treatment Swipfuno swa Mali swa Vanhu Ndlela leyi ku pfumaleka ka ndzinganano ku ku pfunetaka HIV hayona.

Transcription

1 EQUAL treatment Magazine for the Treatment Action Campaign Swipfuno swa Mali swa Vanhu June 2009 Xana u nga fikelela njhani Swipfuno swa mali Esa Hi kokwalaho ka yini TAC yi seketela uno xa Muholo Ndlela leyi ku pfumaleka ka ndzinganano ku ku pfunetaka HIV hayona. 1

2 Vahleri: Jo Gorton na Marcus Low Vahleri va Swifaniso: Mara Kardas-Nelson Muhleri wa Khopi: Poppy Riddle and Mariëtte Olwagen Xifaniso xa khavhara: Sarie Flink u lunghisa misisi ya yena, Kleine Rivier, Buffelsdrif, Vupelabyambu Kapa. 23 Hukuri Xifaniso hi David Goldblatt. Vapfuneti:John Ashmore, Gavin Silber, Sibongile Mashele, Lesley Odendal, Ludgera Ewers, Joan Leavens, Adam Malapa, Émilie Shuh, Catherine Tomlinson, Poppy Riddle. Vundzeni Vutshunguri bya Ndzingana 27 Khotavuxika 2009 Swifaniso: David Goldblatt, Mara Kardas-Nelson, Sofia Tosolari. HWB and the African Monitor, Dirk Haarman, Samantha Reinders, David Harrison, Nick Fletcher, Tooni Mahto. Hi khensa swinene eka SING hi ku pfuniwa hi Annie Lennox ku tirhisa swifaniso swo hambana-hambana leswi tekiweke hi Nick Fletcher na Tooni Mahto. Vuhangalasi: Hi ta mi tivisa. Xivumbeko: Designs 4development, info@d4d. co.za Printing: CTP Book Printers TAC yi ti nyiketele eku nyikeni vanhu lava hanyaka na HIV, mindyangu ya vona na vahlayisi mahungu yo hetiseka hi vutshunguri na mimirhi leyi nga ponisaka vutomi bya vona. TAC na varhangeri va yona a van a vuxaka na vamabindzu yo endla mimirhi ku katsa na vamabindzu ya mimirhi ya ntumbuluko kumbe ya muxaka wihi kumbe wihi nakaona a van a ku navela ka ximali eka mabindzu lawa. Equal Treatment is published by the Treatment Action Campaign. Papila ra 2 ku fika ka 13 Papila ra 14 ku fika ka 19 Papila ra 20 ku fika ka 27 Swiphiqo hi sisitimi ya swipfuno Eka xiyenge xo sungula xa tsalwa leri ra Vutshunguri bya ndzinganano hi langutisa swiphiqo hi sisitimi ya vuhlayiseki bya vanhu na tindlela to yi lulamisa. Xiletelo xa Swipfuno swa Vanhu Ku endla swikombelo swa swipfuno swi nga ku hlanganisa nhloko naswona ku laveka vuxokoxoko byo tala. Hi ku tisela xiletelo xo enta xa hinkwaswo leswi u fanelaka ku swi tiva loko u lava ku kuma swipfuno. Vusweti, Ku pfumaleka ka ndzinganano na HIV Eka xiyenge xa nkongomiso hi langutisa hi ndlela leyi vusweti na ku pfumaleka ka ndzinganano swi khomeletaka ntirho wo lwisana na HIV. Postal Address: PO Box 2069, Cape Town Physical Address: Westminister House, 122 Longmarket Street, 3rd Floor, Cape Town Phone: 0861 END HIV Fax: Website: Provincial and District TAC offices Western Cape Province: Khayelitsha District: Gauteng Province: Ekurhuleni District: Limpopo Province: Elim District: Mpumalanga Province: Eastern Cape Province: Lusikisiki District: Queenstown District: Kwazulu-Natal Province: Pietermaritzburg District: Ilembe District: Vuhleri Dyondzo yo lavisisa hi xipfuno xa muholo (laha mani na mani a amukelaka xipfuno xintsongo xa mfumo) enamibia yi humese vumbhoni byo tsakisa. Swi tikomba onge vanhu lava a va ehleketa leswaku xipfuno lexi xi ta endla leswaku vanhu va loloha va hoxisa. Vanhu va tirhisa mali ku antswisa vutomi bya vona. tanihi laha vunyingi bya vahlayi va hina va tivaka hakona, swipfuno swi pfuneta ku hakela swakudya, mali ya mathekisi yo ya etliliniki, dyondzo ya n wana wa wena na swin wana swot ala. Swipfuno swi nyika vanhu matimba nakona swi laveka swi tele.

3 Adverts on the base of the telecommunications tower, Hillbrow, Johannesburg, 18 January Photo by David Goldblatt. Eka tsalwa leri ra Vutshunguri bya Ndzinganano hi langutisa swipfuno swa vanhu na hilaha swi pfunaka hakona ku hlula ku pfumaleka ka ndzinganano eka tiko ra hina leri nga ringaneki. Lava va nga na xidingo xa swipfuno van a mfanelo ya xinawu ku fikelela mpfuno wa vanhu. Hikwalaho hi ta ku tisela xiletelo xa swipfuno swo hambana-hambana na hi ndlela leyi u nga swi fikelelaka hayona. Langutisa xiletlo xa hina xo enta ku suka eka papila ra 14 ku fika eka 19. Hambileswi sisitimi ya nhlayiseko wa vanhu eafrika Dzonga wu fikelelaka ku hundza 12 wa mamiliyoni ya vanhu hi swipfuno swo hambana-hambana, ku vaha xipfuno lexi pfunetaka vanhu nkarhi wo leha vanhu lava hanyaka na mavabyi ya nkarhi wo leha yo fana na HIV. Eka swifundzhankulu swin wana vanhu lava hanyaka na HIV va kuma Xipfuno xa Vatsoniwa kambe leswi a hi miehleketo leyinene. (vlangutisa atikili eka papila ra 8 ku kuma swo tala hi nhaka leyi.) Hikwalaho ka ku kayivela ka ka sisitimi leyinga kona sweswi ya nhlayiseko wa vanhu, TAC yi seketela ku sunguriwa ka swipfuno swimbirhi swa vanhu leswintshwa. Vona leswaku u hlaya atikili ya John Ashmore na Gevin Silber hi swivangelo swa ku va TAC yi susumeta ku sumekiwa ka Xipfuno xa Muholo na Xipfuno xa Mavabyi ya Nkarhi wo Leha. Swipfuno leswi swi nga hundzuluxa vutomi bya vanhu va ka hina no pfuneta ku lwisana na HIV loko swo simekiwa. 1

4 TAC yi seke Xipfun Sisitimi ya swipfuno swa mali 2 Xipfuno xa Muholo (BIG) i xipfuno xa ntsengo wa mali yo karhi leyi fanaka leyi nyikiwaka vaakitiko hinkwavo va swi nga ri na mhaka leswaku va na mali muni. Sweswi Afrika Dzonga a ri na yona BIG kambe minhlangano ya tala ku katsa na TAC yi pfumela leswaku nhala leyi yi fanele ku tekeriwa enhlokweni. Xana Xipfuno xa Muholo i yini? Xipfuno xa Muholo (BIG) ixi olovisa sisitimi ya swipfuno hi ku nyika vanhu hinkwavo malinyana. Leswi swi hunguta tihakelo ta vanhu lava nga ta hlela leswaku I va mani va fanelaka ku kuma xipfuno nakona xi ta nyika mamiliyoni ya vanhu muholo wa n hweti yin wana na yin wana. Eka pfhumba ro ringeta leswi eotjivero enamibia, muakitiko un wana na un wana u kuma R100 hi n hweti. Komiti ya mfumo leyi rhangeriwaka hi Taylor yi endle swibumabumelo hi 2001 loko vaendli va pholisi vas ungula ku tekela BIG enhlokweni. Xana BIG yi nga tirha njhani? Miehleketo hi leswaku ntsengo wo karhi wa mali leyintsongo wu nga pfuna ku hakela swilaveko swo karhi swo tihanyisa (swakudya, mpahla, swa rihanyu, dyondzo, gezi, na sw. na sw.) leswi nga ta endla vanhu lava pfumalaka va va na rihanyu lerinene no hanya vutomi lebyi hetisekeke, BIG yi ta hangalasa miholo ku suka eka swifumi ku ya eka swisiwana, xokombiso, loko mali ya kona yo huma eka xibalu xa nhundzu leyi xavisiwaka (VAT). Vanhu lava nga na mali va hakela VAT yo tlula ya swisiwana hikuva va xava nhundzu yo tala. Eka xikombiso lexi, munhu un wana na un wana loyi a tirhisaka ehenhla ka R1,000 hi n hweti u ta hetelela a hakele mali yo tala ya mfumo hi xibalu ku hundza leyi a yi kumaka eka BIG. Hikokwalaho ka yini swi ri swa nkoka? TAC yi pfumela leswaku xipfuno lexi I xa nkoka hikuva xi ta hunguta ku pfumaleka ka ndzinganano. Xitanyika vanhu nhlayiseko na muholo lowu nga ta va nyika nkateko wo nghena xikolo, va kota ku landzelerisa matekele ya mimirhi ya mavabyi ya nkarhi wo leha yo fana na HIV no sungula mabindzu ya vona. Leswi swi nga susa mamiliyoni yo tala ya swisiwana na lav pfumalaka mintirho evuswetini no cinca vutomi bya vona. Magoza lawa a ya fanele ya tekiwile khale eafrika Dzonga. Matimu ya Xipolitiki Mhaka leyi a yi amukeriwangi kahle ooko komiti ya Taylor yi veke mavonelo lawa eka mfumo hi

5 tela ku simekiwa ka o xa Muholo Hi John Ashmore holobye wa Nhluvukiso wa Vanhu u ve a seketela mhaka leyi, kambe vunyingi bya mfumo byi vone mhaka leyi tanihi swi phakeriwa. A va tshemba leswaku mhaka leyi yi nge hlohleteri vanhu ku tiphina hi nkateko, ndzhuti na mbuyelo wo titirhela. A va ehleketa leswaku BIG yi ta endla leswaku vanhu va tiseketela hi mfumo na thlela va loloha. Mhaka leyi sweswi yi tikomba yi voyamele ethlelo rin we yi thlela yi pfumala ntiyiso. Dyondzo yo ringeta leswi enamibia vanhu a va tshama hansi va nwa mali (ku nga leswi mfumo a wu chava swona), kambe va yi tirhisile ku hunguta swikweleti swa vona, ku xavela vana swakudya no tisugulela mabindzu ya vona. Swiviko swi komba leswaku ku ve na ku cinca lokukulu ka vutomi bya vanhu endzhaku ka tin hweti ta tsevu ntsena. Nsiko wu hungutanile ku suka eka 40% ku ya eka tandza. Vanhu vo tala va sungule ku tirha kasi vugevenga lebyi yelanaka na vusweti byi hungutane swinene. Xana Afrika Dzonga ri nga swi kota ku fikelela leswi? Nthlonthlo lowukulu eafrika Dzonga ku ta va ku kuma mali ya BIG. Leswi swi endliwa hi mhaka ya leswaku hambiloko mali leyi yi ta va yintsongo ka swipfuno leswi nga kona sweswi, nhlyo ya vanhu lava nga ta amukela mali leyi yi ta tlakuka kamune. Ntlakuko lowu wu ta tika ku wu pasisa epalamende eka nkarhi lowu wa xirilo xa ikhonomi hambileswi xipfuno lexi xi lavekaka ngopfu sweswi ikhonomo yi nonokaka. Ku kuma mali ya BIG hi swibalu swintshwa swa miholo kumbe rifuwo swi ta veka mpingu wa xibalu eka swifumi leswi mfumo wu nga aleriwa ku swi endla nkarhi wo leha. Ndlela yin wana ku nga va ku kuma mali eka VAT na xibalu lexi vuriwaka sin tax xikombiso, xibalu xa fole na swipyopyi. Na maendlelo lawa ya ta koxa leswaku xibalu lexi xi tlakusiwa hi hafu eka nkarhi lowu nga na na swiyenge swin wana na swona swi vangaka mpimanyeto (ku katsa iyenge xa nhlayiseko wa rihanyu ra leswi yelanaka na AIDS). Mfumo wu yis aemahlweni wu burisana hi BIG tanihi pholisi leyi nga ta pfuna swisiwana. Sources: Musgrave, A. and Brown, K. South Africa s social welfare system revisited Business Day (21 October 2008) Namibia Non- Governmental Organisation Forum Basic Income Grant Assessment report (2008) report_08a.pdf The Sunday Times (28 July 2001). Eximatsini: Xirho xa TAC xi phuneta ku navetisa machi ya 2002 ya Xipfuno xa Muholo. TAC na vanakulobye i malembe va tirhana na BIG ya Afrika Dzonga. Ehansi: Hi kwalaho ka pfumba ro BIG ra le Namibiya, nsiko wa vana wu hungutane ku suka eka 40% ku fika kwalomu ka tandza. Xifaniso hi Dirk Haarmann. Sisitimi ya swipfuno swa mali 3

