Бүрэн дунд боловсролын цөм хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг дэмжих арга зүйн зөвлөмж /Суралцахуйн удирдамжийг удидлага болгоно/ Хими

Transcription

1 Бүрэн дунд боловсролын цөм хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг дэмжих арга зүйн зөвлөмж /Суралцахуйн удирдамжийг удидлага болгоно/ Хими Улаанбаатар хот 2016 он

2 ГАРЧИГ 1. АГУУЛГА... 3 a) Багшид тулгамдаж буй асуудал, санал:... 3 b) Шийдэх арга зам, жишээ... 3 Суралцахуйн зорилтыг уншиж, ойлгох, агуулгын залгамж холбоог судлах АРГА ЗҮЙ... 5 a) Багшид тулгамдаж буй асуудал, санал:... 5 b) Шийдэх арга зам, жишээ... 5 Химийн хичээл төлөвлөлт боловсруулах тухай р ангийн химийн хичээлийн жилийн төлөвлөлт (заавал судлах) дугаар ангийн Давс гарган авах, цэвэрлэх арга сэдэвт нэгжийн төлөвлөлт (заавал судлах)... 7 Нэгжийн явцын үнэлгээний төлөвлөлт ТУРШИЛТЫГ ТӨЛӨВЛӨХ АРГА ЗҮЙ Туршилт төлөвлөх үйлийн алхам Сурагчийн ажлын хуудас Жишиг төлөвлөлт (багшийн ажлын хуудас) Үнэлгээ a) Багшид тулгамдаж буй асуудал, санал: b) Шийдэх арга зам, жишээ Туршилтын мэдлэг чадварыг үнэлэх зөвлөмж... 21

3 1. АГУУЛГА a) Багшид тулгамдаж буй асуудал, санал: р ангийн тухайн агуулга нь суурь боловсролоос хэрхэн өргөсөч, гүнзгийрч буйг ялгахгүй. Суурийн агуулгын түвшинд хичээл зааж байна. 2. Суралцахуйн зорилтын хүрээнд зөвлөсөн үйл ажиллагааг хэт хүнддүүлэх эсвэл хэт хөнгөдүүлж байна. Суралцахуйн зорилтын хүрээнд хийж буй когнитив үйлийн түвшингийн ялгааг ойлгоогүй. 3. Химийн шинжлэх ухааны ухагдахуун, тодорхойлолт өөрчлөгдсөн. Зарим тодорхойлолтыг буруу хэлж өгч байна. b) Шийдэх арга зам, жишээ Суралцахуйн зорилтыг уншиж, ойлгох, агуулгын залгамж холбоог судлах: Химийн сургалтын цөм хөтөлбөр нь компетенцид буюу суралцагчийн цогц чадамжид суурилж байна. Сургалтын төлөвлөгөө хийхдээ Давс гарган авах арга, давсыг цэвэрлэх арга үзнэ гэж химийн агуулга талаас жагсаавал судлагдахуун төвтэй хөтөлбөр болно. Сурагчийн хийж буй үйлээр, буюу хүрэх үр дүнгээр суралцахуйн зорилт тодорхойлогдож байгаа учраас сурацагч төвтэй хөтөлбөр байна. Суралцагчийн ямар мэдлэг, чадвар, хандлагатай болохоо харуулж чадах тусгайлсан үр дүнгийн илэрхийллийг суралцахуйн зорилт гэж ойлгодог 1. (Н.Оюунцэцэг, Д.Сарангэрэл, Ш.Сайнбилэг, Н.Наранцогт, 2016). Мониторингийн үр дүнгээс харахад суралцахуйн зорилтыг хэт хүнддүүлж ойлгож, түүний төрх, гүйцэтгэл, шалгуурыг ялгахгүй, когнитив үйлийн түвшингийн ялгааг ойлгохгүй байна. Тодорхой суралцахуйн зорилтоор жишээгээр тайлбарлая. Жишээ нь: Суралцахуйн зорилт 2.1а Цаасан хроматографын аргыг тодорхойлох 2.1б Энгийн хроматограмыг хөрвүүлэн тайлбарлах Тайлбар 2.1а суралцахуйн зорилтоор цаасан хроматографын аргын үндсэн санааг хроматографын туршилт дээр үгээр илэрхийлэх үйл хийгдэх бол 2.1б суралцахуйн зорилтоор энгийн хроматограммын утгыг тайлбарлана. Тайлбарлах болон тодорхойлох үйл нь ялгаатай. Суралцахуйн зорилт дахь үйл үгийн тайлбарыг химийн багш нарт зориулсан сургалтын модуль I (2016)-ийн талд тайлбарласан болно. Суурь болон бүрэн дунд боловсролын химийн сургалтын цөм хөтөлбөрөөс агуулгын залгамж холбоог судлаагүйгээс зарим хичээлийн агуулга нь суурь боловсролын түвшинд өгөгдөж байна. Жишээ нь: 3.1а Уусдаг давс гарган авах аргыг тодорхойлох, 3.1б Тохирох уусгагч ашиглах, шүүх, талстжуулах, нэрэх зэрэг давс цэвэрлэх аргыг тодорхойлох, 3.1д Тунадасжих урвалаар уусдаггүй давсыг 1 (Н.Оюунцэцэг, Д.Сарангэрэл, Ш.Сайнбилэг, Н.Наранцогт, 2016)

4 гарган авах аргыг тодорхойлох зорилтын хүрээнд уусдаггүй давс гарган авах аргыг судлуулаад, уусдаг давсыг гарган авах байдлаар тус тусад нь 2-3 ээлжит хичээл байхаар төлөвлөж байна. 8 болон 9-р ангид уусдаггүй давс гарган авах тухай, шүүх, талсжуулах, нэрэх тухай хангалттай үзсэн байгаа учраас тунадасжих урвалаар уусдаггүй давс гарган авах аргыг үзүүлэх туршилтаар харуулан хэлэлцэж, уусдаг давс гарган авах аргыг (титрлэлт) таниулж, гарган авсан давсыг цэвэрлэх арга техникийг сонгоход чиглүүлнэ. Иймээс та бүхнийг суурь болон бүрэн дунд боловсролын химийн сургалтын хөтөлбөрийн агуулгын залгамж холбоог суралцахуйн зорилтоор гаргахыг зөвлөмжилж байна.

5 2. АРГА ЗҮЙ a) Багшид тулгамдаж буй асуудал, санал: р ангид химийн шинжлэх ухаанд сурах арга барилыг төлөвшүүлнэ. Харин суурь боловсролоор сурагч шинжлэх ухаанч арга барилыг эзэмшинэ. Гэтэл 10- р ангийн хичээл нь шинжлэх ухаанч арга барилыг төлөвшүүлэхэд чиглэсэн, суурь боловсролын түвшинд явагдаж байна. 2. Хичээлийн дидактик алхмын ялгааг ойлгоогүй байна. Сэргээн санах, сэдэлжүүлэх, тайлбарлах алхамд ямар үйл ажиллагаа төлөвлөх вэ гэдгийг ялган таниагүй байна. 3. Сурагчийн сонсох, сурагчийн алдаатай ойлголтыг илрүүлж, сурагчийг мэдэрч хичээлийн дидактик алхмыг өөрчлөх ур чадвар дутмаг. 4. Ялгаатай байдал гэдгийг сурагчдад үзүүлэх дэмжлэг гэж ойлгож, ерөнхий байдлаар төлөвлөж байна. b) Шийдэх арга зам, жишээ Сургалтын цөм хөтөлбөрийн р талд ахлах ангийн багшлахуйн болон суралцахуйн стратеги, ахлах сургуулийн химийн хичээлийн онцлог өгөгдсөн. Ахлах ангийн химийн сургалтын хөтөлбөрийн зорилго, зорилтын дагуу баримтлах суурь зарчим, сургалтын арга зүй нь өөрийн гэсэн онцлогтой. Химийн шинжлэх ухааны хэл, мэдлэг, чадвар, цаашид химид сурах арга барил эзэмшүүлэхэд багшлахуйг чиглүүлэх төдийгүй, Блуумын таксономийн дээд түвшний когнитив үйлийг түлхүү гүйцэтгүүлж, асуудлын учир шалтгаан, онолын үндсийг тайлбарлуулах, тодорхойлуулахад чиглэнэ. Суралцахуйн стратеги гэдэгт ахлах сургуулийн химийн хичээлийн онцлогийг зөвлөсөн болно. Ахлах ангийн хичээл нь даалгаварт суурилсан арга зүй, асуудалд суурилсан сургалтын арга зүйд төвлөрнө. Химийн хичээл төлөвлөлт боловсруулах тухай: Химийн хичээлийн мониторинг хийсэн үр дүнгээс үзэхэд багш нар жилийн төлөвлөлтийг гол төлөв хөтөлбөрийн 14 бүлэг (нэгж)-ээр хийсэн байна. Энэ нь цаашид үнэлгээ хийхэд хэрэглэгдэх тул олон нэгж хичээлийн үнэлгээ хийж багш ачаалалд дарагдах бэрхшээл учирна. Сургуулийн түвшинд тасралтгүй үнэлгээ хийх нь чухал боловч ийм олон нэгжийн үнэлгээг хийх боломжгүй. Иймд 6-7 нэгжээр жилийн хөтөлбөрийг төлөвлөх нь тохиромжтой. Энэ удаа 6 нэгжээр төлөвлөх нэгэн хувилбарыг жишээлэн харуулж байна. Үүнд:

