DR ŠEFIK SMLATIĆ DR BOŽIDAR STAVRIĆ TEORIJA POSLOVNE EKONOMIJE

Transcription

1 DR ŠEFIK SMLATIĆ DR BOŽIDAR STAVRIĆ TEORIJA POSLOVNE EKONOMIJE BANJA LUKA 2011

2 Dr Šefik Smlatić Prof. dr Božidar Stavrić TEORIJA POSLOVNE EKONOMIJE Recenzenti: Prof. dr Šefkija Berberović Prof. dr Gordana Kokeza Izdavač: Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka Za izdavača: Ilija Džombić, direktor Urednik: Nebojša Stavrić Kompjuterska obrada teksta: Milan Paunović Dizajn korica: Jelena Mladenović Štampa: KIZ CentarBeograd Za štampariju: Dragan Katić, direktor Tiraž: 500 komada Prvo izdanje Banja Luka, ISBN Zabranjeno fotokopiranje,preštampavanje i drugi oblici umnožavanja ove knjige. Sva prava zadržavaju autori i izdavač.

3 P R E D G O V O R Knjiga pod ovakvim naslovom nastala je kao rezultat dugogodišnjeg rada autora na njegovanju naučne misli o ekonomskim aspektima funkcionisanja i razvoja preduzeća kao osnovnih subjekata tržišnog načina privređivanja. U ovakvom ili nešto izmijenjenom obliku, ovaj tekst je publikovan u više izdanja, kako u koautorstvu tako i samostalno, pri čemu je njegovu okosnicu i jezgro razvio B. Stavrić. Na učenju koje je konstituisano u ovoj knjizi svoja znanja o teoriji poslovne ekonomije sticale su generacije studenata na ekonomskim i tehničkim fakultetima širom ovog regiona. Ovo učenje o principima funkcionisanja poslovnih sistema zasniva se na teoriji tripartitnog prilaza tretmanu ekonomske stvarnosti, po kome se u ovom segmentu društvenog života razlikuju mikroekonomija - ekonomija pojedinca; makroekonomija - ekonomija državne zajednice; mezoekonomija - ekonomija preduzeća. I upravo mezoekonomija kao ekonomska stvarnost preduzeća, tog specifičnog organizacionog sistema u kome se odvijaju svi procesi privređivanja, predstavlja predmet naučne discipline koju svojim sadržajem pokriva ova knjiga. U knjizi se tretiraju, uglavnom, specifičnosti poslovanja proizvodnih preduzeća, što podrazumijeva i poljoprivredna domaćinstva tržišno usmjerena, mada se skoro sve teorijske postavke mogu primijeniti i na poslovne subjekte u drugim privrednim djelatnostima, jer se i njihovo funkcionisanje odvija po osnovnim ekonomskim pricipima. Knjiga može korisno poslužiti ne samo za savlađivanje nastavnog programa iz ovog predmeta nego i stručnjcima u privrednoj praksi, posebno u vezi sa provjerom stavova pri donošenju poslovnih odluka menadžmenta. U Beogradu, maj Autori

4 S a d r ž a j U V O D... 1 I TEORIJA POSLOVNE EKONOMIJE KAO NAUKA DEFINISANJE TEORIJE POSLOVNE EKONOMIJE TEORIJA POSLOVNE EKONOMIJE U SISTEMU EKONOMSKIH NAUKA STRUKTURA EKONOMSKOG SISTEMA Mikroekonomija Pojam mikroekonomije Razvoj oblika mikroekonomije Makroekonomija Mezoekonomija Odnosi između pojavnih oblika ekonomije EKONOMIJA KAO EKONOMSKA STVARNOST Pojam ekonomske stvarnosti Ekonomska stvarnost i odnosi proizvodnje... 9 II EKONOMIKA PREDUZEĆA KAO NAUKA PREDMET IZUČAVANJA CILJ IZUČAVANJA METODE IZUČAVANJA MEZOEKONOMIJE III EKONOMSKI SISTEM PREDUZEĆA KONSTITUISANJE MEZOEKONOMSKOG ORGANIZACIONOG SISTEMA Karakteristike preduzeća kao poslovnog sistema Uslovi za pojavu preduzeća Uloga preduzeća u ekonomskom sistemu društvene zajednice GLAVA I ORGANIZACIONA STRUKTURA PREDUZEĆA ZNAČAJ ORGANIZACIONOG STRUKTURIRANJA PREDUZEĆA MOGUĆA RJEŠENJA ORGANIZACIONOG STRUKTURIRANJA PREDUZEĆA USLOVLJENOST ORGANIZACIONE STRUKTURE RAZVOJNOM STRATEGIJOM PREDUZEĆA TEHNOLOGIJA KAO FAKTOR IZBORA MODELA ORGANIZACIONE STRUKTURE POSLOVNO I DRUŠTVENO OKRUŽENJE KAO FAKTOR ORGANIZACIONE STRUKTURE PREDUZEĆA GLAVA II EKONOMSKA STVARNOST PREDUZEĆA I ULAGANJE U REPRODUKCIJU Angažovanje vrijednosti kao oblik ulaganja Trošenje elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja II REZULTATI REPRODUKCIJE III KVALITET EKONOMIJE I EKONOMSKI PRINCIPI Osnovni ekonomski princip reprodukcije Parcijalni ekonomski principi reprodukcije Izražavanje kvaliteta ekonomije IV FAKTORI POSLOVNE EKONOMIJE V PROIZVODNJA I NJENE KARAKTERISTIKE VI REPRODUKCIJA I NJENE KARAKTERISTIKE Proizvedena vrijednost kao ekonomski izraz proizvodnje... 49

5 2. Vrijednosti utrošene u proizvodnji Odnos između proizvedene i utrošene vrijednosti GLAVA IIISREDSTVA PREDUZEĆA I RADNI KOLEKTIV I ULOGA SREDSTAVA U REPRODUKCIJI II OBLICI SREDSTAVA Naturalni oblici sredstava Ekonomski oblici sredstava Usklađivanje sredstava i zadataka III UTICAJ SREDSTAVA NA KVALITET EKONOMIJE Trošenje sredstava Angažovanje sredstava Sredstva kao nosilac nove tehnike IV RADNI KOLEKTIV PREDUZEĆA SASTAV RADNOG KOLEKTIVA PROMJENE SASTAVA RADNOG KOLEKTIVA INTEGRACIJA RADNIKA U RADNI KOLEKTIV GLAVA IV TROŠENJE KAO OBLIK ULAGANJA I NJEGOVA KLASIFIKACIJA I NATURALNO IZRAŽAVANJE TROŠENJA UTROŠCI MATERIJALA Utrošci osnovnog materijala Utrošci pomoćnog materijala Utrošci režijskog materijala UTROŠCI SREDSTAVA ZA RAD UTROŠCI RADNE SNAGE USLOVLJENOST UTROŠAKA ELEMENATA PROIZVODNJE II FINANSIJSKO IZRAŽAVANJE TROŠENJA NOVČANI MULTIPLIKATORI UTROŠAKA CIJENE SREDSTAVA ZA PROIZVODNJU ZARADE ZA IZVRŠENI RAD III KLASIFIKACIJA TROŠKOVA PO RAZLIČITIM KRITERIJIMA ELEMENTI PROIZVODNJE Troškovi materijala TroŠkovi sredstava za rad Troškovi radne snage MJESTA NASTANKA VEZANOST ZA NOSIOCE NAČIN OBRAČUNA PO NOSIOCIMA USLOVLJENOST PROIZVODNJOM I NJENOM PRIPREMOM IV GLAVA V TROŠKOVI U FUNKCIJI USPOSTAVLJANJA I KORIŠTENJA KAPACITETA II USPOSTAVLJANJE I KORIŠĆENJE PROIZVODNOG KAPACITETA DEFINISANJE I KLASIFIKOVANJE PROIZVODNIH KAPACITETA EKONOMSKI ASPEKTI IZBORA VELIČINE KAPACITETA ORGANIZACIONA STRUKTURA KORIŠĆENJA KAPACITETA FIKSNI TROŠKOVI Pojam fiksnih troškova Ponašanje fiksnih troškova Razlaganje fiksnih troškova na objektivnu i subjektivnu komponentu

6 III TROŠKOVI USLOVLJENI KORIŠĆENJEM KAPACITETA PROPORCIONALNI TROŠKOVI Ponašanje proporcionalnih troškova Uslovljenost dinamike proporcionalnih troškova RELATIVNO FIKSNI TROŠKOVI Zakonitosti u ponašanju relativno fiksnih troškova Objektivna i subjektivna komponenta relativno fiksnih troškova GLAVA VI PONAŠANJE TROŠKOVA I METODE OBRAČUNA CIJENE KOŠTANJA I PONAŠANJE TROŠKOVA U FUNKCIJI NJIHOVE KVANTITATIVNE STRUKTURE II SPECIFIČNOSTI PONAŠANJA TROŠKOVA U DINAMICI OBIMA PROIZVODNJE DEGRESIJA TROŠKOVA PROGRESIJA TROŠKOVA REMANENTNOST TROŠKOVA III RAZVOJNI TOK TROŠKOVA I ZONE KORIŠĆENJA KAPACITETA ZONA DEGRESIJE ZONA PROGRESIJE ZONA OPTIMALNOSTI IV GRANIČNI TROŠKOVI GLAVA VII METODOLOGIJA OBRAČUNA TROŠKOVA I IZRAČUNAVANJE PRAGA EKONOMIČNOSTI POJAM I ZNAČAJ PRAGA EKONOMIČNOSTI UTVRĐIVANJE PRAGA EKONOMIČNOSTI II METODE IZRAČUNAVANJA CIJENE KOŠTANJA METODOLOŠKI PROBLEM PRENOŠENJA TROŠKOVA NA NOSIOCE OSNOVNE KALKULATIVNE METODE Diviziona kalkulacija Kalkulacija pomoću ekvivalentnih brojeva Kalkulacija kuplovanih proizvoda Dodatna kalkulacija Metoda direct costing Kombinovanje kalkulativnih metoda III METODE UTVRĐIVANJA FIKSNE KOMPONENTE TROŠKOVA METODOLOGIJA RAŠČLANJAVANJA UKUPNIH TROŠKOVA METODE UTVRĐIVANJA FIKSNE KOMPONENTE U UKUPNIM TROŠKOVIMA a) Grafičko odvajanje fiksne komponente GLAVA VIII ANGAŽOVANJE I KRUŽENJE VRIJEDNOSTI U POSLOVANJU PREDUZEĆA I POJAVNI OBLICI I METAMORFOZE VRIJEDNOSTI U REPRODUKCIJI NATURALNI OBLICI VRIJEDNOSTI FINANSIJSKI OBLIK VRIJEDNOSTI II FAZE CIKLUSA POSLOVANJA PREDUZEĆA FAZE NATURALNIH OBLIKA VRIJEDNOSTI Specifičnosti pojedinih faza Vrijeme angažovanja sredstava UKUPNO VRIJEME CIKLUSA REPRODUKCIJE III REPRODUKCIONI ASPEKT ANGAŽOVANJA SREDSTAVA OBRTNA SREDSTVA OSNOVNA SREDSTVA

