MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

Transcription

1

2 UNIVERZITET SINGIDUNUM FAKULTET ZA TURISTIČKI I HOTELIJERSKI MENADŽMENT Marija Maksin Mila Pucar Miomir Korać Saša Milijić MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU Prvo izdanje Beograd, 2009.

3

4 U spomen na sve one koji su nas usmeravali ka pravim vrednostima, s nadom da ih nismo izneverili i sa željom da tim putem nastave oni koji dolaze i oni posle njih.

5 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU Autori: Dr Marija Maksin, vanredni profesor Dr Mila Pucar, naučni savetnik Dr Miomir Korać, viši naučni saradnik Dr Saša Milijić, naučni saradnik Recenzent: Prof. dr Jovan Popesku Izdavač: UNIVERZITET SINGIDUNUM Fakultet za turistički i hotelijerski menadžment Beograd, Danijelova 32 Za izdavača: Prof. dr Milovan Stanišić Tehnička obrada: Novak Njeguš Dizajn korica: Milan Nikolić Godina izdanja: Tiraž: 500 primeraka Štampa: Mladost grup Loznica ISBN:

6 PREDGOVOR Razvoj turizma ne može da se posmatra odvojeno od ukupnog razvoja i promena koncepcija i pristupa u upravljanju i usmeravanju razvoja. Osamdesetih godina 20. veka dešavaju se promene u razumevanju razvoja. Dolazi do otklona od dominacije koncepta ekonomskog rasta i razvoja i orijentacije ka koncepciji održivog, to jest, uravnoteženog razvoja. Koncepcija održivog razvoja nema jednoznačnu definiciju, tako da će se promene u ovoj koncepciji odražavati na sve oblike planiranja, usmeravanja i upravljanja razvojem. Jedno tumačenje je da je reč o mudrom korišćenju i zaštiti resursa, radi obezbeđenja njihove dugoročne raspoloživosti. Periodu dominacije koncepta ekonomskog rasta i razvoja korespondira dominacija koncepta masovnog industrijskog turizma. U ovom koncpetu preovladavao je ekonomski pristup (i ekonomske metode) u planiranju razvoja turizma. Uspešnost razvoja turizma vrednovana je prevashodno ekonomskim pokazateljima. Pored pozitivnih (ekonomskih) srednjoročnih efekata, taj pristup proizvodio je i dugoročne negativne prostorne, envajeronmentalne i socijalne efekte. Ti efekti imali su povratan uticaj na smanjenje kvaliteta turističke ponude i pad tražnje za turističkim destinacijama s degradiranim prostorom, prirodnim i kulturnim resursima i životnom sredinom i narušenim sociokulturnim vrednostima i obeležjima lokalnih zajednica. S promenama u koncepciji i pristupu usmeravanju i upravljanju razvojem, menjala se i koncepcija razvoja turizma. Došlo je do preispitivanja koncepta masovnog turizma, promovisanja i primene koncepta održivog razvoja turizma. Suština je da turizam u celini mora da postane održiv, nezavisno od vida turizma. U planiranju i ostvarivanju održivog turizma cilj je da se podrže pozitivne i menjaju negativne tendencije u razvoju područja. Primena koncepta održivog turizma podrazumeva minimiziranje negativnih i maksimiziranje pozitivnih uticaja turizma na okruženje i raspoložive resurse. Ključno pitanje je identifikacija, monitoring, procena i upravljanje efektima uticaja turizma na okruženje i resurse. U Srbiji je uspostavljanje i primena koncepta održivog razvoja i, u tim okvirima, održivog turizma još uvek u inicijalnoj fazi. Zakonski osnov se postepeno, iako usporeno, usklađuje sa pravnim tekovinama Evropske unije. Problem je što formalno usklađivanje ne prate i faktičke promene u unapređenju i efikasnosti sistema upravljanja i usmeravanja održivog i kompetitivnog razvoja Srbije. Preduslov pozicioniranja Srbije kao konkurentne i održive destinacije na međunarodnom turističkom tržištu jeste primena i prilagođavanje iskustava razvijenijih zemalja, u prvom redu zemalja Evropske unije, u upravljanju održivim razvojem turizma. PREDGOVOR V

7 CILJEVI Knjiga Menadžment prirodnih i kulturnih resursa u turizmu trebalo bi da posluži kao vodič za upoznavanje koncepta i principa održivog razvoja i, u tim okvirima, održivog turizma, sagledavanje pristupa i složenosti procesa ostvarivanja tog koncepta, razumevanje različitih problema i konflikata koji se tiču zaštite i korišćenja prirodnih i kulturnih resursa, razvoja turizma, drugih aktivnosti i lokalnih zajednica u turističkim prostorima, mogućnosti za njihovu relativizaciju i prilagođavanja u kontinuelnom procesu planiranja, upravljanja i unapređenja turizma. Radi lakšeg razumevanja primene koncepta održivog razvoja turističkih prostora, u knjizi se daje kratak prikaz pojedinih prirodnih i kulturnih resursa i nasleđa u Srbiji čiji potencijali i značaj održivog korišćenja nisu dovoljno prepoznati ni u stručnoj, niti u široj javnosti. Ukazuje se na dobre primere zaštite i korišćenja prirodnih i kulturnih resursa i nasleđa za održivi razvoj turizma u razvijenim zemljama i u Srbiji, koji upućuju na spektar mogućnosti za uključivanje naše zemlje u razvoj održivog i kompetitivnog evropskog turizma. Ove primere u knjizi osvetlili su i priredili eminentni stručnjaci, koji rezultate naučno-istraživačkog rada i savremena dostignuća uspešno primenjuju u našoj praksi. Osnovni ciljevi koji bi trebalo da se ostvare savladavanjem materije prezentirane u ovoj knjizi jesu: osposobljavanje korisnika za integralno shvatanje održivog razvoja turizma; efektivno komuniciranje sa stručnjacima različitih profila s kojima će sarađivati u planiranju, upravljanju i usmeravanju održivog razvoja turizma; svestrano sagledavanje uticaja, efekata uticaja i međuzavisnosti razvoja turizma u odnosu na raspoložive resurse, nasleđe i lokalne zajednice, uređenost prostora i kvalitet životne sredine; priprema korisnika za dalje usavršavanje radi aktivnog učešća u interdisciplinarnom timskom radu na pripremi i ostvarivanju sektorskog planskog osnova i njegovom usklađivanju sa drugim planskim osnovom, u prvom redu sa prostornim i envajeronmentalnim planovima i programima; primene integralnog pristupa u planiranju i implementaciji održivog razvoja i uređenja turističke destinacije; koordinacije turističkih aktivnosti i aktera u procesu upravljanja i usmeravanja održivog razvoja turizma; pokretanja i učešća u dobrovoljnim inicijativama za upravljanje zaštitom životne sredine u sektoru turizma. VI MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

8 STRUKTURA KNJIGE Knjiga je podeljena u tri dela od obrazlaganja koncepta, preko njegovog razmatranja na konkretnim primerima do sagledavanja celovitog sistema upravljanja i usmeravanja održivog razvoja i, u tim okvirima, održivog razvoja turizma. U prvom delu Održivi razvoj turizma ukazuje se na koncept i principe održivog razvoja, pristup i ključne izazove strategije održivog razvoja Evropske unije. Analizira se uticaj promena koncepta i pristupa ukupnom razvoju na tendencije i promene u usmeravanju i upravljanju razvojem turizma od koncepta masovnog turizma, preko alternativnog do koncepta održivog turizma, sa posebnim osvrtom na odlike ekoturizma. Razmatra se koncept i dimenzije održivog turizma i ukazuje na ciljeve i zadatke za njegovo ostvarivanje, utvrđene Agendom 21 za turističku privredu. Sagledavaju se ključni izazovi za ostvarivanje održivog turizma, analiziraju mogućnosti za njihovo prevazilaženje i ukazuje na vidove adaptacije sektora turizma na izazove. Detaljnije se analizira jedan od najznačajnijih i najaktuelnijih izazova doprinos i adaptacije turizma na klimatske promene. Drugi deo Zaštita i održivo korišćenje resursa i nasleđa u turizmu sastoji se od tri celine. U prvoj celini Korišćenje obnovljivih izvora energije i energetska efikasnost, koju je obradila dr Mila Pucar, naučni savetnik Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije u Beogradu, polazi se od ključnih problema potrošnje energije i zaštite životne sredine, da bi se istakle mogućnosti održive potrošnje energije i doprinos održivog turizma. Ukazuje se na vrste i značaj obnovljivih izvora energije za održivu proizvodnju i potrošnju energije i analiziraju potencijali, uslovi i primeri njihovog korišćenja u turizmu. Na kraju se daje kratak osvrt na značaj i mogućnosti primene energetske efikasnosti i bioklimatskog planiranja i izgradnje u turizmu. U drugoj celini Održiva zaštita i korišćenje kulturnog nasleđa na primeru turističke destinacije Viminacijum, koju je obradio dr Miomir Korać, viši naučni saradnik Arheološkog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti u Beogradu, polazi se od definisanja puteva kulture, ukazuje na značaj, ulogu i primere tematizacije puteva kulture u Evropi i analizira planirani Put rimskih imperatora u Srbiji. Detaljnije se analizira arheološki park Viminacijum, prvi u Srbiji, kao dobar primer ostvarivanja održive zaštite, prezentacije i interpretacije arheološkog lokaliteta i održive turističke destinacije. U trećoj celini Održivi razvoj turizma na planinskim područjima, koju je obradio dr Saša Milijić, naučni saradnik Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije u Beogradu, polazi se od tendencija i savremenih pristupa održivom razvoju planinskih područja i ukazuje na ključne probleme održivog razvoja planinskih područja u Srbiji. Analiziraju se evropska iskustva, standardi i kriterijumi u planiranju i ostvarivanju održivog razvoja turizma na planinskim područjima. Detaljnije se analiziraju dobri primeri iz prakse razvoja turističkih regija Alpa, koje su najuspešnije u ostvarivanju održivog turizma. Ukazuje se na mogućnosti primene evropskih iskustava u upravljanju održivim razvojem PREDGOVOR VII

9 planinskih turističkih područja i centara u Srbiji, što se detaljnije analizira na primeru planskog osnova za Park prirode i turističku regiju Stara planina. U trećem delu Upravljanje održivim razvojem turizma polazi se od definisanja osnovnih pojmova upravljanja i usmeravanja razvoja. Sagledava se i analizira uloga zakonskog osnova u upravljanju i usmeravanju održivog razvoja i, u tim okvirima, održivog razvoja turizma. Analiziraju se svi aspekti ostvarivanja efikasnog upravljanja i usmeravanja održivog razvoja koordinacija i integrisanje planskog osnova, multisektorski pristup, razne vrste podrški, informisanje i kooperacija aktera. Polazeći od značaja integrisanja aspekta zaštite životne sredine u proces odlučivanja, analizira se upravljanje zaštitom životne sredine u Evropskoj uniji i ukazuje na probleme primene evropskih iskustava u našoj praksi. Analizira se planski osnov i primena instrumenata kontrolnog sistema zaštite životne sredine u Srbiji, u prvom redu novog instrumenta strateške procene uticaja na životnu sredinu. Ukazuje se na vrste dobrovoljnih instrumenata upravljanja zaštitom životne sredine i analiziraju ISO standardi i EMAS sistem, envajeronmentalno obeležavanje, kodovi i uputstva. Sagledavaju se pristupi utvrđivanju indikatora zaštite životne sredine i analiziraju indikatori održivog razvoja turizma, sa primerima njihove primene za pojedine turističke destinacije. Prvi i drugi deo knjige je obradila i celu knjigu uredila i priredila za publikovanje dr Marija Maksin, vanredni profesor Fakulteta za turistički i hotelijerski menadžment Univerziteta Singidunum. KAKO SE KNJIGA KORISTI? Knjiga je koncipirana tako da na početku svakog dela i celine omogući upoznavanje sa osnovnim pojmovima koji se dalje razrađuju, sa ukazivanjem na međuzavisnost pojava i procesa, da bi se na primerima analizirale specifičnosti, problemi i iznele, eventualne, dileme. Osnovna ideja je da se podstakne kritičko i problemsko razmišljanje i preispitivanje iznetih i sopstvenih stavova, koje će u krajnjoj instanci voditi integralnom shvatanju održivog razvoja, uređenja i izgradnje turističkih prostora. U svakom delu knjige otvaraju se pojedina ključna pitanja i ukazuje na moguće pristupe i polaze u traženju odgovora. Vizuelizacija obrađene materije omogućena je u granicama koje dopušta crno-bela tehnika prezentacije. Vizuelna prezentacija ima namenu da pojasni i pomogne usvajanje novih pojmova (razne vrste grafičkih prikaza, shema i karata), da olakša uočavanje ključnih odlika neke pojave, ili da podstakne na sagledavanje značaja očuvanja različitih prirodnih i kulturnih resursa. Završni deo svakog dela knjige predstavlja neku vrstu rezimea prezentirane materije. Za bolje razumevanje i lakše savladavanje prezentirane materije predlaže se nekoliko relativno lakih vežbanja i podstiče upoređivanje i preispitivanje iznetih, ili obrazlaganje sopstvenih stavova korisnika. VIII MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

10 Pojedini korišćeni pojmovi, koje nije bilo neophodno objasniti u tekstu, dati su u pojmovniku na kraju knjige. KOME JE KNJIGA NAMENJENA? Knjiga je prvenstveno namenjena studentima osnovnih akademskih studija Fakulteta za turistički i hotelijerski menadžment Univerziteta Singidunum za izučavanje predmeta Menadžment prirodnih i kulturnih resursa u turizmu. Ova knjiga mogla bi korisno da posluži i studentima drugih fakulteta, u prvom redu onih na kojima se izučava prostorno planiranje, prirodno i kulturno nasleđe. U knjizi je dosta pažnje poklonjeno izazovima održivog turizma, naročito utvrđivanju graničnog kapaciteta prostora, problemima i mogućnostima upravljanja i usmeravanja održivog razvoja turizma i zaštite životne sredine, budući da će slušaoci ovog kursa u svojoj praksi imati različite uloge u procesu donošenja i sprovođenja odluka. To upućuje da bi ova knjiga mogla da bude korisna i onima koji se u praksi bave pitanjima razvoja turizma i planiranja, uređenja i izgradnje turističkih destinacija. Autori PREDGOVOR IX

11 SADRŽAJ PREDGOVOR I DEO ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 3 1. ODRŽIVI RAZVOJ Koncept i principi održivog razvoja Održivi razvoj Evropske unije Pristup održivom razvoju u Evropskoj uniji Strategija održivog razvoja Evropske unije 8 2. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA Tendencije u upravljanju i usmeravanju razvoja turizma Koncept i dimenzije održivog turizma Koncept održivog turizma Uticaji turizma na okruženje i dimenzije održivog turizma Koncept masovnog, alternativnog i ekoturizma Koncept masovnog i alternativnog turizma Koncept ekoturizma KLJUČNI DOKUMENTI O ODRŽIVOM RAZVOJU TURIZMA Agenda 21 za turističku privredu Nacionalni nivo upravljanja, turističke organizacije i udruženja turističke privrede Preduzeća turističke privrede Agenda za održivi i kompetitivni evropski turizam IZAZOVI I ODGOVORI ZA OSTVARIVANJE KONCEPTA ODRŽIVOG TURIZMA Ključni izazovi i odgovori za ostvarivanje koncepta održivog turizma Ključni izazovi za ostvarivanje koncepta održivog turizma Odgovori na izazove ostvarivanju održivog turizma Granični kapacitet turističkog područja i centra Kapacitet prostora i životne sredine Procena graničnog kapaciteta prostora planinskog područja 56 V SADRŽAJ XI

12 Procena graničnog kapaciteta prostora slivnog područja na primeru sliva vodoakumulacije Stuborovni Procena graničnog kapaciteta prostora područja kulturnog nasleđa na primeru arheološkog nalazišta Felix Romulijana Sociokulturni i psihološki kapacitet Klimatske promene i održivi razvoj turizma Uticaji klimatskih promena na turističke destinacije Uticaj turizma i politike za smanjenje uticaja na klimatske promene Adaptacije turizma na klimatske promene 84 Rezime prvog dela 88 Pitanja za proveru znanja i diskusiju 89 II DEO ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU KORIŠĆENJE OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE Potrošnja energije i životna sredina Globalni problemi potrošnje energije i zaštite životne sredine Problemi potrošnje energije i zaštite životne sredine u Srbiji Moguća rešenja za održivu potrošnju energije i zaštitu životne sredine Održivi turizam i energija Obnovljivi izvori energije i njihova primena u turizmu Energija Sunca Energija vetra Male hidroelektrane Geotermalna energija Energija biomase Prednosti obnovljivih izvora energije i njihova primena u turističkim destinacijama Prednosti energije dobijene iz obnovljivih izvora energije Primena obnovljivih izvora energije u pojedinim turističkim regijama i destinacijama Planinske destinacije Banjske destinacije 116 XII MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

13 2. ODRŽIVA ZAŠTITA I KORIŠĆENJE KULTURNOG NASLEĐA NA PRIMERU TURISTIČKE DESTINACIJE VIMINACIJUM Putevi kulture evropska iskustva Putevima rimskih imperatora po Srbiji Arheološki park i turistička destinacija Viminacijum Viminacijum rimski grad i legijski logor Arheološka istraživanja Viminacijuma Viminacijum arheološki park i turistička destinacija ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA NA PLANINSKIM PODRUČJIMA Održivi razvoj planinskih područja Održivi razvoj planinskih područja u svetu Ključni problemi održivog razvoja planinskih područja Srbije Održivi razvoj turizma na planinskim područjima evropska iskustva Standardi i kriterijumi održivog razvoja planinskih turističkih centara Upravljanje održivim razvojem planinskih turističkih centara Mogućnosti održivog razvoja turizma na planinskom području Srbije Mogućnosti primene evropskih iskustava u upravljanju održivim razvojem planinskih turističkih područja i centara u Srbiji Faze razvoja turizma na planinskom području Srbije Primer Parka prirode i turističke regije Stara planina 173 Rezime drugog dela 181 Pitanja za proveru znanja i diskusiju 183 III DEO UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA UPRAVLJANJE I USMERAVANJE ODRŽIVOG RAZVOJA Upravljanje i usmeravanje razvoja Zakonski okvir i osnov održivog razvoja EFIKASNOST UPRAVLJANJA ODRŽIVIM RAZVOJEM Koordinacija i integrisanje planskog osnova Planski osnov održivog razvoja Koordinacija i integrisanje planskog osnova održivog razvoja 204 SADRŽAJ XIII

