Ilija J. Džombić. EKONOMSKI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE SA INOSTRANSTVOM mogućnosti i perspektive. Banja Luka, 2010.

Transcription

1 Ilija J. Džombić EKONOMSKI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE SA INOSTRANSTVOM mogućnosti i perspektive Banja Luka, 2010.

2 Biblioteka: Stručna knjiga EKONOMSKI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE SA INOSTRANSTVOM - mogućnosti i perspektive - Autor: Recenzenti: Izdavač: Za izdavača: Urednik: Lektor: Tehnička priprema: Dizajn korica: Štampa: Tiraž: Doc. dr Ilija J. Džombić Prof. dr Ljubiša S. Adamović Prof. dr David Đ. Dašić Doc. dr Zoran Tegeltija Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka Ljubiša Mladenović, direktor Ilija J. Džombić Mr sci. Ewa Jaskolowska Milivoj Stipanović Jelena Mladenović Grafid d.o.o. Banja Luka 300 primjeraka Banja Luka ISBN: Sva prava zadržana. Ni jedan dio knjige ne može biti reprodukovan, presnimavan ili prenošen bilo kojim sredstvom: elektronskim, mehaničkim, za kopiranje, za snimanje ili na bilo koji drugi način, bez prethodne saglasnosti autora.

3 Knjigu poklanjam mojoj kćerki Jovani Evi koja je moja najveća inspiracija.

4

5 PREDGOVOR Ne možemo utjecati na vrijeme kada ćemo se roditi. Ne možemo birati mjesto gdje ćemo se roditi. Ono na šta možemo utjecati, i što sigurno možemo mijenjati je ambijent i društveno uređenje u kojem će se rađati naša djeca i naši unuci. Potrebno je shvatiti, da je međunarodna ekonomska saradnja ili arhitekta mira ili graditelj sukoba. Prisustvo ekonomskog faktora u izgradnji savremenih međunarodnih odnosa je postalo dominantno. Ukoliko se aktivno ne uključimo u kreiranje društvenog uređenja i poslovnog ambijenta u kojem želimo da živimo, ostaćemo na marginama razvoja. Ako pak dozvolimo, da globalni procesi kreiraju društveni ambijent i poslovno uređenje umjesto nas, opet ćemo ostati na marginama razvoja. Imajući prethodno u vidu, knjiga Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom mogućnosti i perspektive nije rezultat slučajnosti, već dugotrajnog rada i razmišljanja, ali i evidentne potrebe za pojavom ove knjige. Cilj knjige je, da sa jedne strane, svojom sadržinom, porukama i primijenjenim metodama dâ jedan novi pogled politekonomskoj nauci, posebno nauci o međunarodnim ekonomskim odnosima, a sa druge strane, da ponudi praktičnu upotrebnu vrijednost za državne i privredne subjekte u procesu donošenja odluka i njihovog sprovođenja u djelo. Knjiga sadrži brojne analize, analitičke poglede i zaključke, koji mogu biti korisni istraživačima i čitaocima koji se bave materijom politekonomskih odnosa. Isto tako, iskreno se nadam, da će pojava ove knjige biti dobra vijest u akademskoj javnosti Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, i šire regije u kojoj se svi dobro razumijemo, ali ipak želimo da govorimo različitim jezikom, često i jezikom mržnje, i da će popuniti prazninu kada je riječ o recentnoj literaturi u ovom području. Sve dobronamjerene kritike, utemeljena mišljenja i ocjene, kao i sugestije čitalaca, sa zadovoljstvom ću uzeti u obzir u budućem radu na ovoj knjizi. Na kraju, želim da se zahvalim svojoj porodici, kojoj posvećujem ovu knjigu, i svim zaposlenim na Univerzitetu za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka, za razumijevanje i podršku koju su iskazali prema mojim naporima da uspijem u pisanju knjige Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom mogućnosti i perspektive. Banja Luka, oktobar godine Ilija J. Džombić v

6

7 SADRŽAJ I UVOD U EKONOMIKU MEĐUNARODNIH ODNOSA 1 1. PREDMET NAUKE O MEĐUNARODNIM ODNOSIMA I SPOLJNOJ POLITICI 3 2. PROBLEMI I CILJEVI IZUČAVANJA NAUKE O MEĐUNARODNIM ODNOSIMA I SPOLJNOJ POLITICI 5 3. KARAKTERISTIKE MEĐUNARODNE TRGOVINE Razvoj međunarodne trgovine Značaj i uloga međunarodne trgovine Teorije međunarodne trgovine Merkantilizam Teorija apsolutnih prednosti Teorija komparativnih prednosti Teorija recipročne tražnje Teorija oportunih troškova Hekšer-Olinova teorija Teorija ekonomije obima Teorija životnog ciklusa proizvoda Leontijevljev paradoks Teorija konkurentskih prednosti Majkla Portera Subjekti međunarodnih poslovnih aktivnosti Preduzeće Sopstveničko preduzeće Ortačko društvo Komanditno društvo Društvo sa ograničenom odgovornošću Korporacija Holding kompanija Korporativno udruživanje Kartel Koncern Trust Konglomerat Multinacionalne kompanije SPOLJNOTRGOVINSKA POLITIKA Instrumenti spoljnotrgovinske politike Carinske mjere 34 vii

8 viii Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom 4.2. Kvantitativna ograničenja Tehničke i administrativne barijere 36 II EKONOMSKI TRENDOVI U MEĐUNARODNIM ODNOSIMA GLOBALIZACIJA KAKO RAZUMJETI GLOBALIZACIJU EKONOMSKI ASPEKTI GLOBALIZACIJE GLOBALIZACIJA POSLOVNIH AKTIVNOSTI SAVREMENI PRAVCI U MEĐUNARODNIM POSLOVNIM AKTIVNOSTIMA TRANSNACIONALNI KONCEPT RAZVOJA Oblici transnacionalizacije Mehanizmi poslovanja transnacionalnih kompanija Intra-firm trgovina Inter-firm trgovina Transferne cijene STRANE DIREKTNE INVESTICIJE Kategorije stranih direktnih investicija Karakteristike stranih direktnih investicija Motivi kretanja stranih direktnih investicija Efekti stranih direktnih investicija (indirektni direktni) Strane direktne investicije u Bosni i Hercegovini Kako stvoriti povoljan investicioni ambijent? 67 III EKONOMSKA DIPLOMATIJA U MEĐUNARODNIM ODNOSIMA ŠTA JE DIPLOMATIJA KAUZALITET EKONOMIJE I DIPLOMATIJE POJAM EKONOMSKE DIPLOMATIJE (NI)JE MOGUĆE DEFINISATI EKONOMSKI TEMELJI SAVREMENE DIPLOMATIJE DA LI GLOBALIZACIJA PODSTIČE EKONOMSKU DIPLOMATIJU? Odnos globalizacije i ekonomske diplomatije Globalizacija: Da ili ne EKONOMSKA DIPLOMATIJA KAO KATALIZATOR GLOBALNIH PROCESA 82

9 Sadržaj IV MJESTO BH-a EKONOMIJE NA MEĐUNARODNOJ SCENI OSNOVNE BH-a KARAKTERISTIKE EKONOMSKE POSLJEDICE GRAĐANSKOG RATA U BOSNI I HERCEGOVINI MAKROEKONOMSKA ANALIZA BRUTO DRUŠTVENI PROIZVOD INDUSTRIJSKA PROIZVODNJA ZAPOSLENOST PLATNI BILANS SPOLJNOTRGOVINSKA RAZMJENA Struktura robne razmjene po regionima ANALIZA BH-a PRIVREDE PEST analiza SWOT analiza 105 V EKONOMSKO-POLITIČKI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE SA INOSTRANSTVOM ANALIZA TRŽIŠNIH STRUKTURA I KONKURENCIJE U BOSNI I HERCEGOVINI SPOLJNA POLITIKA BOSNE I HERCEGOVINE Načela spoljne politike Bosne i Hercegovine Prioriteti spoljne politike Bosne i Hercegovine OSNOVNI PRAVCI I AKTIVNOSTI SPOLJNE POLITIKE BOSNE I HERCEGOVINE Bilateralne prirode Multilateralne prirode Zaštita interesa državljana Bosne i Hercegovine 116 VI BOSNA I HERCEGOVINA I MEĐUNARODNI INTEGRACIONI PROCESI SVJETSKA TRGOVINSKA ORGANIZACIJA Organi Svjetske trgovinske organizacije Principi Svjetske trgovinske organizacije Pristupanje Svjetskoj trgovinskoj organizaciji Rješavanje sporova Ministarske konferencije Singapurska ministarska konferencija Ženevska ministarska konferencija 131 ix

10 x Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Sijetlska ministarska konferencija Doha ministarska konferencija Kankunska ministarska konferencija Hongkonška ministarska konferencija Bosna i Hercegovina i Svjetska trgovinska organizacija Početak pregovora Dosadašnji tok pregovora sa članicama Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu MEĐUNARODNI MONETARNI FOND Geneza Međunarodnog monetarnog fonda Funkcije Međunarodnog monetarnog fonda Organizacija Međunarodnog monetarnog fonda Kvote i glasanje pojam i značaj Pozitivne strane dogovora sa Međunarodnim monetarnim fondom Negativne posljedice uticaja Bretonvudski monetarni sistem Kriza međunarodnog monetarnog fonda Reforma međunarodnog monetarnog sistema Funkcije Specijalnih prava vučenja Bosna i Hercegovina i Međunarodni monetarni fond Članstvo Bosne i Hercegovine u fondu Finansijski aranžmani Bosne i Hercegovine sa Međunarodnim monetarnim fondom Uloga i značaj Međunarodno monetarnog fonda u Bosni i Hercegovini politika uslovljenosti kreditiranja GRUPACIJA SVJETSKE BANKE (WORLD BANK GROUP WBG) Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) Organi Međunarodne banke za obnovu i razvoj Međunarodna finansijska korporacija (International Finance Corporation IFC) Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development Association IDA) Agencija za multilateralno garantovanje investicija (Multilateral Investment Guarantee Agency MIGA) Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova (International Cent Settlment of Investment Disputes ICSID) Banka za međunarodna poravnanja (Bank for International

11 Sadržaj Settlements BIS) MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE SISTEMA UJEDINJENIH NACIJA Ekonomski i socijalni Savjet (Economic and Social Council ECOSOC) Ekonomska komisija za Afriku (Economic Commission for Africa ECA) Ekonomska i socijalna komisija za Aziju i Pacifik (Economic and Social Commission for Asia and Pacific ESCAP) Ekonomska komisija za Evropu (Economic Commission for Europe ECE) Ekonomska komisija za Latinsku Ameriku i Karibe (Economic Commission for Latin America and the Caribbean ECLAC) Ekonomska i socijalna komisija za Zapadnu Aziju (Economic and Social Commission for Western Asia ESCWA) Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj (United Nations Industrial Development Organization UNIDO) Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju (United Nations Conference on Trade and Development UNCTAD) Organizacija Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu (Food and Agriculture Organization FAO) Međunarodna organizacija rada (International Labor Organisation ILO) Svjetska organizacija intelektualne svojine (World Intellectual Property Organization WIPO) Bosna i Hercegovina i Ujedinjene Nacije 166 VII REGIONALNI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE REGIONALNE INICIJATIVE EVROPSKA UNIJA Kako definisati Evropsku uniju? Simboli Evropske unije Hronologija važnijih događaja u Evropskoj uniji Institucije Evropske unije Evropski parlament (European Parliament) Savjet Evropske unije (Council of the European Union) Evropska Komisija (European Commission) Evropski Sud Pravde (European Court of Justice) Evropski revizorski sud (European Court of Auditors) 186 xi

12 xii Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom 2.5. Izvori prava Evropske unije Sporazum o Stabilizaciji i pridruživanju Bosne i Hercegovine sa Evropskom unijom Šta je Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju? Pitanje slobodne trgovine sa Evropskom unijom Naredni koraci Odnosi Bosne i Hercegovine i Evropske unije ključni događaji CENTRALNO EVROPSKA ZONA SLOBODNE TRGOVINE (CENTRAL EUROPEAN FREE TRADE AGREEMENT) Kako je nastao Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini Kakav značaj ima Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini? Najznačajnije odrednice Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini Karakteristike Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini Primarni ciljevi Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini Reforma Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini Karakteristike Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini CEFTA Komparacija Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini CEFTA sa ranije postojećim bilateralnim ugovorima Najznačajnije odrednice novog Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini CEFTA Aneks IV Sporazuma CEFTA Centralno-evropski Sporazum o slobodnoj trgovini i Bosna i Hercegovina Trgovinska razmjena Bosne i Hercegovine sa zemljama potpisnicama Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini CEFTA CENTRALNOEVROPSKA INICIJATIVA (CENTRAL EUROPEN INTIATIVE CEI) INICIJATIVA ZA SARADNJU ZEMALJA JUGOISTOČNE EVROPE (SOUTH EAST EUROPEAN COOPERATIVE INITIATIVE SECI) PROCES SARADNJE U JUGOISTOČNOJ EVROPI (SOUTH- EAST EUROPEN COOPERATION PROCESS SEECP) 212

13 Sadržaj xiii 7. PAKT STABILNOSTI ZA JUGOISTOČNU EROPU (STABILITY PACT FOR SOUTHEAST EUROPE SPSE) JADRANSKO-JONSKA INICIJATIVA (ADRIATIC-IONOIC INITIATIVE JII) PROCES SARADNJE NA DUNAVU (COOPERATION PROCESS ON THE DANUBE CDP) MEĐUNARODNA KOMISIJA ZA SLIV RIJEKE SAVE 216 BIBLIOGRAFIJA 217 RECENZIJE 221

14

15 UVOD U EKONOMIKU MEĐUNARODNIH ODNOSA I

16

17 UVOD U EKONOMIKU MEĐUNARODNIH ODNOSA 1. PREDMET NAUKE O MEĐUNARODNIM ODNOSIMA I SPOLJNOJ POLITICI Međunarodni odnosi predstavljaju spoj različitih subjekata u međunarodnoj zajednici, a svjetska privreda predstavlja skup svih nacionalnih nezavisnih privreda. Međunarodni odnosi su do 50-tih godina XX vijeka proučavani kroz više zasebnih naučnih oblasti. To je nametalo zaključak, da je predmet nauke o međunarodnim odnosima nedovoljno određen da bi se razmatrao u okviru jedinstvene nauke. Kraj XX vijeka nametnuo je shvatanje, da se radi o jedinstvenoj naučnoj oblasti sa specifičnim predmetom razmatranja, u okviru koje se uočavaju dvije zasebne discipline: Međunarodni politički odnosi; Međunarodni ekonomski odnosi. Međunarodni politički odnosi predstavljaju osnovu uspostavljanja ekonomske, kulturne, sportske, religijske i druge veze različitih subjekata. Najvažniji subjekti ovako definisanih međunarodnih političkih odnosa su, sa jedne strane suverene i nezavisne države, a sa druge strane međunarodne organizacije. Međunarodni ekonomski odnosi su dio međunarodnih odnosa koji obuhvataju ekonomske i poslovne odnose između nacionalnih privreda u svijetu. Pored trgovinske saradnje obuhvataju i razmjenu kapitala, tehnologije i više oblike privredne saradnje. Privredne aktivnosti i veze koje proizilaze iz međusobne trgovine su efikasan način sagledavanja međusobnih interesa. Učesnici međunarodnih odnosa kreiraju i sprovode svoju strategiju, posredstvom koje žele da ostvare svoje interese na međunarodnom planu. Predmet spoljne politike države je njen nastup u odnosima sa drugim državama. U okviru međunarodnih ekonomskih odnosa, svaki učesnik kreira i uspostavlja svoju spoljnoekonomsku politiku. Uticaj spoljne politike na kretanja u međunarodnoj ekonomiji je postao izuzetno velik. Snažan uticaj se ostvaruje posredstvom mjera i instrumenata koje može preduzeti jedna 3

18 4 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom ili više država sa namjerom efikasnijeg regulisanja privrednih veza sa inostranstvom. Takođe, sa drugu stranu, ekonomska moć i poslovni interesi mogu biti dominantan faktor uticaja na kreatore spoljne politike. Ekonomika međunarodnih odnosa je dio primijenjenih ekonomskih naučnih disciplina u oblasti međunarodnih odnosa. Na Univerzitetima zapadnoevropskih država, često se pojavljuju objedinjeni kursevi ekonomije i međunarodnih odnosa (Economics of International Relations). U angloameričkoj literaturi ustanovljen je termin International Political Economy. Šta se podrazumijeva pod ekonomikom međunarodnih odnosa? Ekonomika međunarodnih odnosa istražuje ekonomske pojave u međunarodnim odnosima i kako, i u kojoj mjeri ekonomski faktori utiču na kreiranje spoljne politike države. Glavna spona između međunarodne ekonomije i međunarodnih odnosa je spoljnoekonomska politika države. Poslednjih nekoliko decenija, snažan uticaj na kreiranje međunarodnih odnosa imaju i transnacionalne i multinacionalne kompanije. Posredstvom svoje spoljne politike, država može da utiče na međunarodne poslovne aktivnosti ovih kompanija, ali isto tako i transnacionalne kompanije mogu da utiču na politiku same države. Isto tako, potrebno je naglasiti da su nacionalne privrede subjekti međunarodnih ekonomskih odnosa, a ne isključivo države. Zašto je to tako? Danas, postoje teritorije koje nemaju potpunu političku nezavisnost, ali posjeduju autonomiju u obavljanju privredne saradnje sa svijetom. Tako na primjer, svaka samostalna i nezavisna država ili njen dio koji ima autonomnu spoljnotrgovinsku politiku može postati članica Svjetske trgovinske organizacije, a da ne mora biti članica Ujedinjenih Nacija. Danas, članice Ujedinjenih Nacija su 192 samostalne i nezavisne države. Međunarodne ekonomske odnose čine dvije oblasti, i to: Međunarodni trgovinski odnosi; Međunarodni finansijski odnosi.

19 I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa 5 Međunarodni odnosi Međunarodni politički odnosi Međunarodni ekonomski odnosi Međunarodni trgovinski odnosi Međunarodni finansijski odnosi Robni odnosi Privredni odnosi Šema 1. Struktura međunarodnih odnosa Međunarodni trgovinski odnosi predstavljaju odnos koji jedna država uspostavlja sa drugim državama u oblasti međunarodne trgovine robama, uslugama i intelektualnim znanjem. U takvim odnosima, država ima ulogu regulatora. Njen zadatak je da uspostavlja i brine o primjeni tržišnih pravila i poštovanja pravila slobodne konkurencije. Za cilj imaju, da u saradnji sa drugim državama uspostave i brinu o primjeni pravnog okvira međunarodnog poslovanja. 2. PROBLEMI I CILJEVI IZUČAVANJA NAUKE O MEĐUNARODNIM ODNOSIMA I SPOLJNOJ POLITICI Problem proučavanja nauke o međunarodnim odnosima možemo podijeliti u dvije grupe 1, i to: Metodološko-teorijski problem; Praktični i empirijski probleme. Osnovni problem sa kojim se suočava teorija međunarodnih odnosa je provjera i izgradnja teorijskog pravca. Zadatak teorijskog pravca je, da dâ teorijsku obradu realnosti međunarodnih odnosa. 1 Više vidjeti: Janev I., Međunarodni odnosi i spoljna politika, Beograd, Čigoja štampa, str

20 6 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Cilj nauke je stvaranje modela pomoću kojeg možemo uspješno objasniti postojeću stvarnost, ali i predvidjeti buduće događaje i radnje. Zadatak nije jednostavan. Problem se javlja kod pronalaženja modela koji može da posluži za uspješno objašnjenje prošlih i sadašnjih događaja i pojava, ali i predviđanja budućih radnji. Praktični i empirijski problem treba da zadovolji određene zahtjeve politike i interesnih grupa i faktora. Problem u okviru naučnog područja spoljne politike odnosi se na predviđanje. Osnovni cilj u ovoj oblasti je izbor i razvoj metoda pomoću kojih se sa visokom dozom tačnosti mogu predvidjeti buduće pojave. 3. KARAKTERISTIKE MEĐUNARODNE TRGOVINE 3.1. Razvoj međunarodne trgovine Međunarodna trgovina nastaje sa međunarodnom podjelom rada i potreba posredovanja između proizvođača roba u jednoj zemlji i potrošača te robe u drugoj zemlji. Nastaje kao rezultat težnje za podmirenjem potreba za rijetkim, specifičnim i egzotičnim robama simbolima vlasti, moći i bogatstva, a koje se nisu mogle kupiti na domaćem tržištu. U prvim fazama razvoja međunarodne trgovine, nije postojala organizovana proizvodnja roba namijenjenih izvozu. Inicijativa za razmjenom roba je poticala od strane kupca, odnosno trgovaca, koji je kupovao robu na domaćem tržištu sa ciljem da je proda na inostranom tržištu. Motiv ovakvih aktivnosti se nalazio u cilju sticanja profita, te otuda i potiče primarna misija trgovca: kupiti jeftinije, a prodati skuplje. Razvoj međunarodne trgovine uporedo je pratio i razvoj saobraćaja i infrastrukture. S pravom kažemo, da je razvoj saobraćajne infrastrukture podsticao i razvoj međunarodne trgovine. Razvoj pomorskog saobraćaja, otkriće prekookeanskih zemalja, a paralelno sa tim i stvaranje novih kolonija, doprinijeli su bržem razvoju međunarodne trgovine. Danas, međunarodna trgovina djeluje u dva pravca: Kao faktor koji uslovljava moderniju i produktivniju proizvodnju; Kao sredstvo realizacije ostvarene proizvodnje. Povezanost proizvodnje i međunarodne trgovine sa intenzivnim razvojem i usavršavanjem proizvodnih snaga dodjeljuje međunarodnoj trgovini posebnu ulogu u razvoju ekonomskih, društvenih, kulturnih i svih drugih oblika odnosa između država.

21 I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa Sve više, predmetom međunarodne trgovine postaju usluge koje zauzimaju oko 60% ukupne međunarodne razmjene, kao i robe sa izraženim visokim stepenom ekonomičnosti i produktivnosti, odnosno konkurentnosti na inostranom tržištu. Konkurencija, kako u nacionalnim, tako i u međunarodnim okvirima dobija novi sadržaj i karakteristike, što je rezultat primjene najnovijih otkrića iz oblasti elektronike i tehnike, razvoja informacionih i komunikacionih sistema, čime međunarodna trgovina postaje temelj razvoja nacionalne privrede i ekonomije. Međunarodna trgovina obezbjeđuje potrebne reprodukcione materijale za raznovrsniju i efikasniju proizvodnju, i time neposredno omogućava realizaciju one proizvodnje koja se bez uvoza tih reprodukcionih materijala ne bi mogla ostvariti. Na razvoj i ekspanziju međunarodne trgovine uticala je i pojava regionalizacije, a kasnije i globalizacije, koje nastoje da ukinu ograničenja, prepreke i barijere između država, a sve u cilju ekspanzivnog razvoja međunarodnih trgovinskih aktivnosti. Kao faktore snažnog razvoja i ekspanzije međunarodne trgovine kakvu danas poznajemo, možemo identifikovati kao: Tehničko-tehnološku revoluciju; Standardizaciju i unifikaciju procesa proizvodnje i metoda međunarodnog poslovanja; Transnacionalni koncept razvoja; Razvoj globalnih i regionalnih procesa koji danas idu ruku pod ruku Značaj i uloga međunarodne trgovine Ni jedna nacionalna privreda ne može da se izoluje od kretanja u svjetskoj privredi i ostane po strani. Razvoj međunarodnih ekonomskih odnosa ide u pravcu, da na odgovarajući način uklopi nacionalne privrede u jedan cjelovit svjetski ekonomski sistem gdje će svaka nacionalna privreda pronaći svoj interes. Međunarodna trgovina se provlači kroz sve pore procesa reprodukcije i neposredno utiče na brži i efikasniji razvoj proizvodnih snaga i odnosa, koji se stvaraju u međunarodnoj razmjeni između nosilaca proizvodnje i potrošnje sa različitih geografskih prostora. U takvom procesu objedinjavanja nacionalnih privreda na svjetskom nivou, svaka pojedinačna zemlja u zavisnosti od dostignutog stepena privredne razvijenosti ima svoje posebne interese. Razvijene zemlje nastoje da obezbijede tržište za plasman svojih, pretežno finalnih proizvoda ili usluga, dok manje razvijene zemlje u ovim odnosima vide mogućnost da u 7

22 8 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom zamjenu za svoja dobra koja su uglavnom sirovine, obezbijede neophodne proizvode i sredstva za svoj brži i efikasniji privredni razvoj. Međunarodna trgovina i svjetsko tržište postaje mjesto na kojem se susreću interesi i suprotnosti nosilaca međunarodne robne i uslužne razmjene različitih društveno-ekonomskih sistema, kao i različitog stepena razvijenosti proizvodnih snaga. Međunarodna trgovina postaje lokomotiva razvoja kako na nacionalnom, tako i na svjetskom nivou. Ona je lokomotiva ekonomskog razvoja i za one zemlje koje imaju relativno malo učešće međunarodne trgovine (izvoza i uvoza) u nacionalnom dohotku. Korist od međunarodne trgovine nije izražena samo u materijalnim dobrima, nego i u međunarodnom kretanju kapitala i zajmova, kao oblika uzajamno korisne trgovine, kao i trgovine hartijama od vrednosti. Kako su osnovne karakteristike savremenih međunarodnih ekonomskih odnosa liberizacija i globalizacija svjetske privrede, tako su i tendencije svjetske trgovine pod neposrednim uticajem ovih procesa. Strukturne promjene predstavljaju jednu od osnovnih karakteristika međunarodne trgovine pri kraju XX vijeka. Proizvodi kao posljedica naučne intenzivnosti, kao i usluge postaju najdinamičnije kategorije međunarodne trgovine uz svakodnevno rastući značaj elektronske trgovine Teorije međunarodne trgovine Pod uticajem evolucije teorijskih stavova u pogledu prednosti koje pruža međunarodna trgovinska razmjena, dolazilo je i do evolucije u osnovnim shvatanjima aktivnosti međunarodne trgovine. Ekonomska teorija počela je analitički da se bavi izučavanjem međunarodne trgovine prije pet vijekova. Od tada do današnjih dana, međunarodna trgovina ima kontinuiran trend razvoja i usavršavanja, kako u pogledu obima robne razmjene, tako i u pogledu proizvodnog asortimana. Autor poznatog udžbenika Međunarodna ekonomija Čarls Kindlberger, međunarodnu trgovinu shvata kao opštu ekonomiju primijenjenu u specifičnom kontekstu. On ističe da se međunarodna trgovina izučava kao poseban predmet zbog tradicije, zato što međunarodna pitanja sadašnjeg svijeta predstavljaju bitne i važne probleme, zato što međunarodna trgovina podliježe zakonima koji su različiti od onih koji važe za unutrašnju trgovinu, i zato što njeno proučavanje produbljuje i obogaćuje naše shvatanje političke ekonomije kao cjeline 2. 2 Charles P. Kindleberger Međunarodna ekonomija, Beograd 1974, op. cit. str. 9.

23 Merkantilizam I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa 9 Merkantilistička teorija pojavila se oko god. zajedno sa formiranjem savremenih oblika države u kasnom Srednjem i Novom vijeku i bila je dominantna tokom XVI, XVII i XVIII vijeka. Glavna karakteristika merkantilističke teorije je, da se bogata i moćna država može izgraditi samo ograničavanjem uvoza, a istovremeno podsticanjem izvoza, što proizvodi spoljnotrgovinski suficit. Štednja i štedljivost smatrane su najvećim vrlinama, jer samo one omogućavaju stvaranje i uvećanje kapitala. U cilju dostizanja takvih ciljeva, država uspostavlja sveobuhvatnu kontrolu nad ekonomskim tokovima zemlje. Ona svojim akcijama favorizuje međunarodnu trgovinu, odnosno podstiče izvoz roba. U merkantilizmu, uvozna ograničenja je uvodila država, odnosno njeni predstavnici. Sugestije za uvođenje ograničenja često su dolazile i od trgovaca koji su se bojali inostrane konkurencije na domaćem (unutrašnjem) tržištu. U pojedinim periodima ovu mogućnost trgovci su zloupotrebljavali u toj mjeri, da je njihov uticaj na kreiranje uvozne politike postao jedan od glavnih razloga liberalizacije međunarodne trgovine. Merkantilistički sistem trajao je sve do kraja XIX vijeka. Neke od merkantilističkih ideja i politika zadržale su se i do današnjih dana, kao što je shvatanje, da je tekući deficit u trgovinskom bilansu štetan za svaku zemlju. Među najpoznatijim predstavnicima merkantilističke teorije su: italijan Antonio Sera (Antonio Serra, XVI XVII vijek), englez Tomas Man (Thomas Mun, ) i francuz Antoan Monkretijen (Antoine Monchretien, ). Merkantilisti su spoljnu trgovinu doživljavali kao stratešku privrednu aktivnost. Vodili su aktivnu spoljnotrgovinsku politiku, koja se zasnivala na ograničavanju uvoza i podsticanju izvoza roba (dobara i usluga). Smatralo se, da u međunarodnoj trgovinskoj razmjeni, jedna država mora da gubi, a druga da istovremeno dobija. posredstvom spoljne trgovine, bogatstvo jedne države mora da se prelijeva u drugu državu. Ekonomski nacionalizam je bio se u središtu političke filozofije merkantilista. Uvećanje bogatstva date zemlje je smatrano kao primarni nacionalni interes. Država je bila dužna da obezbijedi uslove za efikasno ostvarivanje tog interesa. Ne želeći da osporavamo važnost suficita u trgovinskom bilansu, praksa je potvrdila da su mnoge zemlje u razvoju, uprkos tekućem deficitu u trgovinskom bilansu uspjele da ostvare relativno brz ekonomski razvoj i da istovremeno ostvare solventnost svoje ekonomije za duži period. Merkantilizam je bio uslovljen opštim karakteristikama vremena

24 10 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom u kojem je nastao: raspad naturalne privrede, ostvarivanje prvobitne akumulacije kapitala, otkrivanje do tada nepoznatih dijelova svijeta i vladavina apsolutističko-centralističkih monarhija. Najglasniji protivnici merkantilizma su bili zagovornici slobodne trgovine Teorija apsolutnih prednosti Adam Smit 3 (Adam Smith, ), liberalni engleski ekonomista, autor djela Bogatstvo naroda (Wealth of Nations), bio je stava da su robe (dobra i usluge) važnije od zlata. Njegovi stavovi zasnivali su se na tome, da uslovi proizvodnje dobara (roba i usluga) nisu identični u svim zemljama. Ti uslovi se realizuju u zavisnosti od klime, geografskih karakteristika, kvalifikovanosti stanovništva, raspoloživih prirodnih resursa i običaja. Na osnovu toga, troškovi proizvodnje istog dobra ili usluge mogu znatno da variraju, tako da isto dobro (roba ili usluga), u jednoj zemlji je jeftinija u odnosu na drugu zemlju. Jedan dio zemalja može da ponudi jeftiniju proizvodnju određenih roba u odnosu na druge zemlje. Drugi dio zemalja može da ponudi jeftiniju proizvodnju neke druge robe. Razmjenom dobara između sebe, korist mogu da imaju sve zemlje koje učestvuju u razmjeni. Apsolutne prednosti prema Smitu se ispoljavaju u obliku: Prirodnih prednosti (klimatski uslovi, plodno zemljište, rudno blago); Stečenih prednosti (obučenost radne snage, tehnološka opremljenost i dr.). Smit je pod bogatstvom podrazumijevao godišnji proizvod dobara i usluga po stanovniku. Njegova veličina i porast su zavisne od znanja i srazmjere između broja proizvodnih i broja neproizvodnih stanovnika. Kapital je moguće povećati štednjom iz dohodaka (profita i rente) i ulaganjem tih ušteda u proizvodne djelatnosti, uz očekivanje, da će se to ulaganje vratiti uvećano sa dobitkom, te da pojedinca ka tom cilju vodi jedna nevidljiva ruka ( Invisible Hand ). Od posebnog značaja za porast bogatstva je plasman kapitala, to jest usmjerenost i racionalnost investicija. Dalje je smatrao, da isti kapitali nigdje ne pokreće veću količinu rada nego u poljoprivredi, jer u njoj i priroda radi uporedo s čovekom. Poslije poljoprivrede, manufaktura pokreće najveću količinu proizvodnog rada, i daje najveću vrijednost godišnjem proizvodu, dok kapital uložen u spoljnu trgovinu ima najmanji učinak. Zalagao se za ekonomske slobode u privređivanju, za 3 Adam Smith ( ), škotski filozof i ekonomista. Njegovo kapitalno delo The Wealth of Nations (bogatstvo naroda), predstavlja celovitu raspravu o ekonomiji.

25 I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa prepuštanje privrednog života prirodnim zakonitostima, za punu slobodnu konkurenciju i privatnu inicijativu, bez miješanja države u privredni život koja treba da ostane van privrede, da bude samo čuvar reda unutra, i da se brine o bezbijednosti zemlje spolja. Smatrao je, da bi država trebalo da izvodi samo one radove koji su društveno neophodni i koji nisu rentabilni za individualne kapitaliste Teorija komparativnih prednosti David Rikardo 4 (David Ricardo, ), engleski ekonomista, autor je poznatog djela Načela političke ekonomije i oporezivanja iz god. i prvi je autor koji je upotrijebio termin komparativna prednost. Rikardo je dokazao, da apsolutne prednosti u troškovima nisu neophodan uslov da bi dvije zemlje uživale korist iz međusobne razmjene. Smatrao je, da je dovoljno da postoji relativna razlika između zemalja za jedan ili više proizvoda, odnosno da su troškovi proizvodnje za isti proizvod različiti između zemalja. Zaključio je, da razmjena koja se odvija između zemalja zavisi od razlike u komparativnim troškovima i da jedna zemlja može da ostvaruje korist iz međunarodne razmjene čak i kada su njeni realni troškovi viši ili niži za sve proizvode. Ključni faktori koji određuju porast društvenog bogatstva su kapital i znanje. Najvažniji izvor kapitala je profit. Veličina profita je određena veličinom najamnina. Naime, hrana kao glavni faktor od kojeg zavisi visina najamnine, ima tendenciju stalnog poskupljenja zbog povećanja troškova u njenoj proizvodnji (ograničenost površina plodnog zemljišta) imajući u vidu sljedeći uzročno posljedični red: obrada sve manje plodnih zemljišta sve veća količina rada povećanje vrijednosti hrane porast najamnina i rente pad profita. U takvim uslovima, samo uvođenje mašina u proizvodni proces koje će mijenjati tekući rad radnika i spoljna trgovina mogu zaustaviti pad profita. Rikardo se zalagao za spoljnu trgovinu. Komparativna prednost zemlje u međunarodnoj razmjeni određuje se utvrđivanjem odnosa troškova proizvodnje različitih proizvoda unutar zemlje i njihovim poređenjem sa troškovima proizvodnje istog proizvoda u drugim zemljama. Teorija komparativnih prednosti zahtijeva da proizvođači određenog proizvoda moraju biti relativno efikasniji u upotrebi proizvodnih resursa od proizvođača u drugim zemljama, što znači da svaka zemlja može da ostvari korist iz međunarodne razmjene ukoliko se usmjeri na one grane u kojima 4 David Rikardo ( ) engleski ekonomista. Najpoznatija mu je teorija rente i teorija komparativnih troškova.

26 12 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom najefikasnije koristi raspoložive resurse i znanje. Prema teoriji zakona komparativnih prednosti, dvije zemlje mogu međusobno da trguju, i u situaciji kada, u načelu imaju apsolutnu prednost u proizvodnji datih dobara i usluga. Uslov je da između njih do određenog stepena postoji razlika u nivou efikasnosti, kada je jedna od njih zahvaljujući odgovarajućoj specijalizaciji u proizvodnji u stanju uz niže troškove da proizvodi dato dobro i uslugu u odnosu na neko drugo dobro ili uslugu. Za zemlju koja raspolaže takvim sposobnostima kaže se da ima komparativnu prednost (Comparative Advantage). Dakle, čak i kad jedna zemlja ima apsolutnu prednost u proizvodnji nekih dobara i usluga u odnosu na drugu zemlje, moguće je da druga zemlja ima komparativnu prednost Teorija recipročne tražnje Teoriju recipročne tražnje formulisao je Džon Stjuart Mil 5 (John Stuart Mill). Mil je uočio, da spremnost svake zemlje da uvozi proizvode zavisna je od količine koja može da se izveze na inostrano tržište. Mil je isticao, da je pri konačnom odnosu razmjene, trgovina uravnotežena tako da količina izvoza koju jedna zemlja nudi pri tom odnosu razmjene mora biti potpuno identična onoj količini koju su spremne da kupe druge zemlje. Milov zaključak je bio, da će navedena ravnoteža postojati samo u slučaju postojanja recipročne tražnje. Spoljno-trgovinska razmjena date zemlje je uravnotežena kada je količina izvoza koju ona nudi identična onoj količini dobara i usluga koju su druge zemlje spremne od nje da kupe. Ravnoteža u spoljnotrgovinskoj razmjeni jedne zemlje postoji samo u slučaju izjednačene recipročne tražnje, odnosno kada je recipročna tražnja izjednačena u zemlji koja izvozi i u zemlji koja uvozi Teorija oportunih troškova Teoriju oportunih troškova formulisao je Gotfried Haberler. 6 Nastala je kao reakcija na teoriju radne vrijednosti, po kojoj vrijednost proizvoda zavisi 5 John Stuart Mill ( ) engleski filozof i ekonomista. Dao značajan doprinos razvoju ekonomije svojim delom Principles of political economy with some of their applications to social philosophy iz god. 6 Gottfried Haberler ( ), američki ekonomista. Poznat po radovima iz oblasti međunarodne trgovine. Teoriju oportunih troškova definisao u delu Theory of international trade iz god.

27 I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa isključivo od količine rada utrošenog u njegovoj proizvodnji. Prema ovoj teoriji, troškovi proizvodnje jednog proizvoda određeni su količinom drugog proizvoda od čije proizvodnje treba odustati, kako bi se oslobodilo dovoljno resursa za proizvodnju dodatne jedinice prvog proizvoda. Opredijeljenje za robu A (prvi izbor) umjesto robe B (drugi izbor) uvijek implicira odgovarajuće žrtvovanje privrednog aktera, bilo da je proizvođač ili potrošač. Odustajanje od izbora robe B u korist robe A (prvi izbor) za potrošača znači odricanje od vrijednosti i upotrebne vrijednosti robe B (drugi izbor). To je cijena koju potrošač mora da plati opredijeljujući se za robu A. Takvo žrtvovanje potrošača u ekonomskoj nauci se naziva oportunitetni trošak (Opportunity Cost) datog izbora. Oportunitetni trošak se uvijek pojavljuje kada se između rijetkih (oskudnih) resursa i roba mora da pravi odgovarajući alternativni izbor. Prema tome, oportunitentni trošak uvijek predstavlja neku propuštenu korist, neki propušteni prihod i propuštenu zaradu nastalu zbog odluke o korišćenju jedne umjesto neke druge robe, jednog umjesto nekog drugog resursa, na alternativni način. Oportunitetni trošak se pojavljuje i u svim drugim situacijama kada se neka poslovna odluka mora donijeti na alternativnoj osnovi, kada se pravi izbor između dva rješenja, kada se zbog takve odluke neka vrijednost mora žrtvovati Hekšer-Olinova teorija Švedski ekonomisti Eli Heckscher ( ) i njegov bivši student Bertil Olin 7 polazeći stava da se međunarodna trgovina zasniva na komparativnim troškovima, utvrdili su pristup internacionalnoj trgovini (Heckscher Ohlin Approach to International Trade) prema kojem komparativna prednost proističe iz relativnih razlika proizvodnih faktora (rada i kapitala) kojima data zemlje raspolaže, i relativnih razlika u intenzivnosti njihovog korišćenja zavisno od vrste industrijske i druge privredne aktivnosti. Prema mišljenju ovih autora, zemlja će izvoziti proizvod za koji je koristila faktor proizvodnje koji je relativno obilan i jeftin, a uvoziće proizvod čija proizvodnja zahtijeva intenzivno korišćenje faktora proizvodnje koji su relativno skup i oskudni. 7 Bertil Ohlin ( ) švedski ekonomista i političar. Bio je student Eli Hekšira čije ideje je prihvatio i izneo u svojoj doktorskoj tezi godine. Dobitnik Nobelove nagrade iz ekonomije god. (zajedno sa James Heade-om) za svoj rad u oblasti međunarodne trgovine.

28 14 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Prema ovom modelu, dolazi do izjednačavanja faktora proizvodnje. Cijena faktora proizvodnje (zarada, kamata, renta) biće niža u zemljama koje ih imaju u izobilju, a visoka u zemljama gdje su ovi faktori rijetki i oskudni. Usljed selenja kapitala i rada, dolazi do izjednačavanja različitih faktora, tako da pojedine zemlje gube svoju raniju nadmoćnost. Neka dobra se proizvode korišćenjem veće količine rada i manje količine kapitala u proizvodnom procesu. Za takva dobra se kaže da su radno intenzivna. Neka dobra se proizvode korišćenjem velike količine kapitala i male količine rada u proizvodnom procesu. Za takva dobra se kaže da su kapitalno intenzivna. Agrarni proizvodi mogu da se proizvode intenzivnim i ekstenzivnim korišćenjem obradivih poljoprivrednih površina kao resursa, u zavisnosti od odnosa angažovane radne snage i kapitala u proizvodnom procesu. Za poljoprivredna dobra proizvedena korišćenjem prostranih plodnih poljoprivrednih površina, uz ekstenzivno angažovanje radne snage, kaže se da su agrarno intenzivna. Kombinacija faktora u proizvodnji dobara determiniše izvoznu orijentaciju date zemlje. Zemlja sa izobiljem radne snage izvoziće radno intenzivna dobra. Zemlja sa izobiljem kapitala izvoziće intenzivno kapitalna dobra. Zemlja sa izobiljem plodne zemlje izvoziće agrarno intenzivna dobra. Razlozi su sljedeći: Zemlja sa izobiljem kapitala, relativno većim od druge zemlje sposobna je da proizvodi veću količinu kapitalno intenzivnih dobara u odnosu na drugu zemlju. Ako te dvije zemlje ne trguju, i ako su autarkične, cijena kapitalno intenzivnog dobra u zemlji sa izobiljem kapitala biće zbog ekstra ponude tog dobra relativno niža nego u drugoj zemlji. Zemlja sa izobiljem radne snage, relativno većim od druge zemlje, sposobna je da proizvodi veću količinu radno intenzivnih dobara u odnosu na drugu zemlju. Ako te dvije zemlje ne trguju, i ako su autarkične, cijena radno intenzivnog dobra u zemlji sa izobiljem radne snage biće zbog ekstra ponude tog dobra relativno niža nego u drugoj zemlji. Zemlja sa izobiljem plodnih obradivih poljoprivrednih površina, relativno većim od druge zemlje, sposobna je da proizvodi veću količinu agrarno intenzivnih dobara u odnosu na drugu zemlju. Ako te dvije zemlje ne trguju, i ako su autarhične, cijena agrarno intenzivnog dobra u zemlji sa izobiljem poljoprivrednih površina biće zbog ekstra ponude tog dobra relativno niža nego u drugoj zemlji. Ako je trgovina između zemalja sa izobiljem kapitala, radne snage i obradivih poljoprivrednih površina dopuštena, profitno orjentisane firme

29 I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa pomjeraće svoja dobra ka tržištima na kojima su cijene tih dobara privremeno više. Zemlja sa izobiljem kapitala izvoziće kapitalno intenzivno dobro, jer će cijena tog dobra biti privremeno viša u drugoj zemlji. Zemlja sa izobiljem radne snage izvoziće radno intenzivna dobra, jer će cijena tih dobara biti privremeno viša u drugoj zemlji. Zemlja sa izobiljem plodnih poljoprivrednih površina izvoziće agrarno intenzivna dobro, jer će cijena tih dobara biti privremeno viša u drugoj zemlji. Trgovina kapitalno, radno i agrarno intenzivnim dobrima između zemalja rašće sve dok se cijene tih dobara ne izjednače na tržištima tih zemalja Teorija ekonomije obima Autorom i tvorcem teorije ekonomije obima smatra se Pol Krugman (Paul Krugman). Teorija ekonomije obima bazira se na troškovima proizvodnje i daje objašnjenje kako troškovi i cijene utiču na međunarodnu razmjenu. Autor je posmatrao dva tipa ekonomije obima: internu i eksternu. Kod interne ekonomije obima, troškovi po jedinici proizvoda zavise od veličine firme. Što je firma veća, koristi od povećanja obima proizvodnje su veće, a troškovi po jedinici proizvoda niži. Kod eksterne ekonomije obima, troškovi po jedinici proizvoda zavise od veličine industrije, a ne veličine pojedinačnih firmi. To znači, da zemlja može da dominira svjetskim tržištem određenog proizvoda, zbog malog broja firmi koje međusobno sarađuju, kako bi proizvele veću količinu proizvoda. Za mnoge zemlje, ekonomija obima i međunarodna trgovina su putevi ostvarivanja ekonomskog napretka. Bez dostizanja odgovarajućeg nivoa ekonomije obime date kompanije ili date industrije (sa više kompanija) nemoguće je osigurati smanjenje troškova (posebno fiksni) po jedinici proizvoda, i njihovu prodaju na svjetskom tržištu po kompetitivnim cijenama Teorija životnog ciklusa proizvoda Tvorac teorije životnog ciklusa proizvoda je Rajmond Vernon (Raymond Vernon). U fokusu ove teorije je proizvod. Tokom životnog ciklusa proizvoda,

30 16 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom njihova lokacija proizvodnje se mijenja. Proizvodnja se seli se iz jedne zemlje u drugu, što uslovljava nastanak aktivnosti međunarodne razmjene. Teorija životnog ciklusa proizvoda, posmatra faktore i na strani ponude, ali i na strani tražnje. Prema Vernonovoj teoriji, proizvod u svom životnom ciklusu prolazi kroz tri faze: I faza = novi proizvod. U ovoj fazi se zahtijeva visoka kvalifikovana radna snaga, kao i velike količine kapitala za istraživanje i razvoj. Proizvodnja u ovoj fazi nije standardizovana. Proizvode se male količine proizvoda, čija cijene je u početku veoma visoka. II faza = zrelost proizvoda. Sa povećanjem proizvodnje dolazi do standardizacije proizvoda. Smanjuje se potreba za kvalifikovanom radnom snagom i dolazi do smanjenja same cijene proizvoda. III faza = standardizacija proizvoda. U ovoj fazi, proizvodni proces je u potpunosti standardizovan. Sa povećanom proizvodnjom, proizvođači nastoje da svoju proizvodnju presele u područja sa jeftinom radnom snagom. Najčešće destinacije su nove industrijalizovane zemlje. Teorija životnog ciklusa proizvoda pokazuje, kako se specifični proizvodi prvo proizvode i izvoze iz jedne zemlje (obično su to visoko razvijene zemlje), ali se tokom evolucije proizvoda i kompeticija tokom vremena, pomjera lokacija proizvodnje i izvoza u druge zemlje (najčešće novo industrijalizovane zemlje) Leontijevljev paradoks Vasilij Leontijev 8 (Wassily Leontief) je god. izvršio provjeru H-O teorije na primjeru Sjedinjenih Američkih Država, zemlje sa najvećim kapitalom u svijetu, čiji izvoz je više radno-intenzivan u odnosu na uvoz. Prema H-O teoriji, trebalo bi da američki izvoz bude kapitalnointenzivan, a uvoz radno intenzivan. Postoje dva moguća rješenja ovakvih rezultata: Prvo, da H-O model nije obratio dovoljno pažnje na ulogu i uticaj prirodnih resursa na međunarodnu trgovinu; Drugo, da ulaganjem u ljudski kapital radna snaga je visoko stručna. 8 Wassily W. Leontief ( ), američki ekonomista ruskog porekla. Najznačajniji rad se odnosi na analizu međuzavisnosti u ekonomskom sistemu, posebno u sektoru proizvodnje, korišćenjem tehnike koju je on nazvao input-output analiza. Dobitnik je Nobelove nagrade iz oblasti ekonomije god. za input-output analizu.

31 I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa Teorija konkurentskih prednosti Majkla Portera 17 Porter je, uočavajući nedostatak postojećih teorija međunarodne trgovine pokušao da formuliše novu teoriju, nazvanu teoriju konkurentskih prednosti. Za cilj je imao, da novom teorijom objasni konkurentske prednosti u svim formama, a ne samo u ograničenom tipu prednosti baziranih na raspoloživosti faktora proizvodnje, kako je to sadržano u teoriji komparativnih prednosti. Porter smatra, da je primarni cilj svake zemlje dostizanje visokog nivoa životnog standarda za svoje građane, a ta sposobnost zavisi od produktivnosti sa kojom se resursi odnosne zemlje koriste. U svojoj teoriji, Porter je formulisao četiri osnovne determinante konkurentskih prednosti jedne zemlje, i to: Faktore proizvodnje (ljudski resursi, fizički resursi, znanje, kapital, infrastruktura i dr.); Uslove tražnje (stepen konkurencije sa kojim firma mora da se suoči na domaćem tržištu, a to znači da firme koje mogu da se nose sa konkurencijom na lokalnom nivou, mogu da prežive i na svjetskom tržištu); Srodne i prateće djelatnosti, međunarodnu kompetitivnost svih odnosnih industrija (gdje firme mogu da obavljaju istu aktivnost za više grupa: kanali distribucije, razvoj tehnologije, prenos znanja iz jednog sektora u drugi) i snabdjevača firme; Strategiju firme, strukturu i rivale. Uslovi u zemlji u kojoj preduzeće ili kompanija posluje ili pomažu ili odmažu u kreiranju i održavanju cijene konkurentske međunarodne prednosti Subjekti međunarodnih poslovnih aktivnosti Nosioci spoljnotrgovinskih aktivnosti su pravna i fizička lica koja su u okviru pravnih normi ovlaštena da se bave spoljnotrgovinskim prometom. Složenost i specifičnost poslova međunarodne trgovine zahtijeva i uslovljava specijalizaciju kadrova koji obavljaju poslove spoljnotrgovinskog prometa. Oni su predstavnici svoje zemlje na stranom tržištu, te stoga u svakoj prilici treba da svojim odgojem, kulturnim i stručnim znanjem reprezentuju i predstave društveni i privredni sistem koga predstavljaju na svetskom tržištu. Ovakvo stanovište vlada od vremena samog početka razvoja međunarodne trgovine, kada se međunarodna trgovina obavljala između država-gradova i kada su međunarodnu trgovinu vodili kraljevi i feudalci, odnosno njihovi predstavnici.