6 Vanhu lava hanyaka na HIV va dinga swakudya leswinene na tindlu ku va va tshama va hanye kahle. Lexi I xifaniso xa xigulani xa HIV elusikisiki lexi vabyaka hi vuvabyi lebyi vuriwaka wasting syndrome. Xifaniso hi Nick Fletcher wa SING. [ ] [ ] Xiyenge xa 27 xa Vumbiwa bya Afrika Dzonga: Vanhu hinkwavo va na mfanelo ya fikelela: (a) vukorhokeri bya nhlayiseko wa rihanyu, (b) swakuya swo ringana na mati, (c) nhlayiseko wa vanhu lowu katsaka xipfuno lexi lulameke loko va tsandzeka ku tihkayisa vona vinyi na vana va vona. Mfumo wu fanele ku teka magoza lama twisisekaka ya xinawu kumbe ya muxaka wun wana ku fikelela timfanelo leti hi ku langutisa switirhisiwa leswi wu nga na swona. Xiyenge. 13 xa Pulani ya Afrika Dzonga ya HIV&AIDS na STI (NSP ): NSP [Pulani ya Rixaka ya HIV] yi bumabumela leswaku ku tiyisiwa tisisitimi ku nyika vana swakudya na vanhu lavakulu lava tekaka mimirhi ya mavabyi ya nkarhi wo leha na ku sunguriwa ka Xipfuno xa Mavabyi ya Nkrhi wo Leha [tanihi xilaveko xo simeka NSP leyi tirhaka kahle]. 4

7 Xipfuno xa Mavabyi ya Nkarhi wo Leha xa Afrika Dzonga Hi Gavin Silber Xana Xipfuno xa Mavabyi ya Nkarhi wo Leha i yini? Xipfuno xa Mavabyi ya Nkarhi wo Leha xi ta va xipfuno lexi nyikiwaka vanhu hinkwavo lava hanyaka na mavabyi ya nkarhi wo leha. Vuvabyi bya nkrhi wo leha I vuvabyi lebyi khomaka munhu nkarhi wo leha kambe byi lawuleka hi vutshunguri na hi mahanyelo yo karhi. HIV I vuvabyi bya nkarhi wo leha hikuva ti-antiretroviral ti pfumelela vanhu ku hanya nkarhi wo leha nakona va hanye kahle. Swin wana swikombiso swa mvabyi lawa I vuvbyi bya chukele na bya mbilu. Hikokwalaho ka yini ku laveka Xipfuno xa Mavabyi ya Nkarhi wo Leha eafrika Dzonga? Mpfuneto wa Muholo: Sweswi ku hava xipfuno lexi pfunaka vanhu lava hanyaka na mavabyi ya nkarhi wo leha yo fana na HIV hi mali. Vanhu lava hanyaka na HIV va talk u lahlekeriwa hi miholo ya vona va thlela va va na tihakelo ta le henhla ta swakudya, swofamba na mimirhi. Xipfuno xa Vatsoniwa a xi ringananga: Xipfuno xa Vatsoniwa xa tihisiswa eka swifundzhankulu swin wana ku pfuneta lava langutana na tihakelo ta le henhla to hanya na HIV kambe leswi hi xintshunxo xa nkarhi wo leha. Xikongomelo xa Xipfuno xa Vatsoniwa I ku hlayisa vanhu lava nga tsoniwa kasi Xipfuno xa Mavabyi ya Nkarhi wo Leha xona xi ta pfuna eka tihakelo leti yelanaka na mavabyi. Leswi vuvabyi byi nga riki vutsoniwa, Xipfuno xa Mavabyi ya Nkarhi wo Leha xi ta pfuna ku hunguta ku mpfilumpfilu na loko ha ha ta burisana eka tsalwa leri ra Vutshunguri bya Ndzinganano, phurogireme leyi nga kona sweswi ya swipfuno swa anhu a yi enelanga ku seketela vanhu lava nga na mavabyi ya nkarhi wo leha yo fana na HIV. HIKWALAHO, Pulani ya hina ya Rixaka (NSP) yi bumabumela ku sunguriwa ka Xipfuno xa Mavabyi ya Nkarhi wo Leha. Ku fika namunthla, xipfuno lexi a xi se simekiwa. Eka tsalwa leri hi ta langutisa hi laha xipfuno lexi xi nga ta langutekisa swona, kikokwalho ka yini xi ri xa nkok eka vanhu va Afrika Dzonga na hi ndlela leyi TAC yi tirhisanaka na mfumo hi yona ku endla leswaku swi humelela. ku nyumisiwa kambe xi ta seketela hi ku nyika vanhu muholo wa vanhu lava pfumalaka. Ku fikelela timfanelo ta hina ta rihanyu: Xipfuno xa Mavabyi ya Nkarhi o Leha xi ta tiyisa timfanelo ta rihanyu hikuva xi ta va pfumelela ku lawula HIV hi swakudya leswinene, ku kota ku ya etitliliniki no kuna mimirhi. Vumbhoni byi komba leswaku swipfuno eafrika Dzonga swi tirhisiwa eka swilaveko sweswo hambiloko ku ri na vanhu lava pfumelaka leswaku vanhu va tlanaga hi mali ya vona ya swipfuno. Loko vanhu va kota ku ti hlayisa, leswi swi ta hunguta mpingu wa sisitimi ya rihanyu ra vanhu. Sisitimi ya nhlayiseko wa vanhu yi ta vuyeriwa hi ku hungutana ka vanhu hanyaka na mavabyi ya nkarhi wo leha lava endlaka swikombelo swa swipfuno swa vatsoniwa Ku pfuneta vanhu lava tekaka ti-arv: xipfuno xa Mvabyi ya Nkarhi wo Leha xi ta pfumelela vanhu ku 5 Sisitimi ya swipfuno swa mali

8 Sisitimi ya swipfuno swa mali 6 Vanhu lava tluleriweke na lava khumbiwaka hi HIV/ AIDS va vulavule hi nhlayiseko wa swakudya. Hambiloko vumbhoni bya vona byi kombisa ku leswaku mfikelelo wa vutshunguri wu tlakukile, vanhu vo tala va tsandeka ku teka mimirhi ya vona hikuva va pfumala swakudya. Ti-ARV ti lava u dya swakudya leswi ringaneleke. Vunyingi bya vona va tiseketela hi Xipfuno xa Vatsoniwa ku tihanyisa. Archbishop Njongonkulu Ndungane loyi a ri Mukhomixinarankulu hi nkarhiwo Tinhlengeletano to twa Mavonelo ya Vanhu hi Vusweti hi Tinhlengeletano to twa Mavonelo ya Vanhu ta 2008 leti a ti khomeriwe eswidorobanini na madoroba lamakulu eafrika Dzonga hinkwaro a ti ri na xikongomelo xo nyika vanhu nkateko wo veka mavonelo ya vona hi timhaka ta vusweti ku katsa na nhlayiseko wa rihanyu. Swifaniso hi HWB na the African Monitor. van a rihanyu lerinene no fikelela vautshunguri lswi I swa nkoka eku lwisaneni na mavabyi laya tlulelaka hi ku olova. Swi ta hlohletela vanhu ku yisa emahlweni va teka ti-arv no ya hlahluviwa. Hambileswi ku nga riki pholisi, vnhu vo tala va aleriwa ku xipfuno xa vatsoniwa loko CD4count ya vona yi ri ehenhla ngopfu. Minkarhi yin wana vanhu va yima ku teka mimirhi ya vona leswaku va ta kota ku kuma mali ya xipfuno. Tidyondzo ti komba leswaku vanhu va tikeriwa ku yisa emahlweni vutshunguri bya vona loko xipfuno xa vona xi yimisiwile. Xana Xipfuno xa Mavabyi ya Nkarhi wo Lha xi nga tirha njhani? TAC yi pfumela leswaku mali ya Xipfuno xa Mavandy ya Nkarhi wo Leha yi fanele ku nghenisiwa eka akhawunti ya munhu. Ku kuma mali emavokweni swi endla leswaku munhu a rhangisa swilaveko swa yena n winyi. TAC sweswi yi le ku ngheneleleni eka ntirho lowu rhangeriweke hi Khonsotiyamu ya Afrika Dzonga ya AIDS yo burisana na vasayense, ikhonomi, vativi va nawu na van wana ku langutisa hi laha xipfuno lexi xi nga tirhaka hakona. Khale ka Mufambisi wa Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu, Zola Skweyiya na Mufambisinkulu wa swa Rihanyu, Thamsanqa Mseleku, na van wana va seketela pfhumba leri. Ku fana na swipfuno swin wana, xipfuno lexi xi ta nyikiwa hi Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu. Leswi I swa nkoka hikuva swi vula leswaku vutihlamuleri bya timfanelo ta rihanyu ra vanhu va Afrika Dzonga ti hangalaseriwa na le ka tindzawulo tin wana handle ka Ndzawulo ya Rihanyu. Leswi swi ta vula leswaku switirhisiwa swot ala swi ta va kona nakona hi nga kota ku endla pulani yo antswa no ringanela yo lwisana na AIDS na mavabyi yan wana ya nkahi wo leha. Leswi swi fambisna na swibumabumelo swa minhlangano ya fana na Nhlangano wa Rihanyu wa Misava na UNAIDS. Matsalwa Booth, P. and Silber, G., South Africa National AIDS Consortium Treatment, Care and Support Technical Task Team A Draft Briefing Document for the Establishment of a Chronic Diseases Grant (2008). Gough, D., Understanding the Causal Relationship between ARV Treatment Failure and receiving a Temporary Disability Grant: A Practical Study. (2008). Schneider, H and Goudge, J - Human Sciences Research Council Developing a policy response to provide social security benefits to people with chronic diseases. (2007).

9 Vanhu lava hanyaka na HIV na TB va dinga mali yo kota ku fikelela swofamba leswaku va ya kuma mimirhi na nhlayisekeo. Laha, mutirhiwa nhlayiseko wa rihanyu wa muganga elusikisiki u rhwale xigulani xa TB ku ya kuma mirhi. Muvabyi loyi a nga fikeleli tihakelo ta swofamba kasi Xipfuno xa Mavabyi ya Nkarhi wo Leha a xi ta n wi pfuna. Xifaniso hi Tooni Mahto wa SING. TAC yi le ku susumeteni ka ku sunguriwa ka Xipfuno xa Mavabyi ya Nkarhi wo Leha! Xipfuno xa Mavabyi ya Nkarhi wo Leha hi xi xin wana xa swipfuno leswi pfunaka vanhu hi ku kongoma ku hlula rihanyu ro tsotsomba, vusweti na ku pfumaleka ka ndzinganano. TAC yi pfumela leswaku mfikelelo wo anama wa swipfuno I wa nkoka eku tiyisiseni ka timfanelo lti nga eka Vumbiwa bya hina nakona hi hlawule leswi tanihi xintshuxo xa sweswi nakona lexi nga kotekaka. I swa nkoka ku va vanhu va susumeta mfumo, ngopfungopfu Hofisi ya Holobye wa Rihanyu ku tshembeka eka switshembiso leswi va swi endleke. Nhlayo leyikulaka ya mintlawa ya vanhu, ku katsa Pfhumbara Nawu wa AIDS, AIDS na Nhlangano wa Timfanelo wa Matiko ya le Dzongeni ra Afrika, Khonsotiyamu ya AIDS na yin wana yo tala. Hi kombela ti-ngo ku tihlanganisa na hina. Eka nkarhi wa sweswi I swa nkoka ku dyondza hi timfanelo ta wena na ta vanhu van wana ta rihanyu na swipfuno swa vanhu leti nga kona eka sisitimi leyi nga kona sweswi. Tsalwa leri ra Vutshunguri bya Ndzinganano i masungulo ya kahle. Xipfuno xa mavabyi ya nkarhi wo leha a xi ta pfumelela vanhu ku lawula hiv ya vona hi ndlala leyinene hi ku kuma swakudya leswinene, ku endzela titliniki na ku kuma mimirhi. Xifaniso hi Mara Kardas-Nelson. 7

