ЗАЛУУЧУУД, ХӨДӨЛГӨӨНТ ХҮН АМ БОЛОН ЭРСДЭЛТ БҮЛГИЙН ХҮН АМЫГ ХДХВ/ДОХ-оос УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ ТӨСӨЛ

Transcription

1 ЗАЛУУЧУУД, ХӨДӨЛГӨӨНТ ХҮН АМ БОЛОН ЭРСДЭЛТ БҮЛГИЙН ХҮН АМЫГ ХДХВ/ДОХ-оос УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ ТӨСӨЛ ( ) СУУРЬ СУДАЛГААНЫ ТАЙЛАН УЛААНБААТАР ХОТ ОНЫ 3-р САР

2 АГУУЛГА ХҮСНЭГТИЙН ЖАГСААЛТ... 3 ДҮРСИЙН ЖАГСААЛТ... 5 ТОВЧИЛСОН ҮГС... 6 НЭР ТОМЪЁОНЫ ТАЙЛБАР... 7 СУДАЛГАА ЯВАГДСАН АЙМГУУДЫН СТАТИСТИК ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД... 8 СУУРЬ ИНДИКАТОРУУД... 9 БҮЛЭГ 1. СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ СУДАЛГААНЫ ЗОРИЛГО СУДАЛГААНЫ ЗОРИЛТОТ БҮЛЭГ СУДАЛГААНЫ ХАМРАХ ХҮРЭЭ СУДАЛГААНЫ АРГА СУДАЛГААНЫ ТҮҮВЭРЛЭЛТ БҮЛЭГ2. СУДАЛГААНЫ ОРЧИН, ЕРӨНХИЙ НӨХЦӨЛ БАЙДАЛ БҮЛЭГ 3: ЗАЛУУЧУУД СУДАЛГААНД ХАМРАГДАГСДЫН ЕРӨНХИЙ ШИНЖ БАЙДАЛ ХДХВ/ДОХ-ЫН ТАЛААРХ ОЙЛГОЛТ, МЭДЛЭГ ХДХВ/ДОХ-ЫН ТАЛААРХ ХАНДЛАГА ХДХВ-ИЙН ХАЛДВАР АВАХАД НӨЛӨӨЛЖ БОЛЗОШГҮЙ ХҮЧИН ЗҮЙЛС АРХИ, СОГТУУРУУЛАХ УНДААНЫ ХЭРЭГЛЭЭ МАНСУУРУУЛАХ БОДИСЫН ХЭРЭГЛЭЭ ХДХВ/ДОХ-ЫН ХАЛДВАР АВЧ БОЛЗОШГҮЙ ЭРСДЭЛТ ЗАН ҮЙЛ БЭЛГИЙН ЗАМААР ХДХВ/ДОХ-ЫН ХАЛДВАР АВЧ БОЛЗОШГҮЙ ЭРСДЭЛТ ЗАН ҮЙЛ ХДХВ/ДОХ-ЫН ХАЛДВАР АВАХ БУСАД ЭРСДЭЛТ ЗАН ҮЙЛ ЗАЛУУЧУУДЫН ЭРСДЭЛТ ЗАН ҮЙЛИЙН ХЭВ ШИНЖ ЖИРЭМСЛЭЛТЭЭС ХАМГААЛАХ АРГА ХЭРЭГСЛИЙН ТАЛААРХ МЭДЛЭГ ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ТУСЛАМЖ ҮЙЛЧИЛГЭЭТЭЙ ХОЛБООТОЙ ЗАН ҮЙЛ ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ЗӨВЛӨГӨӨ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ЭРЭЛТ, ХЭРЭГЦЭЭ, ХҮРТЭЭМЖ ЧӨЛӨӨТ ЦАГ ЗАРЦУУЛАЛТ, НИЙГЭМ СОЁЛЫН ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ХЭРЭГЦЭЭ, ХҮРТЭЭМЖ БҮЛГИЙН ДҮГНЭЛТ САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ БҮЛЭГ 4: ХӨДӨЛГӨӨНТ ХҮН АМ СУДАЛГААНД ХАМРАГДАГСДЫН ЕРӨНХИЙ ШИНЖ БАЙДАЛ ХӨДӨЛГӨӨНИЙ ХЭВ ШИНЖ ХДХВ/ДОХ-ЫН ТАЛААРХ ОЙЛГОЛТ, МЭДЛЭГ ХДХВ/ДОХ-ЫН ТАЛААРХ ХАНДЛАГА ХДХВ/ДОХ-ЫН ХАЛДВАР АВАХАД НӨЛӨӨЛЖ БОЛЗОШГҮЙ ХҮЧИН ЗҮЙЛС

3 4.6.ХДХВ/ДОХ-ЫН ХАЛДВАР АВЧ БОЛЗОШГҮЙ ЭРСДЭЛТ ЗАН ҮЙЛ БЭЛГИЙН ЗАМААР ХДХВ/ДОХ-ЫН ХАЛДВАР АВАХ ЭРСДЭЛТ ЗАН ҮЙЛ ХДХВ/ДОХ-ЫН ХАЛДВАР АВАХ БУСАД ЭРСДЭЛТ ЗАН ҮЙЛ ХӨДӨЛГӨӨНТ ХҮН АМЫН ЭРСДЭЛТ ЗАН ҮЙЛИЙН ХЭВ ШИНЖ ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ТУСЛАМЖ ҮЙЛЧИЛГЭЭТЭЙ ХОЛБООТОЙ ЗАН ҮЙЛ ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ЗӨВЛӨГӨӨ, ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ЭРЭЛТ, ХЭРЭГЦЭЭ, ХҮРТЭЭМЖ БҮЛГИЙН ДҮГНЭЛТ САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ БҮЛЭГ5. ЭМЭГТЭЙ БИЕЭ ҮНЭЛЭГЧ CУДАЛГААНД ХАМРАГДАГСДЫН ЕРӨНХИЙ ШИНЖ БАЙДАЛ БДЗХ, ХДХВ, ДОХ- ЫН ТАЛААРХ МЭДЛЭГ БЗДХ-ЫН ТАЛААРХ МЭДЛЭГ ХДХВ, ДОХ-ЫН ТАЛААРХ МЭДЛЭГ ХДХВ, ДОХ, БЗДХ-ЫН ТАЛААРХ МЭДЭЭЛЭЛ АВАХ ЭХ СУРВАЛЖ ЭБҮ-ИЙН ХДХВ, ДОХ-ЫН ТАЛААРХ ХАНДЛАГА ХДХВ-ИЙН ХАЛДВАР АВАХАД НӨЛӨӨЛЖ БОЛЗОШГҮЙ ХҮЧИН ЗҮЙЛС АРХИ, СОГТУУРУУЛАХ УНДАА, МАНСУУРУУЛАХ БОДИСЫН ХЭРЭГЛЭЭ АРЬС САЛСТ ГЭМТЭЭХ МЭС АЖИЛБАРУУД ХИЙЛГЭСЭН БАЙДАЛ ХҮН ХУДАЛДААЛАХ ГЭМТ ХЭРГИЙН ТАЛААРХ МЭДЛЭГ БИЕЭ ҮНЭЛЭЛТ ЕРӨНХИЙ ХЭСЭГ БИЕЭ ҮНЭЛЭЛТЭД ОЛОН НИЙТ, ХҮН АМЫН ЗҮГЭЭС ХАНДАХ ХАНДЛАГА БЭЛГИЙН ХАВЬТАГЧИД, БЭЛГЭВЧИЙН ХЭРЭГЛЭЭ СЭТГЭЛ ГУТРАЛ БА ИРЭЭДҮЙН АМЬДРАЛЫН ТАЛААРХ БОДОЛ ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ТУСЛАМЖ ҮЙЛЧИЛГЭЭ ЭРҮҮЛИЙГ ЭРЭЛХИЙЛСЭН ЗАН ҮЙЛ УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ ХӨТӨЛБӨРИЙН ХҮРТЭЭМЖ ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ТУСЛАМЖ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ НИЙЦТЭЙ БАЙДАЛ ХДХВ-ИЙН ХАЛДВАР ИЛРҮҮЛЭХ ШИНЖИЛГЭЭ, ЗӨВЛӨГӨӨ ЖИРЭМСЛЭЛТЭЭС ХАМГААЛАХ АРГА ХЭРЭГСЛИЙН ТАЛААРХ МЭДЛЭГ ДҮГНЭЛТ ЗӨВЛӨМЖ БҮЛЭГ 6. ОРОЛЦОГЧ ТАЛУУД ОРОЛЦОГЧ ТАЛУУДЫН ТАЛААР ОРОЛЦОГЧ ТАЛУУДЫН ХАМТЫН АЖИЛЛАГАА ЗОРИЛТОТ БҮЛГҮҮДИЙН ИДЭВХИ ОРОЛЦООНД НӨЛӨӨЛЖ БУЙ ХҮЧИН ЗҮЙЛС ОРОЛЦОГЧ ТАЛУУДЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ОЛОЛТ АМЖИЛТ БА ДУТАГДАЛ ЦААШДЫН ХАМТЫН АЖИЛЛАГАА АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛЫН ЖАГСААЛТ

4 ХҮСНЭГТИЙН ЖАГСААЛТ Хүснэгт 1 Судалгааны хамрах хүрээ Хүснэгт 2 Судалгааны хэрэглэгдэхүүн Хүснэгт3 Судалгааны түүвэр Хүснэгт 4 Залуучуудын асуулга судалгаанд хамруулсан сургуулиуд Хүснэгт 5Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын ерөнхий үзүүлэлт, аймгаар Хүснэгт 6Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын дундаж, голч нас, хүйсээр Хүснэгт 7. Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх ойлголт, мэдлэг Хүснэгт 8. Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замын талаарх мэдлэг Хүснэгт 9нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан зөв мэдлэгтэй Залуучуудын хувь, хүйсээр Хүснэгт 10.Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлага. Үндсэн үзүүлэлтүүд, аймгаар Хүснэгт 11. Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлага Хүснэгт 12 Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлагын түвшин, хүйсээр Хүснэгт 13. Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын шинж байдал, архи, согтууруулах ундааны хэрэглээний үзүүлэлт, аймгаар Хүснэгт 14. Залуучуудын мансууруулах бодисын хэрэглээ, насны бүлгээр Хүснэгт 15.Залуучуудын бэлгийн амьдрал, бэлгэвчийн хэрэглээ Хүснэгт 16.Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэлт зан үйл, Үндсэн үзүүлэлтүүд Хүснэгт 17. Залуучуудын эрсдэлт зан үйлийн хэв шинж Хүснэгт 18 Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын хувийн жин эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйлийн үзүүлэлтээр, аймгаар Хүснэгт 19.Залуучуудад ямар нэг эрүүл мэндийн тусламж, зөвлөгөө болон БЗДХ авсан тохиолдолд хамгийн түрүүнд хандах Хүснэгт 20.Залуучуудын эрүүл мэндийн зөвлөгөө үйлчилгээний эрэлт, хэрэгцээ, хүртээмж, Үндсэн үзүүлэлтүүд Хүснэгт 21. Залуучуудын чөлөөт цаг зарцуулалт, нийгэм соѐлын үйлчилгээний хэрэгцээ хүртээмж, Үндсэн үзүүлэлтүүд Хүснэгт 22 Залуучуудын интернет-нийгмийн сүлжээг ашиглан холбогддог хүмүүс Хүснэгт 23 Хөдөлгөөнт хүн ам. Судалгаанд хамрагдагсдын ерөнхий шинж байдал. Үндсэн үзүүлэлтүүд, хүйсээр Хүснэгт 24. Хөдөлгөөнт хүн амын хөдөлгөөний хэв шинж. Үндсэн үзүүлэлтүүд Хүснэгт 25 Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдлэг. Үндсэн үзүүлэлтүүд 49 Хүснэгт 26. Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замын талаарх мэдлэг, хүйсээр Хүснэгт 27. Хөдөлгөөнт хүн амын нийтлэг ташаа ойлголтын талаарх мэдлэг, хүйсээр 50 Хүснэгт 28. Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлага. Үндсэн үзүүлэлтүүд, хүйсээр Хүснэгт 29 Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлагын хэв шинж Хүснэгт 30 Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авахад нөлөөлж бозошгүй хүчин зүйлс. Үндсэн үзүүлэлтүүд Хүснэгт 31. Хөдөлгөөнт хүн амын бэлгийн замаар ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авч болзошгүй эрсдэлт зан үйл. Үндсэн үзүүлэлтүүд

5 Хүснэгт 32 ХХА-ын ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах бусад эрсдэлт зан үйл. Үндсэн үзүүлэлтүүд Хүснэгт 33. ХХА-ын эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйл, хүйсээр Хүснэгт 34. ХХА-ын эрүүл мэндийн зөвлөгөө, үйлчилгээний эрэлт, хэрэгцээ, хүртээмж. Үндсэн үзүүлэлтүүд Хүснэгт 35 Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн нийгэм эдийн засгийн үзүүлэлтүүд Хүснэгт 36. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин, байршил БЗДХ-аас урьдчилан сэргийлэх аргууд, БЗДХ-ын үед илрэх шинж тэмдэгийг нэрлэсэн байдлаар Хүснэгт 38. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин, байршил ХДХВ, ДОХ-ын талаарх цогц мэдлэгийн үзүүлэлтүүдийг нэрлэсэн байдлаар Хүснэгт 39 Мэдээллийн тэргүүлэх эх сурвалжууд, орон нутгаар Хүснэгт 40 Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин, ХДХВ, ДОХ-ын хандлага тодорхойлох үзүүлэлтээр Хүснэгт 41 Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн шинж байдал, байршил архи, согтууруулах ундааны хэрэглээний үзүүлэлтээр Хүснэгт 42. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин хүн худалдаалах гэмт хэргийн талаарх мэдлэгийн үзүүлэлтээр Хүснэгт 43 Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин биеэ үнэлэх шалтгаан болон бусад сонгосон үзүүлэлтүүдээр Хүснэгт 44. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин, олон нийтийн хандлага,сонгосон үзүүлэлтүүдээр Хүснэгт 45. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин, бэлгийн хавьтагч, бэлгэвчийн хэрэглээний сонгосон үзүүлэлтээр Хүснэгт 46. Бэлгэвч хэрэглээгүй шалтгаанууд Хүснэгт 47. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин, эрүүлийг эрэлхийлсэн зан үйлийн үзүүлэлтээр Хүснэгт 48. Эрүүл мэндийн үйлчилгээ авахад тулгардаг бэрхшээл Хүснэгт 50 Оролцогч талууд. Үндсэн үзүүлэлтүүд Хүснэгт 51 Зорилтот бүлгүүдийн идэвхид нөлөөлж буй хүчин зүйлс

6 ДҮРСИЙН ЖАГСААЛТ Дүрс 1 ХДХВ/ДОХ-той хүнд хандах хандлага өөрчлөгдөх эсэх Дүрс 2 Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын архи, согтууруулах ундааны хэрэглээний үзүүлэлт, насны ангилалаар Дүрс 3. Залуучуудын бэлгэвчийн хэрэглээ, хүйсээр, бэлгийн хавьтлын төрлөөр Дүрс 4. ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэл багатай залуучууд, насны бүлэг, орон нутгаар Дүрс 5 Залуучуудын жирэмслэлтээс хамгаалах арг а хэрэгслийг авах боломжтой, авах хүсэлтэй газар Дүрс 6 Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдээлэл авсан болон авахыг хүсэж буй эх сурвалжууд Дүрс 7. Залуучуудын авахыг хүсэж буй мэдээллийн сэдвүүдийн төрөл Дүрс 8. Залуучуудын чөлөөт цаг зарцуулалт, давтамжаар Дүрс 9. Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-той хүнд хандах хандлага Дүрс 10. Хөдөлгөөнт хүн амын архины хэрэглээ, хүйсээр Дүрс 11. Хөдөлгөөнт хүн амын согтууруулах ундаа хэрэглэх шалтгаан Дүрс 12 ХХА-ын эрсдэлт зан үйлийн хэв шинж, насны ангиллаар Дүрс 13. ХХА-ын эрсдэлт зан үйлийн хэв шинж, хүйсээр Дүрс 14ХХА-ын эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйл, хүйсээр Дүрс 15. ХХА-ын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдээлэл авсан болон авахыг хүсэж буй эх сурвалж Дүрс 16. ХХА-ын мэдээлэл авахыг хүсэж байгаа үе Дүрс 17. ХХА-ын шинжилгээ хийлгэсэн болон хийлгэхийг хүсэж буй газар Дүрс 20. ХДХВ, ДОХ-ын талаар зөв, цогц мэдлэгтэй ЭБҮ-ийн хувь, аймгаар Дүрс 21 ХДХВ, ДОХ, БЗДХ-ын тухай мэдээлэл авдаг тэргүүлэх эх сурвалжууд Дүрс 22 Цаашид мэдээлэл авах эх сурвалжууд, хувиар Дүрс 23 Цаашид мэдээлэл авах сэдвүүд, хувиар Дүрс 24ХДХВ-ийн халдвартай хүнд хандах хандлага Дүрс 25. Бэлгэвч худалдаж авдаг газрууд Дүрс 26. Бэлгэвч үнэгүй авдаг газрууд Дүрс 28. Урьдчилан сэргийлэх хөтөлбөрт хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувь, байршлаар Дүрс 29. Жирэмслэлтээс сэргийлэх аргын хэрэглээ Дүрс 30 Оролцогч талуудын хамтын ажиллагаа Дүрс 31Төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын төсөл хөтөлбөр дахь оролцоо, оролцогч талуудын үнэлэмжээр Дүрс 32оролцогч талуудын хамтын ажиллагааны муу жишээ Дүрс33Оролцогч талуудын хамтын ажиллагааны сайн жишээ

7 БЗДХ БНХАУ ДОХ ЗҮӨХ МСC НҮБ НҮБХАС ОУБ ОХУ СДЗШТ ХДХВ ХТС ХХА ЭБҮ ЭБЭ МУЗН ЭМБА ЭМЯ ТОВЧИЛСОН ҮГС Бэлгийн замаар дамжих халдвар Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс Дархлалын олдмол хомсдол Зан үйлийг өөрчлөх харилцаа Мэдээлэл сургалт, сурталчилгааны материал Нэгдсэн үндэстний байгууллага НҮБ-ын хүн амын сан Олон улсын байгууллага Оросын Холбооны Улс Сайн дурын зөвлөгөө шинжилгээний төв Хүний дархлал хомсдлын вирус Харуулдан тандалтын судалгаа Хөдөлгөөнт хүн ам Эмэгтэй биеэ үнэлэгч Эрэгтэйчүүдтэй бэлгийн хавьталд ордог эрэгтэйчүүд Монголын Улаан загалмайн нийгэмлэг Эрүүл мэндийн байгууллагын ажилтан Эрүүл мэндийн яам 6

8 Нэр томъѐо Байнгын бэлгийн хавьтагч НЭР ТОМЪЁОНЫ ТАЙЛБАР Тайлбар 1 сар ба түүнээс дээш хугацаагаар хамтран амьдарч, тогтмол бэлгийн хавьталд орж буй хүн БЗДХ Өвөрмөц үүсгэгчид (вирус, бактери, шимэгч, мөөгөнцөр)-ээр үүсгэгдсэн, халдвартай хүнээс бэлгийн хавьтлаар дамжин халдварладаг өвчнүүд Биеэ үнэлэгчид Мөнгө болон бусад эд зүйлсийн төлөө бэлгийн харилцаанд оролцогчид Гүүр хүн ам ХДХВ/ДОХ-ын өндөр эрсдэлтэй бүлгийнхэнтэй бэлгийн харилцаанд ордог, ХДХВ-ийг бусад хүн амд тархаах магадлалтай хүмүүс ДОХ Дархлалын олдмол хомсдол гэсэн шинжлэх ухааны нэр бөгөөд дархлал хомсдох гэдэг нь хүний бие махбодийн халдварт өвчний эсрэг тэмцэх чадваргүй болохыг хэлнэ Залуучууд насны эрэгтэйчүүд/эмэгтэйчүүд Институци Гол оролцогч талуудын хооронд бий болсон албан ба албан бус дүрэм журам, түүнийг хэрэгжүүлэх механизм, харилцаа Кэмп Мансууруулах бодис Уул уурхайн ба тээврийн компаниуд өөрсдийн ажилчдыг гэрээсээ хол, талбар дээр ажиллаж байх хугацаанд нь байрлуулж, амьдруулах зориулалт бүхий төвлөрсөн бааз Эмийн найрлага агуулсан, байгалийн болон нийлэгжүүлэх аргаар гаргаж авсан, онцгой төрлийн мансууруулах үйлчилгээ үзүүлж, хүч тамир барагдуулдаг, удаан хэрэглэвэл сэтгэцийн өвчнөөр өвчлүүлдэг бодисууд Суурин хүн ам Тохиолдлын бэлгийн хавьтагчид Тухайн засаг захиргааны нэгжид 183 хоног буюу 6 сараас дээш хугацаагаар оршин сууж байгаа хүн ам Биеэ үнэлэгчид, санамсаргүй учралаар бэлгийн хавьталд орогчид, 1 сараас доош хугацаагаар хамтран амьдарч буй эрэгтэй, эмэгтэйхүн 7

9 СУДАЛГАА ЯВАГДСАН АЙМГУУДЫН СТАТИСТИК ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД Улаанбаатар Дархан Дорноговь Өмнөговь Ховд Хүн амын тоо Үүнээс: эрэгтэй Үүнээс: эмэгтэй Үүнээс: насныхан Өрхийн тоо Өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд ЕБС МСҮТ Их, дээд сургууль, коллеж ЕБС-д суралцагсад МСҮТ-д суралцагсад Их, дээд сургууль, коллежид суралцагсад ЕБС-ын дотуур байр ЕБС-ын дотуур байранд амьдардаг сурагчид Үүнээс: эмэгтэй Их, дээд сургууль, МСҮТ-ийн дотуур байр Их, дээд сургууль, МСҮТ-ийн дотуур байранд амьдардаг сурагчид n/a n/a Замын-Үүд Гашуун Булган сухайт Хилээр зорчигчид Орсон Гарсан Хилээр зорчсон автомашин Үүнээс: Ачааны автомашин

10 СУУРЬ ИНДИКАТОРУУД Суурь индикаторууд Нийт Улаан баатар Дархан Дорно говь Өмнө говь Ховд Сүүлийн тохиолдлын бэлгийн хавьтлын үе дэх бэлгэвчийн хэрэглээ, хүйсээр Залуу эрэгтэйчүүд Залуу эмэгтэйчүүд 60.9% 65,2% 58,6% 50% 25% 85,7% 56% 55,6% 50% 83,3% n/a 0% ЭБҮ-ийн сүүлийн төлбөртэй бэлгийн хавьтлын үед дэх бэлгэвчийн хэрэглээ Байнгын клиенттэй Шинэ клиенттэй 72% 66% 93% 65% n/a 60% 79.3% 70% 87% 85% 80% Сүүлийн 12 сарын хугацаанд шинжилгээ хийлгэсэн бөгөөд шинжилгээнийхээ хариуг мэдэж байгаа эрсдэлт бүлгийн хүн амын хувь Төсөл хэрэгжиж буй аймгууд дахь ХДХВ/ДОХ-оос урьдчилан сэргийлэх хөтөлбөрт хамрагдсан эрсдэлт бүлгийн хүн амын хувь ХДХВ/ДОХ-ын халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замыг мэдэж буй хувь ХДХВ/ДОХ-ын талаарх нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадаж байгаа хувь ХДХВ/ДОХ-ын талаар цогц зөв мэдлэгтэй хувь ЭБҮ 75.2% 80% 93% 70% n/a 0% Эрэгтэй ХХА 22,7% 25,6% 25,6% 25,6% 22% 15,4% ЭБҮ 75% 82% 80% 65% n/a 40% Эрэгтэй ХХА 21.4% 15,4% 15,4% 15,4% 40% 3,8% ЭБҮ 62% 64,9% 80% 35% n/a 60% ХХА 58,4% 65% 65% 65% 56% 44,6% Залуучууд 52,9% 57,4% 49% 64,6% 63% 26% ЭБҮ 35% 35% 53,3% 20% n/a 40% ХХА 24,8% 27.3% 27.3% 27.3% 18,3% 20,7% Залуучууд 21,2% 26,5% 17% 27,3% 17% 13% ЭБҮ 28.8% 28.6% 46.6% 15% n/a 40% ХХА 17,2% 18,6% 18,6% 18,6% 17,5% 22,8% Залуучууд 15,1% 19,6% 10% 23,2% 14% 4% Улаанбаатар, Дархан, Дорноговь аймгуудын хувьд ХХА-ыг түүвэрлэлтийн нэг цэгээс буюу галт тэрэгнээс авсан учир талбарын хоорондын заагийг нарийн гаргах боломжгүй байгаа юм. Иймээс энэ гурван талбарын үр дүнг нэгтгэн үзүүллээ. 9

11 1.1.Судалгааны зорилго БҮЛЭГ 1. СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ Төслийн төгсгөлийн үнэлгээ (2016 онд хийгдэх) хийхэд шаардлагатай суурь үнэлгээний мэдээллийг цуглуулж, тодорхойлох зорилгоор Хараат бус судалгааны хүрээлэн (IRIM) энэхүү төслийн суурь судалгааг зохион байгуулж байна. Энэ хүрээнд төслийн суурь судалгаа дараах зорилтуудыг дэвшүүлсэн. Үүнд: 1. Төслийн зорилтот бүлгүүд буюу хөдөлгөөнт хүн ам, ЭБҮ, залуучуудын дундах ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдлэг, хандлага, дадлыг тодорхойлох; 2. Зорилтот бүлгүүдийн эрүүл мэнд, боловсролын үйлчилгээний эрэлт хэрэгцээ, хүртээмжийг тодорхойлох; 3. Төслийн үйл ажиллагааг үр дүнтэй зохион байгуулах, амжилттай хэрэгжихэд шаардлагатай санал зөвлөмжийг боловсруулах. 1.2.Судалгааны зорилтот бүлэг Төслийн үндсэн үйл ажиллагаа дараах зорилтот бүлгүүдэд чиглэсэн.үүнд: Эмэгтэй биеэ үнэлэгчид Хөдөлгөөнт хүн ам Оюутан залуучууд(цаашид залуучууд гэх) Суурь судалгааны мэдээлэл цуглуулахдаа эдгээр зорилтот бүлгүүдээс гадна бусад оролцогч талуудыг хамруулсан. 1.3.Судалгааны хамрах хүрээ Төслийн үйл ажиллагаа нь хилийн болон уул уурхайн бүс, томоохон хотуудад чиглэж байгаа. Суурь үнэлгээ нь эдгээр бүсийг төлөөлүүлж Ховд, Өмнөговь, Дархан-Уул, Дорноговь аймгууд болон Улаанбаатар хотыг хамран хийгдсэн болно. Хүснэгт 1 Судалгааны хамрах хүрээ Төслийн зорилтот хүн ам Зорилтот орон нутаг- Монгол Залуучууд дотуур байранд амьдардаг оюутан залуучууд болон өндөр эрсдэлт зан үйлтэй бүлэг Хөдөлгөөнт хүн ам галт тэргээр байнга зорчдогнаймаачид,том оврын машины болон таксины жолооч, хилийн болон гаалийн ажилчид, түр хугацаагаар ажиллагсад, Хилийн бүс Дорноговь аймгийн төв болон Замын-Үүд сум Ховд аймгийн төв болон Булган сум Том хотууд Улаанбаатар Дархан-Уул Уул уурхайн бүс Өмнөговь аймгийн Ханбогд,Цогтцэций сум Хилийн бүс Дорноговь аймгийн Сайншанд, Замын Үүд сум Ховд аймгийн Булган сум Том хотууд Улаанбаатар Дархан-Уул Уул уурхайн бүс Өмнөговь аймгийн Ханбогд,Цогтцэций сум 10

12 Биеэ үнэлэгч эмэгтэйчүүд Том хотууд Улаанбаатар Дархан-Уул Уул уурхайн бүс Өмнөговь аймгийн Ханбогд,Цогтцэций сум Хилийн бүс Дорноговь аймгийн Сайншанд, Замын -Үүд сум Ховд аймгийн Булган сум 1.4.Судалгааны арга Төслийн судалгаанд шаардагдах мэдээллийг цуглуулахын тулд судалгаанд чанарын болон тоон аргуудыг хослуулан ашигласан. Тухайлбал, зорилтот бүлгийн мэдлэг, хандлага, дадлыг үнэлэх, эрүүл мэндийн боловсрол үйлчилгээний эрэлт хэрэгцээ, түвшинг тогтоох тоон үзүүлэлтээр хэмжигдэх шалгууруудад асуулгын судалгааны аргыг ашигласан. Харин зорилтот бүлгийн эрүүл мэнд, нийгэм, соѐлын эрэлт хэрэгцээний чиг хандлага, энэ талын үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллагуудын чадавхи, тулгарч буй бэрхшээлүүдийг тодорхойлох, БЗДХ/ХДХВ/ДОХ-ын талаарх ойлголт, зорилтот бүлгүүдийн эрсдэлт зан үйл зэргийг нарийвчлан судлахын тулд ганцаарчилсан ярилцлага, фокус бүлгийн ярилцлагын аргуудыг голчлон ашигласан. Мэдээлэл цуглуулах эдгээр үндсэн арга дээр нэмээд баримт бичгийн судалгаа, эрүүл мэндийн боловсрол, үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагуудын хяналтын хуудсаар дамжуулж нэмэлт мэдээлэл цуглуулсан. Дээрх аргуудын хүрээнд төслийн зорилтот бүлэг тус бүрт, судалгааны зорилготой уялдуулан дараах төрлийн хэрэглэгдэхүүнүүдийг ашигласан. Хүснэгт 2 Судалгааны хэрэглэгдэхүүн Зорилтот бүлгүүд Асуулга Ярилцлага Фокус бүлгийн ярилцлага Залуучууд Хэрэглэгдэхүүн 1-1 Хэрэглэгдэхүүн 1-3 Хөдөлгөөнт хүн ам Хэрэглэгдэхүүн 2-1 Хэрэглэгдэхүүн 2-2 Биеэ үнэлэгч эмэгтэйчүүд Хэрэглэгдэхүүн 3-1 Хэрэглэгдэхүүн 3-2 Хэрэглэгдэхүүн 3-3 Оролцогч талууд Хэрэглэгдэхүүн Судалгааны түүвэрлэлт Хүснэгт3 Судалгааны түүвэр # Сайт Асуулга Фокус бүлгийн ярилцлага (удаа) Ганцаарчилсан ярилцлага (хүн) Залуучууд ХХА ЭБҮ Залуучууд ЭБҮ ХХА ЭБҮ Оролцогч талууд 1 УБ Дорноговь Өмнөговь Дархан Ховд Нийт

13 Биеэ үнэлэгчэмэгтэйчүүд Судалгаанд хамрагдах газар: Улаанбаатар хот, Дархан-Уул, Ховд, Дорноговь, Өмнөговь аймгууд. Судалгааны хүн амын тодорхойлолт ба судалгаанд оруулах шалгуур: Сүүлийн 12 сарын хугацаанд, тохиролцсоны үндсэн дээр бэлгийн хавьталд орохдоо мөнгө/бэлэг авсан насны эмэгтэйчүүд; Зөвшөөрлийн хуудастай танилцаж, судалгаанд оролцох зөвшөөрөл өгөх чадвартай байх; Түүвэрлэх арга: Оролцогчдыг цасан бөмблөгийн аргаар түүвэрлэн судалгаанд хамруулах бөгөөд энэ нь магадлалт бус түүвэрлэлтийнарга юм. Оролцогчдыг судалгаанд хамруулахдаа эмэгтэй биеэ үнэлэгчдийн үүсгэл санаачлагаар байгуулагдаж, тэдний дунд эрүүл мэндийн мэдээлэл, сургалт сурталчилгаа зохион байгуулдаг Төрийн бус байгууллагуудтай хамтран ажилласан. Төрийн бус байгууллагуудын хүрч очих ажилтан, үе тэнгийн сургагчдын тусламжтайгаар эмэгтэй биеэ үнэлэгчдээс тоон болон чанарын судалгааны мэдээллийг цуглуулсан. Цаг хугацааны хязгаарлагдмал байдал, улирлын онцлог зэргээс шалтгаалан магадлалт бус түүврийн аргаар 100 хүртэлх оролцогчоос тоон судалгааны мэдээллийг цуглуулсны зэрэгцээ тоон судалгаагаар цуглуулсан мэдээллийг баталгаажуулах, учир шалтгааныг тайлбарлах зорилгоор чанарын судалгааг талбар бүрт зохион байгуулсанд энэхүү суурь судалгааны давуу тал оршиж байна. Залуучууд Судалгаанд хамрагдах газар: Залуучуудын дунд хийсэн судалгааг бүх 5 талбарт санамсаргүй түүврийн дагуу хийсэн. Судалгааны хүн амын тодорхойлолт ба судалгаанд оруулах шалгуур:15-24 насны залуучууд. Үүнд МСҮТ болон их дээд сургуулийн оюутнууд, эмзэг бүлгийнхэн, сургууль завсардсан хүүхдүүд болон ажилгүй залуучуудыг хамруулсан. Түүвэрлэх арга: Залуучуудын судалгаанд хоѐр янзын бүлгийг түүвэрт хамруулсан. Нэгдүгээрт, сонгосон тавангазрын МСҮТ, их дээд сургуулиудын дотуур байранд амьдарч байгаа оюутнуудыг 10 алхамтайсанамсаргүй түүврийн аргаар хамруулсан. Хүснэгт 4 Залуучуудын асуулга судалгаанд хамруулсан сургуулиуд Аймаг Улаанбаатар Дорноговь Сургууль СЭЗДС МУИС ШУТИС ЭМШУИС 1000 оютны байр ХААИС Сувилахуйн сургууль Анагаах ухааны коллеж Замын-Үүдсумын ЕБС 12

14 Дархан-Уул Өмнөговь Ховд Дархан МСҮТ Од цогцолбор Ханбогд сумын ЕБС Цогтцэций сумын ЕБС Политехникийн коллеж Ховд их сургууль Булган сумын ЕБС Хоѐрдугаарт, тухайн орон нутгийн баг, хороо, засаг захиргааны ажилчдаас эмзэг бүлгийн залуучуудын жагсаалтыг авч, мөн санамсаргүй түүврийн аргаар сонгон хамруулсан. Жишээлбэл, Улаанбаатар хотын Чингэлтэй дүүргийн 10, 11, 13-р хорооны захиргааны ажилчидтай хамтран тухайн хороонд оршин суугаа эмзэг бүлгийн 45 залууг санамсаргүй түүврийн аргаар судалгаанд хамруулсан. Хөдөлгөөнт хүн ам Судалгаанд хамрагдах газар:судалгаа хэрэгжиж буй бүх газар. Судалгааны хүн амын тодорхойлолт ба судалгаанд хамруулах шалгуур:хөдөлгөөнт хүн амын судалгаанд, сүүлийн 12 сарын хугацаанд нэг сар болон түүнээс дээш хугацаагаар гэрээсээ хол байсан насны хүмүүсийг хамруулсан. Хөдөлгөөнт хүн амд том оврын машины жолооч нар, таксины жолооч нар, ганзагын наймаачид зэргийг голчлон тооцсоны зэрэгцээ хөдөлгөөнт хүн ам болох шалгуурыг хангаж буй хилийн болон гаалийн ажилтнуудыг хамрууллаа. Түүвэрлэх арга: Өмнөговь, Дорноговь, Ховд зэрэг аймгуудад хөдөлгөөнт хүн амыг уул уурхайн томоохон төвүүд болон хил орчмын бүс болох Замын-Үүд, Булган зэрэг боомтуудаас түүвэрлэн хамруулсан. Харин Улаанбаатар, Дархан зэрэг томоохон хотуудад хөдөлгөөнт хүн амыг тогтоох тодорхойлох нь хүндрэлтэй учир хот хоорондын авто вокзал, галт тэрэг зэрэг газарт тухайн хүн ам хөдөлгөөнд оролцож байх үед шалгуурт тохирох эсэхээр нь түүвэрлэн хамруулсан. Судалгааны мэдээлэл цуглуулахдаа дараах хэд хэдэн цэгээс түүвэрлэлтийг хийж, судалгааны шалгуурт тэнцэх респондетоос судалгааг авсан: 1. Галт тэрэг, НҮБХАС-ын анхаарал хандуулж байгаа гол чиглэлүүдийн нэг галт тэргээр зорчигчид. Түүвэр олонлогийн төлөөллийг сайжруулах үүднээс Улаанбаатар-Замын-Үүдийн чиглэлийн 5 рейс, Улаанбаатар-Эрээний чиглэлийн нэг рейсээр судлаачдаа явуулж судалгааны мэдээллийг цуглуулсан. Энэ нь нэгдүгээрт, хөдөлгөөнт хүн амын үндсэн төлөөлөл наймаачдыг хамруулах, хоѐрдугаарт, галт тэргээр зорчиж буй хөдөлгөөнт хүн амын талаарх мэдээллийг авах давуу талтай. 2. Хот хоорондын авто вокзал, энэ цэгээс ихэвчлэн хот хоорондын зорчигч болон ачаа тээвэрт явдаг жолооч нарыг хамруулсан. Энэ аргаар Дархан-Уул, Өмнөговь зэрэг аймгаас судалгааны мэдээлэл цуглуулсан. 3. Зах, дэлгүүр зэрэг цэгээс хот аймгийн төвийн зах, худалдааны төвүүд, сумын төвийн дэлгүүрт худалдаа эрхэлдэг наймаачдыг судалгаанд хамруулсан. Ийм түүвэрлэлтээр Улаанбаатар, Дархан-Уул, Ховд, Дорноговь, Өмнөговь аймгаас судалгааны мэдээллийг цуглуулсан. 4. Шалган нэвтрүүлэх боомтоос хил нэвтрэхээр хүлээж буй хөдөлгөөнт хүн ам, тухайн орон нутагт урт болон дунд хугацааны томилолтоор ажиллаж буй төрийн 13

