MODEL AMERIČKE SPOLJNOTRGOVINSKE POLITIKE

Transcription

1 Predrag BJELIĆ 1 UDK 339.5(73) Biblid ,54(2002) Vol. LIV, br. 1-2, pp Izvorni naučni rad Januar MODEL AMERIČKE SPOLJNOTRGOVINSKE POLITIKE ABSTRACT In this paper the author explains very complex and developed process of trade policy creation in the United States. He describes the institutional model of trade policy creation, main organs and procedures, and the legal setting for that process. He also gives the basic principles in the realisation of American trade policy in all dimensions - bilaterally, regionally and multilaterally, that is to say the bilateral relations with main American trading partners, the links of the United States with the main regional economic groupings in the world and the U. S. influence in international economic organisations. Spoljnotrgovinska politika 2 Sjedinjenih Američkih Država (SAD), kao deo spoljne politike SAD, predstavlja strategiju ove države u međunarodnim ekonomskim odnosima sa ostatkom sveta. To je način da se politički usmeri, za dobrobit celog društva u SAD, ekonomska razmena sa inostranstvom koja je motivisana privatnim profitnim interesima. Često se nastoji spoljnotrgovinskom politikom poboljšati položaj američkih privrednih subjekata u svetskoj privredi ali i sama trgovina nekad može služiti za ostvarenje političkih ciljeva. 1 Predrag Bjelić, istraživač saradnik u Institutu za međunarodnu politiku i privredu, Beograd. 2 U anglo-američkoj literaturi termin trgovinska politika, prema engleskom terminu trade policy, koristi se za označavanje spoljnotrgovinske politike a ne politike za regulisanje trgovine na nacionalnom tržištu države. 115

2 Spoljnotrgovinska politika SAD je izuzetno važna jer se radi o političkom usmeravanju trgovine države koja je najveći svetski izvoznik i uvoznik. Sistem trgovine SAD je jedan on najkompleksnijih u svetu. Prilikom proučavanja mi ovaj sistem možemo posmatrati sa različitih stanovišta. U pogledu na odnose koji se uspostavljaju u sistemu govorimo o odnosima u okviru države i odnosima koji se uspostavljaju sa inostranstvom. Kada govorimo o odnosima u okviru države, tzv. unilateralni nivo posmatranja, mislimo na odnose između različitih nacionalnih trgovinskih institucija koji se odvijaju po nacionalnim trgovinskim zakonima. Veze koje se povodom trgovinske politike uspostavljaju sa inostranstvom mogu biti: bilateralne, trgovinski odnosi sa drugom državom; regionalne, trgovinski odnosi sa više država u određenom regionu; multilateralne, kada govorimo o saradnji sa većinom država u svetu, na globalnom nivou, najčešće pod okriljem međunarodnih ekonomskih organizacija. Da bismo razumeli aktivnosti državnih organa SAD u odnosima sa inostranstvom moramo najpre analizirati institucionalni mehanizam trgovinske politike koji postoji u SAD i zakone na kojima se ovaj sistem zasniva. 1. Institucionalni mehanizam američke spoljnotrgovinske politike Pravnu osnovu mehanizma kreiranja spoljnotrgovinske politike SAD čini Zakon o ekspanziji trgovine (Trade Expansion Act) iz godine. Ovim Zakonom je predviđeno da je kreiranje spoljnotrgovinske politike SAD u nadležnosti predsednika SAD, odnosno njegove administracije koja predstavlja vladu SAD. Za razliku od većine država u svetu, pogotovo evropskih država, SAD nemaju ministra za spoljnu trgovinu, odnosno ekonomske odnose sa inostranstvom, što mehanizam kreiranja spoljnotrgovinske politike čini veoma komplikovanim. Mehanizam kreiranja spoljnotrgovinske politike SAD ima tri nivoa. Najniži nivo u ovoj hijerarhiji zauzima Komitet osoblja za spoljnotrgovinsku politiku (Trade Policy Staff Committee - TPSC) sa pripadajućim potkomitetima. Članovi ovih tela su viši službenici. Oni uglavnom skupljaju informacije, rade analize i prate izvršavanje spoljnotrgovinske politike. Na sledećem nivou, koji je iznad ovog prvog, nalazi se Grupa za reviziju spoljnotrgovinske politike (Trade Policy Review Group - TPRG) u koju ulaze službenici ranga podsekretara odnosno zamenika trgovinskog predstavnika. U ovoj grupi se analiziraju izveštaji sa nižeg nivoa i izrađuju konkretni predlozi koji će biti izloženi na sastanku kabineta predsednika SAD. Komitet osoblja za spoljnotrgovinsku politiku i grupa za reviziju spoljnotrgovinske politike organizaciono pripadaju Trgovinskom 116