10 Xipfuno xa Vat Ntlakuko wa nhlayo ya vanhu lava amukelaka Xipfuno xa Vatsoniwa xi nga hlamuseiwa hi xiyimo xa le henhla xa vusweti na ku pfumaleka ka mintirho na nhlayo ya le henhla ya mavabyi yo fana na TB na HIV laha tikweni. Atikili leyi yi langutisa swiphiqo swo karhi hi Xipfuno xa Vatsoniwa na mpfilumpfilu wa pholisi. Sisitimi ya swipfuno swa mali 8 Xikongomelo xa Xipfuno xa Vatsoniwa I ku nyika vatsoniwa muholo hikuva va nga koti ku titihela. Hi xona ntsena xipfuno lexi nga kona xa vanhu lava va nga eka malembe lawa va nga kotaka ku titirhela ha wona. Ku na tinxaka timbirhi: xipfuno xa nkarhi wo leha, lexi tekaka malembe ya nthlanu, na xa nkarhi wo koma, lexi tekaka malembe tin hweti ta tsevu ku ya eka lembe. Eka malembe laya nga hundzuka ku ve na ku tlakuka ka nhlayo ya vanhu lava a va amukela Xipfuno xa Vatsoniwa. Hi 2000, 600,000 ntsena wa swipfuno swi nyikiwile kambe hi 2007 nhlayo leyi yi tlakukile ku fika eka 1.4 wa mamiliyoni. Leswi swig a nga vangiwa kantsongo hi xiyimo x le henhla xa vusweti na ke pfumaleka ka mintirho Afrika Dzonga. Hikwalaho ka vusweti, vanhu vo tla lava hi ntolovelo a va nga ta endla swikombelo swa xipfuno va endlile. Hi marito yan wana xipfuno lexi xi tihisiwa tanihi ndlela yo lwisana na vuseti ku ri na ku va xi tirhisiwa eka vutsoniwa. Leswi swi endle leswaku sisitimi yi tikeriwa swnene. Nhlayo ya le henhla ya mavabyi yo fna na TB na HIV/AIDS hi xin wna xivangelo xa swikombelo swa le henhla swa swipfuno. Vanhu lavakulu lava hanyaka na vuvabyi byo fana na lebyi va kota ku fikelela nhlayiseko wa vanhu hi xipfuno lexi. Vanhu vo tala lava vabyaka va na tihakelo ta le henhl, xikombiso, swofamba ku ya etitliliniki na swakudya leswi Akaka miri ku kota ku tshama va hanyile. Vanhu lava nga HIV/AIDS va endla hafu ya vanhu hinkwavo lava amukelaka Xipfuno xa Vatsoniwa.

11 soniwa Ku kayivela ka Xipfuno xa Vatsoniwa Mpfilumpfulu hi swilaveko swo amukela xipfuno: Ku na mpfulumpfilu hi nhlamuselo ya vatsoniwa nakona a ku na nhlamuselo ya leswaku vutsoniwa byi tsandzisa munhu ku tirha loko swi te yini. Leswi swi endla leswaku vadokodela va tikeriwa k uvula leswaku munhu wo karhi u fanele ku kuma Xipfuno xa Vatsoniwa. Vadokodela u tiyiseka leswaku munhu u fanele ku kuma xipfuno xa nkarhinyna kumbe xa nkarhi wo leha. Milawu ya kona yi tshama yi ri karhi yi cica. Hikwalaho, vadokodela va endla ntirho lowu hi ku chava kutani va nyika swipfuno swa nkwrhinyana laha a va fanele ku nyika swa nkarhi wo leha. Leswi vula leswaku vanhu vo tala lava a va fanele ku kuma swipfuno swa nkarhi wo leha va kuma swa nkarhi wo koma. leswaku vanhu va ta tshika ti-arv ta vona hi ku chava leswaku vat a lahlekeriwa hi swipfuno swa vona. TB na xipfuno xa vatsoniwa Ekusunguleni a wu nga ta kuma Xipfuno xa Vatsoniwa loko u hlayisiwa eka ndhawu ya mfumo. Leswi a swi vula leswaku vanhu lava a va ri na TB leyi yi alelanak na mihi kumbe leyi alelanka na mimirhi nkarhi wo leha lava va nga hambanyisiwa na van wana a va nga faneli ku kuma xipfuno. Leswi se swi cincile hanbi leswi ka ha riki na swiphiqo swo vuyisela swipfuno leswi ek vona. Sources: Booth, P and Silber, G. South Africa National AIDS Consortium Treatment, Care and Support Technical Task Team A Draft Briefing Document for the Establishment of a Chronic Diseases Grant (2008). Nattrass, N. Centre for Social Science Research, University of Cape Town Disability and Welfare in South Africa s Era of Unemployment and AIDS. Working Paper No (2006). Social Assistance Act (2004). Nkayivelo wa switirhisiwa swa rihanyu: Tindhawu ta Vutshunguri ta Miganaga hakanyingi ti kayivela vatihi na switirhisiwa. Eka tliliniki yo fana na Cite B ekhayelitsha vadokodela va fanele ku kambela kwalaomu ka 20 wa swigulani hi awara (kwalomu ka 3 wa timinete hi xigulani). Leswi swi tikisela vadokodela nakona swi endla leswaku va nga koti ku hlahluva swigulani hi ku hetiseka. CD4 Count Hikwalaho ka ku pfumaleka ka ku burisana eka mfumo, kun a mpfilumpfilu wukulukumba hi pholisi. Xikombiso, ntolovelo wo yimisa Xipfuno xa Vatsoniwa xa munhu loko CD4 count ya yeena yi tlakuka ku hundza 200 wa ha ya emahlweni hambiloko swi nga ri enawini. Leswi swi vula Nomvula nkumanda (exineneni), museketeri wa vutshunguri ku suka eka nhlangano wa nhlayiseko wa tb/hiv u nyika vusimizi ngoma loyi a nga na tb mimirhi ya yena ya siku na siku. Vanhu vo tala lava nga na tb na hiv va endla xikombelo xa xipfuno xa vatsoniwa hikuvo xi xona xipfuno lexi nga kona xa vanhu lavakulu eka malembe lawa va nga rirhaka ha wona..xifaniso hi David Harrison. 9

12 Lindiwe Motsa u vulavula na Sibongile Mashele, mutsari wa Vutshunguri bya Ndzinganano, hi ku aleriwa Xipfuno xa Vatsoniwa. Vito ra mina ndzi Lindiwe Motsa. Ndzi na 28 wa malembe hi vukhale nakona ndzi na HIV. Ndzi tshama na hahani wa mina na vana va yena emsogwaba empumalanga. A nzi tirhi nakona ndzi le ku tshunguriweni ka TB ravumbirhi. Nzi tivile hi xiyimo xa mina xa HIV hi 2006 loko ndzi kumeke ndzi khomiwile hi TB. Loko ndzi kamberiwa TB nzi tsundzuxiwile ku kambela na HIV laha ndzi nga kumeka ndzi ri na yona. Ndzi kamberiwe CD4 count leyi nga kumeka yi ri 450. Hambileswi CD4 count leyi a yi I ehenhla a ndzi vabya swinene. A ndzi nga swi koti ku ya entirweni nakona ndzi ve ndzi fanela ku tshika ntirho Ndzi kombele dokodela wa mina ku a bumabumela leswaku ndzi kuma xipfuno kambe u ndzi byele leswaku CD4 count ya mina yi le henhla hikwalaho a ndzi fanelangi. Ndzi teke mimirhi ya mina tin hweti ta tsevu ku fiklea ndzi hola. Endzhaku ka malembe mambirhi ndzi ve ndzi twa ku vava exifuveni. Ndzi thlele ndzi kumeka ndzi ri na TB laha ndzi nga byeriwa leswaku ndzi ta tshunguriwa tin hweti ta nhungu. Se andzi tsanile swinene hi nkahi lowu. Ndzi thlele nzi kombela okodela ku ndzi bumabumela lesswaku ndzi kuma xipfuno kambe ndzi beriwile leswaku CD4 count ya mina yi le henhla swinene. Sisitimi ya swipfuno swa mali Leswi swi ndzi endla ndzi tivutisa leswaku i va mani va fanelaka ku kuma xipfuno lexi. Ndzi ve na TB kambirhi nakona ndza vabya no tsana swinene. A ndzi swi koti ku tirh Ksi mio wun wana na wun wana ndzi fanele ku pfuka nimixo ndzi famba mpfhuka wo leha ku ya thlava streptomycin etliliniki. Leswi swi vula leswaku na loko a ndzo va ndzi hanye kahle a ndzi nga ta kota ku tirha hikwalaho ka nkarhi lowu ndzi yaka etliliniki hi wona. Sweswi I chumu wun we wu ndzi nyikaka matimba, nseketelo wa ximoya na ximali lowu ndzi wu kumaka eka ndyangu wa mina. Nthlonthlo wa mina hi leswaku a ndzi swi koti ku tihlayisa loko ndzi ri na TB. 10

13 na mimirhi na swipfuno Hi Lesley Odendal Swigulani leswi nga amukeriwa eswibedlele na TB leyi alalanaka na mimirhi swi na mpingu wo tsandzeka ku singilela mindyangu ya swona. Khale, swipfuno swa swigulani leswi swi yimisiwa loko swigulani swi amukeriwa exibedlele. Hambileswi mhaka leyi yi nga yimisiwa ka ha ri na minthlonthlo yo tala. Hi ku ya hi pholisi, swigulani hinkwaswo swa TB leyi alelanaka na mimirhi swi fanale ku amukeriwa eka swibedlele swa swifundzhankulu leswi vuriwaka centres of excellence. Hakanyingi swigulani swi fanale ku tshama ekule na le mkaya na mindyangu ya swona ku fikela kwalomu ka malembe mambirhi. Thlndlakambirhi, swigulani leswi swi swi koti ku titirhela leswi endlaka leswaku mindyangu yo tala yi lahlekeriwa hi vasingiri, nkarhi wun wana musingiri a I yexe. Khale swigulani leswi a swi amukeriwila eswibedlele a swi yimiseriwa xipfuno xa vanhu hi ku ya hi Nawu wa Swipfuno swa Vanhu lowu kombaka leswaku munhu a nga kuma ntsena xipfuno loko a nga tshami kumbe a nga amukeriwangi eka ndhawu ya mfumo. Hambiswiitano nawu lowu a wu nga fambisani na Vumbiwa, Xiyenge xa 27 (1) (c) xa Vumbiwa xi hundzisela timfanelo ta swipfuno swa vanhu eka vanhu hinkwavo ku katsa na mindyangu ya vona. Ku ymisiwa ka swipfuno vanhu swa swigulani swi mindyagu ya swona yi nga ti seketela hi swona swi nyanyisa ku tikeriwa na nkelunkelu wa mindyangu na swigulani. Leswi endla leswaku swigulani swi ala ku teka mimirhi no famba eswibedlele hikuva swi vona ku hlayisa midyangu ya swoa swi ri swa nkoka ku tlula ku tshungula TB leyi alelanaka na mimirhi. Ku lulamisa lewi, TAC na Pfubya ra Nawu wa AIDS va khome nhlengeletano ya va mahungu hi Ndzhati 2008 laha va nga yisa memorandamu eka Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu (DSD) leyi a yi vek swivilelo swa hina. Hi kombele leswaku swipfuno swi nga yimisiwi na leswaku swigulani hinkwaswo leswi nga na TB leyi alelanaka na mimirhi ku katsa na swigulani hinkwaswo leswi vaka na switandzhaku swa mimirhi leyi swi yi tihisaka ku fana no fa tindleve na mahlo swi fanele ku nyikiwa swipfuno. Sisitimi ya swipfuno swa mali 11