32 18 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom U savremenim uslovima međunarodne trgovine, od učesnika se zahtijeva temeljno poznavanje specifičnosti stranih tržišta, stručnost u poslovanju, odgovornost za kvalitetno i uredno realizovanje spoljnotrgovinskih zadataka. Takođe, neophodno je poznavanje jednog od aktuelnih svjetskih jezika (engleski, francuski, njemački, španski). Nesavjesno i nestručno poslovanje stvara velike štete i ogromne gubitke. Negativne posljedice odražavaju se ne samo na finansijski rezultat, već i na ugled kako same kompanije koja obavlja spoljnotrgovinski promet, tako i zemlje čiji su rezidenti nosioci spoljnotrgovinskog prometa. Karakteristike nosilaca spoljnotrgovinskog prometa su: Da raspolažu kulturnim, stručnim i intelektualnim sposobnostima; Da dobro poznaju jezik poslovnog partnera ili jedan od aktivnih svjetskih jezika (engleski, francuski, nemački, španski); Da dobro poznaju svoj posao, a posebno tehnologiju robe koja je predmet međunarodne trgovine; Da dobro poznaju tehniku (propise) spoljnotrgovinskog poslovanja, bankarsko poslovanje, ekonomiku spoljne trgovine, međunarodne trgovinske uzanse i dr.); Da dobro poznaju sistem ekonomskih odnosa sa inostranstvom države u kojoj djeluju; Da dobro poznaju sistem ekonomskih odnosa svoje zemlje u ophođenju sa inostranstvom Preduzeće Civilizacija je spoj različitih organizacija. Kao jednom od najvažnijih organizacija savremene civilizacije smatramo preduzeće ili samostalnu ekonomsku organizaciju. Ona predstavlja spoj materijalnih i finansijskih sredstava koja su integrisana posredstvom zajedničkih ciljeva, što produkuje određene aktivnosti i procese. Preduzeće je pravni oblik obavljanja ekonomske aktivnosti koju organizuje pojedinac ili organizovana grupa pojedinaca. Preduzeće kao organizovana grupa ljudi ima misiju da obavlja određene zadatke u procesu društvene reprodukcije. Preduzeće je realizator određenih funkcija u procesu društvene reprodukcije. Predstavlja konkretan organizacioni oblik koji ima privredni subjektivitet i preko koga se ostvaruju makroekonomski ciljevi. Osnovna funkcija preduzeća je proizvodnja i prodaja dobara i usluga. Preduzeća se pojavljuju i u ulozi potrošača. Dio proizvedenih dobara i usluga koriste za obnavljanje procesa proizvodnje. Takav oblik potrošnje se naziva proizvodna potrošnja.

33 I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa U savremenom obliku industrijske proizvodnje, preduzeće je glavni privredni subjekat. Društveno-ekonomska reprodukciona aktivnost preduzeća se zasniva na podjeli rada u proizvodnji i prometu. U ostvarivanju proizvodnih i reprodukcionih funkcija, preduzeće kupuje (nabavlja) faktore proizvodnje, kombinuje ih u procesu proizvodnje, proizvodi dobra i usluge, prodaje ih na tržištu i na taj način ostvaruje odgovarajući poslovni rezultat (dobit/gubitak). U tržišnoj ekonomiji, u kojoj je privatna svojina dominantan svojinski oblik, preduzeća se javljaju u više pravnih oblika. Pod spoljnotrgovinskim preduzećem se smatra pravno lice koje obavlja spoljnotrgovinski promet i privrednu djelatnost na inostranom tržištu radi sticanja dobiti. Šire gledano, privredna djelatnost spoljnotrgovinskog preduzeća podrazumijeva i spoljnotrgovinski promet roba i pružanje usluga na međunarodnom tržištu 9. Pravni oblici preduzeća u Republici Srpskoj regulisani su Zakonom o privrednim društvima, (Službeni glasnik Republike Srpske br. 127/08) Sopstveničko preduzeće Sopstveničko preduzeće (Proprietorship) je najjednostavniji, ali i najrasprostranjeniji oblik preduzeća u tržišnoj privredi. Takvo preduzeće osniva fizičko lice, preduzetnik koji želi da otpočne sopstvenu ekonomsku aktivnost. Preduzetnik je vlasnik sopstveničkog preduzeća (privatna sopstvenost), neposredno upravlja poslovima preduzeća, uživa plodove dobrog poslovanja, ali na sebe preuzima i sav rizik i moguće gubitke u poslovanju. Odgovornost preduzetnika je neograničena. Preduzetnik slobodno raspolaže ostvarenim profitom posle podmirenja svih obaveza koje proističu iz poslovanja sopstvenog preduzeća. Veoma veliki broj prodavnica u trgovini na malo, malih preduzeća i malih kompanija u prerađivačkom sektoru privrede, širom svijeta, uključujući i industrijski najrazvijenije zemlje (Sjedinjene Američke Države i dr.), su samostalna sopstvenička preduzeća. Život sopstveničkog preduzeća je ograničen (Limited Life). Postoji dok je vlasnik tog preduzeća u poslu. Kada vlasnik preduzeća izgubi interes za poslovanjem, preduzeće se gasi. 9 Miodrag Stanković, Međunarodno poslovno pravo, 2001., Beograd, Mrlješ d.o.o., str. 58.

34 20 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Ortačko društvo Ortačko društvo (engl. Partnership;, njem. Kollektivgesellschaft, Offene Handelsgesellschaft), kao pravni oblik preduzeća društva lica osnivaju dva ili više lica (fizička i pravna), koja slobodno ugovaraju uređenje odnosa između članova društva, uz pravilo samostalnog poslovanja i nastupanja pod zajedničkim imenom. Cilj osnivanja ortačkog društva je da ortaci (osnivači) poslovanjem ortačkog društva ostvare dobit 10. Ortačko društvo odgovara za svoje obaveze cjelokupnom svojom imovinom. Ortaci ortačkog društva odgovorni su solidarno za sve obaveze društva cjelokupnom svojim imovinom, ako sa povjeriocem nije drugačije ugovoreno 11. Osnivanje ortačkog društva se ne uslovljava popisivanjem obaveznog uloga njegovih članova (ortaka). Međusobnim sporazumom (ugovorom) između oratka utvrđuju se pitanja udjela pojedinaca u ukupnom kapitalu društva, njihovo učešće u raspodjeli dobiti, unutrašnja organizacija poslovanja društva, odgovornost članova i sl. U zakonodavstvima mnogih zemalja je propisano, da ulagači moraju imati svojstvo trgovca i da se moraju baviti trgovinskim poslovanjem kao svojim zanimanjem i raditi u zajedničkoj firmi (društvu) koja se upisuje u trgovački registar. Upis u registar sadrži podatak da se radi o ortačkom društvu (naziv firme se sastoji od imena ortaka ili od imena jednog ortaka sa dodatkom, na primjer Smith and Comp. ), podatke o firmi društva, mjestu sjedišta, o početku rada društva, o ovlašćenjima za zastupanje i sl 12. Jedan od najvažnijih principa poslovanja ortačkog društva je neograničena odgovornost (Unlimited Liability) partnera (ortaka), to jest njihova potpuna materijalna odgovornost u zajedničkom poslovanju, bilo da posluje sa profitom ili sa gubitkom. Neograničena odgovornost učesnika u ortačkom društvu se ogleda u obavezi svakog od njih da cjelokupnom svojom imovinom garantuje obaveze društva u cjelosti. Solidarnost obaveze podrazumijeva odgovornost jednog člana za sve druge članove. Povjerilac ortačkog društva ima pravo da zahtijeva ispunjenje obaveze u cjelosti od 10 Trgovački zakon Kraljevine Jugoslavije iz god. je predviđao da se krajem svake poslovne godine utvrdi, na osnovu bilansa dobitak ili gubitak za tu godinu i svakom drugaru (ortaku), izračuna njegov udio u dobitku ili gubitku. To je značilo da će svaki drugar (ortak) na ime glavnice dobiti njegov udio u dobiti ili gubitku, odnosno otpisati njegov udio u gubitku (paragraf 123. Trgovačkog zakona Kraljevine Jugoslavije iz god.). 11 Službeni Glasnik Republike Srpske br. 127/ Stanislava Acin Singulinski, Međunarodno poslovanje, 2008., Novi Sad, Pigmalion, str. 35.

35 I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa 21 svakog pojedinog člana društva. U pojedinim pravnim sistemima (npr. Engleska) solidarna i neograničena odgovornost ortaka je primarna i nepodmirene obaveze se mogu podmiriti iz cjelokupne imovine društva i njegovih članova. Sa druge strane, u pojedinim pravnim sistemima (na primjer Španija i Portugal) solidarna i neograničena odgovornost ortaka je supsidijarna i podmirenje obaveza društva iz imovine njegovih članova obavlja se nakon što naplatu nije moguće izvršiti iz kapitala trgovačkog društva. Slično samostalnom preduzeću, život ortačkog društva je ograničen. Razlozi prestanka ortačkog društva su 13 : Istek vremena na koje je osnovano ili ispunjenje cilja osnivanja; Odluka ortaka o prestanku; Neobavljanje poslova neprekidno u periodu od dvije godine; Sudskom odlukom o prestanku; Nastajanjem bilo kojeg drugog događaja određenog osnivačkim aktom ili ugovorom ortaka društva koji ima za posljedicu prestanak društva. Dalje, ako osnivačkim aktom ili ugovorom ortaka društva nije drugačije određeno, svojstvo ortaka u ortačkom društvu prestaje u slučaju 14 : Smrti ortaka; Otvaranjem stečaja nad nekim od ortaka; Otkaza novog ortaka; Donošenja odluke ortaka u skladu sa osnivačkim aktom, ugovorom ortaka društva i Zakonom o privrednim društvima; U drugim slučajevima određenim osnivačkim aktom ili ugovorom ortaka društva. Isto tako, fleksibilnost u poslovanju, lakoća u prilagođavanju promjenama na tržištu i okruženju, bitna je karakteristika ovog oblika preduzeća Komanditno društvo Komanditno društvo (engl. Limited Partnership; njem. Kommanditgesellschaft) je vrsta preduzeća koje nastaje ugovorom između najmanje dva pravna ili fizička lica, sa ciljem da pod personalnom firmom obavlja određenu privrednu aktivnost, od kojih najmanje jedno lice odgovara neograničeno za njegove obaveze (komplementar), a najmanje jedno lice snosi rizik do visine 13 Službeni Glasnik Republike Srpske br. 127/08 14 Isto.

36 22 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom svog ugovorenog uloga (komanditor). Kod komanditnog društva postoje komplementari i komanditori. Komplementari (upravljači) odgovaraju za preuzete obaveze neograničeno solidarnom odgovornošću i celokupnom ličnom imovinom. Komanditno društvo posluje pod personalnom firmom komplementara. Komanditori (ulagači) učestvuju u upravljanju komanditnog društva, ali se njihovo ime ne nalazi u firmi društva. Za preuzete obaveze komanditnog društva i za rizik u poslovanju, komanditori odgovaraju samo do visine svog uloga. Komanditno društvo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom imovinom. Imovina komanditnog društva se formira na bazi osnivačkih uloga članova komanditnog društva. U kasnijem poslovanju, imovina se može povećati ili smanjiti, zavisno od uspješnosti poslovanja društva. Imovina društva je odvojena od imovine članova društva. Zakonom o privrednim društvima Republike Srpske 15 predviđeno je, da komanditor u komanditno društvo može unijeti novčani i nenovčani ulog, uključujući izvršeni rad i usluge komanditnom društvu. Komanditor ima obavezu da cjelokupan ulog unese prije osnivanja komanditnog društva. Karakteristika ovih društava je što komanditno društvo moraju osnovati najmanje dva člana, jer postoje dvije vrste članova (komanditor i komplementar). Članski udjeli ne moraju biti isti. Oni se definiše ugovorom o osnivanju. Komplementar može biti isključivo fizičko lice, a komanditor može biti fizičko ili pravno lice. Komanditori i komplementari učestvuju u diobi dobiti i snošenju gubitka društva srazmjerno procentu udjela u društvu. Imovina članova komanditnog društva može se istovremeno nalaziti u privatnoj, društvenoj i državnoj svojini. Ako iz komanditnog društva istupe svi komplementari, društvo može nastaviti svoju djelatnost kao društvo sa ograničenom odgovornošću, akcionarsko društvo ili kao preduzetnik. Komanditnim društvom mogu upravljati: Svi komplementari, ako nije drugačije uređeno osnivačkim aktom; Jedan ili više komplementara, kao poseban organ, ako je tako predviđeno osnivačkim aktom Društvo sa ograničenom odgovornošću Društvo sa ograničenom odgovornošću (engl. Private Limited Liability; njem. Gesellschaft mit beschrankter Haftung G.m.b.H) je oblik društva kapitala kojeg 15 Službeni glasnik Republike Srpske br. 127/08.

37 I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa stvaraju dva ili više ulagača sa odgovarajućim ulozima, koji ne moraju da budu jednaki, radi obavljanja određene djelatnosti pod zajedničkim imenom. Društvo sa ograničenom odgovornošću za svoje poslovanje odgovara cjelokupnom svojom imovinom. Ulagači snose rizik u poslovanju društva samo do visine svog uloga. Ne odgovaraju za obaveze društva. Iz ovog proizilazi, da društvo prema svojim povjeriocima odgovara samo do visine osnovnog kapitala. Prema zakonu o privrednim društvima Republike Srpske (Službeni glasnik Republike Srpske br. 127/08), društvo može imati najviše 50 članova. Ukoliko se desi povećanje broja članova, društvo mijenja formu svog oblika i prelazi u zatvoreno akcionarsko društvo. Društvo sa ograničenom odgovornošću osniva se ulozima članova na osnovu njihovog međusobnog ugovora. Društvo sa ograničenom odgovornošću nastalo je kao svojevrsni hibrid. Nastalo je između dva različita koncepta, tj. društva lica i društva kapitala. Prvo je karakteristično za personalni tip, a za drugo, bitan je kapital koji je uložen u društvo. Društvo sa ograničenom odgovornošću se nalazi kao neka interpolirana institucija 16. Karakteristika ovog društva je zatvorenost, odnosno lična veza između članova društva, što nekada otežava ulazak novih članova. Osobine društva sa ograničenom odgovornošću su: Da je pravno lice; Da je društvo kapitala; Postoji razlika između akcionarskog društva i društva sa ograničenom odgovornošću; Članovi društva sa ograničenom odgovornošću ne odgovaraju za obaveze društva; Svaki član društva može imati samo jedan ulog, a visina uloga može biti različita za svakog člana društva; Društvo mora imati dohodak na osnovu kojeg se vidi da se radi o društvu sa ograničenom odgovornošću. Za svoje obaveze društvo odgovara cjelokupnom svojom imovinom, ali ne i drugom imovinom ulagača izvan tog društva. Kako u pojedinim zemljama zakonski propisi predviđaju relativno mali iznos osnivačkog osnovnog kapitala za društva sa ograničenom odgovornošću, prilikom sklapanja ugovora o saradnji sa ovim društvima preporučuje se detaljna provjera društva i njegovog boniteta Miodrag Stanković, Sanja Stanković, Međunarodno poslovno pravo, 2001., Beograd, Mrlješ d.o.o., str. 163.

38 24 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Korporacija Korporacija (eng. Corporation, njem. Körperschaft, Kapitalgesellschaft) je najznačajniji i najrazvijeniji oblik preduzeća u savremenim uslovima poslovanja. Najveći dio kapitala Sjedinjenih Američkih Država nalazi se u korporacijama. Korporacija se naziva i akcionarsko ili dioničarsko društvo. Predstavlja pravni oblik trgovačkog društva koje ima niz prednosti u odnosu na druge oblike trgovačkih društava. Korporacija se stvara na osnovu propisa (pravnih normi) države u kojoj se osniva. U skladu sa zakonskim ovlašćenjima, korporacija ima pravo da emituje i da prodaje akcije (Shares of Stock). Korporacija predstavlja društvo kapitala, koje sredstva za osnivanje i poslovanje obezbjeđuje emitovanjem akcija budućim akcionarima (Shareholders ili Stockholders). Novčani iznos koji je potreban za osnivanje i početak rada korporacije nazivamo osnovnom glavnicom, koja je podijeljena na određen broj akcija. U velikim korporacijama broj akcionara dostiže i do nekoliko stotina hiljada. Korporacija najčešće ima složenu organizacionu strukturu, sa većim brojem preduzeća (kćeri) u svom sastavu. Korporacija je pravno lice odvojeno od fizičkih lica u čijem se vlasništvu ona nalazi i kojom oni upravljaju. Kao pravno lice, korporacija u svoje ime odgovara za sve preuzete obaveze. Za eventualni dug ili druge obaveze, ni vlasnici, ni menadžeri, ni pojedinci ne snose odgovornost. Osnovni kriterijum upravljanja korporacijom i njenim preduzećima je broj akcija u sopstvenom vlasništvu. Često, velike korporacije uzimajući u obzir svoju strukturnu složenost, pristupaju procesima divizionalizacije organizacione strukture i decentralizacije upravljačkih funkcija. Rezultat takvog djelovanja je formiranje autonomnih jedinica prema djelatnosti, profitnim centrima i strateškim poslovnim jedinicama. Ukoliko korporacija ima više lokalnih kompanija, često formira poslovna područja, gdje jedno poslovno područje objedinjuje veći broj srodnih preduzeća iz različitih zemalja. Ako korporacija dobro posluje, akcionari će ostvarivati profite. Ako, pak, korporacija ne posluje uspješno, gubitak akcionara je ograničen samo na pad vrijednosti akcija koje posjeduju. Takav oblik ograničene odgovornosti korporacije snažno povećava njenu sposobnost da akumulira velike sume kapitala za poslovne poduhvate. Akcija je predmet kupovine i prodaje. Prihod koji akcija svom vlasniku donosi naziva se dividenda. Dividenda je udio vlasnika akcije u ostvarenoj dobiti korporacije.

39 I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa Kupovina i prodaja akcija vrši se preko berzanskih brokera (Stockbrokers). Cijena akcije se formira na berzi hartija od vrednosti. Kada akcionarsko društvo dobro posluje, cijena akcija na berzi raste, i obrnuto. Cijena akcija na berzi pada kad preduzeće ostvaruje nepovoljne poslovne rezultate. Berza (Stok Market) je najpouzdaniji barometar poslovne uspješnosti svake korporacije. Životni vijek korporacije je neograničen (Unlimited Life). Naime, ulaz novih akcionara u korporaciju ili izlaz postojećih akcionara iz korporacije, odnosno pomena menadžmenta u korporaciji ne utiče na njenu stabilnost kao pravnog lica. Stabilnost korporacije je posebno atraktivna za postojeće i potencijalne akcionare. Organi upravljanja korporacije su: Skupština akcionara (Shareholders), Upravni odbor (Board of Directors), Direktor (Director). Najvažniji organ upravljanja je Skupština akcionara i Upravni odbor. Korporacijom upravljaju predsjednik Upravnog odbora i predsjednik kompanije. U okviru skupštine akcionara, akcionari ostvaruju svoje pravo glasa u utvrđivanju poslovne politike korporacije i u izboru članova upravnog odbora korporacije. Nijednom akcionaru dividenda nije unaprijed zagarantovana. Osnovni nedostatak korporativnog oblika organizovanja ekonomske aktivnosti je u tome što se korporacijske dividende dvostruko oporezuju: jednom kao ukupna dividenda (profit) korporacije, a potom kao dividenda akcionara. Korporacije sve češće razvijaju intrapreduzetništvo (unutrašnje preduzetništvo), što predstavlja proces stvaranja malih i autonomnih jedinica u okviru korporacije. Takvim autonomnim jedinicama obezbjeđuju se potrebni materijalni i kadrovski resursi, gdje do izražaja dolazi talenat pojedinaca. Time korporacija stvara uslove da zadrži najtalentovanije i najkreativnije osoblje koje može biti zapostavljeno u masi zaposlenih Holding kompanija Holding kompanija (eng. Holding Company; njem. Holding Dachgesellschaft) je specifičan oblik akcionarskog društva (korporacije) u kojem je uspostavljen sistem kontrolnog paketa akcija (preko 50% ukupne vrijednosti emitovanih akcija), koji nosiocu ili nosiocima paketa akcija obezbjeđuje kontrolu nad donošenjem strateških poslovnih odluka korporacije, kao i nad njenim finansijskim poslovanjem. Holding možemo definisati u užem i širem značenju.

40 26 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Uže značenje holdinga govori da je to društvo čija se djelatnost sastoji u osnivanju, finansiranju i upravljanju drugim društvima. Najčešće, sjedište takvih kompanija je određeno poreskim olakšicama (Lihtenštajn, Luksemburg i dr. zemlje koje nude određene poreske olakšice). U širem značenju, holding je društvo koje ulaže svoj kapital u druga društva, pri čemu kontroliše sve ili većinu akcija društva u koje ulaže kapital. Takav odnos omogućava da upravlja njime i raspolaže sa stečenom dobiti po osnovu poslovanja. Kada je poslovanje preduzeće zasnovano isključivo na dolaženju u posjed i sudjelovanju u vlasništvu i upravljanju drugim preduzećem, govorimo o čistom holdingu. Kada preduzeće ima i druge djelatnosti, govorimo o mješovitom holdingu. Kada govorimo o ciljevima holdinga, možemo da govorimo o holdingu industrijskog karaktera ili o holdingu finansijskog karaktera Korporativno udruživanje Najzastupljeniji oblici korporativne saradnje, povezivanja i udruživanja u savremenoj tržišnoj privredi su: karteli, koncerni, trustovi, konglomerati i multinacionalne kompanije Kartel Kartel osnivaju dva ili više preduzeća radi uspostavljanja dominacije, odnosno monopolističke pozicije na određenom ili određenim tržištima, utvrđivanjem zajedničke politike cijena i ostalih uslova prodaje dobara i usluga. Motiv stvaranja kartela je profit, koji se povećava kroz diktiranje uslova prodaje, formiranjem monopolskih cijena i drugih prodajnih pogodnosti. Članovi kartela su samostalni i nezavisni u svom poslovanju. Ulaskom u kartel preuzimaju samo obavezu poštovanja odredbi Sporazuma o kartelu za cijelo vrijeme njegovog postojanja. Da bi član kartela mogao djelovati u skladu sa ciljevima udruženja, mora imati značajan udio u proizvodnji, potrošnji ili trgovini. Posmatrajući ciljeve eliminisanja međusobne konkurencije i stvaranja uslova za monopolski položaj i monopolsko ponašanje, možemo govoriti o: Sopstvenom razvoju preduzeća; Uspostavljanju Sporazuma o kartelu. Ako posmatramo područje djelovanja kartela, možemo govoriti o

41 I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa nacionalnom i međunarodnom kartelu. Karakteristika kartela je da su nestabilni, jer svaki član kartela i potpisnik Sporazuma ima skrivene namjere da prevari ostale učesnike ili ih izda. Kada je u pitanju pravno dejstvo kartela, moramo posjetiti da je Članom 85. Rimskog Ugovora zabranjeno uspostavljanje svake vrste sporazuma između preduzeća, koji za cilj ili posljedicu imaju sprečavanje, ograničavanje ili narušavanje konkurencije unutar zajedničkog tržišta. Poštovanje odredbi ovog Člana je u nadležnosti Evropske Komisije. Ovlašćena lica u ime Evropske Komisije imaju pravo da nenajavljeno posjete i provjere preduzeće na koje sumnjaju da krše odredbe pomenutog člana. Kršenje odredbi Člana 85. Rimskog Ugovora su brojna. Na primjer, god. Evropska Komisija je otkrila, da je 13 proizvođača vitamina učestvovalo u kartelima koji su određivali fiksne i uvećane kvote na prodaju. Određena je ukupna kazna u visini od 885 mil.. Postoje i izuzeća od ograničenja konkurencije koja ne podliježe sankcijama iz člana 85. Ugovora iz Rima. Ona se odnose na: Ekonomski progres ugovora; Dio koristi će biti raspoređen na potrošače; Postojanje konkurencije Koncern Koncern osnivaju dva ili više preduzeća radi ekonomski racionalnijeg iskorišćavanja raspoloživog kapitala i drugih proizvodnih resursa, linijom njihove horizontalne i vertikalne reprodukcione povezanosti, donošenjem strateških ekonomskih odluka iz jednog centra, uz zadržavanje svoje ekonomske i pravne samostalnosti. Najčešće, koncern osnivaju preduzeća iste privredne grane. Prvi koncerni su nastali okupljanjem određenog broja preduzeća oko jednog preduzeća ili njegovog vlasnika. Cilj koncerna je poslovanje koje će donijeti veću dobit. Svrha udruživanja je bolje tržišno pozicioniranje u odnosu na glavne konkurente. Stvaranjem koncerna, rešavaju se problemi nabavljanja sirovina, obezbjeđenja energenata, repromaterijala i drugih potrebnih resursa za proizvodni proces i distribuciju gotovih proizvoda. Često se dešava, da proizvodi jednog dijela koncerna postaju sirovine i predmeti rada u nastavku proizvodnog procesa članice koncerna.

42 28 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Trust Cilj osnivanja trustova je sličan osnivanju koncerna. Razlika je u tome što preduzeća koja formiraju trust gube svoju ekonomsku i pravnu samostalnost. Trustovi nastaju povezivanjem većeg broja istorodnih preduzeća. Trustove možemo podijeliti na: Horizontalni trust: članice trusta su preduzeća iz jedne djelatnosti. Vertikalni trust: članice trusta su preduzeća koja čine proizvodni lanac u stvaranju gotovog proizvoda. Okupljaju sve segmente proizvodnje, na primjer: od kopanja ili proizvodnje rude do njihove prerade u gotov proizvod (aluminijum ili proizvodi od aluminijuma, boksit, glinica i sl.) Konglomerat Konglomerat okuplja preduzeća heterogene proizvodnje, koja između sebe nemaju nikakve tehnološke i druge sličnosti. Svrha okupljanja je obezbjeđenje dominantnog monopolističkog položaja na širem tržišnom prostoru Multinacionalne kompanije U pokušaju objašnjenja šta su to multinacionalne kompanije, često se koriste i različiti termini, kao što su: internacionalna kompanija, globalna kompanija, supranacionalna kompanija. U našem radu, upotrebljavaćemo pojam multinacionalna kompanija i razlikovaćemo ga od pojma transnacionalna kompanija. U naučnoj i stručnoj literaturu ne postoji jedinstvena definicija i poimanje multinacionalnih kompanija. Opravdanje se nalazi u karakteristikama multinacionalnih kompanija, koje mogu biti sagledavane sa ekonomskog, pravnog, upravljačkog, političkog i socijalnog aspekta. Ujedinjene Nacije su početkom 70-tih godina XX vijeka multinacionalne kompanije definisale kao kompanije koje kontrolišu svoju aktivu u dvije ili više zemalja. Prema Acinu, multinacionalne kompanije su takav oblik organizovanja preduzeća u kome je centrala ili matična kompanija u vlasništvu rezidenata najmanje dvije zemlje Više vidjeti: Acin Đurica, Međunarodni ekonomski odnosi, 2007., Novi Sad, Pigmalion, str

43 I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa Multinacionalne kompanije 18 predstavljaju matično preduzeće koje: proizvodnju i druge poslovne aktivnosti u inostranstvu realizuje preko sopstvenih filijala lociranih u više različitih zemalja; ima direktnu kontrolu nad poslovanjem svojih filijala u inostranstvu posredstvom sopstvenih ogranaka smještenih u više različitih zemalja; sprovodi proizvodnu, finansijsku i marketinšku politiku koja će biti iznad granica zemalja i daće doprinos ostvarenju geocentrične orijentacije preduzeća. Možemo zaključiti, da su multinacionalne kompanije skup poslovnih subjekata koji nezavisno posluju u dvije ili više zemalja, uz organizacionu strukturu koja omogućava da se pomoću jednog ili više centara odlučivanja sprovodi zajednička poslovna politika. Poslovni subjekti su uvezani vlasničkim odnosom, što stvara uslove da jedan ili više njih može imati značajan uticaj na poslovanje ostalih poslovnih subjekata, raspodjelu odgovornosti, resursa i znanja. Poslovne aktivnosti multinacionalnih kompanija su dovoljno velikog obima da imaju izuzetan uticaj na privredu zemlje iz koje matična kompanija potiče, ali i privredu zemlje u kojoj djeluju filijale multinacionalne kompanije. Ovo je posebno izraženo u procesu globalizacije, koji je svoju ekspanziju doživjeo poslije drugog svjetskog rata, čemu je značajan doprinos dao ekspanzivan razvoj procesa ekonomskih integracija. Smatra se, da su multinacionalne kompanije poslije drugog svjetskog rata predstavljale najznačajniji subjekat kreiranja rama savremene trgovine i međunarodnih tokova kapitala. U drugoj polovini XX, i na početku XXI vijeka, usmjereni smo na brži protok informacija, transfer znanja, unapređenje konkurentnosti i globalizaciju istraživačko-razvojnih aktivnosti, što za posljedicu ima urušavanje nacionalnog suvereniteta. Na takav razvoj događaja, zasigurno su uticale i multinacionalne kompanije, koje prema obimu svojih aktivnosti i prihodima koje ostvaruju postaju značajnije od pojedinih nacionalnih ekonomija. Najnoviji razvoj multinacionalizma prema Rakiti, u svijetu karakterišu sljedeća obilježja 19 : Nova struktura faktora rizika koji pogađaju aktivnosti multinacionalnih korporacija (eksproprijacija, fluktuacija valuta, pravni problemi, socio-politička nestabilnost); 18 Root Franklin, International Trade and Investment, 1990., Dallas, South Western Co. Publishing 19 Rakita Branko, Međunarodni biznis i menadžment, 2006., Beograd, Centar za izdavačku djelatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, str

44 30 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Kontinuiran rast multinacionalnih korporacija koje se nalaze u američkom vlasništvu. Njihov karakter i pokretački faktori su različiti u zavisnosti od toga da li se dolazi iz Japana, Koreje, Brazila, Evropskih ili pak zemalja Srednjeg istoka; Povećano učešće državnih preduzeća u krugu multinacionalnih korporacija. Razlozi većeg aktivnog (a ne samo regulativnog) uključivanja pojedinih država u savremene ekonomske tokove međunarodnog biznisa i menadžmenta su uglavnom makroekonomskog i privredno-razvojnog karaktera. Želja je, da se obezbijedi što povoljnija pozicija u međunarodnim tokovima kapitala i tehnologije; Veći nadzor nad aktivnostima privatnih multinacionalnih korporacija, ne samo od strane zemalja u razvoju nego i razvijenih zemalja. Kao svojevrsni odgovor povećanom državnom nadzoru i kontroli, dolazi do sve veće saradnje, poslovnog povezivanja i stvaranja strategijskih alijansi između različitih multinacionalnih korporacija. Na listi od 500 najvećih kompanija u svijetu za god. dominiraju kompanije iz Sjedinjenih Američkih Država (140), Japana (68), Francuske (40), Njemačke (39), Kine (37), Velike Britanije (26), zatim slijede: Švajcarska (15), Kanada (14), Španija (12), Holandija (12), Australija (9), itd. Multinacionalne kompanije predstavljaju najznačajniji pokretački faktor globalnih procesa. One direktno plasiraju svoj kapital u druge zemlje. Multinacionalne kompanije omogućavaju posredno uspostavljanje dominantnog položaja za pojedine zemlje na globalnom tržištu. Iz toga proizilazi njihova politička i društvena uloga u kreiranju međunarodnih odnosa, zasnovana na njihovoj proizvodnoj, finansijskoj, tehnološkoj i upravljačkoj snazi. Karakteristike multinacionalnih kompanija su da brzo i efikasno reaguju odgovorima na izazove lokalnog tržišta, odlikuju se snažnim konkurentskim sposobnostima, raspolažu finansijskim sredstvima potrebnim za istraživačko-razvojne aktivnosti, na čemu zasnivaju svoje konkurentske prednosti stvarajući veću međuzavinost ljudi, zemalja i privreda. Multinacionalne kompanije pomoću snage svog finansijskog, proizvodnog i tržišnog potencijala obezbjeđuje neophodne resurse za zemlje kojima su ti resursi potrebni kroz transfer tehnologije i znanja i uvođenje u proizvodne procese međunarodno prihvatljivih standarda, što dalje utiče na povećanje zaposlenih i prihoda za zemlju. Klasifikacija multinacionalnih kompanija prema metodama upravljanja se svodi na 20 : 20 Singulinski Acin Stanislava, Međunarodno poslovanje, 2008., Novi Sad, Pigmalion, str. 47.

45 I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa Etnocentrične kompanije. Sva moć je skoncentrisana u matičnoj zemlji, a aktivnost i odluke upravljača su orijentisane ka centru kompanije. One obavljaju svoju aktivnost u više zemalja, ali postoji samo centrala u matičnoj zemlji, koja donosi sve odluke i rukovodi cjelokupnim poslovanjem. Policentrične kompanije. Svaki dio, do određene granice poistovjećuje se sa nacionalnim interesima zemlje kojoj pripada, odlučivanje je decentralizovano, a lokalni kadrovi imaju relativnu autonomiju. Kod njih, pored centrale u jednoj zemlji, postoji veći broj firmi u drugim zemljama koje uživaju određenu samostalnost. Geocentrične kompanije. Karakteriše globalnu svjetsku organizaciju, priznaje se izvjesna autonomija, ali preovlađuje interes razvoja cijele kompanije. Kod njih postoji više centralnih kompanija širom svijeta SPOLJNOTRGOVINSKA POLITIKA Ekonomska teorija započela je sistematski i intenzivno da se bavi izučavanjem međunarodne trgovine prije nešto više od pet vijekova, sa nastajanjem kapitalističkih oblika privređivanja, sa potiskivanjem tradicionalne trampe i usponom tržišne razmjene dobara i usluga, sa otkrivanjem Novog svijeta (1492. god.), novih resursa i tržišta. Od otkrivanja Novog svijeta na ovamo, međunarodna trgovina je u fazi neprekidnog razvoja, kako u pogledu obima robne razmjene tako i raznovrsnosti dobara i usluga. Nastale su i razvile se moderne industrije i tehnologije. Obim proizvodnje je povećana i diferenciran. Povećan je dohodak per capita. Porasla je kupovna moć potrošača. Došlo je do emancipacije i uspona mnogih nacija i država. Stvorene su brojne moćne nacionalne i globalne kompanije koje posluju širom svijeta. Trgovina je djelatnost koja se bavi prometom roba i usluga, odnosno kupovinom i prodajom roba i usluga za proizvodnu ili ličnu potrošnju. Trgovinu dijelimo na unutrašnju i spoljnu trgovinu. Unutrašnja trgovina se definiše kao organizovana razmjena roba i usluga u okvirima nacionalnih carinskih granica jedne nezavisne zemlje. Spoljna trgovina se definiše kao organizovana razmjena roba i usluga između nezavisnih zemalja. Razmjena obuhvata razmjenu materijalnih dobara, pružanje usluga (transportne, bankarske, špediterske, turističke, marketinške i dr. usluge). Pojedini autori spoljnu trgovinu razlikuju u užem i širem smislu. Spoljna trgovina u užem smislu obuhvata samo izvoz i uvoz roba. Spoljna trgovina u širem smislu pored uvoza i izvoza roba, obuhvata i

46 32 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom uvoz i izvoz usluga, kao i promet faktora proizvodnje. Primarne funkcije trgovine su: Prostorno posredovanje interlokalna funkcija; Vremensko posredovanje intertempolarna funkcija; Posredovanje između potrošača i kupaca interpersonalna funkcija. Trgovinska politika je skup ekonomsko-političkih mjera koje se preduzimaju sa ciljem regulisanja spoljne trgovine roba, kroz mjere granične kontrole od strane organa vlasti. Tokom proteklih nekoliko decenija, tradicionalne trgovinske barijere izražene u visokim carinskim stopama i kvantitativnim ograničenjima izgubile su na značaju kada su u pitanju razvijene zemlje. Istovremeno, razvijene zemlje su zagovornice veće liberalizacije trgovinskih tokova i ukidanja carinskih i kvantitativnih ograničenja. Spoljnotrgovinska politika jedne nacionalne privrede predstavlja strategiju koju ona primjenjuje u regulisanju međunarodne trgovinske aktivnosti, odnosno spoljne trgovine te zemlje, kako u samostalnom regulisanju donošenjem unilateralnih mjera, tako i u međunarodnim trgovinskim odnosima donošenjem međunarodne regulative u saradnji sa drugim nacionalnim privredama, sa ciljem ostvarenja nacionalnih interesa u spoljnoj trgovini 21. Definisanje spoljnotrgovinske politike je zadatak nosilaca vlasti u državi, a najčešće, ovaj zadatak se povjerava ministarstvu spoljne trgovine. Država se može opredijeliti za jedan od dva spoljnotrgovinska modela. Može izabrati ili model protekcionizma ili model liberalizma. Kao polazne smjernice za definisanje spoljnotrgovinske politike uzima se trenutno spoljno-trgovinsko stanje zemlje. Analiza trenutnog stanja spoljne trgovine zemlje ima za cilj da se dođe do neželjenih tendencija koje u spoljnoj trgovini postoje i mjera koje mogu eliminisati neželjene efekte. Tendencije koje nisu poželjne u spoljnoj trgovini mogu biti: Visok spoljnotrgovinski deficit; Visoko učešće u izvozu proizvoda niže faze prerade i niže vrijednosti; Malo učešće u izvozu tehnološki-intenzivnih proizvoda; Neželjena dominacija malog broja spoljnotrgovinskih partnera u spoljnoj trgovini zemlje; Visoko učešće u uvozu proizvoda široke potrošnje. Svijet u kojem živimo, doživio je do sada nezabilježenu ekspanziju koju 21 Bijelić P., Međunarodna trgovina, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2008., str. 292

47 karakterišu četiri sljedeće odrednice: I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa Eksplozija novih tehnologije koje stvaraju nove industrije; Promjena od internacionalne do svjetske ekonomije ; Nova društveno-politička stvarnost ogromnog broja institucija koje posjeduju drastične političke, filozofske i duhovne izraze; Nov univerzum znanja baziranog na masovnoj edukaciji i njegov uticaj na rad, život, slobodno vrijeme i menadžment. Fenomen globalizacije obuhvata tri međusobno povezana faktora značajna za trgovinu: Blizina (menadžment može kupce na bilo kojoj tački planete tretirati kao podjednako udaljene od svoje kompanije); Lokacija (kompanije nisu više vezane za matičnu zemlju ni u jednoj sferi poslovanja); Stav (ništa nije više iz inostranstva, otvoren stav prema praksi menadžmenta). Na bazi takve konstatacije moguće je uočiti sljedeće promjene paradigme trgovine: Prodati, postaje glavni problem (proizvesti brzo, kvalitetno i uz niže troškove je manji problem); Konkurencija se pobjeđuje inovacijama. O važnosti konkurentske sposobnosti najbolje govori Lisabonska strategija koju je promovisala i usvojila Evropska unija god., a čiji je cilj da ekonomija njenih članica, ali i onih zemalja koje teže da uđu u nju do god. postane najkonkurentnija na svijetu, a koja je revidirana god. Najznačajnije odrednice te strategije za razvoj trgovinskih subjekata su: Proširiti i produbiti unutrašnje tržište; Obezbijediti otvorena i konkurentna tržišta unutar i izvan Evrope; Razviti nacionalne strategije za podržavanje konkurentnosti, inovacija i produktivnosti; Do kraja god. utemeljiti one-step-shop (pružanje više usluga na jednom mjestu) ili slične mehanizme; Omogućiti inovacije i korišćenje informacionih tehnologija. Procesi evolucije organizacije trgovine i trgovinske mreže u razvijenim privredama došli su posljednjih 30-tak godina do izražaja u sljedećim osnovnim trendovima: smanjivanje broja subjekata u prometu; smanjivanje broja prodajnih i skladišnih objekata; 33

48 34 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom porast tržišnog učešća većih trgovinskih preduzeća; porast učešća većih trgovinskih subjekata u ukupnim investicionim ulaganjima u prometu. Primjena tehnike i tehnologije u trgovini je usmjerene ka: rastu kapitalne intenzivnosti u trgovini; intenzivnom transferu inovacija; snažnoj vezi menadžmenta i tehnologije u upravljanju u trgovini; snažnoj primjeni dostignuća informatičke revolucije; elektronskoj fazi razvoja trgovine Instrumenti spoljnotrgovinske politike Instrumenti spoljnotrgovinske politike predstavljaju mjere koje uspostavljaju vlade država kako bi njima bili regulisani međunarodni trgovinski tokovi između države i ostatka svijeta. Zadatak instrumenata trgovinske politike je da čuvaju, razvijaju i učvršćuju prednosti nacionalne privrede. Oni postoje zbog interesa zemlje koja ih kreira i primjenjuje. Mnoge zemlje primenjuju mjere zaštite uvoza i stimulisanja izvoza. Mjere zaštite uvoza i stimulisanje izvoza mogu biti u vidu mjera fiskalne politike, administrativnih ograničenja, visoke cijene kapitala i bankarskih usluga. Na taj način, trgovinska politika ima ulogu povećanja i diferenciranja izvoza, ali istovremeno i zaštite nacionalne privrede. Instrumente trgovinske politike možemo klasifikovati na: Carinske mjere; Kvantitativna ograničenja; Tehničke i administrativne barijere Carinske mjere Carina je javna dažbina koju država naplaćuje u domaćoj valuti od vlasnika robe prilikom njenog prelaska preko granice 22. Carina kao instrument trgovinske politike nastala je kada i trgovinska politika i predstavlja prvi i najznačajniji instrument spoljnotrgovinske politike. Carinama, država nastoji da zaštiti sopstvenu i nedovoljno razvijenu privredu, osigura budžetski prihod i reguliše trgovinske odnose sa ostatkom svijeta. 22 Ekonomska i poslovna enciklopedija, Savremena administracija, Beograd, str. 126.

49 I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa U XX vijeku, Engleska je posle dugog perioda protekcionizma iz ere merkantalizma ušla u period liberalizacije trgovine 23. Nedovoljno razvijene države tog doba nisu vidjele interes u takvoj ideji, te je krajem XIX vijeka nastao niz bileteralnih ugovora o liberalizaciji trgovine. Ugovori su regulisali pitanja koja su stimulativno uticala na međunarodnu trgovinu. Samostalni i nezavisni carinski sistem danas ne postoji. Međunarodni trgovinski sporazumi koji regulišu oblast međunarodnog poslovanja za zemlje koje ih potpišu i kasnije ratifikuju postaju obavezan izvor prava za takvu zemlju. Početkom XX vijeka 24, usljed uspjeha bilateralnih ugovora o liberalizaciji trgovine, države su počele da zaključuju takve ugovore i na plurateralnom nivou. Tako su nastale prve regionalne ekonomske integracije. One predstavljaju udruženja više država čiji je krajnji cilj liberalizacija trgovine. U zavisnosti od mjera koje se koriste u liberalizaciji trgovine razlikujemo: Sporazum o preferencijalnoj trgovini (sa tri i više učesnika). Sporazum podrazumijeva sniženje internih carina u trgovini između zemalja potpisnica; Parcijalna carinska unija. Sporazum podrazumijeva zajedničku carinsku stopu prema trećim zemljama; Zona slobodne trgovine. Sporazum podrazumijeva potpuno ukidanje internih carina; Carinska unija. Sporazum podrazumijeva ukidanje internih carina i zajedničku carinsku tarifu prema trećim zemljama; Zajedničko tržište. Sporazum podrazumijeva pored carinske unije slobodno kretanje kapitala, radne snage, roba i usluga; Parcijalna ekonomska unija je širi pojam od zajedničkog tržišta i pored njega podrazumijeva se i harmonizacija ekonomskih politika; Ekonomska unija. To je najviši nivo ekonomske integracije i podrazumijeva monetarnu uniju 25. Carine možemo klasifikovati na osnovu sljedećih kriterijuma: Na osnovu kretanja robe: uvozne, izvozne i tranzitne carine; Prema namjeni: fiskalne, ekonomske i socijalno-političke carine; U skladu sa načinom obračuna: carine od vrijednosti, specifične i Merkantalističko vreme razdoblje dobilo naziv prema školi ekonomskog učenja, tzv. merkantalistima, koji su smatrali da se bogastvo države može povećati samo izvozom istovremeno ograničavajući uvoz. 24 Izvor: Bijelić P., Ekonomika međunarodnih odnosa, Prometej, Beograd, str Viši nivo integracije od ekonomske unije je politička unija, koja podrazumeva harmonizaciju političkog sistema.

50 36 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom kombinovane carine; U skladu sa načinom propisivanja: autonomne, konvencionalne i kombinovane carine; Prema dejstvu: prohibitivne, retorzivne, preferencijalne, diferencijalne, antidampiške i kompezatorne carine Kvantitativna ograničenja U cilju zaštite domaće proizvodnje, povremeno se pribjegava propisivanju određene količine robe (kvantitativno izražena) koja se može uvesti u jednu zemlju ili izvesti iz nje u precizno definisanom vremenskom periodu. Ovakav način regulisanja međunarodne trgovinske razmjene naziva se kontigentiranje. Uvođenje kontigenta kao načina regulisanja trgovine posredstvom utvrđivanja količine, proizilazi iz potreba i mogućnosti nacionalne privrede. Kontigent je određena količina (količinski kontigent) ili vrijednost (vrijednosni kontigent) pojedine robe koja se može izvoziti ili uvoziti u unaprijed utvrđenom vremenskom periodu 26. Mnoge države koristile su ovakvu mogućnost trgovinskog ograničenja. Međutim, preovladao je stav da su ona na dugi rok štetna za zemlju koja ih uvodi, te je GATT (Opšti Sporazum o carinama i trgovini) zabranio njihovu upotrebu. Sve zemlje su imale obavezu da kvantitativna ograničenja pretvore u carine i da carine koriste kao instrument spoljno-trgovinske politike. Svjetska trgovinska organizacija dozvoljava samo primjenu carina i to do određene visine, a u planu je potpuna liberalizacija trgovine Tehničke i administrativne barijere Danas su u upotrebi i mnoga trgovinska ograničenja koja nazivamo tehničke barijere u trgovini (Tehnical Barrieres to Trade) i administrativne barijere u trgovini (Administrative Barriers to Trade). U okviru ove grupe ograničenja, podrazumijevamo: Izvozne dozvole; Tehničko-standardne propise; Carinsko vrednovanje robe; 26 Izvor: Ekonomska i poslovna enciklopedija, Savremena administracija, Beograd, str Carine se retko kada potpuno ukidaju i minimalno iznose 1% od vrednosti robe i ta nadoknada se koristi za carinsko evidentiranje.