3 predstavniku SAD (United States Trade Representative - USTR), organu koji je u sastavu kabineta predsednika SAD. Na čelu ovog organa je, kao što i naziv govori, trgovinski predstavnik SAD koji ima titulu ambasadora i predstavlja centralnu tačku u kreiranju američke spoljnotrgovinske politike. Ako trgovinski predstavnik ima jaku harizmu on često popuni prazninu zbog nepostojanja ministra trgovine, kao što je to bilo slučaj sa Šarlin Barševski (Charlene Barshevsky) u vreme Klintonove administracije. Trgovinski predstavnik je punopravan član kabineta predsednika SAD ali on ne donosi konačnu odluku o spoljnotrgovinskoj politici SAD. Takva odluka se donosi na ekonomskim sastancima kabineta predsednika koji nemaju neku zvaničnu formu i razlikuju se od administracije do administracije. U vreme administracije predsednika Buša starijeg, to je bila Grupa za ekonomsku politiku (Economic Policy Group) kojom je predsedavao sam Predsednik dok je ministar finansija (Secretary of the Treasury) bio predsedavajući pro tempore. U vreme administarcije predsednika Klintona ovaj organ je nazivan Nacionalni ekonomski savet (National Economic Council - NEC) kojim je predsedavao predsednik Klinton. U praksi, Komiteti ovog saveta razmatraju spoljnotrgovinska pitanja pre nego se ona razmotre na nivou kabineta, u okviru Nacionalnog ekonoskog saveta. Trgovinski predstavnik nema velikog uticaja ali zbog administriranja istraživanjem i analizom spoljnotrgovinskih pitanja on ostaje najznačajniji pojedinačni glas u razmatranju i primeni spoljnotrgovinske politike SAD. 3 U administraciji predsednika Džordža Buša mlađeg (George W. Bush junior) pitanje spoljnotrgovinske politike je bilo kamen spoticanja između glavnog ekonomskog savetnika predsednika Buša, Lorensa Linsija (Lawrence Lindesey), koji je želeo da pod njegovom kontrolom budu sva ekonomska pitanja, i savetnika predsednika za nacionalnu bezbednost, Kondolize Rajs (Condoleezza Rice), koja je smatrala da međunarodna trgovina značajno utiče na određenje nacionalne bezbednosti. Zbog ovih dvostrukih pretenzija na kontrolu spoljnotrgovinskih pitanja po prvi put u istoriji SAD imenovan je pomoćnik zamenika za međunarodna ekonomska pitanja (Deputy Assistant for International Economic Affaires), Geri Edison (Gary Edison) koji je bio pomoćnik i Lorensa Linsija i Kondolize Rajs i predstavlja vezu između ova dva člana kabineta predsednika SAD. 4 3 Marcus Noland, "Chasing Phantoms: The Political Economy Of USTR", Institute for International Economics, Working Paper 97-1, 1997, Internet, 10/09/2001, 4 The Economist, "Whoduzzit?", March 1st 2001, Internet, 15/06/2001, 117

4 118 MP 1-2, Model američke spoljnotrgovinske politike Na mesto trgovinskog predstavnika SAD u administraciji predsednika Buša mlađeg imenovan je Robert Zelik (Robert Zoellick) čiji će zadatak biti da pojača uticaj predsednika na spoljnotrgovinsku politiku i regionalne pregovore o slobodnoj trgovini sa zemljama Severne Amerike (NAFTA) proširi na ceo kontinent Amerike (razgovori o osnivanju zone slobodne trgovine za oba američka podkontinenta). Slobodna trgovina je imenovana kao jedan od prioriteta spoljne politike predsednika Buša mlađeg u njegovom predstojećem četvorogodišnjem mandatu. Navodi se da će ta privrženost slobodnoj trgovini biti stvarna a ne deklarativna kao u slučaju predsednika Klintona koji je popustio pod pritiscima sindikata i ekoloških organizacija i odustao od liberalizacije svetske trgovine. 5 U okviru postojećeg mehanizma kreiranja spoljnotrgovinske politike SAD razmatraju se platforme za bilateralne, regionalne i multilateralne trgovinske pregovore sa drugim državama sveta. Akcije za usvajanje određenih trgovinskih inicijativa dolaze iz dva izvora: na osnovu zahteva američkih privrednih subjekata upućenih vladi SAD, preko trgovinskog predstavnika SAD, u cilju preduzimanja akcija u korist određenih grana američke privrede; i, samostalnim delovanjem vlade SAD, u slučaju nepostojanja odgovarajućih zahteva privrede, kada je određena akcija u nacionalnom interesu SAD. Zakonska osnovu usvajanja spoljnotrgovinske politike, osim Zakona o ekspanziji trgovine iz godine, čine i sledeća zakonska rešenja: Trgovinski zakon iz godine, pri čemu je od posebnog značaja član 301 (section 301) koji reguliše nelojalnu konkurenciju u spoljnoj trgovini i član 182 (section 182), poznatiji kao specijalni 301, koji reguliše prava intelektualne svojine; Trgovinski zakon iz godine, posebno članovi , koji reguliše spoljnotrgovinske aktivnosti u sektoru telekomunikacija; poglavlje VII Politike o stranim državnim nabavkama; Zakon o carinama iz 1930, posebno član 337 o nepravičnim aktivnostima stranih izvoznika; i drugi dokumenti, kao što je Sporazum o tekstilu (Multifibre Arrangement) ili Opšti sistem preferencijala (Generalized System of Preferences). 6 U institucionalnom sistemu spoljnotrgovinske politke postoje još neki organi koji utiču na kreiranje određenih delova spoljnotrgovinske politike. Jedan od njih je Komisija za međunarodnu trgovinu SAD (United States International Trade Commission - USITC) koja je ustanovljena još godine, pod nazivom Carinska komisija SAD od strane Kongresa SAD, da bi 5 Informacije Financial Times-a, prema: World Bank, Development News, January 12, 2001, Internet, 10/05/2001, 6 Marcus Noland, "Chasing Phantoms: The Political Economy Of USTR", Institute for International Economics, Working Paper 97-1, 1997, Internet, 10/09/2001,