14 2.2. Multisektorski pristup Zemljišna politika Opšteekonomska politika Programska i institucionalno-organizaciona podrška Programska podrška Institucionalno-organizaciona podrška Informacioni i monitoring sistem Informacioni sistem o prostoru Monitoring sistem Kontrolni sistem Informisanje i kooperacija aktera Broads Area - primer efikasnog usmeravanja i upravljanja održivim razvojem prirodnog nasleđa i turističke destinacije UPRAVLJANJE ZAŠTITOM ŽIVOTNE SREDINE Upravljanje zaštitom životne sredine u Evropskoj uniji Upravljanje zaštitom životne sredine u Srbiji Zakonski osnov i međunarodne obaveze Planski osnov zaštite životne sredine Instrumenti kontrolnog sistema zaštite životne sredine Dobrovoljni instrumenti upravljanja zaštitom životne sredine ISO standardi i EMAS Envajeronmentalno obeležavanje, kodovi i uputstva Indikatori zaštite životne sredine i održivog razvoja Opšti indikatori zaštite životne sredine i održivog razvoja Indikatori održivog razvoja turizma 284 Rezime trećeg dela 297 Pitanja za proveru znanja i diskusiju 299 REČNIK POJMOVA 301 LITERATURA 307 SUMMARY 317 O AUTORIMA 321 XIV MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

15 I DEO

16 ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA CILJEVI POGLAVLJA: Upoznati se sa koncepcijom i usvojiti principe i pristup održivom razvoju Upoznati se sa tendencijama u usmeravanju i upravljanju razvojem turizma Razumeti koncept i dimenzije održivog turizma i primeniti ih u analizi razlika između masovnog, alternativog i ekoturizma Upoznati i usvojiti ciljeve, prioritete i zadatke Agende 21 za turističku privredu Razumeti izazove i odgovore za ostvarivanje koncepta održivog turizma, naročito procenu graničnog kapaciteta turističkog područja i adaptacije turizma na klimatske promene

17 I ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 1. ODRŽIVI RAZVOJ 1.1. KONCEPT I PRINCIPI ODRŽIVOG RAZVOJA Osamdesetih godina 20. veka dešavaju se promene u razumevanju razvoja. Dolazi do otklona od dominacije koncepta ekonomskog rasta i razvoja. Svetska komisija za životnu sredinu i razvoj Ujedinjenih nacija, tzv. Brundtland komisija, publikovala je godine dokument Naša zajednička budućnost ( Our Common Future ), kojim se u prvi plan stavlja orijentacija ka koncepciji održivog, to jest uravnoteženog razvoja ( sustainable development kod nas je prevedeno kao održivi razvoj, iako bi adekvatnije bilo uravnotežen razvoj). Smatra se da je održiv razvoj koji zadovoljava potrebe sadašnje generacije, bez ugrožavanja mogućnosti budućih generacija da zadovolje sopstvene potrebe. Osnovna ideja jeste usmeravanje ekonomskog razvoja koji je envajeronmentalno podoban i socijalno prihvatljiv. Koncepcija održivog razvoja promoviše: kvalitet življenja i kvalitet životne sredine, mudro/racionalno korišćenje opštih i pojedinačnih resursa, socijalnu pravičnost u distribuciji resursa i dobara, mogućnost izbora sadašnjih i budućih generacija, uravnotežen teritorijalan razvoj. Koncepcija održivog razvoja nema jednoznačnu definiciju, tako da će se promene u ovoj koncepciji odražavati na sve oblike planiranja, usmeravanja i upravljanja razvojem. Jedno tumačenje je da je reč o mudrom korišćenju i zaštiti resursa, u prvom redu prirodnih resursa, radi obezbeđenja njihove dugoročne raspoloživosti. Na dugoročnu raspoloživost prirodnih resursa utiče njihova obnovljivost, odnosno neobnovljivost. Obnovljivi su oni resursi koji imaju sposobnost da se regenerišu u relativno kratkom vremenu, mereno u periodu od nekoliko decenija (vode, šume, obnovljivi energetski izvori i sl). Neobnovljivi su oni resursi kod kojih je prirodni ciklus regeneracije veoma dug, mereno hiljadama godina, ili se prirodno ne regenerišu (fosilni energetski izvori, mineralne sirovine, poljoprivredno zemljište). ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 3

18 Usled ograničenosti neobnovljivih i neujednačene prostorne i vremenske distribucije obnovljivih prirodnih resursa nastaju konflikti u očuvanju, raspolaganju, dostupnosti i korišćenju ovih resursa. Posle godine, koncept se razvija. Najznačajnija je deklaracija Agenda 21 sa Svetskog samita o životnoj sredini i razvoju UN održanog u Rio de Janeiru, tzv. Rio samit iz godine, sa 27 prioritetnih domena delovanja za zaštitu životne sredine i održivi razvoj. Deset godina po njenom donošenju, utvrđen je Plan za implementaciju Agende 21 na Svetskom samitu o održivom razvoju u Johanesburgu godine. U tim dokumentima definisane su tri međuzavisne dimenzije održivog razvoja: ekonomska održivost prosperitet na različitim društvenim nivoima i ekonomska efikasnost svih ekonomskih aktivnosti; socijalna održivost poštovanje ljudskih prava i jednake mogućnosti za sve članove društvene zajednice, što podrazumeva podjednaku distribuciju dobiti i smanjenje siromaštva, prepoznavanje i poštovanje kulturne različitosti; i envajeronmentalna održivost zaštita i upravljanje resursima, prioritetno neobnovljivim i strateškim, minimiziranje zagađenja (vazduha, vode i zemljišta), zaštita biodiverziteta i prirodnog nasleđa. Ustanovljeni su principi i predočene su mere za postizanje balansa između tri dimenzije održivog razvoja, to jest za ostvarivanje koncepta održivosti. Osnovni principi održivosti jesu: primena holističkog pristupa, obezbeđenje društvene pravičnosti, održivo korišćenje resursa i dobara, očuvanje i unapređenje kvaliteta životne sredine. Holistički pristup podrazumeva sistemsko promišljanje i razumevanje meuđusobne povezanosti pojava i procesa i svestrano razmatranje mogućih efekata svake intervencije. Očekivani su sledeći efekti primene holističkog pritupa: objedinjavanje pitanja kvaliteta životne sredine i razvoja; integralan pristup u planiranju i upravljanju razvojem; obazrivost i javnost u razmatranju, donošenju i sprovođenju odluka; i razvoj međusektorske koordinacije, naročito ključnih aktera u javnom i privatnom sektoru. Društvena pravičnost se zasniva na: raspodeli koristi od korišćenja resursa; podjednakoj dostupnosti resursa; raspodeli tereta negativnih eksternih troškova (tako da najveći teret negativnih eksternih troškova podnosi subjekat koji je proizveo negativne efekte na okruženje, a najmanji ugroženo okruženje) i adekvatnom vrednovanju prirodnih resursa (podrazumeva i reevaluaciju resursa u skladu sa promenama u njihovoj raspoloživosti i dostupnosti). 4 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

19 Održivo korišćenje resursa i dobara podrazumeva: prioritetno korišćenje lokalnih resursa za razvoj (to jest razvoj u okvirima raspoloživih lokalnih resursa, ili težnja ka samoodrživom razvoju); odgovarajuće korišćenje lokalnih resursa u skladu sa envajeronmentalnim uslovima, što u suštini odgovara konceptu tradicionalnog, ili organskog, načina korišćenja prirodnih resursa; višefunkcionalno korišćenje prirodnih resursa i dobara; minimiziranje negativnih eksternih efekata razvoja na raspoložive resurse, životnu sredinu i dobra; minimiziranje korišćenja resursa i energije, naročito neobnovljivih i strateški značajnih resursa za razvoj nekog područja (primer 1); kao i adekvatno vrednovanje neiskorišćenih resursa, biodiverziteta i prirodnih dobara za budući razvoj (primer 2). Primer 1. RESURS VODE Stres zbog vode za piće nastaje kada njena količina padne ispod 1700 m 3 /st godišnje, a nedostatak vode ispod 1000 m 3 /st godišnje. Oko 8% svetskog stanovništva u 30 država bilo je izloženo toj vrsti stresa početkom 21. veka. Prema demografiskim projekcijama Ujedinjenih nacija za varijantu umerenog rasta svetskog stanovništva, godine će 30% ljudi živeti u uslovima vodnog stresa, ili 2,8 milijardi stanovnika u 48 država. Najugroženiji će biti stanovnici 40 država u zapadnoj Aziji, severnoj i subsaharskoj Africi. Do godine u uslovima vodnog stresa živeće 40% svetske populacije, ili oko 4 milijardi ljudi u 54 države. Zbog toga je osiguranje održivosti prirodne sredine jedan od osam milenijumskih ciljeva razvoja, koje su utvrdile Ujedinjene nacije. Prioritet do godine je da se prepolovi procenat ljudi u svetu bez trajnog pristupa ispravnoj vodi za piće. Ključni zadaci za ostvarivanje tog prioriteta jesu: očuvanje izdašnosti i kvaliteta svih lokalnih izvorišta vode, štedljivo korišćenje vode, prečišćavanje i recirkulacija upotrebljene vode, razvoj većih integralnih vodoprivrednih sistema, upravljanje kvalitetom vode u rečnim slivovima i dr. ( 2008). ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 5

20 Primer 2. DOOMSDEY WALT Svetska baza semena locirana je blizu Severnog pola (Svalbard, Norveška), stotinama metara duboko u steni i ledu. Zovu je i Fort Knox On Ice. U njoj se čuva 1500 miliona semena iz više od 100 zemalja na temperaturi od 0 0 F (oko 17,78 0 C). Maksimalan kapacitet je 2250 miliona semena (yahoo.com/news, ) ODRŽIVI RAZVOJ EVROPSKE UNIJE Pristup održivom razvoju u Evropskoj uniji U zemljama Evropske unije tendencije su da se održivi razvoj ostvaruje integrisanjem aspekta zaštite životne sredine u sve oblike planiranja i sektorske politike. Težnja ka primeni integralnog pristupa i uspostavljanju integrisanog strateškog planiranja prisutna je danas u svim evropskm zemljama i zemljama sa razvijenim planskim sistemima. Integrisano strateško planiranje može da se javi samo kao posledica integralnog pogleda na razvoj i budućnost. Uspostavljanje integrisanog planiranja ne može da nastane prostim, mehaničkim spajanjem socijalne, ekonomske, prostorne i ekološke komponente ili aspekta razvoja. Prevazilaženje parcijalnosti u planiranju, odnosno uspostavljanje celovitog pogleda i organizovano usmeravanje različitih sistema (prostornog, envajeronmentalnog, ekonomskog i dr) i odlučivanje o budućnosti, podrazumeva mnoštvo predpostavki (ekonomskih, političkih, normativnih i dr), koje su realizovane u malom broju zemalja (Holandiji, Finskoj i skandinavskim zemljama). S razvojem koncepcije održivog razvoja sve su izraženije tendencije integrisanja prostornog i envajeronmentalnog planiranja u jedan oblik planiranja i njihovog izdvajanja u poseban institucionalni blok, za koji se smatra da će imati koordinirajuću i integrišuću ulogu u planiranju i usmeravanju razvoja. Ovakva očekivanja zasnovana su na nužnosti integralnog i problemskog pristupa planiranju i kontroli korišćenja opštih resursa i neophodnosti koordinacije i kooperacije u razvoju pojedinih podsistema koji koegzistiraju u konkretnom prostoru i životnoj sredini. 6 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

21 Primer 3. ODRŽIVI RAZVOJ EVROPSKE UNIJE I SRBIJE Osnovni cilj integracionih procesa EU jeste postizanje održivog i uravnoteženog razvoja teritorije Zajednice. Njegovo ostvarivanje zasnovano je na primeni i unapređenju strateškog planiranja, u prvom redu prostornog planiranja i politika regionalnog razvoja. To je formulisano u odgovarajućim dokumentima EU Perspektive razvoja evropskog prostora (European Spatial Development Perspective ESDP, 1999) i Vodeći principi održivog razvoja na prostoru evropskog kontinenta (2000). Principi održivog razvoja naselja utvrđeni su Programom Habitat II (1996) i Novom Atinskom poveljom (1998). Perspektive razvoja evropskog prostora (ESDP) zasnivaju se na tri osnovna pravca aktivnosti: uravnotežen i policentričan sistem urbanih centara i jačanje partnerstva na relaciji urbana-ruralna područja; podjednaka dostupnost/pristup infrastrukturi i znanju, vodeći računa o regionalnim specifičnostima; i mudro upravljanje razvojem prirodnog i kulturnog nasleđa, koje omogućava kontrolisan razvoj ekonomskih aktivnosti u obuhvaćenim lokalnim zajednicama, u prvom redu turizma i komplementarnih delatnosti u manje osetljivim delovima zaštićenog prostora i u zaštitnim zonama, i doprinosi očuvanju i jačanju identiteta i diverzifikaciji regiona i naselja. Primena ovog dokumenta u zemljama EU zasniva se na principu subsidijarnosti i razvoju horizontalne (međusektorske na istom nivou upravljanja) i vertikalne koordinacije (među nivoima upravljanja Zajednice, transnacionalnog, nacionalnog, regionalnog i lokalnog nivoa). Sa stanovišta EU najznačajnija je koordinacija i kooperacija na transnacionalnom i regionalnom nivou, koje omogućavaju rešavanje najznačajnijih pitanja razvoja evropske teritorije transevropskih transportnih sistema, zaštite životne sredine, funkcionalnog i ekonomskog povezivanja regiona i transgraničnih područja i sl. Osnovni strateški integralni dokument u Srbiji koji promoviše održivi i uravnotežen razvoj teritorije jeste Prostorni plan Republike Srbije (1996), čije su osnovne postavke, ciljevi i koncepcije u skladu sa strateškim principima i opcijama definisanim u ESDP. Sporo rešavanje pitanja regionalizacije i nedostatak regionalne politike jeste jedan od ključnih problema za usmeravanje i ujednačavanje razvoja teritorije Srbije i njeno uključivanje u integracione procese i razvojne tokove EU. U tom pravcu su usmereni i napori Evropske unije da u interaktivnom procesu obezbedi integrativnu, multisektorsku i usmeravajuću/indikativnu strategiju razvoja svoje teritorije (primer 3). ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 7

22 Strategija održivog razvoja Evropske unije Evropski savet doneo je Strategiju održivog razvoja Evropske unije (A European Union strategy for sustainable development, EU SDS) u Geteborgu, koja je revidovana godine (ec.europa.eu/sustainable, 2008). U revidovanoj strategiji fokus je stavljen na postepeno menjanje neodržive potrošnje i proizvodnje i na uspostavljanje integralnog pristupa usmeravanju i upravljanju razvojem Evropske unije. Izdvojeno je sledećih sedam ključnih izazova održivog razvoja Evropske unije: klimatske promene i čista energija, održivi transport, održiva potrošnja i proizvodnja, zaštita i menadžment prirodnih resursa i dobara, javno zdravlje, socijalna uključenost (inkluzija), i globalno siromaštvo. Ukazuje se na odgovore i zadatke koji su ovom strategijom utvrđeni za prevazilaženje nekoliko navedenih izazova (videti: EU SDS, 2006, ec.europa.eu/sustainable). KLIMATSKE PROMENE I ČISTA ENERGIJA Utvrđen je osnovni dugoročni cilj da se ograniče i uspore klimatske promene. Ostvarivanje ovog cilja EU-15 obezbeđuje sprovođenjem obaveze koju je prihvatila potpisivanjem Kjoto Protokola godine da se smanji ukupna emisija gasova koji imaju efekat staklene bašte ( greenhouse gas emission, GHG emisija) za 8% do godine u odnosu na nivo emsije iz godine (ibid). Izveštaj o monitoringu Strategije održivog razvoja EU iz godine (EUROSTAT, 2007) ukazao je da se prihvaćena obaveza po Kjoto Protokolu ostvaruje usporeno, naročito od godine i da se najveća odstupanja javljaju u E-15 (slika 1). 8 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

23 Slika 1. Ukupna GHG emisija EU-15 u odnosu na prihvaćenu obavezu prema Kjoto Protokolu do godine Izvor: European Environment Agency, Eurostat, Evropski savet je godine pooštrio zadatke za EU-27: smanjenje GHG emisije u EU za 20% do 2020, a za 30% kada se postigne međunarodni sporazum; poboljšanje energetske efikasnosti za 20% do godine; povećanje učešća obnovljive energije za 20% do godine (slika 2); povećanje nivoa biogoriva u transportnom gorivu za 10% do godine. Slika 2. Udeo obnovljive energije u ukupnoj energetskoj potrošnji EU-27 Izvor: EUROSTAT, Measuring progress towards a more sustainable Europe 2007 monitoring report of the EU sustainable development strategy, 2007: 46. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 9

24 Glavni izvori GHG emisije u EU jesu: energetska i ostala industrija, transport, domaćinstva i poljoprivreda. U periodu od godine EU je donela niz programa, akcionih planova i direktiva kojima obezbeđuje podršku ostvarivanju prihvaćenih obaveza iz Kjoto Protokola i utvrđenih zadataka na smanjenju GHG emisije. Podršku obezbeđuju: Evropski program klimatskih promena, EU Akcioni plan za biomasu, Nova energetska politika za Evropski akcioni plan, Sedmi okvirni program istraživanja EU , Direktiva o ekodizajnu (za velike potrošače energije), Program za uštedu energije Energetska zvezda, Direktiva o energetskim taksama i dr Preko navedenih podrški EU ulaže velika sredstva u sve oblike uštede energije, korišćenja novih i obnovljivih izvora energije i biogoriva. Efekti primene ovih podrški na povećanje korišćenja biogoriva u ukupnoj potrošnji goriva najvidljiviji su u Švedskoj, koja je lider sa ostvarenih 2,3%, a zatim slede Nemačka, Češka i Francuska. Jedna od najznačajnijih podrški jeste Evropski program klimatskih promena (European Climate Change Programme, 2000), u toku čijeg sprovođenja je prihvaćena Shema trgovine dozvoljenim GHG emisijama (Greenhouse Gas Emissions Trading Scheme, 2005). Tom shemom se omogućava članicama EU, čije su emisije CO 2 iznad limita prihvaćenog potpisivanjem Kjoto Protokola, da otkupe pravo na emisiju od onih članica EU čije su emisije niže od prihvaćenog limita (EU SDS,2006). ODRŽIVI TRANSPORT Da bi se odgovorilo na izazov održivog transporta, predviđeno je preduzimanje koordiniranih akcija, među kojima su ključne: smanjenje emisije zagađenja, radi minimiziranja efekata na ljudsko zdravlje i životnu sredinu; uspostavljanje balansa u korišćenju različitih saobraćajnih modaliteta; smanjenje emisije CO iz vozila sa 163 g/km u godini na 140 g/km do godine i 120 g/km do godine; prepolovljavanje broja poginulih u saobraćajnim nesrećama do godine u odnosu na nivo iz godine. Primera radi, od aviotransporta se očekuje da se uključi u shemu trgovine dozvoljenim kvotama GHG emisija najkasnije do godine. Procenjuje se da bi se time doprinelo smanjenju emisije CO 2 od aviotransporta za 46% do godine. 10 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