51 Investicione mjere; Kontrolu prije isporuke robe; Pravila o porijeklu robe. I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa Upotreba ovih mjera može biti na primjer u sljedećem smislu: Želimo da onemogućimo uvoz robe iz određene države, te postupamo tako što zaključujemo, da roba koja je predmet uvoza ne ispunjava tehničke standarde države u koju se uvozi. 37

52

53 II EKONOMSKI TRENDOVI U MEĐUNARODNIM ODNOSIMA

54

55 EKONOMSKI TRENDOVI U MEĐUNARODNIM ODNOSIMA 1. GLOBALIZACIJA Globalizacija je proces koji je u XX vijeku u velikoj mjeri uticao na ubrzan razvoj međunarodne trgovine i nastanak savremene diplomatije. Globalizacija je jedna od najčešće korišćenih riječi kada se govori o privrednom razvoju, trgovini i međunarodnoj ekonomskoj ali i političkoj saradnji. Globalizacija je promijenila, ali u velikoj mjeri i zakomplikovala organizaciju međunarodnih odnosa, prije svega svojim djelovanjem na političku i ekonomsku oblast svih učesnika međunarodne scene. Globalizacija je zavisno-složen procese koji predstavlja umreženu vezu između sve većeg broja učesnika opredjeljenih da utiču na globalnu infrastrukturu, a uz to imaju konkretne zahtjeve vezane za resurse tržišta i domet njihovog djelovanja, te se sve više angažuje u oblasti koje tradicionalno pripadaju diplomatiji. Globalizacija nije više fenomen, niti prolazna moda. Ona je naša realnost koja određuje unutrašnju politiku i međunarodne odnose svake države. Globalizacija je unijela nekoliko pojava koje u velikoj mjeri utiču na spoljnu politiku države. Te pojave su: centralizovan sistem odlučivanja kod rešavanja svjetskih problema od strane nekoliko nadnacionalnih međunarodnih institucija; sve manji nivo demokratije na međunarodnom nivou; polarizacija međunarodnog društva; povećan uticaj i značaj nevladinih organizacija, međunarodnih korporacija i medija u kreiranju međunarodnih odnosa. Bez sumnje, nevladin sektor je uticao je na izmjenu uloge i opisa zadataka savremene diplomatije. Razlog toga je, što kako vlade tako i međunarodne korporacije i nevladin sektor ukazuju na potrebu za specijalističkim znanjem i umijećem diplomatije, a sve to u cilju efikasnijeg suprotstavljanja složenom i komplikovanom svjetskom poretku, te gradnje imidža i razvoja konkurentskog položaja i promocije svojih interesa na međunarodnoj sceni. Zajedno sa promjenom vrijednosti društvenih hijerarhija nastupa proces transformacije nacionalnih interesa. Glavni zadatak savremene diplomatije 41

56 42 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom nije više bavljenje velikom politikom nego stvaranje uslova za uspostavljanje novih poslovnih ugovora, kreiranje ambijenta za dolazak stranog investicionog kapitala, stvaranje uslova za dolazak novih tehnologija i sl. Ne treba da nas iznenadi tvrdnja da je diplomatija, koja je inače komunikacija između više subjekata, od svih oblika međunarodne saradnje najviše bila podložna uticaju tehnološke revolucije na polju komunikacija. Vestfalski mir iz god. koji se smatra stvaranjem baze međunarodnog sistema suverenih država utemeljio je novi sistem međunarodnih odnosa kao odnos u kome, sa jednu stranu države-savremene, nezavisne i ravnopravne, i međunarodni zakoni sa drugu stranu garantuju ravnotežu snage. Isto tako, smatramo, da su događaji iz najnovije istorije promijenili takvo razmišljanje ukazujući na činjenicu da u međunarodnim sukobima mogu biti angažovani i učesnici koji nisu države, o čemu najbolje govori primjer napada na svjetski trgovinski centar u Njujorku, 11. septembra god. Cilj napada bile su Sjedinjene Američke Države i njeni saveznici, a organizator napada nije bio državni subjekat, nego neformalna teroristička organizacija međunarodnog dometa koja djeluje preko sopstvene mreže sa međunarodnim vezama. 2. KAKO RAZUMJETI GLOBALIZACIJU Tradicionalno posmatrajući, globalizaciju definišemo kao proces razvoja svjetske ekonomske međuzavisnosti. Ekonomsku međuzavisnost možemo prepoznati u razgranatom mrežnom obliku (nalik paukovoj mreži) proizvodnje, međunarodnih transakcija robe, usluga i kapitala i tehnološkom i komunikacionom razvoju. Globalizacija je za nas relativno nov istorijski fenomen, koji je prerastao u proces o kome se danas često govori. Stupa na scenu kada vizija jednog novog regionalnog povezivanja i saradnje među državama postaje opipljiva stvarnost. Pretpostavka da je globalizacija relativno nov društveni fenomen karakterističan za moderno doba, nema veliko uporište u realnosti. Takav stav je dio mišljenja, da je globalizacija započela svoj razvoj onog trenutka kada je postala predmet intenzivnih rasprava, praktično u toku kasnih 70-tih godina prošlog vijeka, a posebno nakon završetka Hladnog rata. Vertikalnim istraživanjem i studioznim analizama dolazimo do zaključka da proces globalizacije ima dugu istoriju, da je protokom vremena mijenjao oblik, da su ga pokretale različite sile i da se širio na sve sfere života. Globalni procesi podstiču veću podjelu rada, efikasnu alokaciju štednje i poboljšanje tehnološke opremljenosti. Potrošačima, sa jedne strane,

57 II Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima omogućavaju da se opredeljuju između većeg broja kvalitetnih dobara i usluga, a sa druge strane, stvaraju veću privrednu međuzavisnost. Veći spektar dobara i usluga na jednom mjestu stvara veću konkurenciju između samih preduzeća. U tradicionalno posmatranom i tradicionalno definisanom procesu globalizacije, izvor privrednog rasta nacionalne ekonomije je veće učešće u međunarodnoj trgovini, jačanje konkurentske sposobnosti i tehnološkog razvoja. Nacionalne ekonomije predstavljaju dinamičan sistem koji se zasniva na kontinuiranom procesu strukturnih promjena. Proces globalizacije možemo shvatiti i kao proces međunarodne integracije tržišta. Snažna integracija nacionalne ekonomije u svjetsku ekonomiju daje doprinos svjetskom razvoju u cjelini. Međutim, realnost je, da se globalizacija ne raspoređuje ravnomjerno od zemlje do zemlje. Takav proces doprinosi stvaranju veće polarizacije između razvijenih i nerazvijenih zemalja. Suština procesa globalizacije sastoji se u porastu ekonomske i političke, ekološke i kulturne međuzavisnosti između država. Globalizacija nije idealan proces jer veća, brža i intenzivnija povezanost svijeta ne isključuje neravnomjernost, nejednakost, marginalizacije i sukobe. Globalizaciju odlikuje i stvaranje novog tipa kulture, globalne kulture, koja prerasta lokalnu orijentaciju i lokalni milje, usvajajući tuđa iskustava i dostignuća. Širi horizont dešavanja i zbivanja postaje relevantan za svakodnevno iskustvo ljudi EKONOMSKI ASPEKTI GLOBALIZACIJE Tradicionalno posmatrajući, globalizaciju shvatamo kao proces razvoja svjetske ekonomske međuzavisnosti. U proteklih nekoliko decenija, veća povezanost nacionalnih ekonomija za rezultat je imala širenje međunarodne trgovinske mreže, veću mobilnosti kapitala i znanja i nesmetan razvoj velikih multinacionalnih korporacija. Savremeni svijet je svijet globalizacije privrede, politike, kulture, prava i svih ostalih sfera ljudskog stvaralaštva. Globalizaciju možemo da shvatimo kao način povezivanja ljudi, naroda i država. Sam proces globalizacije je neminovnost, koja predstavlja potrebu ljudi i naroda. Proces globalizacije nameće standarde koji se poput neminovnosti sprovode na tržištu razvijenih zemalja. Uzročno-posljedična veza između realne ekonomije i finansijske i političke sfere, kao proces deregulacije i konkurencije odlika je svjetske

58 44 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom globalizovane privrede, gdje se stvaraju uslovi da se postojeći standardi učvrste i postanu model ponašanja za zemlje u razvoju, što govori u prilog tvrdnji da je na sceni centralizovan sistem rešavanja svjetskih problema. Razvijene zemlje su okupljene oko ekonomskih, vojnih i političkih ciljeva. U takvoj konstelaciji snaga za njih zemlje u razvoju postaju strateški interesantne. Ekonomsko osvajanje manje razvijenih zemalja implicira prihvatanje sa njihove strane standarda koji vladaju na tržištima razvijenih zemalja. Neprihvatanje i ne uvažavanje modela koji sa sobom nose razvijene zemlje, znači izolaciju od svjetskih ekonomskih trendova i gubljenje mogućnosti za uspješnu ekonomsko-političku i socijalno-kulturološku integraciju sa ostatkom svijeta. Prema načinu i obimu djelovanja i posljedicama koje proizilaze iz takvih aktivnosti, globalizacija prožima cjelokupnu svjetsku privredu. Za međunarodne svjetske institucije kao što su Međunarodni monetarni fond, Svjetska trgovinska organizacija, Svjetska banka, ali i za mnoge ekonomske teoretičare i analitičare, globalizacija je katalizator i pokretač privrednog razvoja i bogatstva. Razvoj procesa globalizacije ubrzala je i deregulacija, liberalizacija i razvoj informaciono-komunikacionih tehnologija. Globalizacija stvara novu paradigmu poslovanja, koja postaje osnova svjetskog privrednog sistema, istovremeno stvarajući novu poslovnu filozofiju na međunarodnom, regionalnom ili mikro planu. Produkt globalnih procesa je mehanizam globalne konkurencije. Oblik globalne konkurencije zavisi od sinergije finansijskih, tehnoloških i komercijalnih sposobnosti koje nisu usmjerene samo na jednu državu, regiju ili kontinent. U takvoj sinergiji, stvara se trougao međuzavisnosti i međusobne povezanosti različitih nivoa globalizacije. Globalizacija se u različitim geografskim sredinama različito shvata i osjeća. Jedni je smatraju kao faktor ubrzanog ekonomskog rasta u svjetskim razmjerama koji će dati doprinos povećanju životnog standarda, razvijati inovativne tehnološke vještine i pružiti nove ekonomske šanse za sve učesnike trgovinske scene. Takav proces doprinosi ubrzanju homogenizacije i unifikacije svijeta. Sa drugu stranu, u pojedinim dijelovima svijeta, globalizacija se doživljava kao prijetnja nacionalnom interesu, koji nameću spoljne sile.

59 II Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima 45 Izvoz - Uvoz Transfer tehnologije Transfer kapitala Izvor: Džombić I., Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, 2008., Banja Luka, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, str. 27. Šema 2. Trougao međuzavisnosti i međusobne povezanosti različitih nivoa globalizacije Globalizacija kao proces može imati i pozitivne i negativne strane. Analizirajući podatke UNCATD-a 28 i izveštaje Svjetske banke, prosečni per capita dohodak u najbogatijim zemljama je za oko 50 puta veći od istog per capita u najsiromašnijim zemljama. Danas, siromašne zemlje čine 40% svjetskog stanovništva. Uprkos takvoj brojnosti, zemlje raspolažu sa oko 3,5% ukupnog svjetskog društvenog proizvoda. Sa drugu stranu, bogate zemlje čine oko 15% ukupnog svjetskog stanovništva, raspolažući sa više od 80% društvenog proizvoda 29. Privrede sa bržim i intenzivnijim razvojem, u kojem dominiraju kvalitativni faktori privređivanja, posjeduju veću konkurentsku sposobnost i prednost na svjetskom tržištu. U cilju sagledavanja razvojnih faktora i uticaja globalizacije na poslovanje, vršena su empirijska istraživanja na osnovu kojih su, kao ključna, izdvojena dva faktora. Prvi faktor je međuzavisnost, gdje je nacionalna ekonomija dio međunarodne ekonomije. Drugi faktor je decentralizacija i deregulacija složenog institucionalnog okvira. Kao dodatni faktori, ističu se promjene privredne strukture, efekti spoljne trgovine, ekonomija obima i radna snaga. S toga, kompleksnost procesa globalizacije i međuzavisnost faktora razvoja, zahtijevaju veliku opreznost u interpretaciji njihovih uticaja. 28 UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Developoment), osnovana 30. decembra god., čiji cilj je unapređenje međunarodne trgovine u cilju bržeg razvoja, ostvarivanja pravednih i stabilnih cijena primarnih proizvoda, olakšavanje trgovine i podsticanje bržeg ekonomskog napretka zemalja u razvoju kroz otvoreniji pristup tržištima industrijski razvijenih zemalja. 29 Izvor: World Development Report 2005.

60 46 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom U svijetu biznisa, globalno poslovanje znači usmjeravanje poslovnih aktivnosti privredne organizacije na sva geografska područja. Proces globalizacije je horizont kome svi teže. Istovremeno, to je i fenomen opterećen brojnim problemima, prije svega kada se radi o nerazvijenom svijetu, i to u tehničko-tehnološkom, menadžerskom, jezičkom i političkom smislu. Cilj globalizacije ekonomije ili ekonomske globalizacije je jedinstveno tržište bez barijera i prepreka, gdje u punom smislu dolazi do izražaja značaj svjetske trgovine. Ekonomska neravnoteža je prateći satelit globalnih procesa, što otvara niz različitih pristupa ovom pitanju. Danas je to proces koji se ne može zaustaviti. U takvim uslovima, sami moramo pronaći svoj put razvoja uz čvrstu saradnju sa međunarodnim institucijama, pristupajući u međunarodne trgovinske tokove. Osnovne karakteristike procesa globalizacije su: otvorenost; konkurentnost; homogenizacija (unifikacija). U kreiranju i razvijanju poslovne strategije za svaku zemlju treba krenuti od činjenice da je ona integralni dio globalnog poslovnog sistema. Od nacionalnih ekonomskih politika, zahtijeva se inovativnost i prilagođavanje savremenim uslovima poslovanja, ili će se u protivnom desiti da nestane sa privredne scene. Globalna ekonomija i svjetsko tržište je veoma surovo, čija je glavna karakteristika visoka konkurentnost. U ovakvom globalnom sistemu poslovanja, postavlja se pitanje: kako kreirati efikasnu strategiju ekonomskog razvoja? U odgovoru na postavljeno pitanje, treba da pođemo od pretpostavke da je globalno tržište jedna tržišna cjelina u koju su se integrisala brojna nacionalna i regionalna tržišta, svako sa svojom poslovnom i društvenom sredinom i kulturom stvaranom godinama. Globalno preduzeće mora da se adaptira i osposobi za suočavanje sa pomenutim razlikama. S toga, u skladu sa prethodno iznesenim, pred našim poslovnim organizacijama, nalaze se sljedeće aktivnosti: uspostavljanje ekonomske, pravne, političke i institucionalne infrastrukture u skladu sa međunarodnim standardima; liberalizacija i širenje multilateralnog sistema; informatizacija privrede i društva; povećanje obrazovnog nivoa;

61 II Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima razvoj globalnih strategija; stvaranje strateških alijansi; stvaranje konkurentne organizacije; razvoj kulture GLOBALIZACIJA POSLOVNIH AKTIVNOSTI Raspad bipolarne strukture pred kraj XX vijeka nametnuo je, da se u prvom planu ekonomsko-političkih rasprava nađe pojam globalizacije. Istorijski posmatrano, prve oblike globalizacije zapažamo razvojem velikih religija i civilizacija i stvaranjem velikih imperija vojnim osvajanjem. Pojam globalizacije predstavlja jedan od najmarkantnijih fenomena XX i početka XXI vijeka, što proizvodi rasprave o globalizaciji kao trendu, mitu, procesu, kulturnom obrascu ili sve to! Savremenim oblikom globalizacije dominira visok stepen povezanosti i međuzavisnosti. Međuzavisnost i povezanost su posljedica tehnološkoinformacione revolucije koja je ubrzala razvoj transnacionalnih 30 i multinacionalnih 31 kompanija. Mobilni finansijski kapital je ključ razvoja međunarodne ekonomske integracije. Transnacionalni kapital i transnacionalne kompanije ne poznaju administrativne granice. Ograničenje prometa roba i usluga izbjegava se proizvodnjom na licu mesta, što prouzrokuje selenje kapitala i tehnologije. Odnos razvijenih zemalja i zemalja u razvoju na svjetskom tržištu je veoma nepovoljan. Posljedica tehnološkog razvoja je veća vrijednost industrijske proizvodnje u odnosu na vrijednost proizvodnje sirovina. To je za posljedicu imalo stvaranje ogromnog ekonomskog jaza između bogatih i siromašnih, između industrijski razvijenih zemalja i zemalja u razvoju. Tehnološki nerazvijene države primorane su da uvoze tehnologiju iz razvijenih zemalja razvijajući neprekidni odnos zavisnosti. Takvo stanje omogućava da zemlja izvoznik zadržava monopol daljeg usavršavanja, a zemlja uvoznica mora da prati zamjenu tehnologije ako hoće da ostane konkurentna na svjetskom tržištu. Sljedeća posljedica zavisnosti je, da država uvoznica tehnološke 30 Transnacionalna kompanija je svaka kompanija koja ima svoju filijalu u inostranstvu, a rukovodstvo u jednoj državi. Takođe, postoji i uža definicija transnacionalnih kompanija koja kaže da je transnacionalna kompanija svaka kompanija koja ima minimalno šest filijala i 20% svoje imovine u inostranstvu, a pri tome ostvaruje promet veći od 100 miliona $. 31 Multinacionalna kompanija je ona kompanija koja ima rukovodstvo u dve ili više zemalja, a filijale širom svijeta.

62 48 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom opreme ne može slobodno unutar svojih granica da razvija sve oblike proizvodnje jer nema za to odgovarajuću tehnološku podršku. Posljedice integracije svjetskog tržišta su, da se vrijednost proizvedenih roba unutar nacionalnih privreda mjeri poređenjem sa cijenama na svjetskom tržištu. Veći stepen slobode kretanja roba, usluga i kapitala postaje privredni prioritet. Proces regionalizacije svijeta je sve izraženiji i dinamičniji. Ekonomske integracije pružaju mnoštvo pogodnosti privređivanja državama članicama tih organizacija. Ovaj proces je nezaustavan. Rezultat takvog procesa je sve veći ekonomsko-tehnološki napredak. Hatzichronouglu smatra da je globalizacija privredne aktivnosti proces koji se istorijski može podijeliti u tri faze 32, i to: rast međunarodne trgovine, posebno izvoza; selenje proizvodnje, razvoj off-shore poslovanja, intenziviranje direktnih investicija; globalizacija tehnoloških inovacija. Internacionalizacija proizvodnje inicira stvaranje jedinstvenog ekonomskog prostora u kome dominantna mjerila postaju parametri i standardi koji su odlika svjetske privrede kao cjeline. Nacionalni ekonomski prostor postaje nedovoljan za savremene razvojne procese. Glavna obilježja ekonomske globalizacije su: globalizacija tržišta i stvaranje jedinstvenog svjetskog tržišta; globalizacija poslovnih aktivnosti i unificiranje poslovnih aktivnosti; globalizacija konkurencije; povećanje opšteg životnog standarda. 5. SAVREMENI PRAVCI U MEĐUNARODNIM POSLOVNIM AKTIVNOSTIMA Razvoj komunikacionih i informacionih tehnologija, zaoštravanje konkurentnosti i mobilnost kapitala stvara visok nivo međuzavisnosti. Razvojem međuzavisnosti, podjela tržišta na lokalna, regionalna i nacionalna gubi svaki smisao. Razvoj međuzavisnosti ističe u prvi plan međunarodno poslovanje i nužnost međunarodne saradnje. Razvoj međunarodne saradnje je šansa za 32 Slobodan Kotlica, Boris Knežević, Ekonomika međunarodnog poslovanja, Beograd, str. 310.

63 II Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima nerazvijene države i njihove kompanije, jer samo uključenjem u međunarodne poslovne procese i aktivnosti mogu doživjeti razvoj i tržišnu afirmaciju. Razvoj globalizacije prouzrokovao je porast konkurencije na međunarodnom tržištu. Broj tržišnih učesnika i različite forme organizovanja su svakodnevno u porastu. Prema obliku organizovanja, razlikujemo: nacionalna, multinacionalna, transnacionalna i globalna preduzeća 33. Intenziviranje internacionalizacije poslovnih aktivnosti uticalo je na profilisanje osnovnih obilježja procesa globalizacije, i to: globalizacija tržišta; globalizacija poslovnih aktivnosti; globalizacija konkurencije. Prema Adamsu 34 postoje tri ključna pojma integracije privredne aktivnosti na svjetskom tržištu: lokalizacija, koja predstavlja proces modifikacije proizvoda radi obuhvatanja razlika na globalnom tržištu, uključujući prevod na lokalni jezik i kulturnu adaptaciju; internacionalizacija, kao proces dizajniranja i razvoja ili reinženjeringa aplikacija i proizvoda, sa ciljem zadovoljenja lokalnih potreba bez bitnih tehničkih promjena; globalizacija, kao proces svjetske integracije i prilagođavanja lokalnim tržištima, uključujući internacionalizaciju i lokalizaciju; Frenkel kao faktore uticaja na razvoj ekonomskih integracija i međunarodne trgovine ističe 35 : geografske faktore; lingvističko-kolonijalne faktore; političko-vojne faktore; zone slobodnih trgovina; zajedničko državno uređenje; valutu. Internacionalizacija proizvodnih sistema i poslovnih procesa doprinosi uspostavljanju jedinstvenih pravila u okviru svjetskog ekonomskog sistema. 33 Globalne kompanije ovaj pojam prvi put se pominje u ekonomskoj literaturi početkom 90-tih godina XX vijeka. Globalne kompanije primjenjuju globalnu strategiju koja cijeli svijet tretira kao jedno tržište. Posluje u uslovima jačanja snaga globalne integracije i slabljenja nacionalne osjetljivosti. 34 Izvor: Adams E. J., Going Global, IQ, Novembar/Decembar Izvor: Frenkel J. A., Globalization of Economy, NBER Working Paper 7858, avgust

64 50 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Globalizacijom proizvodnih procesa i težnjom ka stvaranju jedinstvenog privrednog prostora, znatno se narušava autonomija razvoja na određenom nacionalnom ekonomskom prostoru. S toga, ovaj proces može izazvati reakcije suprotnog smjera, a posebno u nerazvijenim zemljama. Uticaj globalizacije na raspodjelu dohotka u svijetu prema izveštaju UNCTAD-a može se posmatrati u okviru dijametralno suprotnih pristupa 36 : Konvergencija globalizacija će uticati na smanjenje razlika u raspodjeli bogatstva između razvijenih i nerazvijenih zemalja bržim rastom privreda siromašnih zemalja; Divergencija globalizacija će uticati na povećanje tih razlika jer su koristi od globalizacije ograničene na razvijene zemlje i relativno mali broj novo industrijalizovanih zemalja. Činjenice do kojih se došlo istraživanjem i analiziranjem brojnih ekonomskih izveštaja i konsultovanjem brojne stručne literature idu u prilog tezi da globalizacija znači manje nejednakosti u svijetu. Nejednakosti svjetskog dohotka će postojati i pri potpuno globalnoj integraciji i internacionalizaciji privrednih aktivnosti. Međutim, nejednakosti će biti manje u više integrisanoj nego u više segmentiranoj svjetskoj privredi. Prema S. Kotlici, internacionalizacija privrednih grana izražava se i kroz diverzifikovanje i segmentiranje proizvodnih procesa. Internacionalno povezivanje tehnološkog lanaca proizvodnje u jednoj grani dovodi do koncentrisanog prometa. Internacionalno preoblikovanje vertikalnih struktura odnosi se na one grane koje imaju veliki udio stalnog kapitala i podložne su rigidnim tehnološkim promjenama. 6. TRANSNACIONALNI KONCEPT RAZVOJA Već od druge polovine XIX vijeka obim stranih direktnih investicija je u stalnom porastu. Početkom XX vijeka kompanije kao što su Eastman, Kodak, Quaker oats, i CocaCola osnivaju svoje proizvodne kapacitete izvan nacionalnih granica. Većina američkih kompanija sa proizvodnim kapacitetima izvan Sjedinjenih Američkih Država su poznate i prepoznatljive kompanije. Proizvodne filijale djeluju širom svijeta i posluju nezavisno od svojih matičnih kompanija. Stepen koordinacije između filijala bio je veoma niskog intenziteta. Tek krajem 80-tih godina XX vijeka transnacionalne kompanije postaju sve više sofisticirane. Liberalizacija tržišta, postepeno uklanjanje trgovinskih barijera, razvoj informacionih tehnologija i stvaranje 36 Izvor: Globalisation of Industry, Overview and Sector reports, OCED, Paris, 1996.

65 II Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima regionalnih trgovinskih blokova omogućilo je kompanijama uniformisanost internacionalizacije proizvodnih strategija. Cilj ovih strategija je stvaranje čvrste konkurentske pozicije. Sa razvojem globalnih procesa stvara se i intrakompanijska međuzavisnost. Uspostavlja se veza između matične firme i njenih filijala u inostranstvu sa jedne strane, i drugih firmi u inostranstvu sa druge strane. Za većinu svjetskih kompanija trgovina predstavlja primarni put izlaska na globalno tržište. Kupovina novih tehnologija i pristup novim tržištima primarni je motiv poslovanja. Često se postavlja pitanje zašto zemlje u razvoju sa već postojećom jeftinom radnom snagom investiraju u druge zemlje? Primarni motiv takvih dešavanja je zaštita svojih prirodnih resursa. Drugi motiv je trgovina. Veliki dio investicija u inostranstvu ovih država potiče upravo od trgovinskih kompanija. Na primjer, Kineska kompanija Haier ima svoje pogone za proizvodnju frižidera u Južnoj Karolini, Konka Group proizvođač opreme i dijelova proizvodi televizore u Kaliforniji. Ovakvi potezi su u cilju zaštite Kineske ekonomije od trgovinskog protekcionizma Sjedinjenih Američkih Država. Rastući rizik od globalne konkurencije podstiče razvijene zemlje da investiraju na strana tržišta u većini slučajeva na drugom kontinentu, što istovremeno razvija globalnu transnacionalnost 37. Transnacionalnost nije ništa drugo do prenošenje poslovnih trgovinskih i finansijskih aktivnost izvan granica matične zemlje. Osim saradnje na međunarodnom planu, gdje su osnovni subjekti države, vremenom se uspostavljaju i odnosi između različitih subjekata u okviru pojedinih država. To su odnosi koji se uspostavljaju preko granica države i često su van integracija državnih organa. Ovakvu vrstu odnosa nazivamo transnacionalnim odnosima 38. Međunarodna trgovinska saradnja je privredna aktivnost koja podrazumijeva razmjenu roba, usluga i proizvoda između preduzeća koja dolaze iz različitih država. Postoje istoričari koji smatraju da su prve transnacionalne kompanije nastale u vrijeme krstaških ratova (XII vijek), uzimajući u obzir činjenicu da su vitezovi imali u svom vlasništvu poslovne jedinice u cijeloj Evropi i Bliskom istoku. Ipak, prva transnacionalna kompanija bila je holandska Istočnoindijska kompanija osnovana u prvoj polovini XVII vijeka, kao holandska državna kompanija sa monopolom na trgovinu sa azijskim zemljama. Ista kompanija je bila i prvo preduzeće koje je emitovalo akcije u cilju sakupljanja Džombić Ilija, Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, 2008., Banja Luka, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, Banja Luka, str Sandra Stojanović Jovanović, Transnacionalizacija međunarodne trgovine, 2008., Beograd, Prometej, str. 61.

66 52 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom potrebnog kapitala za početak realizovanja svoje djelatnosti. Za samo šest decenija postojanja i poslovanja, kompanija je postao do tada najveće svjetsko preduzeće koje je u svom posjedu imalo 150 trgovačkih brodova, 40 ratnih brodova, zaposlenih radnika i vojnika. Kompanija je prestala da postoji god. usljed finansijskih problema koji su bili produkt isplaćivanja dividende koja je bila veća od ostvarenog profita. Prve proizvodne transnacionalne kompanije nastaju u XIX vijeku. Bajer postaje transnacionalna kompanija god., Singer god., Simens god. U drugoj polovini XIX vijeka Rockfeller (1870. god.) osniva prvu kompaniju za proizvodnju nafte Standard Oil Company. General Eletric Company je osnovana god. U XX vijeku osniva se General Motors, IBM, Procter & Gambl, Lewis, McDonalds, CocaCola, Microsoft i dr 39. Prema definiciji koje su prihvatile i Ujedinjene Nacije, transnacionalne kompanije su kompanije koje kontrolišu proizvodnju ili uslužnu djelatnost u više zemalja van zemlje koja je njihovo matično sjedište. Ovakve kompanije nisu uvijek ujedinjena preduzeća, niti su uvijek u privatnom vlasništvu. Mogu biti preduzeća na kooperativnoj osnovi ili u društvenom vlasništvu. Definisanje transnacionalnih kompanija i shvatanje njihovog poslovanja moramo razlikovati od definisanja multinacionalnih kompanija. Transnacionalne kompanije su kompanije koje se formiraju u većem broju zemalja sa kapitalom koji potiče iz jedne zemlje. Multinacionalne kompanije se formiraju na bazi kapitala koji vodi porijeklo iz većeg broja zemalja. Transnacionalne kompanije svoju moć temelje na sinergiji proizvodnih, tehnoloških, trgovinskih i finansijskih aktivnosti rasprostranjenih u većem broju država. Razvoj transnacionalnih kompanija ubrzao je razvoj procesa globalizacije, stvarajući novu multikulturnu vrijednost. Faktori koji su dali doprinos razvoju transnacionalnih kompanija su 40 : dinamičan rast svjetske privrede i svjetske trgovine, i u vezi sa tim jačanje finansijske moći sve većeg broja kompanija; tehnički progres u proizvodnji, transportu, telekomunikacijama i međunarodnim informacionim sistemima; razvoj međunarodnih tržišta; liberalizacija međunarodne trgovine; liberalizacija propisa u sferi stranih direktnih investicija; liberalizacija međunarodne razmjene usluga; internacionalizacija bankarstva širom svijeta; 39 Milorad Unković, Savremena međunarodna trgovina, 2004., Beograd, Beogradska knjiga, str Sandra Stojanović Jovanović, Transnacionalizacija međunarodne trgovine, 2008., Beograd, Prometej, str. 73.

67 II Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima konvertibilnost valuta; razvoj standardizacije u nizu oblasti; upotreba engleskog jezika; povećanje broja zona slobodne trgovine, carinskih unija, zajedničkih tržišta i monetarne unije; proces privatizacije koji je zahvatio veliki broj zemalja. Primarni motiv poslovanja transnacionalnih kompanija je isti kao i kod svih ostalih samostalnih ekonomskih organizacija, i on se prepoznaje u profitu. Posebno je potrebno naglasiti da je maksimiziranje profita jedino moguće u dugom roku. Posmatrajući nastanak, razvoj i dostizanje dominantne uloge na međunarodnoj poslovnoj sceni, motive stvaranja i poslovanja sa inostranstvom možemo podijeliti u tri grupe 41 : Strateške motive, čiji je cilj širenje tržišta u okviru kojih se razlikuje pet glavnih vrsta motiva: obezbjeđenje resursa; obezbjeđenje tržišta; obezbjeđenje efikasnosti; obezbjeđenje strateških interesa; obezbjeđenje političke stabilnosti za poslovanje. Subjektivne motive investiranja i poslovanja u inostranstvu, koje možemo grupisati u četiri vrste motiva: 53 strah od gubitka tržišta, a time i potrošača što se direktno odražava na poslovni rezultat kompanije, pojačana konkurencija na domaćem tržištu; investiranje u inostranstvo po osnovu upućenog poziva iz inostranstva; atraktivnost investiranja u inostranstvo u određenu granu zbog njene atraktivnosti. Ekonomske motive koji se izražavaju kroz sposobnost: pribavljanja, usmjeravanja i kontrole novca i novčanih tokova; dostizanja ekonomije obima; obezbjeđenje tehnoloških prednosti zasnovanih na ulaganjima u istraživanje i razvoj; usavršavanje marketinga i menadžment iskustava. 41 Više vidjeti: Sandra Stojanović Jovanović, Transnacionalizacija međunarodne trgovine, 2008., Beograd, Prometej, str

68 54 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Kako rangirati transnacionalne kompanije? 42 Primarni kriterijum jeste vrijednost imovine jedne kompanije u inostranstvu. Ako je imovina jedne kompanije kojom raspolaže u inostranstvu veća od vrijednosti imovine u inostranstvu druge kompanije, onda je prva kompanija veća transnacionalna kompanija. Drugi kriterijum za utvrđivanje stepena transnacionalizacije kompanije jeste vrijednost prodaje posredstvom inostranih filijala. Treći kriterijum za utvrđivanje stepena transnacionalizacije kompanije jeste broj zaposlenih radnika u inostranstvu. Prema navedenim kriterijumima, koji ukazuju na apsolutne veličine, formiran je jedan svodni relativni pokazatelj. Riječ je o indeksu transnacionalizacije, koji se dobija kada se za kompaniju izračuna: procenat vrijednosti imovine u filijalama u inostranstvu u odnosu na ukupnu imovinu; procentualno učešće prodaje u inostranstvu u ukupnim prodajama; procentualno učešće zaposlenih u filijalama u inostranstvu u ukupnom broju zaposlenih. Gore pomenuta tri pokazatelja se saberu i podijele sa tri i dobija se indeks transnacionalizacije kompanije. Indeks transnacionalizacije kompanije ukazuje na stepen transnacionalizacije kompanije bez obzira na njenu veličinu Oblici transnacionalizacije Transnacionalne kompanije prema oblicima nastanka možemo podijeliti na: horizontalne transnacionalne kompanije: proizvodnja istih ili sličnih proizvoda u svojim filijalama koje se osnivaju ili kupuju u inostranstvu, sa ciljem izbjegavanja transportnih troškova i lakšeg dolaska do željene pozicije na novom tržištu; vertikalne transnacionalne kompanije: osnivanje ili kupovina filijala u inostranstvu sa ciljem njihovog uvezivanja, a koje učestvuju u stvaranju gotovog proizvoda u različitim fazama proizvodnje. Proizvodni proces se organizuje tako da se u jednoj zemlji stvara jedan proizvod nižeg stepena prerade, u drugoj zemlji taj isti proizvod se dovodi u višu tehnološku fazu obrade, dok se u trećoj zemlji realizuje završna faza stvaranja gotovog proizvoda. Cilj ovakvog načina poslovanja je maksimalno umanjenje troškova sa jedne strane, što će pozitivno 42 Pelević Branislav, Vučković Vladimir, Međunarodna ekonomija, 2007., Beograd, Centar za izdavačku djelatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, str

69 II Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima uticati na uvećanje profita sa druge strane; konglomeratske transnacionalne kompanije: proizvodnja različitih proizvoda u svojim filijalama smještenim u više država. Cilj ovih kompanija je diversifikacija rizika, odnosno kada pada tražnja za jednim proizvodom, povećava se tražnja za drugim proizvodom, čime se umanjuju gubici, a često i izbjegavaju usljed određenih tržišnih poremećaja Mehanizmi poslovanja transnacionalnih kompanija Intra-firm trgovina Intra-firm trgovina podrazumijeva robnu razmjenu između matične transnacionalne kompanije i njenih filijala u inostranstvu. Intra-medijarni proizvodi se javljaju kao finalni proizvodi koji moraju da prođu kroz prometnu fazu Inter-firm trgovina Inter-firm trgovina podrazumijeva robnu razmjenu transnacionalne kompanije i njenih filijala sa jedne strane i sa njima nepovezanih korporacijskih kompanija sa druge strane Transferne cijene Transferne cijene se pojavljuju u odnosima robne razmjene između organizacionih dijelova unutar transnacionalne kompanije ili u razmjeni između transnacionalne kompanije i njenih ugovornih poslovnih partnera. Transferne cijene su tržišne cijene oslobođenje ekstremnih uticaja konjukturnih tržišnih oscilacija. Stabilnije su od tržišnih uvozno-izvoznih cijena i manje su osjetljive na tekuće oscilacije cijena na svjetskom tržištu. Transferne cijene su u funkciji obezbjeđivanja dugoročno stabilnih ekonomskih relacija između dijelova transnacionalne kompanije i maksimizacije njenog ukupnog profita. Koristeći odgovarajuće transferne cijene proizvoda i usluga, transnacionalna kompanija je u mogućnosti da manipuliše ostvarenim ukupnim profitom, da ga preko više ili niže transferne cijene prebacuje iz filijale jedne zemlje u kojoj su poreske stope na ostvareni profit visoke u filijalu druge zemlje u kojoj su poreske stope na ostvareni profit niske.

70 56 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom 7. STRANE DIREKTNE INVESTICIJE Tokovi stranih direktnih ulaganja počinju se intenzivnije proučavati u drugoj polovini XX vijeka, a posebno početkom 90-tih godina prošlog vijeka, kada se javlja porast ukupnih finansijskih kretanja. Strane direktne investicije postaju značajan izvor finansijskih sredstava za istočno-evropske zemlje koje su u to vrijeme ušle u proces transformacije u tržišnu privredu. Direktne investicije prema formulaciji Međunarodnog monetarnog fonda definišemo kao dio međunarodnih investicije koje imaju za cilj sticanje trajnog poslovnog interesa od strane preduzeće iz jedne zemlje (direktni investitor) u preduzeću iz druge zemlje. Svjetska trgovinska organizacija pod stranim direktnim investicijama podrazumijeva od strane investitora iz jedne zemlje sticanje kontrole nad sredstvima u drugoj zemlji sa osnovnom namjenom da upravlja tim sredstvima. OECD-e strana direktna ulaganja definiše kao uspostavljanje trajnog interesa preduzeća rezidenta jedne zemlje u preduzeću rezidentu druge zemlje. Trajni interes podrazumijeva dugoročan odnos između direktnog investitora i preduzeća u koje se investira i učešće u upravljačkoj strukturi. Svjetska banka strane direktne investicije definiše kao investicije koje su učinjene sa namjerom da se ostvari trajni interes u upravljačkoj strukturi preduzeća u koje se investira, i to najmanje 10% glasova u upravljačkoj, odnosno glasačkoj strukturi. Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju strane direktne investicije je definisala kao investicije pod kojima se podrazumijeva dugoročni odnos sa trajnim interesom i kontrolom preduzeća rezidenta jedne zemlje u preduzeću rezidentu druge zemlje. U Sjedinjenim Američkim Državama, strane direktne investicije se shvataju kao svako ulaganje u preduzeće u minimalnom iznosu od 10% ukupnog kapitala. Posebno je važno naglasiti, da se pod stranim direktnim investicijama u inostranstvu podrazumijeva svako ulaganje američkih preduzeća koje im daje mogućnost da u svojim rukama imaju najmanje 25% kapitala. Unutar Evropske unije, ova vrsta investicija podrazumijeva svako ulaganje od strane fizičkih lica ili pravnih subjekata (industrijska, trgovinska ili finansijska preduzeća) sa namjerom da stvore i održe trajni i direktni odnos između vlasnika kapitala i menadžmenta preduzeća. Na osnovu brojnih definicija možemo zaključiti, da su strane direktne investicije aktivnost sticanja prava na aktivu od strane investitora koji se nalazi u jednoj zemlji (zemlja porijekla) nad aktivom koja se nalazi u inostranstvu (zemlja domaćina) sa namjerom da upravlja aktivom. Pod aktivom se podrazumijeva cjelokupna imovina firme, koja obuhvata sredstva i prava sa kojima jedna

71 II Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima 57 firma raspolaže. Dimenzija upravljanja je ono što razlikuje inostrane direktne investicije od portfolio investicija u inostrane akcije, obveznice i ostale finansijske instrumente Kategorije stranih direktnih investicija Privredni rast i razvoj zemalja koje su u fazi razvoja i procesa tranzicije, u značajnoj mjeri određuju i strana ulaganja. Iskustva zemalja koje su zabilježile značajan priliv stranih direktnih ulaganja pokazuju, da su strana ulaganja imala značajnu ulogu u strukturnim promjenama proizvodnje i izvoza. Za zemlje koje imaju teži pristup međunarodnom tržištu kapitala, strana ulaganja predstavljaju ventil za angažovanje inostranih sredstava. Osnovni vidovi stranih ulaganja su: strane direktne investicije (foregin direct investments); zajednička ulaganja (joint ventures); portfolio investicije, ulaganje sredstava u vezi sa privatizacijom; koncesije. Izvore kapitala možemo podijeliti na javne i privatne. Izvori javnog kapitala su kapital državnih institucija, centralnih banaka, sredstva međunarodnih finansijskih organizacija (Međunarodni monetarni fond, Grupacija Svjetske banke i drugi izvori). Privatni izvori kapitala su sredstva pojedinaca, privatnih preduzeća, akcionarskih društava, poslovnih banaka i sl. Oblici izvora privatnog kapitala su: direktne investicije: ulaganje u određen poslovni subjekat u inostranstvu sa ciljem sticanja vlasništva nad njim; portfolio investicije: ulaganja kapitala u hartije od vrijednosti. Postoje tri glavne kategorije stranih direktnih investicija: Equity kapital, predstavlja vrijednost investicija u akcije preduzeća u inostranstvu. Stanje vlasničkog uloga od 10% ili više običnih glasačkih prava u akcionarskom preduzeću ili odgovarajući ekvivalent u neakcionarskom preduzeću, uobičajeno se smatra kao granica za kontrolu aktive. Ova kategorija uključuje i merdžere, akvizicije, grinfild investicije 43 i braunfild investicije Stvaranje novih postrojenja. 44 Dijelovi građevinskog zemljišta koji su ugroženi ranijim korišćenjem, koji su zapušteni, koji se više ne koriste, koji mogu da stvore probleme zagađenosti, koji se nalaze u izgrađenom urbanom području i koji zahtijevaju investicije kako bi bili vraćeni na kvalitetnije korišćenje.

72 58 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Reinvestirani profit (zarade), su prihodi afilijacija koji nisu raspodijeljeni u dividende i nisu vraćeni nazad matičnoj kompaniji 45. Intra-kompanijski zajmovi, podrazumijevaju kratkoročno i dugoročno pozajmljivanje sredstava između direktnog investitora i filijala, kao i između stranih filijala Karakteristike stranih direktnih investicija Primarni zadatak stranih direktnih investicija je podsticanje privrednog rasta. Strane direktne investicije ne treba shvatati kao dodatak raspoloživoj domaćoj štednji, već kao aktivnosti koje mogu dovesti do obezbjeđenja pristupa novim tehnologijama. Aktivnosti stranih direktnih investicija često za rezultat imaju direktan uvoz napredne tehnologije, ali i transfer upravljačkih i proizvodno usmjerenih znanja. Strane direktne investicije generišu i pozitivne ekstrenalije na domaća preduzeća, u smislu da su ona u mogućnosti da steknu nova znanja pomoću kojih isporučuju inpute inostranim firmama ili dok konkurišu za potrošače. Nivo do kojeg zemlja domaćin može biti u mogućnosti da apsorbuje inostranu tehnologiju, direktno preko domaćih afilijacija transnacionalnih kompanija ili indirektno putem prelijevanja u domaće firme, zavisi od ljudskog kapitala kojim raspolaže domaća privreda. Ljudski kapital i napredna tehnologija su danas komplementarni inputi. Empirijska istraživanja pokazuju da strane direktne investicije imaju pozitivne ekstrenalije za zemlje koje raspolažu obrazovanim ljudskim kapitalom i koje prihvataju izvozno orijentisanu strategiju. Strane direktne investicije pored obezbjeđenja pristupa savremenim tehnologijama, zemljama u tranziciji mogu da obezbijede i potrebna znanja o korporativnom upravljanju. Ne domaćinsko i ne savjesno upravljanje su glavni uzročnici loših performansi preduzeća u državnom vlasništvu. Jedan od načina da se osigura čvrsto upravljanje vlasničkom strukturom je i da se preduzeće proda inostranom strateškom investitoru. Ovi investitori imaju i podsticaj i snagu za efikasno kontrolisanje upravljanja. Komplementarni domaći strateški investitori predstavljaju pravu rijetkost. S toga, ukoliko se značajan broj preduzeća u državnom vlasništvu proda stranim strateškim investitorima, tada se glavna uloga razvoja domaće privrede prepušta stranim investitorima. Univerzalno pravilo za obezbjeđenje većeg priliva novih stranih 45 Pretpostavlja se, da se zadržani profiti reinvestiraju u afilijaciji. Ova kategorija predstavlja i do 60% izlaznih investicija za zemlje kao što su Sjedinjene Američke Države i Velika Britanija;

73 II Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima direktnih investicija je transparentnost. Primarna uloga transparentnosti zasniva se na nekoliko argumenata. Prvi argumenat je da netransparentnost nameće dodatne troškove za poslovanje. To se odnosi na prikupljanje nedostajućih informacija, ali i na rizik od korupcije, koja može biti veoma skupa za preduzeća. Drugi argumenat koji govori u prilog obezbjeđenju transparentne politike je taj što ona podstiče međunarodne merdžere i akvizicije, stvarajući pozitivan stav kod investitora. U pogledu perspektive stranih direktnih investicija treba naglasiti da će globalni procesi nastaviti da podstiču direktne strane investicije gdje god postoji povoljno ekonomsko okruženje. Za ukidanje prepreka koje sprečavaju protok stranih direktnih investicija potrebno je utrošiti mnogo vremena. Još uvijek je mali broj zemalja izvršio sveobuhvatnu reformu politike stranog investiranja. Zemlje u razvoju koje se nalaze u procesu potrebnih reformi možemo podijeliti u tri grupe: grupa zemalja koje su već otvorile vrata stranim direktnim ulaganjima; grupa zemalja koje tek otvaraju vrata stranim direktnim ulaganjima; grupa zemalja koje tek počinju da unapređuju okruženje za priliv stranih direktnih ulaganja. Kako je proces integracije svjetske privrede povezan sa napretkom na planu priliva stranih direktnih investicija, možemo očekivati da će nezavisno od tempa reformi po pojedinim zemljama, opšti pravac kretanja biti ka većoj liberalizaciji. Za razliku od ranijeg priliva stranih direktnih investicija, koji je često koristio neefikasnost privređivanja u zemljama u razvoju, za pretpostaviti je, da će novi priliv stranih direktnih investicija biti usmjeren na efikasnu proizvodnju za svjetsko tržište Motivi kretanja stranih direktnih investicija Motivi kretanja stranih direktnih investicija mogu se sagledati sa dva aspekta. Prvi aspekt je interes investitora. Primarni motiv stranih pravnih ili fizičkih lica koja investiraju svoj kapital u inostranstvo sadržan je u planiranoj ostvarljivoj profitnoj stopi, bilo po osnovu svojinskih prava ili po osnovu dividende. Ostale motive možemo smatrati sekundarnim, a oni se pronalaze u mogućnostima transfera kapitala i povećanja proizvodnje što stvara preduslove za uvećanje proizvodnih kapaciteta i osvajanje novih tržišnih prostora, izbjegavanje carinskih ili administrativnih prepreka. Drugi aspekt je interes zemlje korisnice kapitala, koja ima za cilj razvoj domaće privrede i privrednih kapaciteta. Ovaj cilj nije moguće

74 60 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom ostvariti alokacijom sopstvenih finansijskih sredstava, te se stoga pristupa obezbjeđenju stimulativnih uslova za priliv stranih direktnih investicija. Kao cilj obezbjeđenja većeg priliva stranih direktnih investicija možemo smatrati i unapređenje tehničko-tehnološke opremljenosti, veću iskorišćenost prirodnih resursa, smanjenje broja nezaposlenog radno sposobnog stanovništva, povećanje izvoza i smanjenje trgovinskog i platno-bilansnog deficita i dr Efekti stranih direktnih investicija (indirektni direktni) Zemlje koje prolaze kroz tranzicioni proces i koje se u početnoj fazi razvoja domaće privrede, suočavaju sa nedostatkom investicionih finansijskih sredstava. Nedovoljan nivo domaće štednje naglašava značaj i potrebu obezbjeđenja stranog investicionog kapitala koji će biti ubrizgan u domaću privredu. Danas se, strane direktne investicije smatraju korisnim i jeftinim izvorom kapitala za zemlje koje su u tranziciji i koje su u početnoj fazi razvoja. Glavna prednost stranih direktnih investicija u odnosu na kredite iz inostranstva je što one u budućnosti ne podrazumijevaju odliv novčanih sredstava koji može ugroziti tekući bilans i privredni rast u dolazećem periodu. Indirektni efekti se pronalaze u tehničko-tehnološkom unapređenju, što stvara preduslove promjene strukture domaće industrijske proizvodnje i dostizanje većih stopa privrednog rasta. Primjena novih tehnoloških dostignuća u proizvodnom procesu pozitivno utiče na restrukturiranje domaćih proizvodnih kapaciteta. Neki od pozitivnih efekata su: kupovina domaćih proizvodnih kapaciteta od strane inostranih poslovnih subjekata sa sobom donosi i novu tehnologiju koja pozitivno utiče na produktivnost preduzeća; sam proces restrukturiranja iziskuje dodatna kapitalna ulaganja; strani investitor, kupac domaćeg preduzeća obično ima i dobro razrađenu distributivnu mrežu, što privatizovanom preduzeću omogućava lakši pristup na inostrano tržište Strane direktne investicije u Bosni i Hercegovini Stvaranje povoljnih uslova kako za domaća, tako i za strana ulaganja, predstavlja veliki izazov za sve zemlje. Globalni procesi i želja za razvojem poslovne konkurentnosti stvaraju okvir i potrebu za neposrednim unapređenjem opšteg poslovnog okruženja i rezultata rada privrednih

75 II Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima subjekata. Na makro nivou, obezbeđenje stabilnosti i unapređenje opšteg poslovnog ambijenta stvaraju vlade država. Istovremeno, pritisci tržišta rada zahtijevaju stalnu nadgradnju djelotvornosti i veću efikasnost onih koji upravljaju preduzećem. Bosna i Hercegovina je suočena sa niskim stepenom ulaganja u privredu i privredne kapacitete. Domaća ekonomija ima potrebu za većim prilivom stranih direktnih ulaganja. Neke od prepreka za većim prilivom inostranog kapitala su: komplikovan postupak registracije preduzeća, veliki dugovi preduzeća, složen fiskalni okvir, slabo korporativno upravljanje i sl. Na osnovu dostupnih podataka Ministarstva spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine, u periodu od maja do 31. decembra god., u Bosnu i Hercegovinu je uložen kapital stranih investitora iz 91 zemlje svijeta, na osnovu koga je registrovano Ugovora (akata) o direktnim stranim ulaganjima u skladu sa Zakonom o politici direktnih stranih ulaganja u Bosni i Hercegovini ( Službeni glasnik BiH, broj 17/98 i 13/03) i drugim zakonskim propisima u vrijednosti 7,53 mlrd. KM. Evropske zemlje (39) u ukupnom kapitalu učestvuju sa 6,94 mlrd. KM ili 92,1%. Van evropske zemlje (52) učestvuju sa 593,17 mil. KM ili 7,9%. Od 27 država članica Evropske unije, njih 25 su zastupljene u registrovanom kapitalu evropskih zemalja i učestvuju sa 3,38 mlrd. KM ili 49,0% u ukupnim ulaganjima u Bosni i Hercegovini. Tabela 1. Pregled registrovanih stranih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu od maja do 31. decembra god. (u 000 KM) P e r i o d Red. U k u p n o D r ž a v a br. maj do januar (3+4) do Afganistan Albanija Alžir Andora Austrija Australija Bahami Bangladeš Bahrein Belgija Belize Brazil Bugarska

76 62 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom 14. Crna Gora Češka Republika Danska Djevič. Ostrva Egipat Ekvador Francuska Grčka Gruzija Gibraltar Gvineja Holandija Hong Kong Hrvatska Indija Indonezija Irak Iran Irska Island Italija Izrael Japan Jordan Jemen Južnoaf. Republika Kanada Kajmanski otoci Katar Kenija Kina Kipar Kosovo Kuvajt Libanon Libija Lihtenštajn Luksemburg Litvanija Liberija Mađarska Malta Makedonija Malezija

77 II Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima Maroko Moldavija Mongolija Nigerija Nepal Norveška Novi Zeland Njemačka Pakistan Panama Poljska Portugal Rep. Mauricijus Rep. Koreja Rumunija Rusija Saud. Arabija SAD San Marino Sejšeli Sirija Slovačka Slovenija Srbija Sudan Španija Švajcarska Švedska Tunis Turska UAE Ukrajina V. Britanija Venecuela 1-1 U k u p n o: Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine Najveća ulaganja od Evropskih zemalja odnose se na Srbiju, Austriju, Hrvatsku, Sloveniju, Švajcarsku, Litvaniju, Rusiju, Njemačku, Italiju i Holandiju, a od ne evropskih zemalja na: Tursku, Saudijsku Arabijua i Sjedinjene Američke Države. Registrovana ulaganja Islamskih zemalja (23) u Bosnu i Hercegovinu iznosila su 425,4 mil. KM.

