OSNOVE SISTEMA UPRAVLJANJA OKOLINOM BASE SYSTEMS CONTROL OF ENVIRONMENT

Transcription

1 Zenica, 11. i 12. novembar Nau~no-stru~ni skup KVALITET '99 OSNOVE SISTEMA UPRAVLJANJA OKOLINOM BASE SYSTEMS CONTROL OF ENVIRONMENT Dervi{ ^engi} dipl.ing., EOQ Menad`er / Auditor kvaliteta, OVQ Auditor okoline, CRQ BiH Sarajevo, Vilsonovo {etali{te br.9 prof. dr. Edhem Seferovi} dipl.ing., CRQ BiH Sarajevo, Vilsonovo {etali{te br.9 REZIME Pored sistema kvaliteta uskla enih sa standardima ISO 9000 f.f. koji su ve} realizirani u nekim preduze}ima, sve vi{e se osje}a potreba za za{titom okoline kroz implementaciju sistema upravljanja okolinom. U ovom radu date su osnovne smjernice za pripremu i realizaciju Sistema upravljanja okolinom u skladu sa standardom ISO i EMAS - uredbom. Klju~ne rije~i : okolina, ekologija, EMAS - uredba,`ivotna sredina, recikla`a, izjava o za{titi okoline, politika okoline, input - output analiza, eko - bilanca, analiza rizika, analiza `ivotnog ciklusa, komunikacije, audit. SUMMARY Beside the quality systems according to ISO 9000 f.f. already realised in some companies, there are needs for protection environment throught implementation of enviromental managment base.in this review the basic guidelines for pripearing and realisation of Enviromental managment basic according to and EMAS - regulation are given. Key words : environment, ecology, EMAS - regulation, life surroundings recyacling, protektion environment statement, enviromental policy, input output analysis, eco - balance, environmental auditing, risk analysis, life cycle, communication 1. UVOD Kako ~ovjek mnoge probleme ne sprije~ava odgovaraju}im preventivnim mjerama, svakodnevno nam se de{avaju ozbiljna ekolo{ka zaga enja koja ne rijetko ugro`avaju `ivotnu sredinu.bezbroj je primjera obimnih zaga enja zraka, vode, tla - osnovnih resursa za odr`anje `ivota na planeti. Za posledicu imamo: izumiranje mnogih biljnih i `ivotinjskih vrsta, drasti~na smanjenja rezervi pitke vode, trajna zaga enja tla, sve manje ~istog zraka, ~esta ugro`avanja `ivota i zdravlja ljudi, i.t.d. i.t.d. Industrijalizacija se mo`e uzeti za po~etak ozbiljnih nagomilavanja otpadnih materija i zaga enja okoline.tada se malo znalo a jo{ manje vodilo ra~una o ekolo{kim posljedicama.ekonomija i profit bezobzirno su gutali {ume, vodene tokove, plodna zemlji{ta, geolo{ke rezerve ne vode}i ra~una o tome da Mi nismo jedina generacija i jedina vrsta `ivih bi}a na planeti. Ekolo{ke katastrofe, do kojih je do{lo ve} krajem {ezdesetih ovog vijeka, ukazale su na ograni~enost resursa koje nam pru`a Zemlja.U mnogim razvijenim dr`avama to je bio jasan signal za poduzimanje radikalnih zahvata sa ciljem za{tite okoline. Kako je obrazovanje dru{tva i podizanje svijesti o zna~aju ekologije veoma dug a ponekad i neefikasan proces, u mnogim dr`avama se pristupilo izradi i dono{enju odgovaraju}ih standarda i zakonskih regulativa. 335