6 10-р ангийн химийн хичээлийн жилийн төлөвлөлт (заавал судлах) Улирал I улирал II улирал III улирал IV улирал Нэгж Агуулга Нэмэгдэх суралцахуйн зорилт Суралцахуйн зорилтын Нэгж 1. Давс гаргах, цэвэрлэх 1. Моль ба стехиометр 2. Бодисын цэвэршилтийг зэргийг үнэлэх арга 3. Давс гаргах, цэвэрлэх арга 4. Ион ба хийг таних 14к бусад Нэгж 2. Цахилгаан хими 7. Цахилгаан хими 8.1 г бусад Нэгж 3. Химийн кинетик 5. Урвалын хурд 6. Эргэх урвал 8.1 б, в, д бусад Нэгж 4. Үйлдвэрлэл 9. Карбонат 10. Хүхэр 11. Түлш 8.2. Металл гарган авах, хэрэглээ 8.3. Хайлш 8.1а бусад Нэгж 5. Нүүрсустөрөгч Алкан Алкен Синтезийн полимер 14а бусад Нэгж 6. Хүчилтөрөгч агуулсан органик нэгдэл Спирт Карбон хүчил Байгалийн макромолекулт нэгдэл = = = = =15 3+6=9 тоо Нийт тоо Цаг 10х2=20 9x2=18 9x2=18 8x2=16 Жич: Суралцахуйн зорилтын тоо жигд байх нь чухал биш. Учир нь хэр зэрэг үйл ажиллагаа орох вэ гэдгээс хамааралтай болно.

7 Агуулгын залгамж холбоо: 10 дугаар ангийн Давс гарган авах, цэвэрлэх арга сэдэвт нэгжийн төлөвлөлт (заавал судлах) Суурь боловсрол Бүрэн дунд боловсрол VII VIII IX X Х Химийн урвал явагдсаныг индикатор ашиглан илрүүлэх Х Химийн урвалыг үгэн тэгшитгэлээр илэрхийлэх Х Металл ба металлын карбонатаас давс гарган авах аргыг тайлбарлах, эдгээр урвалыг үгэн тэгшитгэлээр бичих Х Нэрэх (хэсэгчилсэн нэрлэгийг багтаан), талсжуулах, тохирох уусгагчийг ашиглан цэвэрлэх аргуудыг тодорхойлох Х Металл, суурь, карбонатын хүчилтэй харилцан үйлчлэх урвалын өвөрмөц шинж болон лакмусын цаасанд үзүүлэх нөлөөг тодорхойлох Хүчил, аммоний давсны суурьтай харилцан үйлчлэх урвалын өвөрмөц шинж болон лакмусын цаасанд үзүүлэх шинж X Саармаг, харьцангуй хүчиллэг, суурилаг чанарыг рн-ийн үндсэн дээр тайлбарлах (зөвхөн бүхэл тоогоор) универсиал индикаторын цаас ашиглан хэмжих Моль ба стехиометр 1а. Моль, Авогадрогийн тогтмолын тодорхойлолтыг гаргах 1б. Хийн молийн эзэлхүүнийг хэрэглэх Бодисын цэвэршилтийг зэргийг үнэлэх арга 2.1а Цаасан хроматографийн аргыг тодорхойлох 2.1б Энгийн хроматограмыг хөрвүүлэн тайлбарлах 2.2а Хүнсний бүтээгдэхүүн болон эм зэрэг өдөр тутмын амьдралд хэрэглэгддэг бодисын цэвэршилтийн зэргийн ач холбогдлыг ойлгох 2.2б Хайлах, буцлах цэг болон хроматограмд үндэслэн бодисыг таньж тогтоох, бодисын цэвэршилтийн зэргийг үнэлэх Давс гаргах, цэвэрлэх арга 3.1а Уусдаг давс гарган авах аргыг тодорхойлох 3.1б Тохирох уусгагч ашиглах, шүүх, талсжуулах, нэрэх зэрэг давс цэвэрлэх аргыг тодорхойлох 3.1в Өгсөн мэдээлэлд үндэслэн эх бодисоос давсыг гарган авах тохирох аргыг дэвшүүлэх 3.1г Өгсөн мэдээлэлд үндэслэн давсыг цэвэрлэх тохирох арга техникийг дэвшүүлэх Ион ба хийг таних 3.2а Урвалд оролцож байгаа хийн масс эзэлхүүнийг тооцоолох 3.2б Уусмал, уусмалын концентрац (г*дм -3, моль* дм -3 )- ыг тооцоолох 3.2в Бодисын уусах чанар (г/100г, моль*л -1 )ыг тодорхойлох, тооцоолох

8 Нэгж дэх ээлжит хичээл(хувилбар) Сэдэв Суралцахуйн зорилт Үндсэн ойлголт ЭХ1: Моль ба стехиометр ЭХ2: Цаасан хроматограф ын арга 1а. Моль, Авогадрогийн тогтмолын тодорхойлолтыг гаргах 1б. Хийн молийн эзэлхүүнийг хэрэглэх 2.1а Цаасан хроматографын аргыг тодорхойлох 2.1б Энгийн хроматограмыг хөрвүүлэн тайлбарлах Моль, Авогадрогийн тогтмол Хийн молийн эзэлхүүн Шилжүүлэгч фактор Цаасан хроматографы н арга энгийн хроматограмм Хичээлийн арга зүйн гол санаа Аналог болон хэмжигдэхүүний талаар ярилцах замаар бодисын тоо хэмжээний нэгж нь моль болохыг таниулж, бодисын жижиг хэсгийг будаагаар төлөөлүүлж, тоолуулах замаар 6.02*10 23 нь маш их тоо болохыг ойлгуулна. Хий бодисын массыг хэрхэн хэмжих вэ? гэсэн асуудал дэвшүүлэн хийн эзэлхүүнийг хэмжих замаар массыг тооцоолох боломжтой гэсэн санааг гаргууглж, хийн молийн эзэлхүүний тооцоог хийлгэнэ. Хичээлийн арга зүйн гол санааг Туршилтын арга зүй хэсгээс үзнэ үү. Концепцийн мэдлэг/суралцахуйн үр дүн 6.02*10 23 ширхэг жижиг хэсэг бүхий 1 моль аливаа бодисын масс ялгаатай, аливаа бодисын молийн массын тоон утгыг бүрдүүлж байгаа жижиг хэсгийнх нь м.а.н-ээр илэрхийлэгдсэн харьцангуй массын тоон утгад үндэслэн шууд тогтоож болно. Стандарт жишиг нөхцөл хийн молийн эзэлхүүн 24,8 дм 3 *моль -1 Холимогийн бүрэлдэхүүн бодисын уусах чанар, шингээгдэх чанар (абсорбцилогдох чанар)-ын ялгаан дээр үндэслэн холимогийг ялгаж салгах арга бол хроматографын арга Хроматографын цаасны үзүүр усанд хүрэхэд капиляр үзэгдлийн нөлөөгөөр уусгагчийн молекулууд цаасанд наалдах чанарын хэмжээгээрээ цаасаар нэвтэрдэг ба химийн нэгдлүүд уусах чанарын эрэмбээр ялгаатай зам туулдаг. Цаг