78 64 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Tabela 2. Najznačajnija ulaganja odnose se na sljedećih 11 zemalja Država Iznos u mlrd. KM % Srbija 1,7 22,3 Austrija 0,976 13,0 Hrvatska 0,917 12,2 Slovenija 0,860 11,4 Švajcarska 0,529 7,0 Litvanija 0,493 6,6 Rusija 0,392 5,2 Njemačka 0,296 3,9 Turska 0,253 3,4 Italija 0,206 2,7 Holandija 0,148 2,0 Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine Registrovani strani kapital se odnosi na ulaganja u oblast proizvodnje u visini 3,53 mlrd. KM (46,9%), bankarstvo 875,1 mil. KM (11,6%), trgovinu 716,1 mil. KM (9,5%), usluge 276,4 mil. KM (3,7%), saobraćaj 1,54 mlrd. KM (20,4%), turizam 78,8 mil. KM (1,1%) dok ostala ulaganja po sektorima učestvuju sa 515,2 mil. KM ili 6,8% u ukupnim stranim ulaganjima. Tabela 3. Pregled registrovanih direktnih stranih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu po periodima od maja god. do 31. decembra god. u 000 KM P E R I O D I Z N O S % učešća Maj do ,1 I XII ,6 I XII ,3 I XII ,1 I XII ,6 I XII ,0 I XII ,4 I XII ,1 I XII ,3 I XII ,7 I XII ,8 I XII ,7 I XII ,3 U K U P N O: ,0 Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine

79 II Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima U god. u Bosni i Hercegovini registrovana su strana ulaganja u iznosu od 473,0 mil. KM što čini 6,3% ukupnih stranih ulaganja registrovanih od maja do god. i manja su za 18,1% (104,7 mil. KM) u odnosu na isti period prethodne godine. Tabela 4. Najznačajnija ulaganja u god. Država Iznos u mil. KM % Turska 185,7 31,0 Austrija 90,2 15,1 Hrvatska 74,4 12,4 Srbija 62,3 10,4 Slovenija 60,0 10,0 Italija 19,1 3,2 Poljska 16,0 2,7 Kipar 15,7 2,6 Crna Gora 11,8 2,0 Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine Rezultati kasnog početka opštih privrednih reformi i privredne modernizacije uočavaju se kroz: relativno nizak nivo stranih ulaganja koje obezbjeđuje Bosna i Hercegovina u poređenju sa drugim državama; većina novih stranih ulaganja usmjerena je na kupovinu preduzeća i imovine koji su u programu privatizacije; nedovoljno ulaganje u poslovanje usmjereno ka međunarodnom tržištu; nizak nivo izvoza i postojanje zavisnosti od međunarodne pomoći i privatnih novčanih doznaka iz inostranstva kao podrške vladinim programima, potvrđuje ukupno nizak nivo ulaganja; ograničenost institucionalnih sposobnosti i nerazvijenosti mehanizama za podršku investitora i sprovođenje njihovih planova. Države koje su modernizovale i obezbijedile administrativnu stabilnost, uspješno privlače značajna strana ulaganja koja daju doprinos povećanju izvoza. U cilju većeg obezbjeđenja priliva inostranog kapitala, potrebno je: izvršiti zakonodavne reforme; jačati institucionalne kapacitete razvijajući saradnju na svim nivoima vlasti; unaprijediti privrednu konkurentnost; predočiti široj javnosti značaj stranih ulaganja kroz jasno usmjerene markentiške aktivnosti. 65

80 66 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Zakonodavna reforma Jačanje konkurentnosti Priliv stranih ulaganja Marketiške aktivnosti Jačanje izvršnih kapaciteta Šema 3. Obezbeđenje priliva stranih ulaganja Najizraženije prepreke većeg priliva stranih direktnih ulaganja u Bosni i Hercegovini izražene su kroz: 1) Zakonodavne probleme: vlasništvo nad zemljom i uopšte vlasnička struktura; reforma i modernizacija pravosudnog sistema i zakonodavstva; jasno definisani propisi kojima se uređuje oblast građevinarstva. 2) Ograničenost institucionalnih kapaciteta za sprovođenje reformi strateškog planiranja i marketinga: potreba da se u administrativnim i regulatornim tijelima izdvoje kao prioritetna ona pitanja koja se tiču investitora; potreba da se izgrade kapaciteti za promociju ulaganja, strateško planiranje i razvoj poslovne politike; potreba da se pruži podrška privatnom sektoru i obrazovnom sistemu u sveukupnom procesu reformi; stvaranje sistema izdavanja građevinskih dozvola razvijajući načelo sve pod jednim krovom. 3) Kašnjenje procesa reformi, unapređenje konkurentnosti i otklanjanje infrastrukturnih nedostataka: potreba ubrzanja reformskih procesa i privatizacije velikih javnih preduzeća; unapređenje tehnološkog razvoja; smanjenje troškova akreditacije, kontrole kvaliteta, certifikacije i pristupa međunarodnim standardima.

81 II Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima 4) Potreba za razumijevanjem značaja stranih investicija i programa osjetljivih na potrebe investitora i razvijanje usmjerenog domaćeg programa za promociju ulaganja. Zadatak institucija zakonodavne i izvršne vlasti u Bosni i Hercegovini, uključujući i diplomatsko-konzularna predstavništva države je stvaranje preduslova za: povećanje vrijednosti novih ulaganja u proizvodne kapacitete; kvalitetna dostupnost informacija o mogućnostima investiranja u Bosnu i Hercegovinu; olakšanje i podrška investitorima u ubrzanju realizacije planiranih ulaganja u zemlji; podrška ulagačima u širenju njihovog angažmana u zemlji i maksimalno povećanje nivoa međunarodno konkurentne dodatne vrijednosti domaćih proizvoda i usluga u privredi. Vlade razvijenih država su već odavno shvatile prednosti direktnih stranih ulaganja, te svojom politikom podstiču ulaganja i traže načine da unaprijede svoje investiciono okruženje, i to kroz: doprinos privrednom razvoju kroz porast izvoza; stvaranjem novih mogućnosti zapošljavanja; pozitivnim uticajem na izmjene propisa, ljudskih resursa i unapređenje upravljanja preduzećem; razvojem infrastrukture; stvaranjem preduslova za razvoj preduzetništva; porastom fiskalnih prihoda koji će dati doprinos razvoju infrastrukture i društvene potrošnje Kako stvoriti povoljan investicioni ambijent? Postoje pozitivni i ohrabrujući znaci da Bosna i Hercegovina može iskoristiti razvojni potencijal u narednih deset godina, i da može ostvariti snažan privredni rast koji će dati doprinos unapređenju standarda života svih građana, istovremeno pretvarajući domaću ekonomiju u konkurentnu i funkcionalnu tržišnu ekonomiju. Ključne prednosti, kako ih vide mnogi potencijalni investitori po osnovu komparativnih analiza su: konkurentna radna snaga (niska cijena rada); veliki broj naučnih i visokoškolskih ustanova; dobar geostrateški položaj u Jugoistočnoj Evropi;

82 68 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom iskustvo u inženjersko-proizvodnim poslovima; raspoloživost prirodnih resursa; kontinuirano unapređenje investicione klime. Osnovne slabosti privrede rezultat su četverogodišnjeg građanskog rata na prostoru Bosne i Hercegovine tokom devedesetih godina XX vijeka. Period rata i izolacije od svjetskog tržišta produkovao je, da su danas mnogi privredni kapaciteti uništeni i devastirani, a tehnologija zastarjela. Kao posljedica toga, u ratnom ali i postratnom periodu Bosnu i Hercegovinu je napustio veliki broj obučenih i kvalifikovanih radnika, posebno onih koji su se bavili istraživačko-razvojnim poslovima. Iako je, u proteklih nekoliko godina učinjen značajan napredak na unapređenju poslovne klime, Bosna i Hercegovina se i dalje suočava sa: značajnim trgovinskim deficitom; izrazito niskom stopom zaposlenosti; nedostatkom konkurentske sposobnosti; nedovoljnim finansijskim izdvajanjima za podsticanje naučnoistraživačkih aktivnosti; lošom slikom (imidžom) u inostranstvu. Doprinos takvom stanju daje negativna slika političke nestabilnosti i nepostojanja usmjerenog marketinškog i investiciono-promotivnog programa. U narednom periodu, potrebno je da se obrati više pažnje na priliv stranih direktnih ulaganja koja sa sobom mogu donijeti svjetski poznatu robnu marku. To će dati doprinos novom zapošljavanju i razvoju novih tehnologija. Potrebno je precizno utvrditi kriterijume u skladu sa kojima će određena investicija steći status ulaganja od posebnog interesa. Osnovni kriterijumi su: Svjetski poznata marka može, npr. podrazumijevati da se dato preduzeće nalazi na spisku najvećih i najuspešnijih preduzeća poput spiska Fortune 500; Značajnim ulaganjem koje će doprinijeti novom zapošljavanju, kao što su investicije od preko 5 miliona, po osnovu kojih će se zaposliti najmanje 100 novih radnika; Ulaganje u oblasti koje se smatraju visokotehnološkim oblastima. U cilju unapređenja privrednog razvoja, država može kreirati i sljedeće mjere: Besplatnu dodjelu zemljišta za ulaganja od posebnog interesa; Oslobađanje od plaćanja nadoknade za uređenje zemljišta; Obezbjeđenje infrastrukture do samog zemljišta na kome se ostvaruje ulaganje od posebnog interesa i sl.

83 III EKONOMSKA DIPLOMATIJA U MEĐUNARODNIM ODNOSIMA

84

85 EKONOMSKA DIPLOMATIJA U MEĐUNARODNIM ODNOSIMA 1. ŠTA JE DIPLOMATIJA 46 Diplomatija je svojevrsna politička aktivnost koja, ako je dobro organizovana i kreativna, može da predstavlja značajan i efikasan elemenat državne moći. Njena misija je da država ostvari svoje spoljnopolitičke ciljeve, nekada i uz upotrebu sile, propagande ili prava. Dugo vremena, diplomatija je bila poznata i prepoznata kao pregovaranje ili kako je to kardinal Rišelj rekao negociation continuelle (kontinuirano pregovaranje). Danas, diplomatija predstavlja jednu od najvažnijih institucija međunarodnog poretka. Riječ diplomatija potiče od grčke riječi diploma (δįπoω), koja doslovno znači dvostruko presavijen akt izdat od suverena 47. U naučnim i stručnim radovima posvećenim diplomatiji nailazimo na brojne pokušaje definisanja diplomatije. Diplomatija je posmatrana sa različitih aspekata i uglova. Svaka od tih definicija ima svoju teoretsku i praktičnu vrijednost. Samo uvidom u raznolikost pristupa definisanja diplomatije može se spoznati njen autentični smisao. Među najpoznatijim definicijama diplomatije je ona koju je dao Satou: Diplomatija je primjena inteligencije i takta na vođenje zvaničnih odnosa između vlada nezavisnih država. Beridž diplomatiju definiše kao vođenje međunarodnih odnosa više pregovorima nego silom, propagandom ili primjenom prava. Prema Hamiltonu i Langornu osnovni zadatak diplomatije je advokatura, odnosno jedna od viših formi ubjeđivanja. Bartson smatra da je diplomatija vezana za menadžment odnosa između država i između država i drugih aktera i da se odnosi na savjetovanje, uobličavanje i sprovođenje spoljne politike. Vujaklija diplomatiju posmatra kao formalno posredovanje u međusobnom opštenju između civilizovanih država, načela i pravila koja u tome pogledu važe. Zvanični organi koji se tim poslom bave, umešnost u javnom i tajnom vođenju pregovora između pojedinih vlada. Felthman tvrdi da je temelj diplomatije komunikacija, prenošenje misli i ideja između država i vlada, a sve više između ovih i međunarodnih 46 Prilagođeno prema: Džombić J. Ilija, Ekonomska diplomatija kao uticajni faktor globalnih procesa, Poslovna politika 3-4/2010, Beograd, god. 47 David Dašić, Savremena diplomatija, Delta press, Beograd, god., str

86 72 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom organizacija. Szillaszy diplomatiju shvata kao vještinu vođenja poslova sa primjesom umjetnosti u inostranstvu i predstavljanju interesa svoje zemlje. U stvari to je više vještina nego nauka, to je posao stvaranja i izvještavanja. 48 Pavle Karović, autor djela Diplomacija iz god. smatra da je diplomacija nauka, jer spada u međunarodno pravo u kome predstavlja jednu od najvažnijih grana. Diplomacija je isto tako i vještina, jer pretpostavlja sposobnost uređivanja, upravljanja i praćenja političkih poslova u inostranstvu, na osnovu tradicije, običaja, formalnosti, navika i posebno interesa. Primjena diplomacije i korist od nje zavisi od umješnosti i vještine onih koji diriguju diplomacijom. 2. KAUZALITET EKONOMIJE I DIPLOMATIJE U fokusu ekonomske diplomatije je pokušaj da se ukaže na međusobnu povezanost i zavisnost ekonomije i diplomatije, na ekonomsku dimenziju bilateralne i multilateralne diplomatije, na značaj koji diplomatija ima u ekonomskoj i socijalnoj sferi života, ali i na korist, pomoć i podršku koju diplomatija može da ima od ekonomije. Veća simbioza diplomatije i ekonomije zahtjev je vremena u kojem živimo, zahtjev svijeta globalizacije kojem pripadamo. Svaka zemlja ili svaka kompanija nastoji da u ekonomskoj saradnji sa drugom državom ili poslovnoj saradnji sa drugom kompanijom ostvari pozitivne rezultate, koji se u krajnjoj liniji materijalizuju u odgovarajućim deviznim prihodima. Od njihovog uspjeha na svjetskoj privrednoj sceni zavisi ostvarenje nacionalnih ciljeva na unutrašnjem planu, kao što su puna zaposlenost, ravnoteža platnog bilansa, efikasno iskorišćavanje raspoloživih nacionalnih resursa, stabilan i održiv razvoj i visok nivo kvaliteta života i životnog standarda. Ekonomska diplomatija iz dana u dan postaje osnovno sredstvo prodora na svjetsko tržište, dajući doprinos da ekonomija i biznis pruže novi pečat savremenoj diplomatiji. Ulazak države u brojne integracione procese stvara preduslov za otvaranje tržišta i povećanje sloboda kretanja roba, usluga i kapitala što omogućava stvaranje prilika za kontinuiran ekonomski rast. Uloga ekonomske diplomatije u ovakvom procesu je obezbijeđenje duha otvorenosti i saradnje, povećanje robne razmjene i pomoći zemljama u razvoju. Dosadašnja iskustva pokazuju da je uspješna i efikasna samo ona 48 Više vidjeti: Ilija J. Džombić, Ekonomska diplomatija kao faktor privrednog razvoja, Anali poslovne ekonomije god. III, broj 3 (2009), Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, Banja Luka, god., str

87 III Ekonomska diplomatija u međunarodnim odnosima 73 nacionalna privreda koja najveći dio svog ukupnog nacionalnog dohotka ostvaruje kroz različite oblike poslovne saradnje sa inostranstvom. 3. POJAM EKONOMSKE DIPLOMATIJE (NI)JE MOGUĆE DEFINISATI Ekonomsku diplomatiju nije moguće jednostavno definisati. Sam pojam ekonomska diplomatija ima više značenja i mnoštvo funkcija. Ekonomsku diplomatiju susrećemo u bilateralnom i multilateralnom obliku. Kada govorimo o ekonomskoj diplomatiji, razlikujemo državni i nedržavni oblik ekonomske diplomatije. Njena sadržina neprestano izmiče okovima definicije, jer se na površini svakodnevne žive aktivnosti na lokalnom, regionalnom, nacionalnom i globalnom nivou uvijek i iznova pojavljuju novi sadržaji i izazovi, nova ekonomska dešavanja koja traže nova teorijska objašnjenja i uopštavanja 49. Ekonomska diplomatija ima svoj jasan istorijsko-razvojni put. Nastala je na temeljima trgovinske diplomatije, što znači da je termin ekonomska diplomatija novijeg datuma. Termin ekonomska diplomatija potiče iz francuskog jezika la diplomatie economique, i kao takav ugradio se i u rusku diplomatiju pod nazivom ekonomičeskaja diplomatija. Anglosaksonsko područje najčešće koristi termine trgovinska diplomatija trade diplomacy ili komercijalna diplomatija comercial diplomacy. Područje u kojem živimo još uvijek stidljivo govori o ekonomskoj diplomatiji, a u rijetkim govorima na ovu temu ustalio se i termin ekonomska diplomatija 50. Ekonomska diplomatija predstavlja stub razvoja svjetske saradnje, mira i bezbjednosti 51. Razvoj međuzavisnosti nacionalnih ekonomija predstavlja izazov međunarodnom poslovanju i neposrednim učesnicima globalnih međunarodnih odnosa. Ubrzan razvoj svjetske privrede i globalne konkurencije zahtijeva od države pronalaženje novih oblika aktivnosti i borbe na usložnjenoj i 49 David Dašić, Savremena diplomatija, Delta press, Beograd, god., str O ovoj temi na prostoru bivše Jugoslavije prvi su počeli da govore i jedine radove da objavljuju iz Srbije: prof. dr David Đ. Dašić, prof. dr Vladimir Prvulović i prof. dr Miroslav Raičević, a sa područja Bosne i Hercegovine: doc. dr Ilija J. Džombić i nešto kasnije Mile Sadžak. 51 Džefri Garten, podsekretar za trgovinu i međunarodnu trgovinu Sjedinjenih Američkih Država, iz perioda Klintonove administracije, rekao je: Ulazimo u vrijeme kada će se spoljna politika i nacionalna bezbjednost sve više vrtjeti oko naših trgovačkih interesa i kada će ekonomska diplomatija biti ključna za rješavanje najznačajnijih pitanja našeg vremena.

88 74 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom konkurentnoj globalnoj sceni. Taj novi oblik aktivnosti i ekonomske borbe na globalnoj sceni je ekonomska diplomatija i primjena njenih mehanizama 52. Proučavajući istorijski razvoj čovječanstva, uvidjećemo da još od pećinskog doba ljudi su ratovali, stvarali udruženja zbog ratnih osvajanja, naseljavanja plodnih površina ili da bi se odbranili od drugih plemena, kasnije država. Analizirajući pojave ratova, dolazimo do zaključka da su svi veći istorijski ratovi vođeni zbog dominacije nad trgovinskim putevima, osvajanju teritorija koje su obilovale prirodnim i rudnim bogatstvom, uvođenju carinskih dadžbina ili obezbjeđenja radne snage i sl. 53. Sa teorijskog aspekta, ekonomska diplomatija se razlikuje od zemlje do zemlje. U većini slučajeva razvoj ekonomske diplomatije zavisi od nivoa prirodnog i društvenog razvoja zemlje, a sam privredni razvoj određuje mjesto i ulogu države na globalnoj privrednoj sceni. Sa pravom kažemo, da što je država manje razvijena, ekonomska diplomatija je za njih veća nepoznanica. Istražujući i proučavajući brojnu literaturu koja proučava međunarodne ekonomske odnose i razvoj svjetske privrede zaključujemo da je diplomatija postala prethodnica biznisa (čitaj profita) i da je postala značajan učesnik u postizanju poslovnih ciljeva i rezultata. S toga, sa pravom postavljamo pitanje da li je ekonomska diplomatija postala dominantna u međunarodnim odnosima?. Odgovor je potvrdan. Ekonomska diplomatija se zasniva na konceptu međunarodne poslovne saradnje i razvija se kroz proces transformacije klasične diplomatije novim izazovima i zadacima interesa aktera međunarodne scene. Ekonomska diplomatija doživljava snažan razvoj u cijelom svijetu. Globalizacija poslovanja, multinacionalne i transnacionalne korporacije mijenjaju savremeni svijet, istovremeno dajući novi pečat diplomatskoj djelatnosti. Ukoliko država želi brži i održivi razvoj, ekonomska diplomatija mora postati njeno strateško polje djelovanja 54. Evo nekih nastojanja i pokušaja bližeg prikaza suštine ekonomske diplomatije, prema dostupnim domaćim i stranim izvorima: Ekonomska diplomatija je djelatnost čiji je osnovni zadatak: zaštita, unapređenje i razvijanje ekonomske i političke pozicije države u sferi međunarodnih 52 Li Shu Yuan, bivši ambasador NR Kine u BiH: Prodor Kineskih proizvoda i usluga na svjetsko tržište zavisi od uspjeha naše ekonomske diplomatije! Posjeta Fakultetu za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka, mart god. 53 Opširnije vidjeti: Raičević Miroslav, Ekonomska diplomatija, Institut za ekonomsku diplomatiju, Beograd, str Više vidjeti: Ilija J. Džombić, Ekonomska diplomatija kao faktor privrednog razvoja, Anali poslovne ekonomije god. III, broj 3. (2009), Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, Banja Luka, god., str. 14.

89 III Ekonomska diplomatija u međunarodnim odnosima 75 odnosa koji su u procesu globalizacije i za čiju realizaciju su potrebni profesionalci sa širokim krugom znanja iz različitih oblasti 55. Prvulović ekonomsku diplomatiju definiše kao specifičan i istančan spoj diplomatije u klasičnom smislu, ekonomskih nauka i nauka menadžmenta, metoda i tehnika pregovaranja sa stranim partnerima, odnosa sa javnošću i prikupljanja ekonomskih informacija od interesa za privredu svoje zemlje ili kompanije, u cilju prodora na svjetsko tržište. Raičević ekonomsku diplomatiju definiše kao upotrebu diplomatskih mehanizama i metoda u sadejstvu sa strateškim, spoljno-ekonomskim ciljevima i instrumentima njihove operacionalizacije od strane države, u bilateralnim ili multilateralnim tokovima međunarodne ekonomske saradnje, kao i na domaćem privrednom prostoru u cilju adekvatnog podržavanja razvoja nacionalne ekonomike i obezbeđenja spoljno ekonomskih interesa, pozicioniranja i neposredne podrške matičnih preduzeća u međunarodnom poslovanju (što obuhvata postizanje političkih i drugih ciljeva u okviru spoljnopolitičke strategije konkretne države na određenim geografskim i političkim prostorima ili uopšte u svijetu). Francusko-ruska škola (Hauser, Coper, Ornatski), smatra da ekonomska diplomatija je upotreba državnih diplomatskih instrumenata (trgovinska politika, kreditno monetana politika, tehnološka politika i dr.) na bilateralnoj i multilateralnoj osnovi, radi obezbjeđenja razvoja nacionalne privrede i zaštite spoljno-ekonomskih interesa zemlje. Američko poimanje ekonomske diplomatije stavlja naglasak na diplomatizaciju biznisa, uvažavajući snagu i veličinu svojih transnacionalnih kompanija koje utiču na ekonomizaciju nacionalne diplomatije. Berridge James: Ekonomska diplomatija. (1) Diplomatija koja se bavi pitanjima ekonomske politike, uključujući rad delegacija na konferencijama pod pokroviteljstvom tijela kao što je na primjer Svjetska trgovinska organizacija. Iako se razlikuje od komercijalne diplomatije diplomatskih misija, ona isto tako uključuje dio njihovog rada koji se odnosi na praćenje i izvještavanje o ekonomskim politikama i razvoju u državi prijema i pružanje instrukcija kako uticati na njih. (2) Diplomatija koja koristi ekonomske resurse, bilo kao nagrade ili sankcije, u ostvarivanju posebnog cilja spoljne politike. To se ponekad naziva i ekonomska vještina države 56. Skylakakis: Ekonomska diplomatija podrazumijeva promociju međunarodne trgovine i investicija, unapređenje funkcionisanja tržišta, uspostavljanje 55 Džombić Ilija, Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka, god. 56 David Dašić, Savremena diplomatija, Beograd: Multidisciplinarni centar za podsticanje integracionih procesa i harmonizaciju prava: Privredni savetnik, str. 311, a prema: G. R. Berridge and A. James, A Dictionary of Diplomacy, Secodn Edition, Panglave Macmillan, str. 91.

90 76 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom međunarodno prihvatljivih standarda, zaštitu prava privatnog vlasništva, infrastrukturni razvoj i uspostavljanje poslovne klima koja bi omogućila realizaciju pomenutih ciljeva 57. Evans-Jeffrey: Izvijesno je da je promocija trgovine uvijek bila centralni dio ekonomske aktivnosti, a ne, kako se misli, izum novijeg datuma. Venecijanska diplomatska služba je bila inicijalno komercijalni poduhvat i ima mnogo dokaza da je podsticaj organizovanja stalnih diplomatskih misija bio ekonomski koliko politički ili vojni EKONOMSKI TEMELJI SAVREMENE DIPLOMATIJE Većina teoretičara slaže se da je god. bili prelomni trenutak novog shvatanja diplomatije, gdje ekonomski problemi postaju jedan od dominantnih prioriteta djelovanja diplomatske djelatnosti i fokusa svakodnevnih aktivnosti diplomata. Centar razvoja diplomatije prenosi se iz Vizantije u talijanske gradove-države: Đenovu, Firencu i Veneciju. Ovi gradovi-države su razvijali svoje političke i ekonomske aktivnosti, istovremeno preuzimajući ulogu posrednika u robnoj razmjeni između Evrope, Afrike, Bliskog i Dalekog istoka. Sve je to zahtijevalo uspostavljanje čvrstih tržišnih ugovora i osiguranje zaštite sopstvenih interesa što je bio primarni zadatak tadašnje diplomatije. Druga grupa teoretičara smatra da su tokom XIX i XX vijeka ekonomski interesi postali primat djelovanja diplomatske djelatnosti. Period XIX vijeku obilježile su: velike promjene na međunarodnoj sceni, riješeni su kolonijalni problemi, vođeno je više ratova, i evropske države jačaju svoje diplomatske i pregovaračke snage. Ipak, moramo konstatovati da učesnici dva najveća kongresa, Bečkog (1815. god.) i Pariškog (1856. god.) bavili su se pitanjima koja nisu obuhvatala ekonomske probleme, te se priklanjamo mišljenju da su mnogo ranije ekonomski problemi postali dominantni prioriteti djelovanja dipolmatske službe. U savremenom svijetu, većina problema kojima se bavi diplomatija vezana je za nacionalne ekonomske odnose i interese, te njihovu zaštitu 57 Theodore Skylakakis, The importance of economic diplomacy, The Bridge, A quarterlz review on European integration, 2007., 58 David Dašić, Savremena diplomatija, Beograd: Multidisciplinarni centar za podsticanje integracionih procesa i harmonizaciju prava: Privredni savetnik, str. 311, a prema: Graham Evans and jeffry Newnham, The Penguin Dictionary of International Relations, Penguin Books, 1998., London str. 129.

91 III Ekonomska diplomatija u međunarodnim odnosima na međunarodnoj sceni. Dovoljno je pogledati probleme savremene međunarodne politike, otplate kredita i regulisanje inostranog duga, stvaranje ekonomskih i carinskih unija, uspostavljanje carinskih sporazuma i djelovanje međunarodnih finansijskih institucija. Svjedoci smo vremena u kojem se često proizvode politički problemi koji imaju ekonomske pozadinu. Potezi kao što su: ograničenje protekcionizma ili stvaranje carinskih linija ima kao krajnji cilj potpunu političku i ekonomsku uniju. U vremenu u kojem živimo, međunarodni ugovori odnose se najčešće na definisanje i regulisanje ekonomskih problema. Zaključujemo, da budući razvoj bilateralne i multilateralne diplomatije zavisiće prije svega od prirode svjetskih ekonomskih odnosa. To je sasvim prirodan proces, zato što danas geografsku udaljenost i dislociranost ne mjerimo kilometrima, nego vremenom trajanja leta. Svi smo međusobno jedni drugima komšije, stvarajući od međunarodne scene složenu paukovu mrežu zajedničkih interesa. Bilateralne kontakte više ne uspostavljaju i ne održavaju samo države. Danas to rade i regioni i manje lokalne zajednice gradovi DA LI GLOBALIZACIJA PODSTIČE EKONOMSKU DIPLOMATIJU? Globalizacija je proces koji je u XX vijeku u velikoj mjeri uticao na nastanak savremene diplomatije. Globalizacija je jedna od najčešće korišćenih riječi kada se govori o privrednom razvoju, trgovini i međunarodnoj ekonomskoj ali i političkoj saradnji. Globalizacija je promijenila, i u velikoj mjeri zakomplikovala organizaciju međunarodnih odnosa, prije svega djelovanjem na političku i ekonomsku oblast svih učesnika međunarodne scene. Globalizacija je zavisno-složen procese koji predstavlja umreženu vezu između sve većeg broja učesnika koji žele da utiču na globalnu infrastrukturu, a uz to imaju konkretne zahtjeve vezane za resurse tržišta i domet njihovog djelovanja, te se sve više angažuje u oblasti koje tradicionalno pripadaju diplomatiji. Globalizacija nije više fenomen, niti prolazna moda, ona je naša realnost koja određuje unutrašnju politiku i međunarodne odnose svake države. Globalizacija je unijela nekoliko pojava koje u velikoj mjeri utiču na spoljnu politiku države. Te pojave su: Centralizovan sistem odlučivanja kod rješavanja svjetskih problema od strane nekoliko nadnacionalnih međunarodnih institucija; Sve manji nivo demokratije na međunarodnom nivou; Polarizacija međunarodnog društva; Povećan uticaj i značaj nevladinih organizacija, međunarodnih

92 78 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom korporacija i medija u kreiranju međunarodnih odnosa. Nema nikakve sumnje da je nevladin sektor je uticao je na izmjenu uloge i opisa zadataka savremene diplomatije. Razlog toga je, što kako vlade tako i međunarodne korporacije i nevladin sektor ukazuju na potrebu za specijalističkim znanjem i umijećem diplomatije, a sve to u cilju efikasnijeg suprotstavljanja složenom i komplikovanom svjetskom poretku, te gradnje imidža i razvoja konkurentskog položaja i promocije svojih interesa na međunarodnoj sceni. Kako je tokom vremena diplomatija bila podložna promjenama, tako je i evoluirala definicija diplomatije i profesionalnog identiteta diplomate. Mnoštvo faktora je uticalo na promjenu funkcija, uloge i metoda savremene diplomatije. Jedan od najbitnijih faktora koji je uticao na promjenu shvatanja diplomatije je razvoj tehnologije i brži protok informacija, što je uticalo na izmjenu svih oblasti društvenog života. Na izmjenu uloge i shvatanja diplomatije značajan uticaj je imao i razvoj velikih međunarodnih korporacija, koje iako posjeduju relativno mali broj fizičkih atributa (prostorni i ljudski resursi i sl.), mogu se pohvaliti sa mnogo većim ekonomskim stanjem i bogatstvom nego mnoge pojedine nacionalne ekonomije. Zajedno sa promjenom vrijednosti društvenih hijerarhija, nastupa proces transformacije nacionalnih interesa. Glavni zadatak savremene diplomatije nije više bavljenje velikom politikom nego stvaranje uslova za uspostavljanje novih poslovnih ugovora, kreiranje ambijenta za dolazak stranog investicionog kapitala, stvaranje uslova za dolazak novih tehnologija i sl. Ne treba da nas iznenadi tvrdnja da je diplomatija, koja je inače komunikacija između više subjekata, od svih oblika međunarodne saradnje najviše bila podložna uticaju tehnološke revolucija na polju komunikacija. Vestfalski mir iz god. koji se smatra stvaranjem baze međunarodnog sistema suverenih država utemeljio je novi sistem međunarodnih odnosa kao odnos u kome, sa jednu stranu države-savremene, nezavisne i ravnopravne i međunarodni zakoni sa drugu stranu garantuje ravnotežu snage. Isto tako, smatramo da događaji iz najnovije istorije su promijenili to mišljenje ukazujući na to da u međunarodnim sukobima mogu biti angažovani i učesnici koji nisu države, o čemu najbolje govori primjer napada na svjetski trgovinski centar u Njujorku, 11. septembra god. gdje su cilj napada bile Sjedinjene Američke Države i njeni saveznici, a organizator napada nije bio državni subjekat, nego neformalna teroristička organizacija međunarodnog dometa koja djeluje preko sopstvene mreže sa međunarodnim vezama.

93 III Ekonomska diplomatija u međunarodnim odnosima 5.1. Odnos globalizacije i ekonomske diplomatije 79 Tradicionalno posmatrajući, globalizacija se može tretirati kao proces razvoja svjetske ekonomske međuzavisnosti. U proteklih nekoliko decenija, nacionalne ekonomije su postale bolje povezane kroz širenje međunarodne trgovinske mreže, veće mobilnosti kapitala i znanja, posebno od strane velikih multinacionalnih korporacija. Ekonomska međuzavisnost prepoznaje se u razgranatom obliku proizvodnje, međunarodnim transakcijama robe, usluga i kapitala i tehnološkom i komunikacionom razvoju. Zemlje u razvoju više uvoze i izvoze jedne od drugih. Neke od njih, posebno one u Istočnoj Aziji i Latinskoj Americi bile su ušće velikih investicija iz razvijenih zemalja. Globalizacija stupa na scenu kada vizija jednog novog regionalnog povezivanja i saradnje među državama postaje opipljiva stvarnost. Globalizacija je kompleksan i jednodimenzionalan proces. Jednodimenzionalnost procesa globalizacije zasniva se na neoliberalnom poretku. Efekti neoliberalizma ogledaju se u pozitivnim efektima specijalizacije posla i razvoja trgovine. Globalni procesi podstiču veću podjelu rada, efikasnu alokaciju štednje i poboljšanje tehnološke opremljenosti. Potrošačima, sa jednu stranu omogućavaju da se opredeljuju između većeg broja kvalitetnih dobara i usluga, a sa druge strane stvaraju veću privrednu međuzavisnost. Veći spektar dobara i usluga na jednom mjestu stvara veću konkurenciju između samih ponuđača. U tradicionalno posmatranom i tradicionalno definisanom procesu globalizacije izvor privrednog rasta nacionalne ekonomije je veće učešće u međunarodnoj trgovini, jačanje konkurentske sposobnosti i tehnološkog razvoja. Nacionalne ekonomije predstavljaju dinamičan sistem koji se zasniva na kontinuiranom procesu strukturnih promjena. Proces globalizacije možemo shvatiti i kao proces međunarodne integracije tržišta. Snažna integracija nacionalne ekonomije u svjetsku ekonomiju doprinosi svjetskom razvoju u cjelini. Istovremeno, realnost je da se globalizacija ne raspoređuje ravnomjerno od zemlje do zemlje. Takav proces doprinosi stvaranju polarizacije između razvijenih i nerazvijenih zemalja. Suština procesa globalizacije sastoji se u porastu ekonomske i političke, ekološke i kulturne međuzavisnosti između država. Globalizacija nije ni idealan proces jer sve veća, brža i intenzivnija povezanost svijeta ne isključuje neravnomjernost, nejednakost, marginalizacije i sukobe. Globalizaciju odlikuje i stvaranje novog tipa kulture, globalne kulture, koja prerasta

94 80 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom lokalnu orijentaciju i lokalni milje, usvajajući tuđa iskustava i dostignuća. Širi horizont dešavanja i zbivanja postaje relevantan za svakodnevno iskustvo ljudi i pogleda na ista dešavanja. Savremeni svijet je svijet globalizacije privrede, politike, kulture, prava i svih ostalih sfera ljudskog stvaralaštva. Globalizaciju možemo da shvatimo kao način povezivanja ljudi, naroda i država. Sam proces globalizacije je neminovnost, koja predstavlja potrebu ljudi i naroda. Proces globalizacije nametnuo je standarde koji se poput neminovnosti sprovode na tržištu razvijenih zemalja. Uzročno-posljedična veza između realne ekonomije i finansijske i političke sfere, kao proces deregulacije i konkurencije karakteriše svjetski globalizovanu privredu, stvarajući uslove da se postojeći standardi učvrste i postanu model ponašanja za zemlje u razvoju, što govori u prilog tvrdnji da je na sceni centralizovan sistem rješavanja svjetskih problema. Razvijene zemlje su okupljene oko ekonomskih, vojnih i političkih ciljeva. U takvoj konstelaciji snaga za njih zemlje u razvoju postaju strateški interesantne. Ekonomsko osvajanje manje razvijenih zemalja implicira prihvatanje standarda koji vladaju na tržištima razvijenih zemalja. Neprihvatanje i ne uvažavanje modela koje sa sobom nose razvijene zemlje, znači izolaciju od svjetskih ekonomskih trendova i gubljenje mogućnosti za uspješnu ekonomsko-političku i socijalno-kulturološku integraciju sa ostatkom svijeta. Prema načinu i obimu djelovanja i posljedicama koje proizilaze iz takvih aktivnosti, globalizacija prožima cjelokupnu svjetsku privredu. Za međunarodne svjetske institucije kao što su Međunarodni monetarni fond, Svjetska trgovinska organizacija, Svjetska banka, ali i za mnoge ekonomske teoretičare i analitičare, globalizacija je katalizator i pokretač privrednog razvoja i bogatstva. Razvoj procesa globalizacije ubrzala je i deregulacija, liberalizacija i razvoj informaciono-komunikacionih tehnologija. Globalizacija stvara novu paradigmu poslovanja koja postaje osnova svjetskog privrednog sistema, istovremeno stvarajući novu poslovnu filozofiju na međunarodnom, regionalnom ili mikro planu. Produkt globalizacije je mehanizam globalne konkurencije. Oblik globalne konkurencije zavisi od sinergije finansijskih, tehnoloških i komercijalnih sposobnosti koje nisu usmjerene samo na jednu državu, regiju ili kontinent. U takvoj sinergiji stvara se trougao međuzavisnosti i međusobne povezanosti različitih nivoa globalizacije. Globalizacija se u različitim geografskim sredinama različito shvata i osjeća. Jedni je smatraju kao faktor ubrzanog ekonomskog rasta u svjetskim razmjerama koji će dati doprinos povećanju životnog standarda, razvijati

95 III Ekonomska diplomatija u međunarodnim odnosima inovativne tehnološke vještine i pružiti nove ekonomske šanse za sve učesnike trgovinske scene. Takav proces doprinosi ubrzanju homogenizacije i unifikacije svijeta. Sa drugu stranu, u pojedinim dijelovima svijeta, globalizacija se doživljava kao prijetnja nacionalnom interesu, koji nameću spoljne sile Globalizacija: Da ili ne Globalizacija je proces u kojem se ekonomije svijeta sve više integrišu stvarajući globalnu ekonomiju. Takav proces sa sobom nosi niz prednosti i mogućnosti, ali istovremeno prednosti i mogućnosti prate i određeni nedostaci i rizici, posebno za manje razvijene i siromašne zemlje i njihovo stanovništvo. Prednosti ovog procesa su: Mogućnosti za zemlje u razvoju za brži, efikasniji i širi ekonomski razvoj; Izjednačavanje uslova regulisanja inostranih i domaćih ulaganja; Standardizacija proizvodnje i pružanja usluga; Slobodan i nesmetan protok roba, usluga, kapitala i ljudi; Povećan nivo ulaganja u infrastrukturni razvoj; Društveni, naučno-tehnološki i kulturni razvoj; Brža difuzija novih produktivnih ideja. Nedostaci procesa globalizacije su: Povećanje stepena zavisnosti manje razvijenih zemalja od razvijenih zemalja i njihovih ekonomija; Gubljenje ekonomskog i političkog suvereniteta; Značajan uticaj multinacionalnih kompanija u kreiranju i definisanju pravaca nacionalnog ekonomskog razvoja; Smanjenje obima investicionog kapitala u zemlje u razvoju; Prijetnja kulturnom identitetu i nezavisnosti; Osjećaj manje vrijednosti, zavisnosti i podređenosti ekonomski jačim i snažnijim; Izloženost ekonomskim i političkim sankcijama za neposlušne zemlje od strane ekonomskih moćnika koji kreiraju svjetsku ekonomsku i političku scenu. Opravdana i razumljiva zabrinutost zbog globalizacije zasnovana je na činjenici da su prethodni veliki talasi globalizacije bili krajnje nejednaki u svojim efektima. Najgore pogođena područja, kao što je Afrika i dalje pate

96 82 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom od negativnih posljedica. Argumenat da će doći do širenja opšte dobrobiti od barem nekog oblika globalizacije danas se mora zasnivati na onome šta je drugačije kod ovog sadašnjeg talasa. Nije dovoljno reći da su prethodni talasi bili uvezani sa osvajačkim pohodima i kolonijalnim pokoravanjima. Kritičari bi mogli, a i govore da je današnja globalizacija samo na izgled drugačija. Tvrdnja da su stvari sada drugačije mora izdržati ili pasti pod dokazima da sada postoje efikasna pravila igre za međunarodnu trgovinu, investicije, finansije i pomoć siromašnima ili ako već ne, da se ova pravila stalno, uvjerljivo i nepovratno uvode EKONOMSKA DIPLOMATIJA KAO KATALIZATOR GLOBALNIH PROCESA Globalizacija je proces koji postepeno pretvara svijet u jedinstven prostor. Posljedica takvog procesa je suzbijanje uticaja države na aktivnosti izvozno orijentisanih privrednih subjekata. Oblici državnog uticaja na izvozne aktivnosti se mijenjaju. Smanjenje uticaja državne administracije posebno je uočljivo kod velikih izvoznih transnacionalnih kompanija. Razvijene transnacionalne i multinacionalne kompanije u znatnoj mjeri utiču na spoljnu politiku jedne države stavljajući je u službu ostvarenja sopstvenih interesa. Stvaranje međuzavisnosti nacionalnih ekonomija ukida granice između domaćeg i međunarodnog tržišta, dajući nove odlike i dimenzije ekonomskoj diplomatiji. Nacionalno postaje globalno. Karakteristike novog oblika ekonomske diplomatije su: Povećanje broja učesnika na svetskoj trgovinskoj sceni; Izražen i naglašen multikulturizam; Višedimenzionalnost ekonomske diplomatije; Međusobna povezanost svih aktivnosti kojima se bavi ekonomska diplomatija. Angloamerički istraživači posebno naglašavaju kvalitativne promjene proistekle pojavom novih učesnika. Ističu njihove interese i ulogu u ekonomskoj diplomatiji. Naglašavaju višeslojnost ekonomske diplomatije i njihove kombinacije u funkciji stvaranja ekonomskih interesa na nacionalnom i internacionalnom planu. Razvojem međunarodne privredne i trgovinske saradnje usložnjena je struktura i povećan broj nosilaca ekonomskodiplomatske prakse. Strukturna usložnjenost utvrđuje ekonomsko- 59 Više vidjeti: Michael P. Todaro, Stephen C. Smith, Ekonomski razvoj, Šahinpašić, Sarajevo, str

97 III Ekonomska diplomatija u međunarodnim odnosima geografske ciljeve i aktivnosti koje se postavljaju pred ekonomsku diplomatiju. Ekonomska diplomatija postaje sredstvo pomoću kojeg se realizuje postavljeni i unaprijed utvrđeni ekonomsko-politički cilj. Za uspjeh ekonomske diplomatije potrebno je postojanje internog i eksternog koncepta djelovanja. U okviru oba koncepta potrebno je definisati mikroekonomske i makroekonomske zadatke i ciljeve. Primarni zadatak ekonomske diplomatije je zaštita i promocija nacionalnih ekonomskih interesa. Zaštita i promocija nacionalnih ekonomskih interesa može se uspješno realizovati samo ako postoji usklađenost između strategije za obezbjeđenje nacionalne ekonomske bezbijednosti, strategije spoljno-trgovinskih odnosa i trgovinske politike 60. Prioritetni zadatak državnih organa zemalja u razvoju i nerazvijenih zemalja postaje obezbjeđenje stabilnih tržišnih uslova za ulazak inostranog kapitala na domaće tržište. Zadatak državne administracije je stvaranje stimulativnog poslovnog ambijenta i povoljnih uslova za poslovanje svojih preduzeća u inostranstvu. Proučavajući ekonomsku diplomatiju nameće se potreba sagledavanja njene uloge u razvoju i promociji ekonomije jedne države. Potrebno je uspostaviti odnos: nacionalna privreda državna administracija ekonomska diplomatija. Primarni zadatak državne administracije je da uspostavi most između privrednih subjekata svoje države sa ekonomskom diplomatijom i njenim predstavnicima koji predstavljaju svoju državu u inostranstvu. Uspostavljanje saradnje sa predstavnicima ekonomske diplomatije ne podrazumijeva samo uspostavljanje saradnje sa predstavnicima svoje zemlje u inostranstvu. Potrebno je uspostaviti saradnju i sa predstavnicima drugih država koji se nalaze u našoj zemlji. Cilj ekonomske diplomatije je objedinjenje internog i eksternog mehanizma djelovanja ekonomske diplomatije na promociji i zaštiti nacionalnih ekonomskih interesa. Eksterni ili spoljni mehanizam djelovanja ekonomske diplomatije su diplomatsko-konzularna predstavništva akreditovana u inostranstvu, predstavništva spoljno-trgovinskih komora i predstavništva domaćih kompanija koja posluju u inostranstvu. Interni ili unutrašnji mehanizam delovanja ekonomske diplomatije obuhvata organizacionu strukturu, kreiranje, realizovanje i upravljanje ekonomsko-diplomatskim aktivnostima, uspostavljanje saradnje sa trgovinskim komorama, lokalnim zajednicama, udruženjima i asocijacijama poslodavaca i pojedinačnim mikroekonomskim subjektima. U uslovima u kojima živimo djelatnost preduzeća zasniva se na saradnji sa domaćim i inostranim partnerima i na saradnji koja mijenja shvatanje Džombić Ilija, Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka, god., str. 206.

98 84 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom nacionalnih granica. Privredna struktura i trgovinska pravila su usložnjena. Pred njima se nalazi izazov u obliku očuvanja stečenih tržišnih pozicija i unapređenja njihovog eksporta. Zbog toga, ciljevi ekonomske diplomatije moraju biti usaglašeni sa ciljevima samostalnih mikroekonomskih subjekata, koje je moguće postići kreiranjem dugoročne strategije razvoja nacionalne privrede. Naravno, ekonomska diplomatija ne smije da prati samo preduzeća i njihovu poslovnu politiku, ona pred sobom mora da ima i makroekonomske ciljeve države u okviru kojih su i ciljevi domaćih preduzeća. Ekonomska diplomatija i ekonomske diplomate ne treba da kreiraju ili nameću poslovnu politiku samostalnim preduzećima, jer sama preduzeća najbolje poznaju svoje slabosti i prednosti. Zadatak ekonomske diplomatije je da pomogne preduzećima da što uspješnije iskoriste svoje prednosti i što jednostavnije prepoznaju i eliminišu svoje slabosti. U tom kontekstu, ekonomska diplomatija se nameće kao katalizator globalnih procesa koji inicira, afirmiše i ubrzava uspješnost njihove implementacije u svim zemljama svijeta, a posebno u zemljama tranzicije.

99 IV MJESTO BH-a EKONOMIJE NA MEĐUNARODNOJ SCENI

100

101 MJESTO BH-a EKONOMIJE NA MEĐUNARODNOJ SCENI 1. OSNOVNE BH-a KARAKTERISTIKE Primarni cilj spoljne politike Bosne i Hercegovine je punopravno članstvo u Evropskoj uniji. Članstvo u Evropskoj uniji jedan je od rijetkih ciljeva za koji postoji opšti konsenzus javnih i društvenih subjekata unutar Bosne i Hercegovine. Cilj nije dovoljan sam sebi. On iziskuje ogromne napore kako bi se uspješno realizovao. Ogroman dio tih napora odnosi se i na unapređenje domaće ekonomije. Realnost domaće ekonomije govori da uveliko zaostajemo kako za vodećim ekonomskim silama, tako i za najbližim susjedima. Bosna i Hercegovina je devedesetih godina XX vijeka pretrpjela strahovita ratna razaranja koja su bila posljedica građanskog rata. Pozicija Bosne i Hercegovine na međunarodnoj sceni, zahvaljujući dejstvima građanskog rata pomjerena je za nekoliko decenija unazad. U prilog takvoj tvrdnje govori činjenica da je današnji bruto-društveni proizvod (GDP) per capito u visini od oko 60% predratnog perioda. Prema poslednjoj listi konkurentnosti privrede, kreirane od strane Svetskog ekonomskog foruma za god. Bosna i Hercegovina je smeštena na 109 mjesto od 134 posmatrane države. Unapređenju poslovnog ambijenta, doprinos daje i povećanje ekonomske slobode i vladavine prava. Međutim, Bosna i Hercegovina je na svjetskoj listi ekonomskih sloboda poslovanja pozicionirana na 134 mjesto, dok je na regionalnoj evropskoj listi pozicionirana na 40 mjesto, od ukupno 43 posmatrane zemlje. Za pokretanje biznisa u Bosni i Hercegovini potrebno je 60 dana, a svjetski prosjek potrebnog vremena za pokretanje biznisa je 38 dana. Za dobijanje odobrenja za rad potrebno je čak 225 dana. Tabela 5. Spoljnotrgovinski indikatori Bosne i Hercegovine za period god. U 000 KM/god Izvoz Promjena izvoza u % 24,00 25,57 36,50 14,96 13,05-17,60 Uvoz Promjena uvoza u % 13,00 18,63 1,88 22,03 17,18-24,18 87

102 88 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Trgovinski bilans (izvoz uvoz) Promjena trgovinskog bilansa u % 8,00 15,37-15,83 27,90 20,25-28,79 Ukupna trgovina (izvoz + uvoz) Promjena ukupne trgovine u % 15,00 20,31 10,64 19,83 15,94-22,26 % učešće ukupne trgovine u BDP-u Pokrivenost uvoza sa izvozom u % 31,97 33,84 45,34 42,72 41,21 44,79 Izvor: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovini i Direkcija za ekonomsko planiranje Bosne i Hercegovine Ukupan obim ostvarene trgovinske razmjene u god. je 17,87 mlrd. KM, što je za 5 mlrd. KM manje u odnosu na god. Bosna i Hercegovina je u god. ostvarila uvoz u vrijednosti od 12,3 mlrd. KM, što je za 24,18% manje u odnosu na god. Vrijednost ostvarenog izvoza je 5,53 mlrd. KM, što je za 17,6% manje u odnosu na god. Posmatrajući ostale zemlje iz regiona, može se primijetiti da su sve zemlje zabilježile stopu pada vrijednosti uvoza, koja je veća od pada stope vrijednosti izvoza, osim u slučaju Makedonije. Pokrivenost uvoza sa izvozom je povećana u svim zemljama, a posebno u trgovinskoj razmjeni sa Slovenijom, gdje pokrivenost uvoza sa izvozom iznosi 94%. Kod zemalja koje ostvaruju manji nivo dohodka po glavi stanovnika, primijetno je veće učešće spoljnotrgovinske razmjene u bruto-domaćem proizvodu 61. U prvim poslijeratnim godinama, Bosna i Hercegovina bilježi izuzetno visoke stope ekonomskog rasta. Na osnovu toga, u izveštaju iz god. Londonski The Economist uvrstio je Bosnu i Hercegovinu na prvo mjesto prema kriterijumu rasta realnog BDP-a. Detaljnije analizirajući relavantne podatke o rastu bruto-domaćeg proizvoda, dolazimo do zaključka da je posljedica takvog rasta obimno ulaganje međunarodne zajednice u obnovu zemlje i niska startna pozicija koju je imala bosanskohercegovačka ekonomija u poslijeratnom periodu. Druga činjenica je, da je u periodu građanskog rata, bruto-domaći proizvod doživjeo veliki pad. Da je ovo mišljenje opravdano, potvrđuje pad ekonomskog rasta već u god. Uzročno-posljedična veza smanjenja priliva direktnih investicija u Bosnu i Hercegovinu je i smanjenje bruto-društvenog proizvoda. Rezultat pada rasta bruto-društvenog proizvoda je posljedica nepotpune iskorišće- 61 Bosna i Hercegovina, Ekonomski trendovi, godišnji izvještaj za god. Direkcija za ekonomsko planiranje Savjeta Ministara, str. 49.