25 U toku je čitav niz inicjativa koje bi trebalo da doprinesu smanjenju broja umrlih u saobraćajnim nesrećama. U sklopu kapmanje za podizanje svesti o saobraćajnoj bezbednosti promoviše se tehnologija elektronske kontrole stabilnosti vozila, koja omogućava redukciju nesreća na putevima za preko 20% (EU SDS,2006). EU podrške održivom transportu su: Eurovinjeta direktiva za smanjenje zagađenja iz teretnih vozila, Marko Polo program za podršku kombinovanju različitih modaliteta saobraćaja; Zeleni papir o urbanoj mobilnosti za podršku održivom i energetski efikasnom saobraćaju, u prvom redu javnom saobraćaju i nemotorizovanom kretanju (tzv. mekim modalitetima kretanja pešačenju, biciklizmu i sl). Na lokalnom nivou upravljanja posebna podrška se daje primeni shema za zajedničko korišćenje individualnih putničkih vozila na putu do škole, posla i sl, tzv. car share šema. Države obezbeđuju podršku korišćenju bicikla razvojem sistema javnog biciklističkog saobraćaja kao što su: nemački Call-a-bike, francuski Velo a la Carte, holandski Nederlands OV Fiets i dr (EU SDS,2006). I pored svih napora, ostvareno smanjenje GHG emisije od transporta u E-27 je daleko ispod očekivanja. Slabi su efekti i kada je reč o modalnoj raspodeli teretnog i putničkog saobraćaja, u prvom redu sa drumskog na železnički saobraćaj. Najefikasnijim se pokazalo smanjenje broja umrlih u saobraćajnim nesrećama u EU- 15, koje je nešto neefikasnije u EU-12 (EUROSTAT, 2007). ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 11

26 ODRŽIVA PROIZVODNJA I POTROŠNJA Iz aspekta održivosti potrošnja u EU se razvrstava u četiri osnovne kategorije: hrana i piće, stanovanje, lična mobilnost i turizam. Ključni zadaci EU na ostvarivanju održivosti proizvodnje i potrošnje proizvoda jesu: podsticanje javnog i privatnog sektora i potrošača da koriste proizvode i usluge koje su proizvedene na evajeronmentalno prijateljski, odgovoran način; širenje dobrih primera podrške javnih vlasti potrošnji envajeronmetalno prijateljskih proizvoda i usluga do godine u svim državama članicama EU; i razvoj tržišta za tehnologije i inovacije koje su envajeronmentalno prijateljske. Podršku održivoj proizvodnji i potrošnji obezbeđuju: EU Akcioni plan za envajeronmentalnu tehnologiju (2004) za alternativne načine proizvodnje sa smanjenim envajeronmentalnim uticajem, uključujući tehnologije za recikliranje upotrebljenih proizvoda i otpadnih materija u procesu proizvodnje; Strategija održivog korišćenja prirodnih resursa (2005) za podršku i kontrolu korišćenja resursa i impakta potrošnje u granicama ekološkog kapaciteta obnovljivosti resursa; Politika integrisanih proizvoda (2003) za preduzimanje mera zaštite životne sredine u procesu pripreme, porizvodnje, potrošnje i odlaganja upotrebljenih proizvoda, to jest od njihovog dizajna do odlaganja; Shema eko-označavanja proizvoda (1992) za obaveštavanje potrošača o envajeronmentalno prijateljskim proizvodima i garanciju kvaliteta označenog proizvoda i usluga, uključujući turističke proizvode i usluge. Podrazumeva primenu strogih kriterijuma za proveru efekata proizvodnje, potrošnje i odlaganja proizvoda na životnu sredinu. Komplementarne ovoj shemi su Eko-menadžment sheme (EMAS), kampanja Kupujmo zeleno i sl. U pripremi je EU akcioni plan za održivu potrošnju i proizvodnju (EU SDS, 2006). Na osnovu monitoringa ostvarivanja Strategije održivog razvoja EU uočava se da nije došlo do promena u načinu potrošnje proizvoda i usluga, što ima negativnog efekta na održivost potrošnje, kako u pogledu korišćenja resursa, tako i pojedinih učinaka na životnu sredinu. To je najizraženije kod potrošnje energije, naročito električne energije, i stepena motorizacije. Ispod očekivanja su promene u potrošnji hrane i prikupljanju komunalnog otpada. Na nivou očekivanih promena su efekti primene eko-označavanja proizvoda i ekomenadžmenta, kao i tretmana komunalnog otpada (EUROSTAT, 2007). 12 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

27 ZAŠTITA I MENADŽMENT PRIRODNIH RESURSA I DOBARA Strategijom su utvrđeni sledeći ciljevi EU u zaštiti i menadžmentu prirodnih resursa i dobara: doprinos dugoročnom očuvanju, a do godine značajnom smanjenju brzine gubitka biodiverziteta; čišćenje degradiranih maritimnih ekosistema do godine (prema planu iz Johanesburga) i kontrola očuvanja fonda ihtiofaune; realizacija ciljeva za zaštitu šuma Ujedinjenih nacija do godine; štedljivo i efikasno korišćenje prirodnih resursa; podsticanje reciklaže i recirkulacije i smanjenje proizvodnje svih vrsta otpada. Podršku zaštiti i menadžmentu prirodnih resursa i dobara obezbeđuju: EU direktiva o habitatima i pticama Program Natura 2000 (mreža sa zaštićenih područja); UN Konvencija o očuvanju biodiverziteta podržana je EU Akcionim planom za zaštitu biodiverziteta ; EU strategija za zaštitu životne sredine mora za postizanje dobrog biloškog statusa morske vode u EU do godine; EU okvirna direktiva o vodama za zaštitu i korišćenje voda i upravljanje kvalitetom vode u rečnim slivovima, naročito onih delova slivova koji su posebno osetljivi (vulnerabilni) na zagađenje; EU akcioni plan za šume godine za zaštitu 38% šuma na teritoriji EU; EU strategija o prevenciji i reciklaži otpada za smanjenje produkcije otpada, njegovu maksimalnu reciklažu i korišćenje otpada kao resursa; EU direktiva o integrativnoj prevenciji i kontroli zagađenja za industrije koje su veliki zagađivači životne sredine (EU SDS, 2006). Jedan od indikatora monitoringa ostvarivanja Strategije jeste promena izgrađenog zemljišta u odnosu na površinu teritorije EU i država članica. Konverzija poljoprivrednog i šumskog u građevinsko zemljište dovodi do zaptivanja zemljišta, naročito u urbanim područjima, i do fragmentacije staništa i biocenoza, naročito u velikim infrastrukturnim koridorima. Time se intenzivira gubitak, umesto da se očuva biodiverzitet Evrope. U periodu od do godine došlo je do povećanja površina izgrađenog zemljišta, koje značajno varira između država EU - od 20% u Belgiji, Portugalu i dr, do 3% u Litvaniji, Švedskoj, Finskoj i na Kipru (EUROSTAT, 2007). Među podrškama ostvarivanju Strategije održivog razvoja Evropske unije poseban značaj ima koordinacija različtih politika EU. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 13

28 Prioritet ima: Edukacija i istraživanje za održivi razvoj, Informisanje i motivacija, Ekonomija koja donosi promene, Implementacija, monitoring i izveštavanje. Primeri podrške ostvarivanju održivog razvoja su inicjative lokalnih i regionalnih uprava: kampanja za evropske održive gradove, nagrada Regio Stars za najbolje projekte u modernizaciji ekonomije i dr. Među programima EU izdvaja se LIFE+ do godine za kofinansiranje envajeronmentalnih inicjativa. Primena principa zagađivač plaća daje dobre efekte i poprima različite modalitete. Jedan modalitet su takse za zagađenje, koje države različito primenjuju za gume (Finska i Danska), plastične kese (Danska, Grenland i Italija), papir (Francuska) i dr. Najefikasniji način za smanjenje GHG emisije su takse za potrošnju energije (za domaćinstva i ostale korisnike) i međudržavna trgovina kvotama emisija. Kako je tokom i godine postala aktuelna globalna ekonomska kriza u svetu, postavlja se pitanje da li je moguće ostvariti i neku dobit od te krize za našu planetu. Neuspeh koncepta neoliberalnog kapitalizma u Sjedinjenim američkim državama i u svetu, neminovno vodi jačanju regulativne i kontrolne uloge države u odnosu na slobodno i samoregulišuće tržište. Da li time rastu šanse za postizanje konsenzusa i primenu koncepta i principa održivog razvoja? Da li će Evropska unija nastaviti da bude lider u primeni tog koncepta i u borbi za očuvanje naše planete? I naposle, šta svako od nas može da promeni i treba da podrži za budućnost naše dece? 14 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

29 2. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 2.1. TENDENCIJE U UPRAVLJANJU I USMERAVANJU RAZVOJA TURIZMA Razvoj turizma ne može da se posmatra odvojeno od ukupnog razvoja i promena koncepcija i pristupa u upravljanju i usmeravanju razvoja. Periodu dominacije koncepta ekonomskog rasta i razvoja korespondira dominacija koncepta masovnog industrijskog turizma. U ovom koncpetu preovladavao je ekonomski pristup (i ekonomske metode) u planiranju razvoja turizma. Uspešnost razvoja turizma vrednovana je prevashodno ekonomskim pokazateljima (ostvarenim profitom, zaposlenošću, učešćem u bruto nacionalnom proizvodu i dr). Pored pozitivnih (ekonomskih) srednjoročnih efekata, taj pristup proizvodio je i dugoročne negativne prostorne, envajeronmentalne i socijalne efekte. Ti efekti imali su povratan uticaj na smanjenje kvaliteta turističke ponude i pad tražnje za turističkim destinacijama s degradiranim prostorom, resursima i životnom sredinom i narušenim sociokulturnim vrednostima i obeležjima lokalnih zajednica. S promenama u koncepciji i pristupu usmeravanju i upravljanju razvojem, menjala se i koncepcija razvoja turizma. Došlo je do preispitivanja koncepta konvencionalnog (starog) masovnog turizma i pojave koncepta alternativnog turizma. Promovisanje i primena koncepta održivog razvoja uslovilo je zalaganje za održivi razvoj svih vidova turizma i održivost turističkih proizvoda. U periodu od 60-tih godina 20. veka i u toku prve decenije 21. veka može se identifikovati nekoliko faza promena pristupa u razvoju turizma. Već 60- i 70-tih godina 20. veka počinje rasprava o posledicama neregulisanog razvoja turizma i visokim envajeronmentalnim, ekonomskim i sociokulturnim troškovima/ gubicima koji najviše pogađaju lokalno stanovništvo u turističkim destinacijama. Po prvi put, turistička industrija očekuje visok nivo regulacije i intervencije javnog sektora da bi se izbegla stagnacija i opadanje turističkih destinacija. Tokom 70-tih i početkom 80-tih godina 20. veka razmišljanja idu u pravcu izbegavanja ili ublažavanja negativnih efekata razvoja turizma. Naporedo s tim, Butler razvija model tzv. životnog ciklusa turističke destinacije za neplanski i neregulisan razvoj turizma u odnosu na okruženje u destinaciji. U tom periodu se javlja pojam alternativni turizam koji je sinonim za adaptacije u razvoju turizma. Pojam alternativni označava koncept koji je drugačiji, to jest suprotan konceptu masovnog turizma. Kasnih 80- i 90-tih godina 20. veka turizam postaje velika globalna industrija. Preovladava shvatanje da alternativni turizam ne može da bude praktično primenljiv i adekvatan koncept za sve destincije. Umesto toga, smatra se da izbor i adaptacije koncepta razvoja turizma treba da se zasnivaju na rezultatima analiza i procena uticaja na okruženje, strateškom planiranju i primeni odgovarajuće menadžment strategije (Weaver, 2006). ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 15

30 2.2. KONCEPT I DIMENZIJE ODRŽIVOG TURIZMA Koncept održivog turizma Pojam održivi turizam javlja se ranih 90-tih 20. veka. Označava turizam koji se zasniva na ciljevima i principima održivog razvoja. Suština je da turizam u celini mora da postane održiv, nezavisno od vida turizma. Smatra se da je održiv svaki vid turizma koji trajno doprinosi unapređenju životne sredine, socijalnoj dobrobiti, ekonomskom prosperitetu i očuvanju prirodnih i stvorenih resursa, kulturnih vrednosti i identiteta lokalne zajednice. Osnovni cilj održivog turizma jeste da se ljudima omogući uživanje i sticanje znanja o prirodnim, istorijskim i kulturnim odlikama okruženja, uz očuvanje integriteta područja i podsticanje ekonomskog razvoja i dobrobiti lokalnih zajednica. Koncept održivog turizma promoviše: razvoj turističkog proizvoda visokog kvaliteta koji zadovoljava sadašnje turističke potrebe, uz očuvanje turističkih resursa za buduće generacije; očuvanje i unapređenje kvaliteta životne sredine, optimalno korišćenje i zaštitu prirodnih i kulturnih resursa, dobara i vrednosti; ekonomski razvoj, očuvanje socijalnog integriteta i unapređenje kvaliteta života lokalnih zajednica na turističkom području; afirmaciju i očuvanje kulturnog identiteta turističkog područja i tradicionalnih vrednosti, uz doprinos međukulturnom razumevanju i toleranciji; ekonomski profit (direktan i indirektan) od turizma i u turizmu i doprinos smanjenju siromaštva lokalnog stanovništva; i strateško planiranje i upravljanje održivim razvojem turističkih područja. Već krajem osamdesetih godina 20. veka identifikovani su ključni elementi održivog razvoja turizma, među kojima sistem strateškog planiranja i upravljanja razvojem turističkih područja (primer 4; videti više: Hall, Page, 2002). Sektorski planovi, politike i programi razvoja turizma integrišu se u sistem strateškog planiranja, koji postaje sve značajniji za usmeravanje razvoja turizma. Koordinirajuću i integrišuću ulogu u strateškom planiranju i usmeravanju održivog razvoja turističkih područja i centara imaju prostorno i envajeronmentalno planiranje i upravljanje uređenjem prostora i kvalitetom životne sredine (videti više: Maksin-Mićić, 2007). Ostvarivanje održivog razvoja predstavlja kontinuelan proces planiranja, upravljanja i unapređenja turizma, koji podrazumeva: participaciju i konsenzus svih aktera; značajno angažovanje javnih vlasti na svim nivoima upravljanja; i monitoring uticaja turizma na okruženje i preduzimanje neophodnih preventivnih ili korektivnih mera (WTO, UNEP, 2005). 16 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

31 Primer 4. STRATEŠKO PLANIRANJE ODRŽIVOG RAZVOJA TURIZMA Nacionalnom politikom turističkog razvoja (1990. godine) turizam je tretiran kao integralni deo celokupnog razvoja Kipra. Naglašena je potreba za čvršćim povezivanjem razvoja turizma i komplementarnih delatnosti, uz veće uključivanje javnosti u donošenje važnijih razvojnih odluka. Utvrđena je opcija usporavanja stope rasta turizma, naročito u priobalnim urbanim centrima i promovisanja novih vidova turizma koji će voditi unapređenju prirode i afirmaciji kulturnog nasleđa (Appostolides, 1996). Strategija razvoja turizma u Singapuru zasniva se na pocesu prilagođavanja resursa i kreiranju atraktivnosti, kako bi se očuvala kompetitivnost na turističkom tržištu, zadržala pozicija ulazne kapije i ojačala uloga glavnog transportnog i turističkog centra jugoistočne Azije. To je uticalo na pomeranje od lokalnog (1986. godine) ka strateškom regionalnom planiranju (1996. godine), kojim su utvrđena osnovna opredeljenja: redefinisanje turizma, reformulacija i povezivanje turističkih proizvoda Singapura i regionalnog okruženja, poboljšanje (javno-privatnog) partnerstva na svim nivoima planiranja i upravljanja (Hall, Page, 2002). Primena integralnog pristupa u strateškom planiranju i usmeravanju razvoja turizma u svetu (primer 5) i kod nas razvijala se kroz proces prostornog planiranja turističkih područja i centara. Suština planiranja održivog razvoja, organizacije i uređenja turističkih područja i centara jeste uspostavljanje balansa na osnovnim relacijama: turistički smeštajni kapaciteti; sportsko-rekreativni, kulturni, zabavni i drugi sadržaji celogodišnje turističke ponude u prostoru; povećanje dostupnosti i infrastrukturno opremanje turističkog prostora (saobraćajnom i tehničkom infrastrukturom i komunalnim objektima); ekonomski i socijalni razvoj lokalnih zajednica i očuvanje njihovih kulturnih osobenosti i vrednosti; zaštita, održivo korišćenje i prezentacija prirodnog i kulturnog nasleđa; zaštita i unapređenje životne sredine i predela. U našem planiranju i usmeravanju razvoja turističkih područja i centara pravljene su, u većoj ili manjoj meri, greške na skoro svim relacijama, a naročito u odnosu na infrastrukturno opremanje, razvoj lokalnih zajednica i zaštitu životne sredine, nasleđa i predela (Maksin-Mićić, 2007). Koncept održivog razvoja turizma i njegova primena nisu jednoznačni. Ispoljavaju se fleksibilnije (slabe) i restriktivnije (jake) interpretacije koncepta u skladu sa specifičnim odlikama, značajem i osetljivošću raspoloživih resursa i dobara, atraktivnošću prostora za turizam i sociokulturnim odlikama lokalnih zajednica. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 17