5 po Zakonu o trgovini iz godine dobila sadašnji naziv. U ovoj Komisiji se prikupljaju svi statistički podaci vezani za trgovinu i analiziraju. Funkcije ove komisije obuhvataju sledeće aktivnosti: određivanje da li su pojedine grane privrede SAD pogođenje uvozom subvencionisane robe, usmeravanje akcija u pitanjima nelojalne konkurencije, kao što su patenti, trgovački znakovi i zloupotreba copyright-a, davanje preporuka predsedniku SAD u pitanjima potpore granama privrede SAD koje su izložene povećanom uvozu, savetovanje predsednika o uvozu poljoprivrednih proizvoda koji su u suprotnosti sa programima pomoći američkim izvoznicima poljoprivrednih proizvoda, izrada studija o trgovini i carinama i nadzor nad statistikom izvoza i učestvovanje u razvoju jedinstvenih podataka o izvozu, uvozu i domaćoj proizvodnji i u ustanovljavanju harmonizovanog međunarodnog robnog koda. 7 Najznačajnija aktivnost ovog organa, uz saradnju sa Međunarodnom trgovinskom administracijom ministarstva trgovine (International Trade Administration of the Department of Commerce), ostaje primena antidamping i kompenzatornih carinskih propisa. Postoji i niz državnih agencija koje ne učestvuju u kreiranju spoljnotrgovinske politike SAD ali su značajna karika u njenom sprovođenju, posebnu kroz ostvarivanje aktivnosti saradnje sa privrednim subjektima SAD. To je slučaj sa Agencijom za unapređenje američkog izvoza, koja pomaže američkim izvoznicima da bolje plasiraju svoju robu na inostranim tržištima primenom raznih metoda promocije izvoza. Takođe, Izvozno-uvozna banka SAD (The Export-Import Bank of the United States - Ex-Im Bank) je "nezavisna vladina agencija koja pomaže finansiranje izvoza američke robe i usluga". Ova agencija obezbeđuje garancije za američke izvoznike, garantuje otplatu zajmova američkih izvoznika, daje kredite kupcima američke robe i osigurava izvozne kredite. 8 Kongres, kao zakonodavni organ SAD, osim što donosi zakone koji regulišu trgovinu SAD sa drugim državama, i tako stvara zakonsku osnovu za kreiranje spoljnotrgovinske politike, on takođe odobrava i značajnije spoljnotrgovinske akcije predsednika SAD zbog toga što se zahteva ratifikacija svih trgovinskih sporazuma koje SAD zaključe sa drugim državama u svetu. Najznačajniji primer je sigurno potvrđivanje trgovinskog sporazuma koji su SAD zaključile sa NR Kinom i kojim je ovoj zemlji odobren status normalnih trgovinskih odnosa (Normal Trade Relations Status - NTRS) u odnosima sa SAD, sličan statusu koji ima većina država u svetu u odnosima sa SAD. Ovaj status će postati stalan (permanent normal trade relations - PNTR) kada NR Kina postane članica Svetske trgovinske 7 Izvor: U.S. International Trade Commission, General information about the USITC and its Commissioners, Internet, 25/08/2001, 8 Izvor: Ex-Im Bank, GENERAL FACT SHEET, Internet, 25/08/2001, 119

6 organizacije. Kongres osniva i organe koji utiču na proces kreiranja spoljnotrgovinske politike, kao što je Komisija za međunarodnu trgovinu SAD. Često na proces kreiranja spoljnotrgovinske politike mogu uticati i subjekti koji nisu nadležni za njeno kreiranje. To su uglavnom velika, transnacionalna, preduzeća koja žele maksimizirati profit kroz povoljne trgovinske mere svoje matične države. Mnoga velika preduzeća, više ili manje, legalnim donacijama u značajnoj meri utiču na ishod izbora. U SAD, matičnoj državi najznačajnijih transnacionalnih preduzeća sveta, problem predstavljaju velike donacije od strane ovih preduzeća koje često idu nelegalnim i polulegalnim kanalima u obliku neregulisanog novca datog političkim partijama u svrhe koje ne služe za promovisanje kandidata 9 (tzv. soft money). Kada kandidat dospe na funkciju za koju se kandidovao dužan je da uzvrati aktivnostima u korist donatora. Ovo je posebno izraženo u političkom sistemu SAD zbog velikih izvršnih ovlašćenja predsednika. Preduzeća mogu i na druge načine uticati na već izabranu vlast. Poznata je i tehnika tzv. lobiranja odnosno otvorenog uticanja na organe izvršne vlasti u fazi donošenja određenih odluka, koju koriste i drugi subjekti. Preduzeća mogu lobirati protiv odluka za koje smatraju da nisu u njihovom interesu. One to rade iznošenjem svojih stavova i argumenata protiv takve odluke organima izvršne vlasti i same javnosti. Ovo je pravno dozvoljeno, ali mnoge kompanije se mogu koristiti i nekim pravno nedozvoljenim sredstvima (podmićivanje, pretnja silom i slično) Instrumenti spoljnotrgovinske politike SAD SAD su od osnivanja godine i tokom 19. veka sprovodile protekcionističku politiku kako bi omogućile razvoj svoje industrije. Kada su dostigle zavidan nivo konkurentnosti svoje privrede SAD zajedno sa Velikom Britanijom, početkom 20. veka, počinju da se zalažu za slobodnu trgovinu. SAD su u tom periodu svoje carine snizile u proseku za 30%. Međutim, Prvi svetski rat i Velika privredna kriza godine su vodile ka sve većem protekcionizmu u međunarodnim trgovinskim 9 Statement of Roger Pilon, Ph.D. before the Committee on House Administration United States House of Representatives, Constitutional Issues Related to Campaign Finance Reform, CATO Institute, July 22, 1999, Internet, 12/08/2001, 10 Za više informacija o uticaju transnacionalnih preduzeća na trgovinsku politiku pogledati kod: Predrag Bjelić, "Transnacionalne kompanije kao subjekti međunarodnih odnosa i njihove aktivnosti u Jugoslaviji, u: Rozita Levi (urednik), Jugoslavija i svet, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, str