7 IV KVANTITATIVNI ODNOS ANGAŽOVANJA I TROŠENJA KOEFICIJENT ANGAŽOVANJA KOEFICIJENT REPRODUKOVANJA V TROŠENJE I ANGAŽOVANJE KAO ELEMENTI ULAZA MEZOEKONOMSKOG SISTEMA VI IZVORI SREDSTAVA U REPRODUKCIJI IZVORI SREDSTAVA ZA PROSTU REPRODUKCIJU IZVORI SREDSTAVA ZA PROŠIRENU REPRODUKCIJU VII KAMATA U FUNKCIJI UPRAVLJANJA CIRKULISANJEM VRIJEDNOSTI U REPRODUKCIJI KAMATA KAO CIJENA USLUGE KREDITIRANJA NESKLAD IZMEĐU DRUŠTVENIH POTREBA I PROIZVODNIH MOGUĆNOSTI CIRKULISANJE EKONOMSKIH VRIJEDNOSTI U OKVIRU OSNOVNIH PRIVREDNIH JEDINICA KREDITNI ODNOSI KAO REGULATOR SRAZMJERE U RASPODJELI DRUŠTVENOG FONDA RADA GLAVA IX REZULTATI REPRODUKCIJE I PROIZVOD DEFINICIJA PROIZVODA I NJEGOVE KARAKTERISTIKE IZRAŽAVANJE PROIZVODA Fizička jedinica mjere kao izraz proizvoda Tržišna cijena kao izraz proizvoda Cijena koštanja kao izraz proizvoda Proizvod izražen objektivno potrebnim radom II VELIČINA I STRUKTURA UKUPNOG PRIHODA DEFINICIJA UKUPNOG PRIHODA FAKTORI UKUPNOG PRIHODA III DOHODAK IV DOBITAK V GUBITAK GLAVA X EKONOMSKI PRINICIPI POSLOVANJA I IZRAZI KVALITETA EKONOMIJE I OSNOVNI I PARCIJALNI PRINCIPI REPRODUKCIJE OSNOVNI EKONOMSKI PRINCIP REPRODUKCIJE PARCIJALNI PRINCIPI REPRODUKCIJE II PRODUKTIVNOST POJAM I ZNAČAJ FAKTORI PRODUKTIVNOSTI IZRAŽAVANJE PRODUKTIVNOSTI Proizvod u izrazu produktivnosti Metode mjerenja produktivnosti SPROVOĐENJE PRINCIPA PRODUKTIVNOSTI III EKONOMIČNOST POJAM EKONOMIČNOSTi NATURALNO IZRAŽAVANJE EKONOMIČNOSTi VRIJEDNOSNO IZRAŽAVANJE EKONOMIČNOSTi EKONOMIČNOST KAO ODNOS CIJENE PROIZVODNJE I CIJENE KOŠTANJA SADRŽAJ EKONOMIČNOSTI MJERENJE EKONOMIČNOSTI

8 7. SPROVOĐENJE PRINCIPA EKONOMIČNOSTI IV RENTABILNOST POJAM RENTABILNOSTi RENTABILNOST USLOVLJENA VRIJEDNOŠĆU PROIZVODNJE RENTABILNOST U FUNKCIJI TROŠKOVA SREDSTAVA ZA PROIZVODNJU RENTABILNOST U FUNKCIJI KOEFICIJENTA ANGAŽOVANJA SADRŽAJ RENTABILNOSTI RENTABILNOST IZRAŽENA PROFITNOM STOPOM SPROVOĐENJE PRINCIPA RENTABILNOSTI V KONTROLA FUNKCIONISANJA POJEDINIH ELEMENATA POSLOVNOG SISTEMA PREDUZEĆA PODSISTEM PROIZVODNJE PODSISTEM RAZMJENE PODSISTEM FINANSIRANJA GLAVA XI UKUPNI POSLOVNI USPJEH I SVODNI IZRAZ KVALITETA EKONOMIJE IZRAŽAVANJE KVALITETA EKONOMIJE POSLOVNI USPJEH KAO KVANTITATIVNI IZRAZ KVALITETA EKONOMIJE II SVOĐENJE PROMJENA ELEMENATA ULAZA I IZLAZA NA EKVIVALENTE III UTICAJ PROMJENA ELEMENATA PRODUKTIVNOSTI NA POSLOVNI USPJEH IV UTICAJ PROMJENA ELEMENATA EKONOMIČNOSTI NA POSLOVNI USPJEH V UTICAJ PROMJENA ELEMENATA RENTABILNOSTI NA POSLOVNI USPJEH VI IZRAŽAVANJE UKUPNOG POSLOVNOG USPJEHA GLAVA XII ULAGANJE KAPITALA U RAST I RAZVOJ PREDUZEĆA I ULOGA I ZNAČAJ INESTICIONOG ULAGANJA KLASIFIKOVANJE INVESTICIONIH ULAGANJA KAPITALA II OSNOVNI IZVORI KAPITALA ZA INVESTICIONA ULAGANJA U RAST I RAZVOJ PREDUZEĆA SAMOFINANSIRANJNJE KREDITIRANJE ZAJEDNIČKA ULAGANJA EMISIJA HARTIJA OD VRIJEDNOSTI III KVALITATIVNE I KVANTITATIVNE PROMJENE INVESTIRANJEM U RAST I RAZVOJ PREDUZEĆA IV STRUKTURA INVESTICIONOG ULAGANJA KAPITALA V DEFINISANJE RAZVOJNE POLITIKE PREDUZEĆA USLOVLJENOST RASTA I RAZVOJA PREDUZEĆA UTVRĐIVANJE CILJEVA RASTA I RAZVOJA PREDUZEĆA OSNOVNA CILJNA PODRUČJA PLANSKIH ODLUKA MENADŽMENTA KRITERIJUMI ODLUČIVANJA O INVESTICIONIM ULAGANJIMA PLANIRANJE RASTA I RAZVOJA PREDUZEĆA PROCES INVESTICIONOG ULAGANJA KAPITALA U RAZVOJ PREDUZEĆA KRITERIJI I METODE OCJENE INVESTICIONIH PROJEKATA LITERATURA

9 U V O D I TEORIJA POSLOVNE EKONOMIJE KAO NAUKA Teorija poslovne ekonomije kao specifična naučna disciplina izučava zakonitosti koje se ispoljavaju u funkcionisanju preduzeća, uključujući njegovo osnivanje, tekuće poslovanje i razvoj. Inače, predmet izučavanja svih ekonomskih * nauka jesu društvene manifestacije privređivanja u najširem smislu. To su, u stvari, odnosi koji se uspostavljaju među ljudima u procesu društvene reprodukcije. Izučavajući pojave u procesu privređivanja sa aspekta društvenih odnosa, ekonomske nauke svrstavaju se u sistem učenja o društvu. Zato one predstavljaju jedan od podsistema u sistemu društvenih nauka. Iz toga proističe i specifičnost ciljeva i metoda na kojima se ekonomske nauke zasnivaju izučavajući ekonomsku stvarnost. 1. DEFINISANJE TEORIJE POSLOVNE EKONOMIJE Teorija poslovne ekonomije kao specifična ekonomska nauka izučava konkretnu ekonomsku stvarnost, kao i zakonitosti koje vladaju u datom segmentu društvenog života. Tako, dok makroekonomika izučava opšte zakone po kojima se proizvode, razmjenjuju i raspodjeljuju materijalna dobra radi zadovoljavanja društvenih potreba, otkrivajući zakonitosti zajedničke svim sistemima društvene reprodukcije, teorija poslovne ekonomije bavi se problematikom ispoljavanja produkcionih odnosa na nivou određenih organizacionih sistema koji se javljaju u obliku osnovnih ekonomskih subjekata preduzeća/poduzeća. Na osnovu ovakve podjele nastao je sistem posebnih ekonomskih nauka koji obuhvata: ekonomiku date države 1 ekonomiku industrije 2 ekonomiku preduzeća TEORIJA POSLOVNE EKONOMIJE U SISTEMU EKONOMSKIH NAUKA Ekonomske nauke kao element sistema društvenih nauka izučavaju ekonomsku sferu društvenog života. Razvijajući se na zajedničkim osnovama - učenjima političke ekonomije - one čine posebnu skupinu društvenih nauka. Nastanak i razvoj ekonomskih nauka u skladu je sa ukupnim kretanjima u ekonomskoj oblasti društvenog života. Kako se društvo, posmatrano dijalektički, razvijalo u * Pojam ekonomija potiče od grčke složenice koja se sastoji od reči oikos = kuća (domaćinstvo) i nomos = zakon. To se može objasniti kao zakonitost vođenja domaćinstva odnosno privređivanja. (Videti: S.Kukoleča, Organizaciono-poslovni leksikon, "Rad", Beograd, 1986). 1 ili bilo koje druge društveno-političke zajednice. 2 kao i ostalih privrednih djelatnosti (poljoprivrede, trgovine, i sl.) i drugih segmenata društvene reprodukcije (energetike, sirovina i sl.), ili društvenih djelatnosti. 3 ili drugih oblika organizovanja privrednih i vanprivrednih subjekata.

10 pravcu jačanja materijalne osnove proizvodnje i usavršavanja proizvodnih odnosa, narastale su i potrebe njegovog naučnog definisanja i usmjeravanja. Na višem stepenu razvitka ekonomskog života dolazi do razlučivanja ekonomske nauke na niz samostalnih naučnih disciplina, koje su usmjerene na izučavanje posebnih problema u ovom segmentu društva. Na taj način, bazna ekonomska nauka - politička ekonomija - usmjerena je na izučavanje zakona razvitka društvenih proizvodnih snaga, zatim načina proizvodnje i produkcionih odnosa koji nastaju i smjenjuju se u zavisnosti od razvoja proizvodnih snaga. Drugi dio ekonomske nauke razvijao se u pravcu izučavanja djelovanja ekonomskih zakonitosti u konkretnoj ekonomskoj stvarnosti posmatranoj u određenoj vremenskoj dimenziji, ili po pojedinim djelatnostima društvene reprodukcije. U tom pravcu razvijala se ekonomika kao posebna oblast ekonomskih nauka. Izučavajući konkretnu ekonomsku stvarnost na osnovama učenja političke ekonomije, ekonomika se dalje raščlanjuje na posebne naučne discipline. Ova klasifikacija se, uglavnom, zasniva na specifičnom predmetu, cilju i metodu izučavanja tih pojedinih nauka. Pojedine oblasti ekonomike razvijaju se u pravcu izučavanja konkretne ekonomske stvarnosti jedne društvene zajednice u datom periodu. Drugi dijelovi ove discipline izučavaju samo određene oblasti ekonomske stvarnosti, dok se treća grupa ovih disciplina razvija u pravcu izučavanja ekonomske stvarnosti u okviru privrednih subjekata kao njenih osnovnih nosilaca. Obimnost i složenost ekonomskog života društva uslovljava i potrebu daljnje specijalizacije ekonomike, kao i razvoj njenih komplementarnih disciplina. U tom smislu, ekonomika se raščlanjuje na ekonomike pojedinih privrednih djelatnosti (ekonomiku industrije, ekonomiku poljoprivrede, ekonomiku unutrašnje trgovine, ekonomiku turizma i sl.). Isto tako, sistem ekonomskih nauka upotpunjuje se sve većim brojem posebnih naučnih disciplina, kao što su ekonomska istorija, ekonomska geografija i privredna statistika, zatim nauka o finansijama sa nizom svojih grana, kao i teorije računovodstva i sl. Ovako posmatrajući mjesto ekonomike u sistemu ekonomskih nauka, dolazi se do zaključka da je to nauka koja se razvija na temeljima političke ekonomije, a da se ona dalje grana na ekonomike pojedinih privrednih djelatnosti i ekonomike privrednih subjekata. Međutim, s obzirom na sveobuhvatnost, međusobnu uslovljenost i isprepletenost pojava u ekonomskoj sferi društvenog života, ekonomske nauke koje tu oblast izučavaju čine jedinstven sistem učenja. Ukupni društveni sistem sastoji se od materijalnog i socijalnog podsistema. Pri tome, prvi od njih predstavlja sferu privređivanja, dok se u drugom ostvaruje društvena potrošnja. Međutim, kako se podmirivanje opštih potreba ljudi obezbjeđuje iz materijalne sfere, ekonomska nauka tretira i problematiku finansiranja društvenih djelatnosti. U tom smislu, društvene djelatnosti svoju ulogu u podmirivanju određenih opštih potreba moraju podvrgavati ne samo socijalnim nego i ekonomskim kriterijumima. Otud se i društvene djelatnosti javljaju kao predmet analize ekonomskih nauka. To se odnosi na oblast racionalnosti opšte društvene potrošnje kao izraz primjene ekonomskih kriterijuma u njihovom funkcionisanju. 2