32 Primer 5. PROSTORNO PLANIRANJE TURISTIČKIH REGIJA U ZEMLJAMA EVROPSKE UNIJE U sklopu projekta RECITE II (Regions and Cities for Europe) za interregionalnu kooperaciju EU razvijen je potprojekt pod nazivom Evropska kooperacija za održivi regionalni razvoj kroz programe turizma (European Cooperation for Sustainable Environmental Regional Development through Tourism project - ECOSERT). Planiranje održivog razvoja turizma zasniva se na prostornim planovima za turističke regije ili subregije, s horizontom planiranja od 20 godina. U okviru ECOSERT projekta pripremljeni su godine prostorni planovi za turističke regije: Magnezija u Grčkoj, Dee Estury u V. Britaniji i Avelino u Italiji. Osnovna pažnja posvećena je razvoju održivog turizma, u prvom redu eko i ruralnog turizma, smanjenju regionalnih razvojnih dispariteta i poboljšanju kvaliteta životne sredine u delovima područja koji su degradirani nekontrolisanim širenjem urbanih centara, razvojem nekompatibilnih namena i prekomernom koncentracijom turističkih kapaciteta. Razvoj turizma u provinciji Avelino, među najnerazvijenijim u Italiji, planiran je kao deo kompleksne turističke ponude regije Kampanja, sa već razvijenim i afirmisanim turističkim centrima u napuljskom zalivu (Napulj) i priobalju Cilento (i istoimenim nacionalnim parkom), kao i drugim značajnim turističkim centrima u okruženju (Pompei, Gargano nacionalni park, obala Amlfi i dr.). Polazeći od razvijenih vidova turizma u regiji Kampanje i regionalnom okruženju i potencijala atraktivnog prirodnog i kulturnog nasleđa Avelino provincije, utvrđeni su prioriteti u razvoju eko i ruralnog turizma, kulturološkog, gastronomskog, religijskog i drugih vidova turizma u sklopu tri osnovne i više sekundarnih turističkih zona ove provincije (Trifiletti, 2002). Restriktivnija strategija održivog turizma primenjuje se u planiranju i upravljanju razvojem područja sa relativno očuvanim i osetljivim prirodnim i antropogenim turističkim i značajnim ili ograničenim prirodnim resursima, radi prevencije njihove destrukcije negativnim uticajima intenzivnijeg razvoja turizma. Fleksibilnija strategija održivog turizma primenjuje se u planiranju i upravljanju razvojem područja izrazito modifikovanih antropogenim uticajima centralne gradske zone, urbani i industrijski centri, izgrađene turističke atraktivnosti (tematski parkovi, golf tereni i dr), ruralna područja i naselja u zoni uticaja infrastrukturnih koridora i eksploatacije mineralnih sirovina i sl. Može se govoriti i o problemu koliko je i do kog nivoa fleksibilnost prihvatljiva za održivi turizam. Pojedini autori skreću pažnju na loše primere iz prakse (tzv. zeleno pranje, ili greenwashing ), kada javne vlasti i turistička privreda koriste održivost za lažno predstavljanje svoje envajeronmentalne i sociokulturne odgovornosti pred javnošću i turistima (Weaver, 2006). 18 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

33 Uticaji turizma na okruženje i dimenzije održivog turizma U planiranju i ostvarivanju održivog turizma teži se podržavanju pozitivnih i menjaju negativnih tendencija u razvoju područja. Primena koncepta održivog turizma podrazumeva minimiziranje negativnih i maksimiziranje pozitivnih uticaja turizma na okruženje i raspoložive resurse. Ključno pitanje je identifikacija, monitoring, procena i upravljanje efektima uticaja turizma na okruženje i resurse. Uticaji turizma mogu se, radi lakšeg monitoringa i upravljanja efektima na okruženje, klasifikovati na: ekonomske, sociokulturne i prostorno-envajeronmentalne. Negativni uticaji turizma na okruženje mogu se ispoljiti na sledeće načine: ekonomski uticaji sezonalnost poslova, konkurencija drugim sektorima i lokalnim malim i srednjim preduzećima, uvozna zavisnost, globalizacija, znatan udeo nekvalifikovanih i slabo plaćenih poslova (pretežno za lokalnu radnu snagu), uništavanje tradicionalnih oblika privređivanja (naročito poljoprivrede i ribarstva); sociokulturni uticaji gubitak kulturnog identiteta, nestanak tradicionalnog sistema vrednosti, marginalizacija i raslojavanje stanovništva, kriminal, prostitucija i dr; prostorno-envajeronmentalni uticaji emisija štetnih gasova u saobraćaju, buka, povećan obim i intenzitet korišćenja resursa i produkcije otpada, zauzimanje poljoprivrednog i šumskog zemljišta za turističke namene i sadržaje, povećanje intenziteta korišćenja, konflikti sa ostalim korisnicima i namenama prostora i dr. Značajno je i sagledavanje prostorne dimenzije različitih uticaja turizma, koji mogu da se kreću od mikrolokacijskih, preko lokalnih, regionalnih i nacionalnih, dok pojedini imaju i globalnu dimenziju (npr. aviosaobraćaj u turizmu). Iz aspekta održivog razvoja turističkih područja/destinacija posebna pažnja se posvećuje uticajima turizma na obuhvaćene lokalne zajednice (tabela 1). Primena holističkog pristupa u usmeravanju razvoja podrazumeva i sagledavanje različitih oblika ispoljavanja uticaja turizma na okruženje, te se može govoriti o direktnim, indirektnim i indukovanim uticajima. Indirektan uticaj mogu da imaju novi smeštajni kapaciteti na turističkom području koji obezbeđuju nove poslove kako za lokalnu radnu snagu, tako i za radnu snagu iz regionalnog okruženja. Povećan broj turista i imigranata dodatno opterećuje raspoloživu infrastrukturu, povećava pritisak na životnu sredinu i korišćenje resursa. Indukovani uticaj se može javiti od strane poljoprivrednih proizvođača koji su uključeni u lanac dobavljača u turizmu. Da bi zadovoljili povećanu tražnju turističkog tržišta i nove radne snage za poljoprivrednim proizvodima, povećavaju površine pod intenzivnim kulturama, potrošnju mineralnih đubriva i resursa vode i energije (videti: Weaver, 2006). ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 19

34 Tabela 1. Uticaji turizma na lokalne zajednice u turističkim destinacijama Vrsta uticaja Pozitivni uticaji Negativni uticaji Ekonomski povećana potrošnja lokalizovana inflacija novi poslovi i zaposlenost špekulacije nepokretnostima nova radna snaga neuspeh u privlačenju turista povećanje standarda života odliv kapitala nove investicije neadekvatne procene troškova nova znanja i veštine razvoja turizma povećani troškovi za zdravstvo i obrazovanje sticanje loše reputacije usled neadekvatnih kapaciteta, usluga ili cena negativne reakcije postojećih preduzeća zbog konkurencije u obezbeđenju lokalne radne snage i državnih fondova ekonomska eksploatacija lokalnog stanovništva zarad političkih ambicija Sociokulturni Prostornoenvajeronmentalni povećanje kvaliteta življenja lokalnih zajednica povećanje interesa i angažovanja lokalnog stanovništva u turističkim aktivnostima jačanje regionalnih vrednosti i tradicija jačanje ponosa i integriteta lokalne zajednice nove percepcije stanovništva priznanje vrednosti lokalnih zajednica u regionalnom okruženju razvoj novih atrakcija, receptivnih kapaciteta i lokalne infrastrukture povećana dostupnost prostora ulaganja u zaštitu i prezentaciju prirodnog i kulturnog nasleđa strategije upravljanja posetiocima komercijalizacija skoro svih aktivnosti u funkciji turizma modifikacija aktivnosti i događaja za turističke potrebe potencijalno povećanje kriminala promene u društvenoj strukturi i raslojavanje društvenih grupa kulturne razlike između turista i lokalnog stanovništva uznemiravanje, nerazumevanje i dr korišćenje turizma za uvođenje nepopularnih mera zagađenje životne sredine promene u ekološkim procesima ugrožavanje biodiverziteta promene staništa, uslova razmnožavanja i ishrane vrsta ugrožavanje kulturnog nasleđa arhitektonsko zagađenje prostora neprimerenom arhitekturom nekontrolisano širenje izgradnje i povećanje intenziteta korišćenja prostora Izvor: Hall M., Page S., The Geography of Tourism and Recreation, Rotledge, MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

35 Polazeći od uticaja turizma na okruženje, u usmeravanju i upravljanju razvojem turizma razmatraju se tri osnovne dimenzije održivog turizma, i to: envajeronmentalna održivost podrazumeva razvoj kompatibilan sa održavanjem osnovnih ekoloških procesa i biološke raznovrsnosti, očuvanjem prirodnog nasleđa i prirodnih turističkih resursa, zaštitom i racionalnim korišćenjem prirodnih resursa (naročito neobnovljivih i strateški značajnih za razvoj područja) i zaštitom životne sredine; sociokulturna održivost podrazumeva razvoj koji uvažava socijalnu jednakost i pruža jednake mogućnosti svima (turistima, zaposlenima i lokalnom stanovništvu), podržava očuvanje i jačanje socijalnog integriteta, kulturnog identiteta i tradicionalnih vrednosti lokalne zajednice; i ekonomska održivost podrazumeva ekonomski efikasan razvoj turizma i turističkog područja i finansijsku podršku implementaciji izabrane strategije održivog razvoja turizma. Posebnu dimenziju predstavlja politička održivost, koja podrazumeva konsenzus nivoa upravljanja, ključnih aktera u javnom i privatnom sektoru i stanovništva, uz odgovarajuću institucionalno-organizacionu podršku u implementaciji izabrane strategije održivog razvoja turizma. Suština održivosti jeste pronalaženju prave mere, to jest balansa između razvoja turizma i turističkih područja, s jedne strane, i zaštite i očuvanja životne sredine, resursa i vrednosti područja i lokalnih zajednica, s druge (videti više: Swarbrooke, 2005). To je i zalaganje za pristup da se održivost turizma može ostvariti samo kao integralan deo održivog razvoja područja (slika 3). Slika 3. Dimenzije održivog turizma Prilagođeno prema: Swarbrooke J., Sustainable Tourism Management, CABI Publishing, 2005: 83. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 21

36 2.3. KONCEPT MASOVNOG, ALTERNATIVNOG I EKOTURIZMA Koncept masovnog i alternativnog turizma Konvencionalni masovni (stari) turizam zasnovan je na standardizovanim i čvrsto upakovanim putovanjima, po principu proizvodne linije, s neograničenim rastom koji nije uvažavao vrednosti resursa i okruženja. Alternativni (novi) turizam predstavlja odgovor na rezultate masovnog turizma i kvalitativne promene u turističkoj tražnji. Fleksibilan je, zasnovan na konceptu održivosti i odgovorne razmene za sve učesnike (obostrano koristan za turiste i lokalne zajednice) i individualno orijentisan. Može da se shvati i kao koncept koji je prethodio ideji održivosti i koji podržava održivi razvoj turizma. Široka je i otvorena lepeza turističkih proizvoda koji odgovaraju konceptu konvencionalnog masovnog, ili alternativnog turizma. Pojedini turistički proizvodi mogu da budu kreirani u okviru oba koncepta npr. religijski, urbani, kulturološki i turizam edukacije. Turistički proizvodi se kreiraju s odlikama jednog, ali mogu da poprime i pojedine odlike drugog koncepta. Konceptu alternativnog turizma odgovaraju turistički proizvodi kao što su: ekoturizam; farmerski ili agroturizam; domaćinski turizam smeštaj u domaćinstvima; turizam volonterskih aktivnosti turisti se na volonterskoj osnovi uključuju u organizovane akcije na unapređenju kvaliteta življenja, zaštiti turističkih resursa ili životne sredine destinacije; backpacking turizam duža individualna putovanja s malo prtljaga, u rancu ili vreći; i dr Međutim, i ekoturizam i farmerski turizam mogu da poprime pojedine odlike masovnog turizma. Viver izdvaja pet grupa ključnih karakteristika turističkih proizvoda, na osnovu kojih mogu da se klasifikuju na konvencionalan ili alternativni tip (tabela 2). Masovni turizam je zasnovan na brzom, nekontrolisanom, kratkoročnom i sektorskom pristupu razvoju, dok se alternativni turizam zasniva na sporom, kontrolisanom, dugoročnom i integralnom pristupu razvoju. Za masovni turizam karakteristično je organizovanje velikih grupa turista, sa fiksnim programom i usmerenim aktivnostima koje, uglavnom, zadovoljavaju njihove turističke potrebe, te turisti imaju pasivnu ulogu u kreiranju turističkog proizvoda. U alternativnom turizmu učestvuju pojedinci ili porodice, koji samostalno, često i spontano, odlučuju o izboru kretanja i turističkim aktivnostima. Usled toga su zahtevni i imaju aktivnu ulogu u kreiranju turističkog proizvoda. 22 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

37 U masovnom turizmu se očekuje uobičajena atraktivnost prostora, ali može da bude opredeljujuća namenski izgrađena atraktivnost ili kreirani doživljaj. Za alternativni turi-zam opredeljujuća je autentičnost turističkog područja u pogledu očuvanih vrednosti prirodnih i kulturnih dobara i resursa, socijalnog integriteta i kulturnog identiteta lokalne zajednice. Zbog toga alternativni turizam podrazumeva aktivno uključivanje lokalne zajednice u turizam, ne kao dominantnu, već komplementarnu ekonomsku aktivnost čiji su nosioci lokalni investitori i preduzeća. Za lokalnu zajednicu to znači i mogućnost obezbeđenja dodatnog izvora prihoda za domaćinstva, kontrolisan razvoj turizma, uređenje i izgradnju prostora i poboljšanje kvaliteta života lokalne zajednice (Weaver, 2006). Tabela 2. Osnovne razlike između masovnog i alternativnog turizma Ključne karakteristike Opšte karakteristike Ponašanje turista Osnovni uslovi Razvojne strategije i regulacije Izgradnja Masovni (stari) turizam brz razvoj maksimizovati nekontrolisan kratkoročan sektorski pristup velike grupe fiksni program usmereni turista dovoljan i pasivan bez znanja stranih jezika znatiželjno bučno usredsređeni odmori neobučena radna snaga propagandni klišei prodaja snagom neplaniran razvoj vođene projektima ekonomski rast i profit spoljni investitori korporacijska kontrola slobodno tržište veliki kapaciteti novi objekti koncentracija sadržaja visoke gustine korisnika internacionalni stil u arhitekturi Alternativni (novi) turizam spor razvoj optimizovati kontrolisan dugoročan holistički pristup pojedinci, porodice spontane odluke turista odlučuje zahtevan i aktivan učenje stranih jezika taktično tiho raspoređeni odmori obučena radna snaga obrazovanje turista prodaja srcem planski razvoj vođene konceptom dobrobit lokalne zajednice lokalni investitori kontrola lokalne zajednice intervencije javnih vlasti mali kapaciteti ponovna upotreba reciklaža postojećih objekata disperzija sadržaja niske gustine korisnika lokalni arhitektonski stil i lokalni materijali Izvori: Weaver D., Sustainable Tourism: Theory and Practice, Elsevier, 2006: 41. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 23

38 Približavanje koncepcija masovnog i alternativnog turizma odvijaće se sa stanovišta primene pristupa, principa i kriterijuma održivog razvoja, pre svega u pogledu zaštite i održivog korišćenja turističkih resursa i uređenja prostora. Polazeći od atraktivnosti prostora, mudrog korišćenja turističkih i drugih, prirodnih i stvorenih/antropogenih resursa, može da se očekuje formiranje različitih kombinacija međusobno kompatibilnih turističkih proizvoda, konvencionalnog i alternativnog tipa, na određenom turističkom području/centru. Da to neće biti lak i brz proces ukazuju kampanje nevladinih organizacija protiv pojedinih modaliteta razvoja masovnog turizma i njihovog izazova za održivi turizam (primer 6). Primer 6. KAMPANJA NVO ZA GLOBALNI PROGRAM PROTIV MEGA RIZORTA I TRGOVINE NEPOKRETNOSTIMA Krajem godine nevladine organizacije iz Azije (Indija, Tajland i dr.) pokrenule su globalnu kampanju protiv envajeronmentalno neodgovorne izgradnje mega rizorta, tj. velikih turističkih kompleksa, prevashodno zbog pranja nelegalno stečenog novca ulaganjem u nepokretnosti. Glavni pritisak mega investicija usmeren je na konverziju velikih površina poljoprivrednog zemljišta za mega turističke komplekse i golf terene. Motivacija privatnog sektora je maksimizacija profita uz minimum troškova, što je suprotno konceptu održivog razvoja turizma i dobrobiti lokalnih zajednica. Organizatori kampanje postavljaju pitanje da li su inicijative i politike međunarodnih tela i vlada za održivi turizam samo deklarativne, ili će adekvatno reagovati na problem ( 2009) Koncept ekoturizma Ekoturizam je zasnovan na koncepciji održivog razvoja turizma. Uključuje i elemente ruralnog i kulturološkog turizma, kao i pojedine elemente urbanog turizma tzv. urbani ekoturizam (videti: Weaver, 2006). Može da se definiše kao ekološki odgovorno putovanje i poseta područjima s relativno očuvanom prirodom, radi uživanja, proučavanja i uvažavanja vrednosti prirode, predela i kulturnog nasleđa, promovisanja i uključivanja u zaštitu i unapređenje tih vrednosti, životne sredine i lokalnih zajednica. 24 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