7 odnosima. 11 Ali upravo su Prvi svetski rat, a kasnije i Drugi svetski rat, SAD učinile najmoćnijom privrednom silom sveta budući da se ratne operacije nisu vodile na njenoj teritoriji a njena celokupna industrija je bila potpuno angažovana u proizvodnji sredstava za ratne potrebe. Poslednjih decenija, SAD, kao jedna od najkonkurentnijih država u svetu, se zalažu za slobodnu trgovini i vode veoma liberalnu carinsku politiku. Tabela 1: Prosečne carinske stope i odstupanja u %, za odabrane države i godine SAD EU Japan Kina godina prosta srednja carina svi proizvodi primarni proizvodi indust. proizvodi standardna devijacija ponderisa na srednja carina prosta srednja carina ponderisa na srednja carina prosta srednja carina ponderisa na srednja carina 89 5,7 6,7 4,1 3,9 2,1 6,1 4,5 99 4,3 11,4 2,8 4,8 2,0 4,2 2,9 88 3,2 5,6 3,6 7,9 2,8 1,9 4,1 99 3,5 5,0 2,7 6,4 1,8 2,7 3,0 88 5,9 8,0 3,3 10,4 3,7 4,7 2,9 99 4,8 7,3 2,3 8,6 4,0 3,4 1, ,3 30,8 32,6 36,7 14,3 42,4 36, ,8 11,1 15,7 16,5 21,1 16,9 14,7 Izvor: World Bank, World Development Indicators 2001, Washington D.C., pp Prosečna carinska stopa u SAD je godine bila 4,3%. Ako pak pogedamo ponderisanu prosečnu carinsku stopu, gde smo kao pondere uzeli količinu robe, videćemo da je ta stopa još niža i iznosi samo 2,8%. Ona je slična kao stope u ostatku razvijenih država kojima je slobodna trgovina u interesu. Međutim, dok standardna devijacija, mera koja pokazuje odstupanje carinskih stopa od prosečne carinske stope, u slučaju SAD raste što znači da se širi jaz između najnižih i najviših carinskih stopa, u slučaju drugih razvijenih država ona opada. Zemlje u razvoju imaju znatno veće carinske stope, što se vidi na primeru NR Kine. Prema izveštaju Evropske unije (EU) o necarinskim barijerama na koje evropski izvoznici nailaze na stranim tržištima, SAD su okarakrerisane kao država koja u velikoj meri koristi ove barijere što predstavlja značajnu prepreku za ulazak na tržište ove države. Za mnoge proizvode se zahteva 11 Gerard Curzon, Multilateral Commercial Diplomacy - the general agreement on tariffs and trade and its impact on national commercial policies and techniques, Michael Joseph, London, 1965, p