9 ЭХ3: Бодисын цэвэршилтий н зэрэг ЭХ4: Химийн урвалын тэгшитгэл ашиглан тооцоо хийх ЭХ5: Уусмал, уусмалын концентрац 2.2а Хүнсний бүтээгдэхүүн болон эм зэрэг өдөр тутмын амьдралд хэрэглэгддэг бодисын цэвэршилтийн зэргийн ач холбогдлыг ойлгох 2.2б Хайлах, буцлах цэг болон хроматограмд үндэслэн бодисыг таньж тогтоох, бодисын цэвэршилтийн зэргийг үнэлэх 3.2а Урвалд оролцож байгаа хийн масс эзэлхүүнийг тооцоолох 3.2б Уусмал, уусмалын концентрац (г*дм -3, моль* дм -3 )- ыг тооцоолох Бодисын цэвэршилтийн зэрэг, түүний ач холбогдол Шилжүүлэгч фактор Уусмал, массын концентрац, молийн концентрац Резин чихрийн шошгон дээр зөвхөн нэг өнгийн будагч бодис ашигладаг эсэхийг хэрхэн тогтоох вэ? гэсэн асуудал дэвшүүлэн хроматографийн туршилт төлөвлүүлэн, гүйцэтгүүлж, хроматографийн аргыг бодисын цэвэршилтийн зэргийг тогтоох, үнэлэхэд ашиглах боломжтой болохыг таниулна. Мөн бодисыг цэвэр болон хольцтой эсэхийг өөр ямар шинжид үндэслэн таньж болох вэ? гэсэн асуудал дэвшүүлэн хайлах болон буцлах температур гэсэн санааг гаргуулан дасгал ажиллуулна. Өмнөх ангид натрийн карбонат болон устөрөгчийн хлоридын харилцан үйлчлэх туршилтыг хийж, масс хадгалагдаж буйн шалтгааныг тайлбарласан. Энэ химийн урвалыг үзүүлэх туршилтаар харуулан ялгарсан хийн хэмжээг хэрхэн тооцох вэ? гэсэн асуудал дэвшүүлэн урвал дахь молийн харьцаагаар тооцоолуулна гэсэн санааг гаргуулж, шилжүүлэгч факторыг тайлбарлаж, алхмын дагуу тооцоо хийлгэнэ. Уусах үзэгдлийг үзүүлэх туршилтаа харуулж, түүнийг дүрслүүлэх аргаар уусмал гэсэн тодоройлолтыг сурагчдаар гаргуулж, Ууссан бодисын хэмжээг хэрхэн илэрхийлэх вэ? гэсэн асуудал дэвшүүлж, үндсэн санааг гаргуулна. Массын болон молийн концентрацийн төрөл бүрийн тооцоот бодлого бодуулна. Дараагийн хичээлээр хүчил болон шүлтийн саармагжих урвалаар уусдаг давс гарган авах титрлэлтийн арга, техник үзэх учраас энэхүү туршилтад хэрэглэгдэх 0.1моль*дм - 3 концентрацитай хүчил болон шүлтийн Хроматограмм дээр үүсэх толбоны тоогоор бодисын цэвэршилтийн зэргийг үнэлдэг. Цэвэр бодисын хайлах болон буцлах температур нь тогтмол нэг цэг байдаг учраас бохирдолттой тохиолдолд тодорхой температурын мужид хайлж, буцална. Урвалд оролцож буй бодисуудын молийн харьцаагаар шилжүүлэгч факторыг бичиж, тооцоог хийнэ. Уусмал дахь ууссан бодисын хэмжээг массын болон молийн концентрациар тодорхойлно

10 уусмал бэлтгүүлэх боломжтой. ЭХ6: Давс гарган авах арга, цэвэрлэх арга Нийт цаг 3.1а Уусдаг давс гарган авах аргыг тодорхойлох 3.1б Тохирох уусгагч ашиглах, шүүх, талсжуулах, нэрэх зэрэг давс цэвэрлэх аргыг тодорхойлох 3.1в Өгсөн мэдээлэлд үндэслэн эх бодисоос давсыг гарган авах тохирох аргыг дэвшүүлэх 3.1г Өгсөн мэдээлэлд үндэслэн давсыг цэвэрлэх тохирох арга техникийг дэвшүүлэх 3.1ж Уусдаг давс гарган авах арга:титрлэх Давс цэвэрлэх арга, техник Хар тугалганы (II) хлорид ба барийн сульфатын харилцан үйлчлэлийг туршилтаар харуулан, уусдаггүй давс гарган авах тохиромжтой арга, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлс, цэвэрлэх арга техникийг хэлэлцэнэ. Натрийн гидроксид болон устөрөгчийн хлоридын харилцан үйлчлэх урвалаар ямар давс гарган авах вэ? Түүнийг хэрхэн цэвэрлэх вэ? гэсэн асуудал дэвшүүлнэ. Уусдаг давсыг титрлэх аргаар гарган авдгийг хэлж, бюреткатай ажиллах болон бусад титрлэх арга техник эзэмших дадлага ажлыг сурагчдаар хийлгэж, хүчил болон суурийн титрлэлтийг явуулна. Уусдаг давс гарган авч буй алхмуудыг тодохойлуулж, гарган авсан давсаа уусмалаас нь цэвэрлэх тохирох аргыг сонгуулж туршуулна. Мөн давсны талаарх тодорхой мэдээлэл дээр үндэслэн давс гарган авах аргыг төлөвлөж, туршилт гүйцэтгэн аргачлалаа сайжруулна. 20 цаг Уусдаг болон уусдаггүй давсыг гарган авах арга нь ялгаатай ба түүний шинж чанарт үндэслэн тохиромжтой аргаар цэвэрлэдэг. Уусдаг давсыг титрлэх аргаар гаргадаг. 160 Жич: Хичээлийн арга зүйн гол санааг Бүрэн дунд боловсролын химийн сургалтын цөм хөтөлбөрийн р талаас дэлгэрүүлэн харна уу. Ион ба хийг таних гэсэ дэд сэдэв төлөвлөлтөд ороогүй болно. Мониторингийн үр дүнгээс харахад нэгжийн төлөвлөлтийг хийхдээ үнэлгээг хамт төлөвлөхгүй байна. Суралцахуйн зорилт хэрхэн биелэгдсэн, сурагч ямар үр дүнд хүрсэнийг үнэлгээгээр илрүүлэн, өөрийн багшлахуйд анализ хийх учраас сургалтын арга зүйг үнэлгээний хамт төлөвлөнө. Нэгж хичээлийн явцын үнэлгээний төлөвлөлтийг жишээгээр харууллаа.

11 Нэгжийнявцын үнэлгээний төлөвлөлт Ээлжит хичээлүүд Явцын үнэлгээ Явцын шалгалт ЭХ1: Моль ба стехиометр Хийн массыг тооцоолуулах бодлого бодуулна(шилжүүлэгч фактор, моль болон Авогадрогийн тогтмолыг ойлгосон эсэхийг тандах). Авах арга хэмжээ: Дараагийн хичээлийн эхэнд зөв болон алдаатай бодолтыг харуулж, аль нь зөв болохыг хэлэлцүүлнэ. ЭХ2: Цаасан хроматографын арга M&m чихрийн ялгаатай хроматограммыг харуулж, яагаад ийм ялгаатай байгааг тайлбарлахыг хүснэ. Авах арга хэмжээ: Дараагийн хичээлд орох уу эсвэл дахин заах уу гэдгийг шийднэ. ЭХ3: Бодисын цэвэршилтийн зэрэг Үл мэдэгдэх бодисын хроматограммыг, мэдээллийн хамт өгч бодисыг цэвэр эсэхийг тогтоолгох арга замууд, түүнийг турших аргачлалыг тайлбарлахыг хүснэ. Авах арга хэмжээ: Дараагийн хичээлийн эхэнд зөв болон алдаатай арга замууд, турших аргачлалыг хэлэлцүүлнэ. Бичгийн ажлын даалгавар: Үнэлгээний зөвлөмж хэсэгт өгөгдсөн байгаа. ЭХ4: Химийн урвалын тэгшитгэл ашиглан тооцоо хийх Үүссэн бодисын масс, эзэлхүүнийг тооцоолуулах бодлого бодуулж, түүний аргачлалыг боловсруулуулна. Авах арга хэмжээ: Зөв болон алдаатай бодолтыг харьцуулуулж, ямар алдаа гаргасныг хэлэлцэнэ. ЭХ5: Уусмал, уусмалын концентрац Уусмалын молийн концентрацийг тооцоолуулах бодлого бодуулж, аргачлалыг боловсруулуулна. Авах арга хэмжээ: Хэлэлцүүлэг бүхий 1 цагийн хичээлийг дахин заах уу гэдгийг шийднэ. ЭХ6: Давс гарган авах арга, цэвэрлэх арга Бие даасан судалгаа:тодорхой давсны мэдээлэл өгч, гарган авах тохирмжтой арга техник, цэвэрлэх арга техникийг боловсруулан турших Авах арга хэмжээ: Аль хэсэгт ямар зөвлөмж сурагчдад бичгээр зөвлөмжилж, алдаагаа засах боломж олгоно Бие судалгаа Эцсийн үнэлгээг хэрхэн төлөвлөх, боловсруулах тухай үнэлгээний зөвлөмж хэсэгт дэлгэрэнгүй өгөгдсөн болно. даасан