14 Nonceba ophila (exikarhi), museketeri wa vutshunguri bya TB/HIV u na malembe yo tlula nhungu a tirha na swigulani swa tb eka muganga wa yena. Sweswi swigulani swa tb leyi alelanaka na mimirhi swi nga kota ku fikelela xipfuno loko swi ri karhi swi tshunguriwa eswibedlele na le ndzhaku loko swi nga swi koti ku tirha. Leswi swi ta va pfuna ku kuma swakudya swo ringana, tindlu na mimirhi, no thlela va kota ku hlayisa mindyangu ya vona. Xifaniso hi David Harrison. Sisitimi ya swipfuno swa mali Sweswi swigulani swi kuma swipfuno Eka nhlengeletano leyi khomiwa hi Nhlangula 2008, DSD yi pfumeril leswaku swopfuno swa swigulani swi nga yimisiwi. Ku twananiwile leswaku DSD yi ta lerisa Nhlangano wa Nhlayiseko wa Vanhu wa Afrika Dzonga (SASSA) lowu nga wona wu fambisaka sisitimi ya swipfuno ku sungula tindhawu ta tihakelo ta nkarhinyana eswibedlele swa TB leyi alelanaka na mimirhinku tiyisisa leswaku swigulani swi kuma swipfuno swa swona hi nkarhi DSD yi pfumerile leswaku swigulni hinkwaswo leswi nga na TB leyi alelanaka na mimirhi swi kuma swipfuno hi karhi lowu swi nga eswibedlele kumbe eka nkarhi lowu swi nga koteki ku titirhela hi wona. SASSA yi lerisiwile ku pfuneta eku amukeleni ka swikombelo swa swigulani hinkwaswo leswi swa ha ku amukeriwaka eswibedlele. Swiphiqo swa ku sungula ka xipfuno Hambiswiritano, ku ve na swiphiqo swo tala hi ku sunguriwa k xipfuno. Swigulani swot ala swi fanele ku yima ku fika tin hweti tinharhu ku va swikombelo swa vona swi hleriwa ku nga se kumeka hakelo yo sungula. Vanhu lava nga amukeriwa ekule na le makaya va van a swiphiqo hikuva mindyangu ya vona yi fnele ku famba mipfuka yo leha ku landza vuxokoxoko lebyi nga vanka byi sale emakaya loko va amukeriwa eswibedlele. I swa nkoka ku va DSD na SASSA va veka tindlela to tiyisisa leswaku swigulani na mindyangu ya swona va kuma swipfuno hi ku olova hikuva swigulani leswi swi amukeriwa eswibedlele nkarhi wo leha swi nga ri na miholo. 12

15 Xana nawu wu ri yini hi swipfuno swa vanhu? Hi Ludgera Ewers Vumbiwa bya hina Hi ku ya hi xiyenge xa 27(1) xa Vumbiwa, vanhu hinkwavo van a mfanelo yo fikelela nhlayiseko wa vanhu, ku katsa swipfuno swa vanhu loko va tsandzeka ku tihlayisa. Vumbiwa byi langutela leswaku mfumo ku teka magoza laya twisisekaka hi ku ya hi switirhisiwa swa wona ku fikelela mfanelo leyi. Nawu wa Matiko ya Misava Hi ku ya hi Ntwanano wa Matiko ya Misava ya wa timhaka ta Ikhonomi, Timfanelo ta Vanhu na Ndhavuko lowu Afrika Dzonga ri nga wu sayina hi 1994, vanhu hnikavo va na mfanelo yo fikelela nhlayiseko wa vanhu, ku katsa na ndzindzakhombo wa vanhu. Ntwanano lowu wu tekela enhlokweni mhaka ya leswaku nhlayiseko lowukulu na ku pfuneka swi fanele ku nyikiwa mindyangu leyi nga yona ntlawa wa masungulo wa tiko hikuva hi wona wu nga na vutihlamuleri byo hlayisa no dyondzisa vana. Thlandlakambirhi, nhlayiseko wo hlawuleka wu fanela ku nyikiwa vamanana eka nkarhi lowu twisisekaka vanga se veleka na le ndzhaku ka ku veleka. Hi nkarhi lowu, vamanana va fanele ku nyikiwa livhi leyi va ri karhi va hakeriwa kumbe livhi leyi nga na swipfuno swo ringana swa nhlayiseko wa vanhu. HIV/AIDS na Pulani ya Rixaka ya STI ya Afrika Dzonga (NSP) NSP yi bumabumela leswaku ku tiyisiwa swipfuno swa vanhu lava nga na mavabyi ya nkarhi wo leha. Ku nyikawa swakudya na mimirhi, nakona ku pfuna vana, NSP yi bumabumela leswaku ku sunguriwa Xipfuno xa Mavabyi ya Nkarhi wo Leha. NSP yi amukeriwile hi mfumo. Hikwalaho wu pfumelelana na xibumbumelo lexi nakona wu fanele ku xi landzelela. Nawu wa Rihanyu wa Rixaka wa 2003 Nawu wa Rihanyu wa Rixaka wu langutela leswaku mfumo wu lawula timhaka ta rihanyu ra rixaka no nyika vukorhokeri bya rihanyu lebyi fanaka etikweni hinkwaro hi ku [ ] sirhelela, ku xixima, ku humelerisa no fikelerisa timfanelo ta [ ] mintlawa leyi nga iki na vusirheleli yo fana na vamanana, vana, vadyuhari na vatsoniwa. Matsalwa: Constitution of the Republic of South Africa, 27 (1) (c), 27 (2). International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, Article 9. International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, Article 10. National Health Act, 2003, Chapter 2, 2 (c) (iv). The HIV/AIDS and STI National Strategic Plan for South Africa Sisitimi ya swipfuno swa mali 13

16 Xana u kuma njhani swa vanhu eafrika Dzonga ku endla swikombelo swa swipfuno swi hlanganisa nhloko naswona kun a vuxokoxoko byo tala byi lavekaka. Eka xiletelo lexi hi tshemba leswaku hi ta olovisa matirhelo lawu leswi nga ta ku olovisela ndla swikombelo swa swipfuno. Sisitimi ya nhlayiseko wa vanhu wa Afrika Dzonga wu pfuna ku hunguta ku pfumaleka ka ndzinganano exikarhi ka swifumi na swisiwana. Nhlayiseko wa Vanhu wu sunguriwe hi mfumo wa xihlawuhlawu ku hlayisa xiyimo xa mahanyelo ya valungu. Hi ku famaba ka nkarhi swipfuno leswi swi ve swi hundziseriwa eka mihllovo yin wana ya mintlawa ya vanhu. Namunthla sisitimi leyi a yi swi koti ku hlawula hi kuya hi mihlovo wa munhu. Sisitimi ta nhlayiseko wa vanhu wa Afrika Dzonga wu fikelela ku tlula 12 wa mamiliyoni ya vanhu. Hi 2008, mfumo wu tirhisile R70.7wa mabiliyoni eka swipfuno swa vanhu, ku nga ntsengo lowu nga 10.8% ya mali hinkwayo leyi tirhisiwaka hi mfumo. Hi 2000, swipfuno swa vanhu swi endle 66.8% ya mali hinkwayo leyi kumiwaka hi 20% ya swisiwana. Ku na tinxaka ta nkombo ta swipfuno swa vanhu: Xipfuno xa Vadyuhari, Xipfuno xa Vatsoniwa, Xipfuno xa Tinhenha ta Nyimpi, Xipfuno xa Vana lava Hlayisiwaka Emakaya, Xipfuno xa lava Lavaka ku Hlayisiwa, Xipfuno xo Hlayisa Vana na Xipfuno xo Pfuneta. Xipfuno xin wana na na xin wana xi nyikiwa hi ku langutisa mali leyi munhu a yi endlaka. Leswi swi vula leswaku ku va u kota ku amukela xipfuno, xiyimo xa wena xa mali xi fanele ku va ehansi ka ntsengo wo krhi wa mali. 14 Tandeka Vinjwa (exineneni) wa TAC elusikisiki, u vulavula na wansati loyi a hlayisaka vatulu va yena lava nga siyiwa hi vatswari. Vanhu vo fana na lava va nga pfuneka swinene hi ku fikelela swipfuno swa vanhu. Mali leyi yi nga pfuna ku va vana lava va va na rihanyu lerinene. Swifaniso hi Nick Fletcher wa SING. Xana ndzi nga endla kwihi xikombelo xa xipfuno? U nga endla xipfuno eka rhavi ra le kusuhi na wena ra Nhlangano wa Nsirhelelo wa Vanhu wa Afrika Dzonga (SASSA). Loko ku nga ri na hofisi ekusuhi na wena ringeta hofisi ya Nhlayiseko wa Vanhu kumbe ekhoto ya Majistarata. Xana tindlela to hakela hi tihi? Swipfuno swi hakeriwa hi n hweti. Masiku na minkarhi ya tihakelo swa hambana hi ku ya hi tindhawu tohambana-hambana. U nga hakeriwa mali emavokweni eka tindhawu to karhi laha ku hakeriwaka kona hi siku ro karhi. Vutisa hofisi ya SASSA hi siku na tindhawu ta tihakelo. U nga thlela u rhumeriwa mali leyi eka akhawundi ya wena ya bangi. Bangi yi nga koxa tihakelo ta vukorhokeri bya vona. Ehandle ka tindlela letimbirhi u nga rhumeriwa mali eka akhawunti ya wena ya Postbank kumbe u kuma mali eka ndhawu yin wana, xikombiso, ekaya ra vatsoniwa. Xana ndzi nga yi kuma njhani mali leyi? U fanele ku van a maphepha ya vutitivisi loko u landza mali leyi. U fanele ku hlayela mali ku vona leswaku yi helerile u nga se suka kutani u sayina kumbe ku kandziyisa rikhudzu ra wena ekhadini. Loko ku ri na leswi hoxekeke, vikela munhu loyi a ku pfunaka hi nkarhi wolowo.

17 Xana ku ta laveka vuxokoxoko byihi loko ndzi endla xikombelo? Pasi (ID) ra frika Dzonga leri nga na 13 wa tinomboro na bakhodi. Xikombiso xa laha u tshamaka kona Xikombiso xa xiyimo xa ku teka kumbe ku tekiwa: affidavit leyi kombaka leswaku a wu tekangi kumb ku tekiwa, xitifiketi xa vukati, papilla ra khoto ra ku tlalana na ntwanano kumbe xitifiketi xa rifu ra nuna kumbe nsati wa wena Proof of your income and aikombiso xa muholo na nhundzu ya wena nay a nuna kumbe nsati wa wena Xitatimende xa bangi xa tin hweti tinharhu hi ku landzelelana Xikombiso xa phenxeni ya wena Xikombiso xa ntswalo kumbe minkavelo ya vuvekisi na tiakhawunti t bangi Nhlamuselo ya mali leyi ngenisiweke na mali leyi yi nga kona eka tiakhawunti ta wena ebahngi Loko u nga tirhi, bulukhadi ya wena ya Mali ya Ndzindzakhombo wa Mintirho kumbe xitifiketi xo heleriwa hi ntirho ku suka eka khale ka muthori wa wena. Xipfuno xo Hlayisa Vana? Vatswari na vahlayisi va vana va ga endla xikombelo xa Xipfuno xo Hlayisa Vana loko va ri na vana lava nga ehansi ka malembe ya 14 lava va hlulekaka ku va wundla. Ku va u kota ku nyikiw, loko u nga tekngi kumbe ku tekiwa u fanele ku va muholo wa wena wu nga hundzi R28,000 hi lembe; loko u tekile kumbe ku tekiwa, miholo ya n wina loko yi hlanganile a yi fanelangi ku hundza R57,000 hi lembe. N wana na muhlayisi havambirhi va fanele ku va vaakitiko va Afrika Dzonga nakona va tshama eafrika Dzonga hi nkarhi lowu va endlaka xikombelo hi wona. U nga kuma ntsena swipfuno swa vana vo ringana tsevu lava u va hlayisaka handle ka loko vana lavaya va ri va rhumbu ra wena kumbe loko u va kume hi ndlela ya xinawu. Xana I mani muhlayisi wa n wana? Muhlayisi wa n wana I munhu loyi a ma vutihlamuleri byo hlayisa n wana, ku fana na mutswari kumbe kokwa wa n wana. Loko u nga ri mutswari wa n wana kambe u lava ku enla xikombelo xa xipfuno ku ta laveka leswaku u kuma mpfumelelo wa mutswari wa n wana kumbe muhlayisi wa yena. Xana ndzi ta amukela mali muni? Xipfuno xa xo Hlayisa Vana I R240 hi n hweti Xana ku ta laveka vuxokoxoko byihi ku ednla xikombelo xa Xipfuno xo Hlayisa Vana? Ehanndle ka vuxokoxoko lebyi vekiweke ebokisini ku ta laveka vuxokoxoko lebyi landzelaka: Pasi ra 13 wa tinomboro (ID) kumbe xitifiketi xo velekiwa xa n wana kumbe vana lava u lavaka ku va endlela xikombelo. Loko u nga ri mutswari wa n wana kumbe muhlayisi ku ta laveka mpfumelelo lowu tsariweke ku suka eka mutswari kumbe muhlayisi wa n wana lowu nga ta tiyisisa leswaku u hlayisa n wana loyi. Loko u nga ri mutswari wa n wa kumbe muhlyisi u ta fanele ku va vuxokoxoko byo kombisa leswaku u ringetile ku endla leswaku mutswari a hlayisa n wana Vuxokoxoko lebyi kombisaka leswaku u muhlayisi wa n wana Xiletelo Hi Mhawuri 2008 ku nyikiwile Swipfuno swo Hlayisa Vana swa 8,304,