8 ispunjavanje raznih tehnoloških i ekoloških standarda. Sporazum o tehničkim barijerama trgovini, potpisan u okviru Svetske trgovinske organizacije, zahteva zasnivanje nacionalnih tehničkih standarda na međunarodnim standardima. Za uvoz mnogih proizvoda u SAD se zahtevaju razna dokumenta i odobrenja i rigorozni su propisi u pogledu označavanja pojedinih uvoznih proizvoda. 12 SAD su već od godine, iako tada nisu ni bile međunarodno priznate kao država, počele da donose spoljnopolitičke odluke koje su bile motivisane trgovinskim interesima. Od godine do danas SAD su preduzele 23 velike spoljnopolitičke akcije u cilju zaštite svojih spoljnotrgovinskih interesa. 13 Ekonomske sankcije koje utiču na zaustavljanje trgovine sa određenim "nepodobnim" državama su najčešća mera koju SAD unilateralno koriste. U periodu godine SAD su uvele unilateralne ekonomske sankcije za 33 države čime su prekinuti trgovinski i investicioni odnosi SAD sa ovim državama. Čak 2,3 milijarde ljudi ili 42% svetske populacije je bilo pogođeno ovim sankcijama godine, dok je to značilo da je 19% svetskog izvoza bilo izloženo sankcijama SAD Bilateralni spoljnotrgovinski odnosi SAD su država sa najvećim izvozom i uvozom u svetu. Izvoz SAD je godine, prema podacima Svetske trgovinske organizacije, 15 iznosio 781,1 milijardi dolara, dok je uvoz SAD iste godine iznosio 1.257,6 milijardi USD. Odmah iza nje su Nemačka i Japan. Najznačajniji trgovinski partneri SAD su Kanada i Meksiko, što je i normalno budući da su ove tri države članice NAFTA-e, regionalne ekonomske integracije u Severnoj Americi, i susedi SAD. Druge značajne trgovinske partnere SAD, sa liste deset najznačajnijih trgovinskih partnera SAD, možemo svrstati u dve grupe: azijski trgovinski partneri SAD, u koje ubrajamo Japan, Tajvan, Južnu Koreju, Singapur i NR Kinu; evropski trgovinski partneri SAD, kao što su Nemačka, Francuska, Velika Britanija i Holandija. 12 European Commission, Market Access Sectoral and Trade Barriers Database, NON - TARIFF BARRIERS, United States, Internet, 15/09/ USIA, Economic Perspectives, USIA Electronic Journal, Vol. 2, No. 4, September 1997, Internet, 10/12/1998, 14 Podaci: National Association of Manufacturers, Catalogue of Unilateral Sanctions World Trade Organization, International Trade Statistics 2001, Geneva, 2001, table I.5, p

9 Tabela 2: Deset najznačajnijih partnera u izvozu/uvozu SAD, 2000 IZVOZ SAD UVOZ SAD rang zemlja mlrd. USD rang zemlja mlrd. USD 1. Kanada 178,9 1. Kanada 230,8 2. Meksiko 111,3 2. Japan 146,4 3. Japan 64,9 3. Meksiko 135,9 4. Velika Britanija 41,5 4. NR Kina 100,0 5. Nemačka 29,4 5. Nemačka 58,5 6. Južna Koreja 27,8 6. Velika Britanija 43,3 7. Tajvan 24,4 7. Tajvan 40,5 8. Holandija 21,8 8. Južna Koreja 40,3 9. Francuska 20,3 9. Francuska 29,8 10. Singapur 17,8 10. Malezija 25,5 Izvor: U.S. Government, Internet, 25/10/2001, Veliki problem američke spoljne trgovine je postojanje permanentnih deficita u razmeni sa najznačajnijim trgovinskim partnerima. SAD su godine imale deficit sa svim najvećim trgovinskim partnerima. Problem je što se tokom godina taj deficit kumulira i javljaju se veliki problemi prilikom njegovog smanjivanja. Međutim, međunarodna upotreba dolara i veliki izvoz kapitala iz SAD omogućavaju održavanje ovih deficita bez značajnijeg uticaja na stabilnost američke privrede. Tabela 3: Trgovinski partneri sa kojima SAD ostvaruju najveći deficit, rang država mlrd. USD 1. NR Kina - 83,8 2. Japan - 81,5 3. Kanada - 51,9 4. Nemačka - 29,1 5. Meksiko - 24,5 6. Tajvan - 16,1 7. Malezija - 14,6 8. Italija -13,9 9. Venecuela - 13,1 10. Južna Koreja - 12,4 Ukupno - 340,9 Izvor: U.S. Government, Internet, 25/10/2001, 123

10 SAD sa većinom najnačajnijih trgovinskih partnera imaju razvijene političke odnose koji se mogu okarakterisati kao saveznički. Kanada i Meksiko su pod snažnim uticajem SAD kao dve najbliže zemlje u regionu. Kanada je zajedno sa Francuskom, Velikom Britanijom i Nemačkom članica NATO-a, a ove četiri države su veoma značajni trgovinski partneri SAD. Japan je najznačajniji politički saveznik SAD u Aziji i Amerika ima značajno vojno prisustvo u ovoj zemlji. Južna Koreja i Tajvan su dve azijske države koje su najzavisije od direktne američke političke podrške i pomoći. Jedino politički odnosi SAD sa NR Kinom ne prate dinamičan rast privredne saradnje ove dve države. SAD ovu državu percepiraju kao najvećeg rivala za njihov uticaj u Aziji ali sve više i u celom svetu budući da Kina polako ali sigurno postaje globalna sila. Značajan udeo SAD u trgovini mnogih država se koristi kao važan instrument spoljne politike SAD i uticaja na politiku trgovinskih partnera SAD. Značajno sredstvo u ispunjenju prethodno navedenog cilja je svakako ovlašćenje koje predsednik poseduje u pogledu promocije trgovine (trade promotion authority - TPA). Ovo ovlašćenje je podrazumevalo da predsednik SAD, odnosno Američki trgovinski predstavnik, kao izvršni organi mogu sa drugim državama sklapati preferencijalne trgovinske sporazume bez intervencije Kongresa. Na Kongresu je da ovakve sporazume potvrdi ili odbije ali ih ne može menjati. Ovo ovlašćenje je prvi put uvedeno Zakonom o recipročnim trgovinskim sporazumima (Reciprocal Trade Agreements Act) iz godine, a inkorporirano je u Zakon o trgovini (Trade Act) iz godine. Međutim, ovo ovlašćenje nije bilo stalno već je moralo biti obnavljano. Budući da je njegova važnost istekla godine a da nije u međuvremenu obnovljeno predsednik Buš je najavio da će prioritet njegove administracije biti obnavljanje ovog ovlašćenja Regionalna spoljnotrgovinska politika Dugo su SAD svoje trgovinske odnose sa drugim državama regulisale na bilateralnoj osnovi i smatrale da nema potrebe za regionalnom integracijom. Deklerativno SAD su se protivile ovoj vrsti integracije budući da je ona predstavljala kršenje pravila GATT-a. Međutim, najviše zbog pritiska velikih američkih kompanija, godine je zaključen tripartitni sporazum između SAD, Kanade i Meksika poznatiji kao Severno američki sporazum o slobodnoj trgovini (North American Free-Trade Agreement) ili skraćeno NAFTA. Ovaj sporazum je stupio na snagu godine i predviđao je značajnu liberalizaciju trgovine u svim sektorima privrede. SAD potpuno dominiraju u ovoj integraciji. Za njih Meksiko predstavlja izvor jevtine radne 16 Mike Allen, "'Fast-Track' Trade Pact Power Is Priority, Bush Tells OAS", Washington Post, Wednesday, April 18, 2001; Page A07, Internet, 12/05/2001, washingtonpost.com. 124