39 Prema Viveru (ibid.) tri su ključna kriterijuma za definisanje ekoturističkog proizvoda: atraktivnost prostora, obrazovna interakcija, i očuvanje kvaliteta životne sredine i sociokulturna održivost. Atraktivnost prostora obuhvata primarnu i sekundarnu atraktivnost. Primarna aktraktivnost je zasnovana na relativno očuvanoj prirodi i prirodnim vrednostima i retkostima, koje pobuđuju interesovanje na nivou celog ekosistema kišne šume, koralni grebeni i dr, ili odabranih komponenti ekosistema, to jest izuzetnih, retkih ili atraktivnih biljnih i životinjskih vrsta mega faune (gigantske pande, planinske gorile i sl) ili mega flore (šume sekvoje i sl). Na slikama su: Yosemite National Park (poznat po džinovskim sekvojama) i zaštićene pande. Sekundarna atraktivnost zasnovana je na kulturnim uticajima, nasleđu i odlikama predela, gde je osnovno prisustvo direktnog ili indirektnog antropogenog uticaja na ekosisteme, kao polazište za interpretaciju i razumevanje ekosistema i predela (prirodnog i kulturnog). Obrazovna interakcija obuhvata primarnu i sekundarnu motivaciju. Primarna je motivacija turista za učenjem, radi upoznavanja i boljeg razumevanja prirode, preduzimanja aktivnosti na očuvanju i unapređenju prirodnih i kulturnih dobara i resursa ekodestinacije. Sekundarna je motivacija turista da prihvate odgovorno delovanje i upražnjavanje ekološke orijentacije, kako u toku boravka u ekodestinaciji, tako i u svakodnevnom životu. Za očuvanje kvaliteta životne sredine i sociokulturnu održivost primarna je primena najbolje strategije održivog razvoja turizma, posebno na minimiziranju potrošnje neobnovljivih i ograničenih resursa (prioritetno vode za piće i energije primer izgradnje objekata po principima bioklimatske i solarne arhitekture i dr) i brzo otklanjanje, eventualnih, negativnih efekata razvoja ekoturizma na prirodne vrednosti i životnu sredinu. Sociokulturna održivost podrazumeva aktivno učešće lokalne zajednice, privatnog sektora (mala i srednja preduzeća), korišćenje ili remodelovanje postojećih izgrađenih fondova i obezbeđenje dodatnih ili alternativnih izvora prihoda za lokalno, pretežno ruralno stanovništvo (usluge vodičke službe, ekokonačište, rekreativne aktivnosti i dr). Podrazumeva i povećanje kvaliteta življenja lokalnog stanovništva i očuvanje kulturnog identiteta lokalne zajednice očuvanjem lokalne kulture, tradicije i veština, tradicionalne arhitekture, povećanjem samosvesti i samopoštovanja lokalnog stanovništva, edukacijom i uključivanjem žena i mladih u pružanje usluga i lokalnih proizvoda ekoturistima i dr. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 25

40 Osnovna razlika ekoturizma u odnosu na druge turističke proizvode, zasnovane na prirodnim turističkim resursima, leži u motivaciji za obrazovanjem i učenjem o prirodi i ekosistemima. Dok ekoturizam ostvaruje korist za zaštitu područja i lokalne zajednice u ekološkoj, ekonomskoj i sociokulturnoj sferi, dotle putovanje u prirodu predstavljaju pasivno upoznavanje i uživanje u očuvanoj prirodi i njenim estetskim svojstvima, to jest namenjeno je samo zadovoljavanju pojedinih turističkih potreba. Na primer, turista koji putuje u prirodu posmatra ptice. Ekoturista ide da posmatra ptice sa lokalnim vodičem, uključuje se finansijski (takse i ulaznice, obezbeđivanje donacija i dr), promotivno (u mestu svog stalnog boravka) i fizički u aktivnosti oko čuvanja njihovog i staništa drugih ugroženih vrsta, daje doprinos lokalnoj privredi (odseda u lokalnom ekokonačištu, koristi lokalne ekoproizvode i usluge lokalnog stanovništva i dr). Varijacije ova tri kriterijuma opredeljuju dva tipa ekoturističkog proizvoda sveobuhvatan (čvrst) i minimalistički (meki) tip (tabela 3). Sveobuhvatan ekoturistički proizvod podrazumeva primenu integralnog pristupa u kreiranju proizvoda upoznavanje i podsticanje dubljeg razumevanja prirode i boravak u funkciji očuvanja vrednosti i resursa, uz minimalističke zahteve u pogledu smeštaja i usluga. Ovaj tip odgovara konceptu alternativnog turizma, s malim grupama koje su orijentisane na duža specijalizovana putovanja sa intenzivnijim (mentalnim i fizičkim) iskustvima i dubljim doživljajem prirode. Minimalistički ekoturistički proizvod pruža osnovno upoznavanje i relativno površno razumevanje prirode. Može da bude na granici održivosti, to jest da ima negativne uticaje na održivi razvoj ekodestinacije. Upravo je ovaj tip pogodan za poprimanje pojedinih odlika koncepta masovnog turizma, to jest masovnog ekoturizma, čija održivost ne mora (primer Nacionalnog parka Veliki kanjon Kolorada), ali može da bude dovedena u pitanje (Weaver, 2006). Ekoturizam ima dominantno pozitivne, ali i pojedine negativne envajeronmentalne, sociokulturne i ekonomske efekte (tabela 3, primer 7). Pojedini negativni envajeronmentalni uticaji koji se pripisuju ekoturistima, na primer širenje ljudskih bolesti među planinskim gorilama u istočnoj Africi, mogu se kontrolisati i minimizirati. U ekoturizmu se, na osnovu monitoringa njegovog uticaja na okruženje, preduzimaju potrebne preventivne ili korektivne mere i kontroliše da, eventualni, negativni efekti ostanu u granicama prihvatljivih promena. Za ostvarivanje koncepta ekoturizma neophodna je kooperacija i koordinacija ključnih aktera: nacionalnog i regionalnog nivoa upravljanja, ekoturističke industrije (agencije, turoperatori, ekokonačišta i dr), lokalnih zajednica (lokalnog nivoa upravljanja i stanovništva), nevladinih organizacija i razvojnih agencija. Pojedini negativni envajeronmentalni uticaji koji se pripisuju ekoturistima, na primer širenje ljudskih bolesti među planinskim gorilama u istočnoj Africi, mogu se kontrolisati i minimizirati. U ekoturizmu se, na osnovu monitoringa njegovog uticaja na okruženje, preduzimaju potrebne preventivne ili korektivne mere i kontroliše da, eventualni, negativni efekti ostanu u granicama prihvatljivih promena. 26 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

41 Tabela 3. Pozitivni efekti ekoturizma na okruženje Envajeronmentalni efekti Sociokulturni efekti Ekonomski efekti povećanje svesti o značaju održivog razvoja područja sa prirodnim vrednostima obezbeđenje direktnih finansijskih dotacija države za ulaganja u zaštitu prirodnih vrednosti i resursa ograničavanje razvoja pojedinih profitabilnih aktivnosti i vidova turizma koji mogu da imaju negativan uticaj na prirodne vrednosti i životnu sredinu doprinos ekoturista i lokalnog stanovništva zaštiti područja učešćem u volonterskim aktivnostima (pošumljavanje, održavanje i uređenje staza i sl) i pokretanjem donacija očuvanje lokalne kulture, tradicije i veština povećanje samosvesti i samopoštovanja lokalnog stanovništva uključivanje žena i mladih u pružanje usluga i lokalnih proizvoda ekoturistima smanjenje emigracije stanovništva povećanje standarda života nove investicije nova znanja i veštine direktno i indirektno povećanje bruto nacionalnog dohotka od ekoturizma otvaranje novih poslova za lokalna mala i srednja preduzeća obezbeđenje dodatnih ili alternativnih izvora prihoda lokalnom stanovništvu (posebno poljoprivrednim domaćinstvima) uključivanje lokalnih proizvoda u ekoturistički proizvod prihod lokalnog stanovništva od zakupa zemljišta i objekata ulaganje prihoda od ulaznica u zaštićena prirodna dobra u njihovu zaštitu i uređenje Izvor: Weaver (2006), Swarbrooke (2005), CenOrt (2001) Za ostvarivanje koncepta ekoturizma neophodna je kooperacija i koordinacija ključnih aktera: nacionalnog i regionalnog nivoa upravljanja, ekoturističke industrije (agencije, turoperatori, ekokonačišta i dr), lokalnih zajednica (lokalnog nivoa upravljanja i stanovništva), nevladinih organizacija i razvojnih agencija. Prvi svetski samit o ekoturizmu održan je godine povodom Međunarodne godine ekoturizma u organizaciji Svetske turističke organizacije (UN WTO) i Programa Ujedinjenih nacija za životnu sredinu (UNEP). Međunarodno udruženje za ekoturizam (TIES) od tada svake godine organizuje međunarodne konferencije o ekoturizmu (posetiti: i dr). Sve je više dobrih primera ekodestinacija i ekokonačišta (videti publikacije Svetske turističke organizacije: Sustainable development of Ecotourism A Compilation of Good Practices in SMEs, 2002, 2003), kao i programa podrške razvoju ekoturizma od strane različitih međunarodnih, regionalnih i nacionalnih turističkih asocijacija i organizacija. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 27

42 Primer 7. Dobitnici nagrade Međunarodnog ekoturističkog kluba do godine su: Ekoturistička agencija Ruande za program očuvanja gorila i obuku lokalnog stanovništva za farmere. Ekokonačište La Selva u džungli Ekvadora za razvoj održive farme svinja i doprinos smanjenju lova na ugrožene vrste divljači. Lokalna asocijacija u ekoturističkom naselju Galibeeda (Indija) za organsku proizvodnju pirinča i čaja i zaštitu kišnih šuma. Sve to ukazuje da na početku 21. veka raste značaj ekoturizma kao instrumenta za implementaciju Agende 21 za turističku privredu i za kooperaciju vlada, nevladinih organizacija i turističke privrede u promociji održivog turizma. 3. KLJUČNI DOKUMENTI O ODRŽIVOM RAZVOJU TURIZMA Po donošenju Agende 21 na Svetskom samitu o životnoj sredini i razvoju UN iz godine, doneti su brojni dokumenti koji su od direktnog ili indirektnog značaja za održivi razvoj turizma. Kako turizam nije bio posebna tema Agende 21 iz godine, to su Planom za implementaciju Agende 21 iz godine razrađeni zadaci turizma u implementaciji održivog razvoja. Među međunarodnim dokumentima koji su od direktnog značaja za održivi turizam izdvajaju se: Povelja o održivom turizmu (1995), Berlinska deklaracija o održivom turizmu (1997), Opšti etički kodeks u turizmu (1999), Deklaracija o održivom turizmu na ostrvima azijsko-pacifičkog regiona (2002), Deklaracija o ekoturizmu (2002), Deklaracije o turizmu i klimatskim promenama (Đerba 2003, Davos 2007) i dr Svetska turistička organizacija (UN WTO), Svetski savet za turizam i trgovinu (WTTC) i Zemaljski savet (EC) usvojili su godine Agendu 21 za turističku privredu (Agenda 28 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

43 21 for the Travel&Tourism Industry Towards Environmentally Sustainable Development), kao dokument za implementaciju ciljeva Agende 21 iz godine u sektoru turizma. Tek posle deset godina, na inicijativu koalicije evropskih nevladinih organizacija za održivi turizam, doneta je Agenda za održivi i kompetitivni evropski turizam godine AGENDA 21 ZA TURISTIČKU PRIVREDU Agenda 21 za turističku privredu razrađuje za sektor turizma ciljeve i principe održivog razvoja utvrđene Agendom 21 iz godine. Opšti cilj Agende 21 za turističku privredu (dalje: Agenda) jeste ustanovljavanje programa održivog razvoja turizma, kojim će se uspostaviti sistem i procedure za inkorporiranje koncepta i principa održivog razvoja u proces donošenja odluka i preduzimanja akcija koje su neophodne za ostvarivanje održivog turizma. Ovaj dokument predstavlja akcioni program zasnovan na dvanaest ciljeva održivog turizma: Ekonomska održivost i kompetitivnost destinacija i preduzeća, Ekonomski prosperitet lokalnih zajednica, Kvalitetno zaposlenje u turizmu i podržano turizmom, Socijalna jednakost, Zadovoljstvo turista, Lokalna kontrola, Dobrobit lokalne zajednice, Kulturna raznolikost, Prostorni integritet, Biološki diverzitet, Resursna efikasnost, Očuvanje životne sredine. Prvi cilj Agende jeste da se obezbedi dugoročna ekonomska održivost i kompetitivnost turističke destinacije i lokalnih malih i srednjih preduzeća turističke privrede. U ostvarenju ovog cilja važnu ulogu ima: upoznavanje turističkog tržišta, zadovoljstvo turista destinacijom, dobri i stabilni uslovi poslovanja, očuvanje i povećanje atraktivnosti destinacije i dr Turizam bi trebalo da maksimalno doprinese ekonomskom prosperitetu lokalnih zajednica. Kako lokalne zajednice podnose znatan deo tereta negativnih eksternih troškova indukovanih turizmom, mora se maksimizirati povratno ulaganje turizma u razvoj lokalnih zajednica, uključujući i povećanje udela prihoda lokalnih zajednica od turističke potrošnje. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 29

44 Obezbeđenje kvalitetnog zaposlenja može da se ostvari povećanjem broja i kvaliteta lokalnih poslova u turizmu i poslova podržanih turizmom. Bolji uslovi rada doprinose kvalitetnijem obavljanju poslova, većoj efikasnosti i produktivnosti, poboljšanju odnosa zaposlenih prema turistima i većem zadovoljstvu turista. To se može ostvariti kreiranjem stabilnih i stalnih poslova sa punim radnim vremenom, korektnim platama i pogodnostima za zaposlene. Preduslov je smanjenje sezonalnosti turističke tražnje razvojem celogodišnje turističke ponude destinacije. Pored primene međunarodnih standarda koji garantuju osnovna prava radnika, kvalitetni poslovi podrazumevaju i socioekonomsko blagostanje i povećanje životnog standarda zaposlenih. Ostvarivanje socijalne jednakosti podrazumeva široko rasprostranjenu i fer distribuciju ekonomskih i socijalnih dobiti od turizma u lokalnoj zajednici. To se u prvom redu odnosi na direktan doprinos turizma smanjenju siromaštva, to jest na poboljšanje mogućnosti za zaposlenje i pružanje usluga u turizmu za siromašne članove lokalne zajednice. Indirektan doprinos može da se ostvari usmeravanjem dela prihoda turizma za socijalne programe lokalne zajednice. Zadovoljstvo turista podrazumeva osećaj bezbednosti, zadovoljstva i ispunjenosti kod posetilaca. Održivi turizam ima socijalnu dimenziju, koja se ne odnosi samo na lokalno stanovništvo, već i na turiste. To znači da je održivi turizam dostupan svima bez ikakve diskriminacije. Ostvarenje ovog cilja podrazumeva obezbeđenje pristupa i korišćenja turističkih sadržaja za hendikepirane osobe, zatim uslova za odmor socijalno i ekonomski ugroženog stanovništva, obezbeđenje sigurnosti turista (zdravstvene, protivpožarne i zaštite od elementarnih nepogoda i dr), monitoring zadovoljstva turista i kvaliteta njihovog iskustva. Obezbeđenje lokalne kontrole podrazumeva uključivanje, osposobljavanje i davanje nadležnosti lokalnim zajednicama u planiranju, odlučivanju i upravljanju razvojem turizma, u konsultaciji sa ključnim sektorskim akterima. Polazi se od fundamentalnog principa održivog razvoja da ljudima treba dati odgovornost i kontrolu nad sopstvenim životima. Turističke destinacije koje uključuju lokalne zajednice u planiranje i implementaciju turističkih projekata imaju daleko više uspeha u ostvarivanju održivog razvoja i dobiti za lokalno stanovništvo. Da bi se lokalni akteri (nivo upravljanja, privredni subjekti i stanovništvo) aktivno uključili u donošenje odluka o razvoju turizma neophodna je njihova obuka, podizanje svesti o efektima turizma na lokalnu zajednicu i blagovremeno informisanje javnosti. Dobrobit lokalne zajednice podrazumeva podržavanje i viši kvalitet življenja lokalnog stanovništva, uz izbegavanje svake forme socijalne i envajeronmentalne degradacije ili eksploatacije. Za ostvarenje ovog cilja potrebno je pažljivo upravljanje brojem, kretanjem i koncentracijom turista u odnosu na domicilno stanovništvo, radi uvažavanja lokalnog načina života, sociokulturnih odlika i potreba. Poseban značaj ima planiranje korišćenja i uređenja prostora turističke destinacije, u prvom redu razmeštaj i organizacija turističkih sadržaja i aktivnosti i obezbeđenje njihove dostupnosti korisnicima, razvoj infrastrukturnih sistema za potrebe turista i lokalnog stanovništva i očuvanje raspoloživih lokalnih resursa destinacije. 30 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

45 Očuvanje i uvažavanje kulturne raznolikosti jeste jedan od ključnih principa održivog razvoja. Turizam treba da doprinese zaštiti, upoznavanju i poštovanju kulturnog nasleđa, autentične lokalne kulture, tradicija i specifičnosti lokalne zajednice. Neophodna je podrška turizma efikasnom upravljanju i zaštiti kulturnog nasleđa, pre svega obazrivim upravljanjem kretanjem i aktivnostima turista i obezbeđenjem finansijske podrške zaštiti nasleđa iz ostvarenog prihoda. Potrebna je saradnja sa lokalnim zajednicama radi adekvatne prezentacije autentične lokalne kulture, pažljivo osmišljene interakcije stanovništva i turista, formiranja turističkog iskustva i prevazilaženja kulturoloških razlika. Prostorni integritet, značajan za atraktivnost destinacije, ostvaruje se planskim uređenjem prostora, očuvanjem i unapređenjem estetike predela i izgrađenih prostora i sprečavanjem degradacije prostora. Planskim korišćenjem i uređenjem prostora obezbeđuje se usklađivanje razvoja turizma sa potencijalima i ograničenjima prostora, lokalnih resursa, nasleđa i lokalnih zajednica. Neophodne podrške obezbeđuju se različitim kodovima (za korišćenje osetljivih i turistički atraktivnih prostora, izgradnju prostora i sl), monitoring i kontrolnim sistemom, kao i aktivnostima na uređenju i održavanju otvorenih prostora, predela i objekata. Jedan od ciljeva Agende jeste očuvanje biloškog diverziteta, zaštita očuvane prirode, staništa i vrsta, uz minimiziranje šteta prouzrokovanih turizmom. Ostvaruje se saradnjom između javnog i privatnog sektora u turizmu i područjima očuvane prirode i koordinacijom upravljanja razvojem turizma i zaštitom prirodnog nasleđa. Sprečavanje i minimiziranje šteta od turizma najefikasnije se postiže edukacijom turista i lokalnog stanovništva o vrednostima koje se štite i merama za njihovu zaštitu. Neophodno je i podsticanje turističke privrede na ulaganje dela prihoda od turizma u zaštitu biodiverziteta i prirodnog nasleđa. Postizanje resursne efikasnosti podrazumeva minimiziranje korišćenja ograničenih i neobnovljivih resursa za razvoj i funkcionisanje turističkih kapaciteta i usluga. Primenom holističkog, tj. integralnog pristupa u planiranju razvoja destinacije može da se uspostavi balans između raspoloživih resursa i njihovog korišćenja za zadovoljavanje turističkih i potreba lokalne zajednice. U planiranju korišćenja i uređenja prostora posebna pažnja se mora posvetiti izboru lokacija i kapacitetima turističkih sadržaja i razmatranju alternativnih rešenja, kako bi se očuvali lokalni resursi, efikasno koristio raspoloživ prostor i ispoštovale potrebe lokalnih zajednica. Očuvanje kvaliteta životne sredine podrazumeva minimiziranje zagađenja vazduha, vode, zemljišta i produkcije otpada od strane turističkih preduzeća i turista. Za ostvarenje ovog cilja najznačajniji su: promocija i razvoj održivog transporta; redukcija korišćenja opasnih materija; sprečavanja ispuštanja otpadnih voda i odlaganja čvrstog otpada u vodotoke, jezera i mora; minimiziranje količine čvrstog otpada i njegovo bezbedno odlaganje; korišćenje instrumenta procene uticaja na životnu sredinu pre donošenja odluke o realizaciji novog turističkog projekta, kao i u toku njegove realizacije i eksploatacije (Agenda 21 for the Travel&Tourism Industry Towards Environmentally Sustainable Development, 1996; Making Tourism More Sustainable A Guide for Policy Makers, 2005). ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 31