12 Цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд ахлах ангийн химийн хичээлийн арга зүйн үндсэн санааг барих нь хамгийн чухал. Ажиглалт хийсэн хичээлүүдээс харахад шинжлэх ухаанч арга барилыг төлөвшүүлэх үндсэн зорилт бүхий Суурь боловсролын химийн хичээлийн арга зүйгээс багш нар гарч чадахгүй байдал харагдаж байна. Иймд цөм хөтөлбөрийн р талд өгсөн ахлах ангийн химийн хичээлийн суурь зарчмуудтай дахин сайтар танилцана уу. 10-р ангийн химийн хичээлийн хувьд онолын болон туршилтын хичээл зонхилно. Моль ухагдахуунтай анхлан танилцаж, стехиометрийн тооцоог эхлэн хийж сурч байгаа. Багш бэлэн мэдлэг дамжуулахгүй, сурагчид аль болох бие дааж суралцах, ялангуяа сэтгэн бодох, эргэцүүлэн бодолх үйлийг ангид хийх боломжийг олгоно. Иймд онолын мэдлэг, чадвар эзэмшүүлэх зорилготой сорил туршилтгүй хичээлд эхлүүлэх дасгал чухал болохыг химийн багш нарт зориулсан сургалтын модуль I (2016)-ийн талд тодорхой хүндэвтэр сэдвийн жишээн дээр зөвлөсөн болно. Ахлах ангийн химийн хичээлд туршилт чухал байр суурийг эзэлнэ. Иймд хичээлд туршилтаар дамжуулан сурагчдад шинжлэх ухаанд суралцах мэдлэг, чадвар эзэмшүүлэх, хандлага төлөвшүүлэх үйл ажиллагаа түүнийг төлөвлөх арга зүйн талаар зөвлөх нь зүйтэй гэж үзлээ.

13 3. ТУРШИЛТЫГ ТӨЛӨВЛӨХ АРГА ЗҮЙ Туршилт төлөвлөх үйлийн алхам 10-р ангид цаасан хроматограф, титрлэх болон цахилгаан химийн зарим туршилтыг явуулах арга техникийг эзэмших шинэ зорилт тавигдаж байгаа. Иймд эдгээр техникийг сурагч бүр туршилтуудыг заавал өөрийн биеэр хийж эзэмшинэ. Харин давс цэвэрлэх, ионыг таних, хийг гарган авч хураах, урвалын хурдад нөлөөлөх хүчин зүйлийг судлах, зарим органик бодисыг гарган авах туршилтад онцгой арга техник шаардахгүй тул багийн ажил, үзүүлэх туршилт, видеогоор судлуулах зэрэг олон боломж бий. Дараах үйлийн алхмын дагуу төлөвлөх нэгэн хувилбарыг санал болгож байна. Суралцахуйн зорилтуудыг судлах, ойлгох. Суралцахуйн зорилтын гүйцэтгэл, нөхцөл, шалгуурыг таних Туршилтын (хичээлийн) зорилгыг тодорхойлох Туршилтын даалгаврыг томьѐолох Туршилтын онолын үндэслэлийг судлах, тайлбарлах Туршилтад хэрэглэгдэх сурагчийн өмнөх мэдлэгийг тодорхойлох Өмнөх мэдлэг, ойлголт, ухагдахуун Хэрэглэгдэх өмнө эзэмшсэн туршилтын техник, чадвар Гарч болзошгүй ташаа ойлголт Өмнөх төсөөлөл Туршилтын аргачлал сонгох, бэлтгэх 1. Хамгийн тохиромжтой аргачлалыг сонгох, бэлтгэх 2. Туршилтын багаж, бодис бусад хэрэглэглэхүүнийг сонгох, бэлтгэх 3. Аюулгүй ажиллагааны зааварчилгаа бэлтгэх (аюулгүй ажиллагаа ба шаардлагатай үед авах арга хэмжээ) 4. Туршилтын арга, техникүүдийг жагсаах 5. Туршилтын үед анхаарах зүйлсийг тодорхойлох Туршилтын өмнөх асуулт Өмнөх мэдлэг, ойлголтыг илрүүлэхэд чиглэсэн Ташаа ойлголтыг илрүүлэхэд чиглэсэн Буруу төсөөллийг илрүүлэхэд чиглэсэн Таамаглал дэвшүүлүүлэхэд чиглэсэн гэх мэтээр Туршилтын дараах асуулт. Дараах чиглэлийн дагуу боловсруулах боломжтой. Баримт нотолгоонд үндэслэн сайжруулах санал дэвшүүлүүлэхэд чиглэсэн Туршилтад явцад гаргасан алдаагаа илрүүлэхэд чиглэсэн Зорилгод тайлбар хийхэд чиглэсэн Туршилтын үр дүнд тайлбар хийхэд чиглэсэн Туршилтын алдааг тооцоход чиглэсэн Асуудал шийдвэрлүүлэх (Туршилтын үр дүн, дүгнэлтийг өөр нөхцөлд хөрвүүлэн хэрэглүүлэх)-тэй холбоотой Мэдээллийн үнэн, зөвийг сонгуулах Өөр нөхцөлд мэдлэгээ хэрэглэх

14 Явцын үнэлэх Сурагчийн туршилтын ажлын хуудас бэлтгэх. Ажлын хуудсанд дараах бүрэлдэхүүнийг оруулна: Ажлын зорилго, зорилт Туршилтад бэлтгэх хэсэг o Хамаарах, үл хамаарах хувьсагч, тогтмол байлгах шаардлагатай хувьсагч хэмжигдэхүүн тус бүрийг ялган таньж, тодорхойлах алхам o Тогтмол байлгах шаардлагатай хувьсагч хэмжигдэхүүнийг тогтмол байлгах аргыг тодорхойлах алхам o Туршилтын багаж, хэрэгсэлтэй ажиллах арга техникийг таних, ойлгох алхам o Туршилтын явцад юу ажиглаж, ямар хэмжилт хийхийг тодорхойло халхам o Аюулгүй ажиллагааг хэрхэн хангах вэ? Яагаад? гэдгийг тайлбарлахад чиглэсэн алхам Туршилтын заавар, аргачлал o Туршилтын гүйцэтгэх дэс дараалал, нөхцөл o Туршилтад хэрэглэгдэх бодис урвалжтай холбоотой тоон өгөгдлийг тооцоогоор батлуулах Туршилтын үр дүн (тэмдэглэх, боловсруулах)-тай холбоотой o Мэдээллийн ямар хэлбэр (хүснэгт, шугаман график, диаграм, урсгал диаграм, хураангуйлсан болон бусад)-ийг сонгох нь илүү тохиромжтой болохыг илэрхийлэхэд чиглэсэн o Тайлбар, дүгнэлт, бүтээсэн мэдлэг гэх мэт

15 Сурагчийн ажлын хуудас Сурагчийн ажлын хуудас нь сурагчдын турших, шинжлэн судлах үйл ажиллагааг чиглүүлэх хөтөч болдог хичээлийн чухал хэрэглэгдэхүүн юм. Сурагчийн ажлын хуудсыг оновчтой зөв боловсруулж чадвал сурагчдын сурах үйл ажиллагааг удирдан чиглүүлэх, гүйцэтгэлийг үнэлэх боломж олгох, багш сурагчдад мэдлэг, чадварын талаар эргэх холбоотой мэдээллийг өгөх, хичээлийн явцад сурагчдын гүйцэтгэлийн үр дүнг нэгтгэн дүгнэх, хичээлээ удирдах, сурагчдыг чиглүүлэх, тухайн нөхцөлдөө тохируулан жолоодох боломж олгох, багш өөрийн заасан хичээлээ үнэлэх, хэрхэн төлөвлөх тухай мэдээлэл олж авах зэрэг дэмжлэгийг үзүүлж чаддаг байна. Сурагчийн ажлын хуудсыг боловсруулахад дараах үндсэн хэсгийг төлөвлөх шаардлагатай боловч тухайн туршилтын ажлын багтаамж, онцлогоос хамаарч аль аль хэсгийг төлөвлөх вэ гэдгийг сонгоно. Нэг ажлын хуудсанд эдгээр нь бүгд байх албагүй бөгөөд тухайн туршилтын зорилго, агуулга, онцлогоос хамаарна. Үүнд: Ерөнхий мэдээлэл Тухайн туршилттай холбоотой Туршилтын нэр аюулгүй ажиллагаа Туршилтаар гүйцэтгэх даалгавар Аюулгүй ажиллагаа зөрчигдсөн үед Туршилтын өмнө тавих асуулт авах арга хэмжээ, түүний бэлтгэл Туршилтын төлөвлөлт Анхаарах зүйлс Туршилтын зорилго Туршилтын үр дүн (ажиглалт, Хамаарах ба үл хамаарах хэмжилт) хувьсагч, тогтмол байлгах Туршилтын үр дүнгийн шаардлагатай хувьсагч боловсруулалт хэмжигдэхүүн Туршилтын алдаа Туршилт гүйцэтгэх Туршилтын явцын үнэлгээ дараалал(бэлтгэл, гүйцэтгэх, Дүгнэлт багаж хэрэгсэл, бодисыг хураах, угаах цэвэрлэх) Туршилтын дараа тавих асуулт Туршилтын нэр, туршилтаар гүйцэтгэх даалгавар, туршилтын өмнө, дараа тавих асуулт, тухайн туршилттай холбоотой аюулгүй ажиллагаа, зөрчигдсөн үед авах арга хэмжээ, түүний бэлтгэл, анхаарах зүйлссурагчийн ажлын хуудаст урьдчилан бичиж тэмдэглэсэн байх нь зүйтэй. Хичээлийн ажлын дидактик материал болох ажлын хуудас нь багшийн болон сурагчийн гэж тусдаа байна. Багшийн ажлын хуудас нь хичээлийн бэлтгэлийг хангаж, хичээлийн төлөвлөгөө гаргахад дөхөм үзүүлнэ. Туршилтыг төлөвлөх арга зүйг Цаасан хроматгографын арга сэдвээр жишээлэн авч үзье.