11 snage, dok je Kanada zaštićeno tržište za plasman američkih proizvoda. Ova integracija je i "poligon" na kome su američke kompanije zaštićene od inostrane konkurencije i gde, korišćenjem efekata ekonomije obima, jačaju svoju međunarodnu konkurentnost. Mnogi smatraju da NAFTA ima i negativne efekte na američku privredu, kao što je pad nadnica u SAD, pojačana konkurencija za neke sektore iz Kanade i Meksika ali se mora konstatovati da je ukupan efekat pozitivan. Upravo su zbog pozitivnih efekata koje je NAFTA pokazala SAD odlučile da u ovu integraciju uključe i neke zemlje Latinske Amerike. Čile je za sada najozbiljniji kandidat. SAD su zainteresovane za dominaciju na ovom prostoru još od početka 19. veka kada je lansirana tzv. Monroova doktrina ("Amerika amerikancima"). Ekonomska dominacija SAD nad ovim prostorom će se ostvariti u okviru novoinicirane regionalne ekonomske integracije - Zona slobodne trgovine Amerika (Free Trade Area of the Americas - FTAA). Na sastanku na vrhu šefova država i vlada zemalja američkog kontinenta, koji je održan u decembru godine u Majamiju na Floridi, prihvaćen je predlog SAD da se do godine stvori zona slobodne trgovine koja će obuhvatati obe Amerike. Na pregovore o formiranju ove zone negativno je uticalo to što predsednik Klinton nije imao ovlašćenja za sklapanje trgovinskih sporazuma. Tabela 4: Trgovina SAD sa najznačajnijim regionalnim integracijama (milioni USD) Integracija izvoz SAD uvoz SAD NAFTA 290,3 366,8 Latinska Amerika 163,7 203,3 APEC 506,9 813,6 Evropska unija 165,1 220,0 Izvor: U.S. Government, Internet, 25/10/2001, SAD su zainteresovane i za saradnju sa Azijom a jedna od glavnih regionalnih inicijativa u tom područiju, u kojoj učestvuju i SAD, je Azijskopacifički ekonomski forum (Asia-Pacific Economic Cooperation - APEC). Ova organizacija je godine formiran kao neformalna grupa za dijalog sa ograničenim članstvom, da bi danas prerasla u forum o liberalizaciji trgovine i investicija u regionu koju treba ostvariti do godine. Od godine osim sastanaka ministara organizuju se i sastanci šefova država odnosno vlada članica APEC-a. APEC danas ima 18 članica 17 iz područja Azije-pacifika. 17 Članice su: Australija, Bruneji, Kanada, Čile, Kina, Hong Kong, Indonezija, Japan, Južna Koreja, Malezija, Meksiko, Novi Zeland, Papua Nova Gvineja, Filipini, Singapur, Tajvan, Tajland i SAD. 125