103 IV Mjesto BH-a ekonomije na međunarodnoj sceni nosti kapaciteta u poslovnom sektoru. Prema istraživanju privrednog stanja Bosne i Hercegovine, koje je realizovao UNDP, iskorišćenost kapaciteta u domaćim firmama je u 60% slučajeva ispod nivoa potpune zaposlenosti 62. Posljedica nedovoljne iskorišćenosti kapaciteta je vidljiva u izuzetno visokoj stopi nezaposlenosti, koja je u god. iznosila 24,1% EKONOMSKE POSLJEDICE GRAĐANSKOG RATA U BOSNI I HERCEGOVINI Građanski rat vođen na prostoru Bosne i Hercegovine između god. i god. udaljio je bosanskohercegovačku privredu sa inostranog tržišta. Veliki broj domaćih kapaciteta izgrađen je prvenstveno da podmiri potrebe tržišnog prostora bivših jugoslovenskih republika, danas samostalnih i nezavisnih država. Utvrditi izgubljenu egzaktnu vrijednost veoma je teško. Posljedice izgubljene dobiti danas se reflektuju u visokoj stopi nezaposlenosti usljed nedostatka novih radnih mjesta i dobrim dijelom zatvorenih ili nedovoljno iskorišćenih postojećih privrednih kapaciteta, niskog životnog standarda, nedostatka kvalitetnog obrazovnog procesa, niske stope produktivnosti, itd. Odsustvo sa inostranog tržišta, direktno utiče na tehnološku zastarjelost koja se eksplicira kroz broj godina zaostajanja u odnosu na konkurentsko okruženje. Posljedice tehnološkog zaostajanja stvorile su uslove da je jedan dio djelatnosti prestao da postoji, a ostatak djelatnosti još uvek nastoji da uhvati korak za razvijenim svijetom uz ogromnu dokapitalizaciju. Udaljavanje sa inostranog tržišta i tehnološko zaostajanje najdublji trag ostavilo je na informatički razvoj i razvoj informacionih sistema. Jaz u informatičkom razvoju u odnosu na druge zemlje, posljedica je niske stope obrazovanosti stanovništva. Posljedica informatičkog zaostajanja za razvijenim svijetom je naučno zaostajanje i tzv. odliv mozgova. Posmatrano dugoročno, naučno zaostajanje imaće najveće posljedice u bližoj budućnosti i reflektovaće se u ekonomskoj sferi poslovanja. Razvoj nauke temelj je informatičkog i tehnološkog razvoja. 62 Izvor: UNDP, Godišnji izvještaj za godinu, Sarajevo, godina, str. 25.

104 90 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom 3. MAKROEKONOMSKA ANALIZA Osnovni prioriteti ekonomske politike Bosne i Hercegovine od god. usmjereni su na regionalnu spoljnotrgovinsku razmjenu. Cilj spoljnotrgovinske razmjene je veća iskorišćenosti raspoloživih proizvodnih kapaciteta, brži privredni razvoj koji će stvoriti preduslove za smanjenje stope nezaposlenosti. Počevši od god. Bosna i Hercegovina je potpisala sedam bilateralnih ugovora o slobodnoj trgovini Free Trade Agreement (Albanija, Hrvatska, Moldavija, Makedonija, Srbija, Crna Gora, UNMIK ispred Kosova). Potpisani ugovori sa zemljama u regionu, mjereno dosadašnjim učincima imali su pozitivne efekte, ali nisu dali očekivane rezultate. Danas, Bosna i Hercegovina je potpisnica Sporazuma o slobodnoj trgovini u javnosti poznatijeg kao Centralno-evropska zona slobodne trgovine (Central European Free Trade Agreement) CEFTA. Nepripremljenost bosanskohercegovačke privrede, ratna razaranja, nerazvijena infrastruktura, niska stopa konkurentske sposobnosti privrede, zastarjela tehnologija i nedovoljno prisustvo na inostranom tržištu bitno su smanjili mogućnost primjene prednosti iz uspostavljenih sporazuma za većinu bosanskohercegovačkih preduzeća. Rezultati pokazuju, da je uspostavljenim sporazumima otvoreno domaće tržište za proizvode zemalja potpisnica. Istovremeno, veoma mali broj bosanskohercegovačkih preduzeća uspio je plasirati svoje proizvode na inostrano tržište. Tabela 6. Glavni ekonomski pokazatelji Bosne i Hercegovine Nominalni BDP (mil. KM) Nominalna stopa rasta BDP-a u % - 12,4 13,0 13,5-0,4 Realna stopa rasta BDP-a u % - 6,1 6,2 5,7-3,09 Stanovništvo (000) BDP per capita (KM) Broj nezaposlenih (000) Prosječna neto plata (KM) CPI (indeks potrošačkih cijena) u % - 6,1% 1,5% 7,4% 0,4 Konsolidirani budžet BiH (u % BDP-a) Prihodi u % 41,6 44,6 45,2 28,2 27,4 Rashodi u % 39,2 41,7 43,9 26,6 27,8 Saldo u % 2,4 2,9 1,3 1,6-0,4 Spoljni javni dug u % 25,3 21,1 17,8 16,7 21,0 Novac i krediti (u % BDP-a) Novac u širem smislu u % 47,1 52,3 56,3 51,7 52,8 Kreditiranje privatnog sektora u % 20,9 23,4 27,1 27,8 26,1

105 IV Mjesto BH-a ekonomije na međunarodnoj sceni 91 Platni bilans Saldo tekućeg računa u mil. KM , ,9 U % BDP-a -17,1-7,8-12,6-16,1-5,6 Trgovinski bilans Izvoz roba i usluga (u mil. KM) Stopa rasta u % 20,4 26,3 13,2 13,9-15,9 Uvoz roba i usluga (u mil. KM) Stopa rasta u % 11,8 1,6 18,0 16,7-24,0 Bilans roba i usluga (u % BDP-a) -40,2-29,2-32,0-33,6-22,8 Bruto-devizne rezerve U milionima KM 4.224, , , , ,1 U mjesecima uvoza roba i usluga u % 3,0 5,0 5,5 4,3 5,6 Servisiranje spoljnog javnog duga U milionima KM , U % izvoza roba i usluga 4,2 3,8 3,0 2,2 3,0 Izvor: Direkcija za ekonomsko planiranje Savjeta ministara Bosne i Hercegovine Svjetska recesija koja je bila karakteristika god. imala je svoj odraz i na bosanskohercegovačku ekonomiju, koja ima izrazito visok stepen otvorenosti. Bosanskohercegovačka ekonomija je zabilježila negativan realni rast u iznosu od 3,1%. Negativan realni rast bruto-domaćeg proizvoda, posljedica je pada proizvodnih, ali i uslužnih djelatnosti. Opšti pad ekonomskih aktivnosti praćen je smanjenjem broja zaposlenih i padom potrošačkih cijena. Svjetska ekonomija je krajem god. počela da bilježi pozitivne trendove. Međutim, to nije bitno uticalo na stanje bosanskohercegovačke ekonomije, jer su se posljedice ekonomske krize u Bosni i Hercegovini počele osjećati sa zakašnjenjem od nekoliko mjeseci, ali očekivati je i da će ekonomski oporavak doći sa dužim vremenskim zakašnjenjem u odnosu na razvijene zemlje. 4. BRUTO DRUŠTVENI PROIZVOD U postratnom periodu, sve do god. bruto-društveni proizvod bilježi kontinuiran trend rasta. Stopa rasta bila je slična stopama rasta zemalja u tranziciji. Ipak, poslije višegodišnjeg rasta, domaći bruto-društveni proizvod je u god. zabilježio pad koji je posljedica globalne finansijske krize. U krizni period, domaća ekonomija je ušla sa izraženim fiskalnim deficitom. Kod uporedne analize domaće stope rasta bruto-društvenog proizvoda sa stopama rasta zemalja u tranziciji, moramo imati u vidu izrazito nisku startnu poziciju Bosne i Hercegovine, prouzrokovanu građanskim ratom.

106 92 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Procenjeni bruto-društveni proizvod izražen u tekućim cijenama u god. iznosio je oko 24,6 mlrd. KM 63. Procijenjena stopa rasta pada brutodruštvenog proizvoda, uzimajući u obzir da se ukupni deflator nije mijenjao iznosi 3%. Ako bosanskohercegovačku privrednu aktivnost poredimo sa rastućim tržištima u Evropi, uvidjećemo da je zabilježila relativno blagi pad. Prvi znakovi ekonomske recesije uočeni su u poslednjem kvartalu god., a efekti su već bili vidljivo izraženi u prvoj polovini god. Znakovi ekonomske krize su se uočili kroz smanjenje kapitalnih priliva i smanjenje izvoza. Takvo stanje uticalo je na povećanje nezaposlenosti i smanjenje lične potrošnje. Ako posmatramo proizvodne aktivnosti, one su smanjene zbog opadanja aktivnosti u prerađivačkoj industriji i građevinskom sektoru. Smanjenje aktivnosti u ovim sektorima uticalo je i na smanjenje aktivnosti u finansijskom posredovanju i trgovini. 5. INDUSTRIJSKA PROIZVODNJA Industrijska proizvodnja u Bosni i Hercegovini je određena brojnim faktorima unutrašnje i vanjske prirode. Promjene u domaćoj tražnji najviše se odražavaju kroz električnu energiju i rudarstvo. Dešavanja na inostranim (izvoznim) tržištima imaju primarnu ulogu i potpuno određuju kretanja industrijske proizvodnje. Ovo se posebno odnosi na veći dio izvozno orijentisane prerađivačke industrije u Bosni i Hercegovini koja u velikoj mjeri zavisi od stanja na inostranim tržištima. Posmatrajući objedinjene ekonomske pokazatelje za Bosnu i Hercegovinu, uočavamo da je obim industrijske proizvodnje u god. zabilježio pad za 3,3% u odnosu na prethodnu godinu. Proizvodnja u rudarstvu je pala za 2,8%, prerađivačkoj industriji za 4,6%, dok je proizvodnja i snabdijevanje električnom energijom, gasom i vodom porasla za neznatnih 0,1%. Posmatrajući entitete, vidljivo je da su u dva entiteta zabilježeni različiti trendovi. Ukupna industrijska proizvodnja u Republici Srpskoj ima tendenciju rasta, dok je u Federaciji Bosne i Hercegovine naglašen pad 64. Uprkos činjenici da je bosanskohercegovačka industrija u god. ostvarila negativnu stopu rasta u poređenju sa prethodnom godinom, podaci iz posljednjeg kvartala god. ukazuju da je trend slabljenja zaustavljen, i da je u narednom periodu moguće očekivati stabilizaciju industrijske proizvodnje. 63 Godišnji izvješta Centralne banke Bosne i Hercegovine za god. 64 Prema Godišnjem izvještaju Centralne banke za god.

107 IV Mjesto BH-a ekonomije na međunarodnoj sceni 93 Analizirajući Godišnji izvještaj Centralne banke Bosne i Hercegovine za god. navedeno je, da u okviru prerađivačke industrije samo u četiri od četrnaest područja je ostvaren rast obima proizvodnje. Posmatrajući po klasifikaciji proizvoda, najveći pad proizvodnje je zabilježen u kategoriji kapitalnih proizvoda (18%), što je posljedica nedostatka investicija. Intermedijarni proizvodi i trajni proizvodi za široku potrošnju bilježe pad proizvodnje u odnosu na proteklu godinu od 11%. Sa druge strane, kod proizvodnje netrajnih proizvoda za široku potrošnju i energiju koja ima najveći udio u industrijskoj proizvodnji zabilježen je rast od 5,8% u odnosu na prethodnu godinu. Najzaslužniji privredni subjekti za ovakve rezultate su preduzeća za proizvodnju električne energije i Rafinerija nafte u Brodu. 6. ZAPOSLENOST U Bosni i Hercegovini je u god. evidentirano je oko 2,6 miliona radnosposobnog stanovništva, što je u odnosu na prethodnu godinu manje za 55 hiljada. Od tog broja, oko 1,5 miliona ili 56,4% stanovnika je neaktivno 65 stanovništvo, a oko 1,1 milion ili 43,6% stanovništva je radnoaktivno. Postojeći administrativni podaci ne omogućavaju izračunavanje precizne stope nezaposlenosti, jer još uvek ne postoje podaci o ukupnom broju radno aktivnog stanovništva. Broj zaposlenih je u god. bio oko 860 hiljada. Broj nezaposlenih osoba u god. je bio oko 270 hiljada ili 24,1%, što je za 0,7% više u odnosu na god. Tabela 7. Stope aktivnosti stanovništva po entitetima BiH FBiH RS DB BiH FBiH RS DB BiH FBiH RS DB BiH FBiH RS DB Stopa aktivnosti 43,1 43,1 43,3 37,6 43,9 42,3 47,0 39,0 33,6 31,8 37,3 25,1 33,1 30,9 37,2 27,0 Stopa zaposlenosti 29,7 29,1 30,9 23,7 31,2 29,2 35,1 23,4 33,6 31,8 37,3 25,1 33,1 30,9 37,2 27,0 Stopa nezaposlenosti 31,1 32,4 28,5 37,1 29,0 31,1 25,2 40,0 23,4 25,0 20,5 31,9 24,1 25,7 21,4 29,2 Izvor: Godišnji izvještaj Centralne banke BiH za god. Najveći broj zaposlenih radi u uslužnim djelatnostima (47,35%). Zatim slijede, nepoljoprivredne djelatnosti (31,5%) i poljoprivrede djelatnosti (21,2%). 65 Osobe do navršene 15 godine života i radnosposobne osobe koje se ne izjašnjavaju niti da su zaposlene niti da su nezaposlene.

108 94 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Tabela 8. Struktura zaposlenih prema području djelatnosti u BiH (%) Djelatnost Poljoprivredna 20,5 19,8 20,5 21,2 Nepoljoprivredna 30,8 32,6 32,5 31,5 Uslužna 48,7 47,6 47,0 47,3 Ukupno Izvor: Godišnji izvještaj Centralne banke BiH za god. Prosječna plata u Bosni i Hercegovini za god. je iznosila 790 KM. U odnosu na god. prosječna plata u Bosni i Hercegovini je veća za 38 KM ili 5,1%. Prosječna plata u Republici Srpskoj za god. je iznosila 788 KM. Prosječna plata u Federaciji Bosne i Hercegovine za god. je iznosila 792 KM. Prosječna plata u Brčko Distriktu za god. je iznosila 730 KM. Najveća primanja su ostvarena u djelatnosti finansijskog poslovanja (prosječna plata KM). Najmanja primanja ostvarena su u građevinskom sektoru (prosječna plata 515 KM). Prosječna penzija u Republici Srpskoj za god. je iznosila 333 KM, u Federaciji Bosne i Hercegovine 343 KM i u Brčko Distriktu 318 KM. 7. PLATNI BILANS Između privrednih subjekata različitih nacionalnih privreda, odvijaju se ekonomske transakacije u vidu izvoza, uvoza, zajmova i kredita. Sve te transakcije rezultuju međunarodnim plaćanjem putem novčanih doznaka i raznih drugih instrumenata plaćanja. Ukupan (sistematski) pregled svih ekonomskih transakcija između subjekata (rezidenata) jedne zemlje i subjekata (rezidenata) iz drugih zemalja, u toku poslovne godine naziva se bilans plaćanja ili platni bilans 66. Bilans plaćanja je dio sistema privrednih bilansa koji iskazuje osnovne makroekonomske varijable u nacionalnoj privredi i njihove međusobne odnose. Veličina bosanskohercegovačke ekonomije i njena otvorenost svrstavaju je u grupu malih otvorenih ekonomija. Kao takva, ona ne može uticati na svjetska ekonomska kretanja. Analizom proteklog perioda može se primijetiti da je Bosna i Hercegovina uvijek imala značajan deficit na tekućem računu. 66 Izvor: Kostadin Pušara, Međunarodne finansije, Verzal press Beograd, Beograd 2001., opi. cit. str. 25

109 IV Mjesto BH-a ekonomije na međunarodnoj sceni 95 Tabela 9. Platni bilans Bosne i Hercegovine u mil. KM I tekući račun ( ) ,1-1505, , , ,1 1. Roba , , , , ,4 Izvoz 4.028, , , , ,5 Uvoz , , , , ,9 2. Usluge 872, , , , ,9 3. Prihod 736,6 649,3 721,9 671,2 509,3 4. Tekući transfer 3.206, , , , ,0 II Kapitalni i finansijski račun (1+2) 2.640, , , , ,1 1. Kapitalni račun 443,4 457,2 433,9 393,6 347,0 2. Finansijski račun 2.197,3 787, , , , Direktne investicije 963, , , ,0 699, Portfolio investicije 4,2-0,7-1,1-11,8-37, Ostale investicije 1.974,9 902,2 264, ,1 690, Rezervna imovina -745, , ,8 402,8 82,4 III Neto greške i propusti 292,4 260,5-117,1-173,0 26,0 Izvor: Godišnji izvještaj Centralne banke Bosne i Hercegovine za god. Deficit tekućeg računa u god. iznosi 1,81 mlrd. KM ili 7,5% brutodruštvenog proizvoda. Trgovinski deficit za god. je bio 6,66 mlrd. KM. Posmatrano u odnosu na god. trgovinski deficit je smanjen za 2,27 mlrd. KM (29,4%). Smanjenje trgovinskog deficita u god. u odnosu na god. je posljedica smanjenja uvoza. Deficit tekućeg računa u Bosni i Hercegovini u god. posmatran u odnosu na prethodnu godinu je poboljšan zbog smanjenog obima trgovinske razmjene i manjih vrijednosti svih platnobilansnih stavki. Upravo ovakve karakteristike platnog bilansa reflektuju usporavanje domaćeg privrednog rasta i razvoja. Trgovinski deficit u god. je bio manji za 2,77 mlrd. KM (29,4%) posmatrano u odnosu na god. Smanjenje trgovinskog deficita je posljedica smanjenja vrijednosti domaćeg uvoza. Tabela 10. Struktura trgovinskog deficita po grupama proizvoda za god. u % R. br. Struktura deficita po grupama proizvoda za period januar-decembar Mineralna goriva, nafta 21,5 18,6 21,0 16,6 2. Mašine, aparati i mehanički uređaji 10,4 11,9 10,7 9,8 3. Vozila, osim šinskih vozila 10,6 11,6 11,4 9,8

110 96 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom 4. Električni strojevi 8,4 8,0 8,3 8,1 5. Plastične mase 5,3 5,2 5,2 6,1 6. Farmaceutski proizvodi 3,9 3,6 3,5 5,3 7. Piće, alkoholi i sirće 4,1 3,6 3,2 4,2 8. Razni prehrambeni proizvodi 2,4 2,1 1,6 2,6 9. Žitarice 2,4 2,8 2,5 2,1 10. Duhan i prerađene zamjene duhana 2,0 1,7 1,5 1,8 11. Eterična ulja, parfemi i kozmetički proizvodi 1,8 2,0 2,3 1,8 Izvor: Godišnji izvještaj Centralne banke Bosne i Hercegovine za god. Rezultat poboljšanja spoljnotrgovinske razmjene u god. nije rezultat uvećanja obima i vrijednosti domaćeg izvoza. Naprotiv, ovo je rezultat smanjenja vrijednosti domaćeg uvoza. Vrijednost ostvarenog izvoza u god. je 5,5 mlrd. KM, a uvoza 12,4 mlrd. KM. Poredeći ove podatke sa god. za rezultat imamo smanjenje izvoza za 17,6%, ali istovremeno imamo i smanjenje uvoza za 24,2%. Pokrivenost uvoza sa izvozom u god. iznosi 44,8%, što je povećanje za 3,6% posmatrano u odnosu na god. (41,2%). Tabela 11. Zastupljenost uvoza/izvoza Bosne i Hercegovine u % Izvoz Uvoz EU 27 54,7 59,7 57,3 55,2 54,2 53,9 53,0 47,8 48,0 49,15 Italija 13,1 13,8 13,1 12,6 12,7 9,0 9,0 9,0 9,3 10,1 Njemačka 11,3 12,9 12,8 13,6 14,7 14,4 12,4 12,5 11,8 11,3 Slovenija 9,7 12,2 10,9 9,2 8,4 7,0 7,6 6,4 5,9 6,1 JIE* 37,2 32,9 35,8 37,1 38,1 27,9 28,0 29,1 28,9 26,8 Hrvatska 20,5 18,7 18,4 17,2 17,1 16,9 17,1 17,6 17,1 15,0 Srbija** 15,5 13,2 11,7 14,0 13,4 10,2 9,8 9,4 10,6 10,4 Ostale zemlje 8,1 7,4 6,9 7,7 7,7 18,2 19,0 23,1 23,1 24,1 *Jugoistočna Evropa (Albanija, Hrvatska, BJR Makedonija, Srbija, Crna Gora) ** od god. podaci se odnose samo na Srbiju, a u godinama prije god. uključuju podatke i za Crnu Goru i Kosovo. Izvor: Godišnji izvještaj Centralne banke Bosne i Hercegovine za god. 8. SPOLJNOTRGOVINSKA RAZMJENA Posmatrajući geografsku zastupljenost, spoljna trgovina Bosne i Hercegovine je skoncentrisana uglavnom na evropske zemlje, a posebno zemlje iz okruženja, što se vidi iz prethodne tabele.

111 IV Mjesto BH-a ekonomije na međunarodnoj sceni Tabela 12. Spoljnotrgovinska razmena Bosne i Hercegovine god. U 000 KM/god Izvoz Uvoz Trgovinski bilans (izvoz uvoz) Pokrivenost uvoza sa izvozom u % 31,97 33,84 45,34 42,72 41,21 44,79 Izvor: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine Spoljni dug Bosne i Hercegovine u god. je iznosio 5,1 mlrd. KM, što je uvećanje za 22,6% u odnosu na kraj god. Poredeći spoljni dug sa bruto-domaćim proizvodom u istom periodu (22,1%), primjećujemo da za 5% više u odnosu na posmatranu god. Razloge povećanja spoljnog duga možemo tražiti u aktiviranju opcionog duga prema londonskom klubu u decembru god. (436,5 mil. KM) i novog zaduženja kod Međunarodnog monetarnog fonda (388,7 mil. KM). U strukturi spoljnog duga Bosne i Hercegovine, Međunarodna asocijacija za razvoj učestvuje sa 28,4%, Pariski klub sa 15,9%, Londonski klub sa 15,9% i Međunarodna banka za obnovu i razvoj sa 10,5%. Tabela 13. Robna razmjena Bosne i Hercegovine po zemljama za god. u mil. KM R. br. DRŽAVA UVOZ % u ukupnom uvozu IZVOZ % u ukupnom izvozu Obim 97 % u ukupnom obimu 1. Hrvatska 1.853,56 15,01 944,14 17, ,70 15,65 2. Njemačka 1.395,30 11,30 813,39 14, ,69 12,35 4. Srbija 1.282,38 10,38 741,44 13, ,82 11,32 3. Italija 1.241,97 10,06 702,35 12, ,32 10,87 5. Rusija 864,86 7,00 25,65 0,46 890,51 4,98 6. Slovenija 758,85 6,15 463,12 8, ,97 6,83 7. Kina 557,10 4,51 4,13 0,07 561,23 3,14 8. Austrija 454,42 3,68 325,37 5,88 779,79 4,36 9. Mađarska 401,21 3,25 91,73 1,66 492,94 2, Turska 366,82 2,97 51,85 0,94 418,67 2,34 Ukupno (1-10) 9.176,47 74, ,17 75, ,64 74,61 Ostale 11. zemlje 3.172,00 25, ,21 24, ,21 25,39 UKUPNO ,47 100, ,38 100, ,85 100,00 Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine

112 98 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Iz prethodne tabele je vidljivo da, Bosna i Hercegovina oko 75% ukupne trgovinske razmjene realizuje sa 10 zemalja. Prema podacima za god. deset zemalja 67 u bosanskohercegovačkom uvozu učestvuje sa 74,31%. Istovremeno, u iste zemlje, u istom periodu je realizovano 74,61% ukupnog izvoza. Visok procenat bosanskohercegovačkog izvoza u navedene zemlje govori o posebnoj važnosti ovih tržišta za proizvode iz Bosne i Hercegovine. Od navedenih deset zemalja, pet zemalja su dio Evropske unije i one učestvuju u izvozu sa 43,32%, a u uvozu sa 34,44%. U god. najviše se uvozilo iz Hrvatske (15,01%), Njemačke (11,30%), Srbije (10,38%) i Italije (10,06%). Istovremeno, najveće učešće u izvozu ima Hrvatska (17,07%), Njemačka (14,71%), Srbija (13,41%) i Italija (12,70%). Svaka od navedenih zemalja ima veće učešće u ukupnom izvozu u odnosu na ukupan uvoz. Tabela 14. Struktura izvoza iz Bosne i Hercegovine za godinu po glavama Carinske tarife u mil. KM R. br. Glava CT Opis Izvoz Izvoz Rast/Pad u % 1 27 Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije; bitumenske tvari; mineralni voskovi 756,28 660,47 14, Namještaj; nosači madraca 525,68 515,78 1, Nuklearni reaktori, kotlovi, mašine, aparati i mehanički uređaji; njihovi dijelovi 453,25 611,48-25, Drvo i proizvodi od drva; drveni ugalj 391,01 492,38-20, Aluminijum i proizvodi od aluminijuma 379,48 655,39-42, Obuća, nazuvci i slični proizvodi; dijelovi tih proizvoda 341,35 364,46-6, Proizvodi od željeza i čelika 311,33 545,79-42, Željezo i čelik 249,95 452,34-44, Odjeća i pribor za odjeću, osim pletenih i heklanih 175,67 202,86-13, Produkti hemijske industrije ili srodnih industrija 175,25 261,71-33, Električne mašine i oprema i njihovi dijelovi 165,56 182,07-9, Papir i karton 142,36 123,88 14,92 67 Hrvatska, Njemačka, Srbija, Italija, Rusija, Slovenija, Kina, Austrija, Mađarska, Turska.

113 IV Mjesto BH-a ekonomije na međunarodnoj sceni Plastične mase i proizvodi od plastičnih masa 109,98 133,06-17, Vozila, osim željezničkih ili tramvajskih vozila i njihovi dijelovi i pribor 98,08 116,46-15, Odjeća i pribor za odjeću, pleteni ili heklani 76,46 62,41 22, Mlijeko i drugi mliječni proizvodi; jaja peradi i ptičja jaja 64,88 56,53 14, Farmaceutski proizvodi 59,79 55,92 6, Proizvodi od kamena, gipsa, cementa, betona, azbesta, liskuna i sličnih materijala 55,32 44,69 23, So; sumpor; zemlja i kamen; gips, kreč i cement 52,73 60,28-12, Rudače, troske i pepeli 52,71 87,73-39,92 Ukupno (1-20) 4.637, ,69-18,44 21 Ostalo 893, ,00-12,94 Ukupan izvoz 5.530, ,69-17,60 Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine Navedene grupe proizvoda u god. imaju učešće od 83,85% u ukupnom izvozu. Iako prostor na kojem živimo raspolaže odličnim uslovima za poljoprivrednu proizvodnju, učešće poljoprivrednih proizvoda u izvozu je samo 1,17% (samo jedna grupa proizvoda: mlijeko i mliječni proizvodi). Tabela 15. Struktura BiH uvoza za godinu po glavama Carinske tarife u mil. KM R. br. Glava CT Opis Uvoz Uvoz Rast/pad u % Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije 1.886, ,22-29, Nuklearni reaktori, kotlovi, mašine, aparati i mehanički uređaji 1.122, ,39-31, Vozila, osim željezničkih ili tramvajskih vozila 765, ,00-36, Električne mašine i oprema i njihovi dijelovi 715,79 977,22-26, Plastične mase i proizvodi od plastičnih masa 522,51 627,73-16, Farmaceutski proizvodi 419,35 388,18 8, Proizvodi od željeza i čelika 341,19 600,23-43, Pića, alkoholi i sirće 314,38 328,59-4,32

114 100 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Željezo i čelik 302,31 831,67-63, Papir i karton 253,08 271,17-6, Obuća, nazuvci i slični proizvodi; dijelovi tih proizvoda 203,21 223,57-9, Razni prehrambeni proizvodi 194,75 199,57-2, Namještaj; nosači madraca 193,19 256,70-24, Eterična ulja i rezinoidi 185,64 190,53-2, Aluminijum i proizvodi od aluminijuma 184,03 226,80-18, Optički, fotografski, kinematografski i mjerni instrumenti 170,67 220,91-22, Proizvodi na osnovi žitarica, brašna, škroba ili mlijeka 152,73 157,64-3, Žitarice 149,49 240,10-37, Ostaci i otpaci od prehrambene industrije 148,37 153,30-3, Drvo i proizvodi od drva; drveni ugalj 148,37 207,59-28,53 Ukupno (1-20) 8.373, ,09-27, Ostalo 3.975, ,97-14,97 Ukupan uvoz , ,06-24,18 Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine Navedene grupe proizvoda u god. imaju učešće od 67,81% u ukupnom uvozu. Iako, prostor na kojem živimo raspolaže odličnim uslovima za poljoprivrednu proizvodnju, učešće poljoprivrednih proizvoda u uvozu je 7,77%. Tabela 16. Struktura trgovinskog deficita za godinu u mil. KM DEFICIT R. Glava OPIS UVOZ IZVOZ br. CT % u Vrijednost deficitu Poljoprivredni proizvodi 2.389,02 452, ,25 28, Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije 1.886,46 756, ,18 16, Nuklearni reaktori, kotlovi, mašine, aparati i mehanički uređaji 1.122,52 453,25-669,27 9, Vozila, osim željezničkih ili tramvajskih vozila 765,31 98,08-667,23 9, Električne mašine i oprema i njihovi dijelovi 715,79 165,56-550,23 8,07

115 IV Mjesto BH-a ekonomije na međunarodnoj sceni Plastične mase i proizvodi od plastičnih masa 522,51 109,98-412,53 6, Farmaceutski proizvodi 419,35 59,79-359,56 5, Eterična ulja i rezionoidi 185,64 16,45-169,19 2, Papir i karton 253,08 142,36-110,72 1,62 Ukupno (1-9) 8.259, , ,17 88,08 Ostali proizvodi 4.088, ,86-812,92 11,92 UKUPNO , , ,09 100,00 Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH Prethodna tabela daje pregled roba sa najvećim učešćem u trgovinskom deficitu za god. Najveće učešće u trgovinskom deficitu za posmatrani period imaju poljoprivredni proizvodi, i to sa učešćem od 28,40%. Kod industrijskih proizvoda, najveće učešće u trgovinskom deficitu imaju mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije (16,58%) Struktura robne razmjene po regionima Glavna izvozno-uvozna tržišta za Bosnu i Hercegovinu su: Tržište Evropske unije; Tržište zemalja potpisnica Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini; Tržište zemalja sa kojima je uspostavljen Ugovor o slobodnoj trgovini. Tabela 17. Robna razmjena Bosne i Hercegovine po regionima u god. u mlrd. KM Region Izvoz % u ukupnom izvozu Uvoz % u ukupnom uvozu Pokrivenost (%) Ukupan obim % u ukupnom obimu EU 2.999,96 54, ,85 49,08 49, ,81 50,68 CEFTA 2.104,41 38, ,95 26,84 63, ,36 30,31 UoST* 51,85 0,94 366,82 2,97 14,13 418,67 2,34 Ostatak svijeta 374,16 6, ,84 21,11 14, ,00 16,67 Ukupno 5.530,38 100, ,47 100,00 44, ,84 100,00 * Zemlje Ugovora o slobodnoj trgovini (Turska) Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Najveće učešće u ukupnoj robnoj razmjeni, Bosna i Hercegovina u god. ostvarila je u saradnji sa zemljama Evropske unije (50,68%) i zemljama

116 102 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom potpisnicama Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini (30,31%). Zemlje članice Evropske unije u ukupnom izvozu iz Bosne i Hercegovine učestvuju sa 54,25%, a u ukupnom uvozu u Bosnu i Hercegovinu sa 49,08%. Najveća pokrivenost uvoza sa izvozom ostvarena je u trgovinskoj saradnji sa zemljama potpisnicama Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini (63,50%). Tabela 18. Uvoz u BiH po regionima za god. u mlrd. KM Region Uvoz % učešća Uvoz % učešća Rast u % Uvoz % učešća Rast u % EU 6.639,34 47, ,76 47,98 17, ,85 49,08-22,44 CEFTA 4.041,10 29, ,55 28,93 16, ,95 26,84-29,66 UoST* 804,58 5,79 863,07 5,30 7,27 366,82 2,97-57,50 Ostatak svijeta 2.401,31 17, ,68 17,79 20, ,85 21,11-10,01 Ukupno ,33 100, ,06 100,00 17, ,47 100,00-24,18 * Zemlje Ugovora o slobodnoj trgovini (Turska) Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Podaci iz prethodne tabele govore o padu uvoza roba iz zemalja Evropske unije za 22,44% u god. u odnosu na god. Smanjenje uvoza je zabilježeno i u saradnji sa zemljama potpisnicama Centralnoevropskog sporazuma o slobodnoj trgovini. U posmatranoj god. došlo je do smanjenja uvoza za 29,66% u odnosu na god. Tabela 19. Izvoz iz BiH po regionima za god. u mlrd. KM Region Izvoz % učešća Izvoz % učešća Rast/Pad u % Izvoz % učešća Rast/Pad u % EU 3.400,77 57, ,29 55,18 8, ,96 54,25-18,99 CEFTA 2.125,59 35, ,72 37,13 17, ,41 38,05-15,54 UoST* 25,07 0,42 20,52 0,31-18,15 51,85 0,94 152,68 Ostatak svijeta 385,11 6,49 496,16 7,39 28,84 374,16 6,77-24,59 Ukupno 5.936,54 100, ,69 100,00 13, ,38 100,00-17,60 Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Podaci iz prethodne prezentovane tabele govore o padu izvoza roba u zemlje Evropske unije za 18,99% u god. u odnosu na posmatranu god. Smanjenje izvoza je zabilježeno i u saradnji sa zemljama potpisnicama

117 IV Mjesto BH-a ekonomije na međunarodnoj sceni 103 Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini. U posmatranoj god. došlo je do smanjenja izvoza za 15,54% u odnosu na god. Tabela 20. Izvoz po grupama proizvoda Region Rast/ pad Industrija *Poljoprivreda Industrija é Poljoprivreda Industrija Poljoprivreda EU ,76% 2,22% CEFTA ,13% 3,85% UoST* ,45% 227,96% Ostale zemlje ,52% 10,88% UKUPNO ,29% 6,48% * Zemlje Ugovora o slobodnoj trgovini é Klasifikacija u skladu sa WTO-om o poljoprivredi Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa 9. ANALIZA BH-a PRIVREDE U cilju boljeg sagledavanja bosanskohercegovačke privrede, gdje se ona danas nalazi, njenog privrednog ambijenta i poslovne klime, njenih mogućnosti i potencijala urađene su dvije analize: PEST analiza (engleske riječi: Political, Economic, Social and Tehnological) podrazumijeva presjek različitih (politički, ekonomski, socijalni i tehnoloških faktora) uticaja iz makrookruženja. Predstavlja efikasno sredstvo za analizu poslovnog okruženja na osnovu koje će se lakše donijeti strateške odluke, potrebne za ostvarivanje postavljenih ciljeva. SWOT analiza (snage, slabosti, šanse i prijetnje). SWOT analiza (skraćenica od engleskih reči Strenghts (snaga), Weakness (slabost), Opportunities (šansa) i Threats (pretnja)), upotrebljava se kao jedan od osnovnih aplikativnih alata za prepoznavanje konkurentskih prednosti PEST analiza Politički faktori: Unutrašnja politička stabilnost/nestabilnost na nivou Bosne i Hercegovine; Tranzicioni proces; Opredijeljenost integracionom procesu sa Evropskom unijom i

118 104 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom drugim regionalnim integracijama; Opredijeljenost za članstvom u brojnim međunarodnim ekonomskim i vojnim organizacijama (Međunarodni monetarni fond, Svjetska Banka, NATO); Ključan uticaj međunarodne zajednice na unutrašnja politička dešavanja (najčešće negativan uticaj); Smanjenje interesa od strane finansijskih donatora; Opredijeljenost za uspostavljanje jedinstvenog ekonomskog prostora. Ekonomski faktori: Izražen proces globalizacije; Prelazak finansijske u ekonomsku krizu; Monetarna stabilnost Bosne i Hercegovine; Niska stopa inflacije; Djelimično smanjenje administrativnih prepreka za pokretanje vlastitog biznisa; Visoke kamatne stope i zahtjevniji proces odobravanja kredita; Nedovoljno ulaganje stranih investitora; Niska kupovna moć potrošača; Visoka stopa nezaposlenosti; Nezavršen proces privatizacije. Socijalni faktori: Izražen migracija; Neuravnoteženost urbanog i ruralnog stanovništva i njihovog standarda; Želja mladih da napusti državu; Povećan broj socijalnih slučajeva. Tehnološke promjene: Razvoj informacionih tehnologija; Razvoj primjene interneta i elektronskog poslovanja; Reforma obrazovnog sistema; Nedovoljno poznavanje značaja implementiranja i primjene sistema kvaliteta u proizvodnom procesu ili procesu pružanja usluga (prepreka za izlazak domaćih roba na inostrano tržište); Izraženi ekološki zahtjevi; Tehnološko zaostajanje.

119 9.2. SWOT analiza IV Mjesto BH-a ekonomije na međunarodnoj sceni 105 Cilj SWOT analize privrede i privrednog ambijenta je identifikacija konkurentskih sposobnosti privrede Bosne i Hercegovine, kroz utvrđivanje najznačajnijih internih (snaga i slabosti) i eksternih (mogućnosti i prijetnje) faktora. Osnovni opis SWOT analize: Snage (Strenghts) predstavljaju faktore koji osiguravaju konkurentske prednosti, koje određeno područje čine privlačnim za rad i život; Slabosti (Weakness) su faktori ili trendovi koji predstavljaju prepreke privrednom razvoju; Mogućnosti (Opportunities) su uslovi koji omogućavaju razvoj konkurentskih prednosti; Prijetnje (Threats) su trendovi koji vode ka gubitku konkurentnosti privrede usporavajući privredni razvoj. Sučeljavanjem internih snaga i slabosti, sa eksternim mogućnostima i prijetnjama, prepoznaćemo poslovne aktivnosti koje posjeduju konkurentski potencijal. Na osnovu toga, može se definisati vizija, misija i ciljevi privrednog razvoja bosanskohercegovačke privrede i njenog poslovnog ambijenta. Na osnovu prethodno iznesenog, u narednih nekoliko redova pokušaćemo da kroz SWOT analizu iznesemo snage i mogućnosti koje se nalaze pred privredom Bosne i Hercegovine uz definisanje njenih slabosti i prijetnji koje se mogu ispriječiti kao prepreka na putu njenog privrednog oporavka i razvoja. SNAGE: Geostrateška pozicija: Sjeverni dio Bosne i Hercegovine se prostire uz desnu obalu rijeke Save; Istočni dio Bosne i Hercegovine naslonjen je uz lijevu obalu rijeke Drine; Blizina auto-puta Beograd Zagreb; Plovne mogućnosti rijeke Save i mogućnosti luka u Šamcu i Brčkom; Željeznički i drumski potencijal; Blizina tržišta (oko 20 miliona stanovnika) bez jezičkih barijera i poznavanja njihovih navika i običaja; Postojanje poljoprivrednih resursa i tradicije u poljoprivrednoj proizvodnji (površina poljoprivrednog obradivog zemljišta u Republici Srpskoj per capita 0,87 ha (na primjer u Srbiji je 0,56 ha)):

120 106 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Potencijal za razvoj stočarstva; Izrazito plodno zemljište Posavine, Semberije i Lijevča (žitnice Bosne i Hercegovine); Povoljni klimatski uslovi; Turistički potencijal, posebno potencijal rekreativnog turizma i banjsko-lječilišnog turizma (medicinskog turizma); Industrijska infrastruktura i postojanje tradicije u proizvodnji: (rafinerija nafte u Brodu i Modriči, tvornice namještaja, tekstila, obuće, metalne industrije, hemijske industrije); Dovoljno kvalifikovana i jeftina radna snaga u odnosu na druge države u okruženju; Niska stopa inflacije (jedna od najnižih u jugoistočnoj Evropi); Stabilna moneta; Niska stopa poreza na dobit, niska stopa poreza i doprinosa po zaposlenom; Tradicija i iskustvo u poljoprivrednoj i prehrambenoj proizvodnji, elektroindustriji, građevinarstvu; Preferencijalni izvozni režim (bilateralni sporazumi o trgovini sa Evropskom Unijom, Švajcarskom, Rusijom, Kanadom, Sjedinjenim Američkim Državama, Japanom, Australijom, Novim Zelandom); Uređenost finansijskog tržišta; Nacionalni tretman inostranih investitora. SLABOSTI: Nedovoljna iskorišćenost postojećih, ali i razvijenost novih proizvodnih kapaciteta, često zbog zastarjele tehnologije ili nemogućnosti ulaganja u tehnološki razvoja (nedostatak znanja i finansijskih sredstava); Visoka stopa nezaposlenosti kao posljedice nedovoljne upotrebljivosti postojećih i nedostatka novih proizvodnih kapaciteta; Mali broj ispunjenosti zahtijevanih standarda kvaliteta koji su prepreka izvozu roba na tržište Evropske unije; Neusklađenost obrazovnog sistema sa potrebama tržišta; Nedovoljna ulaganja i podsticanje naučno-istraživačkog rada; Nizak stepen pokrivenosti uvoza sa izvozom (46,4% u god.); Niska stopa produktivnosti rada; Usitnjena poljoprivredna proizvodnja koja nije zasnovana na ekonomiji obima; Nedostatak preduzetničke kulture, tradicije i svijesti; Nerazvijen preduzetnički sektor; Nedovoljno stimulativno lokalno poslovno okruženje (nedostatak

121 IV Mjesto BH-a ekonomije na međunarodnoj sceni 107 finansijskih sredstava za podsticanje lokalnog preduzetničkog sektora, nedovoljan nivo kvaliteta usluga opštinskih uprava često praćen visokim taksama, nedostatak edukacije o preduzetništvu); Nedovoljna komunikacija opštinske uprave sa lokalnim preduzetničkim sektorom; Često politika urbanističkog i regulacionog planiranja koči brži i snažniji lokalni ekonomski razvoj; Nedostatak programa prekvalifikovanja radno sposobnog stanovništva koje je ostalo bez posla ili je na čekanju za posao (obrazovanje odraslih); Nekvlitetna statistička baza podataka (nedostatak relevantnih podataka koji mogu poslužiti kvalitetnijim analizama privrednih tokova u Bosni i Hercegovini). MOGUĆNOSTI: Unapređenje položaja Bosne i Hercegovine kroz planiranu gradnju mreže auto-puteva i izgradnje koridora poznatog pod nazivom 5C; Integracioni proces; Oživljavanje proizvodnih kapaciteta, uspješna privatizacija naftnog sektora, otvaranje novih proizvodnih pogona kroz razvoj preduzetničkog sektora i unapređenje razvoja energetskog sektora; Rastuća potreba za zdravom hranom, gdje sigurno i Bosna i Hercegovina može pronaći svoje mjesto u takvoj proizvodnji; Razvoj lokalne i regionalne infrastrukture, lokacija za poslovne zone, preduzeća i rješenja koja će podstaći inovativne aktivnosti i razvijanje i uvođenje tehnoloških inovacija; Razvoj javno-privatnog partnerstva; Prekvalifikacija radno sposobnog stanovništva koje je trenutno bez zaposlenja u cilju njegovog bržeg zapošljavanja; Stvaranje regionalnih razvojnih agencija koje će raditi na promociji potencijala regije sa ciljem obezbjeđenja investicionog kapitala, biti servis za preduzetnički sektor, biti edukativni centar za privredni sektor; Vezivanje u klastere, otvaranje biznis inkubatora i tehnoloških i univerzitetskih parkova (Republika Srpska posjeduje osam Univerziteta); Nedovoljna iskorišćenost energetskog sektora i njegovog potencijala; Mogućnost korišćenja iskustava zemalja iz okruženja i zemalja koje su uspješno završile tranzicioni proces; Razvoj trgovinskog sektora; Razvoj turizma i turističke maloprodaje.

122 108 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom PRIJETNJE: Politička nestabilnost ili politička netrpeljivost na nivou Bosne i Hercegovine; Strah jednih od drugih (nesposobnost rešavanja evidentnih ekonomskih problema na nivou Bosne i Hercegovine zamjenjuje se izazivanjem vještačkih unutrašnjih kriza i podjela, te se nesposobnost rješavanja ekonomskog problema pravda ugroženošću vitalnog nacionalnog interesa ); Unošenje prošlosti u sadašnjost i budućnost; Prisustvo korupcije; Tehnološka zaostalost; Nedovoljno ulaganje u obrazovni sektor i naučno-istraživački rad; Loš imidž zemlje u inostranstvu koji prati visok stepen rizika (nizak kreditni rejting); Pogoršanje demografske slike; Poteškoće u usvajanju i implementiranju međunarodnih tehničkih standarda za domaće proizvođače; Nesklad između privrednih potreba i obrazovnih programa. Na osnovu iznesenih analiza, kao prioritet se postavlja iznalaženje odgovora na sljedeća pitanja: Kako razvijati lokalni preduzetnički sektor? Kako stvoriti stimulativno i interesantno lokalno poslovno okruženje? Kako pokrenuti privredne kapacitete ako oni rade sa 25% iskorišćenosti u odnosu na god.? Kako razvijati i stvoriti održivu poljoprivrednu proizvodnju i bogato selo? Kako zadržati mlade, pokrenuti njihovu kreativnost i iskoristiti njihovo znanje? Iznalaženje odgovora na postavljena pitanja će biti sigurno efikasnije ukoliko budemo razvijali i endogene faktore razvoja, koji su karakteristični za Evropu. Za endogeni razvoj potrebno je definisati: Položaj Bosne i Hercegovine u odnosu na okruženje, sa predstavljanjem svih prednosti i slabosti; Ciljeve koje želimo dostići sa smjernicama njihovog dostizanja. Takođe, potrebno je unaprijediti rad univerzitetskih centara, razvijati oživljavanje tržišne i preduzetničke ekonomije svih kapaciteta koji se mogu staviti u službu lokalnog razvoja.