2 ^engi} D., dr. Seferovi} E.: OSNOVE SISTEMA UPRAVLJANJA OKOLINOM U posljednje vrijeme,rje{avanje ekolo{kih problema, za mnoge firme u razvijenom svijetu, predstavlja priliku za ostvarenje profita. 2.EKOLOGIJA I KVALITET Ekologija se mo`e definisati kao nauka o me usobnim odnosima `ivih bi}a ii `ivotne sredine koja ih okru`uje.bavi se prou~avanjem prirode - uklju~uju}i i ~ovjeka, vode,vazduha, tla, biljaka,`ivotinja i odnosa me u njima. Upravljanje okolinom predstavlja sve mjere i aktivnosti koje ~ovjek poduzima kako bi za{titio `ivotni prostor od zaga enja ili uklonio i ubla`io ve} nastale {tete.to se posebno odnosii na odr`avanje i ~isto~u zraka, vode tla, uklanjanje otpada, za{titu od radijacije, buke i t.d. Pojam kvalitet u svakodnevnoj upotrebii ima veoma {iroko zna~enje i uglavnom se odnosi na proizvode odnosno usluge. Ekologija i kvalitet uglavnom se posmatraju kao razli~ite nau~ne discipline iako je te{ko prona}i proizvodni ili uslu`ni proces koji nema uticaja na okolinu.u skladu sa tim sve je vi{e pokazatelja povezivanja i integrisanja Sistema kvaliteta i Sistema upravljanja okolinom. 3. UPRAVLJANJE OKOLINOM 3.1. Formiranje svijesti o za{titi okoline Sve vi{e se pred preduze}a postavljaju zahtjevi o za{titi okoline, bilo da oni dolaze iz ja~anja svijesti dru{tva, zakonskih podloga ili pak od strane kupca.na za{titu okoline u preuze}u se uglavnom gleda kao na dodatne izdatke i tro{kove koji optere}uju proizvod.zbog takvog stava i mjere za za{titu okoline se uglavnom odnose na mogu}e smanjenje ve} postoje}ih emisija. Preventivni pristup za{titi okoline je jako malo zastupljen, iako jedino on daje ~ekivane rezultate ( slika 1 ) Slika 1. Preventivni ekolo{ki pristup Svaki kilogram otpada, svaki litar otpadne vode, kubni metar zaga enog zraka i t.d., je sigurno proizvod koji ko{ta a razlikuje se od ponu enih proizvoda po tome {to je neplaniran i nepo`eljan.kada bi, recimo, otpadne vode ra~unaju}i materije i energiju koje se u njima nalaze, kalkulisali kao proizvod bile bi mnogo vrijednije od pitke vode. 336

3 Zenica, 11. i 12. novembar Nau~no-stru~ni skup KVALITET ' Prednosti sistema upravljanja okolinom za preduze}e Uvo enjem sistema upravljanja okolinom preduze}e mo`e o~ekivati slijede}e efekte : pove}anje imid`a preduze}a pove}anje konkurentnosti proizvoda smanjenje tro{kova deponovanja i uni{tavanja otpada smanjenje rizika pove}anje sigurnosti i smanjenje tro{kova osiguranja olak{ice pri izvozu preventivno djelovanje na za{titu okoline stvaranje povjerenja u okru`enju 3.3. Standardi za upravljanje okolinom Ovom prilikom izdvajamo tri standarda za upravljanje okolinom : BS 7750 EMAS - uredba ISO BS 7750 Britanski standard BS 7750 je bio prvi standard za upravljanje okolinom u Evbropi. On se uglavnom odnosi na upravljanje pogonskom za{titom okoline EMAS - uredba EMAS - uredba je objelodanjena 12. aprila 1995.godine, pod punim nazivom uredba Vije}a ( Evropske Unije ) br.1836 / 93 od 29.maja godine, o dobrovoljnom u~e{}u industrijskih preduze}a u sastavu Unije za upravljanje okolinom i ispitivanje okoline pogona.termin EMAS je skra}enica za environmental Managment and Auditing Scheme.EMAS - uredba va`i u svim ~lanicama EU i neposredno je primjenjivo pravo.ovom uredbom se nagla{ava odgovornost preduze}a za za{titu okoline.preuze}e snosi odgovornost za elimisanje posledica za djelovanje na okolinu. Da bi preduze}a mogla zadovoljiti postavljene zahtjeve moraju utvrditi i provoditi : politiku okoline, ciljeve okoline, programe okoline i sisteme upravljanja okolinom vezane za lokaciju sistemsko, objektivno,redovno, nezavisno ocjenjivanje efekata sistema upravljanja okolinom davanje informacija za javnost o pogonskoj za{titi okoline - - izjava o za{titi okoline Prisustvo u EMAS - u Nasuprot standardu ISO EMAS - uredba ne vrijedi za ~itavo preduze}e ve} samo za lokaciju. Lokacija je teren, na kome se pod kontrolom jednog preduze}a provode proizvodne djelatnosti na odre enoj lokaciji uklju~uju}i s tim povezano ili pripadaju}e skladi{te sirovina, nusproizvoda, me uproizvoda, gotovih proizvoda i otpada kao i pokretne i nepokretne stvari koje se koriste u okviru tih djelatnosti, a pripadaju opremi i infrastrukturi ( EMAS - uredba ~lan 2 ta~ka K ). Na slici 2. Pokazan je postupak dobijanja certifikata i upisa u registar lokacija koje odgovaraju EMAS - uredbi. 337