12 SAD nastoje da, na regionalnom nivou, održavaju trgovinsku saradnju i sa Evropom, odnosno sa najznačajnijom regionalnom ekonomskom integracijom u ovom regionu - Evropskom unijom (EU). Na sastanku na vrhu EU i SAD koji je održan u decembru godine u Madridu izneta je inicijativa da se formira Transatlantsko tržište (Transatlantic Marketplace) koje bi omogućilo dinamiziranje trgovine na relaciji EU-SAD. Ovu inicijativu podržava interesna grupa poslovnih ljudi iz SAD i iz EU poznatija kao Transatlantski poslovni dijalog (Transatlantic Business Dialogue). Inicijativa za formiranje Transatlantskog tržišta predviđa značajno smanjenje carina, uključujući i snižavanje carina na proizvode informacione tehnologije, i pregovore o harmonizaciji tehničkih standarda. Ova inicijativa je stopirana godine kada su SAD uvele zakone koji predviđaju sankcije za preduzeća iz trećih zemalja koji trguju sa Kubom, Iranom i Libijom. 18 Sukob na relaciji EU - SAD je produbljen činjenicom da Evropska unija sve više liberalizuje trgovinu sa državama Latinske Amerike, posebno Čileom, MERCOSUR-om 19 i državama Kariba, što SAD vide kao uzurpaciju njihove interesne sfere. 5. Multilateralna spoljnotrgovinska politika Multilateralna spoljnotrgovinska politika SAD podrazumeva učešće SAD u radu međunarodnih ekonomskih organizacija i realizovanje trgovinskih interesa SAD kroz ove organizacije. U međunarodne ekonomske organizacije, koje regulišu međunarodnu ekonomsku saradnju država, ubrajamo: Međunarodni monetarni fond (International Monetary Fund - IMF), Svetsku banku (World Bank - WB) 20 i Svetsku trgovinsku organizaciju 18 U.S. Information Agency, "Economic Perspectives", Vol. 1, No. 16, Washington D.C., November 1996, p MERCOSUR je regionalna ekonomska integracija u Južnoj Americi čije članice su Brazil, Argentina, Paragvaj i Urugvaj. Još godine su Brazil i Argentina zaključile sporazum o preferencijalnoj trgovini ali tek kasnije potpisivanjem Ugovora u Asunsionu godine između Brazila, Argentine, Paragvaja i Urugvaja formirana je nova integracija, koja je počela da funkcioniše tek godine. 20 Kasnije su, jedna po jedna, osnivane afilijacije Međunarodne banke za obnovu i razvoj koje zajedno sa njom sačinjavaju Grupu Svetske banke (World Bank Group). Afilijacije su zavisna pravna lica Međunarodne banke za obnovu i razvoj koja imaju posebne oblasti delovanju. Tu ubrajamo: Međunarodno udruženje za razvoj (International Development Association - IDA), Međunarodnu finansijsku korporaciju (International Finance Corporation - IFC), Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova (International Centre for Settlement of Investment Disputes -ICSID) i Multilateralnu agenciju za garantovanje investicija (Multilateral Investment Guarantee Agency - MIGA). 126

13 (World Trade Organization - WTO). Prve dve institucije iako regulišu oblast međunarodnih finansija (Međunarodni monetarni fond pitanja platnobilansne ravnoteže i kratkoročnih finansija, dok je Svetska banka nadležna za dugoročne finansije i investicije) osnovane su sa ciljem unapređenja međunarodne trgovine, koju reguliše Svetska trgovinska organizacija. SAD raspolažu sa oko 17% od ukupnog broja glasova u Međunarodnoj banci za obnovu i razvoj (IBRD) i oko 15% glasova u Međunarodnom udruženju za razvoj (IDA). 21 Obe ove institucije su afilijacije Svetske banke. Budući da su i značajni finansijeri ovih institucija u mogućnosti su da drugim državama članicama koje traže sredstava od ovih institucija nameću svoje uslove, i tako koriste ove institucije za ostvarenje svojih interesa. Nepisano je pravilo da je direktor Svetske banke Amerikanac. Slična situacija je i u Međunarodnom monetarnom fondu, gde SAD kontrolišu preko 17% od ukupnog broja glasova. 22 Zbog toga SAD mogu da nameću uslove koje druge članice moraju inkorporirati u svoje monetarne politike. Zato se u studiji Međunarodnog centra za monetarne i bankarske studije iz Ženeve (International Center for Monetary and Banking Studies - ICMB) zahteva veća zahteva veća autonomija i javnost u radu Međunarodnog monetarnog fonda, kako bi se oslobodio lošeg uticaja pojedinih država. Prema nekim mišljenjima 23 prevashodni uticaj SAD na svetske privredne tokove se ostvaruje posredstvom Svetske trgovinske organizacije. Neka pravila ove organizacije pogoduju uticaju značajnih članova. U drugoj fazi procedure prijema države koje je podnela zahtev za prijem u članstvo, ona pregovara sa zainteresovanim članicama o koncesijama koje mora osigurati pre ulaska u ovu organizaciju. Najčešće se ovi pregovori obavljaju sa SAD i Evropskom unijom (EU). Put za prijem Kine u Svetsku trgovinsku organizaciju je otvoren tek nakon potpisivanja trgovinskog sporazuma sa SAD. Tabela 5: Udeo u budžetu WTO godine država kontribucija (000 CHF) učešće (%) SAD ,62 Nemačka ,80 Japan ,38 Francuska ,40 Velika Britanija ,93 Izvor: World Trade Organization, Annual Report 1997, Geneva, 1998, pp Izvor: World Bank, Annual Report 1999, Washington D.C., 1999, pp Spisak članica IMF, Internet, 12/09/2001, 23 Noam Čomski, Profit iznad ljudi, Svetovi, Novi Sad, 1999, str