16 Жишиг төлөвлөлт (багшийн ажлын хуудас): Сэдэв: Цаасан хроматографын арга 2.2. Сонгон гүнзгийрүүлж судлах агуулга: X анги 2. Бодисын цэвэршилтийн зэргийг үнэлэх арга 2.1 Хроматографын арга Суралцахуйн зорилт: а. Цаасан хроматографын аргыг тодорхойлох б. Энгийн хроматограмыгхөрвүүлэн тайлбарлах Туршилтын зориулалт: Шинэ мэдлэг бүтээлгэх Суралцахуйн зорилтуудыг судлах, ойлгох. Суралцахуйн зорилтыг шинжлэх: а. Цаасан-нөхцөл, хроматографын аргыг тодорхойлох-гүйцэтгэл б. Энгийн- нөхцөл, хроматограмыгхөрвүүлэн тайлбарлах- Туршилтын онолын үндэс, арга зүй: Онолын мэдээлэл: Холимогийн бүрэлдэхүүн бодисын уусах чанар, шингээгдэх чанар (абсорбцилогдох чанар)-ын ялгаан дээр үндэслэн холимогийг ялгаж салгах арга бол хроматографын арга юм. Хатуу бодисын гадаргуудбодисын шингээгдэх буюу наалдах чадварыг бодисын шингээгдэх чанар буюу адсорбцлогдох чанар гэнэ. Татах хүч зэрэг гадны хүчний нөлөөтэй байсан ч гэсэн шингэн аяндаа өгсөн материал дундуур урсах чадварыг капилляр үзэгдэл гэдэг. Хроматографын аргадтогтвортой фазба хөдөлгөөнтэй фазгэж нэрлэгдэх бодис, материалыг ашигладаг. Тогтвортой фазнь ихэвчлэн хатуу бодис, хатуу бодистшингээсэн шингэн бодис, харин хөдөлгөөнтэй фазнь хий эсвэл, шингэн бодис байна Ихэвчлэн хэдхэдэн будагч бодисоос тогтдог холимог болох өдөр тутмын амьдралдаа бэх, хүнсний будаг, хүрэн манжин зэрэг маш олон өнгөтбодис, материалын холимог дахь бүрэлдэхүүн бодисыг тогтоох, ялгах салгахад цаасан хроматографын аргыг хэрэглэнэ. Цаасан хроматографын аргадтогтвортой фазнь хроматографын цаас эсвэл шүүлтүүрийн цаас, хөдөлгөөнтэй фазнь тохирох уусгагч эсвэл, уусгагчийн холимог байдаг. Хичээлийн дидактик санаа: Уралдаж байгаа тамирчид янз бүрийн хурдтайгаар барианд орж байгаа нь юутай холбоотой вэ? гэсэн асуултаар сэдэлжүүлж болох юм. Сурагчдад уусгагч ба ууссан бодисын молекулууд хроматографын цаасан дундуур янз бүрийн хурдтай шилждэг болохыг ойлгоно. Туршилтын үед янз бүрийн өнгийн толбо үүсч байгааг ажиглуулна. Туршилтын дараах хэлэлцүүлгээр сурагчид хроматографын цаасны үзүүр усанд хүрэхэд капилляр үзэгдлийн нөлөөгөөр уусгагчийн молекулууд цаасанд наалдах чанарынхаа хэмжээгээр цаасаар нэвтэрдэг болохыг, химийн нэгдлүүд уусах чанарынхаа эрэмбээр ялгаатай зам туулдаг болохыг сурагчид тайлбарлана. Төрөл бүрийн хроматограм өгч бодисын наалдах болон уусах чанарыг харьцуулах болон бусад ахисан түвшний мэдлэг шаардах асуулт, дасгал ажиллуулж мэдлэгийг бататгана. Туршилтын (хичээлийн) зорилго:цаасан хромаграфийн аргыг турших Туршилтын даалгавар: Ахуйд өргөн хэрэглэдэг фломастер, самбарын үзэг, бэх, будаг зэрэг бүтээгдхүүний будагч бодисын цэвэр эсвэл холимог эсэхийг тогтоох Гурав. Туршилтад хэрэглэгдэх сурагчийн өмнөх мэдлэг, ухагдахуун Цэвэр бодис, холимог бодис, уусах, нэвчих үзэгдэл, бодисын уусах чанар Хэрэглэгдэх өмнө эзэмшсэн туршилтын техник, чадвар: Шилэн савтай ажиллах Хэмжилтийн (шингэн хэмжих, хэмжээс тавих) Дээжийг заасан хэмжээгээр авах Гарч болзошгүй туршилтын техник алдаа: o Туршилт явагдаж байгаа үед хөдөлгөх o Дээжийг их, хэт бага авах Туршилтын аргачлал: 1. Хроматографын цаасаа бэлтгэх Хроматографын цаасыг 10x10 см-ийн харьцаатай хайчилж бэлдэнэ. Хроматографын цаасан дээр түүний доод ирмэгээс 1 см-ийн зайтай эхлэх шугамыг харандаагаар тэмдэглэнэ. 2. Хроматограм буулгах дээжээ бэлтгэх Дээжээс тодорхой хэмжээтэй таслан авна.

17 Хатуу дээжийг тохирох уусгагчийг сонгож, уусгана. Хэт шингэн дээжийг тохирох аргыг ашиглан өтгөрүүлнэ. 3. Дээжийг хроматографын цаасан дээр байрлуулах Бэлтгэсэн дээжийн уусмалуудаас дусаагуур ашиглан эхлэх шугам дээр бие биеэсээ 1 см-ийн зайтай байхаар, тус бүр 2 мм орчим диаметртэй байхаар зэрэгцүүлэн дусаана. Шаардлагатай тохиолдолд хатаана. 4. Хроматограм буулгах багажаа бэлтгэх Шилэн саванд тохирох уусгагчийг хийнэ. Уусгагч бүхий шилэн савны хананд хүргэлгүйгээр хроматографийн цаасыг тогтоох аргаа сонгоно. 5. Хроматограм буулгах Дээж байрлуулсан эхлэх шугам шилэн саванд буй уусгагчийн түвшингээс 7-8 мм зайтай байхаар, шилэн савны хананд хүргэлгүйгээр хроматографийн цаасыг уусгагчид дүрнэ. Уусгагчийн бариа хүрэх хүртэл туршилтыг явуулна Цаасан хроматографын аргын зарчим: Зураг.а. Тогтвортой, хөдөлгөөнтэй фаз, б. Тогтвортой фаздундуур хөдөлгөөнтэй фазыг нэвтрүүлэх, в. Тогтвортой фаздундуур хөдөлгөөнтэй фазын бүрэлдэхүүн бодисууд зааг үүсгэн ялгарах Туршилтын бэлтгэл Багаж, материал:стакан, шүүлтүүрийн цаас, шугам, харандаа, савх Бодис урвалж:өнгө, өнгийн фломастер 10 ширхэг, ус Аюулгүй ажиллагаа: Шилэн савыг хагалахаас болгоомжлох Уснаас өөр уусгагч хэрэглэх тохиолдолд үнэрлэхгүй байх Туршилтын арга, техник: Шилэн сав суулгатай харьцах Уусгагчтай зөв харьцах Хроматограмм буулгах Хроматограммыг унших Туршилтын үед анхаарах зүйлсийг тодорхойлох 1. Үр дүнгээс аль өнгөт бодис нь усанд илүү, аль нь усанд хамгийн муу уусч байна вэ? Өнгөт бодисыг уусгагчид дүрэхэд яагаад зарим бодисоос нэг толбо, зарим бодисоос нь өөр, өөр өнгийн толбо үүсэж байна вэ? Яагаад зарим хар өнгийн маркер нь эхлэх шугамаас шилжихгүй байна вэ? Хроматограм гэж юу вэ? Хроматографын арга гэж юу вэ? Хроматографын аргыг юу юунд хэрэглэж болох вэ?... Асуудал шийдвэрлүүлэх(туршилтын үр дүн, дүгнэлтийг өөр нөхцөлд хөрвүүлэн хэрэглүүлэх): Асуулт 1.Хроматографын аргаар бодисын цэвэршилийг тогтоохдоо уусгагчаар ус биш этанол авбал ялгаатай өөрчлөлт гарах уу? Дасгал 1. Сурагч Бат өгсөн М холимогийг хроматографын аргаар судлах даалгавар гүйцэтгэжээ. Тэрээр М холимог, түүнд агуулагдаж болзошгүй А, В, С цэвэр бодисын хроматограмыг буулган авчээ. Хроматограмыг ашиглан дараах асуултад хариулж тайлбарлана уу.