15 албан хаагчдыг (Хил хамгаалах ерөнхий газар, Гаалийн ерөнхий газар гэх мэт) хамруулсан. Энэ нь хувиараа хөдөлмөр эрхэлж, аяллын хугацаагаа өөрсдөө мэдэн шийддэг хөдөлгөөнт хүн амыг бодвол албан томилолтоор, заасан хугацаагаар явж байгаа хөдөлгөөнт хүн амыг, тэр дундаа төрийн байгууллагын албан хаагчдыг хамруулах давуу талыг олгосон. Энэхүү түүвэрлэлтээр Замын- Үүд, Булган сумдаас судалгаа авсан. 5. Уул уурхайгаас уул уурхай даган хөдөлмөр эрхэлж буй хөдөлгөөнт хүн амыг хамруулахыг зорьсон. Үүнд том оврын машины жолооч нар, уурхайн хөлсний ажилчид, гар аргаар ашигт малтмал олборлогчид, ганзгын наймаачид гэх мэт хөдөлгөөнт хүн ам орсон. Энэхүү түүвэрлэлт нь уул уурхайн бүс нутаг дахь хөдөлгөөнт хүн амын төлөөллийг хамруулахдавуу талтай. Энэхүү түүвэрлэлтээр Өмнөговь аймгийн Цогтцэций, Ханбогд сумдад судалгааг авсан. Судалгааны хязгаарлагдмал тал. Төслийн суурь судалгаа нь Улаанбаатар, Дархан, Дорноговь, Өмнөговь, Ховд аймгуудын зорилтот бүлгийн хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдлэг хандлага дадлыг тодорхойлох зорилготой билээ. Зорилтот бүлгийн хүн амыг судалгаанд хамруулахдаа, НҮБХАС ын төсөл хэрэгжүүлэх аргачлалын дагуу түүвэрлэлтийг хийсэн болно. Тиймээс энэ судалгааны дүн нь тухайн аргачлалаар сонгогдсон бүлгийн нөхцөл байдлыг харуулна. Эмэгтэй биеэ үнэлэгчдийг магадлалт бус түүвэрлэлтийн аргаар сонгож судалгаанд хамруулсан учраас тухайн судалгаанд хамрагдсан бүлэг эмэгтэйчүүдийн нөхцөл байдлыг харуулна. Энэ нь судалгаа явагдсан газруудын биеэ үнэлэгчдийг бүрэн төлөөлж чадахгүй, нөхцөл байдал ялгаатай байж болно гэдгийг анхаарах шаардлагатай. Хөдөлгөөнт хүн амын төлөөллийг сонгохдоо хөдөлгөөнд оролцож байх үед нь хамруулах аргачлалыг ашигласан. Цаг үеийн онцлогоос хамаарч хөдөлгөөний эрчим, хөдөлгөөнд оролцогчдын шинж байдал ялгаатай байж болох бөгөөд судалгааны дүн нь мэдээлэл цуглуулах үед хөдөлгөөнд оролцож байсан тэр бүлэг хүмүүсийн нөхцөл байдлыг харуулна. Оюутан залуучуудыг судалгаанд хамруулахдаа, дотуур байранд амьдардаг гэсэн нэмэлт шалгуурыг тавьсан билээ. Тиймээс энэ нь тухайн орон нутгийн оюутан залуучуудын болон нийт залуучуудын төлөөлөл болж чадахгүй. Бусад хүчин зүйлээс хамааран нийт залуучуудын нөхцөл байдал, бидний судалгаанд хамруулсан залуучуудын нөхцөл байдлаас ялгаатай байж болно. Судалгааны үр дүнг ижил бүлгийн хүн амын дунд ХДХВ/ДОХ-ын мэдлэг, хандлага, зан үйлийг судлах зорилгоор хийгдсэн үндэсний төлөөл бүхий зарим судалгааны дүнтэй харьцуулахыг хичээсэн. Ингэхдээ түүврийн аргачлалын дагуу судалгаанд хамрагдсан зорилтот бүлгийн хүн амын байдал үндэсний дундажтай харьцуулахад ямар байгааг харуулахыг зорьсон. Тиймээс түүврийн аргачлалаас хамааран ялгаа гарч болохыг анхаарах шаардлагатай. 14

16 БҮЛЭГ2. СУДАЛГААНЫ ОРЧИН, ЕРӨНХИЙ НӨХЦӨЛ БАЙДАЛ 2000 оны 9 сард дэлхийн 147 орны Засгийн газрын тэргүүнүүд Нэгдсэн үндэстний байгууллагын чуулганаар Мянганы хөгжлийн зорилтуудаа баталсан бөгөөд түүний 6 дахь зорилт нь ХДХВ, ДОХ-ын халдварыг тогтоон барих, хязгаарлах асуудал байв. Манай улсын хувьд ХДХВ-ийн халдвар насанд хүрэгчдийн дунд 0.1%-иас бага 1 байгаа боловч тооцооллоор 2011 оны эцсийн байдлаар ХДХВ-ийн халдвартай хүний тоо 674 байх магадлалтай гэж байв. Харин 2013 оны эхний байдлаар нийт бүртгэгдсэн тохиолдлын тоо 127 болсон. Эдгээр тохиолдлын 80% нь эрэгтэйчүүд, тэдний 82.5% нь эрчүүдтэй бэлгийн хавьталд ордог эрчүүд (ЭБЭ) байна. Харин бүртгэгдсэн нийт эмэгтэй тохиолдлын 50% нь эмэгтэй биеэ үнэлэгчид (ЭБҮ)-ийн дундаас илэрчээ. Цус сэлбэлт болон эхээс хүүхдэд ХДХВ-ийн халдвар дамжсан тохиолдол Монгол улсад бүртгэгдээгүй. Мөн нийт бүртгэгдсэн тохиолдлын 47% нь идэвхитэй тандалтаар, 27% нь сайн дурын зөвлөгөө шинжилгээгээр, 16% нь урьдчилан сэргийлэх үзлэгээр, 10% нь бусад эмнэлгүүдээс илэрсэн буюу жирэмсний хяналт, мэс засал хийлгэх, онош тодруулах зорилгоор ХДХВийн халдвар илрүүлэх шинжилгээ хийлгэсэн хүмүүс байв. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын тодорхойлсноор аль нэг өндөр эрсдэлтэй бүлгийн хүн амын дунд ХДХВ-ийн халдварын тархалт 5%-иас их бол ХДХВийнхалдвар төвлөрсөн тархалттай байна гэж үздэг онуудад ЭБЭ -ийн дунд хийгдсэн судалгаанууд 2, 2011 оны ХДХВ, БЗДХ-ын тандалт судалгааны урьдчилсан дүнгээс үзэхэд ЭБЭ-ийн дундах ХДХВ-ийн халдварын тархалтын дундаж 6-10% байна 3. Иймд Монгол улс ДЭМБ-ийн ХДХВ-ийн халдварын тархалтын ангилалаар төвлөрсөн тархалттай орны тоонд орж байна. Халдварт өвчин судлалын үндэсний төвийн ДОХ, БЗДХ-ын тандалт судалгааны албаны мэдээгээр 2009, 2010, 2011 оны байдлаар улсын хэмжээнд бүртгэгдсэн нийт халдварт өвчний 43.8%, 34.6%, 31.4%-ийг БЗДХ эзэлж байна. Өөрөөр хэлбэл сүүлийн гурван жилийн хугацаанд нийт халдварт өвчний дунд эзлэх бүртгэгдсэн БЗДХ-ын хувь тогтвортойгоор буурах хандлага ажиглагдаж байна. Гэвч зөвхөн энэ мэдээлэл дээр үндэслэн буурч байна гэж үзэх нь өрөөсгөл. Учир нь энэ хувь зөвхөн БЗДХ-аас гадна тухайн жилд гарсан бусад халдварт өвчний дэгдэлт эсвэл бууралттай холбоотой байдаг. Бодит тоогоор авч үзвэл 2011 оны байдлаар зонхилон тохиолдох БЗДХ болох тэмбүү, заг хүйтэн, трихомониазын 13,427 тохиолдол бүртгэгдсэн бөгөөд 2010 оноос 874 тохиолдлоор буурчээ. Нийт бүртгэгдсэн БЗДХ-ын өвчлөлийн 29.8%-ийг трихомониаз, 38.4%-ийг заг хүйтэн, 31.8%-ийг тэмбүүэзэлж байна. Зонхилон тохиолдох эдгээр халдварын өвчлөлийг 2010 онтой харьцуулахад тэмбүүгийн өвчлөл 10,000 хүн амд 0.9 промилиэр ихэсч, заг хүйтэн 2.4 промилиэр, трихомониаз 2.5 промилиэр тус тус буурсан боловч статистикийн хувьд үнэн магадтай биш байна 4. 1 НҮБ-ын ДОХ-ын нэгдсэн хөтөлбөрийн тайлан, НҮБ-ын ДОХ-ын нэгдсэн хөтөлбөр, 2011, Монгол дахь ЭБЭ олон нийтийн нийгмийн байдал, ялгаварлан гадуурхалт, ХДХВ-д өртөх хүчин зүйлсийг судлах Хэлхээ судалгаа 3 Ж. Даваалхам нар, 2008, ЭБЭ олон нийтийн дундах ХДХВ, БЗДХ-ын тандалт судалгаа 4 Г. Эрдэнэтуяа нар, 2010, ЭБЭ-ийн дунд ХДХВ, ДОХ, тэмбүү, гепатитын В, С вирүсийн тархалт тогтоох, зарим эрсдэлт зан үйлийн судалгаа 15

17 Дээр дурдсан ХДХВ-ийн халдварын төвлөрсөн тархалт, БЗДХ-ын өндөр тархалтад Монгол улсын нийгэм эдийн засгийн байдал, эрсдэлт бүлгийн хүн амын зан үйл ихээхэн нөлөөлж байна. Монгол Улс сүүлийн жилүүдэд маш эрчимтэйгээр хотжиж байгаа бөгөөд (хүн амын 60% нь хотожсон)эдийн засгийн өндөр өсөлттэй байгаа юм (Дэлхийн банкны 2011 оны дүнгээр нэг хүнд ноогдох ДНБ 3128ам.доллар). Эдийн засгийн өндөр өсөлт, уул уурхай зам барилгын хөгжил, үүнийг дагаад ялангуяа хилийн бүс дэх гадаад дотоод зорчих хөдөлгөөн идэвхжиж байгаатай холбоотойгоор халдварт өвчний тархалт нэмэгдэх эрсдэлтэй байна. Мөн улсын хүн ам нь харьцангуй залуу, зөвхөн насныхан гэхэд нийт хүн амын 21% орчмыг эзэлдэг, өөрөөр хэлбэл бэлгийн идэвхтэй амьдралтай хүн амын нийт хүн амд эзлэх хувийн жин өндөртэй. Сүүлийн үед үндэсний хэмжээнд хийгдсэн судалгаануудын үр дүнгээс харахад Монголчуудын амьдралын хэв маягт өөрчлөлт орж, эрүүл мэндийн нөхцөл байдал дээрдсэн боловч ХДХВ, ДОХ, БЗДХ-т өртөх эрсдэл нь нийгэм эдийн засаг, шилжилт хөдөлгөөн, орлогын ялгаатай байдал гэх мэт хүчин зүйлсээс шалтгаалан улам нэмэгдэж байна. ХДХВ-ийн халдвар дамжих бас нэгэн эрсдэл нь шилжилт хөдөлгөөн юм. Ойролцоогоор Монгол улсаас жилд нэг сая орчим хөдөлгөөнт хүн ам (жижиг худалдаачид, том оврын машин болон таксины жолоочид) жил бүр ОХУ болон БНХАУ гэх мэт ХДХВ-ийн халдвар эрчимтэй нэмэгдэж буй улсуудруу хил нэвтэрдэг. Зорилтот бүлгүүдийн дундах БЗДХ, ХДХВ-ийн талаарх мэдлэг бүлэг бүрт ихээхэн ялгаатай байна. Жишээ нь том оврын авто машины жолооч нарын хувьд мэдлэгийн түвшин болон ХДХВ, ДОХ-ын талаарх түгээмэл ташаа ойлголтууд байсаар байгаа 5 нь АХБ-ны санхүүжилтээр хийгдсэн "Том оврын машины жолооч нарын судалгаа"-ны явцад тогтоогдсон байдаг. Энэ нь магадгүй боловсролын түвшин, мэдээлэл сурталчилгааны кампанит ажил болон зорилтот бүлгүүдэд чиглэсэн энэ талын сургалт байхгүй байгаа явдалтай холбоотой байж болно. Мөн түүнчлэн, улсын хэмжээнд жилд 60 гаруй мянган оюутан хөдөө орон нутгаас хотод ирж суралцдаг ба тэдний ихэнхи нь дотуур байранд амьдардаг байна 6. Эдгээр оюутнуудад телевиз үзэх боломж бараг байдаггүй ба тэдний хувьд нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн асуудлууд болон ХДХВ/ДОХ гэх мэт эмзэг асуудлуудын талаарх мэдээлэл авдаг гол эх сурвалж нь үе тэнгийн оюутнууд болон найзууд нь болж байдаг. Урьдчилан сэргийлэх мэдээлэл болон эрүүл мэндийн үйлчилгээ хязгаарлагдмал байдаг нь тэднийг ташаа ойлголт болон эрсдэлт зан үйлд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлж байна. Дээрх мэдээллүүдэд үндэслэн НҮБХАС-ийн ХДХВ, ДОХ-ын төсөл хэрэгжүүлэх газруудад суурь судалгаа хийсэн бөгөөд уг судалгааны зорилго нь төсөл хэрэгжүүлэх газруудын зорилтот бүлгүүдийн ХДХВ, ДОХ, БЗДХ-ын талаарх мэдлэг, нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний хэрэгцээ, мөн зорилтот бүлгийн онцлог, хэрэгцээ, шаардлагыг тодорхойлоход чиглэсэн. Биеэ үнэлэгч эмэгтэйчүүд 2011 оны ХДХВ-ийн тандалт судалгаагаар эмэгтэй биеэ үнэлэгчдийн дунд ХДХВ-ийн халдвартай тохиолдол илрээгүй боловч тэмбүүгийн халдварын тархалт 27.5% байлаа 7. Улаанбаатар хот болон Дархан-Уул, Дорнод аймгуудад тэмбүүгийн тархалтын түвшин 5 АХБ, 2012, Том оврын машины жолооч нарын судалгаа, 6 БСШУЯ, 2012, Статистикийн үзүүлэлт Ж. Даваалхам нар, 2011, ЭБЭ олон нийтийн дундах ХДХВ, БЗДХ-ын тандалт судалгаа 16

18 30%-иас дээш байсан бөгөөд Орхон болон Хөвсгөл аймгуудын ЭБҮ-ийн дундах тэмбүүгийн тархалт 20% орчим хувьтай байна. Мөн уг судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн гуравны нэгээс илүү нь боловсрол эзэмшээгүй бөгөөд тэдний нийгэм, эдийн засгийн байдал доогуур түвшинд байна. ЭБҮ-ийн ХДХВийн халдвараас урьдчилан сэргийлэх мэдлэг, эрсдэлийн талаарх ойлголт муу, архины хэрэглээ их, бэлгэвчийн хэрэглээ хангалтгүй байсан төдийгүй тэдний дунд тэмбүүгээс гадна бусад бэлгийн замын халдварын тархалт өндөр байж болзошгүй байсан юм. Судалгаанд хамрагдагсдын дийлэнх нь (81.2%) сүүлийн удаа төлбөр авч бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн боловчбайнгын бэлгийн хавьтагчтайгаа хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн үзүүлэлт бага (19.4%) байна. Тэмбүүгийн өндөр тархалт, хамгаалалтгүй бэлгийн хавьтал, ХДХВ-ээс урьдчилан сэргийлэх үйлчилгээний хамралт хангалтгүй байгаа, мөн ХДХВ-ийн шинжилгээнд хамрагдсан түвшин доогуур байгаа зэргээс харахад ЭБҮ болон тэдгээрийн үйлчлүүлэгчдийн дунд ХДХВ-ийн халдвар цаашид тархах өндөр эрсдэл байна. Энэхүү суурь судалгаагаар сонгон авсан газруудын ЭБҮ-ийн ХДХВ, БЗДХ-ын талаархи мэдлэг, хандлага дадал төдийгүй биеэ үнэлэх орчин, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний хүрэлцээ, хамрагдалт, хэрэгцээ, жирэмснээс хамгаалах эм хэрэгслийн талаарх мэдлэг зэргийг нарийвчлан судалсан. Ингэснээр НҮБХАС-ийн дэмжлэгтэйгээр хэрэгжүүлэх төслийн цогц, хамааралтай байдлыг хангаж чадах юм. Залуучууд Монголын хүн амын насныхны 80% орчим нь, насныхны 30% орчим нь сургуульд суралцдаг ба тэдний нэлээд хэсэг нь сургуулиудын дотуур байр, оюутны хотхон, хөлсний өрөө болон байранд амьдардаг. Сүүлийн үеийн судалгаанаас үзэхэд хүүхэд залуучуудын дундах БЗДХ, ХДХВ, ДОХ-ын талаарх мэдлэг сул байгаа ба энэ байдал хөдөө орон нутагт илүү их ажиглагдаж байна. НҮБХАС-ийн 2011 оны судалгаагаар судалгаанд хамрагдагсдын 11,5% нь ХДХВ/ДОХ-ын талаарх цогц мэдлэгтэй байхад 22,8% хувь нь огт мэдлэггүй гэсэн дүн гарсан байна. 8 Үүнээс харахад залуучууд болон өсвөр насныхан тохиолдлын бэлгийн хавьталд орох магадлал өндөр байна. Судалгаанд хамрагдсан насныхны 27,8% нь, насныхны 20,2% нь сүүлийн 12 сарын хугацаанд тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон байна. Тэд тохиолдлын бэлгийн хавьталд орох магадлал өндөр байгаагаас гадна тэдний дунд бэлгэвч хэрэглэх дадал хангалтгүй түвшинд байгаа нь мөн судалгаагаар тогтоогдсон байна. Бид энэхүү суурь судалгаагаар залуучуудын ХДХВ, ДОХ, БЗДХ-ын эрсдэл, мэдлэгийг тодорхойлохоос гадна мэдээллийн эх сурвалж, хэрэгцээ, орчин нөхцөлийн хүчин зүйлстэй уялдуулан залуусын хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн хамгийн тохиромжтой мэдлэг олгох арга замыг тодорхойлсон. Хөдөлгөөнт хүн ам 8 НҮБХАС, 2011, Улс орныг хөгжүүлэх тав дах хөтөлбөрийн суурь судалгаа. 17

19 Эрчимтэй хөгжиж байгаа уул уурхай болон түүнийг дагасан орон нутаг дахь дэд бүтцийн томоохон бүтээн байгуулалтуудыг дагаад гэрээсээ хол, хөдөө орон нутагт ажиллах ажилчдын тоо ихсэх болсон. Гэвч энэ нь анхаарал хандуулах шаардлагатай хэд хэдэн асуудлыг бий болгож байна. Тухайлбал, 1) Уул уурхайн салбар нь бэлтгэгдсэн болон мэргэжлийн ажиллах хүчнийг шаардаж байгаагаас үүдэн гадаадаас их хэмжээний ажиллагсад Монголыг зорих болсон бөгөөд тэднийдийлэнхнь Хятад улсаас ирж буй эрэгтэй ажилчид байна. 2) Тээврийн болон бүтээн байгуулалтын төсөл дээр ажиллах зорилгоор гэр бүлээсээ тусдаа, удаан хугацаагаар орон нутагт ажиллах нь тохиолдлын бэлгийн хавьталд орох магадлалыг нэмэгдүүлж байна. 3) Хөдөлгөөнт эрчүүд, нэн ялангуяа том оврын машины жолооч нар гэх мэт Мөнгөтэй хөдөлгөөнт эрчүүд нь эрсдэл бүхий зан үйл болох тохиолдлын бэлгийн хавьтагч болон биеэ үнэлэгчтэй хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд орох, мансууруулах бодис хэрэглэх зэрэгт илүүтэй өртөж байна. 4) Орон нутгийн охид эмэгтэйчүүд (зарим тохиолдолд залуу эрэгтэйчүүд болон хөвгүүд) мөнгө болон бусад зүйлсийн төлөө сайн дураар эсвэл хүсээгүй, хүчинд автан бэлгийн хавьталд орох эрсдэл бий болж байна. 5) Эдгээр өндөр эрсдэл бүхий бүлэг нь нийт хүнд амд өөрсдийн гэр бүлийнхнээр дамжуулан ХДХВ-ийн халдварыг тархаах өндөр магадлалтай гүүр хүн ам болж байна.түүнчлэн тэдний дундах эрсдэлт зан үйл буурахгүй байна. ХДХВ, БЗДХ-ын тандалтын судалгааны 2009 оны тайланд БЗДХ-ын кабинетын үйлчлүүлэгч эрэгтэйчүүдийн 60 гаруй хувь, хөдөлгөөнт хүн амын (явуулын наймаачин, алсын тээврийн жолооч) 45 хувь нь тохиолдлын бэлгийн хавьталд орж байсан тухай тэмдэглэгджээ. БЗДХ-ын кабинетээр үйлчлүүлсэн эрэгтэйчүүдийн 9.3 хувь, хөдөлгөөнт эрэгтэйчүүдийн 12.9 хувь нь сүүлийн нэг жилийн хугацаанд тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсноос 30 орчим хувь нь бэлгэвч хэрэглээгүй байна. Бид энэхүү суурь судалгаагаар хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ, ДОХ-ын талаарх мэдлэг, хандлагаас гадна, мэдээлэл хүргэх арга зам, эх сурвалжуудыг тодорхой болгох зорилго тавьсан. 18

20 БҮЛЭГ 3: ЗАЛУУЧУУД Энэ бүлэгт судалгаанд хамрагдсан залуучуудын ХДХВ, ДОХ-ын талаарх мэдлэг, хандлага, дадал, нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн талаарх мэдлэг, хандлагыг судалсан судалгааны үр дүнг танилцуулна. Судалгаанд Улаанбаатар хот, дөрвөн аймгийн нийт 603 залуучууд хамрагдсан Судалгаанд хамрагдагсдын ерөнхий шинж байдал Хүснэгт 5Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын ерөнхий үзүүлэлт, аймгаар Үндсэн үзүүлэлт УБ Дархан Дорноговь Өмнөговь Ховд Бүгд Нас ,7% 72,2% 66,0% 99,0% 79,3% 67,2% ,3% 27,8 34,0% 1,0% 20,7% 32,8% Хүйс Эрэгтэй 35,8% 63,0% 25,3% 50,0% 41,0% 41,8% Эмэгтэй 64,2% 37,0% 74,7% 50,0% 59,0% 58,2% Гэрлэлтийн байдал Огт гэрлээгүй 70.9% 51.5% 66.7% 80.0% 78.0% 69.7% Гэрлэсэн 7.0% 7.1% 13.5% 2.0% 2.0% 6.4% Найз залуу, 20.1% 34.3% 13.5% 15.0% 20.0% 20.5% эмэгтэйтэй Бусад 2.0% 7.1% 6.2% 3.0% 0.0% 3.4% Ажил эрхэлдэг салбар Ажилтай 12.7% 8.0% 14.1%.0% 7.0% 9.1% Оюутан/сурагч 74.5% 85.0% 77.8% 99.0% 89.0% 83.3% Эрхэлсэн Ажилгүй/бусад 12.7% 7.0% 8.1% 1.0% 4.0% 7.6% Өрхийн орлого < % 50.5% 82.1% 33.3% 69.4% 58.7% < 40.5% 49.5% 17.9% 66.7% 30.6% 41.3% Сүүлийн 12 сарын турш нэг сараас илүү хугацаагаар гэрээсээ хол байсан эсэх Тийм 66.5% 65.7% 71.4% 35.4% 81.6% 64.5% Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын насны дундаж 18,4, насны голч (медиан) 18 байна. Хүснэгт 6Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын дундаж, голч нас, хүйсээр Сонгосон үзүүлэлтүүд Залуу Залуу Нийт залуучууд эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүд Насны дундаж Насны голч Дундаж нас ± стандарт алдаа 18.4 ± 0.12 (SEM) 18.5 ± 0.16 (SEM) 18.4 ± 0.1 (SEM) Дундаж нас ± стандарт хазайлт 18.4 ± 2.25 (SD) 18.5 ± 2.53(SD) 18.4 ± 2.37(SD) Төслийн зорилготой уялдуулан дотуур байранд амьдардаг оюутан залуусыг судалгаанд түлхүү хамруулсан. Оюутан суралцагчид судалгаанд хамрагдагсдын 83,3% болно. Гэхдээ судалгааны талбаруудын (аймаг, сум) онцлогоос хамаарч, Улаанбаатарт дээд сургуулийн оюутнуудыг судалгаанд хамруулсан бол зарим аймагт МСҮТ-д суралцагчид голлон хамрагдсан. (Энэ талаар судалгааны аргазүйн хэсгээс дэлгэрүүлж үзнэ үү) 19

21 Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын 69,7% нь огт гэрлээгүй байгаа бол 26,9% нь гэр бүл болсон болон найз залуу/найз эмэгтэйтэй залуучууд байна. Өөрөөр хэлбэл дөрөвний нэг хүрэхгүй хувь нь байнгын бэлгийн хамтрагчтай (Найз залуутай болон найз эмэгтэйтэй гэж хариулсан залуучууд бүгдээрээ бэлгийн харилцаанд орсон гэж хэлж болохгүй) бусад нь байнгын бэлгийн хамтрагчгүй гэж хэлж болно. Залуучуудын 64,5% нь сүүлийн нэг жилийн хугацаанд нэг сар болон түүнээс дээш хугацаагаар гэр бүлээсээ хол амьдрахад хүрчээ. Оюутнуудын хувьд энэ үзүүлэлт 80,7% болж байна. Дотуур байранд амьдардаг оюутнуудад хөдөлгөөнт хүн амын шинж бүрэн байна. Тэд гэр бүлийнхнийхээ анхдагч хяналтаас гадуур удаан хугацаагаар амьдарч байна. Өрхийн сарын дундаж орлогын талаарх асуултанд хариулсан байдлаас үзэхэд 58,7% нь хүртэлх төгрөгийн орлоготой байлаа. Үндэсний Статистикийн Хорооноос (ҮСХ) гаргасан мэдээллээр 2012 оны жилийн эцсийн байдлаар нэг өрхийн сарын дундаж орлого 827,6 мянган төгрөгт хүрчээ. Жилийн өмнө энэ тоо 586,7 мянган төгрөг байсан байна. Бид судалгаанд хамрагдсан залуучуудын өрхийн эдийн засгийн чадавхийг тодруулахын тулд эдгээр үзүүлэлттэй харьцуулж үзлээ. Судалгааны асуумжид хариулсан байдлаас үзвэл, 2011 оны тоог баримталбал 66,1% нь, 2012 оны тоог баримталбал 85,2% нь дунджаас бага орлоготой өрхийн гишүүд байна. Оюутны байранд амьдардаг оюутнууд голлосон эдгээр залуучууд, харьцангуй орлого багатай эдийн засгийн чадавхи султай өрхийн гишүүд байна. 20

22 3.2.ХДХВ/ДОХ-ын талаарх ойлголт, мэдлэг Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх ойлголт мэдлэгийг, нэгдүгээрт, энэ талаар сонссон эсэх;хоѐрдугаарт, халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замыг зөв нэрлэж чадаж байгаа эсэх; гуравдугаарт, нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадаж байгаа эсэх; дөрөвдүгээрт, бүрэн цогц зөв мэдлэгтэй эсэх гэсэн үзүүлэлтээр хэмжиж дүгнэлээ. Хүснэгт 7. Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх ойлголт, мэдлэг. Үндсэн үзүүлэлт УБ Дархан Дорноговь Өмнөговь Ховд Бүгд БЗДХ-ын талаар 93.6% 95.5% 98.0% 92.9% 92.9% 86.7% сонссон ХДХВ/ДОХ-ын талаар сонссон 98.0% 92.9% 96.0% 97.0% 93.0% 95.8% ХДХВ/ДОХ-ын халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замыг зөв нэрлэсэн Хоѐр аргыг зөв нэрлэсэн 57.4% 49.0% 64.6% 63.0% 26.0% 52.9% Нэг аргыг зөв нэрлэж, нэг нь эргэлзсэн 22.5% 25.0% 22.2% 23.0% 28.0% 23.9% Хоѐуланг нь эргэлзсэн 7.8% 7.0% 4.0% 6.0% 15.0% 8.0% Нэг аргыг зөв нэрлэж, нөгөөг үгүйсгэсэн 9.8% 7.0% 5.1% 5.0% 19.0% 9.3% Нэг аргыг эргэлзэж, нөгөөг үгүйсгэсэн 1.5% 6.0% 2.0% 3.0% 3.0% 2.8% Хоѐуланг үгүйсгэсэн 1.0% 6.0% 2.0% 0.0% 9.0% 3.2% ХДХВ/ДОХ-ын талаарх нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан Нэг ч ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадаагүй 5.9% 14.0% 7.1% 8.0% 20.0% 10.1% Нэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан 21.1% 34.0% 23.2% 31.0% 35.0% 27.5% Хоѐр ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан 46.6% 35.0% 42.4% 44.0% 32.0% 41.1% Гурван ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан 26.5% 17.0% 27.3% 17.0% 13.0% 21.2% ХДХВ/ДОХ-ын талаарх цогц зөв мэдлэгтэй хүмүүсийн эзлэх хувь Нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан, халдвар дамжихаас сэргийлэх хоѐр аргыг зөв нэрлэсэн 19.6% 10.0% 23.2% 14.0% 4.0% 15.1% Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаар сонссон гэж хариулсан хувь нь 2005 оны Харуулдан тандалтын судалгааны (ЭМЯ) дүнтэй ойролцоо байна. Харин БЗДХ-ын талаар сонссон гэж хариулагсдын хувь түүнээс доогуур байна. Энэ хандлага бусад судалгааны дүнтэй ойролцоо байна. Гэхдээ дээрх хандлагууд респондентуудын нас, хүйс, боловсролын түвшнээс төдийлөн хамаарахгүй байна. Судалгаанд хамрагдсан залуучууд бэлгийн замаар ХДХВ/ДОХ-ын халдвар дамжихаас сэргийлэх хоѐр арга замыг сайн мэдэж байна. Хүснэгт 8-аас үүнийг харж болно. 21

23 Хүснэгт 8. Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замын талаарх мэдлэг Үндсэн үзүүлэлтүүд Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт ХДХВ-ийн халдваргүй бэлгийн үнэнч нэг хавьтагчтай байснаар ХДХВ-ийн халдвар авах эрсэдлийг бууруулна Тийм 64.7% 68.4% 66.8% Үгүй 8.7% 7.7% 8.1% Мэдэхгүй 26.6% 23.9% 25.0% Бэлгийн хавьталд орох бүртээ бэлгэвч хэрэглэснээр ХДХВ-ийн халдвараас сэргийлж чадна Тийм 77.0% 68.7% 72.1% Үгүй 11.5% 9.4% 10.3% Мэдэхгүй 11.5% 21.9% 17.6% Дээрх хоѐр үзүүлэлтийг нэгтгэн халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замыг хоѐуланг зөв нэрлэж байгаа бүлгийг тогтооход судалгаанд хамрагдагсдын 52,9% болж байна. Нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадаж байгаа эсэхийг Хүснэгт 9-д харуулсан гурван үзүүлэлтээр хэмжихэд судалгаанд хамрагдсан залуучуудын нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан хувь хангалтгүй байна. Хүснэгт 9нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан зөв мэдлэгтэй Залуучуудын хувь, хүйсээр Үндсэн үзүүлэлтүүд Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт Гаднаас харахад эрүүл хүн ХДХВ-ийн халдвартай байж болно 47.4% 57.3% 53.2% ХДХВ-ийн халдвар шумууланд хазуулахад дамжихгүй 42.0% 46.9% 44.8% ХДХВ-ийн халдвартай хүнтэй гар барих, хоолоо хувааж идэхэд халдвар 71.9% 79.7% 76.5% дамжихгүй ХДХВ-ийн халдвартай хүнтэй гар барих, хоолоо хувааж идэхэд халдвар дамжихгүй гэж зөв хариулсан залуучуудын хувь харьцангуй өндөр байгаа ч гэсэн нөгөө хоѐр үзүүлэлтийн хувьд тун хангалтгүй байна. Нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадаж байгаа эсэхийг гурван үзүүлэлтээр нэгтгэн дүгнэхэд гурван ойлголтыг гурвууланг үгүйсгэж чадсан респондентуудын эзлэх хувь харьцангуй доогуур, тухайлбал ХТС ийн үзүүлэлтээс (28,1%) 9 бага байгаа юм. ХДХВ-ийн халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замыг зөв нэрлэсэн эсэх хоѐр үзүүлэлт болон нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадаж байгаа эсэхийг харуулах гурван үзүүлэлтийг нэгтгээд ХДХВ/ДОХ-ын талаарх цогц зөв мэдлэгтэй эсэх гэсэн үндсэн шалгуурыг гаргаж байгаа. Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын дундах ХДХВ/ДОХ-ын талаарх цогц зөв мэдлэгтэй хүмүүсийн эзлэх хувь 15,1% байгаа нь Харуулдан тандалтын судалгаа, 2009 (ХТС, 2009) -ийн дүнтэй (20,3%) 10 харьцуулахад харьцангуй доогуур, Харуулдан тандалтын судалгаа, 2005 ийн дүнтэй (15,9%) 11 ойролцоо үзүүлэлт болно. 9 ЭМЯ, 2010, Харуулан тандалтын судалгаа 10 ЭМЯ, 2010, Харуулан тандалтын судалгаа 11 ЭМЯ, 2010, Харуулан тандалтын судалгаа 22

24 3.3. ХДХВ/ДОХ-ЫН ТАЛААРХ ХАНДЛАГА ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлагыг хоѐр чиглэлээр судалсан. ХДХВ/ДОХ ыг өвчнийх нь хувьд хэрхэн хандаж байгаа болон ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авсан хүнд хэрхэн хандах, өөрөөр хэлбэл ялгаварлан гадуурхах хандлага байгаа эсэхийг тандан судалсан дүнг энэ хэсэгт танилцуулна. Хүснэгт 10.Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлага. Үндсэн үзүүлэлтүүд, аймгаар Үндсэн үзүүлэлт УБ Дархан Дорноговь Өмнөговь Ховд Бүгд Би ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэлтэй. Учир нь надаас хамаарахгүй шалтгаанаар халдвар дамжиж болно Санал нийлж байна 60.7% 46.2% 59.4% 49.0% 55.7% 55.3% Би ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэлгүй. Учир нь би халдвар авах бүх эрсдэлээс өөрийгөө сэргийлж чадна Санал нийлж байна 66.3% 57.4% 66.3% 73.5% 67.7% 66.3% Хүн бүр ХДХВ/ДОХ-ын шинжилгээг заавал өгөх ѐстой Санал нийлж байна 90.4% 83.5% 86.9% 82.8% 86.0% 86.7% ДОХ тусах нь гэмт хэрэг мөн Санал нийлж байна 20.1% 22.9% 12.1% 17.3% 41.7% 22.3% Биеэ үнэлэгчид, ЭБЭ, амьдрал ядуу, ариун цэвэр сахидаггүй хүмүүс л ДОХ тусдаг Санал нийлж байна 28.6% 35.4% 29.3% 31.6% 56.1% 34.9% ХДХВ/ДОХ оор өвчилсөн хүмүүсийг тусгаарлах ѐстой Санал нийлж байна 41.9% 56.7% 35.4% 43.0% 66.3% 47.5% ХДХВ/ДОХ-ын талаар эерэг хандлагатай Дөрвөн үзүүлэлтээр эерэг хандлага 38.7% 19.0% 34.3% 35.0% 16.0% 30.3% Хэн нэгэн ДОХ-ын халдвар авсан гэдгийг мэдвэл хэвийн харилцана Дэлгүүрийн худалдагч 41.7% 37.4% 47.4% 41.0% 37.4% 41.1% Танай хөрш 75.0% 49.0% 71.4% 58.0% 39.0% 61.2% Хамт ажилладаг хүн 70.5% 52.0% 69.4% 51.0% 45.9% 59.9% Найз нөхөр 81.0% 57.1% 80.4% 67.0% 62.2% 71.5% Гэр бүлийн гишүүн 79.8% 62.9% 86.7% 75.0% 71.7% 76.0% Гэр бүлийн гишүүн тань ДОХ-ын халдвар авсан гэдгийг мэдвэл нууцлах уу? Тийм 65.2% 41.4% 70.1% 55.6% 45.4% 57.1% Хэрвээ та ХДХВ-ийн халдвар авсан тохиолдолд гэр бүлийнхэндээ хэлэх үү? Тийм 52.8% 50.5% 52.1% 63.0% 71.4% 57.1% ХДХВ/ДОХ-ын халдвараас өөрийгөө сэргийлж чадна гэдэгтээ төдийлөн итгэлгүй байна. Судалгаанд хамрагдагсдын 66,3% нь өөрийгөө ХДХВ-ийн эрсдэлгүй, халдвараас өөрийгөө сэргийлж чадна гэж хариулж байна. Энэ хувь, ХДХВ-ийн халдвар бэлгийн замаар дамжихаас сэргийлэх хоѐр арга замыг зөв нэрлэсэн залуучуудын эзлэх хувиас (52,9%) өндөр байна. Өөрөөр хэлбэл, судалгаанд хамрагдсан залуучууд өөрийгөө сэргийлж чадна гэж бодож байгаа боловч тэр нь төдийлөн баталгаатай бус, өөрийгөө халдвар авахгүй байх гэж найдаж байгаа үзүүлэлт байж магадгүй юм. Тэдний 55,3% нь надаас шалтгаалахгүйгээр халдвар дамжиж болно, тиймээс би халдвар авах эрсдэлтэй хэмээн хүлээн зөвшөөрч байна. Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлага эерэг биш байна. Дараах хүснэгтэд харуулсан байдлаар хэв маягчилж, ХДХВ/ДОХ-д хандах хандлагыг тодруулсан. 23

25 Хүснэгт 11. Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлага Хандлагын үзүүлэлтүүд Санал нийлнэ Санал нийлэхгүй 1 Хүн бүр ХДХВ/ДОХ-ын шинжилгээг заавал өгөх ѐстой эерэг сөрөг 2 ДОХ тусах нь гэмт хэрэг мөн сөрөг эерэг 3 Биеэ үнэлэгчид, ЭБЭ, амьдрал ядуу, ариун цэвэр сөрөг эерэг сахидаггүй хүмүүс л ДОХ тусдаг 4 ХДХВ/ДОХ оор өвчилсөн хүмүүсийг тусгаарлах ѐстой сөрөг эерэг Бид, хүн бүр ХДХВ, ДОХ-ын шинжилгээг заавал өгөх ѐстой, ДОХ тусах нь гэмт хэрэг биш, Биеэ үнэлэгчид, ЭБЭ, амьдрал ядуу, ариун цэвэр сахидаггүй хүмүүс л ДОХ тусдаг юм биш, ХДХВ/ДОХ оор өвчилсөн хүмүүсийг тусгаарлах албагүй гэж хариулсан хариултуудыг эерэг хандлагатай гэж үзлээ. Өөрөөр хэлбэл, ХДХВ/ДОХ нь хэн ч тусаж болзошгүй, бусад өвчинтэй л адил, гэхдээ одоогоор бүрэн эмчлэгдэхгүй байгаа өвчин гэж үзэж байгаа хандлагыг эерэг хандлага гэж үзлээ. Тиймээс тухайлбал, ДОХ тусах нь гэмт хэрэг мөн гэж үзэж байгаа хүмүүс биднийхээр сөрөг хандлагатай хүмүүс болно. Хүснэгт 12 Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлагын түвшин, хүйсээр Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх эерэг хандлага Бүх асуудлаар сөрөг хандлагатай 1 асуудлаар эерэг хандлагатай 2 асуудлаар эерэг хандлагатай 3 асуудлаар эерэг хандлагатай 4 асуудлаар эерэг хандлагатай Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт 2.4% 1.4% 1.8% 14.3% 12.8% 13.4% 23.0% 21.4% 22.1% 31.7% 32.8% 32.3% 28.6% 31.6% 30.3% Дээрх дөрвөн шалгуур үзүүлэлтэд бүгдэд нь эерэг хандлагатай байгаа бүлгийг цогц эерэг хандлагатай гэж томъѐоллоо. Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын 30,3% нь ХДХВ-ийн талаар цогц эерэг хандлагатай байна. ХДХВ/ДОХ-той хүнд хандах хандлага эерэг биш байна. ХДХВ/ДОХ-той хүнд хандах хандлагыг болзмол байдлаар тодруулан судалсан. Дүрс 1 ХДХВ/ДОХ-той хүнд хандах хандлага өөрчлөгдөх эсэх 80.0% 70.0% 60.0% 50.0% 40.0% 30.0% 20.0% 10.0% 0.0% 41.1% 39.2% 19.7% Дэлгүүрийн худалдагч Хамт ажилладаг хүн 59.9% 61.2% 25.1% 25.2% 15.0% 13.6% Танай хөрш 71.5% Найз нөхдийн нэг 76.0% 19.9% 16.6% 8.6% 7.4% Гэр бүлийн хүн Тийм Хэлж мэдэхгүй Үгүй 24