4 ^engi} D., dr. Seferovi} E.: OSNOVE SISTEMA UPRAVLJANJA OKOLINOM politika okline ispitivanje okoline ( snimak stanja ) program okoline izjava o okolini izvje{taj poslovodstvu pogonsko ispitivanje okoline eksterno nezavisno ocjenjivanje Slika 2. prisustvo u EMAS -u sistem upravljanja certifikat i upis u registar lokacija Kao {to se vidi iz postupka u~e{}a u EMAS - u : ova uredba se odnosi na pogon na jednoj lokaciji preuze}e mora utvrditi i iprovesti politiku okoline, ispitivanje okoline ( snimak stanja ), program okoline, sistem upravljanja okolinom te pogonsko ispitivanje okoline. izvje{tavanje poslovodstva mora biti redovno ocjenjivanje vr{i nezavisna eksterna organizacija nakon ocjene izjava o okolini se daje u javnost, dodjeljuje certifikat i vr{i upis u Registar EMAS - lokacija u Briselu izjava o okolini To je dokument koji preduze}e izdaje zbog informiranosti javnosti.javnost je za preduze}e zainteresirana strana koja je direktno pogo ena u~incima emisija iz preduze}a.za razliku od prirode javnost mo`e izraziti svoje negodovanje.u izjavi okoline daju se informacije ne samo o u~incima nekog pogona na okolinu ve} i o ciljevima preuze}a orijentisanim ka oklolini. Izjava o oklini treba biti jasna, konkretna, sa`eta i napisana u razumljivom obliku. Morala bi minimalno sadr`ati : opis djelatnosti preduze}a na toj lokaciji sa`eti prikaz podataka o emisiji {tetnih materija ( u vodu, zrak, zemlji{te ), potro{nji energije, potro{nji sirovina i vode,o buci, zra~enju i drugim aspektima va`nim za okolinu, posebne faktore koji se odnose na okolinu politiku okoline program okoline ciljeve preduze}a s obzirom na okolinu termin za davanje nove izjave ime registrovanog eksperta za okolinu kontakt telefon ISO Na konferenciji Ujedinjenih Nacija o okolini i razvoju u junu Godine, u Rio vi{e od sto zemalja dalo je podr{ku razvoju programa upravljanja okolinom.nakon toga nastali su standardi ISO Suprotno EMAS - uredbi standard ISO vrijedi za cijelo preduze}e bez obzira na lokaciju i odnosi se na proizvodne i uslu`ne organizacije.prema ovom standardu, u cilju informisanja, Politika okoline mora biti dostupna javnosti ali se ne propisuje davanje i objavljivanje izjave o okolini. 338