18 1. М холимог нь хэдэн бодисоос тогтсон бэ? 2. М холимогта, В, С бодис агуулагдаж байна уу? Хариултаа тайлбарлана уу. Энэ сэдвийн сурагчийн ажлын хуудас төлөвлөсөн жишээ: Ажлын даалгавар:ахуйд өргөн хэрэглэдэг фломастер, самбарын үзэг зэрэг бүтээгдхүүний будагч бодисын цэвэр эсвэл холимог эсэхийг тогтоох Туршилтын өмнөх асуулт: Хар өнгийн фломастер нь холимог бодис уу? Цэвэр бодис уу? (таамаглал) Таамаглал Туршилтаар гарсан үр дүн Таамаглал ба туршилтын үр дүнг харьцуулан бичих... Туршилтад бэлтгэх хэсэг Хамаараххувьсагч хэмжигдэхүүн::... Тогтмол байлгах шаардлагатай хувьсагч хэмжигдэхүүн:... Анхаарах зүйлс, тэдгээрийг бататгах асуулт: 1. Хроматографын цаасан дээр эхлэх шугамыг үзгээр биш харандаагаар зурдагийн учир юу вэ? Хроматографын цаасыг шилэн савны хананд хүргэж байрлуулж болдоггүйн учир юу вэ? Уусгагчийн түвшинг эхлэх шугамнаас доор байлгадгийн учир юу вэ?... Аюулгүй ажиллагаа:... Яагаад энэ дүрмийг баримтлах:... Туршилтын аргачлал: 1. Хроматографын цаасаа бэлтгэх Хроматографын цаасыг 10x10 см-ийн харьцаатай хайчилж бэлдэнэ. Хроматографын цаасан дээр түүний доод ирмэгээс 1 см-ийн зайтай эхлэх шугамыг харандаагаар тэмдэглэнэ. 2. Хроматограм буулгах дээжээ бэлтгэх Дээжээс тодорхой хэмжээтэй таслан авна. Хатуу дээжийг тохирох уусгагчийг сонгож, уусгана. Хэт шингэн дээжийг тохирох аргыг ашиглан өтгөрүүлнэ. 3. Дээжийг хроматографын цаасан дээр байрлуулах Бэлтгэсэн дээжийн уусмалуудаас дусаагуур ашиглан эхлэх шугам дээр бие биеэсээ 1 см-ийн зайтай байхаар, тус бүр 2 мм орчим диаметртэй байхаар зэрэгцүүлэн дусаана. Шаардлагатай тохиолдолд хатаана. 4. Хроматограм буулгах багажаа бэлтгэх Шилэн саванд тохирох уусгагчийг хийнэ. Уусгагч бүхий шилэн савны хананд хүргэлгүйгээр хроматографийн цаасыг тогтоох аргаа сонгоно. 5. Хроматограм буулгах Дээж байрлуулсан эхлэх шугам шилэн саванд буй уусгагчийн түвшингээс 7-8 мм зайтай байхаар, шилэн савны хананд хүргэлгүйгээр хроматографийн цаасыг уусгагчид дүрнэ. Уусгагчийн бариа хүрэх хүртэл туршилтыг явуулна Зураг 1. Туршилтад бэлтгэх. а. Хроматографын цаасыг бэлтгэх, б. Хроматографын цаасан дээр дээж байрлуулах

19 Зураг 2. Цаасан хроматографын аргачлал: а. Дээж бүхий хроматографын цаасыг уусгагч агуулсан шилэн саванд байрлуулах, б. Хроматограм Ажиглалт:... Туршилтын үр дүн: Хроматограмын I II III Гарсан хроматограм байрлуулах байрлуулах байрлуулах Цэвэр дээж Холимог дээж Хэлэлцүүлэх дүгнэлт:... Туршилтын алдаа, алдааны шалтгаан:...

20 4. Үнэлгээ a) Багшид тулгамдаж буй асуудал, санал: 1. Үнэлгээний талаар өрөөсгөл ойлголттой. Нэгж хичээлийн төгсгөлд эцсийн үнэлгээний даалгавар боловсруулдаг бөгөөд сургалтын нэгж хичээлийн хөтөлбөр боловсруулахдаа үнэлгээг хамт боловсруулдаггүй. 2. Үнэлгээний загвар эх хувийг (blueprint) боловсруулсаны үндсэн дээр эцсийн үнэлгээний даалгавр боловсруулдаггүй. 3. Сэтгэл ханамжийн үнэлгээг явцын үнэлгээ гэж ойлгодог. 4. Үнэлгээний үр дүнг зөвхөн дүн гаргахад ашигладаг бөгөөд өөрийн хичээлийн анализ хийхдээ ашигладаггүй. b) Шийдэх арга зам, жишээ Сургуулийн түвшний буюу явцын үнэлгээг бодитоор хийх нөхцөлийг бүрдүүлэх нь хамгийн чухал зорилт болж байна. Сургуулийн түвшний үнэлгээний хамгийн чухал үүрэг бол суралцагчийн суралцахуйн үйл явцыг хянах, эргэх холбоо өгөх юм. Химийн сургалтын цөм хөтөлбөр (60-62 талд)-т үнэлгээний 4 зорилт, тэдгээрийн шалгуур болон үнэлгээний даалгаврын оноонд үнэлгээний зорилгын эзлэх хувийн жинг тодорхойлж өгсөн байгаа. Химийн сургалтын аль ч түвшний үнэлгээнд энэхүү шалгуурыг баримтлах учиртай. Үнэлгээний 4 дэх зорилт болох хандлагыг багш нар хичээлийн явцад ажиглалт, оролцоо, бүтээл зэрэг боломжит үзүүлэлтээр тогтмол үнэлэхээр тусгагдсан. Суурь боловсролын хөтөлбөрийн үнэлгээний зааврыг авсан тул манай багш нар онолын баримтын болон ойлгосон мэдлэгийг үнэлэх талаар тодорхой мэдлэг, чадвартай болсон байгаа тул энэ удаа туршилтын мэдлэг, чадварыг үнэлгээний зорилт, шалгуурыг ашиглан үнэлэх талаар зөвлөхийг хичээлээ. Эхлээд БДБ-ын цөм хөтөлбөрийн үнэлгээний арга зүй хэсэгт суралцагчийн эзэмшсэн туршилтын мэдлэг, ур чадварыг үнэлэх шалгуурыг хэрхэн тодорхойлсоныг авч үзье. Хүснэгт 9. Хөтөлбөрийн үнэлгээний зорилтын хүрээнд туршилтын мэдлэг, чадварыг боломжит үнэлэх шалгуур Үнэлгээний зорилт А. Ойлгосон мэдлэгийг үнэлэх: Сэргээн санах, сонгох, дамжуулах Б. Мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадварыг үнэлэх: Олж авсан мэдлэг, чадвар, ойлголтоо бусад контекст дээр хэрэглэх Шалгуур Сурагч дараах мэдлэг, ойлголтыг эзэмшсэн байна. Үүнд: А2. Шинжлэх ухааны үгсийн сан, нэр томьѐо, олон улсын гэрээ хэлэлцээр (тэмдэг, тоо хэмжээ, хэмжигдэхүүн, нэгж зэрэг) А3. Шинжлэх ухааны багаж, тоног төхөөрөмж болон түүний аюулгүй ажиллагаа,хэмжилт хийх аргачлал А4. Шинжлэх ухаанд хэрэглэгддэг физик хэмжигдэхүүн ба тэдгээрийн тодорхойлолт А5. Нийгэм, эдийн засаг, хүрээлэн буй орчин дах шинжлэх ухаан, технологийн хэрэглээ Сурагч мэдээллийг үгээр юмуу бусад бичгийн хэлбэр (тэмдэг, график, тоон хэлбэр)-ээр илэрхийлэх чадварыг эзэмшсэн байх ѐстой. Үүнд: Б3. Тоон болон бусад өгөгдлийг боловсруулах Б6. Урьдчилсан таамаг, таамаглал дэвшүүлэх