26 ХДХВ/ДОХ-той хүнд хандах сөрөг хандлага социал зай холдох үед нэмэгдэж, социал зай ойртох үед буурдаг. Энэ зүй тогтол судалгаанд хамрагдсан залуучуудын хувьд ажиглагдаж байна. Залуучуудын хувьд хамт ажилладаг хүн болон хөрш гэсэн ойлголтын хувьд төдийлөн ялгаа байхгүй байна. Залуучууд ажлын хамт олонтой болж амжаагүй байгаа учраас хамт ажиллагч гэдгийг хөрш гэдгээс ялгалгүй хариулсан байх магадлалтай. 25

27 3.4. ХДХВ-ИЙН ХАЛДВАР АВАХАД НӨЛӨӨЛЖ БОЛЗОШГҮЙ ХҮЧИН ЗҮЙЛС Архи, согтууруулах ундааны хэрэглээ Хүснэгт 13. Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын шинж байдал, архи, согтууруулах ундааны хэрэглээний үзүүлэлт, аймгаар Үндсэн үзүүлэлтүүд Улаанбаатар Дархан Дорноговь Өмнөговь Ховд Нийт Тоо Архины хэрэглээ Амсах төдий 24.0% 20.7% 34.7% 62.5% 72.0% 31.6% 77 Тохируулж 67.3% 74.1% 59.2% 25.0% 24.0% 61.5% 150 хэрэглэдэг Орчноос бага 4.8% 3.4% 4.1%.0% 4.0% 4.1% 10 зэрэг хөндийртлөө Баримжаагаа 3.8% 1.7%.0%.0%.0% 2.0% 5 алдатлаа Өөрийгөө хянаж чадахгүй болтлоо.0%.0% 2.0% 12.5%.0%.8% 2 Нийт залуучуудын 64,8 хувь нь архи согтууруулах ундаа огт хэрэглэдэггүй гэж, 2% хувь нь тогтмол хэрэглэдэг гэж, үлдсэн буюу 33,2 хувь нь тодорхой хэмжээнд хэрэглэдэг хэмээн хариулт өгсөн байна. Архи согтууруулах ундаа хэрэглэдэг гэж хариулт өгсөн залуучуудын 61,5% нь тохируулж, 31,6% нь амсах төдий хэрэглэдэг гэж хариулсан ба үлдсэн хувь нь хэтрүүлж уудаг гэсэн хариултыг өгчээ. Аймаг хотоор нь харьцуулалт хийж харвал, Ховд, Өмнөговь зэрэг холын аймгийн залуучуудын ихэнх хувь нь амсах төдий гэж хариулсан байхад Улаанбаатар, Дархан хотын залуучуудын бага хувь нь амсах төдий гэж хариулаад, ихэнх хэсэг нь буюу 70 орчим хувь нь тохируулж хэрэглэдэг хэмээн үзсэн байна. Архины хэрэглээг хүйсээр авч үзвэл, нийт архи хэрэглэдэг гэж хариулсан эмэгтэйчүүдийн 66,7% нь тохируулж хэрэглэдэг гэсэн бол 28,6% нь амсах төдийгөөр хэрэглэдэг гэсэн байна. Энэ нь залуу эмэгтэйчүүдийн дунд ч гэсэн архины хэрэглээ нэлээд их байгааг харуулж буй хэрэг юм. Дүрс 2 Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын архи, согтууруулах ундааны хэрэглээний үзүүлэлт, насны ангилалаар нас 18.40% 74.40% 4% 3.20% нас 44.80% 48.30% 4.30% 0.90% Амсах төдий Тохируулж хэрэглэдэг Орчноос бага зэрэг хөндийртлөө Баримжаагаа алдатлаа Залуучуудын согтууруулах ундааны хэрэглээг насны бүлгээр авч үзвэл, нас нэмэгдэх тутам архины хэрэглээ нэмэгдэж байна. 26

28 3.4.2 Мансууруулах бодисын хэрэглээ Хүснэгт 14. Залуучуудын мансууруулах бодисын хэрэглээ, насны бүлгээр Сонгосон үзүүлэлтүүд Нийт Тоо Мансууруулах бодисны хэрэглээ Судсаар тарьж 0.8% 1.7% 1% 6 Үнэртэж 1% 3.3% 1.9% 11 Татаж (энгийн тамхи биш) 0.8% 2,2% 1,2% 7 Ууж (эмийн хэлбэрээр) 2,1% 1,1% 1.7% 10 Хэрэглэж үзээгүй 95.3% 92,8% 94.2% 548 Нийт судалгаанд хамрагдсан залуучуудын 94,2% нь мансууруулах бодис хэрэглэж үзээгүй, 1% нь судсаар тарьж, 1,9% нь үнэртэж, 1,2% нь татаж, 1,7% нь эмийн хэлбэрээр ууж мансуурсан тохиолдол гарчээ. Насны бүлгээр авч үзвэл, насны залуусын 4,7% нь, насны 7,2% нь мансууруулах бодис хэрэглэж байсан гэдгээс үзвэл 20-с дээш насны залуучууд илүү ХДХВ/ДОХ-н халдвар авахад нөлөөлөх гаж зан үйлд татагдаж байж болзошгүй байна. Судалгаанд хамрагдагсдын 0.5 хувь нь сүүлийн 30 хоногт мансууруулах бодисыг 7 хүртэл хоног хэрэглэсэн байсан бол 1.95 хувь нь сүүлийн 30 хоногт цавуу, газ гэх мэт зүйлс үнэрлэж мансуурчээ. Хүйсээр харьцуулж авч үзвэл, 25 эрэгтэй буюу 9,5% нь, 9 эмэгтэй буюу 2,7% нь ямар нэгэн байдлаар мансууруулах бодис хэрэглэж байжээ. 27

29 3.5 ХДХВ/ДОХ-ЫН ХАЛДВАР АВЧ БОЛЗОШГҮЙ ЭРСДЭЛТ ЗАН ҮЙЛ 3.5.1Бэлгийн замаар ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авч болзошгүй эрсдэлт зан үйл Энэ хэсэгт залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авч болзошгүй эрсдэлт зан үйлийн талаарх судалгааны үр дүнг танилцуулна. Хүснэгт 15.Залуучуудын бэлгийн амьдрал, бэлгэвчийн хэрэглээ Үндсэн үзүүлэлтүүд Улаанбаатар Дархан Дорноговь Өмнөговь Ховд Нийт ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авч болзошгүй эрсдэлт зан үйл Бэлгийн хавьталд 54.5% 69.0% 40.2% 12.1% 21.0% 41.9% орсон Анх бэлгийн 32.4% 47.8% 35.9% 58.3% 58.8% 40.4% хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн Хамгийн сүүлд 38.9% 53.6% 45.0% 25.0% 50.0% 44.1% бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн Сүүлийн 12 сарын 25.2% 42.0% 22.5% 33.3% 44.4% 31.4% хугацаанд тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон Хамгийн сүүлийн 62.5% 56.8% 66.7% 25.0% 66.7% 59.6% удаа тохиолдлын бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн Сүүлийн 12 сарын 0%/0 4,1%(2) 5,6%(1) 0%(0) 10%(1) 3,1%(4) хугацаанд эрэгтэй хүнтэй бэлгийн хавьталд орсон Сүүлийн 12 сарын 66,7%(2) 100%(1) 100%(1) 80%(4) хугацаанд эрэгтэй хүнтэй бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн Сүүлийн 12 сарын 0% 8%(4) 0% 0% 36,4%(4) 6,2%(8) хугацаанд эмэгтэй биеэ үнэлэгчтэй бэлгийн хавьталд орсон Сүүлийн 12 сарын 50%(2) 0% 80%(4) 63,6%(7) хугацаанд эмэгтэй биеэ үнэлэгчтэй бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэж байсан Ямар нэгэн хэлбэрийн төлбөр авч бэлгийн хавьталд орж байсан.9% 1.5% 2.6%.0% 18.8% 2.5% 28

30 Залуучуудын дунд бэлгэвчийн хэрэглээ бага байгаа ба тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон залуучуудын хувь өндөр байгаа нь залуучуудын дунд ХДХВ/ДОХ тархах эрсдэл байгааг харуулж байна. Нийт судалгаанд хамрагдагсдын 41.9 хувь нь бэлгийн хавьталд орсон ба тэдгээрээс анх бэлгийн хавьталд орсон насаа санаж байгаа хувь нь 75,4 хувь бөгөөд үлдсэн хэсэг нь хэзээ анх бэлгийн хавьталд орж байснаа санахгүй байна гэж хариулжээ. Залуучуудын бэлгийн хавьталд орж буй дундаж нас нь 17,6 байгаа нь харьцангуй эрт бэлгийн хавьталд орж байна гэж дүгнэхэд хүргэж байна. Бэлгийн хавьталд орсон дундаж насыг хүйсээр нь авч үзвэл эрэгтэйчүүдийн хувьд 16,5, харин эмэгтэйчүүдийн хувьд 18,9 байна. Дүрс 3. Залуучуудын бэлгэвчийн хэрэглээ, хүйсээр, бэлгийн хавьтлын төрлөөр Сүүлийн тохиолдлын бэлгийн Сүүлийн бэлгийн хавьтлын Анхны бэлгийн хавьтлын үе 38.10% 51% 42% 21.10% 33.30% 37.90% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Эрэгтэй Эмэгтэй Эмэгтэйчүүдийн хувьд аль ч бэлгийн хавьтлын үед бэлгэвчийн хэрэглээ маш доогуур байна. Эрэгтэйчүүдийн хувьд бэлгэвчийн хэрэглээ эмэгтэйчүүдийнхээс илүү байгаа боловч бэлгэвчийн хэрэглээний зан үйл хангалттай түвшинд хэвшээгүй байна. Энэхүү хамаарлыг Хи-квадратын статистик шинжилгээгээр шалгахад судалгааны үр дүн батлагдаж байна. Насны хувьд насныхны бэлгэвчийн хэрэглээ насныхны бэлгэвчийн хэрэглээний түвшнээс их байгаа нь магадгүй насныхан нь гэр бүлийн хувьд тогтворжсон, эсвэл бэлгийн тогтмол хавьтагчтай болсон байдгаар тайлбарлагдаж болох юм. Ямар нэг хэлбэрийн төлбөр авч бэлгийн хавьталд орсон тохиолдлыг тоон утгаар нь авч үзвэл ямар нэг томоохон ялгаа харагдахгүй байна. Нийт судалгааны түүвэрт ямар нэг төлбөр авч бэлгийн хавьталд орсон 4 тохиолдол илэрсэн ба энэ нь нийт бэлгийн хавьталд орсон хүмүүсийн 3,1 хувийг эзлэж байна. Судалгаанд хамрагдсан нийт эрэгтэйчүүдийн 4 нь эрэгтэй хүнтэй сүүлийн12 сард бэлгийн хавьталд орж байсан бөгөөд бүгд бэлгэвч хэрэглэсэн байна. Харин сүүлийн 12 сард эмэгтэй биеэ үнэлэгчтэй бэлгийн хавьталд орсон тохиолдол 8 байгаа бөгөөд тэдний 6 нь бэлгэвч хэрэглэсэн байна ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах бусад эрсдэлт зан үйл Энэ хэсэгт залуучуудын дунд мансууруулах бодис судсаар тарих, мэс ажилбарт орох гэх мэт бэлгийн бус замаар ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэл байгаа эсэхийг харуулсан болно. 29

31 Хүснэгт 16.Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэлт зан үйл, Үндсэн үзүүлэлтүүд Үндсэн үзүүлэлтүүд Улаанбаатар Дархан Дорноговь Өмнөговь Ховд Нийт Мансууруулах бодис 0% 0% 0% 0% 2% 0,3% судсаар тарьж хэрэглэх (2тох.) (2тох.) Сүүлийн 12 сард шүдээ, 20% 17% 20,8% 17,5% 14,1% 18,2% авахуулах, тарилга дусал, мэс засал хийлгэх гэх мэт арьс салст гэмтээх ажилбарт хамрагдсан Сүүлийн 12 сард шүдээ, 55% 50% 61,9% 70,6% 42,9% 56,5% авахуулах, тарилга дусал, мэс засал хийлгэх гэх мэт арьс салст гэмтээх ажилбарт хамрагдахдаа багаж хэрэгслийн ариун байдалд хяналт тавьсан Сүүлийн 12 сард чих 8,5% 10% 9,1% 4,1% 7,2% 7,9% цоолуулах, шивээс хийлгэх, хөмсөг болон уруул шивүүлэх зэрэг арьс салст гэмтээх гоо сайхны мэс ажилбар хийлгэсэн Сүүлийн 12 сард чих 68,8% 50% 44,4% 25% 12,5% 46,8% цоолуулах, шивээс хийлгэх, хөмсөг болон уруул шивүүлэх зэрэг арьс салст гэмтээх гоо сайхны мэс ажилбар хийлгэхдээ багаж хэрэгслийн ариун байдалд хяналт тавьсан Залуучуудын дунд бэлгийн бус замаар ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэл бага байна. Мансууруулах бодис судсаар тарьж хэрэглэсэн тохиолдол зөвхөн 2 л байна. Харин сүүлийн 12 сарын хугацаанд шүдээ авахуулах, тарилга, дусал, мэс засал хийлгэх гэх мэт арьс салст гэмтээх ажилбарт 18,2 хувь нь хамрагджээ. Арьс салст гэмтээх мэс ажилбарт хамрагдагсдын 56,5 хувь нь багаж хэрэгслийн ариун байдалд хяналт тавьсан байгаа нь хангалтгүй байна Залуучуудын эрсдэлт зан үйлийн хэв шинж Энэ хэсэгт дээр дурьдсан ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авахад нөлөөлж болзошгүй хүчин зүйлс, болон ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэлт зан үйлийг нэгтгэн дүгнэж залуучуудыг эрсдэлт байдлынх нь хувьд хэв шинжид орууллаа. Ингэхдээ дараах хүчин зүйлс болон эрсдэлт зан үйлийг авч үзсэн болно, үүнд: Архи, согтууруулах ундаа хэрэглэдэг хэмжээ, Мансууруулах бодисын хэрэглээ, Мансууруулах бодис судсаар тарьж хэрэглэдэг эсэх, Арьс салст гэмтээх ажилбарт хамрагдсан эсэх, Гоо сайхны мэс ажилбарт хамрагдсан эсэх, 30

32 Тохиолдлын бэлгийн хавьталд орж байсан эсэх, Тохиолдлын бэлгийн хавьталд сүүлийн удаа орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн эсэх, Хүснэгт 17. Залуучуудын эрсдэлт зан үйлийн хэв шинж Үндсэн үзүүлэлтүүд Улаанбаатар Дархан Дорноговь Өмнөговь Ховд Нийт Огт эрсдэлгүй 54,4% 50% 62,6% 75% 73% 61,5% Эрсдэл багатай 43,6% 47% 35,4 24% 23% 36,2% Эрсдэлтэй 2% 3% 2% 1% 4% 2,3% Өндөр эрсдэлтэй 0% 0% 0% 0% 0% 0% Хэт эрсдэлтэй 0% 0% 0% 0% 0% 0% Хүснэгтээс харахад залуучуудын дунд ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэл бага байна. Өмнөх аргачлалаар авч үзэхэд огт эрсдэлгүй бүлэг нь 61,5 хувь, эрсдэл багатай бүлэг нь 36,2 хувь байна. Насны хувьд насныхны 67,4 хувь, насныхны 47,9 хувь нь огт эрсдэлгүй бүлэгт хамаарагдаж байгаа нь наснаас хамааран залуучуудын эрсдлийн түвшин өөрчлөгдөж байгааг харуулж байна. Энэ нь бэлгийн идэвхитэй амьдралын мөчлөгөөс хамаарч байж болно. Хүйсийн хувьд эмэгтэйчүүдийн 67,8 хувь нь огт эрсдэлгүй байгаа бол эрэгтэйчүүдийн 52,8 хувь огт эрсдэлгүй бүлэгт багтаж байна. Хүйсийн энэхүү хамаарлыг статистик тестээр шалгаж үзэхэд хамаарал байгаа нь нотлогдож байна. Дүрс 4. ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэл багатай залуучууд, насны бүлэг, орон нутгаар 80.00% 70.00% 60.00% 50.00% 40.00% 30.00% 20.00% 10.00% 0.00% 66.70% 49.10% 42.40% 37.90% 38.60% 32.80% 36.80% 24.20% 20.50% 0% Улаанбаатар Дархан Дорноговь Өмнөговь Ховд насныхан насныхан Эрсдэл багатай бүлгийг насны бүлэг, орон нутгаар нь авч үзэхэд Улаанбаатар, Дархан хотын насныхны хувийн жин судалгаа явагдсан бусад аймгуудынхаас их байна насны залуучуудын хувьд мөн л энэ төрлийн хамаарал байна. 31

33 3.6 ЖИРЭМСЛЭЛТЭЭС ХАМГААЛАХ АРГА ХЭРЭГСЛИЙН ТАЛААРХ МЭДЛЭГ Энэ хэсэгт залуусын жирэмслэлтээс хамгаалах арга хэрэгслийн талаарх мэдлэгтэй холбоотой судалгааны үр дүнг танилцуулна. Судалгаанд хамрагдагсдын жирэмслэлтээс хамгаалах арга хэрэгслийн талаарх мэдлэг, жирэмслэлттэй холбоотой мэдээллийг тодруулах зорилгоор хэд хэдэн асуултыг оруулсан бөгөөд хариултуудад нас, байршлаас хамаарсан онцын ялгаа ажиглагдсангүй. Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын 32,5 хувь нь жирэмслэлтээс хамгаалах ямар нэг арга хэрэгслийн талаар сонсож байсан, 7,8 хувь нь сонсож байгаагүй, харин 59,7 хувь энэ асуултад хариулаагүй байна. Энэ асуултад хариулаагүй залуучуудын дийлэнхи нь насныхан болон бэлгийн харилцаанд орж үзээгүй залуучууд байна.. Түүнчлэн жирэмслэлтээс хамгаалах арга хэрэгслийн талаар мэддэг залуучуудын ихэнхи нь, эрэгтэй бэлгэвч (72,5%) болон эмэгтэй бэлгэвч (51,2%) хэрэглэх, эм уух (70%) аргаар жирэмслэлтээс сэргийлж байгаа нь харагдаж байгаа бол хамгийн бага түгээмэл бус хэрэглээтэй нь диафрагм (3,9%) байна. Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын 20 хувь нь 4 хүртэлх аргыг мэддэг бол 10 хувь нь 5-8 хүртэлх аргыг мэддэг, харин 4,3 хувь нь 9 болон түүнээс олон аргыг мэддэг гэж хариулж байна. Залуучууд гол төлөв эмч эмнэлгийн ажилтан (48.3%), найз нөхдөөсөө (46%) болон хичээл сургалтаас (40.3%) жирэмслэлтээс хамгаалах арга хэрэгслийн талаар мэдэж авсан байна. Дүрс 5 Залуучуудын жирэмслэлтээс хамгаалах арг а хэрэгслийг авах боломжтой, авах хүсэлтэй газар Бусад Өсвөр үе Дэлгүүр Багийн эмч Сум, дүүрэг, өрхийн Эмийн сан Хувийн эмнэлэг Улсын эмнэлэг 3.0% 2.9% 13.4% 16.9% 12.9% 14.5% 10.8% 15.3% 19.8% 29.3% 19.0% 28.5% 33.8% 32.6% 61.6% 72.7% 0.0% 20.0% 40.0% 60.0% 80.0% Жирэмслэлтээс хамгаалах арга хэрэгслийг авах хүсэлтэй газар Жирэмслэлтээс хамгаалах арга хэрэгслийг авах боломжтой газар Залуучууд жирэмслэлтээс хамгаалах арга хэрэгслийг ихэвчлэн эмийн сангаас авах боломжтой бөгөөд хүсэлтэй байна. Жирэмслэлтээс хамгаалах арга хэрэгслийг авах боломжтой бөгөөд хүсэлтэй байгаа газрын хувьд залуучуудын дунд нас, хүйс, орон нутаг, орлого зэргийн ялгаа ажиглагдахгүй байна. 32

34 3.7 ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ТУСЛАМЖ ҮЙЛЧИЛГЭЭТЭЙ ХОЛБООТОЙ ЗАН ҮЙЛ Энэ хэсэгт залуучуудын эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйлийн талаар шинжиллээ. Эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйлийг Хүснэгт 18-д үзүүлсэн гурван асуудлаар тодруулсан. Хүснэгт 18 Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын хувийн жин эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйлийн үзүүлэлтээр, аймгаар Үндсэн үзүүлэлтүүд Улаанбаатар Дархан Дорноговь Өмнөговь Ховд Нийт Эрүүл амьдралын 83.1% 83.0% 92.9% 79.0% 89.8% 85.1% талаар сонирхож уншдаг Амьдралдаа эрүүл 79.3% 80.0% 86.7% 75.0% 88.9% 81.5% амьдралын арга барилыг хэрэгжүүлэх гэж хичээдэг Ер нь сум/баг/өрхийн 59,8% 70% 55,6% 55,6% 34% 56% эмчдээ хандаж үйлчлүүлдэг Эрүүлийг эрэлхийлсэн эерэг зан үйлтэй 47,5% 58% 46,5% 38% 27% 44,1% Судалгаанд хамрагдсан залуусын дийлэнх буюу 85 орчим хувь нь эрүүл амьдралын талаар сонирхож уншдаг, эсвэл арүүл амьдралын арга барилыг хэрэгжүүлэх гэж хичээдэг боловч дөнгөж 44.1 хувь нь эрүүлийг эрэлхийлсэн эерэг зан үйлтэй байна. Ямар нэгэн эмчилгээ хийлгэх шийдвэрээ хэрхэн гаргадаг вэ гэсэн асуултад судалгаанд хамрагдсан залуусын 42.8 хувь нь эмчийн заавраар, 33.9 хувь нь гэр бүлийнхний хэлснээр шийдвэр гаргадаг гэж мэдээлсэн. Хүснэгт 19.Залуучуудад ямар нэг эрүүл мэндийн тусламж, зөвлөгөө болон БЗДХ авсан тохиолдолд хамгийн түрүүнд хандах Сонгосон үзүүлэлтүүд Танд ямар нэг эрүүл мэндийн тусламж хэрэгцээтэй болсон үед хамгийн түрүүнд хэнд ханддаг вэ? Бэлгийн эрүүл мэндийн талаар зөвлөгөө мэдээлэл хэрэгтэй бол та хамгийн түрүүнд хэнд ханддаг вэ? Ер нь бэлгийн замын халдварт өвчин туссан тохиолдолд хамгийн түрүүнд хэнд ханддаг вэ? Гэр бүл/хамтран , амьдрагч Найз нөхөд , Сургуулийн эмч ,6 6.5 Өрх сумын , эмнэлэгийн ажилтан Эмийн сангийн 3,5 6,8 6,8 ажилтанхувийн эмнэлэг Сайн дурын 0,5 5,5 6.5 зөвлөгөө шинжилгээний төвийн ажилтан Өсвөр үе, залуучуудын эрүүл 1,3 5,5 2,0 33

35 мэндийн төвийн ажилтан ТББ-ын ажилтан 0 1,2 0,7 Бусад 2,7 4,8 11,6 Судалгаанд хамрагдсан залуусын дийлэнх буюу 65.5 хувь нь эрүүл мэндийн тусламж хэрэгтэй болсон үед хамгийн түрүүнд гэр бүлийнхэн, хамтран амьдрагчдаа ханддаг бөгөөд бэлгийн эрүүл мэндийн талаар зөвлөгөө, мэдээлэл хэрэгтэй үед тэд мөн л гэр бүл, найз нөхдөдөө ханддаг байна. Харин БЗДХ авсан үед залуусын 35 хувь нь гэр бүлийнхэн, хамтран амьдрагч, 16.7 хувь нь найз нөхдөдөө ханддаг байна. Насны хувьд авч үзэхэд насныхан гэр бүл, найз нөхдөдөө хандах хандлага давамгайлж байхад насныхны хувьд эмнэлэг мэргэжлийн байгууллагад хандах нь насныхнаас хавьгүй өндөр байна. Сүүлийн 12 сард танай орон нутагт ХДХВ, БЗДХ-ын чиглэлээр идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулж буй байгууллагыг нэрлэнэ үү гэсэн асуултад судалгаанд хамрагдагсдын 43.3 хувь нь орон нутгийн эмнэлгийн байгууллага гэж хариулсан бол 16.6 хувь нь төрийн бус байгууллага гэж хариулсан байлаа. Үүнээс харахад насны залуучуудтай ажилладаг төрийн бус байгууллагын тоо хүртээмж бага, түүнийг нэмэгдүүлэх, байгууллагуудын хүчин чадлыг сайжруулахад анхаарах шаардлагатай байна. 34

36 3.8 ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ЗӨВЛӨГӨӨ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ЭРЭЛТ, ХЭРЭГЦЭЭ, ХҮРТЭЭМЖ Энэ хэсэгт ХДХВ/ДОХ-оос урьдчилан сэргийлэх талаарх зөвлөгөө, үйлчилгээний эрэлт, хэрэгцээ, хүртээмжийг мэдээллийн эх сурвалж, бэлгэвч, шинжилгээний хүртээмж зэрэг хүчин зүйлсээр шинжлэн харуулна. Хүснэгт 20.Залуучуудын эрүүл мэндийн зөвлөгөө үйлчилгээний эрэлт, хэрэгцээ, хүртээмж, Үндсэн үзүүлэлтүүд Үндсэн үзүүлэлтүүд Улаанбаатар Дархан Дорноговь Өмнөговь Ховд Нийт Сүүлийн 12 сарын 47,3% 68% 85,7% 74% 61% 63,7% хугацаанд ХДХВ-ийн халдвар дамжихаас урьдчилан сэргийлэх талаар ямар нэгэн мэдээлэл авсан Халдвар илрүүлэх 58,9% 63% 67,7% 63% 57,6% 61,5% шинжилгээг хаана, ямар газар очиж өгч болохыг мэддэг Сүүлийн 12 сарын 20,4% 34% 16,5% 2,0% 13,3% 17,8% хугацаанд халдвар илрүүлэх шинжилгээ хийлгэсэн Хэрэгцээтэй үед 88,6% 87,9% 93,9% 69% 63,7% 85,3% бэлгэвч хаанаас худалдаж авахыг мэддэг СДЗШ-ний талаар 14,3% 15% 14,3% 6,0% 14% 13% мэддэг Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын 63,7 хувь нь сүүлийн 12 сарын хугацаанд ХДХВ/ДОХ-оос урьдчилан сэргийлэх талаар ямар нэгэн мэдээлэл авсан гэж хариулсан байна. Улаанбаатар хотоос судалгаанд хамрагдсан залуучуудын 47,3 хувь нь мэдээлэл авсан ба энэ нь бусад аймгуудын дүнгээс хувиар бага байна. Энэ нь Улаанбаатар хотоос судалгаанд хамрагдагсдын дийлэнх нь их, дээд сургуулийн оюутнууд, харин бусад аймгуудаас судалгаанд хамрагдагсад нь ЕБС, коллежийн сурагчид байгаатай, өөрөөр хэлбэл тэд хичээлээр дамжуулан мэдээлэл авч байгаатай холбоотой болов уу. Харин ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх шинжилгээнд хамрагдсан байдлын хувьд, томоохон хотууд болох Улаанбаатар, Дарханы залуучууд илүү өндөр хувьтай байна. 35

37 Дүрс 6 Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдээлэл авсан болон авахыг хүсэж буй эх сурвалжууд Бусад 1.8% 15.7% Сонин сэтгүүлээс 23.8% 57.3% Биеэ үнэлдэг эмэгтэйчүүдээс Бэлгийн хос, хамтран ажиллагчаас 1.8% 7.7% 9.5% 20.8% Сургуулиас 25.0% 67.5% Зөвлөгөө өгөх утаснаас 13.7% 26.8% Гарын авлага сурталчилгааны материал, самбараас Телевиз, радиогоор Интернетээс 38.0% 44.2% 41.7% 54.2% 65.9% 75.6% Найз нөхөд, хамаатан саднаасаа ТББ-ын ажилтнаас Сургалт семинараас Үе тэнгийн сургагчаас 19.7% 19.0% 23.4% 21.2% 48.4% 46.8% 58.1% 55.6% Эрүүл мэндийн байгууллага, эмч, эмнэлэгийн ажилтнаас 57.5% 83.8% 0.0% 10.0%20.0%30.0%40.0%50.0%60.0%70.0%80.0%90.0% Мэдээлэл авах хүсэлтэй эх сурвалж Мэдээлэл авсан эх сурвалж Судалгаанд хамрагдсан залуучуудаас ХДХВ-ийн талаар мэдээлэл авсан эх сурвалжуудыг тодруулан судлахад тэдний 22,3 хувь нь 1-4 эх сурвалжаас, 35,8 хувь нь 5-7 эх сурвалжаас, 17,5 хувь нь 8-10 эх сурвалжаас, 6,4 хувь нь 10-аас олон эх сурвалжаас мэдээлэл авдаг гэж хариулж байна. Телевиз, радио, гарын авлага, сурталчилгааны материал, самбар, сургууль нь мэдээлэл авсан эх сурвалжуудыг тэргүүлж байгаа боловч интернэт, сонин, сэтгүүл, эрүүлмэндийн ажилтан, найз нөхөд, үе тэнгийн сургагч, хамаатан саднаас мөн нэлээд хувь нь мэдээлэл авдаг байна. БЗДХ/ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдээллийг хамгийн хүртээмжтэйгээр залууст хүргэсэн эх сурвалж нь телевиз, радио, сургууль байгаа тул цаашид эдгээр эх сурвалжуудыг үргэлжлүүлэн ашиглах боломжтой байна. Харин зөвлөгөө өгөх утаснаас нийт залуучуудын 13.9 хувь нь дээрх мэдээллийг авсан байгаа нь зөвлөгөө өгөх утасны үйлчилгээний хүртээмжийг сайжруулах, залуучуудын дунд таниулах, шаардлага байгааг харуулж байна. 36

38 Залуучуудын хэрэгцээ сонирхол нь эрүүл мэндийн байгууллага, эмч эмнэлгийн ажилтнаас мэдээлэл авахад илүүтэй төвлөрч байгаа нь баталгаат эх сурвалжаас мэдээлэл авах эрмэлзэлтэй холбоотой байж болно. Энэ эх сурвалжаас мэдээлэл авах хүсэлтэй залуучуудын хувь энэ эх сурвалжаас мэдээлэл авсан залуучуудын хувиас 26,3-аар бага байгаа нь энэ эх сурвалжийн хүртээмжийг сайжруулах тал дээр анхаарах шаардлагатайг харуулж байна. Харин үе тэнгийн сургагч, сургалт семинар, сонин сэтгүүл, сурталчилгааны материал, гарын авлага, телевиз радио гэх зэрэг уламжлалт эх сурвалжууд хэдий үр дүнтэй байгаа ч энэ талын эх сурвалжийн эрэлт бага байна. Харин томоохон хотууд, аймгийн төвүүдийн залуучууд интернэт, тэр дундаа Фейсбүүк гэх мэтийн эх сурвалжаас мэдээлэл авах сонирхол ихтэй байгаа нь тоон болон чанарын судалгааны үр дүнд ажиглагдсан. Дүрс 7. Залуучуудын авахыг хүсэж буй мэдээллийн сэдвүүдийн төрөл Бусад Нөхөн үржихүйн эрүүл мэнд Гэр бүл төлөвлөлт Эрүүл мэндийн үйлчилгээ Бэлгийн эрүүл мэнд Сайн дурын зөвлөгөө Бэлгийн замаар дамжих ХДХВ/ДОХ 5.8% 4.6% 34.0% 24.6% 52.4% 31.2% 45.5% 43.5% 38.2% 26.9% 36.1% 33.2% 44.5% 34.0% 35.1% 25.1% 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% насныхан насныхан Залуучуудын хамгийн их сонирхож байгаа мэдээлэл нь эрүүл мэндийн үйлчилгээний талаар байна. Харин насны залуучууд үүнээс гадна гэр бүл төлөвлөлт, бэлгийн замаар дамжих халдварын талаар илүүтэй сонирхож байна. Залуучуудын 37 хувь нь дээрхи сэдвийн мэдээллийг дотуур байрандаа, 21,2 хувь нь сургууль дээр, 20,1 хувь нь эмнэлгийн үйлчилгээ авах үедээ, харин 10,8 хувь нь өсвөр үеийн эрүүл мэндийн төвөөс авах хүсэлтэй байна. Харин үүнийг насаар нь ангилж үзвэл насныхны 29,8 хувь нь эрүүл мэндийн үйлчилгээ авах үедээ гэсэн бол насныхны 15,4 хувь нь л эрүүл мэндийн үйлчилгээ авах үедээ гэж хариулжээ. Мөн насныхны 24,8 хувь нь сургууль дээрээ байхдаа гэсэн бол насныхны 13,6 хувь нь л энэ хувилбарыг сонгосон байна. Шинжилгээ хаана өгч болохыг насныхны 56,9 хувь нь мэдэж байхад, энэ талаар насныхны 40,8 хувь нь мэдэж байна. Харин насхны 10,1 хувь нь л шинжилгээнд хамрагдсан байхад насныхны гуравны нэг нь шинжилгээнд хамрагдаж, тэдний 88,9 хувь нь шинжилгээнийхээ хариуг мэдэж байгаа гэсэн байна. 37

39 Шинжилгээ хийлгэх болсон шалтгааны хувьд, шинжилгээ хийлгэж байсан насныхны 75 хувь нь сайн дураараа, 13,9 хувь нь шаардлага гарсны улмаас гэсэн бол насныхны 61,4 хувь нь сайн дураараа 29,8 хувь нь шаардлага гарсны улмаас гэсэн байна. Шинжилгээ хийлгэсэн насныхны гуравны нэг нь хувийн эмнэлэгт, 27,8 хувь нь улсын эмнэлэгт хийлгэсэн бол насныхны 56,7 хувь нь улсын эмнэлэгт, 25 хувь нь хувийн эмнэлэгт хийлгэсэн байна. Улаанбаатар хотоос судалгаанд хамрагдсан залуучуудын ХДХВ/ДОХ/БЗДХ-ын талаар зөвлөгөө үйлчилгээ хаанаас авч болох талаар мэдлэг, мэдээлэл дутмаг байгаа нь тэдний ихэнх хөдөө орон нутгаас ирсэн оюутнууд байдагтай холбоотой байж болно. 38

40 3.9. ЧӨЛӨӨТ ЦАГ ЗАРЦУУЛАЛТ, НИЙГЭМ СОЁЛЫН ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ХЭРЭГЦЭЭ, ХҮРТЭЭМЖ Хүснэгт 21. Залуучуудын чөлөөт цаг зарцуулалт, нийгэм соѐлын үйлчилгээний хэрэгцээ хүртээмж, Үндсэн үзүүлэлтүүд Үндсэн үзүүлэлтүүд Интернэт ашигладаг Телевиз тогтмол үздэг Интернэт нийгмийн сүлжээ хэрэглэдэг Улаанбаатар Дархан Дорноговь Өмнөговь Ховд Нийт 93.6% 89.9% 90.9% 72.0% 50.5% 81.9% % 17% 63% 32% 49% 47,4% ,6% 88% 90,9% 72% 49% 80,9% 488 Залуучууд телевиз үзэхээс илүүтэй интернэт ашигладаг ба интернэт ашигладаг хүмүүсийн 99 хувь нь ямар нэг нийгмийн сүлжээг ашиглаж байна.нийт судалгаанд хамрагдагсдын 43.6 хувь нь өдөр бүр тогтмол зурагт үздэг.залуучуудын 36.9 хувь нь Монголын Үндэсний Олон нийтийн сувгийг, 28,4 хувь нь UBS, 24,2 хувь нь TV9, 21.1 хувь нь TV5 үздэг бөгөөд харин насны ангиллаар авч үзэхэд онцын ялгаа гараагүй байна. Залуучуудын 45,6 хувь нь ихэвчлэн кино, 33,2 хувь нь ихэвчлэн танин мэдэхүйн нэвтрүүлэг, 29 хувь нь цэнгээнт нэвтрүүлэг үздэг гэсэн байна. Хүснэгт 22 Залуучуудын интернет-нийгмийн сүлжээг ашиглан холбогддог хүмүүс Сонгосон үзүүлэлтүүд Харилцдаггүй Хааяа Байнга Дотны найз нөхөд Хамтран ажиллагсад Гэр бүлийн гишүүд Найз нөхөд Хол амьдардаг хүмүүс Танихгүй хүмүүс Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын ихэнх нь интернэт хэрэглэдэг бөгөөд тэд имейл шалгах, мэдээлэл авах зорилгоор гол төлөв интернэт ашигладаг байна. Тэдний дийлэнх нь facebook, youtube ашигладаг бөгөөд тэдний тал хувь нь эдгээр сайтыг тогтмол ашигладаг бөгөөд найз нөхөд, дотны найзтайгаа голлон холбогддог байна. 39