123 V EKONOMSKO-POLITIČKI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE SA INOSTRANSTVOM

124

125 EKONOMSKO-POLITIČKI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE SA INOSTRANSTVOM 1. ANALIZA TRŽIŠNIH STRUKTURA I KONKURENCIJE U BOSNI I HERCEGOVINI Sa god. navršavaju se dvije decenije od kada je započeo proces tranzicije političkih i ekonomskih sistema u bivšim socijalističkim državama centralne i istočne Evrope i bivšoj Jugoslaviji 61. Postavljene tranzicijske ciljeve uspješno je ostvarilo dvanaest država i one su god. (10 država) i god. (2 države) postale članice Evropske unije. Makroekonomska stabilnost i održivi ekonomski razvoj bitan su uslov prijema u Evropsku uniju. Isto tako, potrebno je naglasiti da kod prijema u Evropsku uniju nije postavljena donja granica ekonomske razvijenosti. Odlika članica Evropske unije je izražena razlika u nivou ekonomske razvijenosti mjerene bruto-domaćim proizvodom po stanovniku i drugim makroekonomskim pokazateljima. Izvan Evropske unije su ostale države koje su, prema istim ekonomskim pokazateljima i razvijenije od pojedinih sadašnjih članica Evropske unije (primjer Bugarske i Rumunije koje su punopravne članice Evropske unije postale god. i Hrvatske koja još uvijek čeka na članstvo u Evropskoj uniji). Istina je, da su novoprimljene članice u godini prijema u Evropsku uniju već dostigle ili premašile obim privrednih aktivnosti i nivo standarda iz god. Najveći indeks rasta u odnosu na god. ostvarila je Poljska (200,7), Albanija (176) i Slovenija (162,9). Međutim, Albanija koja je ostvarila izuzetno visok indeks rasta, zbog svoje izuzetno niske polazne osnove i dalje je najnerazvijenija evropska država. U istom posmatranom periodu, Republika Srpska je ostvarila indeks rasta 80,1 u odnosu na god., a Federacija Bosne i Hercegovine 74,7. Period kroz koji je prošla, i još uvijek prolazi Bosna i Hercegovina karakterističan je po sprovođenju reformskih procesa, težnjom za uspostavljanjem makroekonomske stabilnosti i stabilnog i održivog privrednog razvoja, procesu transformacije vlasništva preduzeća i početku 61 Kao početna godina procesa tranzicije u istočnoevropskim zemljama i bivšoj Jugoslaviji uzima se god., odnosno rušenje berlinskog zida. U proces tranzicije je ušlo sedam socijalističkih država, a danas na tom prostoru egzistira 28 država. 111

126 112 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom procesa pridruživanja Bosne i Hercegovine Evropskoj uniji. Proces evropskih integracija donosi obavezna zakonska prilagođavanja u svim oblastima. U strogo ekonomskim kategorijama, pod razvojem se tradicionalno podrazumijeva sposobnost ekonomije jedne zemlje čija je početna ekonomska situacija dugo bila manje ili više statična da generira i održi godišnji rast svog bruto-domaćeg proizvoda po realnoj stopi rasta od 5% do 7% i više. Primarni ciljevi ekonomske politike Bosne i Hercegovine u dosadašnjem periodu bili su makroekonomska stabilnost sa visokim realnim stopama privrednog rasta. Razvoj privredne aktivnosti se odvijao uz proces transformacije vlasništva, reformu poreskog sistema i socijalnih politika. Iako su, u poslednjih nekoliko godina vidljivi pomaci na makroekonomskom planu, još uvijek su prisutna brojna ograničenja, kao što su: nedovoljan obim privrednih aktivnosti, nedostatak investicionog kapitala, visoka stopa nezaposlenosti, rastući spoljno-trgovinski deficit, nizak nivo produktivnosti rada i nizak nivo konkurentnosti domaće privrede. Visoke stope privrednog rasta u prethodnih nekoliko godina nisu bile dovoljne da se značajnije smanji visok jaz u nivou razvijenosti (rast bruto domaćeg proizvoda per capita) kako u odnosu na prosjek Evropske unije, tako i u odnosu na ostale zemlje u tranziciji. Nivo privredne razvijenosti Bosne i Hercegovine mjeren ostvarenim bruto-domaćim proizvodom u odnosu na period iz god., danas iznosi oko 80% bruto-domaćeg proizvoda iz god. 2. SPOLJNA POLITIKA BOSNE I HERCEGOVINE Bosna i Hercegovina je nezavisna, međunarodno priznata država sa suverenim integritetom, koju čine dva ravnopravna entiteta i jedan distrikt. Kao takva, članica je Ujedinjenih Nacija. Sa formalno-pravnog aspekta, u punoj mjeri ostvaruje svoja prava u međunarodnim odnosima. Međutim, zbog samog karaktera Dejtonskog mirovnog sporazuma iz god. i uloge koju ima Visoki predstavnik, Bosna i Hercegovina se nalazi pod međunarodnim protektoratom. Stvaranjem i potpisivanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma iz god. međunarodnim institucijama i oragnizacijama prisutnim u Bosni i Hercegovini dodijeljen je mandat i uloga sprovođenja određenih aktivnosti na prostoru Bosne i Hercegovine: prisustvo međunarodnih mirovnih i policijskih snaga, status visokog predstavnika međunarodne zajednice, značajna uloga i članstvo u sudskim i finansijskim institucijama i mnogi drugi poslovi. Institucije Bosne i Hercegovine zadržale su ulogu

127 V Ekonomsko-politički odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom 113 samostalnog kreiranja i sprovođenja spoljne politike Bosne i Hercegovine, ali uz monitoring međunarodne zajednice. Spoljna politika Bosne i Hercegovine prema međunarodnoj zajednici zasnovana je na principima saradnje, uzajamnog poštovanja, teritorijalnog integriteta i suvereniteta. Aktivno sa drugim državama, Bosna i Hercegovina učestvuje u mirnom rješavanju sporova u svijetu i suzdržavanja od upotrebe sile. Čvrsto je opredeljena za borbu protiv terorizma. Bosna i Hercegovina održava odnose sa brojnim nezavisnim državama u svijetu. U skladu sa finansijskim mogućnostima razvijena je i diplomatska mreža. U mnogo slučajeva, koristi se institut nerezidentnog pokrivanja predviđen Bečkom Konvencijom o diplomatskim odnosima Načela spoljne politike Bosne i Hercegovine 62 U skladu sa odredbama Ustava, Predsjedništvo Bosne i Hercegovine nadležno je za sprovođenje spoljne politike Bosne i Hercegovine. Promocija, odbrana interesa i zastupanje Bosne i Hercegovine u međunarodnim odnosima zasnivaju se na odredbama Ustava, zakonima, odlukama i stavovima Predsjedništva, Parlamenta, Savjeta ministara i Ministarstva spoljnih poslova Bosne i Hercegovine. Bosna i Hercegovina, suvjerena i međunarodno priznata država, sarađivat će u bilateralnim, regionalnim i globalnim multilateralnim okvirima, a uređivat će ugovorene i odnose druge prirode sa svim državama i međunarodnim organizacijama u skladu sa načelima koja su sadržana u Povelji Ujedninjenih Nacija, Završnom aktu iz Helsinkija i ostalim dokumentima Organizacije za sigurnost i saradnju u Evropi, te opšte prihvaćenim principima međunarodnog prava. Spoljna politika Bosne i Hercegovine prema međunarodnim partnerima zasniva se na otvorenosti i ravnopravnosti, uzajamnom poštovanju suvereniteta i teritorijalnog integriteta i principu miroljubive saradnje uz uvažavanje obostranih interesa. U isto vrijeme, tokom obavljanja spoljnopolitičkih aktivnosti, Bosna i Hercegovina će djelovati u skladu sa obavezama koje proističu iz zaključenih i prihvaćenih sporazuma i drugih međunarodnih instrumenata, te članstva u međunarodnim organizacijama i asocijacijama. Bosna i Hercegovina naglašava svoju opredijeljenost za prevazilaženje međudržavnih nesuglasica mirnim putem, uz poštovanje načela koja su sastavni dio međunarodnog prava. Uz to, Bosna i Hercegovina se zalaže za konstruktivan dijalog u traženju rješenja za sva otvorena pitanja. 62 Izvor:

128 114 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Bosna i Hercegovina je opredijeljena za nastavljanje borbe protiv terorizma i organizovanog kriminala, u skladu sa rezolucijom Ujedinjenih Nacija, u okviru Komiteta za borbu protiv terorizma Savjeta sigurnosti Ujedinjenih Nacija i jačanje globalne saradnje na ovom polju Prioriteti spoljne politike Bosne i Hercegovine 63 Spoljna politika Bosne i Hercegovine je usmjerena ka: unapređenju i očuvanju trajnog mira, sigurnosti i stabilnosti, demokratskog i sveukupnog državnog razvoja; aktivnom djelovanju u savremenim političkim, ekonomskim i sigurnosnim integracionim tokovima. U cilju promovisanja strateških interesa, sprovodit će transparentnu spoljnu politiku, uz saglasnost sa sledećim prioritetima: Očuvanje i zaštita nezavisnosti, suvereniteta i teritorijalnog integriteta Bosne i Hercegovine u međunarodno priznatim granicama; Potpuna i dosljedna implementacija Dejtonskog opšteg mirovnog sporazuma; Pristupanje Bosne i Hercegovine evroatlanskim integracionim procesima; Učešće Bosne i Hercegovine u multilateralnim aktivnostima, posebno u sklopu sistema Ujedinjenih Nacija, Savjeta Evrope, Organizacije za sigurnost i saradnju u Evropi; Promocije Bosne i Hercegovine kao partnera u međunarodnim ekonomskim odnosima i aktivnostima koje će omogućiti prijem Bosne i Hercegovine u Svjetsku trgovinsku organizaciju i druge međunarodne asocijacije. 3. OSNOVNI PRAVCI I AKTIVNOSTI SPOLJNE POLITIKE BOSNE I HERCEGOVINE Bilateralne prirode Unapređenje saradnje sa susjednim državama: Republikom Hrvatskom, Srbijom i Crnom Gorom, na osnovama zajedničkog 63 Izvor: 64 Izvor:

129 V Ekonomsko-politički odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom 115 interesa i načelima ravnopravnosti, uzajamnog uvažavanja i poštovanja suvereniteta i teritorijalnog integriteta, trajni je prioritet spoljne politike Bosne i Hercegovine; Bosna i Hercegovina razvija bilateralne odnose sa državama članicama Upravnog odbora Savjeta za sprovođenje mirovnog sporazuma, Sjedinjenim Američkim Državama, Ruskom Federacijom, Velikom Britanijom, Francuskom, Kinom i ostalim članicama Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih Nacija, državama članicama Evropske unije, državama u regionu, državama Članicama Organizacije Islamske konferencije i ostalim državama koje doprinose obnavljanju i razvijanju Bosne i Hercegovine; U skladu sa interesima i realnim mogućnostima zalaže se za uspostavljanje diplomatskih odnosa sa državama sa kojima nisu uspostavljeni bilateralni odnosi; Uspostavlja i razvija bilateralne među-državne sporazume od obostranog interesa, posebno u oblasti privrede i inostranih ulaganja; Promoviše interese i razvija mogućnosti bosanskohercegovačke privrede; Razvija saradnju u oblasti nauke i tehnologije, kulture, obrazovanja i sporta, kao važnim pretpostavkama za ulazak Bosne i Hercegovine u savremene svjetske tokove Multilateralne prirode Položaj Bosne i Hercegovine u geostrateškom smislu uslovljava prioritete njenog spoljnopolitičkog nastupanja. Strateški prioritet Bosne i Hercegovine je jači i sistematizovaniji iskorak u smjeru evropskih i transatlantskih integracija, poboljšanje i institucionaliziranje međusobne saradnje; Približavanje i institucionalizacija odnosa sa Evropskom unijom u skladu sa Procesom za stabilizaciju i pridruživanje, uspostavljanje Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju sa Evropskom unijom i njegova potpuna primjena u značajnoj meri doprinijeće bržem ulasku Bosne i Hercegovine u evropske integracione tokove; Inteziviranje aktivnosti za prijem Bosne i Hercegovine u Svjetsku trgovinsku organizaciju, što će otvoriti vrata za ulazak u globalne trgovinske tokove; Saradnja sa Organizacijom za evropsku sigurnost i saradnju (OSCE). Posebno je naglašena potreba realizacije obaveza iz Sporazuma o regionalnoj saradnju (Član II. i V. Aneksa 1-B Okvirnog mirovnog

130 116 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom sporazuma OMS) te kontinuirano aktivno učešće predstavnika Bosne i Hercegovine u pregovrima o regionalnom kontrolisanju naoružanja (Član V. Aneksa 1-B OMS); Aktivnosti u odnosu na evroatlanske sigurnosne strukture sa krajnjim ciljem institucionaliziranja odnosa sa Sjeverno-atlantskim vojnim savezom (NATO) i članstvo u Programu Partnerstva za mir; Razvijanje dobrih odnosa, postizanja trajne stabilnosti, sigurnosti i ekonomskog prosperiteta i usmjeravanje aktivnosti na regionalnu i subregionalnu saradnju. Imajući u vidu vitalne interese Bosne i Hercegovine, prvenstveno se insistira na konkretizaciji saradnje unutar Centralno-evropske inicijative (CEI), Procesa saradnje u Jugoistočnoj evropi (SEECP), Pakta za stabilnost u Jugoistočnoj Evropi, Inicijative za saradnju država Jugoistočne Evrope (SECI), Jadransko-jonskoj inicijativi, Dunavskom procesu saradnje (DCP), te drugim regionalnim i subregionalnim grupacijama; Nastavak saradnje sa državama članicama Organizacije Islamske Konferencije (OIC), posebno u okviru unapređenja privrednih odnosa; Nastavak saradnje sa Pokretom nesvrstanih država; U skladu sa interesima i potrebama, uspostavit će se saradnja sa Organizacijom američkih država (OAS), Organizacijom afričkog jedinstva (OAU), Asocijacijom država Latinske Amerike (ALADI), Asocijacijom država Jugoistočne Azije (ASEAN) i drugih organizacija; Na osnovu izraženih interesa, Bosna i Hercegovina će učestvovati u realizovanju postojećih i postizanju novih međudržavnih sporazuma, sa namjerom stvaranja povoljnije atmosfere za privrednu saradnju. Učestvovaće u radu multinacionalnih foruma koji se bave ekonomskim razvojem i poboljšanjem privredne razmjene sa inostranstvom Zaštita interesa državljana Bosne i Hercegovine Poseban cilj spoljnopolitičkih aktivnosti Bosne i Hercegovine, prvenstveno bilateralnih aktivnosti, je zaštita interesa i pomoć bosanskohercegovačkim građanima koji borave u inostranstvu u ostvarivanju njihovih prava, te pomoć privrednim subjektima koji posluju na tržištima drugih država. Sa tim ciljem će se, i ubuduće inicirati uspostavljanje bilateralnih sporazuma u oblasti konzularne, radno-pravne i imovinske zaštite građana Bosne i Hercegovine u inostranstvu; Pokrenut će se sve potrebne aktivnosti za liberalizaciju viznog režima za građane Bosne i Hercegovine.

131 V Ekonomsko-politički odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom 117 Bosna i Hercegovina širom svijeta ima 44 diplomatsko-konzularnih predstavništava, od kojih je 26 u Evropskim državama. U 14 država, članica Evropske Unije, Bosna i Hercegovina ima svoje stalne diplomatske misije. Međutim, postaje upitna opravdanost postojanja i troškova stalnih diplomatskih misija u sljedećim državama: Indonezija, Iran, Katar, Libijska Arapska Džamahirija, Malezija i Pakistan. Za ove države ne može se tvrditi da su dijaspora za Bosnu i Hercegovinu. Privredna saradnja sa ovim državama gotovo da i ne postoji, a učešće stranih direktnih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu iz ovih država je minimalno i svodi se na manje od 1% od ukupnih ulaganja. S toga, potrebno je izvršiti racionalizaciju stalnih diplomatskih misija Bosne i Hercegovine u svijetu, jer za sada diplomatski aparat stvara velike troškove, a ne daje adekvatne rezultate. Tabela 21. Diplomatsko-konzularna predstavništva Bosne i Hercegovine u svijetu na rezidentnoj osnovi Red. Red. Država br. br. Država 1. Australija 23. Libijska Arapska Džamahirija 2. Austrija 24. Mađarska 3. Belgija 25. Makedonija 4. Bugarska 26. Malezija 5. Češka 27. Holandija 6. Crna Gora 28. Norveška 7. Danska 29. Nemačka 8. Egipat 30. Pakistan 9. Francuska 31. Poljska 10. Grčka 32. Rumunija 11. Hrvatska 33. Ruska Federacija 12. Indija 34. Sjedinjene Američke Države 13. Indonezija 35. Saudijska Arabija 14. Iran 36. Slovenija 15. Italija 37. Srbija 16. Izrael 38. Vatikan 17. Japan 39. Španija 18. Jordan 40. Švajcarska 19. Kanda 41. Švedska 20. Katar 42. Turska 21. Kina 43. Ujedinjeni Arapski Emirati 22. Kuvajt 44. Velika Britanija i Sjeverna Irska Izvor: Ministarstvo spoljnih poslova Bosne i Hercegovine

132 118 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Tabela 22. Diplomatsko-konzularna predstavništva Bosne i Hercegovine u svetu koja imaju web prezentaciju diplomatskog predstavništva Red. br. 1. Australija 2. Australija 3. Belgija 4. Danska 5. Francuska 6. Kanada 7. Katar 8. Makedonija 9. Njemačka 10. Norveška 11. Pakistan 12. Sjedinjene Američke Države 13. Švedska 14. Ujedinjeni Arapski Emirati 15. Velika Britanija i Sjeverna Irska Džava Izvor: Ministarstvo vanjskih poslova Bosne i Hercegovine Od 44 diplomatsko-konzularnia predstavništava Bosne i Hercegovine akreditovana u inostranstvu, samo 15 stalnih diplomatskih misija ima svoju web prezentaciju i mogućnost elektronskog predstavljanja podataka o Bosni i Hercegovini. Živimo u vremenu informacionih tehnologija. Svakodnevno se dešavaju promjene na polju informacionih oblasti. Elektronsko predstavljanje i komuniciranje postalo je najažurnije i najrasprostranjenije sredstvo za sakupljanje potrebnih informacija. Nažalost, Bosna i Hercegovina i njeni predstavnici još uvijek nisu prepoznali značaj informacionih tehnologija i elektronskog poslovanja i komuniciranja. Sa pravom možemo tvrditi, da jedan od razloga nedovoljne zainteresovanosti potencijalnih investitora za ulaganja u Bosnu i Hercegovinu jeste nepostojanje mjesta gdje se mogu dobiti validni i pouzdani podatci o Bosni i Hercegovini i njenim privrednim mogućnostima i privrednom potencijalu. Imajući u vidu takve podatke, značaj elektronskog predstavljanja privrednih mogućnosti Bosne i Hercegovine je nesporan.

133 V Ekonomsko-politički odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom 119 Tabela 23. Spisak diplomatsko-konzularnih predstavništava Bosne i Hercegovine u svijetu na nerezidentonoj osnovi Red. br. Država R. br. Država 1. Afganistan 23. Libanon 2. Albanija 24. Lihtenštajn 3. Alžir 25. Litvanija 4. Andora 26. Luksemburg 5. Armenija 27. Malta 6. Azerbejdžan 28. Maroko 7. Bahrein 29. Moldavija 8. Bjelorusija 30. Monako 9. Brunei 31. Mongolija 10. Estonija 32. Novi Zeland 11. Finska 33. Portugal 12. Gruzija 34. Singapur 14. Irak 35. Sirija 15. Irska 36. Slovačka 16. Island 37. Sudan 17. Kazahstan 38. Tadžikistan 18. Kenija 39. Tunis 19. Kipar 41. Turkmenistan 20. Kirgistan 42. Ukrajina 21. Koreja 43. Uzbekistan 22. Letonija Izvor: Ministarstvo spoljnih poslova Bosne i Hercegovine Prema podacima Ministarstva spoljnih poslova Bosne i Hercegovine, trenutno u Bosni i Hercegovini je akreditovano 90 diplomatsko-konzularno predstavništvo. Uvidom u podatke o stranim direktnim ulaganjima i spoljnotrgovinskoj razmjeni sa ovim državama, slobodno zaključujemo da Bosna i Hercegovina nije u dovoljnoj mjeri iskoristila prisustvo akreditovanih misija na svojoj teritoriji. Bilateralna privredna saradnja sa državama koje imaju svoje misije na teritoriji Bosne i Hercegovine nedovoljno je razvijena u svim segmentima. Politička podijeljenost i zapostavljanje bosanskohercegovačke privrede od strane političkih lidera proizvelo je nedovoljnu iskorišćenost diplomatskog kora u Bosni i Hercegovini.

134

135 VI BOSNA I HERCEGOVINA I MEĐUNARODNI INTEGRACIONI PROCESI

136

137 BOSNA I HERCEGOVINA I MEĐUNARODNI INTEGRACIONI PROCESI 1. SVJETSKA TRGOVINSKA ORGANIZACIJA Period između dva svjetska rata obilježila je velika ekonomska kriza, koja je kasnije produkovala razvoj protekcionizma u međunarodnoj trgovini, što je predstavljalo ozbiljnu prepreku za razvoj međunarodne trgovine, ali i cjelokupne svjetske privrede. Protekcionizam se izražavao u carinskim, ali i necarinskim barijerama. U to vrijeme, očekivane rezultate nije dao ni pokušaj stvaranja Lige Naroda, na čijim temeljima je kasnije nastala Organizacija Ujedinjenih Nacija. Okončanjem drugog svjetskog rata, države okupljene oko Organizacije Ujedinjenih Nacija, započele su proces stvaranja svjetske multilateralne organizacije koja će se baviti pitanjem razvoja svjetske trgovine. U istom periodu, stvorene su međunarodne finansijske institucije, poznatije kao Međunarodni monetarni fond i Međunarodna banka za obnovu i razvoj. Ideja je bila, da Međunarodni monetarni fond i Međunarodna banka za obnovu i razvoj regulišu pitanja iz domena finansijskih tokova, a trgovinska organizacija bi regulisala pitanja iz domena trgovine. Da sve nije bila samo ideja, vidjelo se god. kada je u Havani kreirana tzv. Havanska povelja o stvaranju Međunarodne trgovinske organizacije (International Trade Organization). Sljedeći korak koji se očekivao je bila ratifikacija 72 od strane nacionalnih parlamenata država koje su kreirale Havansku povelju, što je bio uslov početka rada Međunarodne trgovinske organizacije. Kada je bilo sve dovedeno do kraja, i kada se očekivao početak rada Međunarodne trgovinske organizacije, Sjedinjene Američke Države su donijele odluku da odustaju od ratifikacije Havanske povelje, jer američki Kongres je nekoliko puta odbijao da razmatra, a time i ratifikuje Povelju. Ovakav potez od strane Sjedinjenih Američkih Država je dočekan sa iznenađenjem kod ostatka svijeta, jer je Amerika iz drugog svjetskog rata izašla ekonomski jača, nego što je u njega ušla. Bilo je logično za očekivati, da im je interes liberalizacija svjetskih trgovinskih tokova, jer bi 72 Ratifikacija je potvrda međunarodnih sporazuma u parlamentu kao najvišoj zakonodavnoj vlasti države. Poslije ratifikacije Sporazuma od strane parlamenta, on može da stupi na snagu. 123

138 124 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom time olakšali izlazak svojih proizvoda na inostrano tržište. Analizirajući taj period, možemo zaključiti, da su Amerikanci bili spremni i zainteresovani za slobodnu trgovinu, bez prepreka i ograničenja, ali nisu bili spremni da svoju spoljnotrgovinsku politiku usaglašavaju sa drugim zemljama. Da li je ovim završen proces stvaranja Međunarodne trgovinske organizacije? Odgovor je negativan. I prije nego što je usvojena Havanska povelja (1948. god.), odmah poslije drugog svjetskog rata, započeli su razgovori o ukidanju trgovinskog protekcionizma, što je rezultiralo potpisivanjem Opšteg sporazuma o carinama i trgovini (General Agreement on Tariffs and Trade GATT) god. od strane 23 zemlje. Ideja zemalja potpisnica ovog Sporazuma je bila, da ovaj multilateralni sporazum bude privremenog karaktera, koji će prestati da važi sa danom osnivanja i početka rada Međunarodne trgovinske organizacije. Kako je ideja stvaranja Međunarodne trgovinske organizacije doživjela fijasko zbog odluke Sjedinjenih Američkih Država da ne ratifikuju Havansku povelju, ovaj Sporazum je ostao na snazi skoro pet decenija. Principi na kojima se zasnivao Opšti sporazum o carinama i trgovini su: Princip jednakog tretmana za sve zemlje potpisnice Sporazuma, bez ikakvih diskriminacija. Ovaj princip je zasnovan na klauzuli najvećeg povlašćenja 73. Princip nediskriminacije je podrazumijevao isti tretman za domaće i inostrane robe na unutrašnjem tržištu (inostrana roba je tretirana kao domaća roba); Princip zabrane kvantitativnih ograničenja (kvota, dozvola, zabrana). Ovo podrazumijeva, da se zaštita domaće proizvodnje isključivo može bazirati na carinama, kao najpravednijem ekonomskom instrumentu trgovinskog protekcionizma. Ipak, kvantitativna ograničenja su ostala dozvoljena u slučajevima: konstantnih i visokih trgovinskih deficita; prometa ribarskih, poljoprivrednih i tekstilnih proizvoda. 73 Klauzula najvećeg povlašćenja ili klauzula najpovlašćenije nacije je odredba međunarodnih trgovinskih ugovora prema kojoj se ugovorne strane obavezuju da će jedna drugoj omogućiti sva prava i povlastice koje se odobre nekoj trećoj zemlji (na primjer, ako jedna zemlja odobri liberalizovan pristup svom tržištu za jednu zemlju, to istovremeno podrazumijeva odobrenje i za sve ostale zemlje). Prema pravilima Opšteg sporazuma o carinama i trgovini, postoje određeni izuzeci od djelovanja klauzule najpovlašćenije nacije, i to: Povlastice proistekle iz sporazuma o međunarodnim ekonomskim integracijama; Povlastice proistekle iz sporazuma o preferencijalnoj trgovini dvije ili više zemalja; Povlastice iz ugovora o pograničnom prometu

139 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 125 Princip snižavanja carina i carinske konsolidacije. Konsolidacija je obaveza zemalja da poštuju postignute Sporazume o carinskoj liberalizaciji; Princip reciprociteta, koji podrazumijeva da sve zemlje učestvuju u liberalizaciji (od principa se djelimično odstupilo god. kada je prestao da važi za međusobnu trgovinu razvijenih i nerazvijenih zemalja. Cilj ovakvog poteza je bio, da se pomogne nerazvijenim zemljama kroz liberalizaciju pristupa tržištima razvijenih zemalja, a bez obaveze da i one umanjuju svoja trgovinska ograničenja). Koje su odredbe Opšteg sporazuma o carinama i trgovini? Odredbe Opšteg sporazuma o carinama i trgovini možemo podijeliti u četiri kategorije: 1. Koncesiona lista i klauzula najvećeg povlašćenja; 2. Trgovinska politika. Ova kategorija se odnosi na pitanja regulisanja upotrebe necarinskih barijera, kao što su: zabrana upotrebe kvantitativnih ograničenja; zabrana direktnog subvencioniranja poljoprivredne proizvodnje; zabrana primjene cjenovnog dampinga. 3. Proceduralne odredbe, kojima je definisano funkcionisanje Opšteg sporazuma o carinama i trgovini; 4. Povlašćen status za nerazvijene zemlje, koji je uvedene god. Opšti sporazum o carinama i trgovini je potpisan god. od strane 23 zemlje. Početkom devedesetih godina XX vijeka, broj zemalja koje su prihvatile Opšti sporazum o carinama i trgovini je bio 128. Kako je rastao broj zemalja koje su prihvatile Opšti sporazum o carinama i trgovini, povećavao se i broj oblasti koje reguliše ovaj Sporazum, što je uticalo i na same izmjene Sporazuma. Države potpisnice Opšteg sporazuma o carinama i trgovini putem pregovora dogovarale su se, o nastavku trenda snižavanja carinskih stopa, uvođenju novih segmenata trgovine koja će biti definisana Sporazumom, a sve u cilju horizontalnog i vertikalnog širenja trgovinskog liberalizma. Ukupno je održano osam rudni pregovora, koje su trajale i po nekoliko godina. Prvih pet rundi pregovora, za produkt je imalo snižavanje carinskih stopa kada je u pitanju trgovina industrijskim proizvodima. Posljedica takvog sljeda događaja je porast obima međunarodne trgovinske razmjene industrijskih proizvoda, što se pozitivno odrazilo i na cjelokupnu svjetsku privredu. Iako su uvedene odredbe koje su mogle da zaštite privrede nerazvijenih zemalja, ipak možemo reći, da su najviše koristi od sporazuma imale razvijene zemlje, jer privredne grane u kojima su manje razvijene

140 126 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom zemlje imale konkurentsku prednost su izostavljene iz procesa liberalizacije i u pregovorima je važio princip reciprociteta koji je ukinut god. Tabela 24. Pregovori pod okriljem Opšteg sporazuma o carinama i trgovini Godinaperiod Mjesto održavanja pregovora Broj država koje su učestvovale u pregovorima Oblast/polje pregovora Ženeva 23 Carine Anesi 13 Carine Torki 38 Carine Ženeva 26 Carine Ženeva 26 Carine Ženeva (Kenedi runda) Ženeva, Tokijo (Tokijska runda) Ženeva (Urugvajska runda) 62 Carine i antidamping Carinske i necarinske mjere Carine, necarinske mjere, usluge, pravo intelektualne svojine, rješavanje sporova, tekstil, poljoprivreda, osnivanje Svjetske trgovinske organizacije Šesta runda pregovora, poznatija kao Kenedi runda, započela je god. Osnovni cilj ovih pregovora je bio umanjenje carinskih stopa na industrijske proizvode, kao i pitanja antidampinga. Iako su bili vidljivi problemi u trgovini, na pregovorima nije bilo riječi o trgovinskom prometu poljoprivrednih i tekstilnih proizvoda, što je bio nedostatak ove runde pregovora. Sedma runda pregovora, poznatija kao Tokijska runda, započela je god. sa ciljem snižavanja carina na industrijske proizvode i uspostavljanje kodeksa o primjeni broja necarinskih mjera i mjera indirektnog protekcionizma: kodeks o određivanju carinske vrijednosti robe; kodeks o javnim nabavkama; kodeks o tehničkim standardima; kodeks o subvencijama; kodeks o proceduri izdavanja uvoznih dozvola.

141 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 127 Iz pregovora su izostala pitanja liberalizacije poljoprivrednih i tekstilnih proizvoda. Period sedamdesetih i osamdesetih godina XX vijeka, poznat je po brojnim ekonomskim promjenama koje su potresale kredibilitet Opšteg Sporazuma o carinama i trgovinama. U tom periodu, zbog ekonomskih problema vlade mnogih zemalja su pribjegavale uvođenju necarinskih barijera u trgovini, kako bi na taj način zaštitile svoju privredu i domaće tržište. Takvi postupci doveli su u pitanje sve postignute rezultate tokom pregovora koji su prethodili tom periodu. Sve je to dio razloga za početak nove runde pregovora, tzv. Urugvajske runde pregovora iz god. Osma runda pregovora završena je nakon osam godina (1994. god). Tokom pregovora prvi put se razgovaralo o: Trgovini poljoprivrednim proizvodima. Dogovoreno je, da se postepeno započne sa prevođenjem necarinskih barijera u carinske barijere, tzv. proces tarifikacije (eng. Tariff carina); Trgovini tekstilnim proizvodima. Ovdje je dogovorena tarifikacija svih kvantitativnih barijera koje su bile prepreka slobodnom protoku tekstilnih proizvoda; Trgovini uslugama. Rezultat pregovora je potpisivanje Opšteg Sporazuma o trgovini uslugama; Zaštiti prava intelektualne svojine; Osnivanju Svjetske trgovinske organizacije (Akt o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije potpisan je 14. aprila god. u Marakešu. Organizacija je počela sa radom 01. januara god. Sporazum je potpisalo 104 zemlje). Tabela 25. Razlike između Opšteg Sporazuma o carinama i trgovini i Svjetske trgovinske organizacije Karakteristike Opšti Sporazum o carinama i trgovini Svjetska trgovinska organizacija Pravni subjektivitet Sporazum Međunarodna organizacija sa svojim organima Dužina trajanja Privremeni karakter Trajna organizacija Oblasti regulisanja Industrijski proizvodi Robe i usluge 1.1. Organi Svjetske trgovinske organizacije Najviši organ Svjetske trgovinske organizacije je Ministarska konferencija koju čine sve države članice na ministarskom nivou, a koja se održava najmanje

142 128 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom jedan put u dvije godine. Na njoj se donose najvažnije odluke konsenzusom država članica. Predviđeno je, i odlučivanje većinom glasova, ali ta mogućnost do sada nije primjenjivanja. U nadležnosti Ministarske konferencije je Generalni savjet kojeg čine ambasadori ili šefovi delegacija država članica akreditovani u Ženevi, a ponekad i drugi njihovi zvaničnici. Generalni savjet se sastaje nekoliko puta godišnje. Generalni savjet se sastaje i kao Tijelo za ocenjivanje trgovinske politike, i kao Tijelo za rješavanje sporova. Na sljedećem nivou, stalni organi Svjetske trgovinske organizacije su: Savjet za robe; Savjet za usluge; Savjet za intelektualnu svojinu. Stalni organi Svjetske trgovinske organizacije podnose izveštaje Generalnom savjetu. Dalje, postoje brojni specijalizovani komiteti, radne grupe i radni timovi koji se bave individualnim sporazumima i drugim oblastima, kao što su zaštita životne sredine, razvoj, aplikacije za prijem u članstvo i regionalni trgovinski sporazumi. Svjetska trgovinska organizacija ima i svoj Sekretarijat, koji obavlja administrativne funkcije, a na čelu Sekretarijata se nalazi generalni direktor (danas je to Francuz Lami Paskal). Zadatak Organa Svjetske trgovinske organizacije je da: obezbjeđuju dosljedno provođenje Sporazuma o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije; organizuju trgovinske pregovore između država članica; rješavaju trgovinske sporove između država članica; nadgledaju nacionalne trgovinske politike država članica (monitoring); pružaju tehničku i drugu pomoć zemljama u razvoju; sarađuju sa drugim međunarodnim organizacijama. Bitna karakteristika Svjetske trgovinske organizacije jeste, da njenom članicom za razliku od drugih međunarodnih organizacija, gdje član organizacije može biti samo nezavisna i suverena država, može biti i svaka druga teritorija koja ima karakteristike i obilježja carinske teritorije. Kao takve, članice Svjetske trgovinske organizacije su: Tajvan, Makao, Hong Kong). Isto tako, bitna karakteristika ove organizacije jeste princip odlučivanja, gdje svaka država članica ima jedan glas. Odluke se donose prostom ili dvotrećinskom većinom glasova, iako se pribjegava principu konsenzusa.

143 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi Principi Svjetske trgovinske organizacije 129 Principi na kojima se zasniva multilateralni trgovinski sistem, utvrđeni Sporazumom o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije (postavljeni ranije Opštim Sporazumom o carinama i trgovini), su: Princip liberalizacije međunarodne trgovine. Obaveza država članica je, da kroz međusobne pregovore postignu postupno snižavanje i/ ili eliminisanje carinskih tarifa i drugih trgovinskih prepreka uz dozvoljene izuzetke; Princip najpovlašćenije nacije. Obaveza opšteg tretmana proizvoda iz bilo koje države članice podrazumijeva da se zemlji sa kojom se sklapa trgovinski ugovor priznaju sva prava, povlastice i ustupci koji su već dati bilo kojoj drugoj zemlji; Princip nacionalnog tretmana, odnosno nediskriminacije. Obaveza države članice da proizvod uvezen na domaće tržište, ne tretira nepovoljnije od istih ili sličnih domaćih proizvoda; Princip slobode tranzita. Pravo tranzita preko teritorije drugih država članica bez diskriminacije; Princip univerzalnosti je najširi obuhvat svih članica međunarodne zajednice, nakon ispunjenja odgovarajućih uslova predviđenih za prijem u članstvo Svjetske trgovinske organizacije. Ipak, više od 40 država članica Ujedinjenih Nacija još uvijek nisu postale članice Svjetske trgovinske organizacije; Princip transparentnosti se odnosi na javno publikovanje svih mjera Svjetske trgovinske organizacije. Isto tako, i vlade država članica su se obavezale da svoje trgovinske politike učine transparentnim; Princip posebnog tretmana zemalja u razvoju znači stimulisanje njihovog bržeg ekonomskog razvoja i uključivanja u međunarodnu trgovinu; Princip nepristrasnosti u rješavanju trgovinskih sporova je obaveza država članica da uspostave nepristrasna sredstva i mehanizme i da se pridržavaju utvrđenih postupaka i procedura za rješavanje eventualnih trgovinskih sporova koji nastaju u odnosima između njih. Primarna funkcija Svjetske trgovinske organizacije je sprovođenje Sporazuma o regulisanju trgovine. Postoji oko 60 sporazuma, čiji je sadržaj napisan na nekoliko desetina hiljada stranica. Svaka država članica potpisuje Sporazume, i ima obavezu da ih provodi i pridržava se. Najvažniji sporazumi su: Sporazum o poljoprivredi;

144 130 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Sporazum o tekstilu i odjeći; Opšti sporazum o trgovini uslugama; Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine; Sporazum o sanitarnim i fitosanitarnim mjerama; Sporazum o tehničkim preprekama u međunarodnoj trgovini; Sporazum o antidampingu; Sporazum o subvencijama i kompezatornim mjerama; Sporazum o zaštitnim mjerama; Sporazum o procedurama za uvozne dozvole; Sporazum o carinskom vrednovanju; Sporazum o pravilima o porijeklu robe; Sporazum o kontroli robe prije isporuke; Sporazum o uslovima za strana ulaganja i dr Pristupanje Svjetskoj trgovinskoj organizaciji Svaka samostalna i nezavisna država ili njen dio koji ima autonomnu spoljnotrgovinsku politiku može postati članica Svjetske trgovinske organizacije. Sam proces pristupanja ima četiri faze: 1. Podnošenje zahtjeva Generalnom Savjetu kroz dokumenat koji se naziva Memorandum o spoljnotrgovinskoj politici; 2. Formiranje Radne grupe za pristupanje kandidata. Člana Radne grupe za pristupanje kandidata može delegirati svaka država članica svjetske trgovinske organizacije; 3. Bilateralni pregovori između zemlje kandidata za članstvo i zainteresovanih država članica Radne grupe. Pregovore vodi zasebno (bilateralno) svaka država članica Radne grupe; 4. Sastavljanje Izvještaja o pregovorima od strane Radne grupe, i njegovo dostavljanje Ministarskoj konferenciji ili Generalnom savjetu. Kada Ministarska konferencija usvoji Izvještaj (potrebna dvotrećinska većina) zemlja kandidat može da postane članica Svjetske trgovinske organizacije Rješavanje sporova Međusobni sporovi između država članica Svjetske trgovinske organizacije rješavaju se posredstvom posebnog Tijela za rješavanje sporova. Sporovi se rešavaju u dvije faze. U prvoj fazi, koja ne može trajati duže od 60 dana, sukobljene strane

145 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 131 moraju pokušati da same riješe spor, uz pomoć, ako zatreba generalnog sekretara Svjetske trgovinske organizacije. U drugoj fazi, koja ne može trajati duže od 7,5 mjeseci, spor se razmatra na panelu eksperata koji finalni izveštaj dostavljaju članicama Svjetske trgovinske organizacije. Sukobljene strane imaju pravo žalbe na izveštaj eksperata panela, koji se rješava u roku od 30 dana. Žalba se prihvata ili odbija konsenzusom na Tijelu za rješavanje sporova Ministarske konferencije Singapurska ministarska konferencija Prva ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije, nakon početka njenog zvaničnog rada (1. januar god.), održana je u Singapuru od 9. do 13. decembra god. Na Singapurskoj ministarskoj konferenciji razmatrane su aktivnosti i iskustva stečena u dvogodišnjem funkcionisanju Svjetske trgovinske organizacije, kao i trgovinska pitanja multilateralnog i bilateralnog karaktera u svjetlu implementacije pravila i sporazuma usvojenih na finalnoj sesiji Uragvajske runde održanoj u Marakešu (Maroko) aprila god. Singapurska ministarska konferencija je pokušala da proširi agendu Svjetske trgovinske organizacije, lansirajući prijedloge za pregovore o novim pitanjima ( New Issues ), kao što su: trgovina i politika kompeticije; trgovina i investicije; transparentnost u državnim nabavkama i trgovinske olakšice. Pokretanje pregovora o tim pitanjima izazvalo je izvijesne kontroverze i neslaganja unutar Svjetske trgovinske organizacije, posebno između zemalja u razvoju i razvijenih zemalja, što je posebno došlo do izražaja tokom odvijanja narednih ministarskih konferencija Ženevska ministarska konferencija Druga ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije održana je u Ženevi od 18. do 20. maja god. Na njoj se, prvi put priznalo da trgovinski sporazumi utvrđeni na finalnoj sesiji Urugvajske runde ne uvažavaju i ne odražavaju na pravi način interese zemalja u razvoju i najmanje razvijenih zemalja.

146 132 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Sijetlska ministarska konferencija Treća ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije održana je u Sijetlu (Seattle, SAD) od 30. novembra do 3. decembra god. Na njoj nije postignut nikakav sporazum o rešavanju spornih trgovinskih i drugih pitanja u odnosima između razvijenog i nedovoljno razvijenog dijela svijeta, odnosno između sjevera i juga. Konsenzus nije bilo moguće postići prije svega, zbog protesta zemalja u razvoju, koje su smatrale da globalnim trgovinskim pregovorima nedostaje potrebna transparentnost. Pored toga, ministarska konferencija je održana u atmosferi masovnih i žestokih demonstracija protiv Svjetske trgovinske organizacije, slobodne trgovine i globalizacije, a koje su direktno prenosile televizijske kuće širok svijeta Doha ministarska konferencija Na Četvrtoj ministarskoj konferenciji Svjetske trgovinske organizacije, održanoj u Dohi (Katar) novembra god. lansirana je nova runda globalnih razgovora o svjetskoj trgovini, poznata kao Doha razvojna agenda (Doha Development Agenda DDA), na kojoj su, usvajanjem ministarske deklaracije, inicirani pregovori o daljem otvaranju tržišta za poljoprivredne proizvode, industrijska i potrošna dobra i usluge širom svijeta. Doha razvojna agenda je do sada najambiciozniji pokušaj da se pitanja ekonomskog razvoja postave u središte multilateralnog trgovinskog sistema, da se utvrde obavezujuća pravila koja će podstaći razvoj i omogućiti zemljama u razvoju da osjete direktnu korist od dalje svetske trgovinske liberalizacije Kankunska ministarska konferencija Peta ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije održana je u Kankunu (Meksiko) od 10. do 14. septembra god. Glavni zadatak konferencije je bio, da se ocijeni ostvareni pregovarački progres u realizaciji Doha razvojne agende. Na konferenciji su dominirala pitanja poljoprivrede i singapurska pitanja (investicije, transparentnost u državnim nabavkama, kompeticija i trgovinske olakšice). Konferencija je završena bez konsenzusa. Nije postignut sporazum

147 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 133 o tome kako ići naprijed u konkretizaciji poruka Doha razvojne agende, koje su na toj konferenciji reafirmisane, kao i obaveza da se one u cjelosti implementiraju. U svjetskoj trgovinskoj organizaciji sve je prisutnija narastajuća polarizacija, posebno u pogledu novih pitanja ( New Issues ) i poljoprivrede, koja najviše zabrinjavaju zemlje u razvoju i nerazvijene zemlje Hongkonška ministarska konferencija Na sastanku Generalnog savjeta Svjetske trgovinske organizacije, održanom u Ženevi (Švajcarska), krajem jula god. članice Svjetske trgovinske organizacije su postigle napredak u pregovaračkom procesu usvajanjem Paketa okvirnih sporazuma (tzv. Julski paket ) kojim su otvorena vrata za dalje pregovore o trgovinskoj liberalizaciji na liniji Doha razvojne agende. Na sastanku je donesena odluka da se Šesta ministarska konferencija održi u Hong Kongu (Kina), od 13. do 18. decembra U žiži Hongkonške ministarske konferencije nalazili su se, ponovo, odnosi između bogatih i siromašnih, razvijenih i zemalja u razvoju, uključujući i najmanje razvijene zemlje Bosna i Hercegovina i Svjetska trgovinska organizacija Početak pregovora Predsjedništvo Bosne i Hercegovine je 18. maja god. na Inicijativu Savjeta ministara Bosne i Hercegovine donijelo Odluku o pokretanju pregovora za pristupanje Bosne i Hercegovine u Svjetsku trgovinsku organizaciju. Po osnovu donešene odluke, sekretarijatu Svjetske trgovinske organizacije dostavljen je zvaničan zahtjev Bosne i Hercegovine za pristupanje u ovu organizaciju. Generalni savjet Svjetske trgovinske organizacije je 15. jula god. dodijelio Bosni i Hercegovini status posmatrača. U septembru god. Bosna i Hercegovina je Sekretarijatu Svjetske trgovinske organizacije dostavila Memorandum o spoljnotrgovinskom režimu (sa prevodom 30 državnih zakona) koji se sastoji od 7 poglavlja: Uvod; Privreda i ekonomske politike; Ustavno-pravni sistem; Trgovina robom;

148 134 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Trgovinski aspekti prava intelektualnog vlasništva; Trgovina uslugama; Ekonomski odnosi sa trećim zemljama. Pregovori sa Radnom grupom (članicama radne grupe Svjetske trgovinske organizacije) uključuju: Ispitivanje Memoranduma i pregovori o spoljnotrgovinskom režimu Bosne i Hercegovine. Faza multilateralnih pregovora sa svim članicama Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu; Bilateralni pregovori sa zainteresiranim članicama Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu o pristupu tržištu; Plurilateralni pregovori o domaćoj podršci poljoprivredi i izvoznim subvencijama Dosadašnji tok pregovora sa članicama Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu Do sada je ostvareno pet rundi pregovora u okviru kojih su razmatrana pismena pitanja zemalja koje učestvuju u pregovorima i dati odgovori, zatim su održani bilateralni sastanci na kojima su razmatrena pitanja koja putem pismenih odgovora nisu razjašnjena radi: Ispitivanja usklađenosti bosanskohercegovačkog zakonodavstva i prakse sa pravilima Svjetske trgovinske organizacije i identifikacija razlika; Utvrđivanja obaveza u pogledu usklađivanja zakonodavstva i prakse sa pravilima Svjetske trgovinske organizacije Hronologija održanih sastanaka Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu: 07. novembra god. I sastanak Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu u Ženevi; 07. decembra god. II sastanak Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu u Ženevi; 22. marta god. III sastanak Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu u Ženevi; 8. novembra god. IV sastanak Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu u Ženevi 18. jula god. V sastanak Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu u Ženevi;

149 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi mart god. VI sastanak Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu u Ženevi; 17. februar god. VII sastanak Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu u Ženevi. Pored navedenih bilateralnih i multilateralnih pregovora, održani su i plurilateralni pregovori o domaćoj podršci poljoprivredi i izvoznim subvencijama. Rezultati dosadašnjeg toka pregovora preuzete obaveze su: Usvojen je veći broj novih zakona i podzakonskih akata kojima se regulišu pojedine oblasti pokrivene pojedinačnim Sporazumima Svjetske trgovinske organizacije sa ciljem usklađivanja bosanskohercegovačkog zakonodavstva; Usvajanje izmjena i dopuna postojećih propisa u cilju njihovog usklađivanja sa odredbama Sporazuma Svjetske trgovinske organizacije prema utvrđenom planu, podnesen plan zakonodavnih aktivnosti za donošenje zakonskih i podzakonskih akata u pravcu usklađivanja bosanskohercegovačkog zakonodavstva sa Sporazumima Svjetske trgovinske organizacije. U toku su kontinuirane aktivnosti usmjerene ka daljim pregovorima u postupku regulisanja članstva Bosne i Hercegovine u Svjetskoj trgovinskoj organizaciji. 2. MEĐUNARODNI MONETARNI FOND Poruka Međunarodnog monetarnog fonda glasi: Zategnite pojas oko sebe! 2.1. Geneza Međunarodnog monetarnog fonda 74 Međunarodni monetarni fond (International Monetary Fund) je međunarodna multilateralna finansijska institucija koju čini 185 zemalja svijeta, učlanjenih na dobrovoljnoj bazi. Osnovan je sa idejom promovisanja međunarodne monetarne saradnje, podrške međunarodnoj trgovinskoj razmjeni i dogovoru zemalja. Međunarodni monetarni fond je osnovan god. u Bretton Woods-u (Sjedinjene Američke Države). Nastao je na međunarodnoj monetarnoj 74

150 136 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom konferenciji, čije održavanje je bilo posvećeno izgradnji budućih finansijskih institucija, koje će biti podrška ekonomskom oporavku i razvoju koji je bio zaustavljen razaranjima tokom drugog svjetskog rata. Analiza događaja iz istorije pokazala je, da svjetski ekonomski razvoj prati razvoj međunarodnih ekonomskih odnosa. Imajući to u vidu, došlo se do zaključka da je potrebno uspostaviti sistem koji će podržavati razvoj međunarodnih ekonomskih tokova. Međunarodnom monetarnom fondu pripala je uloga regulisanja međunarodnih monetarnih odnosa, jer su bili česti poremećaji monetarnog sistema u toku i između dva svjetska rata, što je negativno uticalo na razvoj trgovine i ekonomski rast. Tokom iste konferencije osnovana je i Međunarodna banka za obnovu i razvoj (International Bank for Reconstruction and Development IBRD), koja je okosnica grupacije Svjetske banke. Primarni zadatak banke je bio obezbjeđenje dugoročnih zajmova za obnovu ratom urušenih privreda, a danas je to smanjenje siromaštva u svijetu. Tabela 26. MMF vs. Svjetska banka Međunarodni monetarni fond Svjetska banka Karakter Monetarna institucija Razvojna institucija Funkcije Stabilizacija monetarnog sistema i finansiranje privremenih deficita platnog bilansa Unapređenje i finansiranje ekonomskog razvoja Vremenski period Kratkoročni Dugoročni Izvor finansiranja Odobravanje kredita Period vraćanja duga Zvanične rezerve i sopstvena valuta zemlje članice Svim članovima 3 do 5 godina (ponekad i 10) Zajmovi na međunarodnom tržištu kapitala Zemljama u razvoju 15 do 20 godina (40 godina za Međunarodno udruženje za razvoj) Zaposleni Ciljevi koji su postavljeni pred Međunarodni monetarni fond činom njegovog osnivanja određeni su Članom 1. Statuta 75 ove organizacije. Član 1. Statuta Međunarodnog monetarnog fonda kaže da je cilj 75 eng. Articles of Agreement, Article 1

151 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 137 osnivanja fonda: osiguranje i olakšanje harmoničnog rasta međunarodne trgovine, doprinos porastu zaposlenosti i realnog dohotka i doprines povećanju produktivnosti korišćenja raspoloživih resursa zemalja članica. Dalje se ističe potreba Međunarodnog monetarnog fonda da: pomogne zemljama članicama usljed njihovog suočavanja sa teškoćama u spoljnim plaćanjima, posebno kada se radi o nedostatku deviznih sredstava. U tom slučaju, Međunarodni monetarni fond ima obavezu da pruži finansijsku pomoć zemlji članici. Fond je, osim toga, obavezan da pruži pomoć državama članicama u trenutku njihovog suočavanja sa deficitom platnog bilansa, kako bi se izbjegla mogućnost nanošenja štete drugim zemljama 76. Dalje, ciljevi Međunarodnog monetarnog fonda su i: 77 stabilizacija deviznih kurseva i sprječavanje konkurentskih depresijacija; multilateralizam u međunarodnim plaćanjima za tekuće transakcije i uklanjanje deviznih ograničenja koja usporavaju rast međunarodne trgovine; pomoć zemljama članicama u rešavanju problema sa kojima se suočava domaća privreda; unapređenje međunarodne saradnje kroz konsultacije i zajedničko rješavanje monetarnih problema. Specifičnost Međunarodnog monetarnog fonda u odnosu na ostale međunarodne finansijske institucije ogleda se u kombinovanoj primjeni regulativne, konsultativne i finansijske funkcije. Šta to znači u praksi? Praktično, to znači, da je Međunarodni monetarni fond multilateralna finansijska organizacija koja na poziv zemlje članice, prva ulazi u tu zemlju, i u slučaju odobravanja finansijskog aranžmana, to istovremeno predstavlja signal za sve ostale finansijske institucije, a posebno Svjetsku banku da se uključe sa svojim projektima u finansijsku pomoć toj zemlji. Svrha svih navedenih ciljeva je, stvaranje povoljnog međunarodnog poslovnog ambijenta za razvoj međunarodne trgovine, a time i ekonomski razvoj u cjelini. Danas su, ciljevi Međunarodnog monetarnog fonda u određenoj mjeri osvježeni. Sistem fiksnih deviznih kurseva, koji je uživao podršku Međunarodnog monetarnog fonda napušten je god. ( slom bretonvudskog monetarnog sistema ). Stub današnjih aktivnosti Međunarodnog monetarnog fonda čini odobravanje kredita svojim zemljama članicama i podrška međunarodnoj monetarnoj saradnji. 76 misli se na moguće primjene ograničenja izvoza i sl. 77

152 138 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Kako Međunarodni monetarni fond obezbjeđuje sredstva? Postoji nekoliko načina posredstvom kojih Međunarodni monetarni fond obezbjeđuje sredstva i koja dalje plasira zemljama članicama koje imaju potrebu za njima, i to: uplaćeni kapital u vidu kvote, koju je svaka zemlja dužna da uplati prilikom učlanjenja u Međunarodni monetarni fond. Visina kvote zavisi od ekonomske snage zemlje. Način uplate kvote je sljedeći: 25% u konvertibilnoj valuti (do god. ovaj dio je mogao da bude uplaćen i u zlatu, ali od tada zlato više nema ulogu novca) i preostalih 75% kvote u nacionalnoj valuti; povremeno zaduživanje Međunarodnog monetarnog fonda kod zemlja članicama, koje su u mogućnosti da pozajmljuju sredstva fondu. Međunarodni monetarni fond je do sada ugovorio dva aranžmana o pozajmljivanju sredstava sa većim brojem država, i to kroz: Opšti sporazum o pozajmljivanju i Novi sporazum o pozajmljivanju Funkcije Međunarodnog monetarnog fonda 78 Supervizija (surveillance) podrazumijeva posmatranje svih ekonomskih aspekata zemlje članice, koji su relevantni za njen ekonomski razvoj, kao i evaluacija tj. procjena uticaja istih na ekonomski razvoj ostalih zemalja članica; Finansijska pomoć aktivnost Međunarodnog monetarnog fonda koja se manifestuje kroz različite kreditne aranžmane zemalja članica sa Međunarodnim monetarnim fondom (Stand by aranžman, Extended Fund Facility); Tehnička pomoć zemlje članice Međunarodnog monetarnog fonda, a posebno zemlje u razvoju i tranziciji imaju mogućnost da se u slučajevima deficita sa stručnim kadrovima, posebno u oblasti centralnog bankarstva i javnih finansija, obrate Međunarodnom monetarnom fondu kako za stručnu, tako i za tehničku pomoć i obučavanje deficitarnih kadrova Organizacija Međunarodnog monetarnog fonda Organi upravljanja u Fondu su: Odbor guvernera; 78

153 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi Odbor izvršnih direktora; Generalni direktor fonda. 139 Na vrhu hijerarhijske ljestvice nalazi se Odbor Guvernera i čine ga po jedan guverner i njegov zamjenik iz svake zemlje članice, koje potpuno slobodno imenuju guvernere i zamjenike. Oni su obično guverneri centralnih banaka ili ministri finansija zemalja članica. Predstavljaju svoje vlade i govore u njihovo ime. Upravni odbor guvernera se sastaje jednom godišnje, a guverneri svoje ideje i želje prenose Izvršnom odboru koji ih predstavlja. Odbor izvršnih direktora se nalazi u Vašingtonu, i čine ga 22 izvršna direktora, od čega: 5 direktora imenuju zemlje sa najvećim kvotama; 15 direktora biraju ostale zemlje članice na dvije godine; 1 direktora (21.-og) imenuje zemlja čiju valutu Fond koristi u značajnijem obimu (Saudijska Arabija); direktora (22.-og) imenuje Narodna Republika Kina. Uloga izvršnog direktora je: da zastupa interese zemalja koje su ga izabrale; da predstavlja kanal komuniciranja zemalja članica i Fonda. Odbor izvršnih direktora odluke najčešće donosi konsenzusom, iako je to mjesto sa najviše sukoba interesa. Generalni direktor Fonda je predsedavajući Odbora izvršnih direktora. Ta funkcija obično pripada evropljanima Kvote i glasanje pojam i značaj Članstvom u Međunarodnom monetarnom fondu, svaka zemlja članica deponuje određenu sumu novca, zvanu quota subscription. Kvote imaju različite uloge i služe za: utvrđivanje broja glasova; utvrđivanje maksimalnog iznosa sredstava na korišćenje; bazu za dodjelu Specijalnih prava vučenja. Kvote određuju glasačku snagu članova. Iz neravnomjernog učešća kvota, proističe isto takva neravnomjernost u glasovima. Broj glasova se utvrđuje na taj način, što se svakoj zemlji dodjeljuje 250 glasova i plus po jedan glas na svakih Specijalnih prava vučenja uplaćene kvote. Bogatije zemlje imaju veću glasačku moć. Zemlje koje imaju preko 15% ukupnog broja glasova, imaju pravo veta na odluke fonda. Zemlje sa najvećim brojem kvota

154 140 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom u Međunarodnom monetarnom fondu su: Sjedinjene Američke Države sa 18,25%, zatim su tu Njemačka, Japan, Francuska i Velika Britanija. Učešće glasova industrijski razvijenih zemalja u ukupnim glasovima kod Fonda iznosi oko 60%, a zemalja u razvoju oko 40%, tako da zemlje u razvoju mogu da utiču na odluke ako djeluju kao grupa, jer se mnoštvo značajnih odluke u Fondu donosi kvalifikovanom većinom od (70% ili 85% glasova). Države članice fonda, stvaraju određeni fond novca koji se može povući u slučaju finansijskih poteškoća članica. Predstavljaju osnovu za određivanje koliko članica može da pozajmi od Međunarodnog monetarnog fonda ili da primi od fonda u periodičnim alokacijama specijalnih pomoći, poznatih pod nazivom specijalna prava vučenja. Ovo nam govori, da što je više država članica finansijski doprinijela fondu, to više može da pozajmi kada joj je potrebno. Kvote se preispituju svakih 5 godina i mogu biti povećane ili smanjene prema potrebama Međunarodnog monetarnog fonda i prema ekonomskom prosperitetu zemalja članica. U god. Međunarodni monetarni fond je imao 7,6 mlrd. $, a u god. 193 mlrd. $ sredstava. Prijedlog da se kvote podignu na 280 mlrd. $ čeka na odobrenje. Sjedinjene Američke Države, kao najjača ekonomska sila, učestvuje u fondu sa oko 35 mlrd. $, što im daje oko glasova (18,25%), a Palau koja je postala član u decembru god., ima najmanju kvotu, i doprinosi sa oko 3,8 mil. $ i ima 272 glasa (0,002%). Udio zemlje članice u alokaciji specijalnih prava vučenja, određuje se u odnosu na njene kvote. Kvote imaju tri osnovne funkcije: one su osnovica za određivanje olakšica prilikom povlačenja sredstava fonda; one izražavaju iznos deviza sa kojima Fond može da raspolaže; one predstavljaju osnovu za izračunavanje prava glasa zemalje članice Pozitivne strane dogovora sa Međunarodnim monetarnim fondom Pozitivne strane dogovora sa Međunarodnim monetarnim fondom su: zahtjev za obezbjeđenjem smanjenja spoljnjeg duga; zahtjev za obezbjeđenjem privrednog rast većeg od 5% godišnje; obezbjeđenje uslova za konsolidovanje javnih finansija; zahtjev za efikasnim provođenjem strukturnih promjena; pokretanje novog investicionog ciklusa.