18 Xana I mani a nga endlaka xikombelo xa Xipfuno xa Lava lavaka ku Hlayisiwa? Ku endla xikombelo lexi u fanele ku va mutswari, muhlayisi kumbe mutswari hi ku nyikiwa n wana la tsoniweke. U fanele ku va muakitiko wa Afrika Dzonga, handle ka loko u ri mutswari hi ku nyikiwa n wana, kambe muendli wa xikombelo na n wana va fanele ku va va tshama eafrika Dzonga. U nga endla xikombelo ntsena loko n wana a nga hundzi malembe ya 18 nakona u ri na papilla ra dokodela leri kombaka leswaku n wana loyi u tsoniwile. Loko n wana a tshame a hlayisiwa nkarhi wo leha eka ndhawu ya mfumo ku tlula tin hweti ta tsevu a nge koti ku kuma xipfuno. Loko u nga tekangi kumbe ku tekiwa, uholo wa wena a wu fanelangi ku hundza R121,200 hi lembe; loko u tekile kumbe ku tekiwa, miholo ya n wina hivambirhi a yi fanelangi ku hundza R242,400 hi lembe. Xana ndzi ta amukela mali muni? Loko xikombelo xa wena xi amukeri u ta amukela R1,010 hi n hweti. Hi kwalaho ka nsiko, xigulani lexi xa le Lusikisiki xi limarile. Manana n wa nwana loyi a nga kuma xipfuno xa vana lava lavaka ku hlayisiwa lexi nga va pfunaka ku hakelela swakudya, mimirhi na tihakelo ta dyondzo. Xifaniso hi Fletcher wa siki. Wa SING. Xana ku ta laveka yini ke endla xikombelo xa Xipfuno xa Lava lavaka ku Hlayisiwa? Ehandle ka leswi vekiweke ebokisini ku ta laveka papila ra dokodela leri tiyisisaka leswaku n wana loyi u tsoniwile nakona u fanele ku tan a pasi ra wena na xitifiketi xa n wana loyi u n wi endlelaka xikombelo. Loko u r mutswari hi ku nyikiwa n wana ku ta laveka leswaku u tan a papila ra khoto leri kombaka sweswo. Hi Mhawuri 2008, 104,440 wa swikombelo swa Xipfuno xa Lava lavaka ku Hlayisiwa swi nyikiwile. Xana I mani nga endlaka xikombelo xa Xipfuno xa Vana lava Hlayisiwaka Emakaya? Miholo ya mutswari kumbe vatswari wa n wana kumbe vana lava hlayisiwaka ekaya a xi tekeriwi enhlokweni. A swi bohi leswaku wena na n wana mi I vakitiko va Afrika Dzonga, kambe mi fanela mi tshama eafrika Dzonga hi nkarhi lowu mi endlaka xikombelo. Xana I mani N wana la Hlayisiwaka Ekaya? N wana loyi a susiwaka eka vatswari va yena hi nawu kutani vekiwa eka nhlayiseko wa vatswari van wana u vuriwa n wana la hlayisiwaka ekaya. Swiangelo ku nga ha va leswaku n wana loyi u feriwile hi vatswari kumbe a cukumetiwile, a I enghozini, a xanisiwa kumbe a nga hlayisiwi. Loko u nga ri mutswari hi ku nyikiwa n wana u nga endla xikombelo eka Khoto ya Vana. Xaa ndzi ta kuma mali muni? Xiletelo Loko xikombelo xi amukeriwa u ta kuma R680 hi n hweti. Xana ku ta laveka vuxokoxoko byihi ku endla xikombelo xa Xipfuno xa Vana hlayisiwaka Emakaya? Ehandle ka vuxokoxoko bya ntolovelo lebyi vekiweke ebokisini ekusunguleni, ku ta laveka papilla ra khoto leri kombaka leswaku u muhlayisi wa n wana. U fanele ku van a pasi ya 13 wa tinomboro ra n wana un wana na un wana loyi u n wi endlelaka xikombelo na pasi ra wena n winyi. Ku ta laveka na vuxokoxoko bya muholo wa n wana loko a ri na ntirho kumbe xitifiketi xa n wana loko a ha ri exikolweni. 16 Hi Mhawuri 2008, ku nyikiwile 484,924 wa swikombelo swa Xipfuno xa Vana la Hlayisiwaka Emakaya.

19 Xana I ani a nga endlka xikombelo xa Xipfuno xa Vadyuhari? Vavanuna va fanele ku va ehenhla ka 63 wa malembe kasi vavasati vona va fanele ku ehenhla ka malembe ya 60. u fanele ku va muakitiko wa Afrika Dzonga nakona u tshama kona hi nkahi lowu u endlaka xikombelo xa xipfuno. Loko u nga tekangi kumbe ku tekiwa u fanela ku va muholo wa wena wu nga hundzi R29,112 hi lembe; loko u tekile kumbe ku tekiwa, miholo ya n wina hivambihi a yi fanelangi ku hundza R58,224 he lembe. A wu nga yi kumi mali loko u tshama eka ndhawu ya mfumo kumbe loko u kuma xipfuno xin wana. Xana ndzi ta amukela mali muni? Loko xikombelo xa wena xi amukeriwa u ta kuma R1,010 hi n hweti. Xana ku ta laveka vuxokoxoko byihi ku endla xikombelo xa Xipfuno xa Vayuhari? Ku ta laveka vuxokoxoko lebyi nyikiweke ebokisini ku endla xikombelo. Wansati loyi wa le lusikisiki u hlayisa vatukulu xinduwe va yena. Mfikelelo wa yena wa xipfuno xa vadyuhari na swipfuno swin wana swi n wi pfuna ku tihlayisa na vandyangu wa yena. Xifaniso hi Nick Fletcher Hi Mhawuri 2008 ku nyikiwile 2,309,679 wa swikombelo swa Xipfuno xa Vadyuhari. Xana I mani a nga endlaka xikombelo xa Xipfuno xa Vadyuhari? U fanele ku va muakitiko wa Afrika Dzonga kumbe mutshami wa Afika Dzonga wa nkarhi wo leha. Vaxisati va fanele ku va exikarhi ka 18 na 59 wa malembe hi vukhale kasi vaxinuna va fanele ku va exikarhi ka 18 na 63 wa malembe. U fanele ku van a papilla ra dokodela leri tiyisaka leswaku u tsoniwile nakona ua wu fanelangi ku hlayisiwa eka ndhawu ya mfumo. A wu pfumeleriwi ku kuma xipfuno xin wana xa vanhu. Loko u nga tekangi kumbe ku tekiwa u fanele ku va muholo wa wena wu nga hundzi R29,112. Loko u tekile kumbe ku tekiwa miholo ya n wina a yi fanelangi ku hundza R58,224 hi lembe. Xana ndzi ta amukela mali muni? If the disability grant is approved, you will get R1,010 per month. Xana ku ta laveka vuxokoxoko byihi? Ehandle ka leswi vekiweke ebokisini ku ta laveka papila leri kombisaka vutsoniwa bya wena. People who have difficulty getting work because of a physical or mental disability are eligible for a Disability Grant. Photo by Sofia Tosolari. Hi Mhawuri 2008 ku nyikiwile 1,377,466 swa Xipfuno xa Vatsoniwa. Xiletelo 17

20 Xana i mani a nga endlaka xikombelo xa Xipfuno xa Tinhenha ta Nyimpi? U fanele kun a u tshama eafika Dzonga kumbe u ri mutsahami wa nkarhi wo leha wa Afrika Dzonga hi nkarhi lowu u endlaka hiwona xikombelo. U anele ku va u I ehenhla ka malembe ya 60 kumbe u ri mutsoniwa nakona u lwile eka Nyimpi yo Sungula ya Misava( ) kumbe ya Vumbirhi ( ), kumbe Nyimpi ya Khoriya ( ). Loko u nga tekangi kumbe ku tekiwa a wu fanelangi ku van a nhundzu leyi hundzaka R484,800 hi lembe nakona muholo wa wena wu nga hundzi R29,112 hi lembe. Loko u tekile kumbe ku tekiwa, nhundzu ya n wina a yi fanelangi ku hundza R969,600 hi lembe naswona miholo ya n wina hivambirhi a yi fanelangi ku hundza R58,224 hi lembe. Xo hetelela a wu fanelangi ku hlayisiwa eka ndhawu ya mfumo nakona a wu fanelangi ku amukela xipfuno xin wana ehandle ka Xipfuno o pfuneta. Xana ndzi ta amukela mali muni? Loko xipfuno xa wena xi amukeriwa u ta kuma R1030 hin hweti. Xana ku ta laveka vuxokoxoko byi ku endla xikombelo? Ehandle ka swilaveko leswi vekiweke ebokisini ku ta laveka pasi ra wena na ra nuna kumbe nsati wa wena, xikombiso xa xiyimo xa vukati, vuxokoxoko hi miholo na nhundzu ya n wina, xikombiso xa vukorokeri bya wena bya nyiimpi (ku nga ha va xitifiketi a vukorhokeri bya nyimpi kumbe timendle ta wena ta nyimpi), nakona loko u I ehansi ka malmbe ya 60 ku ta laveka papila ra vumbhoni bya leswaku u mutsoniwa kumbe leswaku wa tsandzeka ku titirhela. Hi Mhawuri 2008 ku nyikiwile 1,727 wa Swipfuno swa Tinhenha ta Nyimpi. Xiletelo Xana I mani a nga endlaka xikombelo xa Xipfuno xo Pfuneta? Loko u amukela Xipfuno xa Vadyuhari, Xipfuno xa Vatsoniwa kumbe Xipfuno xa Tinhenha ta Nyimpi nakona u lava ku nhlayiseko wa nkarhi wo leha hikwalaho ka vutsoniwa bya wena bya le mirini kumbe emiehleketweni u nga endla xikombelo xa Xipfuno xo Pfuneta. U wu fanelangi ku hlayisiwa kumbe ku va nayindlu eka ndhawu leyi kumaka xipfuno xa mfumo. Xana ndzi ta kuma mali muni? Loko xikombelo xa wena xi amukeriwa u ta kuma R240 hi n hweti. Xana ku ta laveka vuxokoxoko byihi ku endla xikombelo xa Xipfuno xo Pfuneta? Ehandle ka leeswi vekiweke ebokisini ku ta laveka xiviko xa dokodela lexi vulaka leswaku u mutsoniwa. Hi Mhawuri 2008 ku nyikiwile 41,017 wa Swipfuno swo Pfuneta. Xana I mani a nga endlaka Xikombelo xa Xipfuno xo Pfuneta Vanhu hi nkarhi wa Timhangu? U nga kuma Xipfuno xo Pfuneta Vanhu hi nkarhi wa Timhangu eka minkarhi yo hambana-hambana ya swirilo. Swi nga ha katsa leswi landzeleka. U lava ku pfuniwa loko swikombelo swa vana va weva swa ha hleriwa Yindlu ya wena yi tshwile kumbe ndhawu leyi u tshamaka eka yona yi weriwile hi mhangu Musingiri ekaya a hundzile emisaveni kumbe a pfaleriwile ejele nkarhi lowu nga hansi ka tin hweti ta tsevu U na mvabyi ya nkarhi wo koma laya ku tsandzisaka ku tirha Ana ndzi ta kuma yini? Leswi swi ya hi xifundzhankulu xin wa na xin wana, u nga kuma mali, maphasele ya swakudya kumbe tivhochara to xava swakudya. Xipfuno lexi hakanyingi xi nyikiwa tin hweti tinharhu ntsena hambliloko nkarhiwun wana xi nyikiwa tin hweti ta tsevu. Xana ku ta laveka vuxokoxoko byihi ku ednla xikombelo? Ku ta laveka pasi ra wena na switifiketi swa vana va wena. Ku ta laveka na xikombiso xa xirilo xa wena. Ku nga ha va xiviko xa maphorisa loko yindlu ya wena yi tshwile, kumbe xikombiso xa leswaku u endla xikombelo xa xipfuno, u ringete ku endla leswaku mutswari wa n wana a hlayis n wana, kumbe u na mavabyi yo koma laya ku endlaka leswaku u tsandzeka ku tirha. 18