11 3. STRUKTURA EKONOMSKOG SISTEMA Pod pojmom ekonomski sistem 4 podrazumijeva se odgovarajuća društvena organizacija proizvodnje. Otuda i njihovo svrstavanje u kategoriju organizacionih sistema. S obzirom na složenost tako posmatranih organizacionih cjelina, razlikuju se sistemi: mikroekonomije (ekonomije proizvođača pojedinca), mezoekonomije (ekonomije preduzeća) i makroekonomije (ekonomije društveno - političke zajednice). Ova tri nivoa organizacije društvene reprodukcije predstavljaju elemente ekonomskog sistema i u svom jedinstvu čine njegovu cjelinu. Pri tome, na nivou svakog od njih ispoljavaju se specifični ciljevi i interesi, koji se, putem jedinstva suprotnosti, međusobno usklađuju i povezuju. Ovo usklađivanje i povezivanje specifičnih ciljeva i interesa pojedinih nivoa ekonomskog sistema predstavlja i osnovni smisao društvenog organizovanja proizvodnje. Pored usklađivanja i povezivanja elemenata ekonomskog sistema u njegovu cjelovitost, svaki od ovih podsistema 5 razlikuje se po svome ispoljavanju, svojim interesima i ciljevima, kao i po svojoj organizacionoj strukturi. Zato ih ekonomska nauka izučava posebno, u okviru svojih specijalizovanih disciplina. Međutim, zbog isprepletenosti i povezanosti interesa i ciljeva pojedinih elemenata sistema u cjelinu društvene organizacije proizvodnje neophodno je ove podsisteme posmatrati u odgovarajućoj komparaciji. Ovakva potreba proističe naročito iz okolnosti što su niži stepeni organizovanja društvene reprodukcije sadržani u višim stepenima kao elementi njihove organizacione strukture. U tom smislu, mikroekonomija je sadržana u strukturi mezoekonomije, a ova predstavlja element makroekonomije Mikroekonomija Pojam mikroekonomije Ako ekonomiju proizvođača pojedinca posmatramo kao mikroekonomski sistem, njenu strukturu čine: svrsishodni rad u procesu privređivanja i rezultat reprodukcije kojim se podmiruju ekonomske potrebe nosioca privredne aktivnosti. To je samo jedna od manifestacija čovjekove ličnosti u njegovom veoma složenom bitisanju i razvoju. Ona predstavlja ekonomski život čovjeka, koji se isprepliće sa biološkim, socijalnim, političkim, kulturnim, umjetničkim i drugim ispoljavanjima ovog specifičnog prirodnog i društvenog bića. Egzistirajući kao društveno biće, čovjek svoje potrebe zadovoljava u sastavu odgovarajuće zajednice, djelujući sa drugim ljudima na svoje prirodno 4 5 Prema teoriji sistema, ovaj pojam može se objasniti kao skladno povezivanje dijelova u cjelinu, čime se omogućuje njeno funkcionisanje. Pri tome se razlikuju: prirodni (biljke, životinje), tehnički (mašine) i organizacioni (različiti oblici ljudskih zajednica) sistemi.specifičnost organizacionih sistema ispoljava se u tome što obuhvataju i čovjeka kao svjesno biće. Otuda proističe i njihova osnovna karakteristika da su to teleološki sistemi, odnosno sistemi cilja. Pojam podsistem može se objasniti kao element sistema, odnosno kao više ili manje samostalan dio jedne cjeline. 3

12 okruženje, prilagođavajući prirodna materijalna dobra tim potrebama. Međutim, pored povezanosti određenim odnosima sa ostalim članovima društvene zajednice u dati organizacioni sistem, čovjek zadržava svoju individualnost. Ova njegova individualnost ispoljava se ne samo prema širem društvenom okruženju već i u odnosu na svoju neposrednu, porodičnu zajednicu. U svom ekonomskom ispoljavanju, čovjek kao jedinka ima svoje specifične ciljeve i interese, kako u procesu rada na pribavljanju materijalnih dobara, tako i u raspodjeli rezultata ostvarenih zajednički sa ostalim članovima društvene zajednice kojoj pripada. Osnovni cilj učešća čovjeka pojedinca u procesu privređivanja predstavlja zadovoljavanje njegovih potreba koje se javljaju bilo kao egzistencijalne (od značaja za njegov opstanak) bilo kao kulturne (po kojima se bitno razlikuje od ostalih živih bića). Pored ovog neposredno izraženog cilja čovjeka, u njegovom ekonomskom ispoljavanju javljaju se nastojanja da se zadovolje potrebe porodice, kao i da se doprinese opstanku i razvoju društvene zajednice u kojoj su integrisani interesi većeg broja jedinki. Čovjekov posebni ekonomski interes u zajedničkom procesu privređivanja ispoljava se u nastojanju da utroši što manje bioenergije za obavljanje posla koji mu je društvenom i tehničkom podjelom rada određen, a da u raspodjeli zajednički stečenog rezultata dobije što više za zadovoljavanje svojih ličnih, kao i alikvotnog dijela zajedničkih potreba. Udruživanje pojedinaca u određenu društvenu asocijaciju radi zajedničkog privređivanja zasnovano je na odgovarajućoj 6 podjeli rada, koja podrazumjeva međusobno suprotne parcijalne interese, koji se usklađuju jedinstvom cilja cijelog takvog organizacionog sistema Razvoj oblika mikroekonomije Svoje ekonomske ciljeve i interese proizvođač pojedinac ostvaruje na različite načine, zavisno od opštih uslova ukupnog privrednog razvoja, kao i odgovarajućeg organizovanja društvene proizvodnje. Naturalna privreda uslovljava proste odnose proizvodnje, a tržišni način privređivanja ispoljava se u složenijem procesu reprodukcije. Na toj osnovi različito se ponašaju individualni učesnici u društvenoj proizvodnji kao mikroekonomski elementi makroekonomskog sistema. (1) Naturalni proizvođač svoj primitivni proces proizvodnje obavlja na relaciji: proizvodnja - potrošnja, uz pojavu embrionalnog oblika raspodjele kao faze ciklusa reprodukcije, dok se razmjena samo sporadično pojavljuje. Na toj osnovi cilj mikroekonomije proizvođača pojedinca ispoljava se u održavanju egzistencije jedinke ili njene uže i šire porodične zajednice. Takvi proizvođači povezuju se u proste organizacione sisteme u kojima se omogućuje njihovo kako ekonomsko tako i ostalo društveno ispoljavanje (socijalno, političko, kulturno i sl.). To su horde, rodovi, plemena i slične primitivne društvene zajednice, čija je ekonomska struktura nerazvijena, što uslovljava i njihovu prostu organizacionu strukturu. Ekonomska sfera društvenog života nije organizaciono razlučena od ostalih podsistema društva i pojedinac u takvoj zajednici ispoljava i svoju mikroekonomiju i druge oblike društvenih odnosa. 6 Na različitim stepenima razvoja društva javljaju se i različiti vidovi podjele rada - od prirodne preko društvene do tehničke - koji uslovljavaju i povećanje proizvodne snage rada. 4

13 (2) Robno-novčana privreda uslovljava razvoj razmjene kao posebne faze ciklusa reprodukcije, što je posledica sve razuđenije društvene podjele rada. Sada se kao nosilac procesa reprodukcije javlja specijalizovani organizacioni sistem, uspostavljen u ekonomskoj sferi društvenog života. U njemu su pojedinci međusobno povezani samo svojim ekonomskim ciljevima i interesima u vidu mikroekonomija, dok se ostali elementi njihovog društvenog života ispoljavaju u za to specifičnim organizacionim sistemima. Tako se kulturne potrebe zadovoljavaju u specijalizovanim ustanovama - pozorištima, bioskopima, muzejima i sl. Obrazovne potrebe zadovoljavaju se u školama, a socijalne potrebe u zdravstvenim, penzionim i drugim asocijacijama. Pri tome, materijalna osnova ukupnog društvenog života nalazi se u njegovoj ekonomskoj sferi. Mikroekonomija proizvođača pojedinca ispoljava se u složenijim odnosima razmjene i raspodjele društvenog rezultata reprodukcije. Pojedinac, kao i u uslovima naturalne privrede, nastoji da uz što manje trošenje svoje radne snage stiče bolje uslove za zadovoljavanje svojih potreba. Međutim, do realizacije ovog cilja on dolazi tek nakon obavljene razmjene, a zatim raspodjele zajednički stečenog rezultata reprodukcije u okviru odgovarajućeg organizacionog sistema u kome je integrisana njegova mikroekonomija. Slično je sa zadovoljavanjem mikroekonomskih interesa i u okviru vanekonomskih organizacionih sistema, u kojima pojedinac djeluje na principu društvene podjele rada (obrazovanje, nauka, kultura, zdravstvo i sl.). Uložena radna snaga proizvođača pojedinca vrednuje se sumom novca kojom može da pribavi odgovarajući obim materijalnih dobara i različitih usluga za zadovoljenje njegovih potreba. To se, u uslovima privatne svojine sredstava za proizvodnju i društvene podjele rada, svodi na kupoprodaju radne snage. Zato se i mikroekonomski ciljevi svode na što veću cijenu radne snage, a time i na što povoljniji položaj u raspodjeli rezultata reprodukcije. (3) Integrisanje proizvođača pojedinca u ekonomiju preduzeća predstavlja novi kvalitet u ispoljavanju mikroekonomije. U proces privređivanja jedinka unosi ne samo svoju radnu snagu koju troši u procesu kolektivnog rada nego i inicijativu, što se ispoljava u njenom ekonomskom oslobađanju. Pojedinac svoju mikroekonomiju ispoljava u vidu razmene rada sa ostalim učesnicima u procesu privređivanja. Princip toga mikroekonomskog ispoljavanja sastoji se u težnji da se sa što manjim trošenjem individualne radne snage stiče što veći dio zajednički stečenog rezultata reprodukcije. Ovaj odnos između uložene radne snage proizvođača pojedinca i stečenog dijela dohotka ostvarenog u kolektivnom radu reguliše se sistemom raspodjele. Njime se utvrđuju kriterijumi vrednovanja doprinosa svakog pojedinca zajedničkom rezultatu ostvarenom na nivou organizacionog sistema. Na taj način se regulišu i odnosi mikroekonomskih i mezoekonomskih ciljeva i interesa Makroekonomija Ekonomski sistem društveno-političke zajednice sa svojim globalnim ciljevima u procesu reprodukcije predstavlja makroekonomiju. Ovaj dio društvenog života razvija se komplementarno sa ostalim podsistemima društva - socijalnom sferom, politikom, kulturom, naukom, obrazovanjem, zdravstvom i sl. U tom smislu i ciljevi makroekonomije uslovljeni su ciljevima ostalih podsistema društveno-političke zajednice. Njihovo realizovanje podrazumjeva proizvodnju najrazličitijih materijalnih dobara i usluga za zadovoljenje potreba i finalne i reprodukcione potrošnje. 5