5 Zenica, 11. i 12. novembar Nau~no-stru~ni skup KVALITET '99 Osnovni elementi standarda ISO su : politika okoline planiranje i program upravljanja okolinom implementacija i provo enje auditi, kontrolne i korekcione mjere ( mjerenje i nadzor ) ocjenjivanje sistema i pobolj{anje - Managment Review stalno pobolj{anje ocjena sistema management review politika okoline planiranje i program okoline auditi kontrolne i korekcione mjere implementacija i provo enje 3. SISTEM UPRAVLJANJA OKOLINOM Slika 3. Struktura ISO Glavni zahtjev za oba sistema upravljanja okolinom ( ISO i EMAS ) je kontinuirano pobolj{anje rezultata.analogno sistemu kvaliteta uskla enim sa ISO 9001, Demingov krug je osnova za stalno pobolj{anje i kod sistema upravljanja okolinom (sl.4). Slika 4. Kru`ni tok stalnog pobolj{anja 339

6 ^engi} D., dr. Seferovi} E.: OSNOVE SISTEMA UPRAVLJANJA OKOLINOM 3.1. Politika okoline U politici okoline preduze}e defini{e ciljeve i vlastiti odnos prema okolini uklju~uju}i po{tivanje odgovaraju}ih zakonskih normi. Rukovodstvo preduze}a utvr uje politiku okoline i osigurava : da je odgovaraju}a obzirom na vrstu i obim djelovanja procesa, proizvoda i usluga preduze}a na okolinu da sadr`i obavezu stalnog pobolj{anja odnosa prema okolini da sadr`i obavezu pridr`avanja relevantnih zakona da su svi zaposleni upoznati sa njom da je dostupna javnosti 3.2. Planiranje Ispitivanje okoline ( snimak postoje}eg stanja ) Prvi korak pri planiranju djelovanja na okolinu je snimak stanja u preduze}u sa aspekta okoline - odnosno analiza postoje}eg stanja uticaja na okolinu Prema ISO snimak stanja odnosno ispitivanje okoline treba da obuhvati : odre ivanje najva`nih parametara okoline postoje}u praksu upravljanja okolinom zahtjeve iz zakona i propisa ocjene i korekcije prethodnih ekolo{kih incidenata U procesu proizvodnje moraju biti jasno prepoznatljive aktivnosti va`ne za okolinu i njihovi mogu}i u~inci.pri ocjenjivanju postoje}eg stanja moraju se uzeti u obzir : normalni pogonski uslovi abnormalni pogonski uslovi incidenti, nezgode,accidenti ranije, teku}e i planirane aktivnosti Input - output analiza Mjerenje i ocjena u~inaka neke djelatnosti odnosno lokacije na okolinu vr{i se procjenom najva`nijih uticaja materijala i energije. Detaljan prikaz pogonskih materijalnih i energetskih tokova naziva se input - output analiza.osnova ove analize je da se materijali i energija une{eni u proces ne gube ve} samo mijenjaju}i oblik. INPUT OUTPUT sirovine poluproizvodi proizvodi dijelovi energija zrak voda PROCES nusproizvodi emisije otpad eksterni zahtjevi rizici Slika 5. Input - output analiza Ekolo{ko ocjenjivanje - eko bilanca Pogonska eko - bilanca je ocjena pogonskog ulaza i izlaza pomo}u ekolo{kih metoda ocjenjivanja.na taj na~in se omogu}uje pore enje razli~itih proizvodnih procesa i 340