21 Swivutiso leswi talaka ku vutisiwa hi swipfuno swa vanhu: Xana ndzi nga endla rini xikombelo xa xipfuno? U nga endla xikombelo eka siku rin wana na rin wana ra ntirho hambileswi tihofisi tin wana ti pfulelaka swikombelo swa swipfuno hi masiku yo karhi ntsena ya vhiki kumbe n hweti. Xana swi teka nkarhi wo tanihi kwihi ku va u sungula ku amukela mali ya xipfuno? Swi ta teka masiku ya 30 ya ntirho ku va xikombelo xa wena xi hleriwa no amukeriwa kumbe ku aleriwa. Loko xokombelo xa wena xi aleriwa u ta kuma papila leri hlamuselaka xivangelo xo aleriwa na ndlela leyi u nga aphilaka xoboho lexi hi yona. Loko xikombelo xa wena xi amukeriwa u ta sungula ku kuma mali ya wena ku nga se hundza tin hweti tinharhu. Tihakelo tit a sungula eka siku leri u endleke hi rona xikombelo. Xana ndzi nga aphila ku aleriwa ka xikombelo? Ina, u na mfanelo yo aphila xiboho. U fanele ku enla leswi ku nga se hundza masiku ya 90 ku suka eka siku leri u nga kuma papila ro aleriwa. Xana papila leri nga tsariwa hi ririmi leri ndzi ri hlawulaka? Loko u swi tsakela papilla leri ri nga tsariwa hi ririmi leri u ri rhandzaka? Xana ndzi ta kuma vuxokoxoko byihi ku kombisa leswaku ndzu endlile xikombelo? Hofisi yi ta ku nyika risiti tanihi xikombiso xa leswaku u endlile xikombelo. U fanele ku ri hlayisa tanihi leswi ku nga xona xikombiso xi ri xoxe xa leswaku u endlile xikombelo. Xana un wana a nga ndzi endlela xikombelo? Vanhu hinkwavo lavakulu va fanele ku tiendla swikombelo hi voxe. Loko u dyuhale ngopfu kumbe u vabya ngopfu ku va u ya ehofisini u nga rhumela munhu ehofisini ku yak u kombelela leswaku va rhumela munhu ekaya ka wena a ta ku pfunela kona. Munhu loyi u fanele ku tan a papila ku suka eka wena kumbe dokodela wa wena leri hlamuselaka xivangelo xa ku tsandzeke ka wena ku fika ehofisini. I mani a nga fanelangiki ku kuma xipfuno? Xipfuno xi nga aleriwa eka swiyimo leswi landzelaka: loko u kuma xipfuno xin wana xa vanhu; loko u ri mutirhi wa mayini loyi a kumaka mali hi ku ya hi Nawu wa Mavabyi ya Ntirho wa Timayini na Nawu wa Mintirho; loko u kuma mali ya vutsoniwa bya nkarhi wo leha hi ku ya hi Nawu wo Riisa ku Limala na Mavabyi ya le Ntirweni; loko u tshama no hlayisiwa eka ndhawu ya mfumo (ku fana na kaya ra vuongori leri fambisiwaka hi mfumo, xibedlele kumbe jele); kumbe loko u nga pasi xikambelo xa muholo. Xana xikambelo xa muholo I yini? Xiyimo xa mali xa muendli wa xikombelo I xa nkoka loko munhu a lava ku kuma Xipfuno xa Vanhu. Vanhu lava nga ta kuma xipfuno hi lava miholo ya vona yi nga ehansi ka xiyimo xo karhi. Muholo na nhundzu ya muendli wa xikombelo na nuna kumbe nsati wa yena swa hleriwa ku tiva loko munhu a fanele ku nyikiwa kumbe ku aleriwa xipfuno. Lexi hi xona xikambelo xa muholo. Xana u nga endla xikombelo hi xielekitironiki? Hayi eka nakrhi wa sweswi. Hikwalaho ka timhaka ta vuhlayiseki, swikombelo swi endliwa ntsena eka hofisi ya kwala kaya kumbe ya muganga ya SASSA nakona tifomo ti fanele ku tatiwa emahlweni ka mutirhi wa SASSA. Xana I yini xi nga endlaka leswaku xipfuno xi yimisiwa? Xipfuno xi nga yimisiwa hi kwalaho ka ku cinca ka xiyimo xa muendli wa xikombelo, mbuyelo wa ku hleriwa ravumbirhi, ku tsandzeka ku tirhisana na ntirho wo hleriwa ravumbirhi kumbe hikwalaho ka vuxisi. Xana xipfuno xa vuyiserewa ke? Xikombelo xo vuyiseriwa xipfuno xi nga endliwa ku nga se hundza masiku ya 90 ku suka eka siku leri xi nga yimisiwa hi rona. Xana ndzi nga endla xikombelo ndzi ri hava pasi? Ina, u nga swi kota. U ta komberiwa ku endla affidavit leyi hlambanyiweke hi Mukhomixinara wa Swihlambanyo eka foyo yo karhi leyi u nga ta nyikiwa yona hi va hofisi ya SASSA. Ku ta thlela ku laveka xitatimende hi munhu loyi a tshembekaka (ku fana na mukhanselara, murhangeri wa xintu, mutirheli wa vanhu, muprista, nhloko ya xikolo) loyi a nga ta tiyisisa leswaku wa ku tiva. Matsalwa: Appropriation Bill (2008). Armstrong, P. and Burger, C. Development Policy Research Unit, School of Economics, University of Cape Town Poverty, Inequality, and the Role of Social Grants: An Analysis through Decomposition Techniques. Conference. (2008). Accessible online at ac.za/research_units/dpru/conference2008/conference2008_papers/poverty,%20 Inequality%20and%20the%20Role%20of%20Social%20Grants,%20Cobus_Burger. pdf Booth, P. and Silber, G. South Africa National AIDS Consortium Treatment, Care and Support Technical Task Team A Draft Briefing Document for the Establishment of a Chronic Diseases Grant (2008). Blacksash org.za Department of Treasury Budget Summary for the Department of Social Development (2008). Accessible online at mtbps/2008/adjustments/vote%2016%20-%20social%20development.pdf South African Government Services Documents/2003/April/ugrant.htm South African Social Security Agency www. sassa.gov.za 19 Xiletelo

22 na HIV Hi Joan Leavens Nzavisiso lowu wa ha ku endliaka wu komba leswaku kun a vuxaka exikarhi ka ku hangalaka ka HIV na ku pfumaleka ka ndzinganano etikweni. Ku pfumaleeka ka ndzinganano swi endla leswaku vanhu va tikhoma hi ndlela leyi va vekaka eka nghozi ya HIV. Hi nkarhi wolowo vanhu lava vabyaka va na tihakelo ta le henhla na miholo leyintsongo leswi nyanyisaka ku pfumaleka ka ndzinganano. Atikili leyi, leyi andlalaka xiyenge xa nkongomiso xa tsalwa leri a Vutshunguri bya Ndzinganano xi langutisa vuxaka exikarhi ka ku pfumaleka ka ndzinganano, vusweti na HIV, nakambe xi kambela swilo leswi hi nga swi endlaka ku yimisa ndzhendzheleko. Victoria Cobokana, muhlayisi wa yindlu u le kamarini yo dyela ya muthori wa yena na jaha ra yena sifiso na nhwana wa yena onica ejohannesburg hi khotavuxika Victoria u dlaye hi aids hi ti 13 ta n wendzamhala 1999, sifiso u dlaye hi aids hi ti 12 ta sunguti 2000, onica u dlaye hi aids hi mudyaxihi Xifaniso hi David Goldblatt 20

23 Xana ku pfumaleka ka ndzinganano I yini? Ku pfumaleka ka ndzinganano etikweni hi loko ntlawa wo karhi wa vanhu wu va na matimba lamakulu yo lawula switirhisiwa ku tlula wu wana. Muxaka wun wana wa ku pfumaleka ka ndzinganano wu mayelana na miholo. Eka mhaka leyi, Afrika Dzonga hi rin wana ra matiko lawa ya nga na xiyimo xa le henhla xa ku pfumaleka ka ndzinganano emisaveni hinkwayo. Hi 2007, 20% ya swisiwana a yi hola R1,478 hi n hweti, loko 20% ya swifumi yi hola R64,049. Switirhisiwa swot ala swa tiko swi lawuiwa hi ntlawa lowuntsongo wa swifumi. Ku na vuxaka exikarhi ka ku pfumaleka ka ndzinganano na ku hangalaka ka HIV emisaveni hinkwayo. Matiko laya nga na ku hambano lokukulu ka miholo ya na swiyimo swa le henhla swa HIV. Tanihi laha swi vonakaka eka girafu leyi nga laha hansi, kun a vuxaka exikarhi ka ku pfumaleka ka ndzinganano na ku hangalaka ka HIV emisaveni hinkwayo. Matiko laya nga na kuhambana lokukulu ka miholo ya na xiyimo xa le henhla xa HIV. Xana hikokwalaho k yini ku pfumaleka ka ndzinganani swi hi veka eghozini ya HIV? Hi kuya hi ndzavisiso, ku pfumaleka ka ndzinganano ku endla leswaku vanhu va tikhoma hi ndlela leyi va vekaka enghozini yo tluleriwa hi HIV. Göran Holmqvist wa Nhlangano wa Pholisi na Nhluvukiso na Nhlanganelo wa Matiko ya Misava (Pfhumba ra Nhluvukiso ra Matiko ya Nhlanganel) u hlamusela vuxaka exikarhi kamatikhomele ya nghozi ya swa masangu hi ndlela leyi: eka tiko leri nga inganeki, vanhu lava hanyaka evuswetini a va na yona minkateko ya vutomi ku fana na vun wana. Leswi swi endla leswaku va hanya hi ndlela leyi nga na nghozi, ku katsa na ku endla swa masangu va nga tisirhelelangi. Ku hambanana ka miholo na swona swi nga tsan wa vun we bya tiko no endla leswaku swi tika ku hlanganisa vanhu na mali yo lawula nghozi yo fana na ku hangalaka ka HIV. Ku pfumaleka ka ndzinganano wa miholo swi khumba vamanana ku hambana. Loko vamanana va tiseketela hi vavanuna va vona ku tihlayisa swi endla leswaku va nga koti ku tiendlela swiboho swa vona. Leswi swi vula leswaku a va swi koti ku alela vavanuna va vona tinhaka ta masangu kumbe ku va byela leswaku va tirhisa khondomu. Hilwalaho ku pfumaleka ka ndzinganano wa miholo swi veka vamanana enghozini yo pfinyiwa hi vavanuna va vona leswi va vekaka enghozini yo tluleriwa hi HIV. Vamanana vo tala va thlela va xavisa hi swa masangu. Leswi hi loko munhu a nghena eka inakulobye xa masangu na munhu loyi a n wi nyikaka mali ya swilaveko swo fana na swofamba, mpahla na nhundzu ya le ndlwini. Xinakulobye xo tani xi veka vamanana na vavanuna hivumbirhi bya von enghozini. HIV yi tlakusa ku pfumaleka ka ndinganano Loko ku pfumaleka ka ndzinganano swi nyanyisa HIV, HIV na yona yi nyanyisa ku pfumaleka ka ndzinganano. Loko vanhu lava nga na HIV va nga kumi ku tshunguriwa kumbe swakudya leswinene va fanele ku teka masiku va nga yi entirhweni kumbe ku tshika ntirho. Leswi endla leswaku va lahlekeriwa hi miholo ya miholo dyangu hinkwayo. Mindyangu leyi nga riki na miholo leyikulu a yina wona nsirhelelo wa vanhu wo fana na ndzindzakhombo kumbe swikweleti leswi va nga swi tekaka ku va nyika mali loko va nga koti ku tirha ku fana na swifumi. Vanhu va fanele ku hlahluviwa ka ha ri na nkarhi leswaku vat a kuma ku tshunguriwa va nga se sungula ku vabya loko va lava ku tshama va hanye ahle nakaona na kota ku tirha. Hi nkarhi lowu vanhu lava nga na HIV va vabyaka ha wona no yima ku tirha van a tihakelo ta le henhla, ikombiso, ku hakela thekisi ku ya etliliniki na mimirhi. Loko vanhu va ri karhi va tshunguriwa va dinga swakudya leswinene leswi swi durhaka. Vana hi vona va twaka ku tikeriwa ka AIDS. Ku na vana va miliyoni eafrika Dzonga lava nga loveriwa hi vatswari hi kwalaho ka AIDS. Ku na 65,000 wa mindyangu leyi rhangeriwaka hi vana. vunyingi bya vana lava I swisiwana, a va yi eswikolweni nakona a va seketeriwi hi munhu. Loko vana lava Ku pfumaleka ka ndzinganano 21