41 Дүрс 8. Залуучуудын чөлөөт цаг зарцуулалт, давтамжаар Сонирхсон чиглэлээрээ суралцах Спортоор хичээллэх Телевиз үзэх Интернэтээр аялах Зугаалганд явах Хөзөр тоглох Сайнд орох PС видео тоглоом тоглох Дэлгүүр хэсдэг Биллъярд тоглох Караокед очих Ресторан, кафед очих Шөнийн клуб орох Кино үзэх 0.0% 20.0% 40.0% 60.0% 80.0% 100.0% Өдөр бүр Долоо хоногт хэд хэдэн удаа Долоо хоногт нэг удаа Сард хэд хэдэн удаа Сард нэг удаа Сард нэг удаагаас бага Залуучууд чөлөөт цагаараа кино (89.7%), телевиз үзэх (87%), интернэтээр аялах (81.7%), дэлгүүр хэсэх (85.1%) нь хамгийн түгээмэл байна. Эдгээрээс өдөр бүр хийдэг зүйл нь телевиз үзэх (53,2%), кино үзэх (37,8%), интернэтээр аялах (37,6%) байна. Нийт судалгаанд хамрагдсан залуучуудын 50.4 хувь нь их дээд сургуульд суралцахыг хүсдэг, 29.6 хувь нь гадаадад суралцахыг хүсдэг гэсэн бол зөвхөн 4.7 хувь нь өөрийнхөө боловсролд сэтгэл хангалуун байдаг гэж хариулсан байна. Харин 63.3 хувь нь мэргэжлээрээ ажиллахыг хүсдэг, 23.4 хувь нь цагийн ажил хийхийг хүсдэг гэсэн байна Судалгаанд хамрагдсан залуучуудын 73.7 хувь нь залуучуудын холбоо, ТББ, аливаа сайн дурын үйл ажиллагаа эсвэл аливаа түвшний шийдвэр гаргах үйл явцад оролцохыг хүсдэг гэсэн бол 19.8 хувь нь энэ талаар бодож байгаагүй, 6.5 хувь нь үгүй, ямар нэгэн нийгмийн үйл ажиллагаанд оролцох хүсэлгүй гэж хариулсан гэсэн байна. Сонирхсон мэдээллээ хаанаас авахыг хүсч байна гэсэн асуултад дийлэнхи нь буюу 62.9 хувь нь телевиз гэсэн бөгөөд 35.8 хувь нь интернет, 21.3 ФМ радио, 12.9 хувь нь гар утсаараа гэсэн байна. Харин сургалт, сургагч багшаар 6.8 хувь, номын сангаар 4.8 хувь, сонин сэтгүүлээр 11.6 хувь нь гэсэн байна. Судалгаанд хамрагдсан залууст боловсрол, мэргэжлээ дээшлүүлэхэд зайлшгүй дэмжлэг туслалцаа хэрэгтэй байгаа бөгөөд тэд өөрсдийн оролцоог нэмэгдүүлэх хүсэлтэй байна. Судалгаанд хамрагдсан залуусаас чөлөөт цагаа зөв боловсон өнгөрүүлэхэд ямар дэмжлэг хэрэгтэй байгааг судлахад судалгаанд хамрагдсан залуусын 34.2 хувь нь спортын төвийн хүртээмжийгнэмэгдүүлэх, 22 хувь нь номын сангийн хүрэлцээг нэмэгдүүлж, үйлчилгээг сайжруулах шаардлагатай гэж хариулжээ. 40

42 Харин боловсролоо дээшлүүлэхэд ямар хэрэгцээ шаардлага гарч байгааг судлахад дөрөвний нэг нь сургалтын талаарх мэдээллийг хүртээмжтэй болгох хэрэгтэй гэж дүгнэсэн байна. Мэдээллийн хэрэгцээгээ хангахад ямар дэмжлэг хэрэгтэй байгааг тодруулахад дийлэнх буюу 62 хувь нь сургууль, гэрт интернэттэй болох гэж хариулсан бөгөөд уг хариултанд орон нутгаар ялгаатай байдал ажиглагдсангүй. Бүлгийн дүгнэлт Дотуур байранд амьдардаг оюутнуудыг хөдөлгөөнт хүн ам гэсэн ангилалд багтааж болохоор байна. Тэд түр зуурын боловч дотоод шилжилт хөдөлгөөнд оролцдог байна. Гэр бүлийн анхдагч хяналтаас хол байдаг, шилжилт хөдөлгөөн хийдэг нөхцөл байдал нь тэднийг бусдад уруу татагдах, саваагүйтэж архи тамхи хэрэглэх, цаашилбал бусад эрсдэлд орох нөхцөлийг бүрдүүлж байна. Эдгээр залуус дийлэнх нь гэр бүл болоогүй, байнгын бэлгийн хавьтагчгүй байдаг учраас тохиолдлын бэлгийн хавьталд орох эрсдэлтэй байна. Судалгаанд хамрагдсан дийлэнх залуусын ар гэр нь өрхийн орлого багатай байна. Энэ байдал тэднийг ар гэрийн дэмжлэг багатай байх, санхүүгийн дэмжлэг дутагдах нөхцөлд хүргэж байна. Залуучууд ХДХВ/ДОХ-ын талаар мэдээлэл сайтай ч БЗДХ-ын талаарх мэдээлэл багатай байна. Үүнээс үүдэн сүүлийн жилүүдэд ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдээлэл, түүнээс сэргийлэх сургалт сурталчилгааны ажил БЗДХ-ын талаарх мэдээл, сургалт сурталчилгааны ажлаас илүү явагдсан гэж дүгнэж болох юм. БЗДХ болон ХДХВ/ДОХ халдах зам нь ижил учраас нэг нь нөгөөгөө дагуулах эрсдэлийг агуулж байдаг. БЗДХ-ын талаарх ерөнхий мэдлэг мэдээлэл, сургалт сурталчилгааны ажил орхигдсон байж болзошгүй байна. Залуучууд өнгөц мэдлэгтэй байна. ХДХВ/ДОХ-ын халдвар бэлгийн замаар дамжихаас сэргийлэх арга замуудыг зөв нэрлэж байгаа залуучуудын хувь тийм ч өндөр биш байна. Нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэхдээ залуучууд их эргэлзэж байна. Цогц зөв мэдлэгтэй залуучуудын эзлэх хувь өсөхгүй байна. ХДХВ/ДОХ-ын талаарх цогц зөв мэдлэгтэй залуусын эзлэх хувь 15,1% байгаа нь Харуулдан тандалтын судалгаа, ийн дүнтэй (20.3%) харьцуулахад харьцангуй доогуур, Харуулдан тандалтын судалгаа, 2005 ийн дүнтэй (15,9%) ойролцоо байна. 12 Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлага эерэг биш байна. Дөрвөн янзын асуудлаар хандлагыг тодруулж хэмжихэд бүх дөрвөн асуултад эерэг хариулт өгсөн залуучуудын эзлэх хувь дөнгөж 30,3% байна. ХДХВ/ДОХ өвчний халдвар авсан хүнд хандах хандлага ч эерэг биш байлаа. Энэ сөрөг хандлага нь тухайн өвчнөөс айх айдас байсаар байгааг харуулахын зэрэгцээ энэ талаар мэдлэг багатай, мэдээлэл муутай байгааг давхар баталж байна. Залуучуудын дунд нас нэмэгдэх тусам архи, согтууруулах ундаа, мансууруулах бодисын хэрэглээ нэмэгдэж байна. Энэ нь эцэг эхийн хараа хяналт багасах, найз нөхдийн нөлөө нэмэгдэх, нас нэмэгдсэнээр орлого нэмэгдэх гэх мэт хүчин зүйлстэй холбоотойг чанарын судалгаа харуулсан. Залуучууд хэрэгцээтэй үед бэлгэвч хаанаас худалдаж авч болохыг мэддэг ч, тэдний бэлгэвчийн хэрэглээний түвшин хангалтгүй байна. 12 ЭМЯ, 2010, Харуулан тандалтын судалгаа 41

43 Эмэгтэйчүүдийн бэлгэвчийн хэрэглээ доогуур байна. Энэ нь олон нийтийн хандлага, эмэгтэйчүүд эрэгтэй эмэгтэй бэлгэвч авч явах, бэлгэвч хэрэглэхийг санал болгохоос ичих, эмэгтэй бэлгэвчийн хүртээмж бага, мэдээллийн хүртээмжгүй байдлаас шалтгаалж байна. Залуу эрэгтэйчүүд болон насны нийт залуучуудад ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдлийн түвшин өндөр байна. Залуучуудад хүрч буй гол эх сурвалжууд нь сургууль болон телевиз байгаа нь тэдний чөлөөт цаг зарцуулалт болон ЕБС-ийн сургалт хөтөлбөртэй холбоотой байна. Гэхдээ залуучуудын дунд баталгаатай бус мэдээллийн эх сурвалжаас мэдээлэл авдаг байдал зонхилж байна. Залуучуудын интернэт ашиглалт маш өндөр байна. Интернэт ашигладаг залуусын 99 хувь нь интернэт-нийгмийн сүлжээг ашиглаж байгаа бөгөөд тэд ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдээллийг баталгаатай мэдээллийн эх сурвалжаас авахыг хүсэж байна. Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын халдвараас урьдчилан сэргийлэх мэдээллийн хүртээмж хангалтгүй, энэ төрлийн үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагын талаархи мэдлэг, түүгээр үйлчлүүлсэн хувь маш доогуур байна. Санал зөвлөмж Залуучуудын бүлэг бол их өвөрмөц бүлэг юм. Залуучуудын зарим нь бэлгийн хавьталд орж үзээгүй байгаа боловч удахгүй анхны бэлгийн хавьталд орох болно. Зарим нь бэлгийн хавьталд орж үзсэн байдаг ч дийлэнх нь бэлгийн байнгын хамтрагчгүй байдаг. Гэхдээ тэд бэлгийн амьдралын хувьд идэвхтэй насан дээрээ байгаа учраас тэднийг гэр бүлийнхнээсээ хол байх үедээ тохиолдлын болон эрсдэлт бэлгийн хавьталд орох эрсдэлээс хамгаалах шаардлагатай. Люксенбургийн засгийн газрын дэмжлэгтэйгээр НҮБХАС-аас, оюутны байр болон дотуур байранд амьдарч буй залуучуудад чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулж эхлэх гэж байгаа нь маш хэрэгтэй санаачлага юм. Суурь судалгааны дүнгээс үүдэн дараах зүйлийг санал болгож байна. Дотуур байранд амьдардаг оюутан сурагчид, залуучуудын бүлэг болохын хувьд ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авч болзошгүй өртөмхий бүлэг болохоос гадна хөдөлгөөнт хүн амын шинжийг давхар агуулж буй учраас өртөмхий бүлэг болж байна. Энэ бүлгийг нийт оюутан залуучуудаас онцолж анхаарах хэрэгтэй байна. Сүүлийн жилүүдэд ерөнхий боловсролын сургуулиудад Эрүүл мэндийн хичээл орох болсонтой холбоотойгоор тэдний мэдлэг дээшилж байж болох ч энэ нь баттай мэдлэг болж чадахгүй байна. Мэдлэг сайжирч, сайн байгаа мэт боловч зан үйл нь эрсдэлтэй, хандлага нь сөрөг байх тал ажиглагдаж байна. Тиймээс мэдлэгийн гүнзгийрэлт шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл, тэдэнд чиглэсэн сургалтын агуулга арга зүйг өөрчилж, өнгөц мэдлэг олгохоос илүүтэй, учир шалтгааныг тайлбарлаж, зан үйлд өөрчлөлт оруулахуйц мэдлэг олгох хэрэгтэй байна. Мэдлэгийг хэмжихдээ мэдлэгийн гүнзгийрэлтийг харуулах шалгуур үзүүлэлтийг боловсруулах хэрэгтэй болж байна. Цаашдын судалгаанд энэ талаар анхаарах. БЗДХ нь ХДХВ/ДОХ-той ижил замаар халдварладаг, эрсдэлт хүчин зүйл нь болж байдгийн зэрэгцээ урьдчилсан сэргийлэх арга зам нь ижил билээ. Иймээс ХДХВ/ДОХ-оос сэргийлэхэд чиглэсэн ЗҮӨХ-г явуулахдаа бусад БЗДХ-аас сэргийлэх асуудлыг давхар тусгаж байхыг санал болгож байна. Энэ зөвлөмж нь бусад судалгааны үр дүнтэй холбоотойгоор өмнө нь яригдаж байсан зүйл 42

44 боловч анхааралдаа авахыг дахин зөвлөж байна. Бүх зорилтот бүлгийн хувьд энэ зөвлөмжийг хүргэж байна. Ерөнхий боловсролын сургуулиудын хувьд Эрүүл мэндийн хичээлээр дамжуулан ХДХВ/ДОХ болон БЗДХ-ын талаар тодорхой мэдлэг олгодог байна. Харин оюутнуудын хувьд энэ талаар мэдээлэл олгодог албан ѐсны сургалт байдаггүй учир тэдэнд чиглэсэн сургалт шаардлагатай байна. Оюутан болсноор ерөнхий мэдлэг мэдээллийн хүрээ өргөждөг бөгөөд үүнтэй зэрэгцүүлэн ХДХВ/ДОХ-ын талаарх ахисан түвшний мэдээллийг хүргэх боломжтой. Оюутнуудад зориулсан ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдлэг олгох, зан үйлийг өөрчлөх харилцааг явуулах албан бус сургалт арга хэмжээнээс гадна албан ѐсны заавал үзэх хичээл шаардлагатай байна. Ялангуяа багш бэлтгэдэг их дээд сургуулийн оюутнуудын хувьд энэ хичээл зайлшгүй хэрэгтэй. Ирээдүйд эрүүл мэндийн хичээлийн багш болж болзошгүй боломжит багш нар, өрсдөө сайн мэдлэггүй, эрсдэлт зайн үйлтэй байж болохгүй. Бүх хэлбэрийн сургалт болон хичээлийн агуулга чанарыг сайжруулж, сургагч багш нарыг дахин бэлтгэх хэрэгтэй болно. Хэдийгээр залуусын дундах архи, согтууруулах ундааны хэрэглээ бага байгаа ч энэ талын мэдээлэл, сургалтыг хөтөлбөрийн хүрээнд хамруулах. Ялангуяа томоохон хот төвлөрсөн суурин газарт шилжин ирж, дотуур байранд амьдарч буй оюутнуудын хэрэглээний түвшин, үүнийг дагаад эрсдэл өндөрсөж буй тул тэдэнд чиглэсэн энэ талын сургалт, мэдээлэл, зөвлөгөө нэн шаардлагатай байна. Зарим эрсдэлт бүлгийнхэнтэй харьцуулахад залуучуудын мансууруулах бодисын хэрэглээ бага байгаа ч өсөж болзошгүй байгааг харгалзан, энэ нь ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэлт хүчин зүйл болно гэдгийг сургалтаар олгох Залуучууд зүү тариур болон цус цусан бүтээгдэхүүнээр ХДХВ халдварлах эрсдэлтэйг мэддэг ч зүй тариурын ариун байдалд төдийлөн анхаарал хандуулдаггүй байна. Үүнийг сургалтын хөтөлбөрт онцлон тусгаж, залуучуудыг зүү тариурын ариун байдалд хяналт тавьдаг болгож хэвшүүлэх. Гоо сайхны мэс ажилбарууд, ялангуяа залуучууд олноор үйлчлүүлдэг шивээс хийлгэх, хөмсөг, уруулаа шивүүлэх зэрэг нь мэс ажилбарт багтдаг болохыг залууст ойлгуулж сэрэмжлүүлэх. Залуу эмэгтэйчүүдийн хувьд жирэмслэлтээс хамгаалах арга хэрэгслийн талаар илүүтэй мэдээлэл өгч, тэдгээрийн хүртээмж, олдоцыг нэмэгдүүлэхэд анхаарах. Залуучуудын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдлэг харьцангүй өндөр байгаа нь ЕБСын хичээлийн хөтөлбөрт энэ талын хичээл багтсан байдагтай холбоотой. Гэвч тэдний мэдлэг ерөнхий, гүнзгий биш байгаагаас гадна, залуучуудад эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйл төлөвшөөгүй байгаа нь судалгааны үр дүнгээс харагдаж байна. Тиймээс хөтөлбөрийн хүрээнд залуучуудын мэдлэгийг гүнзгийрүүлэх, мөн эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйл төлөвшүүлэх, зан үйлийг өөрчлөх арга хэмжээг зохион байгуулбал илүү үр дүнд хүрэх боломжтой. Хөтөлбөр нь залуучуудад хүрч ажиллахдаа тэдэнд хамгийн ойр газрууд болох сургууль, дотуур байр, спорт, соѐлын газруудаар дамжуулан ажиллах шаардлагатай. Тэд ч мөн эдгээр газруудаас зөвлөгөө, үйлчилгээ авах хүсэлтэй байгаа. Гэвч тэдний олон нийтийн хандлагаас эмээх байдлыг харгалзан үзэж тохиромжтой аргачлалыг сонгох шаардлагатай. 43

45 Хөтөлбөрийн хүрээнд мөн интернэтийн сүлжээг ашиглавал үр дүнд хүрэх боломжтой гэж харагдаж байна. Чанарын судалгаагаар, залуус интернэтээс мэдээлэл авах хандлага давамгайлдаг болсон нь ажиглагдсан. Мөн тэдний интернэтийн хэрэглээ өндөр байгаа нь хөтөлбөрийн хамрах хүрээг өргөсгөх давуу талуудтай. Энэ хүрээнд, вэб сайт, байнгын чат гэх мэт хэрэглүүрүүдийг ашиглах боломжтой. Холбогдох мэдээллийг товч тодорхой, залуучуудын анхаарлыг татахуйц байдлаар, тодорхой дамтамжтайгаар хүргэдэг FB хуудас(page) нээж, үүндээ олны танил, нэр алдартай хүмүүсийг хамруулах, мэргэжлийн эмч, мэргэжилтнүүдийг хамруулбал үр нөлөөтэй байж болохоор байна. Мэдээлэл сурталчилгаа болон нөлөөллийн бүхий л ажилд олны танил хүмүүсийг татан оролцуулбал үр өгөөжтэй байна. Мөн залуучуудын дунд интернет хэрэглээний эрэлт өндөр байгааг харгалзан, мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран сүлжээнд хамрагдах боломжийг нэмэгдүүлэх талаар ажиллах боломжтой. Мэдээлэ Технологийн Үндэсний Парк, Сүхбаатарын талбай зэрэг газруудтай нэгэн адил үнэгүй интернетийн бүс байгуулж болох юм. Залуучуудын эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйл доогуур байгаа учир хөтөлбөрийн хүрээнд тэдний сонирхлыг татах шинэ арга хэрэгслүүдийг ашиглаж залуусын идэвхийг нэмэгдүүлэхэд анхаарах шаардлагатай. Жишээлбэл, телевизийн танин мэдэхүйн болон цэнгээнт нэвтрүүлэг, олон ангит кино гэх мэт нь залуучуудад илүү хүрэх магадлалтай бөгөөд, ийм санаачлага судалгаанд хамрагдагсдын дундаас ч мөн гарч байсан. Оюутны байранд амьдарч буй оюутнуудын ар гэрийн өрхийн орлого багатай байдал нь тэднийг эдийн засгийн хувьд эмзэг болгож байна. Хэрэв энэ нь үнэн бол нэн түрүүнд оюутны байранд амьдардаг оюутнуудын санхүүгийн чадавхийг нэмэгдүүлэх боломжийг хайх шаардлагатай. Оюутныг цагийн ажилд зуучлах, хөдөлмөр зуучлалын байгууллагуудтай хамтран ажиллах, төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын анхаарлыг үүнд чиглүүлж, тодорхой үр дүнтэй санаачлагуудыг гаргах гэх мэт. Гэхдээ оюутны байранд амьдардаг оюутнууд эдийн засгийн дэмжлэг хэр бага байгааг дотуур байранд амьдардаг болон гэртээ амьдардаг оюутан сурагчдын хувьд харьцуулан үзэж тухайлан судалж тодруулах шаардлагатай байна. Энэ судалгааны хүрээнд ингэж харьцуулах боломж байхгүй байлаа. Өмнө нь төсөл хэрэгжиж байсан аймгийн залуучуудын мэдлэг бусад аймагтай харьцуулахад мэдэгдэхүйц өндөр байна. Өөрөөр хэлбэл, мэдлэг нэмэгдэхэд тодорхой хугацаа шаардагддаг байна. Хандлага, зан үйлийг өөрчлөхөд түүнээс ч урт хугацаа шаардлагатай юм. Тиймээс үр дүнд хүрэхийн тулд үйл ажиллагааг энэ төслийн санхүүжилтийн хүрээнд хазгаарлалгүй, төсөл дууссаны дараа хэрхэн үргэлжлүүлэх боломжийг хайж, бусад санхүүгийн эх үүсвэрийг олж, тасралтгүй, тогтвортой үйл ажиллагаа явуулахад анхаарах шаардлагатай. Төслийн үр дүнг ЗҮӨХ-ны түвшинд хязгаарлалгүй, тогтвортой бүтцийг бий болгох чиглэлд хандуулах шаардлагатай байна. Төрийн болон төрийн бус байгууллагууд, бусад холбогдох талуудын анхаарлыг үүнд хандуулж хамтран ажиллах боломжийг хайх. Төсөл хэрэгжиж байгаа газруудад, оюутны байранд амьдарч буй оюутан сурагчид ихэвчлэн төсөл хэрэгжих газраас өөр аймаг сумаас шилжин ирсэн, 44

46 эсвэл түр оршин суугчид байна. Тэдний энэ хөдөлгөөнт байдал нь төслийн үр дүнг бодитой харагдуулахгүй байж болох юм. Тиймээс төслийн үр дүнг зөвхөн төсөл хэрэгжих аймаг хотоор хязгаарлалгүй, уугуул нутагт нь хүрч мэдээлэл өгөх сургах шаардлагатай юм. Энэ нь уг төслийн хүрээнд төдийлөн боломжгүй боловч бодлогын хувьд ийм чиглэл барьж, холбогдох төрийн байгууллага, сургалтын байгууллагуудтай хамтран ажиллаж, төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын зорилго, үйл ажиллагааг уялдуулах талаар ажиллах боломжтой Эцэст нь хөтөлбөрийн аливаа үйл ажиллагааны үр дүн, хамрах хүрээг сайжруулахад хөтөлбөр хэрэгжүүлэгч болон хамтрагч байгууллагуудын уялдаа холбоо, хамтын ажиллагааг сайтар зохион байгуулж, төлөвлөх, хянах шаардлагатай. Холбогдох төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын хамтын ажиллагааг сайжруулах хэрэгтэй. (Энэ талаар 6-р бүлгээс дэлгэрэнгүй харна уу) 45

47 БҮЛЭГ 4: ХӨДӨЛГӨӨНТ ХҮН АМ Энэхүү бүлэгт судалгааны шалгуурыг хангасан, насны зорилтот бүлэгт багтаж буй хөдөлгөөнт хүн амын төлөөлөл болох 332 хүнээс авсан асуумж болон 31 хүнээс авсан ганцаарчилсан ярилцлагын мэдээллийг нэгтгэн танилцуулах юм Судалгаанд хамрагдагсдын ерөнхий шинж байдал. Хүснэгт 23 Хөдөлгөөнт хүн ам. Судалгаанд хамрагдагсдын ерөнхий шинж байдал. Үндсэн үзүүлэлтүүд, хүйсээр Үндсэн үзүүлэлтүүд Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт Насны бүлэг ,8% 2,4% 2,6% ,3% 25,1% 26,6% ,6% 19,2% 23,1% ,0% 15,0% 13,1% ,5% 14,4% 14,4% ,0% 14,4% 12,8% ,8% 9,6% 7,4% Боловсролын түвшин Боловсролгүй 1,3% 0,0% 0,6% Бага 2,0% 0,0% 0,9% Суурь 1,3% 1,1% 1,2% Бүрэн дунд 28,3% 28,4% 28,4% Техник болон мэргэжлийн дунд 9,2% 5,1% 7,0% Тусгай мэргэжлийн дунд 14,5% 11,4% 12,8% Дээд 43,4% 54,0% 49,1% Ажил эрхлэлтийн байдал Жижиг наймаа худалдаа эрхэлдэг 11,1% 27,8% 20,1% Төрийн болон төсвийн байгууллагад 24,2% 21,0% 22,5% Үйлчилгээний салбарт ажилладаг 10,5% 21,6% 16,4% Такси, хувийн тээвэрт 17,6% 3,4% 10,0% Уул, уурхайн салбарт 16,3% 3,4% 9,4% Оюутан сурагч 3,9% 8,0% 6,1% Бусад 16,4% 15,8 15,5% Гэрлэлтийн байдал Огт гэрлэж байгаагүй 35,9% 28,8% 32,1% Гэрлэсэн хамтдаа амьдардаг 55,6% 51,4% 53,3% Гэрлэсэн тусдаа амьдардаг 3,3% 9,0% 6,4% Хамтран амьдрагчтай 3,3% 4,0% 3,6% Гэрлээд салсан 2,0% 4,0% 3,0% Бэлэвсэн 0,0% 2,8% 1,5% Өрхийн орлого хүртэлх 3,3% 3,4% 3,4% ,3% 8,6% 9,0% ,3% 14,9% 15,1% ,3% 28,7% 24,4% ,3% 20,7% 20,1% м дээш 33,3% 23,6% 28,1% Хөдөлгөөнт хүн амын дийлэнх нь боловсрол өндөртэй залуучууд байна.судалгаанд хамрагдсан нийт хөдөлгөөнт хүн амын насыг бүлэглэж үзэхэд50 орчим хувийг насны залуучууд, 27,5%-ийг насны хүмүүс эзэлж байна.судалгаанд хамрагдсан хөдөлгөөнт хүн амын дундаж нас 29 байлаа. Бид судалгааны зорилготой уялдуулан судалгаандаа 49 хүртэлх насны иргэдийг 46

48 хамруулсан. Гэхдээ хөдөлгөөнт хүн амын дунд 30 хүртэлх насны буюу харьцангуй өндөр идэвхтэй бэлгийн амьдралтай хүмүүс зонхилж байна. Судалгаанд хамрагдсан хөдөлгөөнт хүмүүсийн 48,9% нь дээд боловсролтой, 20,1% нь техник мэргэжлийн болон тусгай мэргэжлийн боловсролтой хүмүүс байлаа. Тусгай дунд болон түүнээс дээш боловсролтой иргэд нийт судалгаанд хамрагдагсдын 70 шахам хувийг эзэлж байгаа нь хөдөлгөөнт хүн ам харьцангуй өндөр боловсролтой бүлэг болохыг харуулна. Судалгаанд хөдөлгөөнт хүн амыг хамруулахдаа, НҮБХАС ын хөдөлгөөнт хүн амтай ажиллах стратегийн дагуу, галт тэргээр зорчиж байгаа хөдөлгөөнт иргэдээс түүвэрлэх аргачлалыг ашигласан нь боловсролын түвшин өндөр гарахад нөлөөлсөн байж болзошгүй юм. Хөдөлгөөнт хүн амын дунд хувиараа хөдөлмөр эрхлэгсэд давамгайлж байна.ажил эрхлэлтийн байдлыг харахад жижиг наймаа худалдаа эрхэлдэг, үйлчилгээний салбарт ажилладаг, такси болон хувиараа тээвэр хийдэг иргэд нийт судалгаанд хамрагдагсдын бараг 50% нь болж байна. Өөрөөр хэлбэл судалгаанд хамрагдсан хөдөлгөөнт хүн амын дийлэнх нь хувиараа хөдөлмөр эрхлэгсэд байлаа. Хүйсийн онцлогоос хамааран тэдний хөдөлмөр эрхлэлтийн байдалд ялгаа харагдаж байна. Эрчүүд, такси, хувийн тээвэр болон уул уурхайн салбарт ажиллах гэх мэт хөдөлмөр эрхлэх зорилгоор хөдөлгөөнт байдалтай амьдардаг бол эмэгтэйчүүд, жижиг наймаа, үйлчилгээ эрхлэхийн тулд хөдөлгөөнт байдалд орох нь давамгайлж байна. Судалгаанд оюутан сурагчид маш бага хувьтай оролцсон нь тэд хөдөлгөөнд бага оролцдог гэсэн үг хараахан биш байх гэж таамаглаж байна. Судалгааны мэдээлэл цуглуулах шат нь оюутан сурагчдын хичээл үргэлжилж байх үетэй давхацсан учраас тэдний хөдөлгөөний эрчим бага байсан байж болзошгүй. Хөдөлгөөнт хүн амын 42,9% нь байнгын бэлгийн хавьтагчгүй байна. Гэрлэлтийн байдлын хувьд, гэрлэсэн болон хамтран амьдрагчтай гэсэн хариултууд нь нийлээд (бэлгийн тогтмол хавьтагчтай) 57,1%, гэрлээгүй, салсан, бэлбэсэн, тусдаа амьдардаг гэсэн хариултууд нь нийлээд(бэлгийн тогтмол хавьтагчгүй) 42,9%-тай байгаа юм. Хөдөлгөөнт хүн ам нь харьцангуй өндөр орлоготой бүлэг байна.тэдний 27,5% нь хүртэлх төгрөгийн орлоготой, 72,5% нь аас дээш төгрөгний өрхийн орлоготой байгаа нь судалгааны бусад бүлэгтэй харьцуулахад харьцангуй өндөр орлоготой бүлэг болохыг харуулна. ҮСХ-оос гаргасан мэдээллээр 2012 оны жилийн эцсийн байдлаар нэг өрхийн сарын дундаж орлого 827,6 мянган төгрөгт хүрчээ. Жилийн өмнө энэ тоо 586,7 мянган төгрөг байсан байна. Судалгаанд хамрагдсан хөдөлгөөнт хүн амын өрхийн сарын дундаж орлогыг дунджилбал төгрөг болж байна. Хөдөлгөөн хүн амын өрхийнх нь сарын дундаж орлого өндөр гарч байгаа нь тэднийг орлого өндөртэй бүлэг болохыг баталж байна. Өрхийн сарын дундаж орлогын голч (медиан) нь байлаа. 47

49 4.2. Хөдөлгөөний хэв шинж. Хүснэгт 24. Хөдөлгөөнт хүн амын хөдөлгөөний хэв шинж. Үндсэн үзүүлэлтүүд Үндсэн үзүүлэлтүүд Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт Гэр бүлийнхэнтэйгээ амьдардаг эсэх Гэр бүлийнхэнтэйгээ хамт амьдардаг 68,9% 68,8% 68,8% Гэр бүлийнхнээсээ тусдаа амьдардаг 14,6% 17,6% 16,2% Гэртээ байнга очиж ирдэг 8,6% 11,9% 10,4% Гэрийнхэн маань байнга ирж очдог 3,3% 0,0% 1,5% Бусад 4,6% 1,7% 3,1% Гэр бүлээсээ тусдаа байдаг дундаж хугацаа Долоо хоногоор 26,4% 33,8% 30,3% Сараар 37,1% 29,9% 33,3% Улирлаар 14,3% 11,7% 12,9% Хагас жилээр 12,9% 11,7% 12,2% Илүү урт хугацаагаар 9,3% 13,0% 11,2% Гадаад улс руу зорчдог байдал Сардаа нэг болон түүнээс олон удаа 21,6% 27,7% 24,8% Улиралд 1-2 удаа 16,3% 18,1% 17,3% Хагас жил тутамд 1-2 удаа 11,8% 9,0% 10,3% Жилдээ ганц удаа 13,7% 13,0% 13,3% Огт зорчиж байгаагүй 36,6% 32,2% 34,2% Ажлын шаардлагаар удаан хугацаагаар гэрээсээ хол байх тохиолдол гардаг эсэх Тийм 98,7% 96,6% 97,6% Үгүй 1,3% 3,4% 2,4% Хөдөлгөөнт хүн амын дунд албан ѐсны хаягаасаа өөр газар амьдардаг иргэд олон байна. Хөдөлгөөнт хүн амын гол тодорхойлох шинж нь өрх гэрээсээ тодорхой хугацаагаар хол байх явдал болно. Хөдөлгөөнт байдлыг тодорхойлох үүднээс албан ѐсны хаяг ба одоогийн амьдарч буй газрынх нь хаягийн зөрүүг тодруулан үзвэл 27,9% нь аймагхооронд шилжих хөдөлгөөн хийсэн байна. Цаашилбал аймаг, хотоо сольж шилжих хөдөлгөөн хийгээгүй ч аймаг дотроо шилжсэн эсэхийг тодруулахад, аймаг хот нь өөрчлөгдөөгүй байгаа хөдөлгөөнт хүн амын 36% нь аймаг, хот дотроо буюу сум дүүрэг дамжин түр шилжилт хийсэн байна. Энэхүү асуултад бүрэн хариулт өгсөн 297 хүнээс 83 хүн нь буюу 27,9% нь аймаг хот дамжин шилжих хөдөлгөөнд оролцдог, үлдсэн 214 хүний 36% нь буюу 77 хүн нь аймаг, хот дотроо хаягаа солин амьдарч байна.энэ 77 хүн нь нийт судалгаанд хамрагдагсдын 25,9% болно. Шилжилт хөдөлгөөний түвшин өндөр байна. Нийт судалгаанд хамрагдсан хөдөлгөөнт хүн амыг одоогийн амьдарч буй газраа хэр удаан хугацаанд оршиж сууж буйг тодруулж авч үзвэл, 1 сар хүртэлх хугацаанд 6,6%, 1 жил хүртэлх хугацаанд 17,2%, 1-3 жил хүртэлх хугацаанд 23,5%, 3-5 жил хүртэлх хугацаанд 10,8%, 5-аас дээш жилийн хугацаанд 41,9% нь амьдарч байна. Өөрөөр хэлбэл, сүүлийн 1 жилийн шилжилт хөдөлгөөнд 23,8% нь хамрагдсан, сүүлийн 5 жилийн шилжилт хөдөлгөөнд 58,1% нь хамрагдсан байгаа нь өндөр хувь юм. Ажлын шаардлагаар хөдөлгөөнт байдалд ордог байна. Судалгаанд хамрагдагчид судалгааны шалгуурын дагуу бүгд сүүлийн 12 сарын туршид нийтдээ нэг сараас илүү хугацаагаар гэрээсээ хол байсан хүмүүс юм. Тэд, ажлын шаардлагаар удаан хугацаагаар гэрээсээ хол байх шаардлага үүсдэг эсэхийг тодруулахад 97,3% нь тийм гэсэн хариулт өгсөн байна. Өөрөөр хэлбэл, өөрсдийнхөдөлгөөнт байдлыг ажлын шаардлагаар гэж тайлбарлажбайна. 48

50 Судалгаанд хамрагдагчид дунджаар ямар хугацаагаар гэрээсээ хол байдгийг тандахад долоо хоног болон сараар гэр бүлээсээ тусдаа байх шаардлага гардаг хүмүүс илүү жин дарж байна. Гэр бүлээсээ тусдаа байдаг хугацаа уртсах тусам нийт хөдөлгөөнт хүн амд эзлэх хувийн жин зүй ѐсоор буурч байна. Гэхдээ нийт судалгаанд хамрагдагсдын 3 хүн тутмын 1 нь бүтэн улирлаар болон түүнээс урт хугацаагаар гэр бүлээсээ тусдаа байхад хүрдэг нь харьцангуй өндөр хувь юм. Тэд ихэвчлэн хөдөлмөр эрхлэх сэдлээр уул уурхай зэрэг салбарт ажилладаг хүмүүс байна. Дунджаар 7 хоногоор гэрээсээ хол байх тохиолдол гардаг гэж хариулсан хүмүүсийн дийлэнх нь худалдаа наймаа эрхлэгчид болон үйлчилгээний ажилчид байлаа. 4.3.ХДХВ/ДОХ-ын талаарх ойлголт, мэдлэг Судалгаанд хамрагдсан хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх ойлголт мэдлэгийг, нэгдүгээрт, энэ талаар сонссон эсэх; хоѐрдугаарт, халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замыг зөв нэрлэж чадаж байгаа эсэх; гуравдугаарт, нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадаж байгаа эсэх; дөрөвдүгээрт, бүрэн цогц зөв мэдлэгтэй эсэх гэсэн үзүүлэлтээр хэмжиж дүгнэлээ. Хүснэгт 25 Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдлэг. Үндсэн үзүүлэлтүүд Үндсэн үзүүлэлтүүд Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт ХДХВ/ДОХ-ын талаар сонссон Тийм 95.4% 96.6% 96.0% Үгүй 4.6% 3.4% 4.0% БЗДХ-ын талаар сонссон Тийм 91.4% 93.2% 92.4% Үгүй 8.6% 6.8% 7.6% ХДХВ/ДОХ-ын халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замыг зөв нэрлэсэн Хоѐр аргыг зөв нэрлэсэн 58.5% 62.6% 60.7% Нэг аргыг зөв нэрлэж, нэг нь эргэлзсэн 17.0% 11.7% 14.2% Хоѐуланг нь эргэлзсэн 8.8% 9.9% 9.4% Нэг аргыг зөв нэрлэж, нөгөөг үгүйсгэсэн 10.2% 14.0% 12.3% Хоѐуланг үгүйсгэсэн 5.4% 1.8% 3.5% ХДХВ/ДОХ-ын талаарх нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан Нэг ч ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадаагүй 16.2% 14.7% 15.4% Нэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан 27.3% 22.0% 24.5% Хоѐр ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан 35.7% 35.0% 35.3% Гурван ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан 20.8% 28.2% 24.8% ХДХВ/ДОХ-ын талаарх цогц зөв мэдлэгтэй хүмүүсийн эзлэх хувь Нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан, халдвар дамжихаас сэргийлэх хоѐр аргыг зөв нэрлэсэн 14.9% 19.2% 17.2% Хөдөлгөөнт хүн амын дунд БЗДХ-ын талаар сонссон хувь харьцангуй бага байна. Судалгаанд хамрагдсан хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын талаар сонссон гэж хариулсан хувь нь үндэсний хэмжээнд хийгдсэн судалгааны дүнтэй ойролцоо дүнтэй байна. ХДХВ/ДОХ-ын талаар сонссон гэж хариулсан хувь өндөр байгаа ч БЗДХын талаар сонссон гэж хариулагсдын хувь түүнээс доогуур байна. Энэ байдал бусад судалгааны дүнтэй ойролцоо байна. Сүүлийн жилүүдэд ХДХВ/ДОХ-ын аюулын талаар, түүнээс урьдчилан сэргийлэх талаар хангалттай мэдээллийг цацаж байгаа боловч БЗДХ-ын талаарх мэдээлэл түүнээс бага байгаатай холбоотой гэж таамаглаж болно. ХДХВ/ДОХ-ын талаар сонссон эсэх болон БЗДХ-ын талаар сонссон эсэх нь 49