155 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 2.6. Negativne posljedice uticaja 141 Negativne strane dogovora se reflektuju kroz: proces privatizacije podrazumijeva prodaju velikih državnih preduzeća stranim ulagačima često po nerealno niskim cijenama; otvaranje tržišta kapitala slobodan ulaz stranih špekulanata na finansijsko tržište; uspostavljanje tržišnih cijena podrazumijeva povećanje cijena struje, gasa, prehrambenih proizvoda i ostalih potrepština koje država ne naplaćuje po zapadnim standardima; slobodnu trgovinu otvaranje granica svim stranim proizvodima, skidanje carina i poreza, i zabrana državi da štiti domaću industriju na štetu zdrave strane konkurencije. Međunarodni monetarni fond je organizovan po principu akcionarskog društva, sto znači da broj glasova svake zemlje u odlučivanju zavisi od uplaćenih sredstava. Za uplaćenu kvotu zemlja dobija 250 početnih glasova, a za svakih specijalnih prava vučenja dodatno uplaćenih preko kvote, zemlja dobija još po jedan glas. Vrijednost specijalnih prava vučenja se utvrđuje na osnovu vrijednosti značajnih svjetskih valuta. Prije kreiranja specijalnih prava vučenja, uplaćena sredstva su se iskazivala u američkim dolarima. Od visine kvote koju je zemlja članica uplatila, zavisi i iznos sredstava, odnosno visina kredita, koji zemlja može dobiti od Međunarodnog monetarnog fonda. Po pravilu maksimalan iznos sredstava je 125% kvote. Uslov za dobijanje kredita od Međunarodnog monetarnog fonda je usaglašen kroz tzv. stabilizacioni program platno-bilansnog prilagođavanja, čiji je cilj uklanjanje uzroka koji su zemlju doveli u poziciju da joj je neophodan kredit za finansiranje platnobilansnog deficita. Zemlja se Pismom o namjerama obavezuje da će sprovoditi program ekonomskih reformi koje je usaglasila sa Međunarodnim monetarnim fondom. Međunarodni monetarni fond isplaćuje kredit u dijelovima, tzv. tranšama. Prvu tranšu (25% kvote) zemlja dobija bez posebne procedure, jer je upravo toliko sredstava ona uplatila u konvertibilnoj valuti. Ova tranša se naziva zlatna tranša. Ostale, kreditne tranše se isplaćuju samo ukoliko se zemlja pridržava dogovorenog stabilizacionog programa. Sama procedura uzimanja kredita se obavlja na taj način, što zemlja sredstvima u sopstvenoj valuti kupi potrebnu inostranu valutu. Pri tom se obavezuje, da će u roku do 5 godina otkupiti svoju nacionalnu valutu vraćanjem inostrane valute uz odgovarajuće plaćanje kamate.

156 142 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Postoji još nekoliko vrsta kredita koje Međunarodni monetarni fond odobrava zemljama članicama: 1. Stand-by aranžmani predstavljaju odobravanje okvirnog iznosa sredstava, koja zemlja može koristititi u određenom vremenskom periodu u skladu sa potrebama. Dogovorena sredstva su praktično u pripravnosti ; 2. Razne vrste olakšica radi se o vrsti kredita namijenjenoj zemljama koje imaju platno-bilansne probleme, a koji su posljedica tzv. viših sila, tj. za čiji nastanak nije odgovorna loša ekonomska politika. Primjer su suše, poplave i druge nepogode koje se mogu negativno odraziti na izvoz zemlje, ali i nagli i veliki porast cijene nafte. 3. Krediti za strukturno prilagođavanje najmanje razvijenih zemalja značaj koji Međunarodni monetarni fond ima za neku zemlju ne proističe samo od kredita koji ona može dobiti od Međunarodnog monetarnog fonda za uravnoteženje platnog bilansa, već i iz činjenice, da je postignuti dogovor o aranžmanu sa fondom preduslov dobijanja bilo kojeg zajma na svjetskom finansijskom tržištu. Naime, ni privatne finansijske korporacije nisu voljne da kredite daju zemljama koje nemaju aranžman sa Međunarodnim monetarnim fondom. Imajući u vidu činjenicu da su zajmovi potrebni većini zemalja, jasno je, da Međunarodni monetarni fond ima značajnu ulogu u njihovom ekonomskom razvoju Bretonvudski monetarni sistem 79 Stabilnost deviznih kurseva je bila primarni cilj osnivanja Međunarodnog monetarnog fonda. Međunarodni monetarni fond se zalagao za fiksne devizne kurseve vjerujući da njihova stabilnost pozitivno utiče na razvoj međunarodnih ekonomskih tokova, smanjujući devizni rizik međunarodnog poslovanja. Drugi razlog je bio pokušaj da se spriječe konkurentske devalvacije namjerno obaranje vrijednosti sopstvene valute, čime se povećava cjenovna konkurentnost domaćih proizvođača na domaćem i inostranom tržištu, što je bila česta praksa u međuratnom periodu. Bretonvudski monetarni sistem se zasnivao na konvertibilnosti američkog dolara u zlato. Dok su mnoge valute prije prvog svjetskog rata bile konvertibilne u zlato, periodi ratova i ekonomskih kriza koji su uslijedili, prouzrokovali su sve veće napuštanje konvertibilnosti valute u zlato. Jedina valuta koja je tu vrstu konvertibilnosti zadržala i poslije II svjetskog rata 79

157 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 143 je bio američki dolar. Objašnjenje na pitanje zašto, nalazi se u činjenici, da su Sjedinjene Američke Države jedina svjetska sila koja je iz rata izašla ekonomski jača, zahvaljujući tome što se rat nije vodio na njenoj teritoriji. Jedan dolar se nakon drugog svjetskog rata mogao razmjeniti, odnosno konvertovati u 0, grama zlata. Drugačije izraženo, jedna fina unca zlata (31,10 grama zlata) vrijedila je 35 američkih dolara. Prema pravilima Međunarodnog monetarnog fonda, zemlje članice su morale da odrede vrijednost, tj. paritet svoje nacionalne valute prema američkom dolaru ili zlatu. Deviznom kursu je bilo dozvoljeno da varira oko zvanično utvrđenog pariteta za +/ 1%, tj. postojala je obaveza centralnih banaka da u tim granicama održavaju vrijednost sopstvene valute. Sprovođenje devalvacije, ukoliko je ona bila potrebna, zahtijevalo je prethodni dogovor sa Međunarodnim monetarnim fondom. Bretonvudski monetarni sistem je dobro funkcionisao samo do kraja šezdesetih godina XX vijeka. Promijenjeni odnosi ekonomskih snaga u svijetu poslije završene obnove ratom razorenih privreda i perioda ubrzanog ekonomskog rasta zahtjevali su i promjenu odnosa valuta. Tako su ranije uspostavljeni valutni pariteti postali neodgovarajući. Početak sloma bretonvudskog sistema odigrao se god., kada Sjedinjene Američke Države ukidaju konvertibilnost dolara u zlato i devalviraju dolar. Tada je jedna fina unca zlata vrijedila 38 američkih dolara, odnosno jedan američki dolar je vrijedio 0, grama zlata. U želji da sačuva postojeći monetarni sistem, Međunarodni monetarni fond proširuje granice fluktuiranja deviznih kurseva oko valutnog pariteta na +/ 2,25%. Međutim, ni preduzete mjere nisu bile dovoljne. Već god. američki dolar ponovo gubi na vrijednosti, odnosno devalvira, a cijena unce zlata povećana je na 42 američka dolara, odnosno jedan američki dolar je vrijedio 0, grama zlata. Nalet prve naftne krize dodatno potresa međunarodne ekonomske odnose. Slijedi serija devalvacija i revalvacija mnogih valuta i zemlje napuštaju fiksne devizne kurseve, prelazeći na sistem fluktuirajućih deviznih kurseva. Time je praktično prestao da funkcioniše izvorni bretonvudski monetarni sistem Kriza međunarodnog monetarnog fonda Sjedinjene Američke Države su iz drugog svjetskog rata izašle kao vodeća tehnološka sila, najveći svjetski proizvođač i izvoznik. To je stvorilo ogromno povjerenje u američki dolar i povećalo svjetsku tražnju za njim. Time, dolar postaje praktično jedina valuta svjetskih monetarnih rezervi. Međutim, okolnosti su ubrzo počele da se mijenjaju. Amerika je počela da bilježi visoke

158 144 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom trgovinske deficite, a rezultat takvog stanja je bio odliv zlata. Ekonomske prilike Sjedinjenih Američkih Država dodatno komplikuje vojno angažovanje širom svijeta, između ostalog i rat u Vijetnamu, zbog čega i budžet Sjedinjenih Američkih Država u to vrijeme iskazuje visoke deficite. Sa druge strane, Japan i mnoge zapadno evropske zemlje se ubrzano razvijaju, bilježe suficite platnog bilansa, što za posljedicu ima stvaranje velikih deviznih rezervi. Tražnja za američkim dolarom je zadovoljena i počinje da opada uporedo sa jačanjem drugih svjetskih valuta kao na primer, britanske funte, francuskog franka, njemačke marke, japanskog jena, švajcarskog franka i sl. Povjerenje u dalju superiornost američkog dolara je urušeno i sve su veći zahtjevi drugih država za konverziju američkog dolara u zlato. Američke federalne rezerve (ekvivalent centralne banke) se suočavaju sa odlivom zlata. Želeći da zaustave odliv zlata, američke vlasti god. ukidaju konvertibilnost dolara u zlato i povećavaju cijenu zlata, što praktično predstavlja devalvaciju dolara. Dvije godine kasnije, god. bretonvudski sistem je prestao da funkcioniše. Navedeni problem funkcionisanja bretonvudskog monetarnog sistema nije i jedini problem. Jedna od osnovnih uloga Međunarodnog monetarnog fonda je obezbjeđenje kredita za uravnoteženje platnog bilansa. Uporedo sa razvojem svjetske trgovine u decenijama poslije drugog svjetskog rata, rasli su i zahtjevi zemalja za sve većim iznosima kredita. Pojavljuje se problem međunarodne likvidnosti. Drugim riječima, Međunarodni monetarni fond je sve teže izlazio u susret rastućoj tražnji kredita. Sve je to postalo prijetnja budućem rast međunarodne trgovine, što bi dalje, moglo imati negativne posljedice i na ukupan rast svjetske privrede. Međunarodni monetarni fond je na rastuće probleme odgovarao povremenim povećanjem kvota i aranžmanom pozajmljivanja sredstava od suficitarnih zemalja. Kako sve to nije bilo dovoljno, pitanje reforme međunarodnog monetarnog sistema se nametalo kao imperativ Reforma međunarodnog monetarnog sistema Šezdesetih godina XX vijeka pojavili su se brojni prijedlozi u vezi sa reformom Međunarodnog monetarnog sistema. Postojale su dvije grupe prijedloga. Jedna grupa prijedloga se zasnivala na ideji poboljšanja postojećeg sistema. U tu grupu spadaju prijedlozi uključivanja većeg broja snažnih valuta u svjetske rezerve, veća saradnja suficitarnih i deficitarnih zemalja, međunarodna saradnja u vođenju monetarne politike, reafirmacija uloge zlata i dr. Drugu grupu prijedloga činile su radikalnije ideje, ideje o kreiranju novog, drugačijeg sistema i njegovih elemenata. Tako se, na primer, Robert

159 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 145 Trifin zalagao za formiranje svojevrsne svjetske centralne banke koja bi imala ovlašćenje da emituje sopstvena sredstva plaćanja. Na taj način, riješio bi se problem nelikvidnosti, tj. svjetska centralna banka bi bila u stanju da na rast potražnje kredita odgovori dodatnom emisijom svjetskog, univerzalnog sredstva plaćanja. Rješenje koje je prihvaćeno može se smatrati svojevrsnim kompromisom. Nije došlo do formiranja svjetske centralne banke, ali je Međunarodni monetarni fond god. Amandmanom na Statut, dobio pravo emitovanja novog sredstva plaćanja nazvanog specijalno pravo vučenja - SDR. Početna vrijednost SDR-a je bila jednaka vrijednosti američkog dolara. Kasnije se vrijednost SDR-a počela utvrđivati na osnovu korpe valuta odnosno grupe jakih valuta. Danas tu korpu čine valute kao što je evro, američki dolar, britanska funta i japanski jen Funkcije Specijalnih prava vučenja 81 Funkcijama specijalnih prava vučenja možemo smatrati: emisiju specijalnih prava vučenja kojom Međunarodni monetarni fond ublažava problem međunarodne nelikvidnosti; novo obračunsko sredstvo koje koristi Međunarodni monetarni fond. Emitovana Specijalna prava vučenja se raspoređuju zemljama članicama Međunarodnog monetarnog fonda prema već postojećim kvotama. Dobijeni iznos Specijalnih prava vučenja, zemlja može zamijeniti za neku od svjetskih valuta koja joj je potrebna, ali se obavezuje da će u određenom periodu otkupiti pripadajuću sumu Specijalnih prava vučenja i platiti određenu kamatu. Zemlje u razvoju, kao i nerazvijene zemlje, predlagale su da se raspodjela emitovanog Specijalnog prava vučenja vrši ne prema postojećim kvotama, već prema potrebama, što praktično znači, više razvijenim nego nerazvijenim zemljama. Takav prijedlog je nazvan link projekat i nije usvojen, sa obrazloženjem da bi velika ekspanzija Specijalnih prava vučenja dovela do porasta svjetske inflacije. Iznos emitovanih Specijalnih prava vučenja do sada nije veliki i predstavlja svega oko 3,5% ukupnih svjetskih monetarnih rezervi

160 146 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Bosna i Hercegovina i Međunarodni monetarni fond Članstvo Bosne i Hercegovine u fondu 82 Bosna i Hercegovina je, kao jedna od zemalja sukcesora bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, postala članica Međunarodnog monetarnog fonda god. U skladu sa tim, Bosna i Hercegovina je za članstvo u Međunarodnom monetarnom fondu preuzela prava i obaveze bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije po alokacijskom ključu u iznosu 13,2%. Preuzeta kvota, odnosno upisani kapital iznosio je 121,2 mil. SDR, a dospjele obaveze prema Međunarodnom monetarnom fondu u iznosu od 25 mil. SDR izmirene su tzv. kreditom premošćenja (bridge loan) za postkonfliktne situacije odobrenim u iznosu od 30 mil. SDR. Početna kvota Bosne i Hercegovine je god. povećana na 169,1 mil. SDR. Broj glasova svake članice zavisi od iznosa njene kvote, odnosno udjela u kapitalu. Kvota Bosne i Hercegovine iznosi 169,1 mil. SDR, što je 0,08% učešća u ukupnom kapitalu Međunarodnog monetarnog fonda. Izvršne direktore imenuje pet zemalja koje imaju najveće kvote. Ovo pravo imaju i dvije članice sa najvećom kreditnom pozicijom u dvije godine koje prethode izboru. Ostale zemlje članice su svrstane u izborne grupe konstituence. Svaka izborna grupa bira svog izvršnog direktora. Bosna i Hercegovina je u izbornoj grupi, odnosno konstituenci sa: Jermenijom, Bugarskom, Hrvatskom, Kiprom, Gruzijom, Izraelom, Makedonijom, Moldavijom, Holandijom, Rumunijom i Ukrajinom. Holandija je predsjedavajući grupe, pa se i izvršni direktor grupe bira iz Holandije. Ova pozicija trenutno pripada Holanđaninu Jeroen Kremers-u. Cijela grupa ima glasova ili 4,86%. Centralna banka Bosne i Hercegovine je preuzela ulogu fiskalnog agenta Bosne i Hercegovine prema Međunarodnom monetarnom fondu 27. decembra god. od Ministarstva finansija i trezora u Savjetu Ministara Bosne i Hercegovine. S obzirom na to, da Centralna banka Bosne i Hercegovine djeluje na principu valutnog odbora, njena uloga fiskalnog agenta Bosne i Hercegovine prema Međunarodnom monetarnom fondu je specifična u smislu da, iako je Centralna Banka Bosne i Hercegovine fiskalni agent, sopstvene mjenice (promissory note) izdaje Ministarstvo finansija i trezora u Savjetu Ministara Bosne i Hercegovine. Finansijska pozicija Bosne i Hercegovine za članstvo u Međunarodnom monetarnom fondu iskazuje se u mjesečnom bilansu Centralne banke Bosne i Hercegovine, a konsolidovani bilans članstva u kvartalnom i godišnjem finansijskom izvještaju koji se objavljuje na zvaničnoj internet stranici Centralne banke Bosne i Hercegovine. 82

161 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 147 Uloga Centralne banke je detaljno definisana Memorandumom o izvršavanju uloge fiskalnog agenta Bosne i Hercegovine prema Međunarodnom monetarnom fondu kojeg su potpisali Ministarstvo finansija i trezora Bosne i Hercegovine, entitetska ministarstva finansija i Centralna banka Bosne i Hercegovine Finansijski aranžmani Bosne i Hercegovine sa Međunarodnim monetarnim fondom Do sada je Bosna i Hercegovina koristila samo Stand-by aranžman. Po definiciji Međunarodnog monetarnog fonda, Stand by aranžman je finansijska pomoć koja se članici odobrava iz opštih izvora do određenog iznosa i u određenom vremenskom periodu, pod uslovom da članica ispoštuje odredbe Sporazuma. Odobrava se zemljama članicama sa poremećajima u platnom bilansu na osnovu njihovog Pisma o namjerama i Memoranduma o ekonomskoj i finansijskoj politici. Stand by aranžman se obično realizuje u periodu od jedne godine i uobičajeno se odobrava u četiri tranše. Na zahtjev članice može biti produžen i do tri godine. Aranžman se otplaćuje sa periodom mirovanja (grace period) od dvije godine i tri mjeseca, nakon čega slijedi otplata u osam jednakih kvartalnih anuiteta. Povlačenje tranši su transakcije kupovine (purchase), a otplate su transakcije reotkupa (repurchase) vlastite valute. I Stand by aranžman Međunarodni monetarni fond je 29. maja god. odobrio Bosni i Hercegovini prvi stand-by aranžman u iznosu 60,6 mil. SDR. U dva navrata: 28. juna god. i 30. marta god., povećan je iznos stand by aranžmana za po 16,91 mil. SDR. Tako je ukupan iznos prvog stand by aranžmana bio 94,42 mil. SDR. Odobreni iznos je u cijelosti povučen. II Stand-by aranžman Drugi stand-by aranžman u visini od 67,60 mil. SDR odobren je 2. avgusta god. i trebalo je da bude iskorišćen do 1. novembra god. Na zahtjev Bosne i Hercegovine ovaj aranžman je produžen dva puta. Prvi put je produžen do 31. decembra god., a zatim do 29. februara god. Aranžman je iskorišćen u cijelosti (67,60 mil. SDR) i to u četiri tranše. Prva tranša iznosila je 19,6 mil. SDR, zatim druga u visini od 12 mil. SDR, treća tranša 24 mil. SDR, dok je posljednja četvrta tranša iznosila 12 mil. SDR.

162 148 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Uloga i značaj Međunarodno monetarnog fonda u Bosni i Hercegovini politika uslovljenosti kreditiranja Pojam pisma o namjerama Najvažnija misija Međunarodnog monetarnog fonda jeste pružanje pomoći zemljama koje su se suočile sa platno-bilansnim teškoćama, kao što je slučaj sa Bosnom i Hercegovinom. U tom pogledu, Međunarodni monetarni fond ne samo što odobrava sopstvena sredstva već svojim garancijama pospješuje priliv sredstava i iz drugih izvora, kao što su krediti i zajmovi drugih država ili pozajmice privatnih komercijalnih banaka. Međutim, tu pomoć fond ne daje bezuslovno. Iako se, sve pozajmice daju pod određenim uslovima, kao što je vremenski plan vraćanja duga, uslovljenost se odnosi i na određen broj strogih ekonomskih i političkih uslova koji mogu da pretvore pozajmicu u političko sredstvo. Zajmovi Međunarodnog monetarnog fonda nekoj zemlji članici preko njene rezervne zlatne tranše uslovljeni su prihvatanjem i sprovođenjem programa ekonomske politike koju naloži Međunarodni monetarni fond. Dakle, zemlja zajmotražilac ne može da dobije zajam dok ne prihvati uslove fonda. Formalna uslovljenost i programi pomoći se donose na osnovu pregovora između Međunarodnog monetarnog fonda i vlade neke zemlje. Međutim, pregovori su često jednostrani i uslovi su manje ili više standardni od jedne do druge zemlje. Paralelno sa posuđivanjem sredstava, Izvršni odbor direktora (Board of Directors) preuzima nadzor (supervision) nad sprovođenjem mjera ekonomske reforme u zemlji korisnici sredstava, a radi sticanja uvjerenja da se predložene mjere realizuju. Kada neka zemlja zatraži od fonda zajam, fond joj predlaže određene mjere ekonomske politike čije prihvatanje je uslov za dobijanje zajma. Svoju obavezu da će provoditi dogovorenu ekonomsku politiku tj. da će se pridržavati dogovorenog programa prilagođavanja, zemlja izražava u Pismu o namjerama 83, koje dostavlja fondu. Zemlja u pismu iznosi program oporavka privrede. Pismo je samo formalan akt koji donosi suvereno zemlja članica, jer ono u stvari predstavlja viđenje Međunarodnog monetarnog fonda kada je u pitanju ekonomska politika zemlje koja je zatražila zajam. Radi se o pismu ministra finansija ili guvernera centralne banke zemlje zajmotražioca upućeno fondu, i ono sadrži detaljan memorandum o ekonomskoj i finansijskoj politici koji opisuje uslove koji se odnose na ekonomsku politiku, od kojih su najvažniji navedeni u sumarnoj tabeli kao kriteriji izvršenja ili strukturni pokazatelji. Ovi dokumenti su na 83 eng. letter of intent

163 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 149 raspolaganju na internet stranici Međunarodnog monetarnog fonda, nakon što se Sporazum o kreditu odobri od strane odbora Međunarodnog monetarnog fonda. Ciljevi uslovljenosti kredita 84 Standardni uslovi su postavljeni sa ciljem unapređenja efikasnosti korišćenja resursa jedne zemlje, kako bi se stimulisao rast i stabilizovala ekonomija. Međutim, određivanjem određene ekonomske politike zemlji članici koja traži kredit, Međunarodni monetarni fond favorizuje svoje ciljeve, jer na taj način sebi obezbjeđuje blagovremeno vraćanje kredita datih toj zemlji, dok su dugoročni interesi razvoja zemalje dužnika u drugom planu. Smjernice uslovljenosti Dokument o smjernicama uslovljenosti Pristup sredstvima fonda i korišćene stand-by aranžmana sadrži 12 tačaka, koje su osnov za zaključivanje stand-by aranžmana sa Međunarodnim monetarnim fondom. 1. Međunarodni monetarni fond poziva zemlje članice da primijene mjere korekcije u ranoj, početnoj fazi teškoća platnog bilansa, kako bi se izbjegle veće neravnoteže. U ovom stadijumu, troškovi prilagođavanja bi bili relativno niski. 2. Uobičajen period stand-by aranžmana je jedna godina, ali se može produžiti za još godinu dana, a najviše do tri godine. Produženi aranžman se može primjenjivati kada zemlja ima platne neravnoteže strukturalnog karaktera i sporiji rast. 3. Stand-by aranžmani ne predstavljaju međunarodne sporazume. Zbog toga, Međunarodni monetarni fond ne dozvoljava ugovornu pravnu terminologiju u svojim aranžmanima i pismima o namjerama. Sankcije za nepoštovanje, tj. neizvršavanje obaveza iz stand-by aranžmana, su ustvari rigoroznije nego formalne sankcije, kada bi one postojale u ugovornom odnosu zemlje članice i samog fonda. 4. Fond navodi, da će kod utvrđivanja programa prilagođavanja posvetiti pažnju unutrašnjim, socijalnim i političkim ciljevima i ekonomskim prioritetima, kao i razlozima nastanka teškoća u platnom bilansu. 5. Zemlja članica, zbog neispunjenja kriterijuma izvršenja, može da izgubi pravo da dalje povlači sredstva iz fonda. U tom slučaju, ona bi u konsultacijama sa Međunarodnim monetarnim fondom mogla da se naknadno dogovori o novim ili izmijenjenim kriterijumima 84

164 150 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom izvršenja, kako bi se uspješno završio program prilagođavanja. 6. Sredstva fonda se daju u obrocima koji su vremenski određeni i koji su uslovljeni realizacijom kriterijuma izvršenja datih u Pismu o namjerama. 7. Upravni direktor Međunarodnog monetarnog fonda trebalo bi, da dâ preporuku izvršnom odboru fonda, naravno ako je po njegovom mišljenju program u skladu sa zahtjevima Međunarodnog monetarnog fonda. Ako je potrebno, zemlja bi morala prije odobrenja stand-by aranžmana da sprovede i neke korektivne mjere. 8. Odbor izvršnih direktora će nastojati da obezbjedi odgovarajuću koordinaciju u izvršenju njegove politike, kako bi se omogućilo nediskriminatorsko tretiranje zemalja članica. 9. U ovoj smjernici detaljno su definisani kriterijumi izvršenja, a broj i sadržaj bi trebalo da zavisi od problema dotične zemlje članice. Trebalo bi, da ih bude što manje i da se obuhvate isključivo makroekonomski parametri, ali i neke druge varijable. 10. Ukoliko su stand-by aranžmani duži od godinu dana, ili zemlja ne može unaprijed da odredi neke kriterijume izvršenja, u takvim slučajevima misija Međunarodnog monetarnog fonda vrši ponovne konsultacije s njom, u vremenu dok traje program. Cilj je, da se izvrši naknadna konkretizacija programa do njegovog isteka. 11. Međunarodni monetarni fond će pripremiti posebnu analizu i ocjenu kako se izvršavaju programi u okviru stand-by aranžmana. 12. Povremeno bi trebalo, da se izvrše analize programa prilagođavanja, kako bi se ocijenila njihova adekvatnost, efikasnost instrumenata i postignuti rezultati. Kriterijumi izvršenja Svaki program prilagođavanja, dogovoren između Međunarodnog monetarnog fonda i zemlje članice, sadrži zbir mjera ekonomske politike. Glavne ekonomske varijable u skoro svim programima prilagođavanja su kreditna ekspanzija bankarskog sistema, finansiranje državnog sektora, devizni kurs, kamatna stopa, spoljna zaduženost, trgovinska i devizna ograničenja, opšti nivo cijena i monetarne rezerve. Kada se ove varijable u pregovorima sa Međunarodnim monetarnim fondom kvantitativno limitiraju, one postaju kriterijumi izvršenja stabilizacionog programa. U većini slučajeva, pominju se četiri osnovna tipa kriterijuma: limiti ukupnih domaćih kredita; budžetski deficit; spoljni dug;

165 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 151 zabrana uvođenja novih ili pooštravanje postojećih deviznih i trgovinskih ograničenja. Fond navodi, da ovi kriterijumi treba da se razlikuju od zemlje do zemlje, međutim u stvarnosti nije tako. U svim programima, Međunarodni monetarni fond insistira na vođenju politike smanjivanja tražnje i potrošnje. Treba uskladiti agregatnu tražnju sa produktivnim kapacitetima nacionalne privrede, i zato se kao osnovni kriterijum izvršenja javlja tzv. limitiranje kredita banaka. Time se utiče na nivo novčane mase i platežno sposobnu tražnju. Fond zahtijeva i smanjivanje velike potrošnje javnog sektora, odnosno fiskalne neravnoteže, jer nju smatra uzrokom velike ekspanzije u ukupnoj tražnji. Nalaže zajedničko djelovanje kreditno-monetarne i fiskalne politike putem direktnog limitiranja ili smanjivanje finansiranja kroz bankarski sistem. Što se tiče politike kamatnih stopa, nalaže se, da kamatne stope budu realno pozitivne, međunarodno konkurentne, a sve u cilju stimulisanja priliva kapitala, povećanja domaće štednje i smanjivanja prevelike investicione potrošnje. Kao važan kriterijum javlja se i tzv. kvantitativno limitiranje dodatnog inostranog zaduživanja, a zajedno sa tim, i potreban nivo monetarnih rezervi. Time treba da se poboljša kreditna sposobnost zemlje članice. Fond redovno zahtijeva i devalvaciju valute radi postizanja kratkoročnih pozitivnih efekata na platni bilans. Kao redovan zahtjev, javlja se i izjava zemlje da neće uvoditi nova ili pooštravati stara trgovinska i platna ograničenja. Cilj ovog zahtjeva je, dostizanje slobodne cirkulacije robnih i finansijskih transakcija. Fond traži i korekciju cijena i njihovo tržišno djelovanje. Odlučan je protiv njihovog zamrzavanja. Argumenti za uslovljenost Kao argumenti uslovljenosti najčešće se navode: 85 Međunarodni monetarni fond mora da obezbijedi svoju likvidnost, odnosno mora biti siguran da će njegove članice biti u situaciji da mogu otplatiti uzeti kredit; Međunarodni monetarni fond posjeduje više informacija i iskustva nego bilo koja nacionalna vlada, i može da pruži savjete i unaprijedi interese pojedinih zemalja članica koje traže korišćenje sredstava iz Međunarodnog monetarnog fonda; Fond može da uzme u obzir spoljne faktore i druge sistemske efekte koje zemlja članica ne uzima u obzir kada kreira svoju ekonomsku politiku, tako da on može svojim savjetima za sprovođenje odgovarajuće ekonomske politike da unaprijedi kolektivne interese svojih članica. 85

166 152 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Kritike politike uslovljenosti Na račun politike koju sprovodi Međunarodni monetarni fond izrečene su mnoge kritike. Neke od njih potiču iz razvijenih zemalja, dok je većina iz zemalja u razvoju. Najčešće, kritike se upućuju politici uslovljenosti. Fondova uslovljenost prema zemljama članicama u pogledu ekonomske politike često ima negativne posljedice na zemlje u razvoju. Međunarodni monetarni fond primjenjuje šok terapiju, koja se ogleda u restriktivnosti i kratkoročnosti Pisma o namjerama, odnosno kriterijuma izvršenja, i zato često dolazi do suprotnosti kriterijuma sa osnovnim ekonomskim, socijalnim i političkim interesima ovih zemalja. Praksa je pokazala, da nametnuti paketi mjera ekonomske stabilizacije u mnogim zemljama u razvoju ne samo da nisu doveli do prilagođavanja, već su ozbiljno ugrozili privredni rast, povećali inflaciju i nezaposlenost i doveli do gubitka u realnim nadnicama i sl. Fond se kritikuje, i da ne pravi razliku između zemalja članica u pogledu ekonomske razvijenosti, i da ne razlikuje unutrašnje i spoljne faktore koji dovode do deficita. Isto tako, ne uzima u obzir političke i socijalne uslove i ciljeve, što dovodi do neželjenih socijalnih posljedica. Kako se njegovi programi baziraju na brzom postizanju pozitivnih rezultata, on nema razvojni pristup problemima. Zemlje u razvoju tvrde, da Međunarodni monetarni fond nije neutralna institucija, već je u stvari politička institucija. U suštini, fond stimuliše privatnu inicijativu, djelovanje slobodnog tržišta i ulaganje stranog privatnog kapitala u zemlje u razvoju, čime podstiče sprovođenje strateške ekonomsko-političke zavisnosti i jačeg političkog i ekonomskog vezivanja siromašnih zemalja za razvijene industrijske zemlje. Naravno, kritike dolaze i iz najrazvijenijih zemalja. Tako je londonski list Guardian napisao: U dobro snabdjevenom arsenalu razvijenog kapitalističkog svijeta vjerovatno nema opasnijeg i subverzivnijeg oružja nego što je Međunarodni monetarni fond... Sa jednostavnom vjerom srednjevjekovnih monaha, oni obilaze svijet, nudeći svoje jednostrane recepte za sva zla ovog svijeta... Pa ipak, oni ostavljaju za sobom oborene vlade, nezaposlenost, stagnaciju, bijedu, glad... Rijetko kad je u istoriji svijeta mogla da postoji organizacija koja je nanijela toliko štete u ime činjenja dobra.... Nezavisna Brantova komisija za pitanje međunarodnog razvoja konstatuje da Veliki broj zemalja gleda na Međunarodni monetarni fond sa nepovjerenjem i dozom neprijateljstva. Mnoge zemlje ga izbjegavaju, a kada mu se obrate, onda su njegove mjere drastične, čime se njegova reputacija ljudoždera širi.

167 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 3. GRUPACIJA SVJETSKE BANKE (WORLD BANK GROUP WBG) 153 Grupaciju svetske banke (World Bank Group WBG) čini pet multilateralnih ekonomskih institucija: 1. Međunarodna banka za obnovu i razvoj (International Bank for Reconstruction and Development IBRD); 2. Međunarodna finansijska korporacija (International Finance Corporation IFC); 3. Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development Association IDA); 4. Agencija za multilateralno garantovanje investicija (Multilateral Investment Guarantee Agency MIGA) i 5. Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova (International Center for Settlment of Investment Disputes ICSID). Grupacija svetske banke je jedan od najvećih svetskih finansijskih izvora za podsticanje ekonomskog razvoja. Prisutna je u više od 180 zemalja širom sveta, sa primarnim fokusom na pružanje pomoći najsiromašnijim narodima i najsiromašnijim zemljama. Međunarodna banka za obnovu i razvoj i Međunarodna asocijacija za razvoj se nazivaju zajedničkim imenom Svjetska banka. Grupacija svjetska banka podrazumijeva svih pet gore pomenutih institucija. Grupacija svetske banke je najveći kontributor fondova u svijetu koji služe za podsticanje obrazovanja, za borbu protiv HIV/AIDS i za realizovanje zdravstvenih programa. Sjedište Grupacije Svjetske banke je u Vašingtonu Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) Međunarodna banka za obnovu i razvoj (International Bank for Reconstruction a Development IBRD), poznatija kao Svjetska banka, osnovana je 22. jula god. u Breton Vudsu (Breton Woods). Sa radom je počela 27. decembra god. Primarni cilj osnivanja Međunarodne banke za obnovu i razvoj je bio finansiranje obnove država članica banke koje su iz drugog svjetskog rata izašle urušene. Svoje ciljeve ostvaruje posredstvom kreditiranja projekata koji su od značaja za razvoj nacionalne privrede, a za koje privatni kapital nije u velikoj mjeri zainteresovan, jer je vrijednost ulaganja velika, rizik ulaganja izuzetno veliki, a stopa povrata uloženog kapitala je izuzetno niska. Takvi projekti su, na primjer infrastrukturni projekti. Krediti međunarodne banke za obnovu i razvoj namijenjeni su zemljama koje ostvaruju bruto-domaći

168 154 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom proizvod per capito u iznosu od do američkih $. Banka svojim radom nastoji da smanji siromaštvo u nerazvijenim i nedovoljno razvijenim zemljama podsticanjem održivog razvoja kroz odobravanje zajmova, davanje garancija, pružanje analitičkih i savjetodavnih usluga. U tom cilju, banka: podstiče dugoročni razvoj u sektorima ljudskih i socijalnih potreba za koje privatni kreditori najčešće nisu zainteresovani; održava finansijsku snagu zajmoprimaoca pružajući pomoć u kriznim periodima kada su siromašni narodi najviše pogođeni; koristi finansijsku moć za promovisanje ključnih politika i institucionalnih reformi; katalizuje privatni kapital pomaganjem da se stvori pogodna investiciona klima; obezbjeđuje finansijsku pomoć za nabavku opštih javnih dobara od kritičnog značaja za blagostanje siromašnih slojeva stanovništva u svim zemljama. Banka ima 186 zemalja članica. Bosna i Hercegovina je članica banke od 25. februara god. Članstvo u banci je uslovljeno članstvom u Međunarodnom monetarnom fondu. Međunarodna banka za obnovu i razvoj je organizovana kao akcionarsko društvo. Države članice, uplatom kvote postaju suvlasnici banke. Po osnovu uplaćenog kapitala, banka odobrava kredite. Odlučivanje je zasnovano na osnovu visine uplaćene kvote. Najveću kvotu u svom vlasništvu imaju Sjedinjene Američke Države (16,4%). Odluke se u najvećoj mjeri donose sa potrebnih 85% glasova, što daje Sjedinjenim Američkim Državama odlučujuću ulogu. Visina uplaćenog kapitala je 189,7 mlrd. američkih $. Kamatna stopa koju Banka plaća prilikom svog zaduživanja je izuzetno niska, jer banka uživa veliko povjerenje i visok kreditni rejting. Kamatna stopa koja se naplaćuje dužniku je viša u odnosu koju banka plaća prilikom zaduživanja, za 0,75% marže i 1% provizije. Banka odobrava dvije vrste kredita, i to: Investicione kredite. Finansijska podrška projektima od kojih će korist imati cjelokupna nacionalna privreda odnosne zemlje. Najčešće finansirane oblasti su: obrazovanje, zdravstvo, infrastrukturni projekti, podrška razvoju poljoprivredne proizvodnje i dr. Razvojne kredite. Finansijska podrška promjeni strukture privrede kako bi na srednji rok mogle da uspostave ravnotežu platnog bilansa.

169 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi Organi Međunarodne banke za obnovu i razvoj 155 Organi Banke su: Odbor guvernera: tijelo koje čine predstavnici svih zemalja članica banke (najčešće je to ministar finansija) sastaje se jednom godišnje. Odbor guvernera usvaja godišnji izvještaj, završni račun i bira izvršne direktore. Odbor izvršnih direktora: tijelo je sastavljeno od dvadeset i četiri izvršna direktora sa mandatom od dvije godine. Pet izvršnih direktora imenuju zemlje sa najvećim kvotama, a ostalih devetnaest direktora biraju zemlje grupisane po izbornim tijelima. Predsjednik banke: predsjedava sastancima izvršnih direktora. Mandat predsjednika traje pet godina. Prema neformalnom dogovoru, predsjednik Banke je amerikanac, a direktor Međunarodnog monetarnog fonda je evropljanin. U septembru god., 189 država članica na Samitu Ujedinjenih Nacija usvojilo je osam Milenijumskih razvojnih ciljeva za period do god. Najveći doprinos u dostizanju postavljenih ciljeva imaće međunarodne finansijske institucije. Postavljeni ciljevi su: Ukinuti krajnje siromaštvo i glad do god. prepoloviti broj ljudi koji žive s manje od 1 američkog dolara dnevno i ljudi koji gladuju; postići univerzalno osnovno obrazovanje osigurati da svi dječaci i djevojčice završe osnovnu školu; jednakost polova do god. eliminisati disparitete u pogledu gendera na svim nivoima; smanjiti smrtnost djece do god. smanjiti za dvije trećine smrtnost djece ispod pet godina; unepređenje zdravlja majki do god. smanjiti za dvije trećine broj žena koje umiru pri porodu; borba protiv HIV/AIDS-a, malarije i drugih bolesti do god. zaustaviti razvoj ovih bolesti; ekološka zaštita do god. za pola smanjiti broj ljudi bez pristupa pitkoj vodi; razvijati globalno partnerstvo u razvoju.

170 156 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom 3.2. Međunarodna finansijska korporacija (International Finance Corporation IFC) Međunarodna finansijska korporacija (International Finance Corporation IFC) je specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija i afilijacija Međunarodne banke za obnovu i razvoj. Osnovana je 25. maja god., a počela je sa radom 24. jula god., u cilju mobilizacije novih sredstava od investitora koji su spremni da preuzmu na sebe velike rizike u zamjenu za potencijalno velike zarade, investirajući ih u zemlje u razvoju, posebno u zemlje Afrike, Latinske Amerike i Srednjeg Istoka. Cilj uspostavljanja međunarodne finansijske korporacije je bio, da podstiče i promoviše razvoj privatnog sektora zemalja u razvoju. Postavljeni ciljevi se ostvaruju kroz finansijsku podršku, posredničku podršku i savjetodavnu podršku i kroz savjetodavni servis za strane investicije koji je uspostavljen god. Od god. je to zajednički organ Međunarodne finansijske korporacije i Agencije za multilateralno garantovanje investicija. Članstvo u Međunarodnoj finansijskoj korporaciji je uslovljeno sa članstvom u Međunarodnoj banci za obnovu i razvoj. Predsjednik Međunarodne banke za obnovu i razvoj je istovremeno i predsjednik Međunarodne finansijske korporacije. Glavno tijelo je Odbor guvernera, gdje svaka država članica ima svog predstavnika. Sastaje se jednom godišnje. Operativnim aktivnostima rukovodi Odbor direktora, koji donosi konačnu odluku o svakom projektu. Međunarodna finansijska korporacija danas broji 182 države članice. Bosna i Hercegovina je postala članica Međunarodne finansijske korporacije god Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development Association IDA) Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development Association IDA), kao specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija i afilijacija Međunarodne Banke za obnovu i razvoj, osnovana je 26. januara god. Počela je sa radom 24. septembra god. Cilj stvaranja Međunarodne asocijacije za razvoj je bio obezbeđivanje ekonomskih zajmova za zemlje sa niskim dohotkom. Zadatak Međunarodne asocijacije za razvoj je kreditiranje najsiromašnijih zemalja svijeta pod povlašćenim uslovima. Uslov za članstvo u Međunarodnoj asocijaciji za razvoj je članstvo u Međunarodnoj banci zaobnovu i razvoj. Finansiranje

171 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 157 zemalja se obavlja na dva načina: odobravanjem beskamatnih kredita; posredstvom donacija. Krediti Međunarodne asocijacije se odobravaju na period od 35 do 40 godina, sa grace periodom od 10 godina. Kredite mogu koristiti zemlje koje imaju bruto-domaći proizvod per capito manji od američkih dolara. Više od pola država od ukupnog broja korisnika sredstava Međunarodne asocijacije za razvoj su afričke zemlje. Zemlje koje imaju veći bruto-domaći proizvod per capito od američkih dolara, ako se utvrdi da ne mogu dobiti kredit od Međunarodne banke za obnovu i razvoju, mogu koristiti u određenim slučajevima sredstva Međunarodne asocijacije za razvoj. Tabela 27. Deset najvećih korisnika Međunarodne asocijacije za razvoj u milijardama $ R a n g Z e m l j a I z n o s 1 Nigeria 1,760 2 Pakistan 1,610 3 Etiopija 1,175 4 Vijetnam 1,149 5 Bangladeš 1,097 6 Indija 0,956 7 Tanzanija 0,783 8 Gana 0,550 9 Demokratska Republika Kongo 0, Kenija 0,525 Izvor: (18. Februar god.) Međunarodna asocijacija za razvoj ima 169 država članica. Članica Međunarodne asocijacije za razvoj je i Bosna i Hercegovina Agencija za multilateralno garantovanje investicija (Multilateral Investment Guarantee Agency MIGA) Agencija za multilateralno garantovanje investicija (Multilateral Investment Guarantee Agency MIGA) osnovana je god., kao članica Grupacije Svetske Banke. Primarni zadatak agencije je davanje garancija investitorima i

172 158 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom zajmodavcima u slučajevima postojanja političkih rizika transfer deviza, eksproprijacija, rat i građanski nemiri. U svojoj misiji, Agencija se pridržava sljedeća četiri principa: usmjerava svoju pažnju na klijente servisira investitore, zajmodavce i vlade zemalja prijema, podržavajući privatno preduzetništvo i promovišući direktne strane investicije (Foreign Direct Investment FDI) u zemljama u razvoju (Emerging Economies); angažuje se u partnerskim odnosima sarađuje sa drugim subjektima koji se bave osiguranjem izvoznih poslova, sarađuje sa vladinim agencijama i međunarodnim organizacija u cilju obezbjeđenja dodatnog servisiranja i pristupa stranim investicijama; promoviše rezultate razvoja teži da unaprijedi životni standard ljudi u zemljama u razvoju u skladu sa ciljevima zemalja prijema, kao i da osnaži principe poštovanja socijalne zaštite i očuvanja životne sredine; da osigura finansijsku sigurnost balansirajući razvojne ciljeve i finansijske mogućnosti kroz pouzdano osiguranje poslova i efikasno organizovanje. Agencija svoje zadatke obavlja kroz obezbjeđenje garancija za nekomercijalne rizike. Na primjer, u slučajevima kada je strana investicija u zemlji u razvoju izložena rizicima koji nemaju veze sa poslovnim aktivnostima, agencija preuzima obavezu nadoknade gubitka investitoru. Dalje, agencija ima ulogu i posrednika u rešavanju sporova koji mogu da nastanu između investitora i zemlje domaćina. Cilj posredovanja u rešavanju nastalih sporova je iznalaženje rešenja koje će efikasno dovesti do kraja preduzete investicije. Agencija je svojevrsni servis za informisanje investitora o mogućnostima i potencijalima za investiranje u zemlje u razvoju. Organi Agencije su: Savjet guvernera; Odbor direktora, Predsjednik. Agencija ima 175 zemalja članica. Bosna i Hercegovina je članica Agencije za multilateralno garantovanje investicija.