46 Ključni akteri održivog razvoja turizma jesu: nacionalni i regionalni nivo upravljanja; lokalni nivo upravljanja u turističkoj destinaciji i neposrednom okruženju; lokalne zajednice u destinaciji i neposrednom okruženju; sektor turizma - privatan sektor (menadžment hotela i drugih smeštajnih kapaciteta, organizatori putovanja, transport i dr); sektori koji obezeđuju robe i usluge u turizmu; sektori koji mogu da budu pod negativnim uticajem turizma (poljoprivreda, ribarstvo, mala i srednja preduzeća i dr); i turisti. Ključni instrumenti za implementaciju Agende 21 za turističku privredu jesu: promene i prilagođavanja zakonskog osnova radi ostvarivanja ciljeva Agende 21; korišćenje mehanizama slobodnog tržišta radi podsticanja održivosti proizvoda i usluga; i dobrovoljni programi turističke privrede, radi obezbeđenja envajeronmentalno odgovornog i etičkog upravljanja proizvodima i procesima integrisanjem aspekta zaštite životne sredine i okruženja u proces donošenja odluka. Agenda 21 za turističku privredu adresirana je grupacijama koje imaju najviše uticaja na ostale aktere u ostvarivanju održivog razvoja turizma. To su nacionalni nivo upravljanja, turističke organizacije i udruženja turističke privrede, s jedne strane, i preduzeća turističke privrede, s druge Nacionalni nivo upravljanja, turističke organizacije i udruženja turističke privrede Za ostvarivanje održivog razvoja turizma ključna je uloga i odgovornost nacionalnog nivoa upravljanja, to jest vlada sa ministarstvima nadležnim za turizam, transport, životnu sredinu, prostorno planiranje, trgovinu, vodoprivredu i druge sektore. Nacionalne turističke organizacije, po pravilu, zadužene su za marketing i planiranje, sa savetodavnom ulogom u odnosu na vlade. Reprezentativna udruženja turističke privrede značajna su za ostvarivanje partnerstva između javnog i privatnog sektora u turizmu. Agendom 21 definisani su ključne aktivnosti za izradu programa održivog razvoja turizma (slika 4), i to: prihvatanje koncepta i ciljeva održivog razvoja u instituciji ili organizaciji; ocena envajeronmentalnih, ekonomskih, socijalnih i kulturnih uticaja turizma u regionu; 32 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

47 utvrđivanje prioritetnih akcija, sa sledećim koracima utvrđivanje zadataka, akcionog programa i organizacije zadužene za njegovu realizaciju i koordinaciju aktera; implementacija akcionog programa; monitoring progresa u implementaciji akcionih programa i ostvarenih efekata/ učinaka turzima na okruženje; i periodično izveštavanje interno, na nivou institucija i organizacija, i eksterno, informisanjem javnosti. Slika 4. Izrada programa održivog razvoja turizma Izvor: Agenda 21 for the Travel&Tourism Industry Towards Environmentally Sustainable Development, 1996: 39 Agendom je utvrđeno devet prioritetnih akcija nacionalnog nivoa upravljanja (vlada), nacionalne turističke organizacije (NTO) i udruženja turističke privrede (UTP): zakonski, ekonomski i dobrovoljni osnov za primenu koncepta, planiranje održivog razvoja turizma, ustanovljavanje i praćenje uticaja turizma na životnu sredinu, obuka, obrazovanje i društvena svest, razmena informacija, znanja i tehnologija, učešće svih segmenata društvene zajednice, razvoj održivih turističkih proizvoda, monitoring napretka, partnerstvo za održivi turizam. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 33

48 PRILAGOĐAVANJE ZAKONSKOG, EKONOMSKOG I DOBROVOLJNOG OSNOVA KONCEPTU ODRŽIVOG TURIZMA Cilj ove prioritetne akcije jeste procena postojeće i potrebne podrške zakonskog, ekonomskog i dobrovoljnog osnova ostvarivanju održivog turizma. Osnovni zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Procena adekvatnosti postojećeg zakonskog osnova, ekonomske i politika dobrovoljnosti, sa utvrđivanjem prioriteta za njihovo usklađivanje sa ciljevima programa održivog razvoja turizma. Razvoj partnerstva sa ključnim sektorima, nivoima upravljanja i turističkom privredom, radi utvrđivanja najpogodnije kombinacije različitih instrumenata (zakonskog osnova, ekonomske i politike dobrovoljnosti) za ostvarivanje održivog turizma. Korišćenje ekonomskih instrumenata za uključivanje troškova envajeronmentalnih šteta, nastalih u proizvodnji i korišćenju proizvoda i usluga i odlaganjem otpadnih materija, u cenu turističkih proizvoda i usluga; stimulacije preduzećima koja uvode i primenjuju postupke za smanjenje otpada i koriste reciklirane ili proizvode koji mogu da se recikliraju; obezbeđenje uključivanja stvarnih troškova potrošnje energije u cenu proizvoda i usluga, čime se stimulišu preduzeća koja minimiziraju potrošnju energije; obazriv pristup korišćenju i upravljanju potencijalno opasnim materijama, primenom principa zagađivač plaća i dr. Određivanje najprihvatljivijih podsticajnih sistema, koji će se primenjivati za nagrađivanje dobrih primera očuvanja okruženja u praksi turističke privrede. Ohrabrivanje odgovornog preduzetništva utvrđivanjem kodeksa privredne prakse (primer: Global Code of Ethics for Tourism). Organizovanje panel diskusija o održivom turizmu, radi razvoja partnerstva među različitim akterima u turizmu, i između razvijenih i zemlja u razvoju, radi razmene iskustava o odgovarajućim politikama podrške turizmu. USTANOVLJAVANJE I PRAĆENJE EKONOMSKIH, SOCIOKULTURNIH I ENVAJERONMENTALNIH UTICAJA TURIZMA NA OKRUŽENJE Cilj ove prioritetne akcije jeste analiza i procena uticaja aktivnosti svake institucije i organizacije na održivi razvoj turizma. Zadatak je da institucije i organizacije, na osnovu procene uticaja, pripreme planove i programe poboljšanja za: Maksimalno efikasno korišćenje resursa, u prvom redu energije i vode. Odgovarajući tretman otpadnih voda pre ispuštanja u recipijent, i ponovno korišćenje prečišćene vode. Minimiziranje stvaranja otpada kroz programe smanjenja potrošnje, ponovnu upotrebu proizvoda i recikliranih materijala, uz obezbeđenje organizovanog i 34 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

49 sanitarno bezbednog prikupljanja, transporta i odlaganja preostalog otpada. Minimiziranje korišćenja potencijalno opasnih supstanci i odgovorno i bezbedno odlaganje opasnog optada. Podsticanje zaposlenih da koriste meke oblike prevoza bicikl, pešačenje i sl Obezbeđenje jednakih mogućnosti zapošljavanja, naročito za žene i lokalno stanovništvo u destinacijama. Poboljšan marketing NTO i UTP na prezentaciji karakteristika destinacija i na pružanju saveta klijentima kako da pomognu u očuvanju njenih jedinstvenih prirodnih i kulturnih dobara i vrednosti. Podsticanje održivih vidova potrošnje u komunikaciji institucija i organizacija sa sektorom turizma i drugim sektorima. OBUKA, OBRAZOVANJE I DRUŠTVENA SVEST Cilj ove prioritetne akcije jeste obrazovanje svih aktera, naročito onih koji upravljaju turizmom, o potrebi za razvojem održivijih oblika turizma i pružanje neophodnih znanja za ostvarivanje održivog turizma. Zadaci, u prvom redu organa vlade nadležnog za turizam, jesu: Saradnja sa turističkim preduzećima kako bi se razvila obrazovna mreža i olakšala razmena materijala, znanja i pomoći turističkim preduzećima u zemljama u razvoju. Saradnja sa preduzećima i organizacijama turističke privrede u pružanju odgovarajućih znanja o upravljanju okruženjem, organizovanjem i sertifikovanjem tečajeva obuke i predavača. Saradnja sa ministarstvom za obrazovanje i drugim organima vlasti da bi se problematika održivog razvoja i životne sredine uvrstila u školske programe (počev od predškolskog vaspitanja i obrazovanja), a naročito u programe visokog obrazovanja u turizmu. Saradnja sa privredom u organizovanju obuke uz rad, koja će omogućiti zaposlenima sticanje kvalifikacije za upravljanje zaštitom životne sredine u turizmu. Podsticanje preduzeća da promovišu održivost među potrošačima, dobavljačima i lokalnim zajednicama. PLANIRANJE ODRŽIVOG RAZVOJA TURIZMA Cilj ove prioritetne akcije jeste razvoj i primena efikasnijih mera za plansko korišćenje prostora, kojima će se obezbediti maksimiziranje potencijalnih envajeronmentalnih i ekonomskih dobiti od turizma i minimiziranje potencijalnih envajeronmentalnih i sociokulturnih troškova/šteta. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 35

50 Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Saradnja sa lokalnim i regionalnim organima upravljanja zaduženim za planiranje, da bi se podigla svest o mogućim problemima vezanim za loše planiranje i upravljanje razvojem turizma. Davanje uputstava i logističke podrške lokalnim organima upravljanja u planiranju i kontroli razvoja održive turističke destinacije (primer: UN WTO, Sustainable Tourism Development: A Guide for Local Planners, 2005). Usmeravanje razvoja turizma u posebno osetljivim i zaštićenim područjima, davanje preporuka lokalnom i regionalnom nivou upravljanja za izradu procena uticaja na okruženje pre donošenja odluke o realizaciji turističkog programa i projekta, ili preporuke za ograničavanje, odnosno zabranu razvoja turizma. Kontrola primenljivosti i efikasnosti planskih rešenja, regulacija i smernica za ostvarivanje održivog razvoja turizma. U domenu saobraćaja razvoj, unapređenje i efikasno upravljanje troškovno isplativijim, efikasnijim i manje zagađujućim transportnim sistemima; saradnja sa lokalnim nivoom upravljanja i lokalnim transportnim preduzećima, radi obezbeđenja efikasnijeg odvijanja javnog prevoza i održavanja saobraćajne infrastrukture; planiranje novog razvoja turističkih sadržaja i aktivnosti u prostoru koji je dobro povezan sa postojećim ili planiranim javnim prevozom velikog kapaciteta; saradanja sa lokalnim zajednicama i preduzećima turističke privrede radi obezbeđivanja bezbednih biciklističkih i pešačkih staza za turiste i lokalno stanovništvo, kao i za preduzimanje drugih mera za smanjenje dolaska i kretanja u destinaciji individualnim motornim vozilima; objedinjeno planiranje i upravljanje korišćenjem prostora i razvojem saobraćaja, kako bi se skratile distance i smanjio obim i frekvencije saobraćajnih kretanja. Pružanje pomoći lokalnim i regionalnim organima upravljanja u proceni kapaciteta prostora destinacije za razvoj turizma, u odnosu na raspoloživost i dostupnost ograničenih resursa (zemljišta, vode, energije, infrastrukturnu opremljenost i dr), očuvanje životne sredine (ekosistema, biodiverziteta) i kulturnih odlika lokalnih zajednica. 36 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

51 Usmeravanje razvoja turizma koji je komplementaran očuvanju priobalja, korišćenjem odgovarajućih politika za očuvanje kvaliteta vode i unapređenje plaža za kupanje (npr. Global Blue Flag) i zaštitu priobalnog pojasa od degradacije. Korišćenje turizma kao instrumenta socioekonomskog razvoja lokalnih zajednica i zaštite životne sredine u osetljivim područjima (priobalne zone, planinske regije i područja očuvanog biodiverziteta). LAKŠA RAZMENA INFORMACIJA, ZNANJA I TEHNOLOGIJE IZMEĐU RAZVIJENIH I ZEMALJA U RAZVOJU Cilj ove prioritetne akcije jeste da se obezbedi da sve društvene grupe, lokalno stanovništvo, uključujući žene, mlade i stare, dobiju mogućnost da učestvuju u razvoju održivog turizma. Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Povećanje učešća žena i lokalnog stanovništva u razvoju turizma. Obezbeđenje učešća lokalnog stanovništva u turizmu u skladu sa njihovom socijalnom sredinom i kulturom. Obezbeđenje ravnopravnog pristupa obuci i podjednakih mogućnosti za napredovanje za različite ciljne grupe lokalnog stanovništva žene, mlade i stare. Razvoj odgovarajućih programa obuke lokalnog stanovništva u saradnji sa obrazovnim institucijama i preduzećima. Pružanje uputstava regionalnim organima upravljanja za unapređenje saradnje sa lokalnim zajednicama. RAZVOJ ODRŽIVIH TURISTIČKIH PROIZVODA Cilj ove prioritetne akcije jeste razvoj saradnje sa turističkom privredom i lokalnim organima upravljanja kako bi se obezbedilo da postojeći i novi turistički proizvodi budu ekonomski, sociokulturno i envajeronmentalno održivi. Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Definisanje komponenti održive turističke destinacije u okviru nadležnosti vlade, ili lokalnog i regionalnog nivoa upravljanja. Saradnja sa organizacijama i turističkim preduzećima radi razvoja i primene odgovarajuće metodologije i postupaka za procenu uticaja turizma na životnu sredinu. Zaštita i održivo korišćenje lokalnih resursa. Pružanje informacija i pomoći turistima da naprave izbor envajeronmentalno odgovornih turističkih proizvoda, primenom i promocijom prepoznatljivih oznaka kvaliteta proizvoda (primer 8). ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 37

52 Odgovorna izgradnja turističkih objekata u skladu sa zahtevima zaštite životne sredine i zaštite od elementarnih nepogoda, uz poštovanje lokalne graditeljske tradicije i primenu lokalnih materijala. Pomoć nosiocima razvoja destinacije da uvode i primenjuju čiste tehnologije. Podrška saradnji između poljoprivrede i turizma kako bi se zaštitilo produktivno poljoprivredno zemljište za organsku proizvodnju hrane za turističku tražnju u destinaciji i dr Primer 8. TOUR OPERATORS INITIATIVE FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT TOI Različite inicijative TOI za održivi turistički proizvod: Informativna tabla putničke agencije sa preporukama za odgovorno putovanje i odmor. Turisti volonterski učestvuju u programu zaštite kornjača u Venta Club Playa Maroma u Meksiku. Uputstvo za odgovorno putovanje u područja sa UNESCO nasleđem, koje su pripremili norveška NVO i turistička industrija. Videti više: TOI, Sustainable Tourism The Tour Operators Contribution, 2003, MERENJE NAPRETKA U OSTVARIVANJU ODRŽIVOG RAZVOJA Cilj ove prioritetne akcije jeste da se ustanove realni i primenljivi pokazatelji/indikatori održivog razvoja turizma za monitoring i ocenjivanje napretka njegove implementacije. Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Razmatranje i procena načina na koji dostupni podaci mogu da se koriste za ocenu napretka u ostvarivanju održivog razvoja turizma u zemlji. Saradnja sa UN WTO na programu razvoja seta ključnih indikatora održivog razvoja turizma, koji mogu da koriste lokalni, regionalni i nacionalni nivo upravljanja. Razmena iskustava o izboru i validnosti indikatora održivog razvoja turizma sa drugim organizacijama, posebno sa organizacijama u zemljama u razvoju. 38 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

53 PARTNERSTVO ZA ODRŽIVI RAZVOJ Cilj ove prioritetne akcije jeste razvoj partnerstva sa svim akterima, da bi se olakšalo odgovorno preduzetništvo i obezbedilo učešće lokalne zajednice u pripremi i ostvarivanju programa održivog turizma. Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Koordinacija među organima vlade odgovornim za održivi razvoj, turizam, životnu sredinu, prostorno planiranje i druge sektore. Obezbeđenje doslednosti razvojnih politika i uputstava koje organi vlade nude turističkoj privredi. Lakša razmena informacija između preduzeća i zemalja u razvoju radi razvoja održivih aktivnosti i proizvoda. Uvođenje podsticajnih mera za društveno i envajeronmentalno odgovorno poslovanje turističke privrede. Promovisanje dobrovoljnih instrumenata upravljanja, kao što je Green Globe 21, koji podstiču odgovorno preduzetništvo. Podsticanje turističke privrede da obučava zaposlene za upravljanje zaštitom životne sredine. Saradnja na obezbeđenju neophodne infrastrukture za poslovanje preduzeća na envajeronmentalno odgovoran način (primer postrojenja za preradu, reciklažu i odlaganje otpada). Stimulisanje i obezbeđenje podrške turističkim preduzećima za usvajanje ciljeva i dosledno ostvarivanje štednje i efikasnijeg korišćenja energije, sirovina i vode, tretmana otpadnih voda i čvrstog otpada (Agenda 21 for the Travel&Tourism Industry Towards Environmentally Sustainable Development, 1996) Preduzeća turističke privrede Za ostvarivanje održivog razvoja turizma ključna je uloga i odgovornost svih segmenata turističke privrede. Integrisanje aspekta održivosti u proces donošenja upravljačkih odluka i u aktivnosti preduzeća ne može se ostvariti preko postojećih programa turističke privrede, već izradom i implementacijom programa održivog razvoja turizma i upravljanja zaštitom životne sredine na nivou preduzeća. Proces izrade i implementacije programa će varirati u skladu sa veličinom preduzeća, upravljačkom strukturom i poslovanjem, ali će ključne komponente biti slične. Agendom su definisani ključne aktivnosti za izradu programa održivog razvoja turizma i upravljanja zaštitom životne sredine preduzeća turističke privrede (slika 5), i to: izjava o posvećenosti preduzeća konceptu i kriterijumima održivog razvoja; procena uticaja poslovanja preduzeća na životnu sredinu i razvoj lokalne zajednice; uključenost zaposlenih i njihovo prihvatanje odgovornosti za aktivnosti na zaštiti životne sredine; ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 39