51 респондентуудын нас, хүйс болон боловсролын түвшнээс төдийлөн хамаарахгүй байна. ХДХВ/ДОХ-ын халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замыг сайн мэдэж байна. Бэлгийн замаар ХДХВ/ДОХ-ын халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замыг мэдэж байгаа эсэхийг тодруулахад хөдөлгөөнт хүн ам харьцангуй сайн мэдлэгтэй байна. Үүнийг дараах хүснэгтэд харуулав. Хүснэгт 26. Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замын талаарх мэдлэг, хүйсээр Үндсэн үзүүлэлтүүд Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт ХДХВ-ийн халдваргүй бэлгийн үнэнч нэг хавьтагчтай байснаар ХДХВ-ийн халдвар авах эрсдлийг бууруулна Тийм 71.2% 74.9% 73.2% Үгүй 10.5% 9.7% 10.1% Мэдэхгүй 18.3% 15.4% 16.8% Бэлгийн хавьталд орох бүртээ бэлгэвч хэрэглэснээр ХДХВ-ийн халдвараас сэргийлж чадна Тийм 67.3% 72.7% 70.2% Үгүй 13.7% 9.7% 11.6% Мэдэхгүй 19.0% 17.6% 18.2% Дээрх хоѐр үзүүлэлтийг нэгтгэн халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замыг хоѐуланг зөв нэрлэж байгаа бүлгийг тогтооход судалгаанд хамрагдагсдын 60,7% болж байгаа нь харьцангуй өндөр үзүүлэлт болно. Гэхдээ орчим хувь нь энэ талаар мэдэхгүй хэмээн хариулсан байгаа нь тийм ч бага хувь биш гэдгийг анхаарах шаардлагатай. Нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан хувь бага байна. Нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадаж байгаа эсэхийг гурван үзүүлэлтээр хэмжсэнийг дараах хүснэгтэд харуулав. Судалгаанд хамрагдсан хөдөлгөөнт хүн амын нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан хувь хангалтгүй байна. Хүснэгт 27. Хөдөлгөөнт хүн амын нийтлэг ташаа ойлголтын талаарх мэдлэг, хүйсээр Үндсэн үзүүлэлтүүд Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт Гаднаас харахад эрүүл хүн ХДХВ-ийн халдвартай байж болно 54.6% 66.5% 61.0% ХДХВ-ийн халдвар шумууланд хазуулахад дамжихгүй 38.2% 42.6% 40.5% ХДХВ-ийн халдвартай хүнтэй гар барих, хоолоо хувааж идэхэд халдвар 69.9% 68.8% 69.3% дамжихгүй Хөдөлгөөнт хүн ам, ялангуяа шумууланд хазуулахад ХДХВ халддаг эсэхэд ихээхэн эргэлзэнгүй хандаж байна. Үлдсэн хоѐр үзүүлэлтийн хувьд 50-аас дээш хувьтайгаар үгүйсгэж чадаж байгаа ч гэсэн энэ нь төдийлөн хангалттай биш байна.нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадаж байгаа эсэхийг гурван үзүүлэлтээр нэгтгэн дүгнэхэд гурван ойлголтыг гурвууланг үгүйсгэж чадсан респондентуудын эзлэх хувь харьцангуй доогуур байгаа юм. Цогц зөв мэдлэгтэй хүмүүсийн эзлэх хувь харьцангуй доогуур байна. ХДХВ-ийн халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замыг зөв нэрлэсэн эсэх хоѐр үзүүлэлт болон нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадаж байгаа эсэхийг харуулах гурван үзүүлэлтийг нэгтгээд ХДХВ/ДОХ-ын талаарх цогц зөв мэдлэгтэй эсэх гэсэн үндсэн шалгуурыг гаргаж байгаа. Судалгаанд хамрагдсан хөдөлгөөнт хүн амын дундах ХДХВ/ДОХ-ын 50

52 талаарх цогц зөв мэдлэгтэй хүмүүсийн эзлэх хувь 17,2% байгаа нь Харуулдан тандалтын судалгаа, ийн дүнтэй (24.0%) 13 харьцуулахад харьцангуй доогуур байна. 4.4.ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлага ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлагыг хоѐр чиглэлээр судалсан. ХДХВ/ДОХ ыг өвчнийх нь хувьд хэрхэн хандаж байгаа болон ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авсан хүнд хэрхэн хандах, өөрөөр хэлбэл ялгаварлан гадуурхах хандлага байгаа эсэхийг тандан судалсан дүнг энэ хэсэгт танилцуулна. Хүснэгт 28. Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлага. Үндсэн үзүүлэлтүүд, хүйсээр Үндсэн үзүүлэлтүүд Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт Би ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэлтэй. Учир нь надаас хамаарахгүй шалтгаанаар халдвар дамжиж болно. Санал нийлж байна 57.5% 58.4% 58.0% Санал нийлэхгүй байна 42.5% 41.6% 42.0% Би ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэлгүй. Учир нь би халдвар авах бүх эрсдлээс өөрийгөө сэргийлж чадна. Санал нийлж байна 54.9% 57.5% 56.3% Санал нийлэхгүй байна 45.1% 42.5% 43.7% Хүн бүр ХДХВ/ДОХ-ын шинжилгээг заавал өгөх ѐстой. Санал нийлж байна 77.1% 83.5% 80.5% Санал нийлэхгүй байна 22.9% 16.5% 19.5% ДОХ тусах нь гэмт хэрэг мөн. Санал нийлж байна 24.8% 26.3% 25.6% Санал нийлэхгүй байна 75.2% 73.7% 74.4% Биеэ үнэлэгчид, ЭБЭ, амьдрал ядуу, ариун цэвэр сахидаггүй хүмүүс л ДОХ тусдаг Санал нийлж байна 39.2% 38.6% 38.9% Санал нийлэхгүй байна 60.8% 61.4% 61.1% ХДХВ/ДОХ оор өвчилсөн хүмүүсийг тусгаарлах ѐстой. Санал нийлж байна 43.1% 38.6% 40.7% Санал нийлэхгүй байна 56.9% 61.4% 59.3% ХДХВ/ДОХ-ын талаарх эерэг хандлагатай Дөрвөн үзүүлэлтээр эерэг хандлага 25.3% 30.5% 28.1% Хэн нэгэн ДОХ-ын халдвар авсан гэдгийг мэдвэл хэвийн харилцана. Дэлгүүрийн худалдагч 32.5% 35.3% 33.9% Танай хөрш 49.7% 52.9% 51.4% Хамт ажилладаг хүн 50.3% 51.7% 51.1% Найз нөхөр 60.8% 61.5% 61.2% Гэр бүлийн гишүүн 53.2% 57.5% 55.5% Гэр бүлийн гишүүн тань ДОХ-ын халдвар авсан гэдгийг мэдвэл нууцлах уу? Тийм 44.2% 57.8% 51.4% Хэрвээ та ХДХВ-ийн халдвар авсан тохиолдолд гэр бүлийнхэндээ хэлэх үү? Тийм 51.9% 53.8% 52.9% Судалгаанд хамрагдагсдын 56,3% нь өөрийгөө ХДХВ-ийн эрсдэлгүй, халдвараас өөрийгөө сэргийлж чадна гэж хариулж байна. Энэ хувь ХДХВ-ийн халдвар бэлгийн замаар дамжихаас сэргийлэх арга замыг зөв нэрлэж байгаа хувьтай ойролцоо байна. Тэд халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замыг мэдэж байгаа учраас өөрсдийгөө бэлгийн замаар халдвар дамжихаас сэргийлж чадна гэж үзэж байгаа бололтой. Гэвч 58% нь надаас шалтгаалахгүйгээр халдвар дамжиж болно, тиймээс би халдвар авах эрсдэлтэй хэмээн хүлээн зөвшөөрч байна. Дээрх хоѐр үзүүлэлтийн хувьд аль алинд нь 13 ЭМЯ, 2010, Харуулан тандалтын судалгаа 51

53 бараг тал орчим хувь нь өөрсдийгөө эрсдэлтэй хэмээн үзэж байгаа нь ХДХВ/ДОХ өвчнөөс айх айдастай холбоотой гэж таамаглаж байна. Дараах дөрвөн асуултад хариулсан байдлаар нь хэв маягчилж, ХДХВ/ДОХ-д хандах хандлагыг тодруулсан. Үүнд: Хүн бүр ХДХВ/ДОХ-ын шинжилгээг заавал өгөх ѐстой юу? ДОХ тусах нь гэмт хэрэг мөн үү? Биеэ үнэлэгчид, ЭБЭ, амьдрал ядуу, ариун цэвэр сахидаггүй хүмүүс л ДОХ тусдаг уу? ХДХВ/ДОХ оор өвчилсөн хүмүүсийг тусгаарлах ѐстой юу? Бид, Хүн бүр ХДХВ/ДОХ-ын шинжилгээг заавал өгөх ѐстой, ДОХ тусах нь гэмт хэрэг биш, Биеэ үнэлэгчид, ЭБЭ, амьдрал ядуу, ариун цэвэр сахидаггүй хүмүүс л ДОХ тусдаг юм биш, ХДХВ/ДОХ оор өвчилсөн хүмүүсийг тусгаарлах албагүй гэж хариулсан хариултуудыг эерэг хандлагатай гэж үзлээ. (Энэ талаар өмнөх бүлгээс дэлгэрүүлж харна уу) Хүснэгт 29 Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлагын хэв шинж Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХын талаарх эерэг хандлага Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт Бүх асуудлаар сөрөг хандлагатай 2.6% 1.7% 2.1% 1 асуудлаар эерэг хандлагатай 14.9% 14.7% 14.8% 2 асуудлаар эерэг хандлагатай 19.5% 18.1% 18.7% 3 асуудлаар эерэг хандлагатай 37.7% 35.0% 36.3% 4 асуудлаар эерэг хандлагатай 25.3% 30.5% 28.1% Судалгаанд хамрагдсан хөдөлгөөнт хүн амын дөнгөж 28,1% нь ХДХВ-ийн талаар цогц эерэг хандлагатай байна. Бид мөн ХДХВ/ДОХ-той хүнд хандах хандлагыг болзмол байдлаар тодуулан судалсан. Дүрс 9. Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-той хүнд хандах хандлага Гэр бүлийн гишүүн 55.50% 37.2% 7.3% Найз нөхөр 61.20% 32.4% 6.4% Хамт ажилладаг хүн 51.10% 41.0% 8.0% Танай хөрш 51.40% 39.8% 8.9% Дэлгүүрийн худалдагч 33.90% 46.8% 19.3% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Тийм Мэдэхгүй Үгүй ХДХВ/ДОХ-той хүнд хандах сөрөг хандлага социал зай холдох үед нэмэгдэж, социал зай ойртох үед буурдаг. Энэ зүй тогтол судалгаанд хамрагдсан хөдөлгөөнт хүн амын хувьд ажиглагдсангүй. Хэрэв таны танил ойр дотныхны хэн нэг нь ХДХВ-ийн халдвар авсан байвал, хэрхэн харилцахаа мэдэхгүй байна гэж хариулагсдын хувь тухайн танил нь хэн байхаас үл хамааран нэлээд өндөр хувьтай байна. Өөрөөр хэлбэл тэдэнд хэрхэн хандахаа сайн мэдэхгүй, ялгаварлан гадуурхаж магадгүй байдалтай байна. 52

54 4.5.ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авахад нөлөөлж болзошгүй хүчин зүйлс ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авахад нөлөөлж болзошгүй хүчин зүйлс гэдэгт согтууруулах ундаа, мансууруулах бодисийн хэрэглээ, хөдөлгөөнт байдал зэргийг хамруулж үзсэн. Хүснэгт 30 Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авахад нөлөөлж бозошгүй хүчин зүйлс. Үндсэн үзүүлэлтүүд Үндсэн үзүүлэлтүүд Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт Согтууруулах ундаа хэрэглэдэг давтамж Огт хэрэглэдэггүй 16,2% 24,7% 20,7% Баяр ѐслолоор л хэрэглэдэг 42,2% 55,7% 49,4% Сард нэг болон түүнээс бага 26,6% 16,1% 21,0% Долоо хоногт нэг л өдөр 9,1% 2,9% 5,8% Долоо хоногт 2-3 өдөр 1,9% 0,6% 1.2% Долоо хоногт 4-6 өдөр 0,6% 0% 0,3% Өдөр бүр 3,2% 0% 1,5% Архийг хэрэглэдэг хэмжээ Амсах төдий 18.5% 25.6% 22,1% Тохируулж хэрэглэдэг 51.5% 63,9% 57.8% Орчноос бага зэрэг хөндийртлөө 20% 9,8% 14,8% Баримжаагаа алдатлаа 6.2% 0% 3.0% Өөрийгөө хянаж чадахгүй болтлоо 3,8% 0,8% 2,3% Хөдөлгөөнт байдал Долоо хоногоор 26,4% 33.8% 30.3% Сараар 37,1% 29.9% 33.3% Улирлаар 14,3% 11.7% 12.9% Хагас жилээр 12,9% 11.7% 12.2% Илүү урт хугацаагаар 9.3% 13% 11.2% Мансууруулах бодисийн хэрэглээ Судсаар тарьдаг 2% 0,6% 1,2% Үнэртдэг 3,9% 1,2% 2,5% Татдаг 2.6% 1,2% 1,9% Уудаг 0,7% 0% 0,3% Хэрэглэдэггүй 91,4% 97.1% 94,4% Хөдөлгөөнт хүн амын дунд мансууруулах бодис хэрэглэх бодит эрсдэл байна. Ямар нэгэн хэлбэрээр мансууруулах бодис хэрэглэж байсан тохиолдол манай судалгаанд хамрагдсан респондентуудын дунд багагүй байна. Эрэгтэйчүүдийн хувь (8,6%) эмэгтэйчүүдийнхээс (2.9%)3 дахин их байна. Харин чанарын судалгааны явцад мансууруулах бодис хэрэглэж үзсэн нэг тохиолдол илэрсэн. Энэ нь наймаа эрхэлдэг эрэгтэй Эрээн рүү бараагаа татахаар очих үедээ нэг удаа сонирхож хэрэглэж үзсэн байна. Ер нь Эрээнд мансууруулах бодис элбэг байдаг бөгөөд хятадууд төдийгүй явуулын монголчуудын дунд хэрэглээ өндөр байдаг хэмээн бусад зорилтот бүлгийн судалгааны явцад дурдагдсан. (ЭБҮ-тэй хийх ганцаарчилсан ярилцлага, Эрээн) Энэ нь ХХА-ын дунд мансууруулах бодисын хэрэглээ өсөх бодит эрсдэл байгааг харуулж байгаа юм. Эрчүүд согтууруулах ундааг илүү хэрэглэдэг, тэр хэрээр эрсдэлд өртөх магадлалтай байна. Согтууруулах ундаа хэрэглэх давтамж өсөх хэрээр тэр бүлэгт эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь өсөж байгааг харж болно. Архи согтууруулах ундааныхэрэглээг илүү бодитоор хэмжихийн тулд хэрэглэж байгаа согтууруулах ундааны хэрэглээг нэгжид шилжүүлэх аргыг ашигласан. Судалгаанд 53

55 хамрагдагсдын архи, согтууруулах ундааг ихэвчлэн ямар хэмжээгээр хэрэглэж байгааг хэмжихэд дараах байдалтай байна. Дүрс 10. Хөдөлгөөнт хүн амын архины хэрэглээ, хүйсээр 35.4% 43.7% 27.7% 23.0% 16.2% 39.5% 10.0% 16.4% 15.6% 15.1% 5.4% 21.5% 15.1% 5.4% 3.5% 1.6% 3.5% 1.6% болон түүнээс дээш Эрэгтэй Нийт Эмэгтэй Дээрх дүрсээс согтууруулах ундааны хэмжээ ихсэх тутам эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь эмэгтэйчүүдийнхээс харьцангуй өндөр болж байгааг харж болно. Ганцаарчилсан ярилцлагад хамрагдсан 31 ХХА-ын нэг нь л архи, согтууруулах ундаа хэрэглэдэггүй гэж хариулсан байлаа. Хүйсийн хувьд ярилцлага өгсөн 12 эрэгтэй бүгд согтууруулах ундаа хэрэглэдэг гэсэн бол 18 эмэгтэйн 1 нь согтууруулах ундаа хэрэглэдэггүй гэсэн байна. Дүрс 11. Хөдөлгөөнт хүн амын согтууруулах ундаа хэрэглэх шалтгаан Амарч байхдаа Найз нөхөдтэйгөө Баяр ѐслолоор бага хэмжээгээр Ажлын шаардлагаар аардлагаар Өөрөө хүсээд 54

56 Дүрс 11-ээс харахад ганцаарчилсан ярилцлагад хамрагдагсдын 19 нь баяр ѐслолын үеэр, 11 нь найз нөхөдтэйгөө байхдаа согтууруулах ундаа хэрэглэдэг гэсэн мэдээлэл өгчээ. Дээрх дүрсээс мөн баяр ѐслолын үеэр, амарч байхдаа эсвэл найз нөхөдтэйгөө согтууруулах ундаа хэрэглэдэг болохыг харж болно. Баяр ѐслолын үеэр согтууруулах ундаа хэрэглэнэ гэдэгт айлын хурим найр, төрсөн өдөр гэх мэтэд уригдсан үедээ бага хэмжээгээр хэрэглэдэг гэсэн хариултуудыг хамруулан үзсэн. Харин ажлын шаардлагаар гэдэг нь ажлын шугамаар ямар нэгэн албан ѐсны хүлээн авалтын үед бага хэмжээгээр хэрэглэдэг гэсэн хариултыг хамруулсан. Шигтгээ1: Архи согтууруулах ундаа бол хэрэглэнэ. Найз нөхөдтэйгөө ч юм уу ажлын стресс тайлах зорилгоор гэх мэт дандаа биш ч гэсэн ер нь баар цэнгээний газар орно.(хөдөлгөөнт хүн амын ярилцлага, Дорноговь, 22 ) Хэдий ярилцлагад хамрагдсан ХХА-ын дунд согтууруулах ундааны хэрэглээ өндөр байгаа ч тэд ажлынхаа үеэр ямар нэгэн байдлаар согтууруулах ундаа хэрэглэхээс зайлсхийдэг байна. Ялангуяа наймаачид өөрсдийн эд бараа, мөнгө төгрөгөө алдах эрсдэлтэй тул согтууруулах ундаа хэрэглэхээс зайлсхийдэг, харин тээврийн жолооч нар нь хот хооронд зорчигч болон ачаа тээвэрлэхдээ бусдын амь нас, эд хөрөнгийг хариуцаж байгаа учраас согтууруулах ундаа хэрэглэхээс зайлсхийдэг, дүрмээр хориотой, төрийн албан хаагчид болон хувийн хэвшлийн ажилчид нь ажил олгогчийн зүгээс хатуу хориглодог учир согтууруулах ундаа хэрэглэхээс зайлсхийдэг гэж хариулжээ. Ер нь ХХА нь ажилтай үедээ согтууруулах ундаа хэрэглэхээс аль болох зайлсхийдэг бөгөөд ажлаа дууссан тохиолдолд л хэрэглэх явдал гардаг байна. Шигтгээ2: Согтууруулах ундаа хэрэглэх үе байлгүй яахав. Ер нь урагшаа явж байгаа хүмүүс ялангуяа наймаачид бараг ховор доо. Яагаад гэвэл өөрөө мөнгөтэй явж байгаа, амьдралаараа дэнчин тавиад явж байгаа болохоор биеэ авч явах нь арай дээр л дээ. Бараагаа авсныхаа дараа бага зэрэг уух тохиолдол байна л даа.(хөдөлгөөнт хүн амын ярилцлага, Улаанбаатар) Нийт судалгаанд хамрагдагсдын гэрээсээ хол байх хугацаа урт байна. Өөрөөр хэлбэл нийт судалгаанд хамрагдагсдын 71,9 хувь нь сар болон түүнээс дээш хугацаагаар гэрээсээ бол байдаг байна. Энэ нь тохиолдлын бэлгийн хавьталд орох магадлалыг нэмэгдүүлэх магадлалтай юм. Хөдөлгөөнт хүн амын хөдөлгөөний дундаж хугацааг тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон байдалтай нь харьцуулж үзэхэд сарын хугацаатай гэрээс хол байдаг ХХА нь хамгийн их тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон буюу 27,7 хувьтай байна. Харин хагас жилээр гэрээсээ тусдаа байдаг ХХА-ын хувьд тохиолдлын бэлгийн хавьтал хамгийн бага түвшинд (19,4%) байна. Судалгаанд хамрагдагсдын хөдөлгөөний үргэлжлэх хугацаа болон тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон байдлыг харьцуулж үзэхэд урвуу хамаарал ажиглагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл ХХА-ын гэрээсээ тусдаа байх хугацаа их буюу хагас жил болон түүнээс их байх тохиолдолд тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон түвшин нь багасч байна. Хагас жил болон түүнээс илүү хугацаагаар гэрээсээ хол байхдаа тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон нийт 14 хүн байгаагийн 7 нь төрийн болон төсвийн байгууллагын ажилчид байна. (төрийн болон төсвийн байгууллагын ажилчин гэдэгт ихэвчлэн хилийн боомт дээр томилолтоор ажиллаж байгаа гааль, хилийн цэргийн албан хаагчид орсон болно) 55

57 Ганцаарчилсан ярилцлагад хамрагдагсдын хувьд мөн л ийм хамаарал ажиглагдаж байна. Тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон 17 хүний 8 нь нэг удаадаа 7 хүртэлх хоногоор гэрээсээ тусдаа байдаг байна. Шигтгээ3: Хариулт:Согтууруулах ундаа хэрэглээд бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэхгүй үе байдаг ч тэр нь зүгээр л бие биедээ таалагддаг, өмнө нь мөн бэлгийн хавьталд орж байсан тийм хүмүүс байдаг. Асуулт:Гэрээсээ хол байгаа үед нэгээс олон удаа өөр нэг хүнтэй бэлгийн хавьталд орж байсан гэсэн үг үү? Хариулт:Тийм. Асуулт:Нэг ѐсны энд байдаг бэлгийн хамтрагч гэж ойлгож болох уу? Хариулт:Бас яг тэгж хэлэхэд хэцүү л дээ. Хааяа нэг уулздаг юм. Бас өөр зүгээр тохиолдлын бэлгийн хавьталд орох үе бас байдаг. Хариулт:Ер нь бол 24 цаг ажиллаад 48 цаг амардаг. Ажлын нөхцөл боломжийн байдаг. Хөдөө газар л гэхээс бусдаар бол дажгүй. (ХХА-ын ярилцлага, Өмнөговь, Цогтцэций, 3) Чанарын болон тоон мэдээлэл цуглуулах үед энэхүү хамаарлыг бүрэн тайлбарлах мэдээлэл илрээгүй боловч уул уурхай ажилчид, хилийн боомтод томилолтоор ажиллаж буй төрийн албан хаагчид гэх мэт нэг газраа удаан хугацаагаар ажилладаг хүмүүс нь бэлгийн тогтмол хамтрагчтай болсон байх магадлалтай гэж таамаглаж байна. 4.6.ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авч болзошгүй эрсдэлт зан үйл 4.6.1Бэлгийн замаар ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэлт зан үйл Энэ хэсэгт хөдөлгөөнт хүн амын дунд ХДХВ/ДОХ-ын халдварыг бэлгийн замаар авах эрсдэл байгаа эсэхийг харуулсан болно. Хүснэгт 31. Хөдөлгөөнт хүн амын бэлгийн замаар ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авч болзошгүй эрсдэлт зан үйл. Үндсэн үзүүлэлтүүд Үндсэн үзүүлэлтүүд Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт Бэлгийн хавьталд анх орсон нас 17,9 20,4 19,25 Анх удаа бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч 22,4% 18,0% 20,1% хэрэглэсэн хувь Сүүлийн удаа бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч 21,4% 18,5% 19,9% хэрэглэсэн хувь Сүүлийн 12 сарын хугацаанд тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон хүмүүсийн хувь 33,3% 13,5% 22,8% Сүүлийн 12 сарын хугацаанд сүүлийн удаа 45,7% 34,9% 40,3% тохиолдлын бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн хувь Сүүлийн 12 сарын хугацаанд эрэгтэй хүнтэй бэлгийн хавьталд орсон хувь 2,8% (4тох.) Сүүлийн 12 сарын хугацаанд эрэгтэй хүнтэй бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн хувь 20% (1тох.) Сүүлийн 12 сарын хугацаанд эмэгтэй биеэ 9,7% үнэлэгчтэй бэлгийн хавьталд орсон хувь (14тох.) Сүүлийн 12 сарын хугацаанд эмэгтэй биеэ 64,3% үнэлэгчтэй бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч (5тох.) хэрэглэж байсан хувь Төлбөр авч бэлгийн хавьталд орсон хувь 4,7% (7тох.) 2,4% (4тох.) 3,5% (11тох.) 56

58 Дээрх хүснэгтээс харахад ХХА-ын дунд бэлгэвчийн хэрэглээний түвшин маш бага байгаа бөгөөд тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон ХХА харьцангуй өндөр түвшинд байгаа нь ХХА дунд ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэл өндөр байгааг харуулж байна. Сүүлийн 12 сарын хугацаанд 5 ХХА тутмын нэг нь тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон байна. Хүйсээр харьцуулан үзэхэд 3 эрэгтэй тутмын нэг нь сүүлийн 12 сарын хугацаанд тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон байна. Тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон ХХА-ын 56,7 хувь нь насныхан байна.тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон ХХА-ын 64 хувь нь байнгын бэлгийн хамтрагчтай (гэрлэсэн 54,3%, хамтран амьдрагчтай 9,3%) байгаа нь эрсдэлийг нэмэгдүүлж байна. ХХА-ын 40,3 хувь нь сүүлийн удаа тохиолдлын бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн байна. Тохиолдлын бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвчийг байнга хэрэглэдэг эсэхийг тодруулахад 28,2 хувь нь тогтмол, 37,5 хувь нь заримдаа, 34,3 хувь нь огт хэрэглэдэггүй гэсэн байна. Тохиолдлын бэлгийн хавьталд хамгийн их орж байгаа бүлгүүд болох насныхны бэлгэвчийн хэрэглээ судалгааны дунджаас хоѐр дахин бага (14,3%), харин насныхны хувьд бэлгэвчийн хэрэглээ нь судалгааны дунджаас 6,9 хувиар илүү байна. Чанарын судалгаанд хамрагдагсдын 17 нь гэрээсээ хол байхдаа тохиолдлын бэлгийн хавьталд орж байсан байна. Ганцаарчилсан ярицлаганд хамрагдсан 3 эрэгтэй тутмын хоѐр нь тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон бол 19 эмэгтэйгийн 6 нь тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон хэмээн хариулсан байна. Тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон эрэгтэйчүүдийн 5 нь согтууруулах ундаа хэрэглэсэн, тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон эмэгтэйчүүдийн ь 4 нь мөн согтууруулах ундаа хэрэглэсэн байжээ. Тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон эдгээр 17 тохиолдлын 6 нь бэлгэвч хэрэглээгүй байна. Эдгээр 6 тохиолдлын хоѐр нь эмэгтэй, дөрөв нь эрэгтэй байлаа. Мөн ярилцлагад оролцсон 31 хүний дөрөв нь БЗДХ тусч байсан бөгөөд энэ дөрвөн хүний 3 нь тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон байна. Харин эдгээр 3 хүний 2 нь бэлгэвчгүйгээр тохиолдлын бэлгийн хавьталд орж байжээ. Чанарын мэдээллийн дээрх үр дүнгүүд нь ХХА-ын дунд бэлгийн замаар ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэл өндөр байгааг харуулж байна. Үүнээс гадна тохиолдлын бэлгийн хавьталд орж байгаа эрэгтэйчүүдийн зарим хэсэг нь тохиолдлын бэлгийн хавьтал болбайх ѐстой зүйл гэж үзэж байлаа. Мөн анхны болон сүүлийн бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн байдлын түвшин маш доогуур байна. Насаар нь авч үзэхэд 30-аас дээш насныхны анхны бэлгийн хавьтлын үеийн бэлгэвчийн хэрэглээ дунджаар 10,7 хувь, сүүлийн бэлгийн хавьтлын үеийн бэлгэвчийн хэрэглээ 11,2 хувь байгаа нь маш доогуур үзүүлэлт юм. Эдгээр насныхантай харьцуулахад насныхны анх бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн хувь нь 3 дахин их (30,1%), сүүлийн бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн хувь нь 2,5 дахин их (27,1%) байна. Сүүлийн бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн 63 хүний 36,5 хувь нь БЗДХ/ХДХВ/ДОХ-оос сэргийлэх зорилгоор 58,7 хувь нь жирэмслэлтээс сэргийлэх зорилгоор бэлгэвч хэрэглэсэн байна. 57

59 Судалгаанд хамрагдсан ХХА-ын 3,5 хувь нь буюу 11 хүн ямар нэгэн төлбөр авч бэлгийн харьцаанд орж байсан гэсэн байна. Үүнийг орлоготой болон насны бүлэгтэй нь харьцуулан үзэхэд ямар нэгэн шууд хамаарал ажиглагдсангүй. Судалгаанд хамрагдсан 154 эрэгтэй ХХА-ын 4 нь сүүлийн 12 сарын хугацаанд эрэгтэй хүнтэй бэлгийн хавьталд орсон бол 14 нь мөн хугацаанд эмэгтэй биеэ үнэлэгчтэй бэлгийн хавьталд орсон байна. Эдгээр хоѐр төрлийн эрсдэлт бэлгийн хавьталд орсон хүмүүсийн бэлгэвчийн хэрэглээний түвшин хангалтгүй байгаагхүснэгт 31 ээс харж болно ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах бусад эрсдэлт зан үйл Энэ хэсэгт хөдөлгөөнт хүн амын дунд мансууруулах бодис судсаар тарих, мэс ажилбарт орох гэх мэт бэлгийн бус замаар ХДХВ/ДОХ-ын халдвар дамжих эрсдэл байгаа эсэхийг шинжилсэнболно. Хүснэгт 32 ХХА-ын ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах бусад эрсдэлт зан үйл. Үндсэн үзүүлэлтүүд Үндсэн үзүүлэлтүүд Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт Мансууруулах бодис судсаар тарьж хэрэглэх 2,0% (3тох.) 0,6% (1тох.) 1,2% (4тох.) Сүүлийн 12 сард шүдээ, авахуулах, тарилга дусал, мэс засал хийлгэх гэх мэт арьс салст гэмтээх ажилбарт хамрагдагсан 26,0% (40тох.) 34,7% (60тох.) 30,6% (100тох.) Сүүлийн 12 сард шүдээ, авахуулах, тарилга дусал, мэс засал хийлгэх гэх мэт арьс салст гэмтээх ажилбарт хамрагдахдаа багаж хэрэгслийн ариун байдалд хяналт тавьсан Сүүлийн 12 сард чих цоолуулах, шивээс хийлгэх, хөмсөг болон уруул шивүүлэх зэрэг арьс салст гэмтээх гоо сайхны мэс ажилбар хийлгэсэн Сүүлийн 12 сард чих цоолуулах, шивээс хийлгэх, хөмсөг болон уруул шивүүлэх зэрэг арьс салст гэмтээх гоо сайхны мэс ажилбар хийлгэхдээ багаж хэрэгслийн ариун байдалд хяналт тавьсан 35,0% (14тох.) 9,1% (14тох.) 61,5% (8тох.) 57,9% (33тох.) 13,2% (23тох.) 34,8% (8тох.) 48,5% (47тох.) 11,3% (37тох.) 44,4% (16тох.) Хүснэгт 32-оос харахад ХХА-ын дунд бэлгийн бус замаар ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэл багагүй байна. Судалгаанд хамрагдагсдын 19 нь ямар нэгэн байдлаар мансууруулах бодис хэрэглэсэн гэж хариулсан бөгөөд эдгээрийн 4 нь судсаар тарьж хэрэглэсэн байна. Харин гурван ХХА тутмын нэг нь ямар нэгэн арьс салст гэмтээх мэс ажилбарт хамрагдсан бөгөөд тэдгээрийн тал хүрэхгүй хувь нь л багаж хэрэгслийн ариун байдалд хяналт тавьсан байна. Гоо сайхны мэс ажилбарт судалгаанд хамрагдагсдын аравны нэг нь хамрагдсан бөгөөд тэдгээрийн мөн л тал хүрэхгүй хувь нь багаж хэрэгслийн ариун байдалд хяналт тавьсан байна. Арьс салст гэмтээх аливаа төрлийн мэс ажилбарт эмэгтэйчүүд илүү хамрагджээ. Шүд авахуулах, тарилга, дусал, хийлгэх гэх мэт арьс салст гэмтээх мэс ажилбарт хамрагдагсдын хувьд насны бүлэгтэй ямар нэгэн хамаарал ажиглагдсангүй. Харин гоо сайхны мэс ажилбарт хамрагдагсдын хувьд насныхны хамрагдсан байдал хамгийн өндөр хувьтай байна (28,6%). 58

60 4.6.3.Хөдөлгөөнт хүн амын эрсдэлт зан үйлийн хэв шинж Энэ хэсэгт дээр дурьдсан ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авахад нөлөөлж болзошгүй хүчин зүйлс, болон ХДХВ/ДОХ-ын халдвар авах эрсдэлт зан үйлийг нэгтгэн дүгнэж ХХА-ыг эрсдэлт байдлынх нь хувьд хэв шинжид оруулсан юм. Ингэхдээ дараах хүчин зүйлс болон эрсдэлт зан үйлийг авч үзсэн болно.үүнд: Архи, согтууруулах ундаа хэрэглэдэг хэмжээ, Мансууруулах бодисын хэрэглээ, Мансууруулах бодис судсаар тарьж хэрэглэдэг эсэх, Арьс салст гэмтээх ажилбарт хамрагдсан эсэх, Гоо сайхны мэс ажилбарт хамрагдсан эсэх, Тохиолдлын бэлгийн хавьталд орж байсан эсэх, Тохиолдлын бэлгийн хавьталд сүүлийн удаа орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн эсэх, Сүүлийн 12 сарын хугацаанд тохиолдлын бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч тогтмол хэрэглэж байсан эсэх. Дүрс 12 ХХА-ын эрсдэлт зан үйлийн хэв шинж, насны ангиллаар Эрсдэл өндөртэй бүлэг Эрсдэлтэй бүлэг Эрсдэл багатай бүлэг Огт эрсдэлгүй бүлэг 0.00% 2.50% 0.00% 0.00% 1.40% 2.40% 25.00% 8.70% 22.50% 28.30% 31.70% 20.80% 18.10% 12.50% 26.10% 17.50% 23.90% 26.80% 12.50% 13.30% 12.50% 65.20% 57.50% 47.80% 41.50% 65.30% 66.30% 50.00% 0.00% 10.00% 20.00% 30.00% 40.00% 50.00% 60.00% 70.00% 45-49насны насны насны насны насны иасны насны Боловсруулалтын үр дүнгээс харахад хэт эрсдэлтэй бүлэг буюу 7-8 эрсдэлт зан үйлтэй хүн огт байхгүй, харин өндөр эрсдэлтэй буюу 5-6 эрсдэлт зан үйлтэй бүлэгт 1,8 хувь нь хамрагдаж байна. Гэсэн хэдий ч огт эрсдэлгүй бүлгийн эзлэх хувь 17,5 байгаа нь төдий л өндөр үзүүлэлт биш юм. Судалгаанд хамрагдагсдын талаас илүү хувь нь эрсдэл багатай бүлэгт хамрагдаж байна (58,4%). 59

61 Дүрс 13. ХХА-ын эрсдэлт зан үйлийн хэв шинж, хүйсээр 70% 60% 50% 61.60% 58.60% 55.20% 40% 30% 20% 10% 0% 20.30% 17.50% 14.30% 27.30% 22.10% 17.50% 3.20% 1.80% 0.60% Огт эрсдэлгүй бүлэг Эрсдэл багатай бүлэг Эрсдэлтэй бүлэг Өндөр эрсдэлтэй Эрэгтэй бүлэг Эмэгтэй Дээрх дүрсээс эрсдэлт байдал нь хүйсээс шууд хамааралтай байгааг харж болно. Огт эрсдэлгүй болон, эрсдэл багатай бүлэгт эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувийн жин өндөр байгаа бөгөөд эрсдэлт байдал нэмэгдэх тусам жин нь багасаж байна. 4.7.Эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээтэй холбоотой зан үйл Энэ хэсэгт хөдөлгөөнт хүн амын эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйлийн талаар шинжиллээ. Эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйлийг гурван асуудлаар тодруулсныг доорх хүснэгтэд харуулав Хүснэгт 33. ХХА-ын эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйл, хүйсээр Үндсэн үзүүлэлтүүд Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт Эрүүл амьдралын талаар сонирхож уншдаг 63,8% 85,1% 75,2% Амьдралдаа эрүүл амьдралын арга барилыг 60,8% 80,8% 71,4% хэрэгжүүлэх гэж хичээдэг Сүүлийн 12 сард эмчид үзүүлсэн 52,6% 67,1% 60,3% Ер нь сумын багийн эмчдээ хандаж үйлчлүүлдэг 43,4% 60,6% 52,5% Сүүлийн 12 сард ямар нэг өвчин тусч бие хямарсан 33,3% 37,4% 35,5% Судалгааны үр дүнгээс харахад ХХА-ын дийлэнхи хувь нь эрүүл амьдралын арга барилыг хэрэгжүүлэх гэж хичээж, энэ талаар сонирхож уншдаг боловч, эмч, эмнэлэгийн байгууллагад тогтмол хандаж үйлчлүүлдэг хувь төдийлөн өндөр байж чадахгүй байна. ХХА-ын эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйлийг өмнө дэвшүүлсэн 3 асуултаар хэмжихэд нийт судалгаанд хамрагдагсдын 48,9 хувь бүх гурван асуултад эерэг хариулт өгсөн байна. Эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйл нь эмэгтэйчүүдийн хувьд илүү хэвшсэн байгаа нь Дүрс 14-аас харагдаж байна. 60

62 Дүрс 14ХХА-ын эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйл, хүйсээр 60.00% 50.00% 40.00% 55.40% 48.90% 41.60% 30.00% 20.00% 10.00% 0.00% 24.00% 16.90% 10.70% 18.20% 11.80% 6.20% 27.70% 22.40% 16.20% 0 1 Эрэгтэй 2 3 Эмэгтэй Харин ХХА-ын эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйлийг эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний хандлагатай нь харьцуулан харахад дараах байдалтай байна.эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйл төлөвшөөгүй эсвэл бага төлөвшсөн ХХА нь аливаа эрүүл мэндийн тусламж хэрэгцээтэй үед гэр бүл, найз нөхөддөө ханддах хандлага давамгайлж байгаа. Харин эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйл илүүтэй төлөвшсөн ХХА нь улсын эмнэлгийн байгууллагад хандах хандлага давамгай ажиглагдаж байна. Эрүүл байхыг эрэлхийлсэн зан үйл огт төлөвшөөгүй ХХА нь ямар ч төрлийн эрүүл мэндийн зөвлөгөө, тусламж хэрэгтэй тохиолдолд хувийн эмнэлэгт хандах хандлага бусад бүлгүүдээс өндөр байна. Аль ч бүлэг нь ТББ-уудад хандах хандлага бараг байхгүй байна. Чанарын судалгааны үр дүнгээс харахад 3 хүн тутмын нэг нь эрүүл мэндийн байгууллагад тогтмол ханддаг, 2 хүн тутмын нэг нь өвдсөн үедээ ханддаг гэсэн байна. Дүгнээд хэлэхэд ХХА-ын дийлэнхи хэсэг нь эрүүл амьдралын хэв маягийг хэрэгжүүлэх гэж хичээдэг ч эмнэлгийн үйлчилгээ зөвлөгөө тогтмол авах тал дээр учир дутагдалтай байна. Энэ нь тэдний ажлын онцлогтой холбоотой байх өндөр магадлалтай юм. Өөрөөр хэлбэл тэдний ажлын байр, зорчих цэгүүд болон, бусад хөдөлгөөнт газар нь эрүүл мэндийн байгууллагын хүртээмж муу байна. 61

