spomenik Kosti Abra{evi}u ( ), proleterskom pesniku, rad Stevana Bodnarova (1956. god.); spomenik Radovanu Dragovi}u ( ), publicisti i jednom od osniva- ~a socijaldemokratije u Srbiji, rad Stevana Bodnarova (1953. god.); spomenik Josifu Marinkovi}u ( ), kompozitoru, horovo i i dirigentu, rad Simeona Roksandi}a (1910. god.), postavqen godine. 4 Kao ve}ina zelenih povr{ina centra grada, i ovaj prostor je u vi{e navrata bio na meti»mo}nih investitora«da se oko wega, u wemu ili ispod wega ne{to gradi. Osta}e zapam}ena akcija hortikulturnih stru~waka Beograda i `iteqa ovog grada iz sedamdesetih godina kojom je stopirana izgradwa podzemne gara`e, koja je bila locirana ispod centralnog dela parka. Budu}nost parka vidi se u zadr`avawu postoje}eg stawa, odnosno u po{tovawu wegove klasicisti~ki postavqene {eme uz obnovu nekih delova koji su poreme}eni kasnijim intervencijama. U Birou za razvoj i projektovawe JKP»Zelenilo Beograd«ura en je takav projekat i wegova realizacija se o~ekuje u ovoj godini. NAPOMENE: 1º I. Sretenovi}, Zgrada Jugoslovenskog dramskog pozori{ta: od mawe`a do savremenog teatra, Nasle e V, 2004, º A. Krsti}, Zelenilo, Beograd º B. Maksimovi}, O zelenilu Beograda, Godi{wak Muzeja grada Beograda III, 1956, º D. [arenac, Parkovi, ljudi, doga aji,beograd 1990,

8 HRANISLAV MILANOVI] Summary: HRANISLAV MILANOVI] PARK Manje` Park is situated at the very heart of the city, in an area bounded by Nemanjina, Resavska, Kralja Milana and Svetozara Markovi}a streets. It derives its name (French manège = riding school) from the Royal Horse Guards whose barracks and stables occupied the site until It was built in , according to the General Ordinance Plan of The designer was Aleksandar Krsti}, a pioneer of modern landscape architecture in the country. The park falls among the rare green areas within the city centre built between the world wars and fashioned in a classical style, which significantly adds to its aesthetic value. As such, it has become an essential component of the cityscape, one of Belgrade s distinctive details whose continued existence and authenticity should by no means be put in jeopardy. With its two diagonal pathways, the park also functions as a significant corridor of pedestrian traffic. The park has an area of 26,457 sq m and a total of 253 trees. The latter are varied in vitality, ranging from those that need to be replaced to the exceptionally vital ones. It accommodates several important sculptures, both commemorative and decorative. The park should be managed in terms of preserving the existing state or, more precisely, in respecting its original Classicist pattern along with restoring the sections disturbed by subsequent interventions. LIST OF ILLUSTRATIONS: Fig. 1. Manje` Park, copied from the city plan, first half of the 19 th century Fig. 2. Manje` Block, copied from the city plan of S. Zari}, 1978 Fig. 3. Manje` Block, copied from the plan of Belgrade, capital of the Kingdom of Serbia, 1909 Fig. 4. Manje` Block, copied from the 1927 Regulation Plan of Belgrade Fig. 5. Manje` Park, project, 2004 Fig. 6. Location for the new park, 1931 Fig. 7. Manje` Park, initial construction works, 1931 Fig. 8. Manje` Park, 1937 SPOMENI^KA BA[TINA 182