24 va nga hlayisiwi, ndzhendzheleko wa vusweti na ku pfumaleka ka ndzinganano swi ya emahlweni. Xana hi nga endla yini? Ku pfumaleka ka ndzinganano swi endliwa no seketeriwa hi tipholisi ta ikhonimi, ta vanhu na xipolitiki. Ndlela yin wana leyi hi nga hungutaka ku pfumaleka ndzinganano I ku va hi antswisa mfikelelo wa vukorhokei byo fana na nhlayiseko wa rihanyu, dyondzo na ndzindzakhombo. Hi nga thlela hi hunguta ku pfumaleka ka ndzinganano hi tipholisi leti pfunaka vanhu lva khumbiwaka hi mavabyi yo fana na HIV. Leswi swi vula leswaku hi fanele ku nyika vutshungui, nhlayiseko na nseketelo wa vanhu lva khumbiwaka hi HIV. Swi vula nakambe leswaku hi fanele ku nyika vanhu lva vabyaka na mindyangu ya vona nsirhelelo wa vanhu loko va vabya. Matsalwa: Children Count Abantwana Babalulekile. Children living in child-headed households. asp?toplinkid=6&pageid=19 (Site last updated October 2008). Holmqvist, G. The International Policy Centre for Inclusive Growth (United Nations Development Programme) HIV and Income Equality, if there is a risk, what does it tell us? Working Paper No. 54 (2009) ipc-undp.org/pub/ipconepager83.pdf Piot, P. et al. Squaring the Circle: AIDS, Poverty, and Human Development. Plos Medicine. Vol 4, Issue 10 (2007). Policy Coordination and Advisory Services in the Presidency, Republic of South Africa Development Indicators (2008). Substance Abuse in South Africa: Country Report Focusing on Young Persons. Report prepared for the WHO/UNDCP Regional Consultation on the Prevention of Substance Abuse among Young People, Feb Report found online at Green, Duncan, A conversational blog. From Power to Poverty fp2p/?p=247#more-247 The World Bank World Development Report 2006: Equity and Development (2006). The World Factbook cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sf.html Ku pfumaleka ka ndzinganano: Afrika Dzonga yi fananisiwa na misava hinkwayo Ku pfumaleka ka ndzinganano Hi ku ya hi bangi ya misava, 10% ya vanhu lava nga fuma ngopfu eafrika ndzonga va lawula kwalomu ka 80% ka mali leyi nghenaka etikweni. Hikwalaho afrika dzonga hi rin wana ra matiko ya le henhla hi ku pfumaleka ka ndzinganano emisaveni hinkwayo tsalwa: World Bank World Development Indicators. Swi dawunilodiwe eka www. worldbank.org Chile (2000) Brazil (2003) South Africa (2000) Peru (2002) Argentina (2003) Mexico (2002) El Salvador (2002) Philippines (2000) Thailand (2002) China (2001) Tunisia (2000) Russian Federation (2002) Vietnam (2002) India (2000) Indonesia (2002) Korea, Rep. (1998) % of national income Poorest 60% Richest 10% 22

25 HIV na Tiyindlu HIV/AIDS i mahka ya tindlu. Vanhu lav tsamaka eka tindlu leti nga ringanerki va le nghozini yo tluleriwa hi HIV ntsena, kambe va le nghozini yo khomiwa hi mavabyi laya tlulelaka hi ku olova hi kwalaha ka ku pfumaleka ka ku susiwa ka tyaka. by Poppy Riddle Xiyenge xa 26 xa Bili ya Timfanelo ta Vumbiwa bya Afrika Dzonga xi vula leswaku: vanhu hinkwavo va na mfanelo yo fikelela tindlu leti ringaneleke. Hambiswirtano, hi ku ya Ndzawulo ya Tindlu (leyi sweswi yi nga Ndzawulo ya Matsamelo ya Vanhu) 8 wa mamiliyoni ya vanhu va kayivele tindlu. Hi ku ya hi Abahlali basemjondolo kumbe Vatshami va le Mikhukwhini va Afrika Dzonga tindlu leti saleleke endzhaku ekapa Vupeladyambu ntsena ti yime eka 360,000 hi Nyenyenyani lembe leri nga hundza nakona nhlayo leyi yi tlakuka hi 18,000 lembe na lembe leswi swi humelela ku ri karhi ku akiwa 10,000 wa tinlu hi lembe. Mhaka yin we yi le rivaleni. Mfumo wu fanele ku lulamisa mhaka leyi leswaku wu kota ku pfuna eku yimiseni ka ku hangalaka ka HIV. Ku hangalaka ka HIV na tindlu swa fambelana: HIV yi le henhla eka tindhawu ta mikhukhu ta le mdorobeni (17% loko ti fananisiwa na 9.1% ya madoroba hi woxe). Tindlu ta xiymo xa le hansi na vukorhokeri bya tindla swi vangela vanhu lava nga na HIV swiphiqo na le ka mintirho ya vona. Dyondzo ya vanhu lava tirhelaka emakaya ejohannesburg yi kume leswaku swiphiqo swa ntolovelo swa tindlu na vukorhokeri George Nkomo, muxavisi wa le switarateni efourway ejohannesburg hi ti 21 mhawuri Xifaniso hi David Goldblatt. 23

26 Tiyindlu leti nga yimisiwa ta masipala ekwezinaledi elady grey eeastern cape hi ti 5 ta mhawuri Xifaniso hi Goldblatt. Ku pfumaleka ka ndzinganano 24 bya tindlu leswi vahlayisi va vanhu va hlanganaka na swona I ku pfumaleka ka mati kumbe ku tikeriwa ku fikelela mati, xiyimo xa l henhla xo pfumaleka ka ku susiwa ka tyaka na ku pfumaleka ka moya wo pyupya. Tindlu ta xiyimo lexi amukelekaka I ta nkoka eku siveleni ka mavabyi laya tlulelaka hi ku olova. Hi ku ya hi xiviko xa va Nhlangano wa Ndzavisiso na Nhluvukiso wa Tisisitimi ta Rihanyu, ku pfumeleka ka mfikelelo wa vukorhokeri bya masungullo byo fana na gi, mati laha rwalekaka, ku susiwa ka tyaka swi fambelana hi ku kongoma na xiyimo xa le henhla xa mavabyi lawa ya sivelekaka yo fana na nchuluko, TB na man wana mavabyi ya xifuva. Leswi mavabyi laya tlulelaka hi ku olova ya hungutaka CD4 count, tindlu ta xiyimo xa le hansi ti nga hunguta nkarhi exikarhi ka ku tluleriwa hi HIV na ku sungula ka AIDS. Leswi hi swona swivngelo swa ku va mfumo wa Afrika Dzonga wu fanelaka ku tirha hi ku hatlisa ku hatlisisa pfumba ro aka no tiyisisa leswaku vanhu hinkwavo van a tindlu leti ringaneke. Leswi swi nga pfuna ku hunguta ku hangalaka ka hiv/aids na swiphiqo leswi yelanaka na wona. Matsalwa: Department of Housing Breaking New Ground, housing policy amendments (2004). Nelson Mandela/Human Sciences Research Council South African National HIV Prevalence, HIV Incidence, Behaviour and Communication Survey, (2005). Tomlinson, R. HIV and AIDS in the City of Johannesburg. Consultant report (2003). pdf2003 Van Rensburg, D. et al. Centre for Health Systems Research and Development Strengthening Local Government Responses to the HIV and AIDS Epidemic in South Africa (2002). Wilson, D. et. al. Handbook of HIV Medicine (2002). node/3354

27 Photo by Mara Kardas-Nelson. Vutleketli na HIV Hi Adam Malapa Vanhu vo tala lava lavaka ti-antietroviral (ARV) eka tindhawu ta rihanyu ta mfumo I swisiwana nakona a va tirhi. Tanihi nsiko na tindlu ta xiyimo xa le hansi, ku pfumaleka ka mfikelelo wa swofamba swi na ntikelo eka ku lwisana na HIV/ AIDS. Eka Muganga wa Mopani elimpopo leswi I xiphiqo. Vanhu eka muganga lowu hakanyingi va famba mimpfhuka yo leha ku fikelela vutshunguri bya vona nakambe vunyingi bya vona a byi na swofamba. A va swi koti ku fikelela swofamba hikuva a va tirhi nakona a va kumi mali yo ringana ya swipfuno swa vanhu. A va lulamiseriwangi hi va swa rihanyu ku va va fikelela tindhawu ta ti-arv. Hikwalaho vanhu vo tala va yima ku teka mirhi ya vona. Un wana wa swigulani u ndzi byele leswaku u tsandzeka ku fika exibedhlele hikuva xipfuno xa yena xi yimisiwile. Ku pfumaleka ka swofamba a hi xona xiphiqo xi ri xoxe. A ndzi na mali yo xava swakudya. A ndzi nge nwi mirhi ndzi nga dyanga, a hlamusela. Ku hlupheka loku a ku heli. Hi 2008, muvabyi loyi a khomiwile nakona loko a ha yimele ku tengisiwa a kuma mimirhi ejele. A swi antswa ku va ejele ku ri na ku va ekaya, a hlamusela. Wanuna loyi u yime ku teka mirhi nakona rihanyu ra yena ra enhla siku na siku. A nga yexe. Ku suka hi Sunguti lembe leri, kwalomu ka 20 wa vanhu exibedhlele xa Dr C.N. Phathudi va yime ku teka mirhi ya vona hikwalaho ko pfumala swofamba na swiphiqo swin wana. Vanhu vo hundza 60 va yime ku teka mimirhi ya vona eka lembe leri nga hundza. Ku pfumaleka ka ndzinganano 25