14 Osnovni princip makroekonomije izražava se kao zahtjev da se proizvede što veći obim materijalnih dobara uz što manje ulaganje društvenog fonda rada, koji se sastoji od raspoložive radne snage i prethodno proizvedenih sredstava za proizvodnju. Tome treba dodati i zahtjev za racionalno korišćenje prirodnih resursa na teritoriji date društveno-političke zajednice. Odnosi između makroekonomije i mikroekonomije izražavaju se u protivrečnosti njihovih ciljeva. To se može pojednostavljeno predstaviti kao odnos između zajedničkog i pojedinačnog, opšteg i posebnog, dugoročnog i kratkoročnog, tekućeg i razvojnog trošenja rezultata reprodukcije. Makroekonomski sistem, kao veoma složena manifestacija ekonomskog života, ima široku lepezu podsistema - djelatnosti, oblasti, grana, grupacija i mezoekonomija - koji u njemu integrišu svoje funkcionisanje, ciljeve i interese. Ovaj oblik ekonomije ispoljava se u svim fazama ciklusa reprodukcije, od proizvodnje, razmjene i raspodjele do potrošnje. Karakteristike makroekonomije, njena struktura, sistem odnosa koji se u njoj uspostavljaju, kao i upravljanje njenim funkcionisanjem i razvojem izučavaju se u okviru specijalizovane naučne discipline - ekonomike date države 7. Međutim, kako se mezoekonomija proizvođača kolektiva kao predmet ekonomike preduzeća 8 ne može izučavati bez njenih odnosa sa svojim društvenim okruženjem, ovdje se bar marginalno govori o specifičnostima makroekonomije, da bi se kompletnije saznanje o ovom obliku ekonomije steklo u okviru posebne naučne discipline Mezoekonomija Ekonomije proizvođača pojedinca, kao mikroekonomije, u uslovima razvijene društvene podjele rada, ne integrišu se neposredno u makroekonomski sistem zajednice. One se u makroekonomiju uključuju preko ekonomije proizvođača kolektiva, koja se javlja u obliku specifičnog poslovnog sistema. Ovako posmatrana mezoekonomija, u kojoj su integrisane mikroekonomije članova kolektiva organizacionog sistema, predstavlja predmet izučavanja ekonomike 9 kao posebne ekonomske nauke. Ova naučna disciplina, razvijena na osnovu specijalizacije u izučavanju ekonomske stvarnosti, orijentisana je na ponašanje mezoekonomskog sistema kao elementa društvene reprodukcije. Rukovodeći se zakonitostima društvene proizvodnje, individualni proizvođači udružuju svoje mikroekonomije u organizacioni sistem kolektivnog privrednog subjekta - preduzeća. Na taj način povećava se efikasnost individualnih radnih snaga koje se troše kao dio jedinstvenog društvenog fonda rada. Prednostima takvog povezivanja koriste se i preduzeća i društvena zajednica u zadovoljavanju svojih potreba na višem stepenu individualnog i društvenog standarda. Racionalizacija procesa privređivanja omogućuje i razvoj organizacionih sistema, što omogućuje kontinuitet u zadovoljavanju ličnih i zajedničkih potreba koje se podmiruju na višem stepenu potrošnje. Mezoekonomski sistem funkcioniše na osnovnom principu ekonomije: ostvariti što veći rezultat reprodukcije uz što manje ulaganje elemenata proizvodnje kao dijela ili druge društveno-političke zajednice ili mezoekonomskog sistema ili teorije mezoekonomije. 6

15 društvenog fonda rada koji mu stoji na raspolaganju 10. Ovaj zahtjev u funkcionisanju mezoekonomskog sistema ispoljava se u svim fazama ciklusa reprodukcije proizvodnji, razmjeni, raspodjeli i potrošnji - što znači da je njegova primjena uslovljena ne samo unutrašnjom strukturom ovog oblika ekonomije već i njegovim odnosima kako u primarnoj raspodjeli društvenog rezultata proizvodnje tako i u njenim ostalim manifestacijama 11. Kako je mezoekonomska stvarnost predmet izučavanja ekonomike preduzeća sva naredna poglavlja ove knjige posvećena su problematici ispoljavanja mezoekonomije kao posebnog oblika ekonomije. Zato se u uvodnom dijelu ne obrađuju detaljnije karakteristike mezoekonomije i principi po kojima se mezoekonomski sistem ponaša Odnosi između pojavnih oblika ekonomije Ekonomska sfera društvenog života, kao što je prethodno rečeno, ispoljava se u tri osnovna pojavna oblika: mikroekonomiji proizvođača pojedinca, mezoekonomiji proizvođača preduzeća i makroekonomiji društveno-političke zajednice. Nosioci pojavnih oblika ekonomske stvarnosti kao odgovarajući organizacioni sistemi međusobno su povezani u cjelinu društvene reprodukcije. Njihovo ispoljavanje međusobno je uslovljeno s obzirom na to što je mezoekonomija proizvođača pojedinca obično integrisana u mezoekonomiju proizvođača preduzeća, a nosioci ove druge kao organizacioni sistemi predstavljaju elemente makroekonomskog sistema društveno-političke zajednice. Proizvođač pojedinac svoje ciljeve i interese na racionalniji način zadovoljava povezivanjem u mezoekonomske sisteme, a ovi su, opet, osnovni subjekti društvene proizvodnje u uslovima robno-novčane privrede. S druge strane, produkcioni odnosi koji se uspostavljaju u datoj zajednici djeluju kao bitan faktor funkcionisanja i razvoja mezoekonomskih sistema, kao i položaj proizvođača pojedinca u procesu reprodukcije. Međusobna povezanost i uslovljenost funkcionisanja i razvoja pojedinih pojavnih oblika ekonomije ostvaruje se cirkulisanjem vrijednosti u procesu reprodukcije kroz njegove pojedine faze: proizvodnju, razmjenu, raspodjelu i potrošnju. U svakoj od faza ciklusa reprodukcije uspostavljaju se odnosi između mikro, makro i mezoekonomije, zahvaljujući cirkulisanju ekonomskih vrijednosti u njihovim naturalnim i novčanim oblicima. Mezoekonomski sistem ima ulogu regulatora odnosa između mikroekonomskih ciljeva pojedinaca i makroekonomskih ciljeva društvene zajednice, jer se glavni tokovi reprodukcije odvijaju na nivou ovih organizacionih sistema. To je, prije svega, faza proizvodnje i razmjene, dok se raspodjela i potrošnja obavljaju jednim dijelom i izvan mezoekonomskih sistema, organizovanjem neekonomskih subjekata društvenog života - obrazovnih, kulturnih, zdravstvenih, političkih i drugih. Oni se javljaju kao nosioci sekundarne raspodjele rezultata reprodukcije, kao i opšte društvene potrošnje. 10 Preduzeće kao subjekt tržišne privrede podrazumjeva privatnu svojinu sredstava za proizvodnju (ili eventualno državu), uz kolektivni rad radnika. 11 Primarna raspodjela društvenog rezultata u uslovima robno-novčane privrede obavlja se već u fazi razmjene između mezoekonomskih sistema. Dioba rezultata između mezoekonomije i makroekonomije predstavlja sekundarnu, a učešće proizvođača pojedinca u rezultatu-tercijarnu raspodjelu. 7

16 4. EKONOMIJA KAO EKONOMSKA STVARNOST 4.1. Pojam ekonomske stvarnosti Proces privređivanja kao svrsishodna djelatnost čovjeka predstavlja uslov opstanka i razvoja ljudske zajednice. Ova aktivnost obavlja se kao svakodnevna praksa u kojoj se stiču nova iskustva i spoznaje o mogućnostima njenog usavršavanja. Privređivanje se sastoji u pribavljanju materijalnih dobara radi zadovoljavanja ljudskih potreba. Pri tome, čovjek u taj proces unosi svoju radnu sposobnost, kao i prethodno proizvedena sredstva za rad i materijal. Iz toga procesa kao rezultat proističe proizvod koji je prilagođen potrebama čovjeka. Jednom zadovoljene potrebe ponovo se javljaju, što zahtjeva stalno obnavljanje procesa privređivanja, odnosno reprodukciju. Ovako posmatrano, proces privređivanja ispoljava se kao ekonomska stvarnost, koja predstavlja samo jedan, iako veoma bitan segment društvenog života. Ona je, na određeni način, osnova opstanka i razvoja ljudske zajednice. Otuda i težnja čovjeka da tu stvarnost stalno usavršava, čime se doprinosi poboljšanju životnog i društvenog standarda. Tako je i nastalo naučno izučavanje ekonomske stvarnosti, iz čega se razvila opšta ekonomska nauka - politička ekonomija. Naučno posmatranje ekonomske stvarnosti omogućilo je spoznaje o zakonitostima koje vladaju u tom segmentu društvenog života. Analiza ekonomske stvarnosti pokazala je karakteristične pojave u njenom ispoljavanju, zatim zakonitostima na kojima se one zasnivaju, kao i faktore koji ih uslovljavaju. Isto tako, uočene su i faze ciklusa reprodukcije, od proizvodnje novih upotrebnih kvaliteta podobnih za podmirivanje potreba čovjeka do njihove potrošnje, bilo finalne, bilo reprodukcione 12, posebno u uslovima robno-novčanih odnosa. Izučavajući ekonomsku stvarnost, ekonomska nauka je sistematizovala njene elemente, zakonitosti, faze, kao i faktore koji je uslovljavaju. Tako se došlo do spoznaje da se ekonomska stvarnost sastoji od ulaganja elemenata proizvodnje u reprodukciju i rezultata reprodukcije. U procesu reprodukcije vlada osnovni ekonomski zakon - zakon vrijednosti - prema kojem je vrijednost proizvoda uslovljena društveno potrebnim radom koji je u njemu sadržan, a proizvodi se na tržištu razmjenjuju na osnovu odnosa ponude i tražnje. Značaj ovog zakona ekonomije sastoji se u činjenici da čovjekov svrsishodni rad stvara vrijednost i uvećava je, iz čega proističe i okolnost da je rezultat reprodukcije veći od vrijednosti uložene u njegovo stvaranje. U tom procesu reprodukcije radna snaga čovjeka ispoljava se u svrsishodnom, konkretnom radu, kojim se vrijednost sredstava za proizvodnju prenosi na novi proizvod, a pri tome je svakom takvom radu zajedničko svojstvo (apstraktni rad) da prenesenoj vrijednosti sredstava za proizvodnju dodaje novu vrijednost. Tako stvorena nova vrijednost (odnosno dohodak) veća je od vrijednosti potrebne za reprodukovanje radne snage. Zahvaljujući raspodjeli dohotka na potrebnu vrijednost i višak vrijednosti moguće je zadovoljavanje kako opštih i zajedničkih potreba tako i potreba proširenja reprodukcije. Pri tome, višak vrijednosti proističe iz odnosa u 12 Pod finalnom potrošnjom podrazumjeva se završni oblik trošenja materijalnih dobara, kao što je ishrana, odjevanje i sl. Reprodukciona potrošnja je unošenje materijalnih dobara proizvedenih u jednom procesu proizvodnje u drugi, u vidu predmeta rada ili sredstava za rad (na primjer brašno iz mlina troši se za izradu hljeba u pekari, a koža prerađena u kožari, troši se za izradu cipela). 8