54 izrada i interno objavljivanje politike zaštite životne sredine na nivou preduzeća; identifikacija opštih ciljeva programa zaštite životne sredine; utvrđivanje prioritetnih akcija, sa sledećim koracima priprema kroz upoznavanje zaposlenih sa ciljevima programa zaštite životne sredine; merenje trenutnih učinaka aktivnosti preduzeća na promene u životnoj sredini i lokalnoj zajednici; definisanje prioriteta, utvrđivanje zadataka i izrada akcionih programa za poboljšanje stanja životne sredine; implementacija akcionih programa; monitoring progresa i učinaka preduzeća na životnu sredinu i lokalnu zajednicu; periodično izveštavanje interno, na nivou institucija i organizacija, i eksterno, ključnih aktera u turizmu i javnosti. Slika 5. Izrada programa upravljanja zaštitom životne sredine Izvor: Agenda 21 for the Travel&Tourism Industry Towards Environmentally Sustainable Development, 1996: MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

55 Agendom je utvrđeno deset prioritetnih akcija preduzeća turističke privrede (PTP): Minimiziranje otpada, Štednja i upravljanje energijom, Upravljanje resursima čiste vode, Upravljanje otpadnim vodama, Opasne materije, Transport, Planiranje i upravljanje korišćenjem prostora, Projektovanje za održivi razvoj, Uključivanje zaposlenih, potrošača i lokalnog stanovništva u proces odlučivanja, Partnerstvo za održivi razvoj. MINIMIZIRANJE OTPADA Cilj ove prioritetne akcije jeste minimiziranje potrošnje sirovina/resursa, maksimalno povećanje kvaliteta proizvoda i minimiziranje stvaranja otpadnih materija. Doprinos može biti neposredan, kroz svakodnevne poslovne aktivnosti preduzeća, i posredan, kroz odabir onih proizvoda koji imaju najmanji negativan uticaj na okruženje u svom životnom ciklusu (od proizvodnje do stvaranja i odlaganja otpadnih materija). Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Smanjenje količine otpada kroz izbor proizvoda koji stvaraju najmanje otpada. Izbor dobavljača koji su spremni da prilagode proizvode tako da se smanji stvaranje otpada, naročito od ambalaže, ili da koriste recikliranu ambalažu. Ponovno korišćenje proizvoda, kad god je to moguće. Recikliranje otpadnih materija, kompostiranje i proizvodnja biogasa. Odgovorno odlaganje neizbežnog otpada. Podsticanje zaposlenih da primene principe minimiziranja iziranja otpada kod kuće. Saradnja sa organima upravljanja na envajeronmentalnim shemama i oznakama za proizvode i otpad. Slobodan pristup objektima za reciklažu i odlaganje otpada. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 41

56 ŠTEDNJA I UPRAVLJANJE ENERGIJOM Cilj ove prioritetne akcije jeste smanjenje korišćenja energije i emisije štetnih gasova u atmosferu. Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Uvođenje programa za smanjenje rasipanja energije (isključivanje opreme kada nije u upotrebi, izbor opreme koja štedi energiju A klasa uređaja i sl). Istraživanje novih i obnovljivih izvora energije solarna, energija vetra, biomase, termomineralnih izvora, hidroenergija i dr Razvoj, korišćenje i širenje tehnologija koje štede energiju. Integracija aspekta energetske efikasnosti u sve programe razvoja. Obučavanje zaposlenih o envajeronmentalnim koristima, dobitima od inicijativa za uštedu energije. Obaveza multinacionalnih kompanija je uvođenje energetski efikasnih tehnologija u sve objekte, kako u razvijenim, tako i u zemljama u razvoju. UPRAVLJANJE RESURSIMA ČISTE VODE Cilj ove prioritetne akcije jeste zaštita kvaliteta voda, racionalno i efikasno korišćenje postojećih resursa. Turizam je veliki potrošač vode, naročito u predelima tople klime, u kojima turisti za pojedine aktivnosti (bazeni, golf tereni i sl) koriste od 2 do 10 puta više vode nego lokalno stanovništvo. Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Peduzimanje mera za zaštitu kvaliteta rezervi čiste vode i uvođenje posebnih postupaka u slučaju opasnosti od njihovog ugrožavanja. Razvoj javnih lokalnih vodovodnih sistema namenjenih zajedničkom korišćenju lokalne zajednice i turističkih kapaciteta. Smanjenje gubitaka vode u vodovodnoj mreži rekonstrukcijom i održavanjem sistema. Poređenja radi, u Srbiji se smatra optimalnim svođenje gubitaka u mreži sa 30-60% na 15%, što je neprihvatljivo veliki gubitak u većini zemalja EU. Unapređenje efikasnosti korišćenja vode uvođenjem tehničkih modifikacija sistema i uređaja za štednju vode (posebno sanitarine opreme sa kontrolisanim protokom česme, tuševi, klozetske šolje). 42 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

57 Saradnja sa potrošačima u cilju smanjenja tražnje/potrošnje vode, informisanjem o značaju i mogućnostima štednje vode. Korišćenje kriterijuma zaštite kvaliteta voda za monitoring envajeronmentalnog uticaja aktivnosti preduzeća i za razvoj i ocenu održivosti novih projekata. Ponovno korišćenje i recirkulacija vode gde je to moguće (za uređaje za hlađenje, tehničku vodu, vodu za zalivanje zelenila, sportske i golf terene). UPRAVLJANJE OTPADNIM VODAMA Cilj ove prioritetne akcije jeste minimiziranje stvaranja otpadnih voda, radi zaštite kvaliteta vode i akvatičkih ekosistema. Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Odgovorno rešavanje problema prikupljanja i prečišćavanja otpadnih voda, radi zaštite kvaliteta podzemnih i površinskih voda. Izgradnja i korišćenje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (PPOV) sredstvima državnih fondova, lokalnih zajednica i turističke privrede. Prema direktivi EU za tretman otpadnih urbanih voda, za naselja sa i više stanovnika u osetljivim slivnim područjima obavezno je PPOV sa sekundarnim (biološkim) i tercijarnim (hemijskim) prečišćavanjem, zbog zaštite kvaliteta voda. Za naselja sa i više stanovnika u manje osetljivim slivnim područjima neophodna su PPOV sa sekundarnim ili primarnim (mehaničkim) prečišćavanjem. Namera je da se utvrdi obaveza izgradnje PPOV za sva naselja sa 2000 i više stanovnika do godine. Za pojedine izdvojene turističke komplekse i ruralna turistička naselja sa niskim gustinama naseljenosti neophodna je saradnja sa vladama i preduzećima iz drugih sektora za uvođenje odgovarajućih objekata i procedura prečišćavanja voda, i to: mezo i mikro PPOV za mali broj korisnika ili individualne korisnike; vodonepropusne septičke jame; organizovano pražnjenje septičkih jama, odvoženje i odlaganje sadržaja u PPOV; ili konstruisanje vlažnih livada u kojima se biološki prečišćava mehanički filtrirana voda iz septičkih jama. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 43

58 Uvođenje dobrovoljnih programa čišćenja vodotoka i obala za zaposlene, lokalno stanovništvo i turiste. Uvođenje postupaka za zaštitu akvatičkih ekosistema za slučaj havarije sistema prikupljanja i prečišćavanja otpadnih voda u turističkom kompleksu, tj. objektu. Izbegavanje korišćenja proizvoda koji sadrže potencijalno opasne materije, a ako se koriste neophodan je predtretman otpadnih voda pre njihovog ispuštanja u kanalizaciju ili septičku jamu. OPASNE MATERIJE Cilj ove prioritetne akcije jeste zamena proizvoda koji sadrže potencijalno opasne materije (toksične materije hlor, arsen, cijanidi, boje i lakovi i dr, teški metali olovo, cink i dr, naftni derivati, mnoga organska jedinjenja) proizvodima koji su prihvatljiviji za okruženje. Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Korišćenje proizvoda koji sadrže potencijalno opasne materije, redukcija na najmanju meru i, kada je moguće, njihovo supstituisanje drugim envajeronmentalno prihvatljivijim proizvodima. Procena ekoloških i finansijskih posledica pre odlučivanja za nabavku novih proizvoda koji sadrže potencijalno opasne materije. Uspostavljanje partnerstva sa vladom i proizvođačima radi ulaganja u razvoj alternativnih envajeronmentalno prihvatljivijih proizvoda. Reciklaža ili ponovna upotreba ostataka opasnih materija i odgovorno odlaganje neizbežnog opasnog otpada. Odgovorno i bezbedno skladištenje proizvoda koji sadrže potencijalno opasne materije. Obuka osoblja za rukovanje opasnim materijama i postupke u slučaju opasnosti. Prenošenje bezopasnih tehnologija i znanja zemljama u razvoju. TRANSPORT Cilj ove prioritetne akcije jeste smanjenje ispuštanja izduvnih gasova, GHG emisije i drugih negativnih uticaja saobraćaja na okruženje. Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Korišćenje dobro održavane i savremene saobraćajne tehnologije, čime se smanjuje ispuštanje štetnih gasova u okruženje. Razmatranje problematike saobraćaja u planovima razvoja preduzeća i destinacija. Saradnja sa vladama na integrisanju modaliteta prevoza na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou, kako bi se uticalo na smanjenje udela individualnih motornih vozila. Uvođenje mera za smanjenje saobraćajnog zagušenja ostvarivanjem saradnje sa vladama, dogovorom sa dobavljačima o vremenu isporuke robe van saobraćajnih špiceva, opredeljivanjem za nabavku lokalne robe radi smanjenja transporta i drugim merama (primer 9). 44 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

59 Saradnja sa organima lokalnog nivoa upravljanja nadležnim za saobraćaj i prostorno planiranje radi opredeljivanja najpovoljnih lokacija stajališta javnog prevoza u zonama koncentracije turista i turističkih kapaciteta. Upravljanje tražnjom kako bi se usmerila na manje zagađujuće modalitete transporta. Razvoj i primena shema zajedničkog korišćenja automobila ( car-share ), korišćenje javnog prevoza, vozila na električni pogon i hibridne sisteme, biciklističkog i pešačkog kretanja za turiste i zaposlene. Primer 9. MERE ZA SMANJENJE SAOBRAĆAJNOG ZAGUŠENJA I ZAGAĐENJA U LONDONU U utvrđenoj zoni (na slici) plaća se naknada radnim danom za korišćenje individualnih vozila od 7-18 sati. Od plaćanja su oslobođene grupe korisnika i subvencionirana vozila koja koriste hibridna goriva. Realizacija ove mere podržana je mrežom kamera. Istovremeno su poboljšani svi vidovi javnog saobraćaja u Londonu. Za tri godine opao je broj individualnih vozila za 19%, smanjena je emisija CO 2 za 16% i ostalih štetnih gasova za 7-14%. Ostvarene su godišnje uštede (mereno kroz potrošnju goriva, smanjenje emisija i sl) u visini od 140 miliona EUR. Izvor: EEA Tecnical Report, No 2/2008, 2008: 31.; eea.europa.eu, 2008 ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 45

60 PLANIRANJE I UPRAVLJANJE KORIŠĆENJEM PROSTORA Cilj ove prioritetne akcije jeste uravnoteženiji razvoj i plansko korišćenje i izgradnja prostora, koji doprinose očuvanju životne sredine, kulturnog i vizuelnog identiteta destinacije, dobrobiti lokalnoj zajednici i postizanju ekonomskih dobiti. Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Procena i monitoring mogućih envajeronmentalnih, socijalnih, kulturnih i ekonomskih uticaja novog razvoja, radi preduzimanja mera za izbegavanje i smanjenje štetnih uticaja. Korišćenje lokalnih materijala i radne snage za izgradnju novih i rekonstrukciju postojećih turističkih kapaciteta. Saradnja sa regionalnim i nacionalnim nivoom upravljanja radi obezbeđenja potrebne infrastrukture za novi razvoj (npr. PPOV, snabdevanje energijom i dr). Uključivanje lokalne zajednice u donošenje razvojnih odluka preduzeća. Plansko usklađivanje novog razvoja i novih proizvoda sa kapacitetom prostora i raspoloživih resursa, naročito u osetljivim područjima (npr. planinska područja, mala ostrva i dr). Saradnja sa drugim sektorima radi obezbeđenja ravnomernog i komplementarnog sektorskog razvoja i održivog razvoja destinacije. UKLJUČIVANJE ZAPOSLENIH, POTROŠAČA I LOKALNIH ZAJEDNICA U PITANJA OD ZNAČAJA ZA ZAŠTITU ŽIVOTNE SREDINE Cilj ove prioritetne akcije jeste zaštita interesa lokalnih zajednica i njihovo uključivanje u razvojne projekte i obezbeđenje primene stečenih iskustava zaposlenih, potrošača i lokalnih zajednica o zaštiti životne sredine u svakodnevnom životu. Zadaci na zaštiti i uključivanju interesa lokalnih zajednica jesu: Uključivanje lokalnih zajednica u razmatranje planova i upravljanje razvojem turizma. Pružanje ekonomskih olakšica lokalnim preduzetnicima. Slobodan pristup infrastrukturi i objektima turističkog preduzeća za prečišćavanje otpadnih voda, reciklažu i odlaganje čvrstog otpada svim članovima lokalne zajednice i lokalnim preduzetnicima. Obezbeđenje mogućnosti i ravnopravnih uslova svim članovima lokalne zajednice za zapošljavanje i napredovanje u preduzeću. Iniciranje i uključivanje zaposlenih u preduzeću u aktivnosti na unapređenju i uređenju okruženja. Zadatak na obrazovanju i podizanju javne svesti kod lokalne zajednice, potrošača i zaposlenih u preduzeću jeste: Obučavanje celokupnog osoblja o pitanjima životne sredine, od menadžment tima do povremeno zaposlenih u preduzeću. Obezbeđenje specijalističke obuke za zaposlene na ključnim položajima za upravljanje uticajima i učincima preduzeća na životnu sredinu. 46 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

61 Obaveštavanje potrošača o envajeronmentalnim inicijativama preduzeća, da bi inicirali njihovo uključivanje, podstakli odanost proizvodu i da bi turisti stečena iskustva primenili kod kuće. Saradnja sa lokalnim školama i fakultetima radi integrisanja pitanja životne sredine u obrazovne programe. Podsticanje ili finansiranje obuke članova lokalne zajednice za učešće u procesu razvoja turizma i očuvanja okruženja. Uključivanje porodica zaposlenih u envajeronmentalne aktivnosti i događaje u preduzeću i lokalnoj zajednici. Ponuda obuke o zaštiti životne sredine drugim preduzećima u destinaciji. PROJEKTOVANJE ZA ODRŽIVI RAZVOJ Cilj ove prioritetne akcije jeste da se projektovanjem novih proizvoda i tehnologija obezbedi održivost objekata, infrastrukture, proizvoda i usluga. Zadaci na ostvarenju ovog cilja jesu: Usvajanje politike održivog razvoja na nivou celog preduzeća. Povećanje ulaganja u istraživačke i razvojne aktivnosti koje doprinose održivosti proizvoda i usluga, naročito u subsektoru transporta. Ispitivanje i provera mogućih envajeronmentalnih, socijalnih, kulturnih i ekonomskih uticaja novih proizvoda. Podrška izgradnji institucionalnih, naučnih, planskih i upravljačkih kapaciteta. Uključivanje pitanja prihvatljivog rizika od posledica elementarnih nepogoda u projektovanje i izgradnju turističkih kapaciteta i infrastrukture. Primena istog kvaliteta gradnje i envajeronmentalnih standarda za objekte u domicilnoj i drugim zemljama. PARTNERSTVO ZA ODRŽIVI RAZVOJ Cilj ove prioritetne akcije jeste uspostavljanje i razvoj partnerstva za ostvarivanje dugoročne održivosti turizma. Zadaci na ostvarivanju tog cilja jesu: Doprinos ekonomskom razvoju i povećanju blagostanja lokalne zajednice. Zajedničko finansiranje primene koncepcije održivog razvoja u različitim sektorskim planovima, politikma i programima. ODRŽIVI Ž RAZVOJ TURIZMA 47

62 Uspostavljanje kooperacije sa drugim privrednim granama na rešavanju envajeronmentalnih problema. Saradnja sa malim i srednjim preduzećima radi razmene upravljačkog i tehnološkog znanja, naročito u primeni čistih tehnologija. Saradnja sa svim nivoima upravljanja radi efikasnijeg usmeravanja održivog razvoja destinacija. Promovisanje interakcije između turista i lokalnog stanovništva, radi doprinosa boljem razumevanju različitih kultura. Podsticanje lokalne zajednice za uključivanje u proces planiranja i ostvarivanja održivog razvoja (Agenda 21 for the Travel&Tourism Industry Towards Environmentally Sustainable Development, 1996) AGENDA ZA ODRŽIVI I KOMPETITIVNI EVROPSKI TURIZAM Evropska komisija donela je godine Agendu za održivi i kompetitivni evropski turizam (Agenda for sustainable and competitive European tourism, ASCET). Ova agenda implementira ciljeve i principe održivog razvoja utvrđene Agendom 21 iz godine, Lisabonskom strategijom za razvoj i zapošljavanje (Lisbon Strategy for growth and Jobs, 2005) i Strategijom održivog razvoja Evropske unije (A European Union strategy for sustainable development, 2006). Odražava i promoviše uverenje da dugoročnu kompetitivnost evropskog turizma obezbeđuje njegov održivi razvoj. Ključni ciljevi ove agende jesu: ekonomski prosperitet, socijalna jednakost i kohezija, zaštita životne sredine i kulturnih vrednosti. Ukazuje na izazove u ostvarivanju navedenih ciljeva: održiva zaštita i menadžment prirodnih i kulturnih resursa, minimiziranje korišćenja resursa i zagađenja u turističkim destinacijama, upravljanje promenama u razvoju lokalnih zajednica, smanjenje sezonalnosti turističke tražnje, rešavanje problema envajeronmentalnih uticaja transporta u turizmu, dostupnost turizma svima bez diskriminacije, unapređenje kvaliteta poslova u turizmu. Upućuje ključne aktere da u utvrđivanju politike i akcija za održivi razvoj turizma uzimaju u obzir sve promene, naročito promene u ponudi i tražnji usled: klimatskih promena, oskudice resursa vode za piće, tehnoloških, političkih i socioekonomskih promena. Zagovara da je za ostvarivanje ciljeva i savladavanje izazova neophodna koordinacija akcija i aktera i podrška menadžmenta destinacije, integrisanje održivosti u proces 48 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