28 na HIV Hi Émilie Shuh Ku pfumaleka ka ndzinganano 26 Xana nsiko i yini? Ntshiko wu va kona loko mirhi wu nga kumi ntsengo wo karhi wa tivhitamini, timinirali na swiaka-mirhi swin wana leswaku wu ta tirha kahle. Leswi swi endla leswaku masocha ya mirhi ya tshikeleriwa leswi endlaka mirhi wu teka nkarhi wo leha ku lwa na mavabyi. I mani a nga nghozini ya ntshiko? Ntshiko wu va kona ngopfu eka vanhu lava pfumalaka hikuva a va fikeleli swakudya swo ringana kumbe leswi nga na rihanyu lerinene. Vamanana la va swelaka va lenghozini na vona hikuva va pfumala mali yo xava swakudya, va veka swilaveko swa mindyangu ya vona emahlweni ka swa vona nakona minkarhi yo tala va tirha mintirho leyi lavaka matimba. Vamanana va thlela va dinga swakudya leswi Akaka miri hi nkarhi lowu va nga tika hi wona na hi nkarhi lowu va mamisaka hi wona, leswi va nga tsandzekaka ku swi endla loko va siwanekile. Tanihi hi vamana, vana na vona va le nghozini ya nsiko hikuva vona va tiseketela hi vanhu lavakulu ku va nyika swakudya. Leswi swa tika ekaya leri pfumalaka. Vana va dinga nhlayo ya le henhla ya tiphurotheini, tivhitamini na timinirali ku va miri wa vona wu kula kahle. Vana lava nga na nsiko hakanyingi va larile, va koma loko va fananisiwa na malembe ya vona, a vana matimba, nokona va tikeriwa ku tirha ntirho hi ku hetiseka no tinyiketela exikolweni. Leswi swi endla leswaku swi tika ku va va fikelela vuswikoti bya vona hinkwabyo nakona swi yisa emahlweni ntsendzeleko wa vusweti. Vanhu lava nwaka swipyopyi kumbe ku tirhisa swidzidziharisi va le nghozini na vona yo khomiwa hi ntshiko. Loko munhu a tirhisa mali yo tala eswipyopyini swi endla leswaku ku sala mali leyintsongo ya swakudya, ngopfungopfu swakudya leswi akaka miri hikuva swa vitana. Loko munhu a tirhisa ngopfu swipyopyi kumbe swidzidziharisi swi endla leswaku miri wu tikeriwa ku tswonga swakudya swa miri hikwalaho ka leswi swipyopyi kumbe swidzidziharisi swi endlaka swona emirini. Xana vanhu lava hanyaka na HIV va fanela ku tiva yini hi swakudya? Swakudya leswinene I mhaka leyikulu ku va munhu a hanya kahle. Vanhu vo tala va nga va va dya swakudya swo ringana ku tata makhwiri ya vona, kambe ku nga ri swakudya leswinene leswi nga ta endla leswaku va vani rihanyu lerinene. Swakudya swo hatlisa swi tele hi matimba ya hava : swa swi kota ku xurhisa kambe hi pfumala swiaka-miri leswi lavekaka ku vana rihanyu lerinene. Vanhu lava nga na HIV/AIDS va dinga swiakamiri leswi ku masocha ya miri ya tshama ya tiyile. Ehenhla ka ku teka ti-arv, machocha laya tiyeke ya miri ya nga pfuna ku hlwerisa ku hundzuka ka HIV no lwisana na mavabyi yo tlulela hi ku olova. Vanhu lava tekaka ti-arv kumbe lava nga na AIDS va tala ku va na swikombiso na switandzhaku leswi endlaka leswaku va tikeriwa ku dya. Ku lava ku hlanta, ku hlanta, nchuluko na ku tshikeleriwa ka miehleketo swi nga endla leswaku munhu a lahlekeiwa hi ku navela swakudya na miri. Loko swakudya swi nga tshami nkarhi wo leha emirini, swiaka-miri a siw koti ku tswongiwa hi miri leswi vekaka vanhu eka nghozi yo khomiwa hi nsiko. Xokombiso, loko munhu la nga na HIV a va na swikombiso swo fana na ku hlanta, I sw nkoka ku va munhunloyi a nwa swihlaki swo ringana leswaku a nga lahlekeriwi hi mati emirini. Munhu loyi u fanele nakambe a dya swakudya leswi olovaka ku tswongiwa hi mintsongo leyintsongo hi ku phindha-phindha a thlela a papalata swakudya swa swipayisi, swa mafurha, swipyopyi na kofi. Vurhukurha bya nomu na minkolo (candidiasis) lebyi vangaka swilondza swo basa ku ya eka xitshopana kumbe swo tshwuka emonwini, eririmini na le nkolweni swi nga endla leswaku ku dya, ku nwa no mita swi vava. I vuvabyi lebyi tlulelaka lebyi vanakaka ngopfu eka vanhu lava nga na HIV. Ku byi tshungula ku bumabumeriwa leswaku u teka mimirhi no dya swakudya swo olova ku fana na kwembe leri swekiweke, tinyawa, mavele, mtpula, mihandzu, hlampfi, matandza, yogati na tinxaka tin wana ta swinyawana. kun a tindhawu laha u nga kumaka kona ku pfuniwa: Maphasela ya swakudya ya kona eka tindhawu ta vutshunguri bya HIV ta mfumo. Swipfuno swa Vatsoniwa swa vanhu lava nga na HIV na swona swi kona. (Langutisa papila ra 8 ku kuma swo tala hi Xipfuno xa Vatsoniwa.)

29 Swakudya loko swi tekiwa na na ti-arv swi va xiphemu a nkoka xa vutshunguri kambe hakanyingi a swi tkeriwi enhlokweni. Ku fanele ku endiwa matshalatshala yo seketela vanhu lava nga na HIV/AIDS ku vona leswaku va kuma swakudya leswinene ngopfungopfu loko va pfumala. Umqusho Swikobiso swa swakudya leswi Akaka miri: Mihandzu na Matsavu Swikombiso Mapula, tibanana, hafukhada, Makojawa, xipinichi, phepha, kholifulawa, tinyala, makalavatla, bitirhuti, madiriva Switirhisiwa 400 g ya xitampu 200 g ya tinyawa Munyu na phepha 15 ml ya mafurha 2 wa tinyala, ti tsemeleriwile swilayi 1 pepere pepere, yi tsemeleriwile swilayi 4 wa swiphemu swa galiki swi siriwile 12 wa swiphemu swa nhamu ya nyimpfu 2 wa matamatisi laya nga vandliwa no tsemeleriwa 6 wa matapula lamantsongo lama nga vatliwa 100 g ya tikherotsi 15 ml mapa ya kheri 25 ml thameriki Xibokisani xa 1 xa murhu wa huku Ngopfungopfu eka vanhu lava hanyaka na HIV Vitamini A: kherotsi, swikembyani, kwembe, burokholi Vitamini C: mihanzu ya xilamula, khavichi, matamatisi Swi hlantswe u nga se swi dya Rhesipi ya hina leyi nga swakudya swo ringanele swo aka miri. Maendlelo: Loveka xitampu na tinyawa ematini yo titimela vusiku hinkwabyo. Susa mati kutami u chela epotweni leri nga na tshaku ro tika na litara ya 1 ya mati. Virisa ku fikela swi olova u chele munchu na phepha. Hisisa mafurha epanini kutani u katinga tinyala, pepere ya rihlaza na galiki ku fikela swi olova. Chela matlatha ya nhamu ya nyipfu hi munyu na phepha kutani u chelae etinyaleni. Katinga ku fikela swi hundzuka swa buraweni. Swi chele eka samp na tiyawa. Thlela u chela matamatisi, matapula na kherotsi. Chela mapa ya kheri na thameriki eka murhu wa huku lowu u nga wu endla hi ku n okisa xibokisani xa murhu wa huku eka mati yo vila ya 500 ml kutani leswi u swi chela ehanhla ka xitampu. Virisa hi ndzilu wa le hansi ku kondza nyama yi olova. Thlela u chela mati, munyu na phepha loko swi fanela. Xiyaxiya Ringeta ku dya 5 hi siku Swa xaveka hi nguva ya swona Ku hava tiphilisi ta tivhitamini leti horisaka HIV/AIDS Tikhabohadiratsi Tiphurotheni Mafurha na swakudya swo nyika matimba* Swinkwa, mugayo, rhayisi, pasta, otsi, atapula, phuthu, cereal Matandza, tinyawa, swinyawana, soya mince, hlampfi, nyama, masi, yogati, chizi, timanaga na mbewu Botere, majarini, botere ya timanga, chukele, vulombe, jamu, rivomba Tatisa masi ya mapa eka masi kumbe otsi nakambe u chela chizi eka vuswa loko u ringeta ku van a miri Swi nga lava leswaku u cinca madyelo loko u teka ti-arv vutisa dokodela kumbe muongori wa wena Ringeta ku dya 6-11 hi siku Swinkwa swa buraweni na leswi nga na tindzhoho na rhayisi swi aka miri ku tlula xo basa Ringeta ku dya kan we na swakudya swin wana na swin wana Hlampfi ya le xikoteleni ya xaveka Swi chipile ku sika nyama hi soya mince kumbe tinyawa eka xiculu Mahafukhada ya tele hi mafurha lamanene na vitamini E swi chipile hi nguva ya kona Ku pfumaleka ka ndzinganano * swi endle hi ku ringanela 27

30 Ndzindzakhombo wa Rihanyu ra Rixaka Photo by Samantha Reinders. Ku pfumaleka ka ndzinganano 28 Xiyaxiya: Ehansi ka Xiyenge xa 27 xa Vumbiwa, vanhu hinkwavo lava hanyaka eafrika Dzonga va fanele ku fikelela nhlayisko wa rihanyu, ku nga ri vakitiko va Afrika Dzonga ntsena. Hi Catherine Tomlinson Matsalwa: Warlick, A. and Lewis,J. Advocacy and Service Provision: Improving Human Resources for Health and Scaling Up of HIV/AIDS Prevention, Treatment Care and Support Services (2007). Health Systems Trust, South African Health Review (2006). Eka Nhlengeletano ya Rixaka ya ANC ya vu 52 epolokwane xiboho xi fikeleriwile xo ya emahlweni no simekiwa ka Ndzindzakhombo wa Rihanyu ra Rixaka (NHI) eafrika Dzonga. Endzhaku ka nhlengeletano, ANC yi simekile ntawa lowu nga ta tirhana na mhaka leyilowu wu nga veka mavonelo ya masungulo ya mhaka leyi. Hikokwalaho ka yini NHI? Xikongomelo xa NHI I ku lulamisa ku pfumaleka ka ndzinganano loku nga kona eka sisitimi ya nhlayiseko wa rihanyu lowu nga siyiwa hi mfumo wa xihlawuhlawu. Mpakelo wo voyamela ethlelo wa switihisiwa leswi a swi veka swifumi emahlweni ka swisiwana wa ha ri kona namunthla. Loko 14% ya vaakitiko va Afrika Dzonga wu sirheleriwa hi ndzindzakhombo wa rihanyu, xiyenge lexi nga riki xa mfumo xi tirhisa 60% ya 8.2% ya GDP leyi tirhisiwaka eka swa rihanyu. Vatirhi na vona va hangalasiwa hi ndlela leyi nga ringaniki exikahi ka xiyenge xa mfumo na lexi nga riki xa mfumo. Kwalomu ka mbirhi-xa-nharhu ka madokodela na hafu ya vaongori va tiko va tirha eka xiyenge lexi nga riki xa mfumo laha va korhokelaka 14% ya vanhu. Ehansi ka NHI, phakeji ya vukorhokeri bya nhlayieko wa vanhu wu ta nyikiwa vaakitiko va Afrika Dzonga na vatshami va Afrika Dzonga. Phakeji leyi ya ha tirhiwa kambe yi nga katsa vukorhokeri bya masungulo, ku katsa nhlayiseko wa swigulani leswi nga eswibedlele na leswi nga ehandle ka swibedlele. NHI a yi nga languteli leswaku vanhu va hakela mali loko va nghena etliliniki kumbe exibedlele. NHI yi ta xana vukorhokeri bya swigulani eka nkarhi wo karhi hi mali leyi fanaka. Mali ya NHI yi ta huma eka xibalu hi ku angarhela na xibalu xa rihanyu lexi bohaka xa vaakitiko va Afrika Dzonga hinkwavo lava holaka ehenhla ka mali yo karhi. Hi xibalo lxi, NHI yi ta humelerisa vun we bya tiko hi ku endla leswaku lava nga fikeleleki va hakelela lava fikelelaka. Mali leyi tirhisiwaka ya nhlayiseko wa rihanyu yi ta tlakusiwa. Hi ku ya hi Vumbiwa, mfumo wu boheka ku hluvukisa mfikelelo wa nhlayiseko wa rihanyu. Matirhelo ya NHI ya tekela mhaka leyi enhlokweni nakona ya amukeriwa. Hmbiswiritani ku na swivilelo swot ala hi vuswikoti bya mfumo byo nyika nhlayiseko wa rihanyu lowunene hi NHI loko ku langutisiwa xiyimo xa sisitimi ya rihanyu eafrika Dzonga. Ku tlakusiwa ka vukorhokeri ehansi ka NHI swi nga nyanyisa ku tsana ka no vavisa sisitimi ya rihanyu. Tisisitimi ta rihanyu ti faneleku tiyisiwa sweswi, leswi nga ta tlakusa mfikelelo wa nhlayiseko wa rihanyu no veka masungulo ya ntirho wa NHI lowu taka.

31 We will give a R200 Pick n Pay gift voucher to the first crossword drawn from a hat with all the correct answers. The answers can be found in this issue of Equal Treatment. The winner of last issue s crossword was Stephanie Frans, Kuilsriver. Fax or post your completed crossword, with your name, address and contact number. Address: Equal Treatment, PO Box 2069, Cape Town 8001 Fax: Down: 1. TAC is in favour of a grant, which will provide support for people with chronic illnesses like HIV and diabetes. 2. What occurs more often in poor people because they cannot access enough food, or healthy food? 3. In a crisis, you can apply for of distress. 6. How regularly are grants paid? 7. NHI stands for National Health. 9. The Permanent Disability Grant lasts for how many years? Across: 4. If implemented, a Basic Income Grant will be available to South Africans. 5. A Basic Income Grant seems to be working well in a pilot study in what country? 8. SASSA is the South African Social Agency. 10. In determining whether an applicant qualifies for a grant, the income and assets of the applicant and spouse are assessed. This is called a. Equal Treatment s Crossword Puzzle 29

32 THE RIGHT To HEALTH IS WORTH MORE THAN GOLD mines + TB We call for improved management of occupational TB in the mining sector and timely compensation for those who contract it. JOIN THE CAMPAIGN 30 or minesandtb@arasa.org.na