63 4.8.Эрүүл мэндийн зөвлөгөө, үйлчилгээний эрэлт, хэрэгцээ, хүртээмж Энэ хэсэгт ХХА-ын дунд бэлгийн эрүүл мэндийн үйлчилгээний эрэлт, хэрэгцээ, хүртээмж ямар байгааг тодруулна. Хүснэгт 34. ХХА-ын эрүүл мэндийн зөвлөгөө, үйлчилгээний эрэлт, хэрэгцээ, хүртээмж. Үндсэн үзүүлэлтүүд Үндсэн үзүүлэлтүүд Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт Сүүлийн 12 сарын хугацаанд ХДХВ-ийн 34,6% 52,8% 44,4% халдвар дамжихаас урьдчилан сэргийлэх талаар ямар нэгэн мэдээлэл авсан хувь ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх 68,8% 66,1% 67,4% шинжилгээг хаана өгч болохыг мэддэг хувь Сүүлийн 12 сарын хугацаанд ХДХВ-ийн 23,4% 27,8% 25,8% халдвар илрүүлэх шигжилгээ хийлгэсэн хувь СДЗШ-ний төвөөр үйлчлүүлж байсан 18,4% 18,8% 18,6% хувь Сүүлийн 12 сард үнэгүй тараагдаж буй бэлгэвч авсан хувь 21,4% 19,0% 20,1% Бэлгэвчийн олдоц Олддоггүй 10,5% 5,9% 8,0% Маш хэцүү 7,2% 5,9% 6,5% Ер нь хэцүү 17,6% 17,6% 17,6% Ер нь хялбар 39,9% 48,8% 44,6% Маш хялбар 24,8% 21,8% 23,2% ХХА-ын дунд бэлгийн эрүүл мэндийн зөвлөгөө үйлчилгээний хүртээмж муу байна. Судалгаанд хамрагдагсдын 44,4 хувь нь л сүүлийн арван хоѐр сарын хугацаанд ХДХВийн халдвар дамжихаас урьдчилан сэргийлэх талаар ямар нэг мэдээлэл авсан байна. Давхардсан тоогоор ХХА-ын 81 хувь нь телевиз радиогоос, 58,9 хувь сонин сэтгүүлээс мэдээлэл авсан байна. Харин сургалт семинараас мэдээлэл авсан ХХА ам байхгүй байна. Хэдий тийм ч ХХА-ын 34,2 хувь нь сургалт семинарт хамрагдан мэдээлэл авахыг хүсдэг болох нь судалгааны үр дүнгээс харагдаж байна. Байнгын хөдөлгөөнд байдаг учир тэд тэр бүр сургалт семинар, үзлэг шинжилгээнд хамрагдаж чаддаггүй байна. Чанарын судалгааны явцад, ярилцлагад оролцсон ХХА нь тэдний ажлын байран дээр өдөрлөг, сургалт семинар зохион байгуулж хүмүүсийг бөөнөөр нь хамруулж байвал оролцохоос татгалзахгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Жишээлбэл, зах дээр наймаа эрхэлдэг ХХА-ын хувьд долоо хоногт нэг л өдөр амардаг учир, аливаа эрүүл мэндийн, зөвлөгөө үйлчилгээнд хамрагдахад хэцүү байдаг гээд, харин тэдний ажлын байран дээр зөвлөгөө өгч, үйчилгээ үзүүлэх өдөрлөг гэх мэт арга хэмжээ зохион байгуулагдвал талархалтай хүлээж авна гэдгээ илэрхийлж байсан байна. 62

64 Дүрс 15. ХХА-ын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдээлэл авсан болон авахыг хүсэж буй эх сурвалж Бусад Сонин сэтгүүл Биеэ үнэлдэг эмэгтэйчүүд Бэлгийн хос, хамтран амьдрагч Сургууль Зөвөлгөө өгөх утас Гарын авлага, сурталчилгааны материал Телевиз, радио Интернэт Найз нөхөд, хамаатан садан ТББ-ын ажилтан Сургалт семинар Үе тэнгийн сургагч Эмч эмнэлэгийн ажилтан 11.10% 5.5% 58.89% 41.8% 6.72% 5.2% 21.74% 11.5% 19.76% 6.7% 9.88% 26.1% 52.96% 46.7% 63.3% 43.87% 37.3% 37.55% 14.2% 17.79% 17.9% 0.00% 34.2% 24.11% 12.1% 48.22% 81.03% 79.1%.0% 10.0%20.0%30.0%40.0%50.0%60.0%70.0%80.0%90.0% Мэдээлэл авсан эх сурвалж Мэдээлэл авахыг хүсэж байгаа эх сурвалж ХХА нь гэртээ оройн цагаар телевиз үзэх, эсвэл галт тэрэг, машинаар зорчиж байхдаа сонин сэтгүүл унших гэх мэт байдлаар мэдээллийнхээ хэрэгцээг хангадаг байна. Гэвч ХХА-ын 79,1 хувь нь эмч эмнэлгийн ажилтан буюу мэргэжлийн хүнээс мэдээлэл авахыг хүсэж байгаа нь эерэг хандлага юм. Чанарын судалгааны үр дүн ч мөн үүнийг баталж байна. Ярилцлагад оролцсон хүмүүсээс 11 нь мэргэжлийн ажилтнаас мэдээлэл авах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн байна. Энэ нь олон нийтийн дунд байдаг янз бүрийн нийтлэг ташаа ойлголт тэднийг төөрөгдүүлдэгтэй холбоотой байж болох юм. Чанарын судалгаанд хамрагдагсдын 15 нь телевизээр мэдээлэл авахыг хүсэж байна гэсэн бөгөөд эдгээрийн 6 нь олон ангит кино хэлбэрээр, 5 цуврал нэвтгүүлэг хэлбэрээр байвал илүү сонирхоно гэж хариулсан байна. ХХА-ын 56,8 хувь нь MNB-г хамгийн их үздэг бол, 31,1 хувь ТВ9-г хамгийн их үздэг байна. Тиймээс мэдээлэл сурталчилгааг эдгээр сувгаар хийж болох юм. Мөн 14 нь галт тэрэг, машинаар зорчиж байхдаа DVD үзэх боломжтой, ийм байдлаар мэдээлэл авч болно гэсэн бол 4 хүн хилийн боомт дээр хүлээж байхдаа мэдээлэл авах сонирхолтой гэсэн байна. Дүрс 16. ХХА-ын мэдээлэл авахыг хүсэж байгаа үе Ажлын байран дээрээ байхдаа, 18.50% Хоолон гэрээр үйлчлүүлэхдээ, 4.80 % Бусад, 15.20% Галт тэргээр зорчиж байх үедээ, 17.00% Хил гарахаар хүлээх үедээ, 10.30% Машинаар зорчих үедээ, 8.30% Зочид буудалд саатахдаа, 13.60% Эмнэлэгийн үйлчилгээ авах үедээ, 46.10% 63

65 Асуулгын судалгаанд хамрагдагсдын 46,1% хувь нь эмнэлгийн үйлчилгээ авч байхдаа мэдээлэл авах хүсэлтэй байгаа нь тэдний мэргэжлийн хүнээс мэдээлэл авах сонирхолтой холбоотой байж болох юм. Ер нь хөдөлгөөнт хүн ам эрүүл мэндийн зөвлөгөө, мэдээллийг аль болох ажлынхаа чөлөө заваар, жишээлбэл гэртээ амарч байхдаа, галт тэргээр зорчиж байхдаа авах хүсэлтэй байна. Гэхдээ тэд мэдээллийг баталгаатай эх сурвалжаас буюу мэргэжлийн ажилтан, эмчээс авах хүсэлтэй байгааг харж болно. ХХА-ын 67,4 хувь халдвар илрүүлэх шинжилгээг хаана өгч болохыг мэддэг гэсэн байна. Хэдий тийм ч ердөө 25,8 хувь нь шинжилгээ хийлгэсэн байгаа нь доогуур үзүүлэлт юм. Шинжилгээ хийлгэсэн эдгээр хүмүүс нь хувийн эмнэлэг(31,3%), БЗДХ-ын кабинетаар(20,8%) хамгийн их үйлчлүүлсэн бол Сэтгэл амар төв (2,1%), СДЗШ-ний төвөөр (11,5%) хамгийн бага үйлчлүүлсэн байна. Шинжилгээнд хамрагдагсдын 60,2 хувь нь сайн дураараа, 21,5 хувь нь шаардлага гарсны улмаас шинжилгээ хийлгэсэн байна. Ажлын газраас шаардах, гадаадад зорчих, жирэмсэн болох, хагалгаа хийлгэх гэх мэт шаардлага гарсны улмаас хүмүүс шинжилгээ хийлгэсэн бөгөөд энэ дунд ажлаас шаардсан тохиолдол давамгайлж байна. Дүрс 17. ХХА-ын шинжилгээ хийлгэсэн болон хийлгэхийг хүсэж буй газар. 35.0% 31.3% 30.0% 25.0% 20.0% 15.0% 10.0% 5.0% 22.9% 17.2% 15.6% 11.5% 18.5% 24.8% 20.8% 2.1% 9.1% 18.8% 7.5% 0.0% Шинжилгээ хийлгэсэн Шинжилгээ хийлгэхийг хүсэж байгаа ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх шинжилгээг БЗДХ-ын кабинетад хийлгэх хүсэлтэй ХХА хамгийн олон байна. Ер нь ХХА-ын хувьд улсын эмнэлгээр үйлчлүүлэх оснирхол их байна. Чанарын судалгаанд оролцсон 31 хүний 17 нь улсын эмнэлэг, СДЗШ-ний төвөөр үйлчлүүлэх хүсэлтэй байгаа бол 13 нь хувийн эмнэлэгт хандахыг илүүд үзсэн байна. Нийт ярилцлагад оролцогчдын 15 нь эрүүл мэндийн үйлчилгээ авахад хүндрэл учирдаг гэсэн бол 5 нь хүндрэлгүй байдаг гэсэн байна. Харин 4 хүн одоогоор эмнэлгийн 64

66 байгууллагад хандаагүй гэжээ. Ер нь ХХА-ын хувьд ажлын нөхцөл байдал, чөлөөт цаг, зэргээс хамаараад эмнэлгийн үйлчилгээ авахад хүндрэлтэй байдаг байна. Зарим нэг оролцогчид улсын эмнэлэг дараалал ихтэй, үйлчлүүлэхэд уддаг, харин хувийн эмнэлэг илүү хурдан байдаг боловч өндөр үнэтэй байдаг гэсэн байна. Мөн зарим ХХА тэдний ажлын талбар буюу хөдөлгөөний бүсэд эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллага байхгүй, байлаа гэхэд хол гэх мэт хүндрэлүүд гардаг гэсэн байна. ХХА-ын 72,4 хувь нь өөрийн зорчиж байгаа газарт явуулын СДЗШ-ний төв байвал үйлчлүүлнэ гэж байна. ХХА-ын хувьд шаардлагатай үед бэлгэвч олоход харьцангуй хялбар байдаг нь судалгааны үр дүнгээс харагдаж байна. Гэхдээ судалгаанд хамрагдагсдын 8,0 хувь бэлгэвч олддоггүй, 24,1 хувь олоход хэцүү гэсэн байна. Чанарын мэдээлэл дээр ч бас 4 хүн бэлгэвчийн олдоц ховор, авахад хүндрэлтэй байдаг гэсэн байна. Энэ нь хөдөө орон нутагт, ХХА-ын хөдөлгөөний бүсэд (тухайлбал, хот хоорондын замд, галт тэргэнд, хөдөө сумдад) бэлгэвч худалдаалдаг газар ховор, заримд нь бүр огт байдаггүй учир тухайн нөхцөлд бэлгэвч олоход хүндрэл үүсдэг байна. ХХА-аас бэлгэвчийг худалдаж авдаг эсэхийг нь тодруулахад 43,3 хувь нь худалдаж авдаг, 8,9 хувь нь үнэгүй авдаг, 29,1 хувь янз бүр, 18,7 хувь нь огт хэрэглэдэггүй гэсэн байна. Худалдаж авахдаа 74,8 хувь нь эмийн сангаас, 22,3хувь нь дэлгүүрээс, 5,8 хувь нь өрх, багийн эмчээсээ худалдаж авдаг гэсэн байна. Чанарын судалгаанд хамрагдагсдын дийлэнхи хэсэг буюу 20 хүн мөн адил эмийн сангаас бэлгэвчээ худалдаж авдаг байна. Үнэгүй авдаг хүмүүсийн хувьд 45,1 хувь нь өрхийн эмнэлгээсээ, 14,1 хувь нь ТББ-с 9,5 хувь зочид буудлаас авдаг байна. Ер нь хөдөлгөөнт хүн амын хувьд тодорхой нэг байгууллага, компанид ажилладаг бол ажил олгогчийн зүгээс зохион байгуулсан үзлэг, шинжилгээнд хамрагдахаас биш, хувиараа хөдөлмөр эрхэлж буй хөдөлгөөнт хүн амд БЗДХ/ХДХВ/ДОХ-ын чиглэлийн төсөл хөтөлбөр төдийлөн хүрэхгүй байгаа дүр зураг ажиглагдаж байна. Энэ нь ярилцлагад оролцсон 31 хүний 11 нь зохион байгуулалттай үзлэг шинжилгээнд хамрагдсан, харин 10 нь энэ чиглэлийн төсөл хөтөлбөрт хамрагдах санал ирж байгаагүй гэсэн, харин 5 нь энэ чиглэлийн төсөл хөтөлбөр хаана явагддаг, хаанаас хэрэгжүүлдгийг ч мэдэхгүй байгаагаас харагдаж байна. Бүлгийн дүгнэлт БЗДХ-ын талаарх мэдээлэл бага байна: ХДХВ/ДОХ-ын талаар сонсож байсан хувь, БЗДХ-ын талаар сонсож байсан хувиас өндөр гарч байна. Үндэсний хэмжээнд хийгдэж буй олон судалгааны дүнгээр энэ хандлага давтагдаж байгаа юм. БЗДХ-ын талаарх ерөнхий мэдлэг мэдээлэл, сургалт сурталчилгааны ажил орхигдсон байж болзошгүй байна. Хөдөлгөөнт хүн ам, мэдээлэл муутай байна: ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдлэгт респондентуудын боловсролын түвшин тодорхой хэмжээгээр нөлөөлдөг. Гэтэл судалгаанд хамрагдсан хөдөлгөөнт хүн амын хувьд мэдэгдэхүйц ялгаа ажиглагдахгүй 65

67 байна. Энэ нь тэд боловсролын түвшнээс үл хамаараад нэгэн ижил түвшний мэдээлэлтэй, өөрөөр хэлбэл мэдээлэл муутай байгаатай холбоотой гэж дүгнэж болохоор байна. Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх мэдлэг доогуур байна:хөдөлгөөнт хүн амын дундах ХДХВ/ДОХ-ын талаарх цогц мэдлэгтэй хүмүүсийн эзлэх хувь харьцангуй доогуур байна. Бэлгийн замаар дамжихаас сэргийлэх арга замыг сайн мэдэж байгаа боловч нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэж чадсан хувь маш бага байна. Энэ нь хөдөлгөөнт хүн ам мэдээлэл муутайн дээр энэ төрлийн сургалтад төдийлөн хамрагддаггүй, сурталчилгааны материал тэдэнд хүрээгүй, зөвлөгөө авдаггүй болохыг харуулж байна. Тохиолдлын бэлгийн хавьталд орох эрсдэл өндөр байна. Хөдөлгөөнт хүмүүс ажлын шаардлагаар хөдөлгөөнт байдалд орохдоо гэр бүлийн анхдагч хяналтаас урт богино хугацаагаар гардаг. Үүнтэй холбоотойгоор тэдний тохиолдлын бэлгийн хавьталд орох магадлал нэмэгдэж, эрсдэл өндөрсдөг бөгөөд энэ нь батлагдаж байна. Тохиолдлын бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн хувь хангалтгүй байгаа нь халдвар авах өндөр эрсдэлтэй байгааг харуулна. Ялангуяа хөдөлгөөнт эрчүүд, согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ тохиолдлын бэлгийн хавьталд орсон хувь өндөр, энэ үедээ бэлгэвч хэрэглэхээс татгалздаг байдал нь өндөр эрсдэлийг дагуулж байна. ХДХВ/ДОХ-ын халдвар бэлгийн замаар дамжихаас сэргийлэх арга замыг мэдэж байгаа ч зан үйл нь эрсдэлтэй байна. Хөдөлгөөнт хүн амын, ХДХВ/ДОХ-ын халдвар бэлгийн замаар дамжихаас сэргийлэх арга замыг мэдэж байгаа хувь өндөр байгаа боловч хэрэг дээрээ ХДХВ/ДОХ-оос сэргийлэх дадал бүрэн төлөвшөөгүй, зан үйлийн хувьд эрсдэлтэй байна. Мэдлэг болон зан үйлийн хооронд зөрүүтэй байдал байсаар байна. Хөдөлгөөнт хүн амын ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлага эерэг биш байна. Үндэсний хэмжээнд хийгдсэн бусад судалгааны дүнтэй харьцуулахад ХДХВ/ДОХ-ын талаарх хандлага харьцангуй эерэг байгаа боловч, хангалттай эерэг биш, сөрөг хандлага давамгайлсаар байна. Хандлага эерэг эсэхэд боловсролын түвшний нөлөө бага байгаа нь мөн л мэдээллийн хязгаарлагдмал байдал, байнгын хөдөлгөөнт байдал, мэдээлэл олж авах цаг багатай байдаг зэрэг хөдөлгөөнт хүн амын үндсэн шинжтэй холбоотой гэж таамаглаж болно. Хөдөлгөөнт хүн ам нь эрүүл мэндийн зөвлөгөө, үйлчилгээ авах сонирхол өндөртэй байдаг боловч ажлын онцлог, хөдөлгөөнт байдал зэргээс хамааран хамрагдах боломж хомс байна. Эрүүл мэндийн байгууллагын очер их байдаг тул ажлаа алдахаас эмээн эрүүл мэндийн байгууллагаар үйлчлүүлдэггүй, ХДХВ/ДОХ-ын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагын талаарх мэдээлэл тэдэнд хүрэхгүй байна. Хөдөлгөөнт хүн амд хамгийн ойр мэдээллийн эх сурвалж нь телевиз радио, сонин сэтгүүл байна. Энэ нь мөн тэдний ажлын онцлог, хөдөлгөөний хэв шинжтэй холбоотой бөгөөд хөдөлгөөнд оролцох, хилээр нэвтрэхээр хүлээх, ажлын байран дээр байх, гэртээ амарч байх үед нь хамгийн ойр байдаг мэдээллийн эх сурвалжууд нь эдгээр хэрэгслүүд байдаг байна. 66

68 Санал зөвлөмж БЗДХ нь ХДХВ/ДОХ-той ижил замаар халдварладаг, эрсдэлт хүчин зүйл нь болж байдгийн зэрэгцээ урьдчилсан сэргийлэх арга зам нь ижил билээ. Иймээс ХДХВ/ДОХоос сэргийлэхэд чиглэсэн ЗҮӨХ-г явуулахдаа бусад БЗДХ-аас сэргийлэх асуудлыг давхар тусгаж байхыг санал болгож байна. Энэ зөвлөмж нь бусад судалгааны үр дүнтэй холбоотойгоор өмнө нь яригдаж байсан зүйл боловч анхааралдаа авахыгдахин зөвлөж байна. Хөдөлгөөнт хүн амд чиглэсэн ХДХВ/ДОХ-оос сэргийлэх ЗҮӨХ-г явуулахдаа тэдний онцлогт тохирсон мэдээллийн сувгийг сонгох шаардлагатай байна. Телевиз зэрэг хамгийн өргөн хэрэглэгддэг нийгмийн мэдээллийн хэрэгслүүд тэдэнд хүртээмжтэй биш байна. Хөдөлгөөнт хүн ам, баталгаатай эх сурвалжаас мэдээлэл авахыг хүсдэг, мэдээлэл авах эрэлт байгаа боловч хүртээмж бага байна. Мэргэжлийн эмч, мэргэжилтнүүд, тэдэнд хүрч очиж мэдээлэл хүргэвэл хүлээж авахад бэлэн байна. Тиймээс тэдний ажлын байран дээр сургалт сурталчилгааны материал тараах, хөдөлгөөний явцад сургалтад хамруулах, мэдээлэл олж авах боломжийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Тэдний зөвлөгөө, үйлчилгээнд хамрагдах идэвхи харьцангуй өндөр байгааг харгалзан тэдэнд хүрч ажиллах арга замыг сонгон ажиллах нь зүйтэй. Ингэхдээ тэдний ажлын байр, хөдөлгөөний суваг, түр сааталтын цэг зэрэгт нь ХДХВ/ДОХ-ын талаарх зөвөлгөө, мэдээллийг хүргэн ажиллах нь чухал. Галт тэргэнд, аяллын явцад нь мэдээлэл өгөх, сургалтад хамруулахдаа давтамжийг нь нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Жижиг наймаа эрхэлдэг болон үйлчилгээ эрхэлдэг хөдөлгөөнт хүмүүс сар хүртэлх давтамжтайгаар хөдөлгөөнд оролцдог. Галт тэргээр хөдөлгөөнд оролцож буй хөдөлгөөнт хүн амыг нэг удаа бүрэн хамруулсан сургалт мэдээллийг явуулахад дор хаяж нэг сарын тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулах шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл галт тэргээр зорчдог наймаачид, хөдөлгөөнт хүн амыг бүрэн хамруулахын тулд бүтэн сарын хугацаатай арга хэмжээг өдөр алгасалгүй явуулах шаардлагатай байна. Цаашид тэдэнд тасралтгүй мэдээлэл хүргэх, тогтвортой арга замыг олох хэрэгтэй ажээ. Нэг удаагийн арга хэмжээнд хамрагдах нь хангалтгүй учраас тодорхой давтамжтайгаар шаталсан арга хэмжээг явуулах хэрэгтэй. Хөдөлгөөнт хүн амд чиглэсэн ЗҮӨХ-г явуулахдаа тэдний өмнө нь сургалтад хамрагдсан эсэх, мэдээлэл авч байсан эсэхийг харгалзан ялгаатай, шат дараатай мэдээлэл, сургалтад хамруулж болох юм. Тодорхой давтамжтайгаар явуулах ЗҮӨХ, сарын аян, кампанит ажлаас бусад үед тогтмол үйл ажиллагаа явуулахдаа төмөр замын ажилчид, хилийн шалган, гаалийн ажилчидтай хамтран ажиллах боломжтой. Тухайн байгууллагуудтай хамтран ажиллах гэрээ санамж бичиг байгуулж, мэдээлэл сурталчилгааны материалаар хангах, тухайн байгууллагын ажилчдын үйл ажиллагааны нэг хэсэг болгож (гаалийн мэдүүлэгтэй нэгэн адил)чадвал үр дүнтэй байж болох юм. Хөдөлгөөнт хүн амыг ЗҮӨХ-нд хамруулахын өмнө урьдчилан бэлдсэн асуулга сорилго (мэдлэгийн тест) авч байх. Төслийн хүрээнд хийгдэж буй ЗҮӨХ-ны үр дүнгийн явцын хяналт шинжилгээг хийхдээ энэхүү тестийн үр дүнд суурилах боломжтой. Шат шатны арга хэмжээнд хамрагдсан хүмүүсийн мэдлэг, хандлага, дадлыг харьцуулан 67

69 шинжилснээр төслийн үр дүнгийн явцын хяналтыг маш үр дүнтэй явуулах боломжтой болно. Судалгаанд хамрагдсан хөдөлгөөнт хүн амын дунд залуу хүмүүс зонхилж байна. Энэ нь улирлын чанартайгаар өөрчлөгддөг бөгөөд бидний судалгааны мэдээлэл цуглуулах явц хөдөлгөөний эрчим харьцангуй багатай өвлийн улиралд явагдсан. Жилийн бусад улиралд хөдөлгөөнт хүн амын бүтэц өөрчлөгдөх магадлалтай, тэр дундаа залуучууд илүү хөдөлгөөнтэй болно гэж таамаглаж байна. Тиймээс хөдөлгөөний эрчим өөрчлөгдөх давтамжтай ЗҮӨХ-г уялдуулах шаардлагатай. Төслийн арга хэмжээ нь хоѐр орныг хамран хэрэгжинэ. Тиймээс хил даван явж байгаа ХХА, ялангуяа оюутан залуучуудын хөдөлгөөн эрчимждэг үеэр, өөрөөр хэлбэл гэртээ ирдэг, сургууль руугаа явдаг үетэй давхцуулан тэдэнд чиглэсэн үйл ажиллагааг эрчимжүүлж байх. Энэ тал дээр хөрш орны төслийн багийнхантай хамтран ажиллах арга замыг олох. Судалгаанд хамрагдсан хөдөлгөөнт хүн амын бүлэг харьцангуй боловсрол өндөртэй байна. Энэ нь тэд мэдээлэл хүлээж авах чадвар харьцангуй өндөртэй, мэдлэг нь түргэн нэмэгдэх боломжтой бүлэг болохыг харуулна. Тиймээс тэдний боловсролын түвшинд нийцсэн аргазүйг боловсруулж ажиллаж чадвал хөдөлгөөнт хүн амын мэдлэг түргэн сайжрах бөгөөд улмаар зөв хандлага дадалтай болгох боломж өндөртэй гэж таамаглаж байна. 68

70 БҮЛЭГ5. ЭМЭГТЭЙ БИЕЭ ҮНЭЛЭГЧ Энэ бүлэгт судалгаанд хамрагдсан эмэгтэй биеэ үнэлэгч (ЭБҮ)-ийн ХДХВ, ДОХ, БЗДХын талаарх мэдлэг, хандлага, дадал, биеэ үнэлэлт, түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлс, нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн талаарх мэдлэг, хандлагыг судалсан судалгааны үр дүнг танилцуулна. Судалгаанд нийт 97 ЭБҮ хамрагдсан бөгөөд тэдний 58.3 хувийг Улаанбаатар хотоос, 20.8 хувийг Эрээн хотоос, 15.6 хувийг Дархан хотоос, 5.2 хувийг Ховд аймгийн Булган сумаас элсүүлсэн. 5.1 CУДАЛГААНД ХАМРАГДАГСДЫН ЕРӨНХИЙ ШИНЖ БАЙДАЛ Судалгаанд хамрагдагсдын хүн ам зүйн ерөнхий үзүүлэлтүүдийг доорх хүснэгтээр харуулав. Хүснэгт 35 Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн нийгэм эдийн засгийн үзүүлэлтүүд ХҮН АМ ЗҮЙН ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД ХУВЬ ТОО Насны бүлэг Насны дундаж 28.5 Голч нас 25 Боловсролын түвшин Боловсролгүй 1 1 Суурь боловсролтой Бүрэн дунд боловсролтой Техник, тусгай мэргэжлийн Дээд боловсролтой Ажил эрхлэлт Ажилтай Оюутан сурагч Ажилгүй Бусад (биеэ үнэлдэг) Гэрлэлтийн байдал Огт гэрлэж байгаагүй Гэрлэсэн, хамтдаа амьдардаг Гэрлэсэн, тусдаа амьдардаг Хамтран амьдрагчтай Гэрлээд салсан Бэлэвсэн Бусад Сүүлийн 12 сарын туршид нийтдээ нэг сараас илүү хугацаагаар гэрээсээ хол байсан Тийм Үгүй Өрхийн сарын дундаж орлого хүртэлх аас дээш ЭБҮ-ийн дийлэнх нь боловсрол багатай, ажилгүй, гэр бүлгүй, залуу эмэгтэйчүүд байна. Судалгаанд хамрагдсан нийт ЭБҮ-ийн 50.5 хувь нь насных байсан бөгөөд дундаж нас 25 байв. 18-аас доош настай нэг биеэ үнэлэгч 69

71 байлаа. Судалгаанд хамрагдсан бүх биеэ үнэлэгчид бичиг үсэгт тайлагдсан бөгөөд тал хувь нь (51%) бүрэн дунд боловсролтой, 14.6 хувь нь дээд боловсролтой, нэг хувь нь ямар нэгэн боловсрол эзэмшээгүй. Мөн судалгаанд хамрагдагсдын 40 орчим хувь нь гэрлээгүй, гуравны нэг (28.1%) нь гэрлээд салжээ. Ажил эрхлэлтийн хувьд судалгаанд хамрагдсан нийт эмэгтэйчүүдийн бараг тал (47.4%)нь эрхэлсэн ажилгүй, гуравны нэг нь (36.8%) хувийн жижиг наймаа худалдаа эрхэлдэг.гэхдээ ЭБҮ-ийн 10.5 хувь нь биеэ үнэлэлтийг үндсэн ажлаа гэж үздэг байна. Биеэ үнэлэгчидийн ихэнх нь огт гэрлэж байгаагүй,эсвэл нөхрөөсөө тусдаа амьдардаг, шилжилт хөдөлгөөн ихтэй эмэгтэйчүүд байна. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн талаас илүүхувь нь (54.7) сүүлийн нэг жилийн хугацаанд нэг сараас илүү хугацаагаар гэрээсээ хол байжээ. Тэдний 39.6 хувь нь огт гэрлэж байгаагүй, 14.6 хувь нь л нөхөр, хамтран амьдрагчтайгаа хамт амьдардаг, үлдсэн хувь нь гэрлээд салсан, эсвэл тусдаа амьдардаг. ЭБҮ-ийн дийлэнх нь бага орлоготой төдийгүй тэдний гэр бүлийн нэг хүнд ногдох сарын орлого амьжиргааны доод түвшнээс бага байна. Сарын орлогын хувьд авч үзвэл судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн 63.2 хувь нь хүртэлх төгрөгийн орлоготой бөгөөд тэдний 22.4 хувийн сарын орлого нь өдөр тутмын хэрэгцээнд ч хүрдэггүй гэж хариулсан. ҮСХ-оос 2012 онд хүн амын амьжиргааны түвшинг бүс нутгаар төгрөг гэж шинэчлэн тогтоосон. ЭБҮ-ийн сарын дундаж орлого байдаг бөгөөд нэг өрх дунджаар 4.6 гишүүнтэй. Өөрөөр хэлбэл өрхийн нэг гишүүнд сард төгрөг ногдож байгаа нь ЭБҮ, тэдгээрийн гэр бүл амьжиргааны баталгаажих түвшнээс доогуур орлого олдог болохыг харуулж байна. 5.2 БДЗХ, ХДХВ, ДОХ- ЫН ТАЛААРХ МЭДЛЭГ Энэ хэсэгт БЗДХ, ХДХВ, ДОХ-ын халдвар дамжих зам, халдвараас сэргийлэх аргуудын талаарх ойлголт мэдлэгийг тандан судалсан судалгааны үр дүнг танилцуулна. Судалгаанд хамрагдсан бүх эмэгтэйчүүд 100 хувь БЗДХ-ын талаар сонсож байсан бөгөөд тэдний 97.9 хувь нь ХДХВ, ДОХ-ын талаар сонсч байжээ БЗДХ-ын талаарх мэдлэг ЭБҮ-ийн дийлэнх нь БЗДХ-ын үед илрэх ямар нэгэн шинж тэмдгийн талаар мэддэг байна. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ээс бэлгийн замаар дамжих халдвар авсан үед илрэх шинж тэмдгүүдийн талаарх мэдлэгийг тодруулахад 4.1 хувь нь энэ талаар огт мэдэхгүй гэсэн бол үлдсэн буюу 95.9 хувь нь нэг болон түүнээс дээш тооны шинж тэмдгийг нэрлэсэн байлаа. Байршлаар нь авч үзэхэд, Эрээн хотын ЭБҮ-ийн 5 хувь нь мэдэхгүй гэж хариулжээ. Харин Дархан-Уул болон Ховд аймгаас судалгаанд хамрагдсан бүх ЭБҮ-чид БЗДХ-ын үед илэрдэг ямар нэгэн шинж тэмдгийг мэддэг ажээ. БЗДХ-ын үед илрэх шинж тэмдгийг нэрлэсэн байдлыг насны бүлэг, боловсрол, орлогын үзүүлэлтээр судалж үзэхэд мэдэгдэхүйц ялгаа ажиглагдсангүй. Судалгааны дүнгээс харахад БЗДХ-аас сэргийлэхийн тулд ЭБҮ-чид бэлгэвч хэрэглэх, эрсдэлтэй бэлгийн хавьталд орохгүй байх, зөвхөн нэг удаагийн зүү, тариур хэрэглэх зэрэг боломжуудыг илүүтэй сонгосон бөгөөд уг үзүүлэлтийг насны бүлэг, боловсрол, орлогын үзүүлэлтээр харьцуулахад мэдэгдэхүйц ялгаа ажиглагдсангүй. 70

72 Хүснэгт 36. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин, байршил БЗДХ-аас урьдчилан сэргийлэх аргууд, БЗДХ-ын үед илрэх шинж тэмдэгийг нэрлэсэн байдлаар Үзүүлэлтүүд Улаанбаатар Дархан - Уул Эрээн Ховд Нийт хувь тоо хувь тоо хувь тоо хувь тоо хувь тоо Бэлгийн харилцааг тэвчих Бэлгэвч хэрэглэх Бэлгийн ганц хавьтагчтай байх Эрсдэлтэй бэлгийн хавьталд орохгүй байх Цус сэлбүүлэхгүй байх Зөвхөн нэг удаагийн зүү тариур хэрэглэх Үнсэлцэхгүй байх Цус сорогч шавьжинд хазуулахгүй байх Уламжлалт эмчилгээ хийлгэх БЗДХ-ын үед илэрдэг ямар ч шинж тэмдэгийг мэдэхгүй ХДХВ, ДОХ-ын талаарх мэдлэг Энэ хэсэгт ХДХВ, ДОХ-ын халдвар дамжихаас сэргийлэх арга замыг нэрлэж, халдвар дамжихтай холбоотой нийтлэг ташаа ойлголтыг үгүйсгэсэн байдал дээр логик хэв маяг үүсгэн ХДХВ, ДОХ-ын талаарх цогц, зөв мэдлэгтэй оролцогчдийн хувийг тооцсон. НҮБ-ын ДОХ-ын асуудлаарх тусгай чуулганы тунхаглалын хэрэгжилтийн тайланд заасны дагуу мэдлэг, ташаа ойлголтын таван асуултыг сонгон авч бүгдэд нь зөв хариулсан хариулагчийг ХДХВ, ДОХ-ын талаар зөв, цогц мэдлэгтэй гэж үзсэн бөгөөд бүх асуултад буруу хариулсан бүлгийг огт мэдлэггүй бүлэг гэж үзлээ. Хүснэгт 37. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин, байршил ХДХВ, ДОХ-ын талаарх цогц мэдлэгийн үзүүлэлтүүдийг нэрлэсэн байдлаар Сонгосон үзүүлэлтүүд Улаанбаатар Дархан- Уул Эрээн Ховд Нийт ХДХВ-ийн халдвар дамжихаас урьдчилан сэргийлэх аргуудыг зөв нэрлэсэн Ташаа ойлголтыг үгүйсгэсэн ХДХВ-ийн халдвар дамжихаас урьдчилан сэргийлэх аргуудыг зөв нэрлэж, ташаа ойлголтуудыг үгүйсгэсэн хувь тоо хувь тоо хувь тоо хувь тоо хувь тоо

73 Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн дөнгөж гуравны нэг хүрэхгүй хувь (28.8%) нь ХДХВ, ДОХ-ын талаар цогц, зөв мэдлэгтэй байна. Нийт судалгаанд хамрагдагсдын 62 хувь нь ХДХВ-ийн халдвар бэлгийн замаар дамжихаас урьдчилан сэргийлэх аргуудыг зөв нэрлэсэн бөгөөд 35 хувь нь нийтлэг ташаа ойлголтуудыг үгүйсгэж чаджээ. ХДХВ, ДОХ-ын талаар огт мэдлэггүй хариулагчийн хувь нэг байв. Байршлаар нь харахад ХДХВ, ДОХ-ын талаар цогц, зөв мэдлэгтэй ЭБҮ-ийн хувь Дархан-Уул хотод хамгийн өндөр буюу 46.6 хувь, Эрээн хотод хамгийн бага буюу 15 хувь байна. Энэ нь Эрээн хотод сайн дурын зөвлөгөө шинжилгээ төв байдаггүй,бэлгийн эрүүл мэндийн үйлчилгээ авах боломж бага, монгол хэлээр мэдээлэл авах боломж бага байдагтай холбоотой байна. Хэдийгээр Замын-Үүд суманд сайн дурын зөвлөгөө шинжилгээний төв үйл ажиллагаа явуулж байгаа ч Эрээн хотын ЭБҮ штамп даруулах зорилгоор Монгол улс руу сард нэг удаа нэвтрэхдээ тус төв рүү байнга очих боломж хомс. Учир нь тэд хил нэвтрэхдээ аль болох хурдан буцаж Эрээн гарах, мөн Монгол хоол хүнсний бүтээгдэхүүн худалдаж авах гэх мэт өөр ажил ихтэй байдаг байна. Хятад улсын эмнэлгийн байгууллагад очиход хэл нэвтрэлцэх, ойлголцохоос эхлэн нэлээдгүй бэрхшээлтэй тулгардаг байна. Дүрс 18. ХДХВ, ДОХ-ын талаар зөв, цогц мэдлэгтэй ЭБҮ-ийн хувь, аймгаар 46.6% 40.0% 28.6% 15.0% 28.8% Дархан уул Ховд Улаанбаатар Эрээн Нийт Насны бүлэг, орлогын үзүүлэлт, боловсролоор ХДХВ, ДОХ-ын талаарх мэдлэгийг дүгнэхэд тодорхой хандлага ажиглагдсангүй. Дээрх үзүүлэлтүүдийг нэгтгэн дүгнэвэл, ЭБҮ-ийн ихэнх нь ямар нэгэн байдлаар ХДХВ, ДОХ-ын талаар сонссон хэдий ч тэдний дунд ташаа ойлголт их байна.түүнчлэн байршлаас хамаарсан ялгаатай шинжүүд байгаа нь цаашид ХДХВ, ДОХ-ын мэдлэг олгох үйл ажиллагаа зохион байгуулах, төсөв хуваарилахдаа тухайн байршил дахь бүлэг тус бүрийн онцлогийг харгалзан үзэх хэрэгцээ байгааг харуулж байна ХДХВ, ДОХ, БЗДХ-ын талаарх мэдээлэл авах эх сурвалж Судалгаанд хамрагдагчдын БЗДХ, ХДХВ, ДОХ-ын талаарх мэдлэгийн түвшинг судалсны дараа тэдний мэдээлэл авах эх сурвалж, арга замыг судалж үзлээ. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ нь БЗДХ, ХДХВ, ДОХ-ын талаарх мэдээллийг гол төлөв эрүүл мэндийн ажилтан, төрийн бус байгууллагуудад ажиллаж буй үе тэнгийн сургагчид, тэдний тарааж буй сургалт сурталчилгааны материалаас авдаг байна. Нийт судалгаанд хамрагдагсдын 86.2 хувь нь сүүлийн 12 сарын хугацаанд ХДХВ-ийн халдвар дамжихаас урьдчилан сэргийлэхтэй холбоотой 72