17 raspodjeli novostvorene vrijednosti, koja je namjenjena za podmirivanje svih triju oblika društvenih potreba: ličnih, razvojnih. zajedničkih i Uvažavajući neophodnost podmirivanja svih triju oblika društvenih potreba, na svakom nivou razvijenosti proizvodnih snaga javlja se, pored vrijednosti potrebne za obnavljanje radne snage proizvođača, i višak vrijednosti namjenjen za podmirivanje opštih i zajedničkih potreba, kao i potreba proširene reprodukcije. Iz toga proističe zaključak da je višak vrijednosti posledica odnosa u raspodjeli rezultata društvene reprodukcije Ekonomska stvarnost i odnosi proizvodnje Način odvajanja viška proizvoda, odnosno viška vrijednosti za podmirivanje opštih i zajedničkih potreba, kao i za proširenu reprodukciju, razlikuje se po pojedinim društveno-ekonomskim formacijama. Ovo izdvajanje izvodi se određenom društvenom prinudom: u robovlasništvu - fizičkom, u feudalizmu - političkom, u kapitalizmu - ekonomskom. U ekonomskoj stvarnosti javljaju se i nesrazmjere između proizvodnje pojedinih vrsta proizvoda i potreba koje se njima mogu zadovoljiti. Zato nije dovoljno samo proizvoditi materijalna dobra nego je neophodno obezbjediti odgovarajuću srazmjeru, po vrstama i količini proizvoda, sa obimom i strukturom potreba. Pri tome, potrebe se javljaju kao otvoren sistem, tj. neograničene su, a mogućnosti proizvodnje, u datom vremenu, su ograničene raspoloživim ljudskim snagama i materijalnim resursima. Otuda i stalna opasnost od pojave nesrazmjere između proizvodnje i potreba. Ova nesrazmjera je naročito karakteristična za uslove naglašene društvene podjele rada, koja uslovljava neophodnost učestale razmjene materijalnih dobara između specijalizovanih proizvođača. To, opet, uslovljava pojavu opšteg mjerila vrijednosti - novca - koji omogućuje veću pokretljivost proizvoda, kao i njegovo ispoljavanje u vidu robe (proizvoda namijenjenog tržišnoj razmeni). Proces reprodukcije, sa svim svojim manifestacijama, predstavlja predmet izučavanja ekonomske nauke. Međutim, kako se oblici ekonomske stvarnosti međusobno razlikuju po svojim specifičnim manifestacijama, javljaju se i specijalizovane ekonomske naučne discipline koje izučavaju pojedine segmente ove složene društvene pojave. Među njima je i ekonomika preduzeća koja izučava specifična ispoljavanja mezoekonomije, koja se javljaju kao ekonomska stvarnost u odgovarajućim organizacionim sistemima - preduzećima. Specifičnost ispoljavanja mezoekonomije izražava se u njenoj strukturi koja se svodi na: ulaganja elemenata proizvodnje u reprodukciju, rezultate reprodukcije, kvalitet ekonomije i faktore koji uslovljavaju ulaganje i rezultate. Na ovaj način determinisan je i predmet ekonomike preduzeća kao posebne ekonomske nauke, koja se razvila na temeljima političke ekonomije. 9

18 II EKONOMIKA PREDUZEĆA KAO NAUKA Iako je ekonomska stvarnost cjelovit skup privrednih manifestacija, koje se odvijaju u četiri osnovne faze ciklusa reprodukcije - proizvodnja, razmjena, raspodjela i potrošnja - nauka uspjeva da, apstrahovanjem, analizom, sintezom i drugim metodama, razluči ekonomske zakonitosti koje vladaju na nivou mezoekonomije. Na toj osnovi razvila se ekonomika preduzeća 13, koja je usmjerena na izučavanje mezoekonomije. 1. PREDMET IZUČAVANJA Ekonomika preduzeća 14 kao posebna ekonomska nauka izučava mezoekonomiju. Njen predmet je, prema tome, ekonomska stvarnost - ekonomija - preduzeća kao mezoekonomskih sistema svojstvenih tržišnoj privredi. Zato se taj segment ekonomske nauke naziva teorija mezoekonomije, a usmjerava se na ekonomske: manifestacije osnovnih subjekata procesa privređivanja, zakonitosti koje vladaju u ovom dijelu ekonomskog života i mjere za usavršavanje funkcionisanja takvih organizacionih sistema. Analizom ekonomske stvarnosti preduzeća uočavaju se njene manifestacije u vidu: elemenata ulaganja u reprodukciju, elemenata rezultata reprodukcije, principa reprodukcije, izraza kvaliteta mezoekonomije i faktora ulaganja i rezultata reprodukcije. Ovako grupisani izrazi mezoekonomije predstavljaju njene podsisteme, u kojima se dalje, naučnom analizom, uočavaju njihovi elementi, što potvrđuje izrazitu složenost ekonomskog sistema preduzeća. Iz toga proističe i složenost same naučne discipline koja izučava mezoekonomiju kao konkretnu ekonomsku stvarnost preduzeća. Ekonomske zakonitosti u mezoekonomiji djeluju bilo kao manifestacije opštedruštvenih odnosa proizvodnje, putem zakona vrijednosti i opšteg razvoja proizvodnih snaga društva, bilo kao specifični odraz tih opštih zakona u vidu mogućnosti stvaranja veće vrijednosti od one koja se uloži u proces reprodukcije. Opšti zakoni ekonomije zasnivaju se na nužnosti ulaganja rada, sadržanog u radnoj snazi i sredstvima za proizvodnju, u proces reprodukcije, u cilju obezbjeđenja uslova za podmirivanja društvenih potreba. A ti uslovi ispoljavaju se kao specifični oblici rezultata reprodukcije, kojima se, u datim odnosima proizvodnje, mogu zadovoljiti najraznovrsnije društvene potrebe - lične, opšte i razvojne. U skladu sa djelovanjem osnovnog ekonomskog zakona - zakona vrijednosti - rezultati reprodukcije konkretne organizacije dobijaju društvenu verifikaciju tek u razmjeni za proizvode (rezultate) ostalih učesnika u procesu privređivanja, a na osnovu prethodno uspostavljenih odnosa u društvenoj pojeli rada 15. Tako posmatran rezultat reprodukcije u preduzeću - određena ekonomska vrijednost - mora biti veći od 13 To je uslovljeno specifičnostima koje vladaju u mezoekonomskim sistemima za razliku od ukupne društvene privrede ili njenih pojedinih djelatnosti. 14 Ekonomika preduzeća ili drugih mezoekonomskih subjekata. 15 Spontano ili svjesno, odnosno komplementarno (tržišnoplanski). 10

19 vrijednosti uloženih u njegovo stvaranje, što proističe iz specifične karakteristike glavnog elementa proizvodnje radne snage - da može stvoriti više vrijednosti od one potrebne 16 za njeno reprodukovanje. Na toj osnovi uspostavlja se i osnovni princip funkcionisanje mezoekonomskog sistema, koji se ispoljava kao zahtjev da se ostvari maksimalni rezultat reprodukcije uz minimalna ulaganja elemenata proizvodnje u proces reprodukcije. Polazeći od ovako postavljenog principa reprodukcije, ekonomika preduzeća koncipira određene metode i mjere kojima se obezbjeđuje njegovo sprovođenje u život. Ekonomska nauka, na osnovu spoznaje zakonitosti po kojima se obavlja proces reprodukcije, razlikuje mnogobrojne faktore koji uslovljavaju ulaganja i rezultate kao elemente mezoekonomije, klasifikujući ih prema mogućnosti kontrolisanja njihovog dejstva metodama organizacije proizvodnje. Tako se razlikuju dvije osnovne vrste tih faktora: objektivni (1) i subjektivni (2) faktori. (1) Objektivni faktori ispoljavaju se kao dejstvo na mezoekonomski sistem iz okruženja - dejstva društvenih faktora - ili kao dejstva unutar samog mezoekonomskog sistema - tehnički i prirodni uslovi. Njihov uticaj na mezoekonomski sistem može se mijenjati, ali ne u toku procesa reprodukcije i ne organizacionim naporima radnika i upravljača. Ova dejstva mogu se mijenjati bilo na osnovu opštih promjena u privrednom i društvenom okruženju, bilo promjenom proizvodne snage rada konkretnog mezoekonomskog sistema, za koju je potrebno dodajno ulaganje društvenog fonda rada iz prethodno stvorene akumulacije dijela viška vrijednosti. To se odnosi na društvene i tehničke faktore, dok se prirodni uslovi javljaju kao specifična dejstva koja se ne mogu mijenjati pomenutim mjerama. Međutim, moguće je racionalnijim ponašanjem mezoekonomskog sistema u korišćenju prirodnih uslova obezbjediti njihovo očuvanje. Na toj osnovi razvijen je i savremeni odnos prema čovjekovoj životnoj sredini koji je obuhvaćen jedinstvenim nazivom - ekologija. Ekonomski posmatrano, očuvanje prirodnih uslova podrazumjeva dodajna investiciona ulaganja, što ove faktore po njihovom dejstvu izjednačuje sa tehničkim. (2) Subjektivni faktori ispoljavaju se, uglavnom, kao slabosti u organizovanju procesa reprodukcije ili pojedinih njegovih faza, a izražene su nedovoljnim korišćenjem raspoloživih objektivnih uslova privređivanja. Njihovo dejstvo ispoljava se u vidu odstupanja od tehničkih uslova proizvodnje - neiskorišćenje raspoložive proizvodne snage rada - ili u vidu odstupanja od društvenih mogućnosti koje konkretnoj organizaciji pruža njeno okruženje - makroekonomski sistem, kao i ostali elementi društveno-ekonomskog sistema. Kako se dejstvo tih faktora javlja kao skup određenih propusta u organizovanju korišćenja raspoloživih uslova proizvodnje, preduzeće svojim mjerama organizacije, bez dodatnog ulaganja elemenata proizvodnje, može da otklanja njihov negativni uticaj na kvalitet ekonomije još u toku datog procesa reprodukcije. Otkrivanje dejstva ovih faktora predstavlja iznalaženje unutrašnjih rezervi za ostvarenje višeg kvaliteta ekonomije konkretnog preduzeća i njegovo približavanje objektivno mogućem kvalitetu. Mjere za otklanjanje subjektivnih slabosti u funkcionisanju mezoekonomskog sistema iscrpljuju se u iskorišćenju unutrašnjih rezervi, čime se nivo kvaliteta ekonomije podiže u veoma ograničenom obimu, limitiranom objektivno uslovljenim faktorima. Međutim, mjerama u pravcu povećanja proizvodne snage rada - što se postiže investicionim ula- 16 Potrebna vrijednost za reprodukovanje utrošene radne snage veoma je relativizovana veličina. Njena visina uslovljena je mnogobrojnim faktorima koje politička ekonomija izučava u kontekstu problematike najamnine. 11