7 Zenica, 11. i 12. novembar Nau~no-stru~ni skup KVALITET '99 proizvoda sa ekolo{kog aspekta.za ekolo{ko ocjenjivanje input - output analize postoje vi{e modela.me utim svaki model za ocjenjivanje mora obezbjediti : uporedivost modela jednostavnost primjene razumljivost i preglednost rezultata uzimanje u obzir kvalitativnih kriterija uzimanje u obzir kvantitativnih kriterija Analiza `ivotnog ciklusa Za razliku od eko - bilance, koja se radi za pogon, analiza `ivotnog ciklusa prote`e se na ~itav `ivotni ciklus jednog jedinog proizvoda ( slika 6. ) kriteriji kontrola tehni~ki proizvodnja kvaliteta ekonomski sirovine upotreba ekonomi~nost ekolo{ki recikla`a ekolo{ko ocjenjivanje dru{tveni deponovanje uni{tavanje dru{tvena podno{ljivost Slika 6. Analiza `ivotnog ciklusa Analiza rizika ISO tra`i da se razmotre mogu}i va`ni uticaji na okolinu, koji su na razuman na~in povezani s predvidivim situacijama. Uskladu sa navodom potrebno je opisati takve mogu}e nezgode i definisati mjere koje treba provesti.ne smije se dogoditi da mjere nisu provedene jer niko nije znao koje su.osnova za odre ivanje tih mjera je detaljna analiza mogu}ihh slu~ajeva. Najva`niji parametri rizika su : veli~ina {tete trajnost mogu}nost otklanjanja opasnosti vjerovatnost doga anja prepoznavanje opasnosti mogu}nost kontrole mogu}nost neutralisanja {tetnih uticaja i t.d. Ako se provede analiza rizika za bilo koje preduze}e, dobi}e se ~itav niz mogu}ih slu~ajeva ekolo{kih zaga enja.u tom slu~aju mora se izvr{iti selekcija i izbor najvjerovatnijih i te`inski najva`nijih slu~ajeva.svrsishodno je primjeniti ABC i FMEA analizu i izvr{iti ocjenu : vjerovatnosti doga aja va`nosti za dru{tvo uticaja na ekosistem na osnovu ~ega se odre uje parametar rizika RPZ.Ako RPZ prelazi propisanu vrijednost tada postoji potreba za definisanjem mjera i izradom plana djelovanja. 341

8 ^engi} D., dr. Seferovi} E.: OSNOVE SISTEMA UPRAVLJANJA OKOLINOM PROGRAM OKOLINE Preduze}e mora definisati i provoditi program okoline koji sadr`i ciljeve i mjere pogonske za{tite okoline.u prvom koraku odre uju se ciljevi, a tek u drugom propisuju odgovaraju}e mjere vode}i ra~una o preventivnoj za{titi okoline. Da bi ciljevi za{tite okoline bili konkretni i provjerljivi treba voditi ra~una o slijede}em : ciljeve kvanticifirati i u~initi mjerljivim na svim nivoima odrediti odgovornosti za ostvarenje ciljeva odrediti mjere i termin ostvarenja ciljeva dokumentirati o~ekivane u{tede 3.3. Implementacija i provo enje Organizacija preduze}a za okolinu Oblikovanje organizacije u odnosu na okolinu je va`an dio upravljanja okolinom.to sa jedne strane zahtjeva utvr ivanje ovla{tenja i odgovornosti, a sa druge definisanje postupaka. Poslovodstvo mora imenovati predstavnika za okolinu sa utvr enim odgovornostima i ovla{tenjima. Ne rijetko, a u zavisnosti od slo`enosti i veli~ine preduze}a, imenuju se i : predstavnik za otpad predstavnik za otrove predstavnik za za{titu od zra~enja predstavnik za poreme}aje - odstupanja Pored toga mora se napraviti matrica odgovornosti u kojoj se utvr uju odgovornosti, ovla{tenja, provo enje, u~estvovanje i implementacija za pojedina podru~ja upravljanja okolinom. Osobe koje obavljaju poslove koji mogu imati zna~ajne posljedice na okolinu moraju imati potrbno obrazovanje i iskustvo.s tim u vezi poslovodstvo mora planirati obrazovanje osoblja u skladu sa utvr enim potrebama.dokazi o {kolovanju se ~uvaju i arhiviraju Komunikacije ISO zahtjeva da preduze}e izradi i odr`ava procedura za interne komunikacije izme u organizacionih jedinica u odnosu na upravljanje okolinom. Pored toga organizacija je du`na izraditi i odr`avati proceduru eksterne komunikacije sa interesnim partnerima u vezi sa okolinom.eksterne komunikacije nisu samo davanje informacija od preduze}a prema van, ve}a obostrana razmjena informacija sa vanjskim interesnim stranama koje mogu imati zna~ajan uticaj na uspjeh preduze}a. Mogu}e interesne strane su :kupci, vlasnici, banke, dobavlja~i, mediji, lokalne vlasti, lokalno stanovni{tvo, grupe za za{titu okoline i t.d Dokumentacija sistema upravljanja okolinom Sli~no sistemu kvaliteta i sistem upravljanja okolinom dokumentira se u tri nivoa : poslovnik za upravljanje okolinom procedure sistema okoline radna uputstva sistema okoline 342