74 ямар нэгэн мэдээлэл авсан гэж хариуллаа. Мэдээлэл авсан ЭБҮ-ээс эх сурвалжийг тодруулахад 75 гаруй хувь нь эрүүл мэндийн ажилтан, эрүүл мэндийн байгууллагаас мэдээлэл авчээ. Мөн тал хувь нь төрийн бус байгууллагын ажилтан, гарын авлага сурталчилгааны материал, сургалт семинар, үе тэнгийн сургагчаас мэдээлэл авдаг байна. Дүрс 19 ХДХВ, ДОХ, БЗДХ-ын тухай мэдээлэл авдаг тэргүүлэх эх сурвалжууд Биеэ үнэлдэг эмэгтэйчүүдээс 46.30% Үе тэнгийн сургагч 48.10% Сургалт семинар Гарын авлага, сурталчилгааны материал эсвэл самбар 55.00% 56.40% Төрийн бус байгууллагын ажилтан Эрүүл мэндийн байгууллага, эмч, эмнэлгийн ажилтан 58.20% 75.90% ХДХВ, ДОХ, БЗДХ-ын мэдээлэл авдаг эх сурвалжууд орон нутаг бүрт ялгаатай байна. Дархан-Уул аймгаас судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн 23 хувь нь сургалт семинараас мэдээлэл авсан бол Ховд аймгийн хувьд сургалт сурталчилгааны материалаас мэдээлэл авах байдал хомс байна. Эрээн хотын ЭБҮ-ийн 81 хувь нь эрүүл мэндийн байгууллага, эмч ажилтанаас авсан гэж мэдээлсэн бөгөөд чанарын судалгаагаар гүнзгийрүүлэн судлахад тэд Замын-Үүд сумын Сайн дурын зөвлөгөө шинжилгээний төв, мөн жилд 1-2 удаа Монгол явахдаа Улаанбаатар хот болон оршин суугаа газрынхаа хувийн эмнэлгүүдээр үйлчлүүлж мэдээлэл авдаг байна. Гэвч энэ судалгаанд Эрээн хот дахь ЭБҮ-ийн бүх сүлжээний гишүүд хамрагдаагүй гэдгийг дурдах нь зүйтэй. Хүснэгт 38 Мэдээллийн тэргүүлэх эх сурвалжууд, орон нутгаар Мэдээллийн тэргүүлэх эх сурвалжууд Улаанбаатар Дархан уул Эрээн Ховд Нийт хувь тоо хувь тоо хувь тоо хувь тоо хувь тоо Эрүүл мэндийн байгууллага, эмч, эмнэлгийн ажилтан Төрийн бус байгууллагын ажилтан Гарын авлага, сурталчилгааны материал, самбар Сургалт семинар

75 Судалгаанд хамрагдсан эмэгтэйчүүдээс ХДХВ, ДОХ, БЗДХ-ын мэдээллийг цаашид ямар эх сурвалжаас авах хүсэлтэй байгааг тодруулан судаллаа. Судалгаанд хамрагдагсдын ихэнх нь цаашид эрүүл мэндийн байгууллагын ажилтнаас мэдээлэл авах хүсэлтэй бөгөөд сургалт, семинарт оролцох, сурталчилгааны материал авах, мөн төрийн бус байгууллагын үйл ажиллагаанд хамрагдаж мэдээлэл авах хүсэлтэй байна. Энэ нь одоогийн тэдэнд зориулан зохион байгуулж буй төр, төрийн бус байгууллагын хамтын үйл ажиллагаа хэрэгцээ шаардлагад нь нийцэж байгаа төдийгүй цаашид түүний цар хүрээг нэмэх, тогтвортой байдлыг хангах шаардлага байгааг харуулж байна. Дүрс 20 Цаашид мэдээлэл авах эх сурвалжууд, хувиар Сургууль Бусад Бэлгийн хос, хамтран амьдрагч Зөвлөгөө өгөх утас Биеэ үнэлдэг эмэгтэйчүүд Найз нөхөд, хамаатан садан Сонин сэтгүүл Интернэт Телевиз, радио Гарын авлага, сурталчилгааны материал ТББ Үе тэнгийн сургагч Сургалт семинар Эрүүл мэндийн байгууллага, ажилтан 1.00% 2.10% 12.40% 14.10% 15.50% 20.60% 22.70% 22.70% 32.00% 35.10% 38.10% 38.10% 55.70% 82.50% Ямар сэдвээр мэдээлэл авах хүсэлтэй байгааг тодруулахад тэд сайн дурын зөвлөгөө шинжилгээний үйлчилгээ, БЗДХ, ХДХВ, ДОХ-той холбоотой мэдээлэл авах хүсэлтэй байлаа. Тиймээс эдгээр асуудлуудыг төслийн дараагийн жилүүдийн үйл ажиллагаанд оруулах шаардлага гарч байна. Дүрс 21 Цаашид мэдээлэл авах сэдвүүд, хувиар Бусад 3.10% Гэр бүл төлөвлөлт Нөхөн үржихүйн эрүүл мэнд Эрүүл мэндийн үйлчилгээ Бэлгийн эрүүл мэнд ХДХВ, ДОХ Бэлгийн замаар дамжих халдвар Сайн дурын зөвлөгөө, шинжилгээ 26.80% 32% 36.10% 38.10% 42.30% 47.40% 55.70% 74

76 5.2.4 ЭБҮ-ийн ХДХВ, ДОХ-ын талаарх хандлага Энэ хэсэгт ХДХВ, ДОХ-д хандах, ХДХВ-ийн халдвартай хүн хандах, бэлгэвчид хандах хандлагыг судалсан судалгааны үр дүнг танилцуулна. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн талаас илүү хувь нь ХДХВ, ДОХ-ын талаар сөрөг хандлагатай байна. Хандлага тодорхойлох доорх дөрвөн асуултуудын хариултанд логик хэв маяг үүсгэн бүх асуултанд зөв хариулсан бол эерэг хандлагатай, буруу хариулсан бол сөрөг хандлагатай гэж дүгнэлээ. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮийн 43 хувь нь цогц, эерэг хандлагатай бөгөөд үлдсэн хувь нь сөрөг хандлагатай байна. Хэдийгээр бусад бүлгүүдтэй харьцуулахад ЭБҮ нь ХДХВ-ийн халдвар дамжих өндөр эрсдэлтэй бүлэгт хамрагдаж байгаагийн хувьд зорилтот сургалт сурталчилгаанд түлхүү хамрагддаг боловч тэдний мэдлэг, хандлага хангалттай сайн биш байна. Хүснэгт 39 Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин, ХДХВ, ДОХ-ын хандлага тодорхойлох үзүүлэлтээр Үзүүлэлтүүд Санал нийлж байна Санал нийлэхгүй байна Мэдэхгүй Хүн бүр ХДХВ/ ДОХ-ын шинжилгээ заавал өгөх 91.5% 5.3% 3.2% ѐстой. ХДХВ-ийн халдвар авах нь гэмт хэрэг мөн. 6.8% 72.7% 20.5% Биеэ үнэлэгчид, эрэгтэйчүүдтэй бэлгийн 14.3% 70.3% 15.4% хавьталд ордог эрэгтэйчүүд, амьдрал ядуу, ариун цэвэр сахидаггүй хүмүүс л ХДХВ-ийн халдварт өртдөг. ХДХВ/ ДОХ-оор өвчилсөн хүмүүсийг тусгаарлах ѐстой. 26.1% 62% 12% ХДХВ, ДОХ-той хүнд хандах хандлагыг судалж үзэхэд өмнө таамаглаж байсанчлан өөрийн хүрээлэлд ойртох тусам хандлага эерэг болж байна. Нийтлэг тогтсон жишгийн дагуу өөрийн хүрээллээс холдох тусам хэн нэгэн хүнийг ХДХВ-ийн халдвартай гэдгийг мэдвэл түүнээс зай барих хандлага байна. Харин насны хувьд уг асуудлаар ямар нэгэн ялгаа ажиглагдсангүй. Дүрс 22ХДХВ-ийн халдвартай хүнд хандах хандлага 50.0% 60.0% 59.5% 66.7% 72.0% Худалдагч Хөрш Хамт ажилладаг хүн Найз нөхөд Гэр бүлийнхэн 75

77 хувь тоо хувь тоо хувь тоо хувь тоо хувь тоо Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ бэлгэвч хэрэглэх асуудлыг хэвийн зүйл хэмээн ойлгодог. ХДХВ-ийн халдвараас урьдчилан сэргийлэх гол арга болсон бэлгэвчийн талаар ЭБҮ ямар хандлагатай байгааг байршил, насны үзүүлэлтүүдээр судалж үзлээ. Ерөнхийд нь авч үзвэл ЭБҮ бэлгэвчийн талаар эерэг хандлагатай, талаас илүү хувь нь бэлгийн хавьтлын үед бэлгийн хавьтагч бэлгэвч хэрэглэхийг санал болговол БЗДХ-аас сэргийлж байна гэсэн ойлголттой байна. Мөн гуравны нэг нь үүнийг байх үзэгдэл гэж үзэж байгаа нь биеэ үнэлэгчид бэлгэвчийг өөрсдийгөө болон бэлгийн хавьтагчаа хамгаалах зорилгоор хэрэглэж дадаж байгааг харуулж байна. Харин энэ үзүүлэлтээр байршил, насны бүлэг, боловсрол, орлогын үзүүлэлтээр ялгаа ажиглагдсангүй. 5.3 ХДХВ-ИЙН ХАЛДВАР АВАХАД НӨЛӨӨЛЖ БОЛЗОШГҮЙ ХҮЧИН ЗҮЙЛС Энэ хэсэгт ХДХВ-ийн халдвар авахад нөлөөлж болзошгүй дараах хүчин зүйлсийг судалсан судалгааны үр дүнг танилцуулна. Архи согтууруулах ундаа, мансууруулах бодисын хэрэглээ Арьс салст гэмтээх мэс ажилбарууд хийлгэсэн байдал Хүн худалдаалах гэмт хэргийн талаарх мэдлэг Архи, согтууруулах ундаа, мансууруулах бодисын хэрэглээ Хүснэгт 40 Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн шинж байдал, байршил архи, согтууруулах ундааны хэрэглээний үзүүлэлтээр Үзүүлэлтүүд Дархан- Уул Эрээн хот Ховд Улаанбаатар Нийт Архины хэрэглээ Огт хэрэглэдэггүй Баяр ѐслолоор хэрэглэдэг Сард 1, түүнээс бага хэрэглэдэг Долоо хоногт 1 л өдөр хэрэглэдэг Долоо хоногт 2-3 өдөр хэрэглэдэг Долоо хоногт 4-6 өдөр хэрэглэдэг Өдөр бүр хэрэглэдэг ЭБҮ-ийн дунд архи, согтууруулах ундааны хэрэглээ их, мансууруулах бодисын хэрэглээ өндөр байна. Судалгааны дүнгээс үзэхэд ЭБҮ-ийн 95.8 хувь нь архи, согтууруулах ундааг ямар нэгэн байдлаар хэрэглэдэг, 4.2 хувь нь огт хэрэглэдэггүй гэж хариулсан байна. Мөн тал хувь нь (52.4%) долоо хоногт нэг буюу түүнээс олон удаа архи согтууруулах ундаа хэрэглэдэг бөгөөд байршил, насны хувьд онцын ялгаа ажиглагдсангүй. Харин архи хэрэглэдэг ЭБҮ-ийн 20 гаруй хувь нь орчноос бага зэрэг хөндийртлөө уудаг гэжээ. Архины нэг удаад хэрэглэж буй хэмжээг нэгжээр тандаж 76

78 судаллаа. Тэд дунджаар нэг удаад 3.9 нэгж 14 архи согтууруулах ундаа хэрэглэдэг байна. Энэ нь ЭБҮ-ийн дунд архины хэрэглээ өндөр байгааг харуулж байна. Архи согтууруулах ундаанаас бусад төрлийн мансууруулах бодис хэрэглэж үзсэн эсэхийг тодруулахад 24.7 хувь ямар нэгэн байдлаар хэрэглэж үзсэн; 5.2 хувь нь (5) эм хэлбэрээр ууж хэрэглэсэн, 9.3 хувь (9) нь татаж хэрэглэсэн, 9.2 хувь (9) нь үнэртэж хэрэглэсэн бөгөөд судсаар тарьж хэрэглэсэн нэг хүн байна. Энэ ЭБҮ Улаанбаатар хотоос судалгаанд хамрагдсан бөгөөд хамгийн сүүлд мансууруулах бодис судсаар хэрэглэхдээ зүү тариураа хувааж хэрэглэсэн гэж мэдээлэв. Энэ нь ЭБҮ-ийн дунд зөвхөн бэлгийн замаар бус, бохир зүү тариур хувааж хэрэглэснээр ХДХВ-ийн халдвар тархах эрсдэл бий болж буйг харуулж байна. Мөн өмнө хийгдсэн судалгааны дүнтэй харьцуулахад (ХТС 2009), ЭБҮ-ийн дундах хар тамхины хэрэглээ нэмэгдэж байна. Харин уг үзүүлэлтийг боловсрол, нас, байршил, орлогын үзүүлэлтээр судлахад ялгаа ажиглагдсангүй Арьс салст гэмтээх мэс ажилбарууд хийлгэсэн байдал ХДХВ-ийн халдвар авах бас нэг эрсдэл нь эмнэлгийн нөхцөлд ариутгаагүй багаж, төхөөрөмж, зүү тариур ашигласнаас үүдэлтэй бөгөөд судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн 28.1 хувь нь сүүлийн 12 сарын хугацаанд шүд авахуулах, тарилга, дусал, мэс засал хийлгэх гэх мэт арьс салст гэмтээх эмнэлгийн мэс ажилбарт хамрагдсан байна. Үүнээс 46.2 хувь нь эмнэлгийн багаж хэрэгслийн ариун байдалд хяналт тавьсан бөгөөд 50 хувь нь анзаараагүй гэж мэдээлсэн. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн 21.6 хувь нь сүүлийн 12 сарын хугацаанд чих цоолуулах, хөмсөг болон уруул шивүүлэх зэрэг арьс салст гэмтээх гоо сайхны ажилбар хийлгэсэн бөгөөд тэдний 44.4 хувь нь багаж хэрэгслийн ариун байдалд хяналт тавьсан байна Хүн худалдаалах гэмт хэргийн талаарх мэдлэг Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ээс биеэ үнэлэлтийн шалтгаан, үр дагавар болоод буй хүн худалдаалах гэмт хэргийн талаар асууж судаллаа. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ хүн худалдаалах гэмт хэргийн хэлбэрүүдийн талаар ойлголт муутай, хүн худалдаалах гэмт хэрэгт өртөх эрсдэлтэй байна. Нийт судалгаанд хамрагдагсдын 98 хувь нь хүн худалдаалах гэмт хэргийн талаар сонсож байжээ. Гэвч тэд хүн худалдаалах гэмт хэргийн хэлбэрүүдийн талаар мэдээлэл муутай, ихэнх нь мөнгө төлж хүүхэд худалдаж авахыг хүн худалдаалах гэмт хэргээр төсөөлүүлэн ойлгодог байна. Харин бусад хэлбэрийн, жишээлбэл хямдралтай үнээр гадаадад аялуулах, санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж гадаадад сурч, ажиллуулах, ажил хийж мөнгөө эргүүлэн төлөх нөхцөлтэйгээр гадагшаа явах санал тавих гэх мэт тохиолдолд судалгаанд оролцогчдын тал хувь нь бодож байж болно, эсвэл хүлээн авна гэж хариулжээ. Энэ нь биеэ үнэлэлтийн шалтгаан, үр дагавар болж буй хүн худалдаалах гэмт хэрэг, түүний хэлбэрүүдийн талаар нарийн, тодорхой мэдээллүүдийг биеэ үнэлэгчдэд өгөх шаардлага байгааг харуулж байна. 14 Нэг нэгж согтууруулах ундаанд 0.33-ын хэмжээтэй 1 ширхэг пиво, 50 грамм цагаан архи, 100 грамм вино орно. 77

79 Хүснэгт 41. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин хүн худалдаалах гэмт хэргийн талаарх мэдлэгийн үзүүлэлтээр Нөхцөлүүд Санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж, гадаадад сурч ажиллуулах санал тавьбал Гадаад хүнтэй гэр бүл болох санал тавьбал Очоод ажил хийж олсон мөнгөөрөө зардлаа төлөх нөхцөлтэйгөөр гадагшаа явах санал тавьбал Өндөр цалин амлан, зарын дагуу гадаадад гарах хүн цуглуулж өгөх санал тавьбал Өндөр цалин амлаж кино, сэтгүүл, реклам сурталчилгаанд зураг авахуулах санал тавьбал Мөнгө төлөн хүүхдийг чинь үрчилж авах санал тавьбал Хямдралтай үнээр гадаадад аялуулах санал тавьбал Маш ашигтай бизнес аяллын санал тавьбал Хүлээж авна Бодож байж болно Хүлээж авахгүй Мэдэхгүй Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо БИЕЭ ҮНЭЛЭЛТ Энэ хэсэгт биеэ үнэлэх болсон шалтгаан, биеэ үнэлэгчдийн бэлгэвчийн хэрэглээг судалсан судалгааны дүнг танилцуулна. бэлгийн амьдрал, Ерөнхий хэсэг Судалгаанд хамрагдсан ихэнх ЭБҮ анх бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглээгүй бөгөөд биеэ үнэлэлт залуужиж байна. ЭБҮ-ийн бэлгийн хавьталд анх орсон дундаж нас 18.5 байсан бөгөөд байршлын хувьд ялгаа ажиглагдсангүй. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн 3.5 хувь нь 15-аас доош насандаа, дийлэнх буюу 73.3 хувь нь насандаа, 20.9 хувь нь насандаа үлдсэн хувь нь 25-аас дээш насандаа бэлгийн хавьталд анх оржээ. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ээс анхны бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн эсэхийг нь тодруулахад 85.4 хувь хэрэглээгүй, үлдсэн хувь нь хэрэглэсэн гэсэн хариулт өгчээ. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ дунджаар 23 наснаас эхлэн биеэ үнэлж эхэлсэн бөгөөд 25 хувь нь насандаа, 42 хувь нь насандаа, 22.5 хувь нь насандаа биеэ үнэлж эхэлжээ. Хэдийгээр биеэ үнэлэлт бүх насныхны дунд байгаа ч бусад судалгааны дүнтэй харьцуулахад (ХТС, 2009) залуужиж байгаа нь харагдаж байна. Судалгаанд хамрагдсан ихэнх ЭБҮ бусдын нөлөө дарамтын дор биеэ үнэлж эхэлсэн байна. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн 25.8 хувь нь биеэ үнэлэх шийдвэрийг бие даан гаргасан бөгөөд үлдсэн хувь (74.2%) нь ямар нэгэн хүний нөлөө, дарамтын доор биеэ үнэлж эхэлжээ. Тухайлбал, 40.1 хувь нь биеэ үнэлэхэд найз нөхөд нөлөөлсөн гэсэн бол 21.6 хувь нь танил нөлөөлсөн гэж хариулсан байна. Мөн гэр бүлийн гишүүн, найз залуугийн нөлөөлөл их байна. Үүнээс үзэхэд үе тэнгийнхэний нөлөөлөл биеэ үнэлэх шийдвэр гаргахад бодитой нөлөө үзүүлдэг байна. Мөн судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ- 78

80 ийн үзэж байгаагаар биеэ үнэлснээр тэдний амьдралд бодитой өөрчлөлт гараагүй боловч ямар ч байсан өдрийн хоолоо олж чадах хэмжээнд амьдарч байна гэжээ. Хүснэгт 42 Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин биеэ үнэлэх шалтгаан болон бусад сонгосон үзүүлэлтүүдээр Үзүүлэлтүүд Хувь Тоо Биеэ үнэлэх болсон шалтгаан Мөнгө олох (өөрийгөө болон гэр бүлээ тэжээхийн тулд биш) Өөрийгөө эсвэл гэр бүлээ тэжээх шаардлага гарсан Сонирхолоороо энэ зам руу татагдан орсон Өөр хүн намайг хуурч энэ замд оруулсан Намайг биеэ үнэлэхийг өөр хүн хүчилсэн Хүнд өртэй байсан тул биеэ үнэлэх замаар өрөө төлж барагдуулсан Танд биеэ үнэлэхээс гадна өөр ямар нэгэн орлогын эх үүсвэр бий юу? Тийм Үгүй Та сүүлийн 12 сарын хугацаанд одоо оршин суугаа газраасаа өөр орон нутаг, гадаадад биеэ үнэлсэн үү? Тийм Үгүй Та сүүлийн 12 сарын хугацаанд уул уурхайн үйл ажиллагаа явагдаж буй газар руу явж биеэ үнэлсэн үү? Тийм Үгүй Зуучлагч таны хувьд хэн бэ? Босс, Лоба Менежер Найз Судалгаанд хамрагдсан ихэнх ЭБҮ мөнгө олох, гэр бүлээ тэжээх зорилгоор анх биеэ үнэлж эхэлсэн. Анх биеэ үнэлэх болсон шалтгааныг тодруулахад тал хувь (47%) нь мөнгө олох зорилгоор, гуравны нэг нь (32%) нь өөрийгөө эсвэл гэр бүлээ тэжээх гэж биеэ үнэлсэн гэж хариулсан. Судалгаанд хамрагдагсдын 18.5 хувь нь сүүлийн 12 сарын хугацаанд оршин суугаа газраасаа өөр газарт биеэ үнэлсэн бөгөөд тэдгээрийн 61.1 хувь нь Хятад улсын Чингэл, Хөшөөт, Эрээн хотууд буюу гадаадад гарч биеэ үнэлжээ. ЭБҮ-ийн 6.5 хувь нь уул уурхайн үйл ажиллагаа явагдаж буй газарт сүүлийн нэг жилийн хугацаанд явж биеэ үнэлсэн байна. Тэд улирлын чанартай үйл ажиллагаа явуулдаг уурхайд эсвэл уурхайн цалин буух үеэр хөдөө орон нутгуудад очиж биеэ үнэлээд эргэж ирдэг байна. Судалгаанд хамрагдагсдын 40 гаруй хувь нь зуучлагч, эсвэл босстой байна. Таньд үйлчлүүлэгч олж өгч зуучилдаг хэн нэгэн байдаг уу гэсэн асуултанд ЭБҮ-ийн 37.9 хувь нь тийм гэж хариулсан бөгөөд Эрээн хотын ЭБҮ-ийн 80 хувь, Дархан-Уул аймгийн ЭБҮ-ийн 26.7 хувь, УБ хотын ЭБҮ-ийн 29.1 хувь нь зуучлагчтай байна. Харин Ховд аймагт зуучлагч байдаггүй юм байна. Тэдний гуравны нэг нь зуучлагчийг Босс гэж дууддаг бөгөөд Эрээн хотын ЭБҮ Лоба гэж дууддаг байна. Зуучлагч эсвэл Босс нь тэднийг хамгаалах, үйлчлүүлэгч олж өгөх, мөнгө зээлүүлэх, зарим тохиолдолд бэлгэвчээр хангах, эрүүл мэндийн үйлчилгээнд зуучлах зэрэг туслалцаа үзүүлдэг боловч тэдний зүгээс бэлгийн болон бусад хэлбэрийн хүчирхийлэл үзүүлэх, дарамтлах тохиолдол цөөнгүй. Ялангуяа Эрээн хотод биеэ үнэлж буй эмэгтэйчүүдийн хувьд Босс эсвэл Лоба -ийн ивээлд биеэ үнэлэх нь тэдэнд үйлчлүүлэгч олох, хамгаалалт авахад илүү туслалцаа үзүүлдэг ажээ. Тэдний дийлэнх нь боссыг өөрөө хайж, эсвэл найз нөхөд нь санал болгосноор холбоо тогтоодог байна. 79

81 5.4.2 Биеэ үнэлэлтэд олон нийт, хүн амын зүгээс хандах хандлага Хүснэгт 43. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин, олон нийтийн хандлага,сонгосон үзүүлэлтүүдээр Үзүүлэлтүүд Тийм Үгүй (хувь) (хувь) Биеэ үнэлдгээ гэр бүлийнхээ хэн нэгэнд хэлж байсан Биеэ үнэлснээс болж гэр бүлийн хэн нэгний зүгээс надад хандах хандлагад сөргөөр нөлөөлсөн. Биеэ үнэлснээс болж найз нөхдийн зүгээс надад хандах хандлагад сөргөөр нөлөөлсөн Биеэ үнэлснээс болж ажлаасаа халагдаж байсан Биеэ үнэлснээс болж хэн нэгэн миний суралцах эрх, боломжийг хязгаарлаж байсан. Биеэ үнэлдгээсээ болж олон нийтийн газар явж байхдаа бусдаас айж эмээдэг Урьдчилан таамаглаж байсанчлан цөөн тооны ЭБҮ гэр бүлийнхээ хэнд нэгэнд биеэ үнэлдгээ хэлсэн бөгөөд судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн 14.9 хувь нь биеэ үнэлж байгаа нь гэр бүлийнхэний тэдэнд хандах хандлагад сөргөөр нөлөөлсөн гэжээ. Мөн найз нөхдийн зүгээс тэдэнд хандах хандлагад сөргөөр нөлөөлсөн гэж хариулсан хувь дээрхээс даруй 2.6 дахин их байна. Энэ нь ЭБҮ гэр бүлийнхнээсээ илүүтэйгээр найз нөхөддөө биеэ үнэлдэг тухайгаа илүүтэй хэлдэгтэй холбоотой байж болно. Мөн тэдний талаас илүү хувь нь олон нийтийн газар явж байхдаа айж эмээдэг гэж хариулсан бөгөөд энэ нь гол төлөв биеэ үнэлж яваад таньдаг хүнтэйгээ таарах вий гэсэн айдастай холбоотой. Манай улсын хувьд биеэ үнэлэх явдлыг хуулиар хорьсон, мөн нийгэмд түүнийг сөрөг буруу зан үйл гэж үздэгтэй холбоотойгоор биеэ үнэлдэг эмэгтэйчүүдэд найз нөхөд, гэр бүлийн гишүүд сөргөөр хандах хандлага их байна Бэлгийн хавьтагчид, бэлгэвчийн хэрэглээ Энэ хэсэгт клиенттэй холбоо тогтоох арга зам, бэлгийн хавьтагчид, бэлгэвчийн хэрэглээ зэргийг тандан судалсан. Эхний ээлжинд сүүлийн 30 хоног буюу нэг сарын хугацаанд анх удаа биеэ үнэлсэн клиентүүд буюу шинэ клиентүүд 15, тэдэнтэй бэлгийн хавьталд орсон байршлыг судалж үзлээ. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-г тодорхой байршлуудаас гол төлөв клиент өөрөө хайн ирж холбоо тогтоодог боловч сүүлийн жилүүдэд холбоо тогтоох арга барил улам нарийсч, мэдээлэл технологийн хэрэгслүүдийг ашиглаж байна. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн 80 орчим хувь нь клиентүүд тэднийг өөрсдөө хайж ирдэг, эсвэл хэн нэгний дуудлагаар тэдэнтэй холбогддог гэж мэдээлсэн. Харин утас, телевизийн нэвтрүүлгийн зар, чатаар дунджаар 20 гаруй хувь нь клиентээ олдог бөгөөд сүүлийн жилүүдэд энэ байдал улам нэмэгдэж байна. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ ихэвчлэн буудал, саунд биеэ үнэлдэг. Судалгаанд хамрагдсан эмэгтэйчүүдийн гуравны хоѐр нь (66.3%) ихэнхдээ зочид буудалд биеэ үнэлдэг бөгөөд тэдний 22 хувь нь байнга зочид буудалд байрладаг. Харин тал хувь нь 15 Шинэ клиент- Сүүлийн нэг сарын хугацаанд анх удаа төлбөр төлж бэлгийн хавьталд орсон хүмүүсийг хэлнэ. 80

82 саун, бар диско зэрэг олон нийтийн газар биеэ үнэлдэг байна. Гудамж талбай, цэцэрлэг, өөрийн гэр болон орцонд биеэ үнэлэлт бага байдаг бөгөөд тэд ховор тохиолдолд машин тээврийн хэрэгсэл аль эсвэл клиентийн гэрт биеэ үнэлдэг. Тэд сард дунджаар 20 клиенттэй байсан бөгөөд хамгийн ихдээ өдөрт гурван клиенттэй байв. Улирлын байдалтай холбоотойгоор клиентүүдийн тоо багассан бөгөөд зуны улиралд өдөрт дунджаар клиенттэй байдаг ажээ. Сүүлийн нэг сарын хугацаанд тэд дунджаар 8 байнгын клиенттэй байсан. Тэд сард дунджаар 17 байнгын бэлгийн хавьтагчтай бэлгийн хавьталд орсон байна. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн бэлгэвчийн тогтмол хэрэглээ хангалтгүй байна. Урьдчилан таамаглаж байсанчлан тэдний дунд хамгийн сүүлийн бэлгийн хавьтлын үед бэлгэвч хэрэглэсэн байдлыг тогтмол хэрэглээтэй харьцуулахад өндөр байгаа бөгөөд байнгын клиент болон нөхөр, найз залуутайгаа бэлгэвч хэрэглэсэн хувь ойролцоо (72%) байна. Хүснэгт 44. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин, бэлгийн хавьтагч, бэлгэвчийн хэрэглээний сонгосон үзүүлэлтээр Бэлгийн хавьтагч Сүүлийн 30 хоногийн хугацаанд бэлгийн хавьталд орсон хүний дундаж тоо Сүүлийн бэлгийн хавьталд бэлгэвч хэрэглэсэн хувь Байнгын клиент 16 Шинэ клиент Сүүлийн 12 сарын хугацаанд бэлгэвч тогтмол хэрэглэсэн хувь Байнгын бэлгийн хавьтагч Тохиолдлын бэлгийн хавьтагч Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ ихэнхдээ илүү мөнгө амласан, найдвартай санагдсан, бэлгэвч байгаагүй гэсэн шалтгаанаар бэлгэвч хэрэглэдэггүй. Сүүлийн удаа бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглээгүй шалтгааныг тодруулахад байнгын болон шинэ клиентын хувьд илүү мөнгө санал болгосон, бэлгэвч байгаагүй, клиент дургүй байсан, найдвартай байсан гэсэн хариултууд давамгайлж байна. Харин байнгын бэлгийн хавьтагчийн хувьд таньдаг болоод удаж байгаа, найдвартай санагддаг гэсэн хариултууд давамгай байсан бөгөөд тохиолдлын бэлгийн хавьтагчийн хувьд бэлгийн хавьтагч дургүй байсан, өөрөө согтуу байсан зэрэг хариулт давамгай байна. 16 Байнгын клиент-гурав ба түүнээс олон удаа бэлгийн харьцаанд орж байсан бөгөөд бэлэн мөнгө, эд зүйлс, төлбөр төлсөн хүмүүсийг хамруулна. Түүнчлэн санхүүгийн туслалцаа тогтмол үзүүлдэг, амьжиргааны зардал төлөхөд дэмжиж тусалдаг бэлгийн хавьтагчдыг бас хамруулна. 17 Тохиолдлын бэлгийн хавьтагч-төлбөр авалгүйгээр, тохиолдлоор бэлгийн хавьталд орсон хүмүүсийг хэлнэ. 81

83 Хүснэгт 45. Бэлгэвч хэрэглээгүй шалтгаанууд Бэлгэвч хэрэглээгүй шалтгаанууд Байнгын клиент хувиар Шинэ клиент хувиар Байнгын бэлгийн хавьтагч хувиар Тохиолдлын бэлгийн хавьтагч хувиар Бэлгэвч байгаагүй Бэлгийн хавьтагч дургүй Өөрөө дургүй Жирэмслэлтээс сэргийлэх өөр арга хэрэглэсэн Бэлгийн хавьтагч найдвартай санагдсан Хэрэглэхээ мартсан Илүү мөнгө санал болгосон Бэлгийн хавьтагч шаардаж хүчилсэн Бэлгийн хавьтагч согтууруулах ундаа хэрэглэсэн Өөрөө согтууруулах ундаа хэрэглэсэн Аль аль нь согтууруулах зүйлс хэрэглэсэн Мансууруулах бодис хэрэглэсэн Таньдаг болоод удаж байгаа Судалгаанд хамрагдсан нийт ЭБҮ-ийн 94.7 хувь нь хэрэгцээтэй үед бэлгэвч хаанаас худалдаж авахыг мэддэг бөгөөд тэдний 76 хувьд нь шаардлага гарсан үед бэлгэвч олж авахад маш хялбар буюу ер нь хялбар байдаг байна. Харин 4.2 хувь нь олддоггүй, үлдсэн хувьд нь маш хэцүү буюу ер нь хэцүү (19.8%) байдаг ажээ. Мөн тэд бэлгэвчийг ихэвчлэн эмийн сангаас худалдаж авдаг бөгөөд ЭБҮ-тэй ажилладаг төрийн бус байгууллагуудаас үнэгүй авдаг. Дүрс 23. Бэлгэвч худалдаж авдаг газрууд Эмийн сан Шатахуун түгээх газар Дэлгүүр Зочид буудал ТҮЦ Бусад Өрхийн эмнэлэг, багийн эмч Хувийн эмнэлэг Найз нөхөд, таньдаг хүмүүс 3.10% 3.10% 2.10% 1% 0% 19.60% 17.50% 29.90% 62.90% 82

84 Дүрс 24. Бэлгэвч үнэгүй авдаг газрууд Бусад 4.10% Бэлгийн замаар дамжих халдварыг оношилж, эмчилдэг эмнэлэг 14.40% Дүүрэг, өрхийн эмнэлэг 14.40% Сэтгэл амар төв 27.80% Төрийн бус байгууллага (Улаан загалмай, Төгс Бүсгүйчүүд, Бутайн Оргил гэх мэт) 40.20% Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн дунд эмэгтэй бэлгэвчийн олдоц муу, хэрэглээ хангалтгүй байна. Судалгаанд хамрагдсэн ЭБҮ-ийн 63.2 хувь нь эмэгтэй бэлгэвч хэрэглэж байгаагүй бөгөөд шалтгааныг тодруулахад 60 гаруй хувь нь олдоц муутай, 4 хувь нь үнэтэй, 15 хувь нь хэрэглэхэд тохиромжгүй, 11 хувь нь клиент дургүй, үлдсэн хувь нь бусад гэсэн хариултыг сонгосон байна Сэтгэл гутрал ба ирээдүйн амьдралын талаарх бодол Судалгаанд хамрагдагдсын дийлэнх нь өөрийнхөө амьдралыг дундаж гэж дүгнэдэг бөгөөд тэдний санааг хүүхдүүд, гэрийнхэн, мөн өөрсдийнх нь ирээдүйн тодорхойгүй байдал ихэд зовоодог байна. Тэдний хагас нь биеэ үнэлэх хугацаандаа сэтгэл гутранги байдаг гэж мэдээлсэн бөгөөд мөнгөгүй болох, хүчирхийлэлд өртөх үед амиа хорлох талаар бодож байжээ. Тэдний хувьд сэтгэлээр унах, амиа хорлох бодол төрсөн үед нэн тэргүүнд найз нөхөд, бусад биеэ үнэлэгчдэд ханддаг тул үе тэнгийнхэний эерэг нөлөөг төслийн үйл ажиллагаанд ашиглах нь хамгийн зөв стратеги юм. 83

85 5.5 ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ТУСЛАМЖ ҮЙЛЧИЛГЭЭ Эрүүлийг эрэлхийлсэн зан үйл Хүснэгт 46. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувийн жин, эрүүлийг эрэлхийлсэн зан үйлийн үзүүлэлтээр Үзүүлэлтүүд Дархан-Уул Эрээн хот Ховд Улаанбаатар Нийт хувь тоо хувь тоо хувь тоо хувь тоо хувь тоо Эрүүл амьдралын талаар сонирхож уншдаг Амьдралдаа эрүүл амьдралын арга барилыг хэрэгжүүлэх гэж хичээдэг Ер нь сум/баг/өрхийн эмчдээ хандаж үйлчлүүлдэг Эрүүлийг эрэлхийлсэн эерэг зан үйлтэй Эмчилгээ хийлгэх шийдвэрээ гаргадаг байдал Өөрөө мэдэж Гэр бүлийнхний хэлснээр Найз нөхдийн хэлснээр Туршлага бүхий ахмад хүний хэлснээр Эмчийн зааврын дагуу Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн тал хувь нь эрүүлийг эрэлхийлсэн эерэг зан үйлтэй боловч тэдний талаас илүү хувь нь мэргэжлийн эмчийн үзлэг шинжилгээгүйгээр эмчилгээ хийлгэдэг байна. Ямар нэгэн эмчилгээ хийлгэхдээ хэрхэн шийдвэр гаргадаг талаар нь тодруулахад 47,4 хувь нь эмчийн зааврын дагуу гэсэн бол үлдсэн хувь нь өөрөө мэдэж эсвэл гэр бүлийнхэн, найз нөхдийн хэлснээр эмчилдэг гэсэн байна. Тэдний ихэнх нь эрүүл мэндийн тусламж шаардлагатай үед найз нөхөддөө ханддаг бол бэлгийн эрүүл мэндийн зөвлөгөө шаардлагатай үед хувийн эмнэлэгт ханддаг байна. Энэ нь нууцлал хадгалдаг, төлбөр төлж байгаа учир хүссэн үйлчилгээгээ авах боломжтой гэсэн шалтгаанаар хувийн эмнэлэгт хандаж эмчлүүлэх байдал өндөр байгааг баталж байна. Харин БЗДХ авсан тохиолдолд сайн дурын зөвлөгөө шинжилгээний төвийн ажилтанд хандана гэжээ. Үүнээс харахад биеэ үнэлэгчид сайн дурын зөвлөгөө шинжилгээний төв болон хувийн эмнэлгийн аль алинаар үйлчлүүлэх сонирхолтой байгаа нь цаашид энэ хоѐр байгууллагын үйл ажиллагааг уялдуулах, боловсон хүчнийг сургаж бэлтгэх асуудлыг анхаарах шаардлагатай байгааг харуулж байна. Сүүлийн 12 сард танай орон нутагт ХДХВ, БЗДХ-ын чиглэлээр идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулж буй байгууллагыг нэрлэнэ үү гэсэн асуултанд судалгаанд оролцогчдын 56.7 хувь нь төрийн бус байгууллага гэж хариулсан байна. Өөрөөр хэлбэл төрийн байгууллагын зохион байгуулж буй үйлчилгээтэй харьцуулахад төрийн бус байгууллагын үйл ажиллагаа биеэ үнэлэгчдэд түлхүү хүрдэг байна. Энэ нь төрийн бус байгууллагыг ХДХВ-ийн халдварт өртөх өндөр эрсдэлтэй 84