20 ganjem u nove tehničke faktore - kvalitet ekonomije može se znatno povećati, pa čak često i višestruko. 2. CILJ IZUČAVANJA U skladu sa dijalektičkim pogledom na svijet, cilj ekonomike preduzeća - teorije mezoekonomije - kao posebne naučne discipline, predstavlja usavršavanje konkretne ekonomske stvarnosti preduzeća. Ova nauka je, prema tome, usmjerena na poboljšanje kvaliteta mezoekonomije, koja se javlja kao element ukupnog makroekonomskog sistema društveno-političke zajednice. Polazeći od prethodno označenog cilja, ekonomika preduzeća, izučavajući ekonomske zakonitosti koje vladaju u mezoekonomiji, dolazi do spoznaje o uslovljenosti ulaganja i rezultata reprodukcije, i kvalitativno i kvantitativno, na osnovu čega utvrđuje mjere kojima se ulaganja mogu smanjivati, a rezultati povećavati. A kako se kvantitativnim odnosom rezultata i ulaganja izražava kvalitet ekonomije, pozitivnim mijenjanjem ovih njenih elemenata poboljšava se i njen ukupni kvalitet. Mezoekonomski sistem uspostavlja se i funkcioniše radi podmirivanja ukupnih potreba društva - što predstavlja njegov globalni cilj - kao i radi zadovoljavanja mikroekonomskih interesa proizvođača pojedinaca. Tako se cilj mezoekonomije svodi na zadovoljavanje pojedinačnih, razvojnih i opštih potreba. Cilj ekonomike preduzeća, s obzirom na ulogu mezoekonomije u ukupnom društveno-ekonomskom sistemu, jeste i poboljšanje uslova za zadovoljavanje interesa proizvođača pojedinca, preduzeća i društvene zajednice u cjelini. Takav cilj proističe iz okolnosti što se dohodak kao osnovni uslov zadovoljavanja svih društvenih potreba stvara na nivou mezoekonomskih sistema, zbog čega je njihovo funkcionisanje i razvijanje zadatak ove naučne discipline. Ovako posmatran cilj ekonomike preduzeća kao posebne naučne discipline podrazumjeva i određene zadatke na polju istraživanja ekonomske stvarnosti tih mezoekonomskih sistema. Na osnovu naučnog istraživanja mezoekonomije kao konkretne ekonomske stvarnosti mogu se uočavati određene zakonitosti u funkcionisanju i razvijanju ovih sistema u sklopu društvene reprodukcije. Iz toga proističu i specifični, parcijalni ciljevi ekonomike preduzeća, kao što su optimizacija ulaganja i rezultata, utvrđivanje standardnih uložaka u proces reprodukcije, izbor stimulativnih mjera za korišćenje unutrašnjih rezervi i sl. Međutim, i ovi parcijalni ciljevi uspostavljaju se u funkciji osnovnog, globalnog cilja ove naučne discipline - poboljšanja kvaliteta ekonomije u interesu zadovoljavanja svih triju oblika potreba (ličnih, zajedničkih i razvojnih). U okviru tako postavljenog cilja, ekonomika preduzeća usmjerena je i na oblikovanje mezoekonomskih sistema. Međutim, ovaj cilj se postiže u komplementarnom izučavanju sa teorijom organizacije, koja se bavi organizacionom stvarnošću ovih privrednih subjekata. 3. METODE IZUČAVANJA MEZOEKONOMIJE Teorija mezoekonomije, odnosno ekonomika preduzeća, koristi se skupom postupaka koji su svojstveni društvenim naukama uopšte, a koji su primjenjivi u ekonomskim 12

21 naukama, uz određene specifičnosti imanentne ovoj posebnoj ekonomskoj naučnoj disciplini. Osnovni metodološki princip opštih društvenih nauka, koji se zasnivaju na dijalektici, primjenjuju se u naučnom tretiranju ekonomske stvarnosti preduzeća. Iz toga proističe i primjena dijalektičke, sintetičke i verifikacione metode pri sticanju naučnih spoznaja u ekonomici preduzeća. Kako se sve oblasti društvenog života međusobno isprepliću i dopunjuju, dijalektička metoda u ekonomskoj nauci polazi od povezanosti i uzajamne uslovljenosti pojava, koje su u stalnom kretanju, mijenjanju i razvitku, čije kvantitativne promjene prelaze u kvalitativne i čiji razvitak je rezultat borbe jedinstva suprotnosti. Svoje spoznaje ekonomska nauka zasniva na istraživanjima ekonomske stvarnosti, uvažavajući sve te njene karakteristike. Na osnovu primjene sintetičke metode, ekonomska nauka dolazi do spoznaje o zakonitostima koje vladaju u ekonomiji, a takvo uopštavanje moguće je zahvaljujući činjenici što se ekonomske pojave međusobno prožimaju, isprepliću i dopunjuju. Iz toga proističe i mogućnost provjeravanja naučnih pretpostavki u ekonomskoj praksi, čime se obezbjeđuje primjena sintetičkog zaključivanja. U cilju provjeravanja naučnih pretpostavki i spoznaja, ekonomika se služi verifikacionim metodama. Tako se određene pretpostavke upoređuju sa konkretnom ekonomskom stvarnošću, na osnovu čega se utvrđuje stepen njihove održivosti. Ovo je tim više neophodno jer se društvene pojave ne mogu ispitivati metodom eksperimenta, s obzirom na specifičnost društvenih odnosa uopšte, kao i produkcionih odnosa posebno 17. Tome treba dodati i okolnost da se ne mogu isključivati neželjena dejstva pri provjeravanju smijera i intenziteta djelovanja posmatranih faktora. Za istraživanje ekonomskih pojava koje se mogu kvantitativno izraziti, ekonomika se služi matematikom, statistikom, ekonometrijom, operacionim istraživanjima i drugim sličnim metodama kvantificiranja. III EKONOMSKI SISTEM PREDUZEĆA U skladu sa sistemskim 18 pristupom izučavanju ekonomskih manifestacija, privredni subjekti predstavljaju elemente makroekonomske stvarnosti određene društveno-političke zajednice. Oni su odgovarajući organizacioni sistemi u kojima se obavljaju pojedini segmenti ciklusa reprodukcija, na bazi društvene podjele rada. Tako oblikovani, ovi organizacioni sistemi predstavljaju samostalne subjekte društvene reprodukcije, koji se povezuju u makroekonomski i ukupni društveni sistem cirkulacijom vrijednosti u pojedinim fazama - proizvodnji, razmjeni, raspodjeli i potrošnji. Njihovu strukturu čini ekonomska i organizaciona stvarnost, od kojih prva predstavlja predmet izučavanja ekonomike, a druga teorije organizacije. 17 Ne može se osnovati eksperimentalna privredna organizacija čijim poslovanjem bi se upravljalo nezavisno od dejstva šireg društvenog okruženja - tržišta, podjele rada i sl., kao i od psiholoških, socioloških i drugih specifičnih manifestacija konkretnog preduzeća i pojedinaca zaposlenih u njemu. Drugim riječima, ne može se izvesti kontrolisani eksperiment, kao što je slučaj u tehničkim ili prirodnim naukama. 18 Sistemski pristup izučavanju određene pojave podrazumjeva njeno razlaganje na elemente, odnosno tretman te pojave kao elementa (podsistema) nekog složenog sistema. 13

22 Ekonomske manifestacije privrednog subjekta čine njegov poseban podsistem koji, u komplementarnosti sa elementima organizacione stvarnosti, čini cjelovitost preduzeća. Međutim, teorija mezoekonomije usmjerena je na izučavanje samo ekonomskog sistema preduzeća sa svim njegovim elementima i manifestacijama. Pri tome, veoma izražena isprepletenost i međusobna povezanost elemenata ekonomske i organizacione strukture uslovljavaju i srodnost naučnih disciplina ekonomike i organizacije, iako se, zahvaljujući metodi apstrakcije, njihovi predmeti izučavanja mogu razlučiti. 1. KONSTITUISANJE MEZOEKONOMSKOG ORGANIZACIONOG SISTEMA Proces privređivanja, od najranijih početaka svoga razvoja, ljudi obavljaju u većim ili manjim zajednicama, koje se formiraju kao njihove organizacije, sa podjelom rada i drugim karakteristikama kolektivnog života kojima se postiže racionalnije korišćenje proizvodnih mogućnosti i povoljnije zadovoljenje potreba. A kako je proizvodnja određeni društveni odnos, uspostavljanje odgovarajućih organizacija kolektivnog rada mijenjalo se i usavršavalo u skladu sa razvojem proizvodnih snaga i produkcionih odnosa. Ovaj razvoj tekao je od organizacija kolektiva u kojima su ispoljavane sve društvene aktivnosti čovjeka do specijalizovanih mezoekonomskih sistema u kojima se obavljaju samo određeni zadaci privređivanja na osnovu društvene podjele rada. U uslovima prvobitnog društva osnovne jedinice kolektivnog privređivanja bile su poludivlje horde, kasnije, na višem stepenu kultivisanja čovjeka, plemena i rodovi. Bilo je to skoro spontano povezivanje ljudi u procesu privređivanja, ali i ostalih manifestacija društvenog života, uz nastojanje da se što lakše ovlada prirodom radi zadovoljenja potreba opstanka i produženja vrste. Veoma skromnim sredstvima za proizvodnju raspolagali su svi članovi takve zajednice i zajednički su, u skladu sa uređenjem plemenske organizacije, uživali plodove svoga rada. Primitivna proizvodnja kao i ostali oblici društvenog života uslovljavali su i primitivnu organizaciju kolektiva. U okviru tih primitivnih zajednica, ekonomske aktivnosti ljudi nisu se obavljale odvojeno od ostalih društvenih manifestacija. Čak su isti pojedinci bili nosioci kako ratničkih dužnosti tako i obaveza u pribavljanju materijalnih dobara za život. Slično je i sa ostalim društvenim poslovima. Otuda i veoma niska efikasnost takvih kolektiva u procesu privređivanja. Pojavom klasnih odnosa i privatne svojine sredstava za proizvodnju, uslovljene razvojem proizvodnih snaga, proces društvene proizvodnje obavlja se u drukčije organizovanim oblicima. To su robovlasnička gazdinstva, koja se organizuju na principu rada robova i privatne svojine robovlasnika nad njima i sredstvima za proizvodnju. Odnosi proizvodnje ispoljavaju se u fizičkoj prinudi nad robovima, koji predstavljaju izvor radne snage koja se reprodukuje na nivou minimuma biološke egzistencije. U epohi feudalizma, proces privređivanja organizuje se na feudima - zemljišnim posjedima feudalaca. I za ove organizacione oblike karakteristično je da se privredni život ne odvaja od ostalih društvenih manifestacija, što je izraz niskog stepena razvijenosti proizvodnih snaga. Kmet je političkom prinudom vezan za posjed feudalaca, čime je određena i organizaciona struktura ovih privrednih jedinica. 14