21 В. Туршилт гүйцэтгэх, шинжилгээ хийх чадварыг үнэлэх: Нотолгоог задлан шинжлэх, үнэлэх, учир шалтгаантай хэлэлцүүлэг хийх, нотолгоонд үндэслэсэн дүгнэлт гаргах Г. Хандлагыг үнэлэх: Сурагч дараах чадварыг тэмдэг, график, тоон хэлбэрээр болон үгээр илэрхийлж бичдэг байна. Үүнд: В1. Техник, тоног төхөөрөмж, материал (тохирох газарт нь заавар журмыг ашиглахыг оруулаад)-ыг хэрхэн хэрэглэх тухай мэдэх В2. Ажиглалт, хэмжилт, тооцоо хийх, тэмдэглэх В3. Туршилтын ажиглалт, үр дүнг тайлах, үнэлэх В4. Туршилтыг төлөвлөх, судалгааны аргыг үнэлэх, түүнийг сайжруулах боломж (техник, тоног төхөөрөмж, материалын сонголтыг багтаан)-ийг дэвшүүлэх Г5. Өдөр тутмын амьдрал ахуй болон хүрээлэн буй орчны аюулгүй байдалд химийн мэдлэгийн үүднээс хандах Үнэлгээний зорилтын хүрээнд эцсийн үнэлгээний даалгаварт туршилтын чадварыг үнэлэх даалгаврын эзлэх жинг БДБ-ын цөм хөтөлбөрт дараах байдлаар тодорхойлсон байна. Хүснэгт 10. Эцсийн үнэлгээний даалгаварт туршилтын чадварыг үнэлэх даалгаврын эзлэх жин Үнэлгээний зорилт А. Ойлгосон мэдлэгийг үнэлэх Б. Мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадварыг үнэлэх Эзлэх хувь 50%(20%-аас ихгүй сэргээн санах түвшний даалгавар) В. Туршилт гүйцэтгэх, шинжилгээ хийх чадварыг үнэлэх 20% Үнэлгээний зорилтын эзлэх хувийн жинг сонгон гүнзгийрүүлж судлах хичээлийн эцсийн үнэлгээнд мөн адил баримтална. Жилийн төлөвлөлт хийх зөвлөмжид 10-р ангийн хичээлийг 6 нэгж болгож хуваасан жишгийг танилцуулсан билээ. Нэгж хичээл бүрийн дараах эцсийн үнэлгээг хийхдээ дээрх үнэлгээний зорилт, шалгуур, үнэлгээний жинг баримталсан даалгавар боловсруулж цагт шалгалтыг авна. Нэгжийн шалгалтыг төгсөлтийн улсаас авах шалгалттай нэгэн ижил шаардлагаар зохион байгуулна. Жишээлбэл, Давс гаргах, цэвэрлэх гэсэн нэгж 1-ийг үнэлэхэд шалгалтын агуулга, даалгаварт Моль, Бодисын цэьэршил, Давс гаргах арга, Ион ба хийг таних бүлгийн суралцахуйн зорилтууд хамрагдана. Бидний танилцсан сургуулиудын жилийн төлвлөгөөг үзэхэд хөтөлбөрийн 14 бүлгээр нэгжийг төлөвлөсөн байгаа нь цаашид ийм томоохон үнэлгээ хийхэд бэрхшээл учруулна. Тушилтын мэдлэг, чадвар үнэлэх зөвлөмжийг Бодисын цэвэршил бүлэг сэдвийн жишээн дээр зөвлөе. Харин дээрх агуулгыг хамарвал нэгжийн үнэлгээ болно. Бүлгээр шалгалт авах боломж нь бас нээлттэй байгаа. Туршилтын мэдлэг чадварыг үнэлэх зөвлөмж Алхам 1. Бүлгээр үнэлэх (Бодисын цэвэршил) суралцахуйн зорилтуудыг цөм хөтөлбөрөөс ялгах 2.1 Хроматографын арга а. Цаасан хроматографын аргыг тодорхойлох б. Энгийн хроматограмыг хөрвүүлэн тайлбарлах в. Тодруулагч урвалжийн тусламжтайгаар хроматографын аргыг өнгөгүй бодист хэрхэн хэрэглэж болохыг дүрслэх г. Баригдах фактор (Rf)-аар энгийн хроматограмыг хөрвүүлэн тайлбарлах 30%

22 2.2. Бодисын цэвэршилтийн зэрэг а. Хүнсний бүтээгдэхүүн болон эм зэрэг өдөр тутмын амьдралд хэрэглэгддэг бодисын цэвэршилтийн зэргийн ач холбогдлыг ойлгох б. Хайлах, буцлах цэг болон хроматограмд үндэслэн бодисыг таньж тогтоох, бодисын цэвэршилтийн зэргийг үнэлэх Алхам 2. Тухайн бүлэг (Бодисын цэвэршил) мэдлэг, чадварыг үнэлэх шалгуурыг тодорхойлох Хүснэгт?. Үнэлгээний зорилтын хүрээнд Бодисын цэвэршил бүлгээр мэдлэг, чадварыг үнэлэх шалгуур А. Бүлгээр үнэлэх ойлгосон мэдлэг А2. Шинжлэх ухааны үгсийн сан, нэр томьѐо, олон улсын гэрээ хэлэлцээр (тэмдэг, тоо хэмжээ, хэмжигдэхүүн, нэгж зэрэг) А3. Шинжлэх ухааны багаж, тоног төхөөрөмж болон түүний аюулгүй ажиллагаа,хэмжилт хийх аргачлал: А5. Нийгэм, эдийн засаг, хүрээлэн буй орчин дах шинжлэх ухаан, технологийн хэрэглээ Бодисын цэвэршилтийн зэрэг Хроматографын арга Хроматограм Баригдах фактор Тодруулагч урвалж Цаасан хроматограф: Хэрэглэгдэх багаж, материал Аргачлал Аюулгүй ажиллагаа Анхаарах зүйлс Хроматограм буулгах Цаасан хроматографын аргыг хэрэглэх Б. Бүлгээр үнэлэх мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадвар Б3. Тоон болон бусад өгөгдлийг Хроматограмаас бодисын цэвэр ба холимог алин боловсруулах болохыг тогтоох Б6. Урьдчилсан таамаг, таамаглал Өгсөн бодисын цэвэр ба холимог эсэхийг урьдчилан дэвшүүлэх таамаглах В. Бүлгээр үнэлэх туршилт гүйцэтгэх, шинжилгээ хийх чадвар Хроматографын цаасыг бэлтгэх техник В1. Техник, тоног төхөөрөмж, материал (тохирох газарт нь заавар журмыг ашиглахыг оруулаад)-ыг хэрхэн хэрэглэх тухай мэдэх Эхлэх шугамыг татах арга техник Хроматограм буулгах дээжээ бэлтгэх Дээжийг хроматографын цаасан дээр байрлуулах, тогтоох Хроматограм буулгах багаж бэлтгэх В2. Ажиглалт, хэмжилт, тооцоо хийх, тэмдэглэх В3. Туршилтын ажиглалт, үр дүнг тайлах, үнэлэх В4. Туршилтыг төлөвлөх, судалгааны аргыг үнэлэх, түүнийг сайжруулах боломж (техник, тоног төхөөрөмж, материалын сонголтыг багтаан)-ийг дэвшүүлэх Хроматограм буулгах Туршилтын явцыг ажиглах, тэмдэглэх Баригдах фактор (Rf)-ийг хэмжих, тэмдэглэх Энгийн хроматограмыг унших Өнгөгүй бодисын хроматограмыг илрүүлэх Хроматограмаас бодисын цэвэр ба холимог эсэхийг тодорхойлох Хүнсний бүтээгдэхүүн болон эм зэрэг өдөр тутмын амьдралд хэрэглэгддэг бодисын цэвэршилтийг турших, үнэлэх Органик уусгагч сонгосон тохиолдолд аргыг хэрэглэх онцлог, анхаарах зүйлийг гаргах Тодруулагч урвалжийн тусламжтайгаар хроматографын аргыг өнгөгүй бодист хэрхэн хэрэглэж болохыг дүрслэх