9 Zenica, 11. i 12. novembar Nau~no-stru~ni skup KVALITET '99 A B poslovnik za upravljanje okolinom procedure sistema okoline C radna uputstva sistema okoline Slika 7. Dokumenti sistema upravljanja okolinom Poslovnik za upravljanje okolinom mo`e biti ura en na jedan od slijede}ih na~ina : samostalan poslovnik za upravljanje okolinom uskla en sa odgovaraju}im standardom ( ISO ) integrisan u poslovnik kvaliteta, ukoliko postoji sistem kvaliteta preto~en u procedure i radna uputstva sistema okoline, tako da nema Poslovnika kao zasebnog dokumenta sistema upravljanja okolinom Procedure sistema okoline opisuju tokove aktivnosti sa aspekta za{tite okoline sa odgovornostima i ovla{tenjima Radna uputstva sistema okoline ( uputstva za ispitivanje, planovi ispitivanja i t.d. ) detaljnije opisuju pojedine aktivnosti na poduzimanju mjera za{tite okoline Da bi se izbjeglo nepotrebno i od strane zaposlenih ~esto neprihvatljivo gomilanje dokumentacije mogu}e je pri implementaciji dva ili vi{e sistema upravljanja ( kvalitet, okolina, finansije, sigurnost, tro{kovi i t.d. ) ukupnu dokumentaciju u odre enoj mjeri integrisati - kao {to je pokazano na primjeru sistema kvaliteta i sistema upravljanja okolinom na slici 8. Slika 8. Integrisanje dokumenata sistema kvaliteta i sistema upravljanja okolinom 3.4. Auditi, kontrole i korekcione mjere Mjerenje i nadzor U skladu za zahtjevom ISO preduze}e mora uvesti i odr`avati procedure za nadzor i mjerenje prioritetnih parametara procesa koji mogu imati zna~ajne uticaje na okolinu.ure aji za kontrolu i mjerenje moraju biti kalibrirani, odr`avani i upotrebljavani na dokaziv na~in 343