23 Međusobno povezivanje privrednih subjekata, i u robovlasništvu i u feudalizmu, obavljalo se sporadičnom razmjenom samo skromnog viška proizvoda, a većina potreba zadovoljavala se, bez posredstva ove tek embrionalno razvijene faze ciklusa reprodukcije, u okviru gazdinstva. Karakter svojine u ovim pretkapitalističkim formacijama uslovljavao je vezanost proizvodnog procesa za zemljišni posed, što znači da je mobilnost elemenata proizvodnje i proizvoda bila veoma ograničena. To je uslovljavalo i autarhičnost ovih osnovnih jedinica organizacije privrednog, kao i ukupnog društvenog života. Kapitalistički način proizvodnje karakteriše se robno-novčanim odnosima, a svojina sredstava za proizvodnju i rezultata proizvodnje izražava se u novcu kao opštem ekvivalentu vrijednosti, odnosno u kapitalu. To je omogućilo neograničenu pokretljivost elemenata i rezultata proizvodnje, te se privredna aktivnost organizuje u preduzeću kao osnovnoj ćeliji društvene reprodukcije. Tome je doprinjelo i političko oslobađanje čovjeka - nosioca radne snage. Kapitalističko preduzeće bazira se na privatnoj svojini sredstava za proizvodnju i privatnom prisvajanju viška rada. U njemu rade radnici koji su politički slobodni, ali ekonomski zavisni od kapitaliste. Kako se ekonomske vrijednosti izražavaju u novcu - kapitalu - privatni preduzetnici na tržištu pribavljaju materijalne elemente proizvodnje i radnu snagu, zatim organizuju njihovo kombinovanje u procesu rada, te prodaju gotove proizvode, čijom cijenom podmiruju troškove proizvodnje i stiču višak vrijednosti zahvaljujući sinergetskom efektu organizovanja proizvodnje. 2. Karakteristike preduzeća kao poslovnog sistema 2.1. Uslovi za pojavu preduzeća Jedna od bitnih karakteristika produkcionih odnosa u tržišnoj privredi, jeste i izražavanje svojine u novcu. Time je uslovljena i mogućnost velike pokretljivosti 19 elemenata i rezultata proizvodnje. Na toj osnovi razvila se opšta konkurencija između privrednih subjekata u razmjeni na tržištu, kao i seljenje kapitala iz jedne u drugu granu ili oblast reprodukcije, kao i sa jedne teritorije na drugu. Iz toga je proistekao i viši stepen efikasnosti privređivanja pojedinih privrednih subjekata, pa prema tome i društva u cjelini. Učesnici u procesu reprodukcije motivisani su na racionalnije korišćenje elemenata proizvodnje, a glavni regulator raspodjele društvenog rezultata jeste tržište kao odnos ponude i tražnje proizvoda. U ovakvim uslovima robno-novčane privrede i privatne svojine sredstava za proizvodnju razvila su se mnogobrojna preduzeća kao nosioci određenih funkcija u procesu društvene reprodukcije. Društvena podjela rada između ovih mezoekonomskih sistema uspostavljana je stihijski, pod dejstvom zakona vrijednosti. Osnovni motiv organizovanja proizvodnje u preduzeću jeste profit, koji nastaje prisvajanjem viška rada na osnovu privatne svojine, a doprinosi razvoju privatne 19 Za naturalnu privredu svojstveno je izražavanje ekonomske strukture u prirodnim jedinicama mjere, a proces reprodukcije vezan je za određeni zemljišni posjed. Međutim, zahvaljujući novcu kao univerzalnom izrazu ekonomskih vrijednosti, proces reprodukcije može se preduzimati nezavisno o sjedištu vlasnika kapitala. Zato se privredni subjekti javljaju u vidu preduzeća. 15

24 inicijative preduzetnika. Oni su usavršili organizovanje proizvodnje razvojem podjele rada, koncentracijom i centralizacijom kapitala i sl., što je omogućilo visok stepen racionalnosti korišćenja elemenata proizvodnje i odrazilo se na porast profita. Tako je došlo do stvaranja veoma razvijenih oblika privrednih subjekata na bazi udruženog kapitala - monopola, korporacija, multinacionalnih kompanija i sl. S obzirom na značaj određenih privrednih oblasti, grana i preduzeća za nacionalne interese, došlo je do preuzimanja u državno vlasništvo sredstava za proizvodnju u njima. Upravu nad tim dijelom procesa privređivanja preuzimala je država. Tako se u savremenom društvu kao nosioci procesa privređivanja javljaju preduzeća u državnoj i privatnoj svojini Uloga preduzeća u ekonomskom sistemu društvene zajednice Preduzeće je nosilac određenih zadataka u procesu društvene reprodukcije koje obavlja društvenim ili privatnim sredstvima za proizvodnju. Ovi zadaci dodjeljuju mu se na osnovu društvene podjele rada 20. Ovako posmatrano, preduzeće se može definisati kao samostalna privredna organizacija, u kojoj je međusobni odnos elemenata proizvodnje usklađen kvalitativno, kvantitativno i vremenski, a koja obavlja određene funkcije u procesu društvene reprodukcije. Kvalitativna usklađenost elemenata organizacione strukture preduzeća - radnog kolektiva i sredstava za proizvodnju - ogleda se u kvalifikovanosti radnika, te vrsti sredstava za rad i materijala koji odgovaraju zadacima dobijenim na osnovu društvene podjele rada. Time se potvrđuje postavka da je preduzeće organizacioni sistem, a ne proizvoljni skup radnih ljudi i materijalnih elemenata proizvodnje. Kvantitativna usklađenost elemenata organizacione strukture preduzeća ispoljava se u odgovarajućoj srazmjeri između veličine radnog kolektiva i obima sredstava za proizvodnju. To je uslovljeno karakterom privredne djelatnosti i veličinom konkretnog zadatka preduzeća u procesu društvene reprodukcije. Vremenska usklađenost elemenata organizacione strukture preduzeća ispoljava se u obezbjeđenju kontinuiteta procesa reprodukcije. Sredstva za proizvodnju, u odgovarajućem obliku i količini, treba da budu na raspolaganju radnicima odgovarajuće kvalifikacije blagovremeno, kako bi se omogućilo kombinovanje elemenata proizvodnje u tehnološkom procesu i ostalim fazama ciklusa reprodukcije. Organizacioni sistem preduzeća predstavlja privrednopravnu ličnost, koja se ispoljava putem privređivačke i pravne samostalnosti. Privredna ličnost preduzeća kao mezoekonomskog subjekta nastaje udruživanjem privrednih ličnosti članova radnog kolektiva radi izvršavanja datog zadatka u procesu društvene reprodukcije pomoću sredstava za proizvodnju. Ovim udruživanjem članova radnog kolektiva sa njihovim mikroekonomskim ciljevima u privrednu ličnost preduzeća kao mezoekonomskog sistema ostvaruje se viši ekonomski kvalitet. To se postiže zahvaljujući podjeli rada i koncentraciji snaga i sredstava, čime se omogućuje veći radni učinak i povoljnije korišćenje materijalnih elemenata proizvodnje. 20 Registracija djelatnosti preduzeća kod nadležnih državnih organa. 16

25 Glava I ORGANIZACIONA STRUKTURA PREDUZEĆA 1. ZNAČAJ ORGANIZACIONOG STRUKTURIRANJA PREDUZEĆA Pod organizacionom strukturom podrazumijeva se unutrašnje ustrojstvo elemenata poslovnog sistema preduzeća, kao i podjela na određene jedinice kao nosioce poijedinih funkcija i zadataka. Da bi preduzeće moglo da funkcioniše kao poslovni organizacioni sistem, kroz njega moraju da nesmetano protiču masa, energija i informacije. Protokom mase i energije u tehnološkom procesu obezbjeđuje se obavljanje poslovne djelatnosti preduzeća, a protok informacija omogućuje ostvarivanje procesa upravljanja. Riječ struktura 21 ima više značenja. Prvenstveno, struktura predstavlja sastavni dio svake organizacije, a ujedno je i njen najvažniji dio. Svaka organizacija ima svoj sistem unutrašnjih veza i odnosa, tj. određeno ustrojstvo koje omogućuje uspostavljanje odgovarajuće upravljačke hijerarhije, kao i horizontalne saradnje među nosiocima pojedinih funkcija. U tom smislu, i preduzeća mesne industrije moraju voditi računa o uspostavljanju odgovarajuće organizacione strukture, kako bi uspješnije obavljala svoja poslovanja u ovoj složenoj djelatnosti. Ovo tim prije što je uslov za uspješno nastupanje na domaćem, a posebno na stranom, tržištu sticanje certifikata HACCP, zbog složenosti zahtjeva u proizvodnji i prodaji mesa i mesnih prerađevina. Organizaciona struktura preduzeća predstavlja dinamičan element koji prati ciljeve preduzeća, a oni proizlaze iz njegove razvojne strategije. Utjecaj unutrašnjih i vanjskih faktora na poslovanje preduzeća veoma je važan za oblikovanje njegove organizacione strukture. Tako, preduzeće u kome nisu uređeni unutrašnji odnosi između dijelova organizacionog sistema i koje djeluje u nestabilnom tržišnom i ukupnom društvenom okruženju, moraće znatno češće da mijenja svoju organizacionu strukturu kako bi prevazišlo navedene nepovoljnosti. Koliko je značajna organizaciona struktura može se zaključiti i iz istraživanja koja su provodili poznati ekonomski teoretičari. Oni su, u vezi sa organizacionim strukturama iznijeli svoja shvatanja i zapažanja: Peter Drucker: Da bi svi organizacioni dijelovi preduzeća mogli usklađeno ihomogeno djelovati, moraju biti međusobno povezani i integrisani. Taj jedinstveni sistem organizacionih dijelova preduzeća zove se organizaciona struktura. Mijo Novak: Organizaciona struktura podrazumijeva sveukupnost veza i odnosa između svih činilaca proizvodnje, kao i sveukupnost veza i odnosa unutar svakog pojedinog činioca proizvodnje odnosno poslovanja. Velimir Srića: Organizaciona struktura predstavlja sistem odnosa među ljudimaradi izvršavanja određenih zadataka. 21 Struktura, latinski, struktura slaganje, sklapanje, zidanje 17

26 Ljubomir Trifunović, Božidar Stavrić: Svaka organizacija ima, u embrionalnom ili razvijenom obliku, svoju strukturu, svoj konkretni sistem unutrašnjih odnosa i veza. William Scot: Organizaciona struktura je logičan odnos između nivoa upravljanja i područja funkcija koji omogućava uspješno ostvarivanje ciljeva preduzeća. A. Chendler: Organizaciona struktura je sredstvo za integrisanu upotrebu postojećih resursa u organizaciji. Shodno nizu različitih definicija, organizacionu strukturu čini pet osnovnih elemenata koje je Mintzberg prikazao u slici 1.1. Slika 1.1. Dijagram organizacione strukture preduzeća prema H.Mintzbergu U navedenoj slici : Operativni dio predstavljaju svi izvršni radnici, strateški dio čini top management, srednji dio čine menadžeri srednjeg nivoa, odnosno midldle level management, tehnostruktura, stručne organizacione jedinice koje predstavljaju stručnjaci sa visokim nivoom znanja i stvarnim autoritetom, štabni dio, radnici kojima je osnovni zadatak pomaganje linijskom menadžmentu. Da bi svi faktori u preduzeću funkcionisali, potrebno je objediniti ih na realizaciji zadataka preduzeća, a isto tako i obezbijediti koordinaciju na svim nivoima. Koordinacija svih aktivnosti u preduzeću može se uspješno odvijati samo ako se prethodno utvrdi pravilan vremenski redoslijed obavljanja pojedinačnih zadataka u ukupnom njegovom poslovanju. Slijedom navedenog može se zaključiti da organizacionu strukturu preduzeća čine slijedeći elementi: 18