14 Zaključak Proučavajući institucionalni mehanizam i pravnu osnovu za kreiranje spoljnotrgovinske politike SAD uočili smo da se radi o veoma složenom i obimnom sistemu. Procesi globalizacije svetske privrede uslovili su da spoljnotgovinska politika postane značajan deo spoljne politike svih država u svetu, pa i SAD. Sve više se spoljna politika SAD kreira tako da bi se maksimizirali ekonomski interesi. Ali ono što je značajno istaći je da je u ovom sistemu ostavljena mogućnost da privredni subjekti SAD mogu inicirati usvajanje određenih mera spoljnotrgovinske politike SAD. Na taj način oni mogu uticati na zaštitu svojih poslovnih interesa prema subjektima iz inostranstva koji posluju na američkom tržištu. SAD često u realizaciji spoljnotrgovinske politike nastoje, međutim, osigurati i popraviti poziciju matičnih preduzeća i u inostranstvu. To se ostvaruje uticanjem SAD na spoljnu politiku drugih država bilo u bilateralnim kontaktima, bilo regionalnim sporazumima ili preko međunarodnih ekonomskih organizacija u kojima SAD imaju značajno učešće. Ne možemo a da ne istaknemo značajan uticaj velikih, transnacionalnih, preduzeća kako na kreiranje spoljnotrgovinske politike SAD, i spoljne politike uopšte, tako i na opšte međunarodne odnose država u svetu. One političkim instrumentima nastoje ostvariti veći profit. I dok se politički uticaj ovih preduzeća na druge države ranije ostvarivao indirektno, preko SAD, one sada sve više istupaju direktno, kao novi "subjekti" međunarodnih odnosa. Za SR Jugoslaviju je značajno da bude upoznata sa modelom kreiranja spoljnotrgovinske politike SAD budući da i nama prestoji reforma sistema kreiranja spoljnotrgovinske politike. Naša država mora pratiti i realizaciju spoljnotrgovinske politike SAD jer ona značajno utiče na kreiranje međunarodnih trgovinskih tokova. Obnavljanje statusa najpovlašćenije nacije u trgovini sa SAD za našu zemlju će značiti preferencijalnu trgovinu sa značajnim trgovinskim partnerom. To je takođe jedan od značajnih preduslova za prijem u Svetsku trgovinsku organizaciju. Aktivnosti transnacionalnih kompanija stvaraju nove uslove u međunarodnom privrednom okruženju sa kojima Jugoslavija mora biti upoznata ako želi da se uključi u svetski trgovinski i investicioni sistem. 128

15 Predrag BJELIĆ A MODEL OF AMERICAN FOREIGN TRADE POLICY SUMMARY Foreign trade policy is increasingly becoming a significant part of foreign policy of every state. As The United States of America is economically the most powerful state its foreign trade policy is of great importance for the whole world. As the author points out one should keep in mind the fact that the American foreign trade policy is also a significant instrument for attaining the US foreign policy objectives while the political factors in USA also serve to realise its foreign trade interests. For better understanding of the American foreign trade action it is necessary, to get to know in detail the system of the American foreign trade policy making, says the author. The paper presents the most important institutions that participate in this process, describing the legislation that defines this process and also analysing the basic dimensions of this policy and these are bilateral regional and multilateral trade relations between USA and the rest of the world. Considering the institutional structure of US foreign trade policy creation and taking into account the fact that there is no ministry of foreign trade in USA, its creation is being done at several levels within the presidential administration, while the Congress has considerable authorities in ratification of trade agreements with other states. One of the significant bodies is the United States Trade Representative (USTR) that conducts negotiations on trade preferences with other states. Together with US legislation, this institutional mechanism creates a framework for American foreign trade policy creation. The author points out that customs ceased to be the dominant instrument of the US foreign trade policy what resulted from reduction of tariff rates and this was effectuated by GATT and later by the World Trade Organization. However, non-tariff barriers imposed by USA are an unavoidable obstacle for access of foreign exporters to the US market. One of the measures employed by USA are is economic sanctions which they unilaterally imposes to other states, thus preventing the trade with them. In this way is wishes to make those states pursue the foreign policy that better suits the interests of the USA. US trade relations with other states are primarily regulated bilaterally. The most important partners of USA are Canada and Mexico as well as the states from its surroundings. Other significant US trade partners can be divided into two groups: European and Asian ones. USA has established developed political relations with majority of its most significant trade partners and they are often its allies. Only in case of PR of China tense political relations with USA frequently follow developed trade relations. In 1994, what was comparatively late, USA opted for regional trade co-operation. Then was established NAFTA regional economic integration in North America. It is planned to expand the regional integration that would involve the whole Latin America and this would be done by establishment of Free Trade of Area of the Americas (FTAA). This is in line with the concept of political domination of USA over this region. USA has also established regional trade co-operation with the Asian and Pacific regions through APEC. It is also planned to establish regional trade co-operation with EU in the form of the proposed Transatlantic market. 129

16 US multilateral foreign trade policy is pursued by participation of this state in the work of international economic organisations. Since it has a large number of votes in international financial organisations and also provides with large funds the budget of the World Trade Organization USA exercises control over these organisations. In this way, it exerts impact on making of economic policies of other member states of these organisations. This is particularly noticeable in international financial organisations where most member states apply for credits. To be granted them, and USA finances most credits, these countries should first fulfil some economic and political conditions that are imposed to them. The author finally points to the fact that it would be of great importance for FR Yugoslavia to monitor US foreign trade policy making, since it is expected that it should soon restore its status of the most-favoured nation in trade with USA. This is of vital significance and it would also have an impact on its membership in the World Trade Organization. 130