10 ^engi} D., dr. Seferovi} E.: OSNOVE SISTEMA UPRAVLJANJA OKOLINOM Korekcione i preventivne mjere Obavezno je i definisanje i provo enje procedure za preventivne i korekcione mjere u cilju otklanjanja i sprije~avanja odstupanja.sva odstupanja koja se odnose na okolinu moraju se identificirati i zapisati.pri obradi odstupanja obavezno praviti razliku izme u uklanjanja gre{ke i korekcione mjere. Pod uklanjanjem gre{ke podrazumijeva se jednokratno uklanjanje djelovanja neuskla enosti - odstupanja na okolinu. Korekcionim mjerama se dugoro~no uklanjaju uzroci odstupanja i sprije~avaju dalja djelovanja na okolinu.njima se sprije~ava ponovni nastanak iste gre{ke. Postupak za provo enje korekcione mjere dat je na slici 9. opis problema ocjena problema analiza uzroka korekciona mjera analiza rezultata preventivna mjera??? Slika 9. Postupak korekcionih mjera Preventivne mjere mogu nastati kao : mjere koje po~ivaju na pretpostavkama mjere zasnovane na efikasno primjenjenim korekcionim mjerama mjere utemeljene na informacijama dobivenim od interesnih strana ( kupci, dobavlja~i, lokalno stanovni{tvo, vlasti ) Postupak za uvo enje preventivne mjere dat je na slici br. 10. opis odstupanja analiza uzroka odluka o uvo enju preventivne mjere uvo enje preventivne mjere analiza rezultata preventivne mjere Slika 10. Postupak uvo enja preventivne mjere audit sistema upravljanja okolinom (interni audit ) Analogno auditu sistema kvaliteta razlikujemo interni i eksterni audit Sistema upravljanja okolinom.eksterni audit mo`e biti audit dobavlja~a ili certifikacijski audit ( ISO ili EMAS ocjenjivanje ) Preduze}e mora uvesti i odr`avati program i proceduru za provo enje redovnih intertnih audita zbog : utvr ivanja da li sistem upravljanja okolinom odgovara planiranim postavkama i zahtjevima standarda te da li se primjenjuje i odr`ava u skladu sa zakonskim propisima utvr ivanja da li }e se ispuniti zahtjevi menad`menta davanja detaljnog uvida u stanje sistema upravljanja okolinom rukovodstvu preduze}a za njihovo ocjenjivanje Audit sistema upravljanja okolinom provodi Audit tim koji ~ine Voditelj tima i auditor okoline po slijede}em postupku : plan audita godi{nji plan audita Audit tim 344

11 Zenica, 11. i 12. novembar Nau~no-stru~ni skup KVALITET '99 priprema audita provo enje audita izrada izvje{taja o auditu program audita upitnici ~ek liste uvodni razgovor audit na licu mjesta odstupanja pri auditu zapisnik o auditu izvje{taj o odstupanjima zavr{ni razgovor izvje{taj o auditu Slika 11. Postupak provo enja audita okoline 3.5. Ocjena od strane poslovodstva managment - review Menad`ment preduze}a mora u propisanim intervalima izvr{iti ocjenjivanje sistema upravljanja okolinom, kako bi osigurao njegov kontinuitet i efikasnost.managment - Review slu`i kao instrument upravljanja i pru`a poslovodstvu mogu}nost za preispitivanje podesnosti i uspje{nosti primjenjenog sistema upravljanja okolinom sa ciljem kontinuiranog pobolj{anja. Managment - Review treba provesti najmanje jednom godi{nje na dokaziv na~in i pri tome preispitati : politiku okoline ciljeve za{tite okoline prehodni review ( da li su provedene utvr ene mjere ) uspje{nost za{tite okoline izmjene obzirom na : zakonske odredbe audite sistema upravljanja okolinom o~ekivanja i zahtjeve interesnih strana doga aje u okolini 4. ZAKLJU^AK U vremenu ubrzanog industrijskog razvoja kada se okolina prili~no nekontrolisano eksploati{e, za{tita okoline mora da postane briga kako preduze}a i cjelokupnog ddru{tva tako i pojedinaca.jedan od glavnih zadataka u cilju za{tite okoline jeste podizanje svijesti o kontrolisanom kori{tenju resursa. Standardima koji reguli{u za{titu okoline kao i nacionalnim zakonskim naormama stvorene su osnovne pretpostavke da se preduze}a, kao najve}i zaga iva}i okoline, motivi{u za poduzimanje ekolo{kih mjera. Najbolji rezultati u za{titi okoline posti`u se kroz razvoj i implementaciju sistema upravljanja okolinom.ukoliko u preduze}u ve} postoji sistem kvaliteta po`eljno je sistem upravljanja okolinom integrisati sa njim kako bi se smanjilo nepotrebno dupliranje dokumenata. 5. LITERATURA 345

12 ^engi} D., dr. Seferovi} E.: OSNOVE SISTEMA UPRAVLJANJA OKOLINOM /1/ standard ISO 14001, /2/ Paul Mitrovi}: Osnove modela ekolo{kog sistema, Beograd 1996.g /3/ UMS upravljanje okolinom, Be~ g, QVQ 346