27 Organizacija materijalnih činilaca, kojom se usklađuju svi materijalni ulazi, pod čime se podrazumijevaju sirovine i drugi repromaterijal, energija, sredstva za rad, organizacija raspoloživih ljudskih resursa, koja podrazumijeva rješavanje svih problema vezanih za organizaciju radnika i menadžera, izbor adekvatne sistematizacije radnih mjesta, integraciju, kao i socijalizaciju ljudi na radnom mjestu, podjela zadataka na sve činioce ukupne organizacione strukture, koji zajedno predstavljaju zajednički i jedinstveni zadatak cijelog preduzeća, organizacija menadžmenta, koja predstavlja problematiku odlučivanja o tekućem poslovanju i razvoju preduzeća, kao i uspostavljanje i koordinaciju međusobnih odnosa, organizacija vremenske usklađenosti svih činilaca u proizvodnji, kroz cijeli proces tekućeg poslovanja i razvoja preduzeća. Optimalni rezultat je moguće postići uravnoteženim i usklađenim odnosima unutar i između svakog elementa organizacione strukture preduzeća. Ovakav zahtjev posebno je naglašen u tehnološkom procesu proizvodnje mesnih prerađevina, u kome su svi elementi poslovanja usko uzročno-posljedično povezani. Organzacionoj strukturi preduzeća mesne industrije mora se posvetiti posebna pažnja s obzirom na delikatnost namjene njihovih proizvoda za ishranu ljudi. To se ogleda kroz značaj potrošnje mesa kako u ishrani tako i kroz zdravstvenu zaštitu stanovništva. Slijedom iznesenog, odgovornost top menadžmenta pri izboru odgovarajuće organizacione strukture za preduzeće kojem je osnovna djelatnost prerada mesa i mesnih prerađevina veoma je velika, posebno kada je u pitanju donošenje strateških odluka u vezi sa izborom prpozvodnog programa i zdravstvanom ispravnosti proizoda. Ako menadžment svojom odlukom pristupi modeliranju organizacione strukture koja neće biti u stanju da zadovolji odgovarajuće poslovne kriterijume, ali i odgovori svim zahtjevima koje pred nju budu postavljali standardi u tehnologiji prerade mesa i mesnih prerađevina, kao i specifičnostima tržišta ovih proizvoda, postaće kočnica i faktor koji će snažno usporavati upravljanje cijelim sistemom, a time i njegov razvoj. Da bi greška u izboru organizacione strukture bila što manje, projektant uvijek treba da primijeni neki od mogućih teorijskih pristupa njenom modelovanju ili, u isto vrijeme, kombinaciji dva ili više pristupa. Klasična teorija nameće potrebu da se organizacija uvijek gradi odozgo prema dole, odnosno kao top dawn sistem. Prilikom uspostavljanja adekvatne organizacione strukture u preduzećima mesne industrije paralelno se mora voditi računa da buduće ustrojstvo omogući primijenu standarda HACCP - HazardAnalysisCriticalControlPoints (Analizaopasnostiikontolakritičnihtačaka), kao sistema koji je jedan od temeljnih uslova proizvodnje mesa i mesnih prerađevina, ali i uslov za izvoz i prodaju proizvoda na veoma zhtjevnom tržištu, posebno razvijenih zemalja. U Bosni i Hercegovini certifikat HACCP nije uslov za nastup na domaćem tržištu, što predstavlja još jedan nedostatak domaće pravne regulative. Međutim, u Evropskoj uniji, certifikat HACCP je apsolutni uslov za uvoz mesnih prerađevina, uz još neke certifikate koji se odnose na kvalitet ove vrste proizvoda. Organizaciona struktura u samom svom modeliranju treba da ima izgrađene ključne organizacione jedinice (sektore, službe, odsjeke, odjeljenja ili poslovne jedinice) i da se na tako uspostavljenojm grubom ustrojstvu poslovnog sistema u mesnoj indusriji dizajniraju specifični zadaci. 19

28 Obzirom da je makroorganizacija osnov za projektovanje mikroorganizacije, put uspostavljanja i izgradnje odovarajućeg ustrojstva poslovnog sistema sastoji se prvo od uspostavljanja globalne organizacione jedinice, a da se na tako uspostavljenoj strukturi pristupi projektovanju mikroorganizacije preduzeća. Pri tome, mora se imati u vidu da buduće preduzeće treba da ima efikasnu i efektivnu organizaciju koja sposobna obezbjediti racionalno korišćenje resursa, i razvoj koji u sebe integriše adekvatne modele i metode koji će zadovoljiti različite stejkholdere, koji imaju različita očekivanja, među kojima su kupci, zaposleni, vlasnici, partneri, društvo, ali i konkurenti. Slika 1.2. Dijagram za definisanje organizacione strukture i sistematizacija radnih mjesta Pod globalnom organizacionom strukturom podrazumijevaju se: sektori, službe, odsjeci ili odjeljenja i sl. Kad se uspostave globalne organizacione strukture može se pristupiti dizajniranju specifičnih zadataka ovisno o tome šta je osnovna djelatnost nastalog privrednog subjekta. Ključni problem s kojim se suočava top menadžment pri projektovanju organizacije preduzeća jeste postizanje ravnoteže između stabilnosti i fleksibilnosti 20

29 organizacije, odnosno organizacione strukture preduzeća. Stabilnost strukture omogućava specijalizaciju i racionalizaciju poslovanja, kao i snižavanje troškova, a njena fleksibilnost omogućava brzo prilagođavanje organizacije promjenama u okruženju. Izbor organizacione strukture preduzeća obično je zadatak top menadžmenta koji mora pronaći ravnotežu između te dvije krajnosti. Pri tome, top menadžment ima zadatak da izabere onu strukturu koja će biti optimalna za konkretno preduzeće, zasnovana na njegovoj poslovnoj strategiji i razvojnim ciljevima. Struktura, baš kao i organizacija, predstavlja dinamičnu kategoriju koja se mora stalno mijenjati, dopunjavati i aktuelizirati. Imajući u vidu kretanja na globalnom tržištu kad je u pitanju stočarstvo, proizvodnja mesa i mesnih prerađevina, ubrzane promjene u primjeni novih tehnika i tehnologija, sve prisutnijih informacionih sistema u svakom domaćinstvu, stalnim promjenama u navikama kupaca, nužno je a takva su razmišljanja i vodećih ekonomista da većina kompanija mora preduzeti umjerene organizacione promjene najmenje jednom godišnje ili korjenite organizacione promjene kroz periode od pet godina. Dinamika promjena organizacione strukture preduzeća uslovljena je i njegovim rastom i razvojem. Modeliranje organizacione strukture mora da obezbijedi: ostvarivanje ciljeva poslovnog sistema; optimalnu podjelu rada, posebno onih zadataka koji se dodjeljuju menadžerima; punu pažnju ključnim funkcijama u organizaciji i jasno utvrđivanje odgovornosti; racionalnu upotrebu kvalifikacija, iskustva i specijalističkih znanja; zaposleni moraju da rade u efikasnim timovima, a njihov rad mora se zasnivati na adekvatnom sistemu informacija i komunikacija. U procesu organizacione izgradnje stvara se formalna organizaciona struktura koja se javlja kao rezultat procesa organizacione izgradnje i predstavlja osnovu svake organizacije, te je njom unaprijed utvrđen raspored poslova i sistem međusobnih veza, i propisana pravila i norme ponašanja. U trenutku projektovanja buduće organizacione strukture preduzeća, stvarna organizaciona strukturaodgovaraformalnoj. Do raskoraka između formalne i stvarne organizacione strukture dolazi usljed promjena svakog od elemenata organizacione strukture i on je veći što je duže vrijeme trajanja nove formalne organizacije. Neformalna organizacija se vezuje za ljude i njihovo djelovanje u organizaciji i predstavlja skup relativno trajnih odnosa među ljudima koji su se razvili tokom njihovog zajedničkog rada. Pojava neformalne organizacije obično se vezuje za djelovanje neformalnih grupa u preduzeću i može da bude usmjerena na ostvarivanje ciljeva organizacije, ali isto tako i na ostvarivanje nekih užih, parcijalnih interesa određenih neformalnih grupa u organizaciji, i u slučaju da su ti ciljevi u koliziji sa ciljevima i interesima preduzeća kao cjeline, govorimo o njenom negativnom djelovanju na rezultate poslovanja preduzeća. Projektovanje organizacione strukture preduzeća zahtijeva odgovarajuća organizacijska znanja, vještine i kompetencije, kao i osposobljen organizacijski projektni tim. Organizacijski dizajn određuju sljedeći faktori: interno i eksterno okruženje, organizaciona kultura, odnnso sistem vrijednosti, veličina organizacije i osobina njenih članova. 21

30 Slikabr.1.3. Neformalnaorganizacija (InformalOrganization) 2. MOGUĆA RJEŠENJA ORGANIZACIONOG STRUKTURIRANJAPREDUZEĆA Organizacijska struktura je uspješna ako omogućuje ostvarivanje planiranih ciljeva preduzeća i zaposlenih, uz minimum neželjenih posljedica. Kod malih i srednjih preduzeća je prihvatljivije uvođenje funkcionalne organizacione struktura, dok kod velikih preduzeća je prikladniji model divizione organizacije.projektne organizacije supogodne za upravljanje realizacijom dugotrajnih projekata, jer pokazuje veoma dobru efikasnost.u praksi se često koriste mješovite organizacijske strukture, među kojima su matrična i hibridna organizaciona struktura koja kombinuje pristupe prema proizvodima, teritoriji i kupcima. Matrični model ima prednosti u većoj kontroli nad resursima i uspostavljanju različitih organizacionih procedura. Mrežni modeli su pogodni zbog smanjenja rizika, širenja tržišta, racionalizacije poslovanja, efikasnosti naučnoistraživačkog rada i sl. Koji će se model organizacione strukture primijeniti, zavisi od specifičnosti poslovnog sistema, njegovih ciljeva ciljeva i djelovanja široke lepeze faktora tržišnog i ukupnog društvenog okruženja. Organizacijska struktura koja bi po svim svojim elementima bila najpodesnija za uspostavu globalnih jedinica, a potom i za mikroorganizaciju preduzeća u mesnoj industriji ovisila bi prvenstveno od uspjeha koji je postigao takav proizvodni sistem. Realno posmatrano, malo je vjerovatno da bi bilo koja organizaciona struktura u samom početku u punom kapacitetu bila u stanju da svoje poslovanje započne na razini divizione organizacione strukture. Razlog tome je što to podrazumijeva da je već u startu izvršena podjela rada u preduzeću, grupisanje i povezivanje srodnih poslova, te okončano formiranje nižih organizacionih jedinica. Niže organizacione jedinice formiraju se prema: Proizvodima i uslugama, odnosno prema predmetu poslovanja, teritoriju na kojem se formiraju i posluju dijelovi preduzeća, prema korisnicima usluga, odnosno konzumentima proizvoda kao njihovim kupcima. 22

31 Ako posmatramo kao ogledni primjer posmatranog preduzeća koje se bavi proizvodnjom i preradom mesa, može se zaključiti da se radi o divizionom obliku organizacione strukture. Međutim, ovom preduzeću, po mnogo čemu, bio bi primjereniji model mješovite organizacione strukture. Razloga je mnogo, ali tu se prvenstveno ističe to što je na prvom nivou primijenjen teritorijalni model organizacije, na drugom i trećem nivou imamo elemente funkcionalnog modela, dok na četvrtom nivou imamo istovremeno zastupljane elemente predmetne i organizacione strukture orijentisane prema kupcima. Na najnižem nivou, proizvodnja je organizovana kroz organizacione jedinice prema fazama tehnološkog procesa. U gore iznesenim karakteristikama postojeće organizacione strukture u jednom posmatranom preduzeću, kao što je prethodno navedeno, postoji niz dodirnih tačaka s modelom mješovite organizacione strukture, ali u dijelu koji se odnosi na činjenicu da postojeća svaka organizaciona jedinica, odnosno division, ili poslovna jedinica ili podružnica u preduzeću izabire organizacionu strukturu koja joj najbolje odgovara, koja joj omogućuje uspješnu realizaciju postavljenih zadataka u okviru ukupnog zadatka preduzeća. U navedenom grafičkom prikuzu (slika 1.4) može se sagledati uspostavljena organizaciona struktura jednom preduzeću s formalnim mješovitim modelom organizacione strukture. Slika br.1.4. Model mješovite organizacione strukture Moderno organizovano preduzeće u budućnosti svakako treba da prihvati koncepte koji u sebi imaju ugrađene savremene modele.organizacione strukture. Ono što prvenstveno karakteriše savremene organizacione strukture može se zaključiti iz toga, da li je težište u organizaciji na: upravljanju iz jednog centra ili na prenošenju upravljačkih elemenata na niže nivoe; 23