86 бүлэгт хүрч ажиллахад дайчлан ажиллуулж байгаа нь зорилтот бүлгийн хэрэгцээ шаардлагад нийцэж байгааг харуулж байна Урьдчилан сэргийлэх хөтөлбөрийн хүртээмж Нийт судалгаанд хамрагдагсдын 75 хувь нь урьдчилан сэргийлэх ямар нэгэн хөтөлбөрт хамрагдаж байжээ. Орон нутгаар авч үзэхэд Улаанбаатар хотод хамгийн өндөр (82.4), Ховд аймагт хамгийн бага (40) байна. Дүрс 25. Урьдчилан сэргийлэх хөтөлбөрт хамрагдсан ЭБҮ-ийн хувь, байршлаар Ховд 40 Эрээн хот 65 Дархан Улаанбаатар Эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний нийцтэй байдал ЭБҮ-ийн 36 хувь нь эмнэлгийн үйлчилгээний цаг тохиромжгүй байдаг гэж үздэг бөгөөд 51 хувь нь итгэж болох эрүүл мэндийн байгууллага, эмч олоход хэцүү гэжээ. Эрүүл мэндийн үйлчилгээ авах асуудлаар ЭБҮ-ийн зүгээс хандах хандлагыг мөн логик хэв маяг үүсгэн судалж үзлээ. Та эмч, сувилагчид өөрийгөө биеэ үнэлдэг талаар хэлж байсан уу, Та биеэ үнэлдэгээсээ болж эрүүл мэндийн үйлчилгээ авахаасаа санаа зовж байсан уу" гэсэн асуултуудад судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн 56 хувь нь тийм гэж хариулсан байна. Өөрөөр хэлбэл тэд биеэ үнэлдгээсээ болж эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авахаас санаа зовдог байна. Харин эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлэгчийн зүгээс ЭБҮ-д хандах хандлага, тэдний дунд ялгаварлан гадуурхалт байгаа эсэхийг тодруулах зорилгоор доорхи таван асуултын хариултанд логик хэв маяг үүсгэн дүн шинжилгээ хийж үзлээ. Хэдийгээр доохи бүхий л асуултанд тийм гэж хариулсан ЭБҮ байгаагүй ч асуулт тус бүрээр дүгнэж үзвэл ЭБҮ-ийн дунд ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх албадан шинжилгээ хийх, ЭБҮ-ийн талаар эрүүл мэндийн ажилтнууд хов жив ярих, биеэ үнэлдэг учир үйлчилгээ үйлчилгээ үзүүлэхээс татгалзах тохиолдол байсаар байна. Өөрөөр хэлбэл эрүүл мэндийн салбарт ЭБҮ-г ялгаварлан гадуурхалт ямар нэгэн хэмжээгээр оршиж байна. Тиймээс цаашид энэ асуудлыг нарийвчлан судлах, шалтгааныг тодруулах судалгаа хийх шаардлагатай байна. Хүснэгт 47. Эрүүл мэндийн үйлчилгээ авахад тулгардаг бэрхшээл Үзүүлэлтүүд Тийм Үгүй Таньд биеэ үнэлдгээсээ болж эрүүл мэндийн үйлчилгээ авахад хүндрэлтэй байсан уу? Таныг биеэ үнэлдэг гэдгийг мэдээд эмч, сувилагч нар эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлэхээс татгалзаж байсан уу? Хувь Тоо Хувь Тоо

87 Таныг биеэ үнэлдгээс шалтгаалан эрүүл мэндийн үйлчилгээг хангалтгүй үзүүлж байсан тохиолдол байгаа юу? Таныг биеэ үнэлдэг болохоор эрүүл мэндийн байгууллагын ажилтнууд таны талаар хоорондоо хов жив ярьж байсныг сонсож байсан уу? Таны зөвшөөрөлгүйгээр эмч эмнэлгийн ажиллагсад ХДХВ-ийн шинжилгээ авч байсан уу? ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх шинжилгээ, зөвлөгөө Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн дунд ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх шинжилгээ өгсөн хувь өндөр байгаа ч хариугаа авсан хувь хангалтгүй байна. ЭБҮ-ийн 96.8 хувь нь ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх шинжилгээ хаана өгч болохыг мэдэж байлаа. Мөн ЭБҮ-ийн 82.3 хувь нь сүүлийн 12 сарын хугацаанд ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх шинжилгээ хийлгэсэн бөгөөд тэдний зөвхөн 75 хувь нь л шинжилгээний хариугаа авчээ. Байршлаар нь харахад хэдийгээр Ховд аймгаас судалгаанд хамрагдсан нийт 5 ЭБҮ сүүлийн 12 сард ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх ямар нэгэн шинжилгээнд хамрагдаагүй байна. ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх шинжилгээний үзүүлэлтийг орлого, нас, боловсролын үзүүлэлтээр харьцуулан судлахад мэдэгдэхүйц ялгаа ажиглагдсангүй. Судалгаанд хамрагдсан Эрээн хотын ЭБҮ-ийн гуравны нэг нь албан шаардлагаар ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх шинжилгээнд хамрагджээ. Улаанбаатар, Дархан-Уул аймагт гол төлөв сайн дураар шинжилгээнд хамрагдсан боловч Эрээн хотын ЭБҮ-ийн 26.7 хувь нь албан шаардлагаар шинжилгээ хийлгэжээ. Энэ нь Эрээн хотын Халдварт өвчнөөс сэргийлэх төвөөс кампанит аян зохион байгуулж ЭБҮ-ийг Лоба -нуудын оролцоотойгоор албадан шинжилгээнд хамруулсантай холбоотой. Улаанбаатар, Дархан-Уул аймгийн биеэ үнэлэгчдийн талаас илүү хувь нь улсын эмнэлэгт хийлгэсэн гэж хариулжээ. Энэ нь эдгээр газруудад үйл ажиллагаа явуулж буй сайн дурын шинжилгээ зөвлөгөөний төвүүд нь хоѐр болон гуравдугаар шатлалын эмнэлгүүдийн БЗДХ-ын кабинетыг түшиглэн ажиллаж байгаатай холбоотой байж болно. Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод нийт 7 сайн дурын зөвлөгөө шинжилгээний төв ажиллаж байгаа бөгөөд тэдний дийлэнх нь нь төрийн байгууллага түшиглэн үйл ажиллагаагаа зохион байгуулж байна. Шинжилгээ зөвлөгөөний доорхи үзүүлэлтүүдийг насны бүлгээр судалхад мэдэгдэхүйц ялгаа ажиглагдсангүй. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн дунд хувийн эмнэлгээр үйлчлүүлэх сонирхол их байна. Судалгаанд хамрагдсан нийт ЭБҮ-ийн 20 хувь, ялангуяа Эрээн хотын биеэ үнэлэгчдийн 40 хувь нь хувийн эмнэлэгт ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх шинжилгээ өгчээ. 5.6 ЖИРЭМСЛЭЛТЭЭС ХАМГААЛАХ АРГА ХЭРЭГСЛИЙН ТАЛААРХ МЭДЛЭГ Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн дунд хүсээгүй жирэмслэлт, үр хөндөлт их байна. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн 64.2 хувь нь хэзээ нэгэн цагт жирэмсэлж байсан хамгийн багадаа 1 ихдээ 10 удаа жирэмсэлсэн гэж судалгаанд оролцогчид хариулсан. Мөн тэдний 60 хувь нь хүсээгүй жирэмсэлж байжээ. Судалгаанд хамрагдсэн ЭБҮ-ийн 60 хувь нь үр хөндүүлж байсан бөгөөд тэд багадаа нэг ихдээ есөн удаа үр хөндүүлсэн байна. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн дунд 72-ын эм буюу жирэмслэхээс сэргийлэх зорилгоор 72 цагийн дотор ууж хэрэглэдэг эмийн хэрэглээ өндөр байна. Жирэмслэлтээс хамгаалдаг ямар нэгэн арга, хэрэгслийн талаар сонсож байсан уу гэсэн асуултанд судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн 97 хувь нь тийм гэж хариулсан. 86

88 ЖХАХ-ийн талаар асуухад тэдний дийлэнх нь эм, бэлгэвч, ерөндөг, тариа гэсэн хариултуудыг сонгосон бөгөөд бусад арга замуудын талаар мэдээлэл муутай байна. Тэд эм гэдгийг гол төлөв 72 цагин дотор уудаг эм гэсэн ойлголттоор хүлээн авч байна. Тэд гол төлөв эмч эмнэлгийн ажилтан (58%), найз нөхдөөсөө (57%) энэ талын мэдээлэл авдаг бөгөөд эмийн сан (66%), хувийн эмнэлэг (50.5%), улсын эмнэлэг (43.5%)-ээс авдаг байна. Дүрс 26. Жирэмслэлтээс сэргийлэх аргын хэрэглээ Диафрагм Умайн гуурс боох Хуанлийн дагуу түр тэвчих Үрийн суваг боох Гадуур тавих Суулгац Яаралтай эм уух Эмэгтэй бэлгэвч Ерөндөг Тариа Эрэгтэй бэлгэвч Эм 0.0% 12.4% 14.4% 15.5% 25.8% 21.6% 29.9% 43.3% 44.3% 45.4% 59.8% 70.1% ДҮГНЭЛТ ЭБҮ-ийн дийлэнх нь боловсрол багатай, ажилгүй, гэр бүлгүй, залуу эмэгтэйчүүд бөгөөд тэдний 10 хувь нь биеэ үнэлэлтийг үндсэн ажилаа гэж үздэг байна. Тэдний ихэнх нь огт гэрлэж байгаагүй,эсвэл нөхрөөсөө тусдаа амьдардаг, шилжилт хөдөлгөөн ихтэй эмэгтэйчүүд бөгөөд дийлэнх нь бага орлоготой төдийгүй тэдний гэр бүлийн нэг хүнд ногдох сарын орлого амьжиргааны доод түвшингээс бага байна. Хэдийгээр судалгаанд хамрагдсан бүх эмэгтэйчүүд 100 хувь БЗДХ-ын талаар, 97.9 хувь нь ХДХВ, ДОХ-ын талаар сонсч байсан боловч 5 хувь нь БЗДХ авсан үед илрэх шинж тэмдгүүдийг огт мэдэхгүй байна. Мөн судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн дөнгөж гуравны нэг хүрэхгүй хувь нь ХДХВ, ДОХ-ын талаар цогц, зөв мэдлэгтэй байгаа нь хангалтгүй үзүүлэлт юм. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн мэдээлэл авдаг гол эх сурвалжуудыг эрүүл мэндийн байгууллага, төрийн бус байгууллага, үе тэнгийн сургагчдын тарааж буй мэдээлэл сургалт сурталчилгааны материал тэргүүлж байгаа боловч мэдээлэл авах эдгээр эх сурвалжууд орон нутаг бүрт ялгаатай байна. Дархан-Уул аймгаас судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн дөнгөж 23 хувь нь сургалт семинараас мэдээлэл авсан бөгөөд Ховд аймгийн хувьд сургалт сурталчилгааны материалаас мэдээлэл авч чаддаггүй байна. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн дунд архи, согтууруулах ундааны хэрэглээ их байгаа төдийгүй мансууруулах бодисын хэрэглээ нэмэгдэж байна. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн 24.7 хувь ямар нэгэн байдлаар хар тамхи хэрэглэж үзсэн бөгөөд судсаар хар тамхи мансууруулах бодис хэрэглэхдээ зүү тариураа хувааж хэрэглэсэн тохиолдол нэг байна. Энэ нь хэдийгээр бага боловч ЭБҮ-ийн дунд зөвхөн бэлгийн замаар бус, бохир зүү тариур хувааж хэрэглэснээр ХДХВ-ийн халдвар тархах эрсдэл бий болж буйг 87

89 харуулж байна. Түүнчлэн ЭБҮ хүн худалдаалах гэмт хэргийн хэлбэрүүдийн талаар ойлголт муутай, хүн худалдаалах гэмт хэрэгт өртөх эрсдэлтэй байна. Судалгаанд хамрагдсан ихэнх ЭБҮ бусдын нөлөө дарамтын дор мөнгө олох, гэр бүлээ тэжээх зорилгоор анх биеэ үнэлжээ. Мөн ойролцоогоор судалгаанд хамрагдагсдын 40 гаруй хувь нь зуучлагч эсвэл босс -той байна. Зуучлагч эсвэл босс нь тэднийг хамгаалах, үйлчлүүлэгч олж өгөх, мөнгө зээлүүлэх, зарим тохиолдолд бэлгэвчээр хангах, эрүүл мэндийн үйлчилгээнд зуучлах зэрэг туслалцаа үзүүлдэг боловч тэдний зүгээс бэлгийн болон бусад хэлбэрийн хүчирхийлэл үзүүлэх, дарамтлах тохиолдол цөөнгүй. Судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн дунд бэлгэвчийн тогтмол хэрэглээ хангалтгүй байна. Түүнчлэн судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн дунд эмэгтэй бэлгэвчийн олдоц муу, хэрэглээ хангалтгүй байна. Тэдний дөрөвний гурав нь сүүлийн нэг жилийн хугацаанд урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаанд хамрагджээ. Эрээн хотоос судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн гуравны нэг нь албан шаардлагаар ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх шинжилгээнд хамрагдсан бөгөөд тэдний дунд хүсээгүй жирэмслэлт, үр хөндөлт их байна. Мөн судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-ийн дунд 72-ын эм буюу жирэмслэлтээс сэргийлэх зорилгоор 72 цагийн дотор ууж хэрэглэдэг эмийн хэрэглээ өндөр байгаа нь тэдний дунд ХДХВ, ДОХ, БЗДХ-аас гадна нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн бусад асуудлаар мэдээлэл хүргэх шаардлагатай байгааг харуулж байна. ЗӨВЛӨМЖ НЭГДСЭН ЗӨВЛӨМЖ НҮБХАС-ийн дэмжлэгтэйгээр хэрэгжүүлэх энэхүү төсөл нь ЭБҮ-ийн дунд БЗДХ-ын тархалтыг бууруулах, ХДХВ-ийн бага тархалтыг тогтоон барих үндэсний хөтөлбөрийн зорилтуудад хүрэхэд хувь нэмэр оруулах цаг үеэ олсон санаачилга юм. Суурь судалгааны үр дүнгээс харахад төслийн үйл ажиллагааны цаашдын хэрэгжилтэнд дараах асуудлуудыг тусгах шаардлага гарч байна. ЭБҮ-д чиглэсэн төслийг хэрэгжүүлэхдээ төр, төрийн бус байгууллагуудын одоогийн хамтыг ажиллагааг дэмжиж ажиллах шаардлагатай. Хэдийгээр судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ-д төрийн бус байгууллагын үйл ажиллагаа түлхүү хүрч байгаа боловч энэ төслийг дан ганц төрийн бус байгууллагад түшиглэн хэрэгжүүлэх нь учир дутагдалтай. Олон улсын туршлагаас харахад төр, төрийн бус байгууллага, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагаа, жигд оролцоо нь ЭБҮ-ийн дунд амжилттай төсөл хэрэгжүүлэх үндэс суурь болдог байна. Дараах арга замаар уг хамтын ажиллагааг дэмжин ажиллах боломжтой. 1) Орон нутаг бүрт төслийн удирдах хороо байгуулах, уг удирдах хороонд төр, иргэний нийгэм, хувийн хэвшлийг оролцуулах 2) Төсөл хэрэгжүүлэхэд оролцож буй хамтрагч талуудын үүрэг оролцоог тодорхой болгох 3) Тухайн орон нутагт хэрэгжүүлж буй бусад санаачлага, төсөл хөтөлбөрүүдийн үйл ажиллагаатай уялдуулах, давхардлаас зайлсхийх зорилгоор хагас жил тутам бусад талуудад үйл ажиллагаагаа танилцуулах уулзалт зохион байгуулах гэх мэт. Төслийн үйл ажиллагааг зөвхөн ХДХВ, ДОХ, БЗДХ-т чиглүүлэх нь хангалтгүй юм. Судалгааны үр дүнгээс харахад ЭБҮ-ийн ХДХВ, ДОХ, БЗДХ-т өртөх эрсдэлийг нэмэгдүүлж буй хүчин зүйлсэд архи согтууруулах ундаа, хар тамхины хэрэглээ, үе 88

90 тэнгийнхэн болон босс/лобаны нөлөө, хүн худалдаалах гэмт хэргийн талаарх мэдлэг хангалтгүй байх зэрэг асуудлууд багтаж байна. Өөрөөр хэлбэл зөвхөн ХДХВ, ДОХ, БЗДХ-ын тухай мэдээлэл хүргэснээр тэдний дунд халдвар тархах байдлыг зогсоож чадахгүй. Тиймээс төслийн хүрээнд зохион байгуулагдах сургалт, хэвлэгдэн гарах сурталчилгааны материалд дээр дурдсан асуудлуудыг багтаан оруулах, ингэснээр төслийн үйл ажиллагааг цогц байлгах боломжтой юм. Суурь судалгааны үр дүнгээс харахад ЭБҮ-ийн нөхөн үржихүйн эрүүл мэнд, жирэмснээс хамгаалах хэрэгслийн хэрэглээ хангалтгүй байна. Мөн сэтгэл гутралтай ЭБҮ-ийн хувь өндөр байна. Тиймээс төслийн хүрээнд зохион байгуулагдах сургалт, сурталчилгаанд энэ асуудлуудыг уялдуулан оруулах шаардлага гарч байна. Суурь судалгааны үр дүнгээс харахад ЭБҮ-ийн багагүй хувь нь хувийн эмнэлэгүүдээр үйлчлүүлдэг бөгөөд цаашид үйлчлүүлэх сонирхолтой байна. Тиймээс төслийн багийнхан дараах алхмуудыг хэрэгжүүлснээр хувийн эмнэлгүүдийн зүгээс ЭБҮ-д үзүүлж буй тусламж үйлчилгээний чанарыг сайжруулах, цаашид ЭБҮ-ийн хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн тусламж үйлчилгээг үзүүлэх боломжтой болно. 1) Төсөл хэрэгжүүлж буй орон нутаг бүрт БЗДХ, эмэгтэйчүүд, нөхөн үржихүйн чиглэлээр тусламж үйлчилгээ үзүүлж буй хувийн хэвшлийн эрүүл мэндийн байгууллагуудыг тодорхойлох 2) Төсөлд хамрагдаж буй ЭБҮ-ийн дунд санал асуулга явуулж голчлон үйлчлүүлдэг хувийн хэвшлийн эрүүл мэндийн байгууллагуудыг тодорхойлох 3) Уг байгууллагуудын эмч, ажиллагсдын дунд улсын хэмжээнд баримталж буй эмчилгээ, оношлогооны стандартын дагуу сургалт зохион байгуулах 4) Тэдний үйл ажиллагаанд ХДХВ-ийн сайн дурын оношлогоо зөвлөгөөний үйл ажиллагааг уялдуулах боломжийг судлах гэх мэт. Эдгээр үйл ажиллагааг хэрэгжүүлснээр ЭБҮ-д үзүүлэх тусламж үйлчилгээний чанарыг хангаад зогсохгүй ХДХВ, БЗДХ-ыг эрт илрүүлэх улмаар цаашид халдвар дамжих гинжин хэлхээг эрт таслах боломжтой болно. Төслийн тогтвортой байдлын үндэс болсон EXIT стратеги буюу төслийн Төгсгөлийн стратеги ийг төслийн эхний жилд багтаан боловсруулж, хэрэгжүүлж ажиллах. Учир нь төсөл хэрэгжүүлэх орон нутгуудад хэрэгжиж байсан олон санаачлагууд төслийн санхүүжилт, мэргэжил арга зүйн дэмжлэг дуусахад бүрмөсөн зогссон. Гэвч ЭБҮ гэх мэт ХДХВ, БЗДХ тархах цөм болсон олон нийтийн хувьд уг үйл ажиллагаа нь тогтвортой, олон жилээр хэрэгжиж байж үр дүнд хүрдгийг олон улсын туршлага харуулдаг. Суурь судалгааны үр дүнгээс харахад эмэгтэйчүүдийн биеэ үнэлэх болсон гол шалтгаанд мөнгөгүй болсон, үр хүүхдээ тэжээх зэрэг шалтгаанууд орж байна. Тиймээс ЭБҮ-ийн дунд асуулга зохион байгуулж тэднийг өөрсдийнх нь сонирхож буй чиглэлийн мэргэжлийн чиг баримжаа олгох сургалтуудад хамруулах боломжийг судлах, боломжтой бол төслийн үйл ажиллагаанд мэргэжлийн чиг баримжаа олгох сургалтуудыг зохион байгуулах шаардлагатай байна. Судалгаанд хамрагдсан ихэнх орон нутгуудад өмнө нь болон одоо ЭБҮ-д чиглэсэн төсөл хөтөлбөр хэрэгжиж байна. Гэвч энэхүү төслийн хүрээнд зохион байгуулагдах сургалт сурталчилгааны ажлуудыг шинэ арга, хэлбэр, агуулгаар хийснээр ЭБҮ-ийн сонирхолыг татах, улмаар зан үйл өөрчлөхөд нөлөөлөх боломжтой юм. Тиймээс олон улс болон бүсийн хэмжээнд ЭБҮ-д чиглэсэн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлдэг Ази номхон далайн биеэ үнэлэгчдийн сүлжээ/asia Pacific Network of Sex workers, Австралийн ЭБҮ-ийн Скарлет Аллианс/ Scarlet Alliance Australian Sex Workers Association зэрэг байгууллагуудтай гадаад хамтын ажиллагаа тогтоож тэдний олон жилийн арга туршлагыг Монголд хэрэгжүүлэх боломжийг судлах хэрэгтэй. Ингэснээр ЭБҮ-д зориулан зохион байгуулж буй үйл ажиллагааны чанарыг сайжруулах, нэн ялангуяа ЭБҮ-ийг чадавхжуулах, тэднийг хүчирхэгжүүлэх/empowerment д бодитой эерэг хувь нэмэр оруулах юм. Суурь судалгааны үр дүнгээс харахад ЭБҮ-ийн мэдээллийн гол эх сурвалж нь төрийн бус байгууллага, эрүүл мэндийн байгууллагын ажилтнууд байна. Гэвч мэдээлэл авч болох бусад эх сурвалжуудыг үгүйсгэлгүйгээр төслийн үйл 89

91 ажиллагаанд нэгтгэн ажиллах нь бусад эх сурвалжаар мэдээлэл авч буй цөөн тооны ЭБҮ-д зөв мэдээллийг хүргэх боломжийг хязгаарлахгүй. ТУСГАЙЛСАН ЗӨВЛӨМЖ Хэдийгээр энэхүү төсөл нь Монгол улсын сонгон авсан долоон газар хэрэгжих боловч энэхүү газар бүр нь нийгэм эдийн засгийн хөгжил, өмнө нь төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж байсан туршлага зэрэг олон үзүүлэлтээр өөр хоорондоо ялгаатай байна. Тиймээс газар бүрт зохион байгуулах төслийн үйл ажиллагааг тухайн орон нутгийн нөхцөл байдалд үндэслэн өвөрмөцөөр зохион байгуулах хэрэгцээ гарч байна. Тиймээс орон нутаг бүрийн онцлогт тохируулсан дараах тусгайлсан зөвлөмжүүдийг үнэлгээний баг гаргаж байна. Замын-Үүд сум/ Эрээн хот Зорилтот урьдчилан сэргийлэх хөтөлбөр хэрэгжүүлэхдээ төсөл хэрэгжүүлэх газруудаас ХДХВ, ДОХ, БЗДХ-ын мэдлэг хамгийн бага боловч хамгийн эрсдэл өндөртэй Эрээн хотын ЭБҮ-д онцгойлон анхаарах; Замын-Үүд суманд ажиллаж буй сайн дурын зөвлөгөө шинжилгээний төвийн үйл ажиллагааны цар хүрээг нэмэгдүүлэх; Эрээн хотод явуулын сайн дурын зөвлөгөө шинжилгээний үйл ажиллагаа зохион байгуулах боломжийг судлах, ингэснээр үйлчилгээг олон нийтэд хүргэх боломжийг сайжруулах Эрээн хотод ажиллаж буй Монгол ЭБҮ-ийн хэд хэдэн сүлжээ байгаа бөгөөд боломжтой бол сүлжээ бүрээ нэгээс хоѐр үе тэнгийн сургагч, хүрч очих ажилтан бэлтгэх Ховд аймаг Ховд аймгийн хувьд цөөн хүн амтай тул ЭБҮ-ийн төрийн бус байгууллага байгуулахаас илүүтэйгээр олон нийтийн жижиг санаачлага бий болгож дэмжих нь ЭБҮ-ийн нууцлал хадгалах, тэдний эрхийг хамгаалах зэрэг олон давуу талтай. Мөн Ховд аймгаас судалгаанд хамрагдсан ЭБҮ сүүлийн 12 сар ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх зөвлөгөө шинжилгээнд хамрагдаагүй байсан. Тиймээс Ховд аймгийн Булган суманд ХДХВ-ийн халдвар илрүүлэх шинжилгээ, зөвлөгөөний үйлчилгээний төвийн үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх Дархан-Уул, Орхон, Улаанбаатар, Дорнод Эдгээр газруудад олон жилийн туршлагатай ТББ-ууд ажиллаж байгаа боловч уг байгууллагуудын сүлжээнд хамрагдаагүй, шинэ олон нийтийг илрүүлэхэд үйл ажиллагааг чиглүүлэх Өмнөговь аймаг Уул уурхай дагасан биеэ үнэлэлт явагдаж байгаа тул Улаанбаатар, бусад аймаг хотуудаас биеэ үнэлэгчид очдог оргил цаг болсон уурхайн цалин буух, цаг агаар дулаарах зэрэг үеүүдэд бусад аймаг, хотуудын ЭБҮ-ийн төрийн бус байгуулагуудын тусламжтайгаар хүрч очих үйл ажиллагаа зохион байгуулах, тэдний дэмжлэгтэйгээр явуулын ЭБҮ-г илрүүлэх, явуулын сургалт сурталчилгаа зохион байгуулах хэрэгцээтэй байна. 90

92 БҮЛЭГ 6. ОРОЛЦОГЧ ТАЛУУД Өмнөх бүлгүүдэд зорилтот бүлгүүдийн дунд ХДХВ/ДОХ-той холбоотой эрсдэл өндөр байгааг орон нутгийн нөхцөл байдал, хийгдсэн судалгааны үр дүнд тулгуурлан дурдсан билээ. Гэвч эрсдэлт хүчин зүйлс дан ганц зорилтот бүлгүүдэд хамаарах асуудал биш харин олон оролцогч талуудын харилцан нөлөөлөл, хамаарлаас үүдэн бий болж байгаа нь судалгаанаас харагдсан юм. 6.1.Оролцогч талуудын талаар Энэхүү ярилцлагад төрийн 11 байгууллага, 4 аймгийн ХДХВ/ДОХ-оос сэргийлэх салбар зөвлөл, аймаг сумын эрүүл мэндийн байгууллага 9, оюутны байгууллага 4, 7 сургууль, 6 аймаг сумдын Улаан загалмайн хороог хамруулсан. Хүснэгт 48 Оролцогч талууд. Үндсэн үзүүлэлтүүд Үндсэн үзүүлэлтүүд Төрийн байгууллага (15) Эрүүл мэндийн байгууллага (10) Сургууль, оюутны байгууллага (11) ТББ (11) Төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж байсан байдал Зорилтот бүлэг Залуучууд Хөдөлгөөнт хүн ам Эмэгтэй биеэ үнэлэгчид Төслийн санхүүжилт Төрийн байгууллагын санхүүжилтээр ОУБ-ын санхүүжилтээр Бусад эх үүсвэрээс Ихэнхи оролцогч байгууллагууд ОУБ-уудын санхүүжилтээр залуучууд, өсвөр үед чиглэсэн төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна. Судалгаанд хамрагдсан байгууллагуудаас 9 нь ХДХВ/ДОХ-ын чиглэлээр ямар нэгэн төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлээгүй байна. Төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлээгүй байгууллагуудад Биеийн тамир спортын хороо 2, сургууль 2, СДЗШ-ний төв 1, Оюутны зөвлөл нэг, сумын эмнэлэг нэг байна. Төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн байгууллагуудаас 9 нь Азийн хөгжлийн банкны, мөн 12 нь Глобаль сангийн төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлсэн байна. Харин 8 байгууллага нь тогтмол төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлдэггүй ч Дэлхий нийтийн ДОХ-ын эсрэг өдөр гэх мэт зарим үед тодорхой арга хэмжээ зохион байгуулж, жижиг хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг байна. Оролцогч талуудын хэрэгжүүлсэн төсөл хөтөлбөрүүдийн үндсэн үйл ажиллагаа нь сургалт судалгааны ажил байна. 91

93 6.2.Оролцогч талуудын хамтын ажиллагаа Төсөл хөтөлбөрийн амжилттай хэрэгжих нэг суурь нөхцөл нь яах аргагүй оролцогч байгууллагуудын жигд хамтын ажиллагаа юм. Энэ хэсэгт чанарын судалгааны мэдээлэлд үндэслэн оролцогч талуудын хамтын ажиллагаанд дүн шинжилгээ хийнэ. Дүрс 27 Оролцогч талуудын хамтын ажиллагаа ХДХ/ДОХ-ын талаарх төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэгчид болон бусад оролцогч талуудын үйл ажиллагааны уялдаа, холбоо хамтын ажиллагаа сул байна.төсөл хөтөлбөрийн амжилттай хэрэгжих нэг суурь нөхцөл нь яах аргагүй оролцогч байгууллагуудын жигд хамтын ажиллагаа юм. Энэ хэсэгт чанарын судалгааны мэдээлэлд үндэслэн оролцогч талуудын хамтын ажиллагаанд дүн шинжилгээ хийнэ. Дүрс 27-аасоролцогч талуудын хамтын ажиллагааны тархалт хэвийн бус байгааг харж болно. Дүрсээс харахад төрийн байгууллагуудын хоорондын хамтын ажиллагаа, үйл ажиллагааны уялдаа холбоо илүү нягт байгаа боловч энэ нь зөвхөн босоо удирдлагын тогтолцооны дагуу илүүтэй ажиглагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл аймаг сумын засаг даргын тамгын газар нь тухайн орон нутгийн газар, хэлтэс, эмнэлэг сургууль гэх мэт өөрсдийн харьяа байгууллагуудтайгаа идэвхитэй хамтран ажиллаж байна. Харин сургууль, эмнэлэг, Боловсролын хэлтэс гэх мэт төрийн байгууллагуудын хооронд салбар хоорондын хэвтээ чиглэлийн хамтын ажиллагаа төдийлөн ажиглагдахгүй байна. Төрийн бус байгууллагын хувьд олон салбартай эсвэл байнгын идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулдаг ТББ нь төрийн бүх шатны байгууллагуудтай жигд хамтын ажиллагаатай байдаг байна. Гэвч хоорондын уялдаа холбоо мөн л сул байна. Улаан загалмайн нийгэмлэг төрийн байгууллагуудтай бүгдтэй нь хамтран ажиллаж байгаа боловч эмнэлэгтэй илүү нягт холбоотой ажиллаж байна. Оролцогч талуудаас 92

94 Ажлын бололцоо муу Мэдээлэл муу Нууцлалттай холбоотой Идэвхигүй байдаг Ичиж зовдог эмнэлэгийн байгууллага Улаан загалмайн нийгэмлэг хоѐр хамгийн өндөр хамтын ажиллагаатай байна. Судалгаанд хамрагдсан байгууллагуудын хэрэгжүүлж байгаа төслүүдээс хамгийн өргөн хүрээтэй, мөн хамгийн том төсөл болохынхоо хувьд Глобаль сан, Улаан загалмай хоѐр нь бусад байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байгаа хувь илүү байна. Дүрс 28Төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын төсөл хөтөлбөр дахь оролцоо, оролцогч талуудын үнэлэмжээр Оролцоо муу 3 9 Оролцоо сайтай Төрийн бус байгууллага Төрийн байгууллага Оролцогчдын үнэлгээгээр төрийн байгууллагуудын оролцоо харьцангуй сайн байна. Харин төрийн бус байгууллагын хувьд ерөнхийдөө оролцоо сайтай байгаа боловч багагүй респондентийн зүгээс сөрөг үнэлгээ авсан байна. 6.3.Зорилтот бүлгүүдийн идэвхи оролцоонд нөлөөлж буй хүчин зүйлс Хүснэгт 49 Зорилтот бүлгүүдийн идэвхид нөлөөлж буй хүчин зүйлс Залуучууд Хөдөлгөөнт хүн ам Эмэгтэй биеэ үнэлэгчид Зорилтот бүлгүүдийн хувьд аливаа төсөл хөтөлбөрт хамрагдан, эрүүл мэндийн зөвөлгөө үйлчилгээ авахад тулгардаг бэрхшээлүүдийг оролцогч талууд дээрх байдлаар үнэлжээ. Залуучуудын хувьд хүснэгтэнд дурьдагсан бүх шалтгаанууд тодорхой байдлаар илэрдэг ч эдгээрээс хамгийн их нөлөөлж байгаа шалтгаан нь залуучуудын өөрсдийн идэвхигүй байдал гэж судалгаанд оролцсон оролцогч талуудын нэг хэсэг нь дүгнэснийг Хүснэгт 49-аас харж болно. Хөдөлгөөнт хүн амын хувьд оролцоо болон мэдээллийн хүртээмжийн хооронд хамгийн өндөр хамаарал байна. Үүнээс гадна тэдний дунд ичиж зовох явдал байдаг нь, тэднийг 93

95 төсөл хөтөлбөрүүдэд хамруулахад саад болж байгаа хоѐр дахь шалтгаан гэж оролцогч талуудын нэг хэсэг нь дүгнэжээ. Эмэгтэй бие үнэлэгчдийн хувьд хүснэгтэнд дурьдагдсан шалтгаануудын зарим нь тодорхой хэмжээнд байгаа ч төдийлөн шууд хамаарал ажиглагдахгүй байна. Эдгээр шалтгаануудаас мэдээлэл хомс байх явдал хамгийн их тохиолдож байгааг судалгааны дүн харуулж байна. Үүнээс гадна оролцогч талуудтай ярилцлага хийх явцад биеэ үнэлэгчид нь нууцлалд ихээхэн анхаардаг бөгөөд энэ нь тэдний төсөл хөтөлбөрт хамрагдахгүй байхад шууд нөлөөлж байж болзошгүй хэмээн зарим респондентууд үзэж байсан. Зорилтот бүлгийн оролцоонд тэднээс шалтгаалах хүчин зүйлсээс гадна тэднээс үл хамаарах хэд хэдэн хүчин зүйлс нөлөөлж байдаг нь чанарын судалгааны явцад илэрсэн: 1. Төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж буй нэгжийн зохион байгуулалтын арга хэрэгсэл. Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байгаа арга зам, хөтөлбөрийн хүрээнд зохион байгуулж буй арга хэмжээнүүд нь ямар байхаас шалтгаалан зорилтот бүлгүүдийн оролцоо олон янз байдаг талаар ярилцлагын үеэр оролцогч талууд дурдаж байсан. Уламжлал болсон сургалт семинарын арга хэмжээнд зорилтот бүлгүүдийн хүн ам төдийлөн идэвхитэй хамрагддаггүй бөгөөд тэдний идэвхийг нэмэгдүүлэх үүднээс урамшуулал тараах явдал байдаг байна. 2. Хууль эрх зүйн орчин. Энэ нь ялангуяа бие үнэлэгчдийн хувьд хамгийн ихээр саад болдог хүчин зүйлсийн нэг. Төсөл хөтөлбөрт хамрагдах, эрүүл мэндийн байгууллагаар үйлчлүүлэхэд нууцлалын асуудал хөндөгддөг. Тэдний ийнхүү биеэ үнэлж буй нь хууль ѐсны бус тул тэдэнд бусдаас эмээх сэтгэгдэл, эргээд цагдаа, эмнэлэг гэх мэт төрийн байгууллагуудын зүгээс тэдэнд хандах сөрөг хандлага, нийгмийн зүгээс ирэх дарамт гэх мэт нь төсөл хөтөлбөрт хамрагдахаас зайлсхийх шалтгаан болж байна. 3. Төсөл хөтөлбөрийн хамрах хүрээ. Хэрэгжиж байгаа хөтөлбөрийн үйлажиллагаа, түүний тухай мэдээлэл нь түгээмэл биш байдгаас зорилтот бүлгүүдэд хүрэхгүй зөвхөн цөөн тооны явцуухүрээний хүмүүстэй ажиллаж байгаа байдал зарим байгууллагын хувьд ажиглагдаж байна. 4. Оролцогч талуудын зорилтот бүлгүүдэд хандах хадлага. Оролцогч байгууллагуудын албан хаагчдын хөтөлбөрт хамрагдаж буй зорилтот бүлгүүдэд хандах хандлагын байдал нь зорилтот бүлгүүдийн идэвхид ихээхэн нөлөөлдөг байна. Жишээлбэл, ажиллаж буй зорилтот бүлгийн хүн амтай дотно, дулаан харилцаа үүсгэснээр тэдний идэвхийг нэмэгдүүлж, тухайн байгууллагад итгэх итгэлийг нэмэгдүүлж байна. 5. Хүчин чадлын хүрэлцээ. Өсвөр үе ирээдүйн босго төв гэх мэт зарим байгууллага нь жижиг өрөөтэй тул олон хүнтэй үед өсвөр насныхан санаа зовоод үйлчлүүлж чаддаггүй байх тохиолдол банйа. Мөн эрсдэлт бүлгийн хүн амтай ажиллахад өөрийн гэсэн байранд үйл ажиллагаа явуулахгүй бол төрийн байгууллага юм уу эмнэлэг гэх мэт байгууллагыг түшиглэн ажиллавал нууцлал алдагдах магадлалтай гэж үзээд зорилтот бүлгийнхэн хамрагдахаа больдог байна. Мөн үүнээс гадна нөөцөөсөө хамааран бага тооны хүмүүстэй ажиллах, алслагдмал бүсэд оршин суудаг зорилтот бүлгийнхэнд хүрэхгүй байх гэх мэт асуудал гардаг банйа. 94

96 6.4. Оролцогч талуудын үйл ажиллагааны ололт амжилт ба дутагдал Судалгааны явцад орон нутаг, байгууллагаас үл хамааран ололттой болон дутагдалтай зүйлүүд харагдаж байлаа. Оролцогч талуудын хамтын ажиллагааны хувьд Хамгийн тулгамдсан эмзэг бүлгийн хэсгийн хүн амыг төсөл хөтөлбөрт хамруулахад олон талын оролцоо, хамтын ажиллагаа зайлшгүй чухал болохыг судалгаанд хамрагдагсад дурьдаж байна. Дүрс 29оролцогч талуудын хамтын ажиллагааны муу жишээ Дээрх дүрсэнд оролцогч талуудын хамтын ажиллагаа сул хөгжсөн, эсвэл огт байхгүй тохиолдол дахь төслийн үйл ажиллагааг харуулсан байна. Ямар ч байгууллагын техник, санхүү, хүний нөөц хязгаарлагдмал, мөн зарим тохиолдолд хууль эрх зүйн хүрээнд хаалттай байдаг тул зорилтот бүлгийн хүн амд шууд хүрч ажиллах боломж хомс, зорилтот бүлгийн хүн амын цөөхөн хувийг хөтөлбөрт хамруулах сул талуудыг агуулж байна. Судалгаанд оролцсон байгууллагуудын дийлэнхийн үйл ажиллагаа ийм загвараар явагдаж байгаа нь оролцогч талуудын хамтын ажиллагаа сул байгааг харуулж байна. Магадгүй хөтөлбөрт чанарын хувьд өндөр үр дүнтэй болж болох хэдий ч хамрах хүрээ, далайц муу учир эцсийн үр дүн төдийлөн хангалттай байж чадахгүй байна. Дүрс30Оролцогч талуудын хамтын ажиллагааны сайн жишээ 95