23 Өдөр тутмын амьдралд хэрэглэгддэг янз бүрийн дээжийг бэлтгэх аргыг сайжруулах Хайлах, буцлах цэг зэрэг бодисын цэвэршил үнэлэх бусад аргын талаар санал дэвшүүлэх, өгсөн нөхцөлд сонголт хийх Алхам 3. Үнэлгээний даалгаврын жинг тодорхойлох Үнэлгээний зорилтод даалгаврын эзлэх жин Үнэлгээний зорилт А. Ойлгосон мэдлэгийг үнэлэх Б. Мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадварыг үнэлэх Эзлэх хувь 20%-сэргээн санах түвшин (олон сонголтот даалгавар) 30% ойлгох түвшин (олон сонголтот даалгавар) 30% (бичгийн даалгавар) В. Туршилт гүйцэтгэх, шинжилгээ хийх чадварыг үнэлэх 20% (бичгийн даалгавар) Алхам 4. Үнэлгээний жин ба үнэлгээний зорилтоор үнэлгээний чанарын блупринт боловсруулах. Үнэлгээний зорилт түүнд харгалзах шалгуурыг үнэлгээний даалгаврын жинд харгалзуулж блупринт боловсруулна. Хүснэгт 12. Бодисын цэвэршил бүлгийн үнэлгээний даалгаврын чанарын блупринт Үнэлгээний зорилт А. Бүлгээр үнэлэх ойлгосон мэдлэг Б.Мэдээлэл боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх чадварыг үнэлэх А1: Үнэлгээний шалгуур Бодисын цэвэршилтийн зэрэг Хроматографын арга Хроматограм Баригдах фактор Тодруулагч урвалж А.2: Хэрэглэгдэх багаж, материал Аргачлал Аюулгүй ажиллагаа Анхаарах зүйлс Хроматограм буулгах А5: Цаасан хроматографын аргыг хэрэглэх Б1: Хроматограмаас бодисын цэвэр ба холимог алин болохыг тогтоох 20%-сэргээн санахтүвшин (олон сонголтот) 30% ойлгох түвшин (олон сонголтот) 30%(бичгийн) %(бичгийн) Б6: Өгсөн бодисын + +

24 В. Бүлгээр үнэлэх туршилт гүйцэтгэх, шинжилгээ хийх чадвар цэвэр ба холимог эсэхийг урьдчилан таамаглах В1: Хроматографын цаасыг бэлтгэх техник Эхлэх шугамыг татах арга техник Хроматограм буулгах дээжээ бэлтгэх Дээжийг хроматографын цаасан дээр байрлуулах, тогтоох Хроматограм буулгах багаж бэлтгэх В2: Хроматограм буулгах Туршилтын явцыг ажиглах, тэмдэглэх Баригдах фактор (Rf)-ийг хэмжих, тэмдэглэх В3: Энгийн хроматограмыг унших Өнгөгүй бодисын хроматограмыг илрүүлэх Хроматограмаас бодисын цэвэр ба холимог эсэхийг тодорхойлох Өдөр тутмын амьдралд хэрэглэгддэг бодисын цэвэршилтийг турших, үнэлэх В4: Органик уусгагч сонгосон тохиолдолд аргыг хэрэглэх онцлог, анхаарах зүйлийг гаргах Тодруулагч урвалжийн тусламжтайгаар хроматографын аргыг өнгөгүй бодист хэрхэн хэрэглэх Өдөр тутмын амьдралд хэрэглэгддэг янз бүрийн дээжийг бэлтгэх аргыг сайжруулах Бодисын

25 цэвэршил үнэлэх бусад аргын талаар санал дэвшүүлэх, өгсөн нөхцөлд сонголт хийх Жич: Шаардлагатай гэвэл тоон блупринтийг боловсруулах алхмыг нэмж боловсруулна. Алхам 5. Үнэлгээний даалгавар боловсруулах Дээрх чанарын блупринтыг мөрдөж үнэлгээний даалгавар боловсруулна. Үнэлгээний даалгаврын зарим жишээ: 1. Хроматографын арга нь аль бүтээгдэхүүний цэвэршлийг тогтооход илүү тохиромжтой A. Хүнсний будаг Б. Эм В. Давсны уусмал Г. Хүчил 1. Нэгэн фломастерын ус ба этанолд буулгасан хроматограмыг зурагт үзүүлжээ.аль нь этанол хэрэглэсэн хроматограм вэ? 2. Сурагч Бат хар бэхийг хроматографын аргаар туршиж, үр дүнг хүснэгт болон графикаар илэрхийлжээ. Бэхний өнгө Өнгийн бүрийн шилжсэн зай (мм) Уусгагчийн шилжсэн зай (мм) Шилжсэн зайн харьцаа Шар Ягаан Улаан Нил ягаан Хөх Асуулт: 1. Хар бэхнээс хэдэн, ямар өнгө ялгарсан бэ?(хариулт: 5 өнгө: шар, ягаан, улаан, нэл ягаан, хөх). 2. Уусгагч бэхэнд ямар үүрэг гүйцэтгэсэн бэ? (хариулт: ус цаасанд нэвчин шилжиж, бэхний өнгийг өөрчилсөн) 3. Хар бэхнээс ялгарсан өнгүүдийг хамгийн эхэлж ялгарснаас нь эхлүүлэн жагсаана уу. (хариулт: хөх, нэл ягаан, улаан, ягаан, шар. 4. Уусгагч хэдэн миллиметр зай туулсан бэ? (хариулт: 111 мм). 5. Туршилтын үр дүнгээс хар бэхний талаар ямар дүгнэлт хийж болох вэ? (хариулт: хар бэх бол янз бүрийн өнгө өгдөг холимог) 6. Яагаад хар бэх салж ялгарч байна вэ? (хариулт: хар бэх бол янз бүрийн шинж чанартай молекул бүхий пигмент агуулсан байдаг. Тэдгээр нь шүүлтүүрийн цаасанд өөр өөр хурдаар нэвчдэг). 7. Зарим бэх яагаад илүү хол зайд шилжиж байна вэ? (хариулт: бэх эхлээд шүүлтүүрийн цаасанд шингэж байж, дараа нь хол зайд шилждэг)

26 8. 7-асуултын мэдээллээс ямар дүгнэлт хийж болох вэ?(хариулт: пигмент бүр өөр өөр хурдтайгаар цаасанд шингэж уусдаг). 9. Туршилтаас ямар алдаанууд гарах болзошгүй вэ? (хариулт: зайг буруу хэмжих, авсан шилэн сав ба шүүлтүүрийн цаасны хэмжээний харьцааг зөв аваагүй, өгсөн өнгийг буруу илрүүлэх гэх мэт) 4. Оюунднэгэн захиа, гурван янзын хөх өнгийн бэх өгчээ.тэрээр захиа (M)-г аль бэх (1, 2, 3)-ээр бичсэнийг тогтоох даалгавар гүйцэтгэн, зурагтүзүүлсэн хроматограмыг гарган авчээ.хроматограмыг ашиглан дараах асуултадхариулна уу. Асуулт: 1. Туршилтын дүнгээс захиаг ямар дугаартай бэхээр бичсэнийг тодорхойлно уу. 2. Ямар бэх нь нэг өнгөт бодис агуулсан байна вэ? Ямар бэх нь холимог бодис вэ? 3. Ямар бэх нь олон өнгөт бодис агуулсан байна вэ? Хариултаа тайлбарлана уу. 4. Эдгээр үр дүнгээс аль бэх нь усандилүү, аль нь усандхамгийн муу уусч байгааг тогтоож, хариултаа тайлбарлана уу. Алхам 6. Үнэлгээний даалгаврыг оноожуулах (маркжуулах). Тайлангийн үнэлгээний хэсгийн санал зөвлөмжөөс жишээг үзнэ үү Алхам 7. Шалгалтын даалгаврын дэвтэр (хуудас) бэлтгэх, олшруулах. Шалгалтын даалгаврууд ба гүйцэтгэх заавар бүрэн гүйцэт орсон шалгалтын дэвтэр бэлтгэнэ. Хэрэглэгдэхүүн: Бүрэн дунд боловсролын химийн сургалтын цөм хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжид цахим хэрэглэгдэхүүний холбоос өгөгдсөн болно. Иймээс интернэтээр хайлт хийх түлхүүр үгийг сэдэв тус бүрээр хүснэгтэд өглөө. Сэдэв Түлхүүр үг 1. Моль ба стехиометр Mole (unit), Avogadro constant 2. Бодисын цэвэршилтийн зэргийг үнэлэх арга Paper chromatography, principles of chromatography 3. Давс гарган авах цэвэрлэх арга Classification of Salts, Characteristics Of salts Зөвлөмж боловсруулсан. Н.Оюунцэцэг МУИС-ийн ШУС-ийн багш, доктор, зөвлөх профессор, химийн хөтөлбөрийн багийн ахлагч Ж.Энэбиш БМДИ-ийн химийн сургалт хариуцсан арга зүйч, химийн хөтөлбөрийн багийн гишүүн

27