173 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 3.5. Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova (International Cent Settlment of Investment Disputes ICSID) 159 Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova (International Cent Settlment of Investment Disputes ICSID) osnovan je 14. oktobra god. usvajanjem Konvencije o rešavanju investicionih sporova između država i drugih zemalja (The Convention on the Settlement of Investment Disputes be States and Nationals of Other States). Centar je autonomna međunarodna organizacija, koja je tijesno je povezana sa Svjetskom bankom. Svi članovi Svjetske banke istovremeno su članovi Međunarodnog centra za rešavanje investicionih sporova. U skladu sa Konvencijom o rešavanju investicionih sporova između država i drugih zemalja, Centar obezbjeđuje odgovarajuća sredstva i uslove pomirenja, kao i arbitražu u sporovima između zemalja članica i investitora koje kvalifikuje kao državljane drugih zemalja članica. Pristupanje sistemu pomirenja i arbitraže u potpunosti je postavljeno na dobrovoljnoj bazi. Međutim, kad stranke pristanu na arbitražu u skladu sa Konvencijom, niko od njih ne može jednostrano da povuče datu saglasnost. Sve zemlje potpisnice Konvencije o rješavanju investicionih sporova između država i drugih zemalja, nezavisno od toga da li su strane u sporu ili ne, dužne su da se pridržavaju i da sprovodu arbitražnu presudu (odluku). Mehanizam pomirenja i arbitraže je u funkciji podsticanja cirkulacije kapitala i investicionih ulaganja u svjetskim razmjerama. Ugovorne članice Međunarodnog centra za multilateralno rješavanje investicionih sporova su 155 zemlja. Bosna i Hercegovina je pristupila Centru 13. juna god Banka za međunarodna poravnanja (Bank for International Settlements BIS) Banka za međunarodna poravnanja (Bank for International Settlements BIS), sa sjedištem u Bazelu (Švajcarska), najstarija je internacionalna finansijska institucija u svijetu, koja je osnovana 20. januara god. (počela sa radom 17. marta god.). Cilj banke je unapređenje internacionalne kooperacije centralnih banaka. Glavni zadaci banke su: Organizacija razmjene informacija o deviznom kursu i kooperaciji između centralnih banaka širom svijeta u svojstvu prvorazrednog internacionalnog foruma na kojem se susreću guverneri i drugi monetarni zvaničnici zemalja članica, a u cilju očuvanja i jačanja

174 160 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom finansijske stabilnosti, posebno u uslovima ekonomske integracije i globalizacije. Glavni je sagovornik centralnih banaka u njihovim finansijskim transakcijama. U svojstvu centra za monetarna i ekonomska istraživanja, rukovodi istraživanjima koja doprinose monetarnoj i finansijskoj stabilnosti, prikuplja i objavljuje statističke podatke o internacionalnim finansijama i formuliše preporuke finansijskoj zajednici u cilju jačanja internacionalnog finansijskog sistema. Obavlja tradicionalne bankarske funkcije, kao što su upravljanje deviznim rezervama i transakcijama zlata za račun klijenata centralnih banaka i internacionalnih organizacija. Agent je i garant za internacionalne finansijske operacije. Obezbjeđuje i organizuje finansiranje u hitnim slučajevima u cilju pružanja podrške internacionalnom monetarnom sistemu kada je potrebno. Tako na primjer, za vrijeme svjetske finansijske krize god. Banka je organizovala kreditnu pomoć austrijskoj i njemačkoj centralnoj banci. Tokom 60-tih godina XX vijeka, banka je aranžirala specijalne kreditne podrške italijanskoj liri (1964), francuskom franku (1968), kao i britanskoj funti sterlinga (1968. i 1969). U najnovije vrijeme, banka obezbjeđuje finasiranje u kontekstu stabilizacionih programa koje je pripremio Međunarodni monetarni fond (na primjer, za Meksiko u god. i za Brazil u god.). Banka sarađuje sa Međunarodnim monetarnim fondom i ostalim međunarodnim i regionalnim finansijskim institucijama. Banka rukovodi Institutom za finansijsku stabilnost (Financial Stability Institute FSI) zajedno sa Bazelskim komitetom za bankarski nadzor (Basel Committee on Banking Supervision BCBS). Banka je, takođe, domaćin sekretarijata Foruma za finansijsku stabilnost (Financial Stability Forum FSF), Internacionalne asocijacije osiguranika depozita (International Association of Deposit Insurers IADI) i Internacionalne asocijacije supervizora osiguranja (International Association of Insurance Supervisors IAIS). Banka ne prihvata depozite, niti pruža finansijske usluge privatnim, individualnim ili korporativnim entitetima. U skladu sa Statutom, upravljanje Bankom je povjereno Genralnom sastanku (General Meeting) i Bordu direktora (Board of Directors). Generalni sastanak održava se svake godine. Pravo glasanja i predstavljanja na Generalnom sastanku ima 56 centralnih banaka ili monetarnih vlasti iz svih dijelova svijeta. Članica Generalnog sastanka je i Bosna i Hercegovina. Sjedište Banke je u Bazelu.

175 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 4. MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE SISTEMA UJEDINJENIH NACIJA Ekonomski i socijalni Savjet (Economic and Social Council ECOSOC) Ekonomski i socijalni Savjet (Economic and Social Council ECOSOC), jedan je od glavnih organa Generalne Skupštine Organizacije Ujedinjenih Nacija (General Assembly of the United Nations Organization). Savjet je osnovan 26. juna god. (počeo sa radom 24. oktobra god.). Ekonomski i socijalni Savjet, u skladu sa Poveljom Ujedinjenih Nacija ima zadatak: da promoviše viši životni standard, punu zaposlenost, ekonomski i socijalni progres; da pronalazi rješenja za međunarodne ekonomske, socijalne i zdravstvene probleme; da stvara uslove za međunarodnu kulturnu i obrazovnu saradnju; da ohrabruje univerzalno poštovanje ljudskih prava i osnovnih sloboda. Ekonomski i socijalni Savjet koordinira rad četrnaest specijalizovanih agencija Ujedinjenih Nacija, pet regionalnih komisija (za Afriku, Evropu, Latinsku Ameriku i Karibe, Aziju i Pacifik i Zapadnu Aziju) i deset funkcionalnih komisija (za socijalni razvoj, ljudska prava, narkotike, status žene, stanovništvo i razvoj, statistiku, nauku i tehnologiju, održivi razvoj, sprečavanje kriminala i krivično pravo). U ostvarivanju svog mandata, Ekonomski i socijalni Savjet sarađuje sa naučnicima, predstavnicima poslovnog svijeta i sa više od registrovanih nevladinih organizacija širom svijeta. Članovi Ekonomskog i socijalnog Savjeta su 54 zemlje članice Organizacije Ujedinjenih Nacija odabrane na rotirajućoj osnovi iz svih regiona. Sjedište Ekonomskog i socijalnog Savjet je u Njujorku Ekonomska komisija za Afriku (Economic Commission for Africa ECA) Ekonomska komisija za Afriku (Economic Commission for Africa ECA) osnovana je 29. aprila god., kao regionalna komisija Ekonomskog 86 Dašić David, Principi internacionalne ekonomije, Univerzitet Braća Karić u Beogradu, Beograd, 2004.

176 162 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom i socijalnog Savjeta Organizacije Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja ekonomskog razvoja afričkog kontinenta. Sjedište Ekonomske komisije za Afriku je u Adis Abebi (Etiopija) Ekonomska i socijalna komisija za Aziju i Pacifik (Economic and Social Commission for Asia and Pacific ESCAP) Ekonomska i socijalna komisija za Aziju i Pacifik (Economic and Social Commission for Asia and Pacific ESCAP) osnovana je 28. marta god., pod nazivom Ekonomska komisija za Aziju i Daleki istok (Economic Commission for Asia an Far East ECAFE). Cilj osnivanja komisije je sprovođenje u život odluka Ekonomskog i socijalnog savjeta Organizacije Ujedinjenih Nacija i podsticanje ekonomskog razvoja. Sjedište Ekonomske i socijalne komisije za Aziju i Pacifik je u Bankoku (Tajland) Ekonomska komisija za Evropu (Economic Commission for Europe ECE) Ekonomska komisija za Evropu (Economic Commission for Europe ECE) osnovana je, 28. marta god., kao jedna od pet regionalnih komisija Organizacije Ujedinjenih Nacija. Primarni zadatak Ekonomske komisije za Evropu je da se države članice podstiču na veću međusobnu ekonomsku saradnju. U fokusu rada Ekonomske komisije za Evropu nalaze se sledeća pitanja: ekonomske i političke analize, statistika, zaštita životne sredine, održiva energija, trgovina, industrija, transport, razvoj preduzeća, regulacija i standardi, pružanje tehničke pomoći, i dr Ekonomska komisija za Latinsku Ameriku i Karibe (Economic Commission for Latin America and the Caribbean ECLAC) Ekonomska komisija za Latinsku Ameriku i Karibe (Economic Commission for Latin America and the Caribbean ECLAC) osnovana je 25. februara god. kao regionalna komisija Ekonomskog i socijalnog saveta Organizacije Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja ekonomskog razvoja Latinske Amerike i Kariba. Sjedište Ekonomske komisije za Latinsku Ameriku i Karibe je u Santijagu (Čile).

177 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 4.6. Ekonomska i socijalna komisija za Zapadnu Aziju (Economic and Social Commission for Western Asia ESCWA) 163 Ekonomska i socijalna komisija za Zapadnu Aziju (Economic and Social Commission for Western Asia ESCWA) osnovana je 9. avgusta god., pod nazivom Ekonomska komisija za Zapadnu Aziju (Economic Commission for Western Asia ECWA), kao regionalna komisija Ekonomskog i socijalnog savjeta Organizacije Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja ekonomskog razvoja zemalja Zapadne Azije. Sjedište Ekonomske i socijalne komisije za Zapadnu Aziju je u Bejrutu (Liban) Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj (United Nations Industrial Development Organization UNIDO) Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj (United Nations Industrial Development Organization UNIDO) osnovana je 17. novembra 1966.god. (počela sa radom 1. januara god.), kao specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja industrijskog razvoja širom svijeta, posebno njenih članica. Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj neposredno sarađuje sa vladama, poslovnim asocijacijama i individualnim kompanijama i pruža im potrebnu pomoć u rešavanju industrijskih problema sa kojima se suočavaju. Misija Organizacije Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj je ostvarivanje održivog industrijskog razvoja, iznalaženje balansa između kompetetivne ekonomije (Competitive Economy), zdrave životne sredine (Sound Environment) i produktivnog zapošljavanja (Productive Employment). Tri E (Economy, Environment i Employment) su vodilja Organizacije Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj u pristupu tržištima, klijentima i potrošačima. Poruka Organizacije Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj glasi: Nema potrebe ponovo izmišljati točak kad know-how već postoji. Ako know-how nigdje nije dostupan znamo gdje da ga nađemo (know-where). Sa praktičnog stanovišta, Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj teži da podstakne industrijski razvoj kroz ulogu industrije u ekonomskoj strukturi, kroz proizvodnju tehnologija, procesa i efikasnosti, kao i kroz osposobljavanje životne sredine za industrijski razvoj. Posebna pažnja se posvećuje razvoju malih i srednjih preduzeća, kao najefikasnijeg instrumenta u ostvarivanju održivog industrijskog razvoja.

178 164 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Sjedište Organizacije Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj je u Beču. Bosna i Hercegovina je članica Organizacije Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj od god Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju (United Nations Conference on Trade and Development UNCTAD) Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju (United Nations Conference on Trade and Development UNCTAD), osnovana je 30. decembra god. Predstavlja jedan od globalnih mehanizama integrisanja zemalja u razvoju u svjetsku ekonomiju,, unutar Ujedinjenih nacija za integralno tretiranje (Integrated Treatment) i forum za raspravljanje i razmatranje (Discussions and Deliberations) trgovine i razvoja i svih drugih međuzavisnih pitanja (Interrelated Issues) u odnosima između vlada država članica te organizacije. Primarni cilj aktivnosti Konferencije Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju je unapređivanje međunarodne trgovine u cilju bržeg razvoja zemalja u razvoju, ostvarivanje pravednih i stabilnih cijena primarnih proizvoda (sirovina), olakšavanje trgovine i podsticanje bržeg ekonomskog napretka zemalja u razvoju kroz otvoreniji pristup tržištima industrijski razvijenih zemalja. U okviru Konferencije Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju, usvojen je opšti sistem preferencijala, kao i princip solidarnosti i saradnje među zemljama u razvoju. Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju se istovremeno pojavljuje i kao reprezent (pa i grupa za pritisak) manje razvijenih zemalja u multilateralnom sistemu trgovine (povećanje ekonomske pomoći, predlaganje posebnih trgovinskih olakšica i podsticanje investicija). U fokusu Konferencije Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju u skladu sa Bankongškom Deklaracijom i Akcionim planom iz god. su: internacionalna trgovina; investicije, preduzetništvo i tehnologija; globalizacija, međuzavisnost i razvoj; infrastrukturne usluge za razvoj, efikasnost trgovine i razvoj ljudskih resursa; brži razvoj najmanje razvijenih, nepristupačnih i malih ostrvskih zemalja u razvoju; intenziviranje aktivnosti tehničke saradnje. Glavni organi su: Konferencija članica;

179 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi Odbor za trgovinu i razvoj. 165 Postoji i više radnih tijela (odbori, pododbori, radne grupe) za razmatranje konkretnih pitanja i problema, kao što su: privredna saradnja, brodogradnja, industrijska proizvodnja, sirovine, finansije, transfer tehnologije, preferencijali, i dr Organizacija Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu (Food and Agriculture Organization FAO) Organizacija za hranu i poljoprivredu (Food and Agriculture Organization FAO) osnovana je 16. oktobra god. kao specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija u cilju poboljšavanja nivoa ishrane i životnog standarda stanovništva širom svijeta, podizanja produktivnosti u poljoprivredi, povećanja proizvodnje poljoprivrednih proizvoda i njihove dostupnosti svim ljudima, kao i poboljšanja uslova života seoskog stanovništva. Nakon osnivanja Organizacije Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu, ostvareno je i povećanje proizvodnje hrane u svijetu. Od ranih 60-tih godina XX vijeka, proporcija gladnog stanovništva smanjena je sa više od 50% na manje od 20%. I pored takvog uspjeha, više od 790 miliona ljudi u zemljama u razvoju (više od ukupnog broja stanovnika Sjeverne Amerike i Zapadne Evrope zajedno) još je gladno. Sjedište Organizacija Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu je u Rimu. Bosna i Hercegovina je članica Organizacije Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu od god Međunarodna organizacija rada (International Labor Organisation ILO) Međunarodna organizacija rada (International Labor Organisation ILO) osnovana je god. U fokusu djelovanja organizacije su svjetska pitanja rada. Međunarodna organizacija rada je specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija od god. Kroz međunarodne akcije, Organizacija teži da unaprijedi uslove rada, promoviše viši životni standard i unaprijedi socijalnu pravdu. Međunarodna organizacija rada je dobitnik Nobelove nagrade za god. Organi Međunarodne organizacije rada su Generalna konferencija predstavnika zemalja članica i Upravni odbor sastavljen od dvadeset četiri predstavnika vlada (dvanaest predstavnika preduzetnika i dvanaest

180 166 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom predstavnika rada). Sedište Međunarodne organizacije rada je u Ženevi. Bosna i Hercegovina je članica Međunarodne organizacije rada od god Svjetska organizacija intelektualne svojine (World Intellectual Property Organization WIPO) Svjetska organizacija intelektualne svojine (World Intellectual Property Organizatio WIPO) osnovana je 14. jula god. Sa radom je počela 26. aprila god. kao jedna od 16 specijalizovanih agencija sistema Organizacije Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja korišćenja i zaštite proizvoda ljudskog duha, naučnih, umjetničkih i književnih radova (intelektualna svojina). Svoj korijen Svjetska organizacija intelektualne svojine vezuje za god., kada je usvojena Pariška konvencija o zaštiti intelektualne svojine (Paris Convention for the Protection of Intellect Property), prvi međunarodni ugovor kojim su zaštićena prava industrijske svojine poznata kao izumi (patenti), trgovački znaci i industrijski žigovi. Autorska prava ušla su na internacionalnu arenu god. kada je usvojena Bernska konvencija o zaštiti književnih i umjetničkih djela (Bern Convent for the Protection of Literary and Artistic Works), međunarodni ugovor kojim su zaštićena prava autora romana, kratkih priča, poema, igara, pjesama, opera, mjuzikla, sonata, crteža, slika, skulptura i arhitektonskih radova. Sjedište Svjetske organizacije intelektualne svojine je u Ženevi. Bosna i Hercegovina je članica Svjetske organizacije intelektualne svojine od god Bosna i Hercegovina i Ujedinjene Nacije Bosna i Hercegovina je postala članicom Ujedinjenih Nacija 22. maja god. (Rezolucija 757), čime je, kao sukcesor Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, postala ugovorna strana svih konvencija i sporazuma koje je ratificirala Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija. U radu Ujedinjenih Nacija, Bosna i Hercegovina učestvuje preko stalnih predstavništava u New Yorku, Ženevi, Beču, kao i pri UNESCO-u u Parizu. Odnosi Bosne i Hercegovine i Ujedinjenih Nacija uslovljeni su aktualnom međunarodnom političkom i privrednom situacijom, koja je dirigovana praćenjem i aktivnim učešćem u rješavanju međunarodnih kriza, tijela Ujedinjenih Nacija u kojima je Bosna i Hercegovina članica, zatim potencijalnim izborom u tijela za koja se Bosna i Hercegovina kandiduje,

181 VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi 167 kao i dinamikom rada u tim tijelima. Politička pitanja uglavnom su u vezi sa praćenjem rada Savjeta sigurnosti, te Generalne skupštine i odbora Generalne skupštine. Bosna i Hercegovina aktivno učestvuje na redovnim koordinirajućim aktivnostima grupacija zemalja unutar Ujedinjenih Nacija: Istočnoevropska grupa; Centralnoevropska inicijativa; Grupa 77 i Kina; Organizacija islamske konferencije; Zemalje potencijalne članica Evropske unije. Tabela 28. Članstvo Bosne i Hercegovine u Specijalizovanim agencijama ujedinjenih nacija ORGANIZACIJA FAO Food Agriculture Organization of the UN Organizacija Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu IAEA- International Atomic Energy Agency Međunarodna agencija za atomsku energiju ICAO International Civil Aviation Organization Međunarodna organizacija za civilno zrakoplovstvo IFAD International Fund for Agricultural Development Međunarodni fond za poljoprivredni razvoj ILO International Labour Organization Međunarodna organizacija rada IMF International Monetary Fund Međunarodni monetarni fond IMO International Maritime Organization Međunarodna pomorska organizacija ITU International Telecommunication Union Međunarodna unija za telekomunikacije UNESCO UN Educational, Scientific and Cultural Organization Organizacija Ujedinjenih Nacija za obrazovanje, nauku i kulturu UNIDO UN Industrial Development Organization Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj UPU Universal Postal Union Poštanska unija Godina prijema

182 168 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom WHO World Health Organization Svjetska zdravstvena organizacija WIPO World Intellectual Property Organization Svjetska organizacija za intelektualnu svojinu WMO World Meteorological Organization Svjetska meteorološka organizacija Izvor: Ministarstvo spoljnih poslova Bosne i Hercegovine

183 VII REGIONALNI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE

184

185 REGIONALNI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE 1. REGIONALNE INICIJATIVE Regionalna ekonomska saradnja stvara mogućnosti objedinjavanja resursa ili ukrupnjavanja tržišta. Regionalne ekonomske integracije utiču na bržu integraciju svjetske privrede. U Svjetskoj trgovinskoj organizaciji prijavljeno je oko 170 regionalnih ekonomskih sporazuma. Veći dio sporazuma teži ka uspostavljanju zone slobodne trgovine, a 11 sporazuma za cilj ima carinsku uniju 87. Zemlje u tranziciji i manje razvijene zemlje poput Bosne i Hercegovine pred sobom imaju dilemu: da li, da se oslonu na domaće tržište primjenom carinske zaštite domaće privrede ili da se usmjeravaju ka svjetskom tržištu u cilju povećanja izvoza. Usmjeravanje ka svjetskom tržištu ostvaruje se kroz uspostavljanje bilateralnih i multilateralnih sporazuma o slobodnoj trgovini. Sa stanovišta prakse, od nacionalne strategije povećanja izvoza i zaštite domaćih proizvođača zavisi i razvoj domaće privrede. Ekonomska politika mora biti opredijeljena ka uspostavljanju sporazuma o slobodnoj trgovini, prvenstveno sa susjednim zemljama. Ovo opredjeljenje se uklapa u preporuku Evropske unije, i u skladu je sa Memorandumom o saradnji u okviru Pakta za stabilnost jugoistočne Evrope. Na Ministarskom forumu o trgovinskoj politici Pakta za stabilnost jugoistočne Evrope, održanog januara god. u Ženevi, usvojena je zajednička izjava o namjerama. Zemlje potpisnice su se obavezale da će do kraja juna god. usvojiti Memorandum o razumijevanju, liberalizaciji i olakšanju uslova trgovine između bivših Republika SFR Jugoslavije, Bugarske, Rumunije i Albanije. Memorandum je naknadno potpisala i Moldavija. Ovim Sporazumom zemlje potpisnice su se obavezale da će eliminisati kvantitativna ograničenja, i raditi na smanjenju carinske stope, što će dalje dati doprinos povećanju obima međunarodne trgovinske razmjene. Isto tako, zemlje potpisnice su prihvatile da neće uvoditi nove necarinske barijere, a sami sporazumi moraju biti saglasni sa pravilima i preporukama Svjetske trgovinske organizacije. 87 Izvor: 171

186 172 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom 2. EVROPSKA UNIJA 2.1. Kako definisati Evropsku uniju 88? Evropska unija je međuvladina i nadnacionalna unija (zajednica) dvadeset sedam evropskih demokratskih država 89. Unija je oformljena pod sadašnjim imenom Ugovorom o Evropskoj uniji (više poznatim pod imenom Mastrihtski Ugovor) god. 90 Proces evropske integracione saradnje započeo je god. uspostavljanjem Evropske zajednice za ugalj i čelik. Začetnici evropskog integracionog procesa bile su: Francuska, Njemačka, Italija, Holandija, Belgija i Luksemburg. Političke aktivnosti Evropske unije se ispoljavaju u mnogim sferama, od politike zdravstva i ekonomske politike, do inostranih poslova i odbrane. U zavisnosti od razvijenosti svake zemlje ponaosob, organizacija Evropske unije se razlikuje u različitim oblastima. Evropsku uniju čine tri stuba: Prvi stub su Evropska zajednica za ugalj i čelik, Evropska ekonomska zajednica i evropska zajednica za atomsku energiju; Drugi stub je zajednička spoljna i bezbjedonosna politika; Treći stub čine policijska i pravosudna saradnja. Evropska unija je definisana kao: Federacija u monetarnim odnosima, poljoprivredi, trgovini i zaštiti životne sredine; Konfederacija u socijalnoj i ekonomskoj politici, zaštiti potrošača i unutrašnjoj politici; Međunarodna organizacija u spoljnoj politici. Glavna oblast na kojoj počiva Evropska unija je jedinstveno tržište, koje se bazira na carinskoj uniji, jedinstvenoj valuti, zajedničkoj agrokulturnoj politici i zajedničkoj politici u sferi ribarstva. 88 Više vidjeti: Ilija J. Džombić, Evropske inicijative i institucije, Evropska Unija prošlost, sadašnjost, budućnost, 2010, Sarajevo: Fridrich Ebert Stiftung, str Francuska, SR Njemačka, Italija, Holandija, Belgija, Luksemburg, Velika Britanija, Danska, Republika Irska, Grčka, Španija, Portugal, Finska, Austrija, Švedska, Estonija, Kipar, Letonija, Litvanija, Mađarska, Malta, Poljska, Slovačka, Slovenija, Češka, Bugarska i Rumunija. 90 Francuska, SR Njemačka, Italija, Holandija, Belgija, Luksemburg, Velika Britanija, Danska, Republika Irska, Grčka, Španija i Portugal.

187 VII Regionalni odnosi Bosne i Hercegovine 173 Dana 29. oktobra god., predsjednici i premijeri evropskih država donijeli su prvi ustav Evropske unije, koji trenutno čeka ratifikaciju pojedinačno svake zemlje potpisnice. Ovaj dokumenat ima za cilj da unaprijedi efikasnost funkcionisanja Evropske unije. Po svojoj definiciji predstavlja akt međunarodnog prava, i kao takav podliježe ratifikaciji od strane svake države članice. Zemlje u kojima se Ugovor ratifikuje u parlamentu su: Austrija, Belgija, Grčka, Estonija, Italija, Kipar, Letonija, Litvanija, Mađarska, Malta, Njemačka, Slovačka, Slovenija, Finska i Švedska. O Ustavu, na referendumu odlučuju sledeće zemlje: Velika Britanija, Danska, Irska, Luksemburg, Portugal, Poljska, Francuska, Holandija, Češka i Španija. Od 1. januara god. Evropska unija ima 27 zemalja članica. Ukupna površina Evropske unije je km². Da je jedinstvena zemlja, bila bi sedma po redu država u svijetu po površini. Broj građana Evropske unije (pod uslovima Mastrihtskog sporazuma) u 27 zemalja je oko 496 miliona (januar 2007). Po broju stanovnika, Evropska unija da je jedinstvena država, bila bi treća država svijeta, odmah poslije Kine i Indije. U periodu 1952/1958. god. šest osnivačkih zemalja Evropskih zajednica bile su: Belgija, Zapadna Nemačka, Italija, Luksemburg, Francuska i Holandija. Devetnaest budućih zemalja su joj se pridružile u talasima proširenja koji su dati u sljedećoj tabeli: Tabela 29. Faze proširenja Faza Godina Države koje su pristupile Evropskoj zajednici I Danska, Republika Irska i Ujedinjeno Kraljevstvo II Grčka III Portugalija i Španija IV Austrija, Finska i Švedska V Estonija, Kipar, Letonija, Litvanija, Mađarska, Malta, Poljska, Slovačka, Slovenija i Češka VI Bugarska, Rumunija Zvanične zemlje, kandidati za članstvo su Hrvatska i Makedonija. Turska je kandidat za koga se ne zna tačan datum prijema, i država oko koje se vode raznovrsne polemike unutar Evropske unije o tome, da li treba da bude primljena u članstvo ili ne. Mnoge države, kao što su Norveška, Švajcarska i Island, ne žele da uđu u Evropsku uniju, ali sa njom imaju specijalne sporazume. Glavna pitanja kojima se Evropska unija u ovom trenutku bavi je, njeno proširenje na jug i istok, odnosi sa Sjedinjenim Američkim Državama,

188 174 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom revizija pravila Pakta za stabilnost i ratifikacija Ustava Evropske unije od strane država članica Simboli Evropske unije Simboli Evropske Unije su: himna, zastava i dan Evrope. Evropska himna je Oda radosti. Dirigent Herbert von Karajan adaptirao je Betovenovu Devetu simfoniju na zahtjev Savjeta Evrope, koji ju je god. proglasio svečanom pjesmom, a od god. je himna Evropske unije. Zastava plave podloge sa dvanaest žutih zvjezdica predstavlja jedinstvo naroda Evrope, čija pozadina simbolizuje nebo, usvojena je god. Dan Evrope je 09. maj. Na ovaj dan god. Robrt Šuman je objelodanio ideju stvaranja Evropske zajednice za ugalj i čelik. Isto tako, na ovaj dan god. objavljen je kraj II svjetskog rata. Na samitu lidera Evropske unije u Milanu god. odlučeno je da se ovaj dan slavi kao dan Evrope.

189 VII Regionalni odnosi Bosne i Hercegovine Hronologija važnijih događaja u Evropskoj uniji Tabela 30. Hronologija važnijih događaja Datum Događaj maj Održan je kongres u Hagu. Više od hiljadu delegata iz preko 20 evropskih zemalja diskutovalo je o novom obliku saradnje u Evropi. Dogovorili su se da formiraju Evropsku skupštinu januar Kao rezultat kongresa u Hagu, osnovan je Savjet Evrope. Određeno je, da sjedište Savjeta bude u Strazburu. Iste godine, počela je izrada Evropske konvencije za ljudska prava, koja je potpisana u Rimu god., a stupila je na snagu god. Tokom vremena, skoro sve evropske zemlje postale su članovi Savjeta Evrope. 9. maj Robert Šuman, francuski ministar inostranih poslova održao je govor koji se bazirao na idejama Žan Monea. Predložio je, da Francuska i Savezna Republika Njemačka udruže svoje izvore uglja i čelika u novu organizaciju, u koju se mogu uključiti i ostale evropske zemlje. Od tada se, taj datum smatra rođendanom Evropske unije, a 9. maj se svake godine slavi kao Dan Evrope. 18. april U Parizu je 6 zemalja (Belgija, Francuska, Savezna Republika Njemačka, Italija, Luksemburg i Holandija) potpisalo Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za ugalj i čelik, koji je stupio na snagu god. sa rokom važenja od 50 godina jun Održan je sastanak u Mesini. Ministri inostranih poslova 6 zemalja odlučili su da evropske integracije prošire na ekonomska pitanja. 25. mart U Rimu je 6 zemalja potpisalo ugovore o osnivanje Evropske ekonomske zajednice i Evropske zajednice za atomsku energiju, koji su stupili na snagu 1. januara god. 5. januar Na inicijativu Ujedinjenog Kraljevstva na konvenciji u Stokholmu, osnovano je udruženje Evropske slobodne trgovine European Free Trade Association (EFTA), koje je uključilo nekoliko evropskih zemalja koje nisu bile u Evropskoj ekonomskoj zajednici.

190 176 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom 30. jul Predstavljena je zajednička poljoprivredna politika Common Agricultural Policy (CAP). 14. januar Na press konferenciji, general Šarl De Gol objavio je da će Francuska staviti veto na uključenje Ujedinjenog Kraljevstva u Evropsku zajednicu. 20. jul Potpisan je sporazum između Evropske ekonomske zajednice i 18 afričkih zemalja. 8. april Potpisan je ugovor kojim se određuje izvršno tijelo za tri osnovane zajednice i formira se jedinstven Savjet i Komisija. Ovaj ugovor stupio je na snagu 1. jula god. poznat kao stvaranje Evropske Zajednice. 29. januar Usvojen je Luksemburški dogovor kojim je, s obzirom na političku krizu, Francuska ponovo pristala da uzme učešće na sastancima Savjeta, u zamjenu za jednoglasnost pravila kada se radi o vitalnim državnim interesima. 1. jul Kompletno su ukinute carinske dažbine, 18 mjeseci prije roka na industrijsku robu, i uvedena je zajednička spoljna tarifa decembar Na samitu u Hagu, politički lideri Evropske zajednice odlučili su da krenu dalje ka evropskim integracijama. 22. april U Luksemburgu je potpisan ugovor kojim se Evropskoj zajednici dozvoljava da bude više finansirana iz sopstvenih izvora i dat je veći značaj Evropskom Parlamentu. 22. januar U Briselu su ugovore o pristupanju Evropskoj zajednici potpisale Danska, Irska, Norveška i Ujedinjeno Kraljevstvo. 24. april Šest država članica Evropske ekonomske zajednice, odlučuju da valutni kursevi među njihovim valutama ne mogu fluktuirati više od 2,25%. Ovaj sistem poznat je i kao monetarna zmija. 1. januar Danska, Irska i Ujedinjeno Kraljevstvo pridružile su se Evropskoj zajednici, tako da se broj država članica povećao na devet. Norveška, u skladu sa referendumom na kome se većina građana Norveške izjasnila protiv članstva, nije pridružila Evropskoj ekonomskoj zajednici.

191 VII Regionalni odnosi Bosne i Hercegovine decembar Na sjednici u Parizu, politički lideri devet zemalja odlučili su da se sastaju tri puta godišnje u Evropskom Savjetu. Takođe su, dali pristanak za direktne izbore za Evropski Parlament i odlučili su da osnuju Evropski fond za regionalni razvoj. 28. februar Potpisana je Konvencija između Evropske ekonomske zajednice i 46 afričkih zemalja, Kariba i Pacifičkih država. 22. jul Potpisan je Ugovor, kojim se daje veći značaj Evropskom Parlamentu i osnovan je Evropski oditorski sud. Ugovor je stupio na snagu 1. juna god jul Na samitu u Bremenu, Francuska i Savezna Republika Njemačka predložile su monetarnu saradnju osnivanjem Evropskog monetarnog sistema, koji će preuzeti mjesto monetarne zmije. Evropski monetarni sistem je počeo sa radom 13. marta god. 28. maj Evropska Komisija je potpisala sa Grčkom Ugovor o pridruživanju Jun Održani su prvi direktni izbori za Evropski parlament (410 mjesta). 1. januar Grčka se pridružila Evropskoj zajednici, tako da se broj članova Zajednice povećao na deset. 28. februar Usvojen je program Esprit, sa ciljem davanje podrške istraživanju i razvoju na polju informatičke djelatnosti jun Žak Delor postao je predsjednik Evropske Komisije ( ). 12. jun Evropska Komisija je sa Španijom i Portugalijom potpisala Ugovor o pridruživanju decembar Na sastanku Evropskog Savjeta u Luksemburgu, lideri 10 država članica složili su se da izmijene Ugovor iz Rima i da lansiraju Evropske integracije putem Jedinstvenog evropskog akta. Ovo je utrlo put kreiranju Jedinstvenog tržišta, koje je uspostavljeno god. 1. januar Španija i Portugalija postale su članice Evropske ekonomske zajednice, čime se broj država članica povećao na februar U Luksemburgu je potpisan Jedinstven evropski akt koji je stupio na snagu 1. jula iste godine.

192 178 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom 15. jun Počeo je program Erasmus, koji je pripremljen kako bi pomogao mladima Evrope da studiraju u inostranstvu u drugim evropskim zemljama jun Održani su treći direktni izbori za Evropski Parlament. 9. novembar Pao je berlinski zid. 9. decembar Evropski Savjet je u Strazburu odlučio da sazove međudržavnu konferenciju u vezi sa daljim nastavkom ekonomske i monetarne, kao i političke unije. 10. jun Potpisan je dogovor u Šengenu, čiji je cilj da ukloni granice među državama članicama Evropske zajednice. 3. oktobar Ujedinila se Njemačka. 14. decembar decembar U Rimu počela inter-parlamentarna Konferencija o Evropskoj monetarnoj i političkoj uniji. Evropski Savjet je u Mastrihtu usvojio ugovor o Evropskoj uniji. On leži na osnovama zajedničke spoljne i bezbjedonosne politike, bliže saradnje u oblasti pravde i unutrašnjih poslova i u kreiranju ekonomske i monetarne unije, uključujući jedinstvenu valutu. 7. februar Potpisan je Ugovor u Mastrihtu, koji je stupio na snagu 1. novembra god. 1. januar Formirano je jedinstveno tržište jun Održani 4. direktni izbori za Evropski parlament jun Na sastanku Evropskog Savjeta na Krfu, Evropska unije je potpisala Ugovor o pristupanju sa Finskom, Norveškom i Švedskom. 1. januar Austrija, Finska i Švedska pridružile su se Evropskoj uniji, tako da se ukupan broj država članica povećao na januar Nova Evropska Komisija je stupila na dužnost ( ) na čelu sa predsjednikom Žakom Santerom novembar Evro-mediteranska konferencija u Barseloni objavila je partnerstvo između Evropske unije i zemalja južne obale Mediterana jun Evropski Savjet je u Amsterdamu dao pristanak da se Ugovoru o Evropskoj uniji da nova snaga i odgovornost. 2. oktobar Potpisan je Amsterdamski Ugovor, koji je stupio na snagu 1. maja god.

193 VII Regionalni odnosi Bosne i Hercegovine mart Počeo je proces pristupanja novih država kandidata. Kipar, Malta i 10 zemalja centralne i istočne Evrope biće uključene u ovaj proces. 3. maj Evropski Savjet je u Briselu odlučio, da 11 država članica Evropske unije (Austrija, Belgija, Finska, Francuska, Nemačka, Irska, Italija, Luksemburg, Holandija, Španija i Portugalija) moraju da zadovolje uslove za prihvatanje jedinstvene valute evro do 1. januara god. Grčka će se pridružiti kasnije. 31. decembar Utvrđen je fiksan i neopoziv kurs među valutama koje treba da zamijeni evro. 1. januar Počela je treća faza Evropske monetarne unije: valute 11 zemalja zamjenjene su evrom. Jedinstvena valuta lansirana je na tržištu novca. Od tada pa nadalje, Evropska centralna banka odgovorna je za monetarnu politiku Evropske unije, koja je definisana i primijenjena u evro mart Evropski Savjet je u Berlinu odlučio da objavi budžet za god., u okviru Agende jun Evropski Savjet je u Kelnu odlučio, da zatraži od Konvencije da sastavi nacrt Poglavlja evropskih osnovnih prava. Članovi Konvencije su, predstavnici lidera država ili vlada Evropske unije i predsjednik Evropske Komisije. Havijer Solana postavljen je za Visokog predstavnika zajedničke spoljne i bezbjednosne politike Evropske unije jun Održani su peti direktni izbori za Evropski Parlament oktobar decembar Na sastanku Evropskog Savjeta u Tampereu, odlučeno je da Evropska unija postane zona slobode, sigurnosti i pravde. Na sastanku Evropskog Savjeta u Helsinkiju, posvećenog proširenju Evropske unije, Turska je i zvanično prepoznata kao država kandidat za članstvo u Evropsku uniju i dogovoreno je da se nastavi sa daljim pregovorima i sa ostalih 12 država kandidata za članstvo u Uniju.

194 180 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom mart Na sastanku Evropskog Savjeta u Lisabonu, kreirana je strategija za povećanje zaposlenosti, modernizaciju privrede i jačanje društvene usklađenosti Evrope na osnovama znanja decembar Na sastanku Evropskog Savjeta u Nici, postignut je dogovor u vezi teksta novog Ugovora kojim se mijenja sistem donošenja odluka u Evropskoj uniji, kako bi Unija bila spremna za proširenje. Predsjednici Evropskog Parlamenta, Evropskog Savjeta i Evropske Komisije svečano su objavili Povelju o osnovnim pravima Evropske unije. 26. februar Potpisan je ugovor u Nici, koji je stupio na snagu 1. februara god decembar Na sastanku Evropskog Savjeta u Likeu, usvojena je Deklaracija o budućnosti Evropske unije. To je otvorilo put ka glavnim reformama Evropske unije i pripremi Evropskog Ugovora o konstituisanju. Za predsjedavajućeg Konferencije izabran je Valeri Žiskar Desten. 1. januar Građani u evro-zoni počeli su da koriste evro novčanice i kovanice. 31. maj Svih 15 država članica Evropske Unije, istovremeno je potpisalo Kjoto protokol poznati Sporazum o smanjenju zagađenja vazduha jun Na sastanku Evropskog Savjeta u Sevilji, postignut je dogovor o evropskoj politici azila i emigracije. 13. decembar Na sastanku Evropskog Savjeta u Kopenhagenu, dogovoreno je da 10 država kandidata (Kipar, Češka, Estonija, Mađarska, Litvanija, Letonija, Malta, Poljska, Slovačka i Slovenija) mogu da se pridruže Evropskoj uniji 01. maja god. Na bazi izveštaja i preporuka od strane Evropske Komisije, odlučeno je da mogu početi razgovori sa Turskom. Evropski Savjet će u decembru god. odlučiti da li je Turska ispunila sve Kopenhagenske kriterijume. 16. april U Atini su potpisani Ugovori o pridruživanje između Evropske unije i 10 novih država članica. 10. jul Konvencija o budućnosti Evrope završila je aktivnosti oko Nacrta ugovora o konstituisanju Evropske unije.

195 VII Regionalni odnosi Bosne i Hercegovine oktobar Počela je međudržavna konferencija, koja će donijeti novi Ugovor o konstituisanju Evrope. 1. maj Kipar, Češka, Estonija, Mađarska, Litvanija, Letonija, Malta, Poljska, Slovačka i Slovenija, postale su članice Evropske Unije jun Održani su šesti direktni izbori za Evropski parlament god. Hrvatska je započela pregovore za članstvo u Evropsku uniju. Makedonija dobila status kandidata za članstvo god. Evropski parlament ratifikovao evropski Ustav god. Bugarska i Rumunija postaju članice Evropske unije. Slovenija postaje dio Evropske monetarne unije god. Slovačka postala dio Evropske monetarne unije. Održani sedmi direktni izbori za Evropski parlament Institucije Evropske unije Najvažnije institucije Evropske unije su: Evropski parlament (European Parliament); Savjet Evropske Unije (Council of the European Union); Evropska Komisija (European Commission); Evropski sud pravde (European Court of Justic); Evropski revizorski sud (European Court of Auditors) Evropski parlament (European Parliament) Evropski parlament je institucionalno tijelo koje je direktno birano od strane građana Evropske unije. Članovi parlamenta predstavljaju i zastupaju interese građana Evropske unije, čiji su predstavnici, i od kojih su dobili glas. Prvi neposredni parlamentarni izbori održani su god. Mandat parlamenta traje pet godina, odnosno svakih pet godina održavaju se izbori. Svaki državljanin Evropske unije ima pravo da glasa na izborima, tamo gdje on živi. Poslednji izbori su održani u junu god. Na taj način, parlament izražava demokratsku volju građana Unije (više od 490 miliona stanovnika) predstavljajući i zastupajući njihove

196 182 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom interese u razgovorima sa drugim institucijama Evropske unije. Parlament danas broji 736 članova iz 27 država članica Evropske unije. Tabela 31. Struktura Evropskog parlamenta (2009. god god.) Politička grupa Skraćenica Broj članova Grupa partije Evrope (hrišćanske demokrate) EEP 265 Progresivni savez socijalista i demokrata u evropskom parlamentu S&D 184 Alijansa liberala i demokrata za Evropu ALDE 84 Grupa Zelenih/Evropska slobodna alijansa Zeleni/EFA 55 Evropski konzervativci i grupa Reformista Kasa 55 Konfederalna grupa Sjedinjene evropske ljevice Zelene nordijske ljevice GUE/NGL 35 Grupa za evropsku slobodu i demokratiju EFD 32 Ostali NA 26 UKUPNO 736 Članovi Evropskog parlamenta ne sjede podijeljeni u nacionalne blokove, nego su grupisani u političke grupe. Tabela 32. Broj mjesta u parlamentu po zemljama (2009. god god.) Država Broj mjesta Država Broj mjesta Austrija 17 Italija 72 Belgija 22 Letonija 8 Bugarska 17 Luksemburg 6 Kipar 6 Malta 5 Češka Republika 22 Holandija 25 Danska 13 Poljska 50 Estonija 6 Portugal 22 Finska 13 Rumunija 33 Francuska 72 Slovačka 13 Njemačka 99 Slovenija 7 Grčka 22 Španija 58 Mađarska 22 Švedska 18 Irska 12 Velika Britanija 72 Litvanija 12 UKUPNO 736

197 VII Regionalni odnosi Bosne i Hercegovine 183 Predsjednik Evropskog parlamenta je Jirži Busek, koji je izabran 14. jula god. i obavljaće funkciju predsjednika Evropskog parlamenta u naredne dvije i pol godine (do januara god.) Savjet Evropske unije (Council of the European Union) Savjet Evropske unije je glavno tijelo za donošenje odluka. Kao i Evropski parlament, Savjet je uspostavljen osnivačkim Ugovorom iz god. Savjet Evropske unije predstavlja države članice, a sastancima prisustvuje po jedan ministar iz svake nacionalne vlade države članice Evropske unije. U zavisnosti od teme dnevnog reda, sastancima prisustvuju resorni ministri. Na primjer, ako je tema dnevnog reda problematika u oblasti poljoprivrede, sastanku prisustvuju ministri poljoprivrede u okviru nacionalnih vlada država članica Evropske unije. Sveukupno, postoji devet različitih savjeta, i to: Savjet za opšte poslove i spoljne odnose; Savjet za ekonomske i finansijske poslove; Savjet za pitanja pravde i unutrašnjih poslova; Savjet za zapošljavanje, socijalnu politiku, zdravstvo i potrošačka pitanja; Savjet za konkurentnost; Savjet za transport, telekomunikacije i energiju; Savjet za poljoprivredu i ribarstvo; Savjet za zaštitu životne sredine i okoliša; Savjet za pitanja obrazovanja, kulture i omladinske politike. Svaki ministar koji učestvuje u radu Savjeta, predstavlja i zastupa interese svoje vlade, odnosno države. Njegov potpis na odluku je potpis njegove vlade, odnosno države Evropska Komisija (European Commission) Evropska Komisija je nezavisna od nacionalnih Vlada. Njen posao je, da predstavlja i zastupa interese Evropske unije kao cjeline. Predstavlja izvršnu ruku Evropske unije. Odgovorna je za sprovođenje odluka Evropskog parlamenta i Evropskog Savjeta. Sprovodi programe Evropske unije, prikazuje svoje programe i potrošnju svojih sredstava.

198 184 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom Evropska Komisija uspostavljena je osnivačkim aktima iz god. Izraz Komisija ima dva značenja. Prvo značenje kaže, da je to tim žena i muškaraca po jedna osoba iz svake države članice Unije. Drugo značenje se odnosi na samu instituciju i njeno osoblje. Neformalno, imenovani članovi Komisije su poznati kao Komesari. Kao članovi Komisije djeluju u interesu Unije kao cjeline, i ne uzimaju instrukcije od nacionalnih vlada države iz koje dolaze. Mandat Komisije je pet godina. Imenuje se u roku od šest mjeseci od izbora za Evropski parlament. Postupak je sljedeći: Vlade država članica Evropske unije zajedno se dogovaraju oko novog predsjednika Evropske komisije; Predsjednika Evropske komisije imenuje Evropski parlament, odnosno daje mu mandat; Predsjednik Evropske komisije u dogovoru sa vladama država članica bira ostale članove Komisije (tzv. Komesare), Savjet Evropske unije usvaja listu kandidata za sastav Evropske komisije, kvalifikovanom većinom i daje ga na usvajanje Evropskom parlamentu; Evropski parlament obavlja intervju sa svakim kandidatom, i kasnije daje svoje mišljenje posredstvom glasanja o cijelom timu; Glasanjem parlamenta za predložene članove Evropske komisije, smatra se da je komisija formalno imenovana. Tabela 33. Dosadašnji predsjednici Evropske Komisije Period Ime i prezime Država Dužnost prije Komisije Walter Hallstein Njemačka Ministar inostranih poslova Jean Rey Belgija Ministar ekonomije i finansija Franco M. Malfatti Italija Ministar za javne radove Sicco Mansholt Holandija Ministar poljoprivrede Francois X. Ortoli Francuska Ministar ekonomije i finansija

199 VII Regionalni odnosi Bosne i Hercegovine Roy Jenkins Velika Britanija Ministar ekonomije i finansija Gaston Thorn Lulsemburg Predsjednik Vlade Jacques Delors Francuska Ministar ekonomije i finansija Jacques Santor Luksemburg Predsjednik Vlade Romano Prodi Italija Predsjednik Vlade Jose M. Barroso Portugal Predsjednik Vlade Komisija je politički odgovorna Evropskom parlamentu, koji ima moć da smijeni cijelu Komisiju usvajanjem prijedloga za izglasavanje nepovjerenja Komisiji. Komisija prisustvuje svim sjednicama Evropskog parlamenta, gdje mora da razjasni i opravda svoje politike. Takođe, imaju obavezu da redovno odgovaraju pismeno ili usmeno na pitanja članova parlamenta. Rad Komisije pomaže oko službenika, stručnjaka za određena pitanja, prevodilaca i sekretara. Sjedište Komisije je u Briselu, ali ima kancelariju u Luksemburgu, predstavništva u svim zemljama Evropske unije i delegacije u mnogim gradovima širom svijeta. Evropska Komisija ima četiri glavne uloge: predlaže zakone Evropskom parlamentu i Savjetu Evropske unije; upravlja budžetom Evropske unije i sprovodi njenu politiku; brine o primjeni evropskog prava, zajedno sa Evropskim sudom; predstavlja Evropsku uniju na međunarodnoj sceni Evropski Sud Pravde (European Court of Justice) Sud pravde Evropske zajednice često se naziva samo sud. Zadatak Suda je da se uvjeri, da se zakoni Evropske unije tumače i primenjuju na isti način u svim zemljama članicama Evropske unije, odnosno, da je zakon jednak za sve. Sud obezbjeđuje, na primjer, da nacionalni sudovi ne daju različita rešenja o istom pitanju. Sud osigurava, da države članice Evropske unije i institucije rade ono šta zakon nalaže. Sud ima moć da rešava pravne sporove između država članica Evropske unije, institucija Evropske unije i preduzeća i pojedinaca. Sud se sastoji od jednog sudije iz svake države članice, tako da je zastupljeno svih 27 nacionalnih pravnih sistema Evropske unije. Radi efikasnosti u radu, Sud se rijetko nalazi u punom sastavu. Sud obično

200 186 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom zasjeda kao Vijeće sa samo 13 sudija ili u Vijećima u sastavu od 3 ili 5 sudija. Sudije su imenovane od strane Evropskog Suda pravde, uz zajednički dogovor svih država članica Evropske unije. Sudije se imenuju na mandat od šest godina, koji može biti i obnovljen. Vassilios Skouris izabran je za predsjednika suda pravde god. Mark Džeger je trenutni predsjednik Prvostepenog Suda. Paul J. Mahoni je predsednik državne službe Tribunala od god Evropski revizorski sud (European Court of Auditors) Osnovna uloga suda je da provjerava ispravnost sprovođenja budžetske politike Evropske unije. Drugim riječima, zadatak Revizorskog suda je da obezbijedi zdravo finansijsko upravljanje. Njegov rad garantuje, da sistem Unije djeluje efikasno i transparentno. U cilju obavljanja svojih zadataka, Sud ispituje administrativni posao bilo koje osobe ili organizacije koja upravlja prihodima i rashodima Unije. Kako bi obavljao svoj rad na efikasan način, revizorski sud mora ostati potpuno nezavisan od drugih institucija, ali u isto vrijeme mora obezbijediti stalni kontakt sa njima. Sud svake godine dostavlja finansijski izvještaj za prethodnu godinu Evropskom parlamentu i Savjetu Evropske unije. Revizorski sud ima oko 800 zaposlenih, uključujući prevodioce, administratore i revizore. Revizori su podijeljeni u revizorske grupe, koje pripremaju izvještaje o kojima Sud donosi konačnu Odluku. Revizori često idu u inspekcijske poslove u druge institucije Evropske unije, države članice i svaku državu koja dobija pomoć od Evropske unije. Kada uoče određenu prevaru ili nepravilnost, oni o tome obavještavaju Evropsku Kancelariju za borbu protiv prevara.