63 odlučivanja i upravljanja preduzećima turističke privrede i podizanje svesti turista o značaju održivosti turizma. Utvrđeni su sledeći pristupi i principi za ostvarivanje održivog i kompetitivnog turizma: integralan, to jest holistički pristup u dugoročnom planiranju i razvoju turizma; uvažavanje odlika, resursa i potreba lokalnih zajednica u destinaciji; uključivanje svih aktera u proces planiranja i implementacije akcija; korišćenje najbolje dostupnog znanja; minimiziranje i upravljanje rizikom primena principa prevencije; uključivanje uticaja na okruženje u troškove primena principa korisnik i zagađivač plaćaju; utvrđivanje i poštovanje ograničenja graničnog kapaciteta prostora za razvoj turizma; obezbeđenje kontinuelnog monitoringa uticaja turizma na okruženje. Ključni akteri u ostvarivanju održivog i kompetitivnog turizma su: svi nivoi upravljanja (od Evropske komisije, državnog, regionalnog i lokalnog nivoa upravljanja do destinacijskih menadžment organizacija), preduzeća turističke privrede, lokalne zajednice i turisti, kao i obrazovne i naučne institucije, trgovinske i asocijacije potrošača, NVO i međunarodne organizacije. Agenda se zalaže za poštovanje principa subsidijarnosti i primenu saradnje koja se zasniva na inicijativama lokalnih aktera/stejkholdera (tzv. bottom-up approach ), koji imaju kompetencije, ovlašćenja i dobrovoljno doprinose implementaciji ASCET. Između ostalog, Evropska komisija će nastaviti da promoviše održive destinacije implementacijom pilot projekta Evropske destinacije izvrsnosti (European Destinations of Excellence, EDEN), radi primene njihovih iskustava u ostalim evropskim destinacijama. Na raspolaganju je više izvora finansiranja na nivou EU koji se mogu koristiti za implementaciju ASCET, to jest održivog razvoja turizma. Države i regioni EU mogu da koriste Evropski Fond za regionalni razvoj (European Regional Development Fund) za finansiranje turističkih projekata. Finansiranje održive i inovativne turističke prakse obezbeđuje se iz: fondova Kohezione politike (evropski fondovi za regionalni razvoj i socijalnu politiku), Evropskog poljoprivrednog fonda za ruralni razvoj (European Agricultural Fund for Rural Development), Evropskog fonda za ribarstvo (European Fisheries Fund), Sedmog EC okvirnog istraživačkog programa (7 th EC Framework Programme for Research), kao i iz drugih fondova i programa za specifične aspekte održivog razvoja turizma (smanjenje uticaja turizma na klimatske promene, zapošjavanje mladih u turizmu, podrška malim i srednjim preduzećima i sl). Evropska komisija će razmatrati Izveštaj o ostvarivanju ASCET godine (Agenda for sustainable and competitive European tourism, 2007). ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 49

64 4. IZAZOVI I ODGOVORI ZA OSTVARIVANJE KONCEPTA ODRŽIVOG TURIZMA 4.1. KLJUČNI IZAZOVI I ODGOVORI ZA OSTVARIVANJE KONCEPTA ODRŽIVOG TURIZMA Ključni izazovi za ostvarivanje koncepta održivog turizma Prema Svetskoj turističkoj organizaciji (UN WTO, 2005) ključni izazovi za ostvarivanje održivog turizma jesu: upravljanje dinamičnim rastom, klimatske promene, smanjenje siromaštva i podrška zaštiti nasleđa. UPRAVLJANJE DINAMIČNIM RASTOM Očekivani rast turizma u narednih 15 do 20 godina doneće značajne pritiske na sve resurse na kojima se zasniva razvoj turizma. Neophodno je odgovorno upravljanje razvojem turizma kako bi se izbegli ozbiljni poremećaji i destrukcije turističkih destinacija. To zahteva veoma pažljivo planiranje novog razvoja turizma u prostoru, unapređenje upravljanja zaštitom životne sredine i povećan uticaj na potrošačke navike turista. Najosetljivija područja na pritiske turizma jesu: maritimni ekosistemi prirodna staništa akvatičkih i priobalnih ekosistema posebno su osetljiva na greške u lociranju turističkih kapaciteta i sadržaja, prekomernu koncetraciju turista i neadekvatan tretman otpadnih voda turističkih kompleksa i kruzera; biodiverzitet najosetljivijih ekosistema biodiverzitet planinskih područja, zaštićenih prirodnih dobara i drugih osetljivih ekosistema, u većoj ili manjoj meri, ugrožava poseta i kretanje turista; istorijski gradovi i lokaliteti kulturnog nasleđa posebno su osetljivi na prekomernu koncetraciju turista, saobraćajna zagađenja i zagušenja, koja imaju negativan uticaj i na kvalitet života lokalnog stanovništva. KLIMATSKE PROMENE Klimatske promene predstavljaju glavni izazov za dugoročnu održivost turizma. Radi se o dvosmernom uticaju klimatske promene će uticati na razvoj turizma, dok turizam doprinosi klimatskim promenama. Efekti klimatskih promena će ugrožavati mnoge primorske (podizanje nivoa mora, povećana frekvencija i intenzitet nepogoda, erozija plaža, problemi u snabdevanju vodom za piće) i planinske destinacije (pomeranje visinske zone snega, skraćenje sezone zimskih sportova). 50 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

65 Na atraktivnost mnogih destinacija uticaće temperaturne promene i poremećaji režima padavina. Doprinos turizma ukupnoj GHG emisiji procenjen je na 5,3%, u kome najviše učestvuje transport (UN WTO, 2005). SMANJENJE SIROMAŠTVA Milenijumski cilj Ujedinjenih nacija jeste da se prepolovi siromaštvo u svetu do godine. Doprinos turizma u ostvarivanju ovog cilja zasniva sa na korišćenju komparativnih prednosti koje imaju siromašne države sa očuvanim prirodnim i kulturnim resursima i nasleđem. Najveći doprinos turizam, kao radno intenzivna privredna delatnost sa malim ulaznim barijerama, ostvaruje na ruralnim područjima na kojima živi oko dve trećine siromašnih. Izazov leži u ravnopravnijoj raspodeli dobiti od turizma i pronalaženju načina za usmeravanje dela potrošnje turista prema siromašnim članovima lokalne zajednice. Drugi izazov je da se promene tendencije u kvalitetu poslova u turizmu, naročito za lokalno stanovništvo, tako što će se obezbediti adekvatno plaćeni poslovi i šanse za napredovanje zaposlenih. PODRŠKA ZAŠTITI NASLEĐA U svetu je prisutan problem obezbeđenja adekvatnih finansijskih sredstava za zaštitu prirodnog i kulturnog nasleđa. Deo finansijske podrške zaštiti prirodnog i kulturnog nasleđa obezbeđuje se iz javnih prihoda država. U zemljama u razvoju izdvaja se manje od 30% potrebnih sredstava za zaštitu nasleđa, dok su pojedine države u protekloj deceniji redukovale ta izdvajanja za skoro 50%. Turizam je do sada, uglavnom, indirektno doprinosio zaštiti nasleđa, pre svega povećanjem dohotka područja sa zaštićenim dobrima sredstvima od: cene ulaznica u zaštićeno dobro, taksa/naknada za korišćenje zaštićenih dobara i resursa, dozvola za izgradnju, koncesija i sl Taj vid doprinosa turizma može se povećavati. Izazov je da se poveća direktan doprinos turizma zaštiti nasleđa i održivom korišćenju zaštićenih prostora, i to: ulaganjima u zaštitu nasleđa, zaštitu životne sredine i uređenje prostora; obezbeđenjem dodatnog ili alternativnog izvora prihoda za ruralna domaćinstva i lokalne zajednice koje na održiv način koriste prirodne resurse (organska proizvodnja, racionalizacija potrošnje vode, korišćenje novih i obnovljivih izvora energije) i sl. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 51

66 Odgovori na izazove ostvarivanju održivog turizma Odgovori na izazove ostvarivanju koncepta održivog turizma zasnivaju se na uspostavljanju: strateškog okvira održivosti, održivog razvoja turističkih destinacija i proizvoda i kontinuelnog odvijanja i praćenja procesa održivog razvoja. USPOSTAVLJANJE STRATEŠKOG OKVIRA ODRŽIVOSTI Obuhvata primenu sledećih pristupa i principa održivosti: holističkog pristupa za planiranje i razvoj turizma kao integralnog dela održivog razvoja područja i obuhvaćenih lokalnih zajednica; uključivanja ključnih aktera uključivanje i kooperacija svih aktera u turizmu i aktera na koje turizam ima uticaja u planiranje i upravljanje održivim razvojem turizma; dugoročnog strateškog planiranja dugoročno strateško planiranje održivog razvoja destinacija i turističkih proizvoda, u čije okvire se moraju uklapati svi kratkoročni turistički projekti i akcije; rešavanja globalnih i lokalnih uticaja u planiranju i implementaciji održivog razvoja turizma obezbeđuje se ravnopravan tretman globalnih (naročito GHG i drugih emisija zagađenja, korišćenja neobnovljivih resursa) i lokalnih uticaja turizma na okruženje; promocije održive potrošnje uticanje na obim i vrstu turističke tražnje (izbor proizvoda i modaliteta transporta), kao i upravljanje kretanjem, aktivnostima i ponašanjem turista u destinaciji; izjednačavanja održivosti sa kvalitetom izgradnja stava u sektoru turizma i kod turista da kvalitet turističkog proizvoda i destinacije podrazumeva njihovu održivost. USPOSTAVLJANJE ODRŽIVOSTI TURISTIČKIH DESTINACIJA I PROIZVODA Obuhvata primenu sledećih pristupa i principa održivosti: principa zagađivač plaća uključivanje troškova za izazvana zagađenja u cenu proizvoda i usluga (npr. naknada za transportne aktivnosti, troškovi izdavanja dozvola i odlaganja otpada i sl); principa prevencije procena i minimiziranje rizika preduzimanjem odgovarajućih preventivnih mera za smanjenje i izbegavanje rizika i šteta u životnoj sredini u procesu planiranja razvoja turističke destinacije i proizvoda; životnog ciklusa proizvoda uzimanje u obzir svih uticaja na okruženje u toku životnog ciklusa turističkog proizvoda i usluga; razmatranja i vrednovanja više opcija - razmatranje i vrednovanje efekata ostvari- 52 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

67 vanja više opcija razvoja destinacije, proizvoda i/ili usluga i izbor najpovoljnije opcije sa aspekta održivog razvoja turizma i područja; poštovanja održivih granica razvoja spremnost i sposobnost da se limitira razvoj turizma ili obim turističkih kretanja u destinaciji u skladu sa zahtevima održivosti, to jest graničnim kapacitetom destinacije. KONTINUELNO ODVIJANJE I PRAĆENJE PROCESA ODRŽIVOG RAZVOJA Obuhvata primenu sledećih pristupa i principa održivosti: adaptaciju promenama sposobnost adaptacije promenama okruženja u upravljanju razvojem turizma; monitoring procesa zasnovan na indikatorima kontinuelno praćenje uticaja turizma na okruženje kako bi se omogućilo blagovremeno reagovanje i prilagođavanje promenama u upravljanju razvojem turizma; zasnovano je na uspostavljenom setu indikatora koji odražavaju ciljeve i kriterijume održivog razvoja i omogućavaju monitoring stanja, promena i efekata uticaja turizma na okruženje (UN WTO, 2005) GRANIČNI KAPACITET TURISTIČKOG PODRUČJA I CENTRA Primena koncepta održivog turizma podrazumeva utvrđivanje, praćenje i reevaluaciju graničnog/nosećeg kapaciteta turističkog područja ili centra. To je naročito značajano kada se radi o područjima osetljivim na pritiske turizma. U planiranju i upravljanju održivim razvojem granični/noseći kapacitet turističkog područja, naselja i centra predstavlja sintezni iskaz: kapaciteta prostora i životne sredine maksimalan obim i intenzitet korišćenja prostora i resursa koji ne dovodi do degradacije prostora, poremećaja u ekosistemima i zagađenja životne sredine; sociokulturnog kapaciteta maksimalno prihvatljiv kapacitet turističkih sadržaja, intenzitet korišćenja prostora i koncentracija turista koji ne narušavaju način života, kulturu, vrednosti i identitet lokalne zajednice; psihološkog kapaciteta maksimalan obim i intenzitet korišćenja prostora koji ne dovodi do pada kvaliteta turističkog doživljaja; ekonomskog kapaciteta minimalno prihvatljiv obim razvoja turizma koji obezbeđuje ekonomski efikasan razvoj. Svaki od pomenutih kapaciteta je kompleksan, sa izraženim međusobnim prožimanjem, i promenljiv, kroz vreme, i zavisno od aspekta planiranja i upravljanja. U prostornom planiranju i upravljanju održivim razvojem kapacitet prostora se poistovećuje sa nosećim kapacitetom (turističkog) područja, naselja i centra. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 53

68 Kapacitet prostora i životne sredine Kapacitet prostora definiše se odnosom kapaciteta životne sredine, prirodnih i stvorenih resursa u prostoru i specifičnih odlika i vrednosti lokalnih zajednica, s jedne strane, i različitih potreba za prostorom za razvoj aktivnosti, uključujući i turističke aktivnosti, i za razvoj lokalne zajednice, s druge. Kapacitet životne sredine utvrđuje se na osnovu sposobnosti samoobnavljanja prirodnih i samoregulacije antropogenih ekosistema. Samoobnavljanje ekosistema može da se definiše kao sposobnost ekosistema da se adaptira promenama ekoloških faktora i da prihvati određenu količinu zagađujuće materije, da je razloži i pretvori u bezopasan oblik ili nepovratno odloži, do nivoa održanja ciklusa kruženja materije i proticanja energije, tako da ne nastanu nepovratne štete i poremećaji u ekološkoj ravnoteži, strukturi i funkcionisanju ekosistema. Kapacitet životne sredine varira u zavisnosti od dugoročnog odloženog dejstva akumuliranih zagađujućih materija, sposobnosti samoobnavljanja ekosistema i egzogenih uticaja. Samoobnavljavanje ekosistema može biti podpomognuto antropogenim putem: naturalnom regulacijom fitosanacijom i biosanacijom; revitalizacijom i rekultivacijom; naturalnim uređenjem predela i vodotoka i dr; antropogenom regulacijom prevencijom smanjenjem količine zagađenja na mestu nastanka: dekomponovanjem, razblaživanjem, razlaganjem i prečišćavanjem zagađujućih materija pre upuštanja u medije životne sredine; recirkulacijom i reciklažom materije u tehnološkom procesu i korišćenju prirodnih resursa (vode) i reciklažom otpada; i supstitucijom resursa primer novih izvora energije i sl. Kapacitet životne sredine iz aspekta prirodnih resursa može da se proširi i kapacitetom intervencije. Kapacitet intervencije definiše se dopuštenim stepenom i obimom korišćenja prirodnih resursa, do nivoa njihove obnovljivosti (za obnovljive i delimično obnovljive resurse) ili raspoloživosti za buduće generacije (za neobnovljive resurse). Procena kapaciteta prostora i životne sredine za razvoj aktivnosti i funkcija najteža je i najznačajnija za osetljiva područja: zaštićena prirodna i nepokretna kulturna dobra, maritimna i planinska područja i dr Procena nosećeg kapaciteta značajno se razlikuje: između ruralnih i urbanih područja, između urbanih područja zavisno od njihove veličine i funkcija (mali gradovi državni centri, konurbacije, megagradovi), a u okviru urbanih područja između zona zaštićenih centara i celina kulturnog nasleđa i drugih gradskih zona. 54 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

69 Kapacitet prostora i životne sredine iskazuje se brojem jednovremenih korisnika po jedinici površine obuhvaćenog prostora. Procena kapaciteta prostora i životne sredine za zaštićena i osetljiva područja se zasniva na maksimalno prihvatljivom broju turista i ostalih korisnika (zaposlenih, lokalnog stanovništva) u delu godine kada su ekosistemi i dobra najosetljiviji na potencijalne antropogene pritiske. Po pravilu, to je letnja sezona, kada je najveći broj turista (primorska i priobalna područja) i/ili najveća fizička pristupačnost prostora time i veća pokretljivost svih korisnika (u zaštićenim dobrima i planinskim područjima). Procena kapaciteta prostora i životne sredine zasniva se na ciljevima i koncepciji održivog razvoja područja. Utvrđuje se empirijski po zonama i celinama sa: različitim režimima zaštite i korišćenja prostora; i različitim namenama. Na osnovu kapaciteta pojedinačnih zona i celina dolazi se do graničnog kapaciteta prostora i životne sredine za celo obuhvaćeno područje i naselja. Utvrđivanje graničnog kapaciteta prostora i životne sredine predstavlja složen postupak, koji se ne zasniva na jedinstvenim standardima, već na: najboljim primerima iz prakse; ustanovljenim oblicima i režimima zaštite prostora; raspoloživim resursima; specifičnostima područja i lokalnih zajednica; ciljevima, prioritetima i opcijama održivog razvoja područja, turizma i drugih aktivnosti. O značajnom kapacitetu turističkog područja za stacionarne korisnike može da se govori samo ako postoji više lokacija u blizini atraktivnih prirodnih i kulturnih turističkih resursa, koje zadovoljavaju osnovne kriterijume uređenja prostora i koje omogućavaju koncipiranje, vrednovanje i izbor između više opcija organizacije sadržaja turističke ponude u prostoru i održivog razvoja područja. To je ujedno i pitanje koncentracije, disperzije ili koncentrisane disperzije turističkih sadržaja i aktivnosti u prostoru. Pitanje koncentracije ili disperzije turističkih i komplementarnih aktivnosti i funkcija u prostoru, istovremeno je i pitanje održivog razvoja turizma, to jest uticaja opcija korišćenja i organizacije prostora na životnu sredinu, prirodno i kulturno nasleđe, resurse, lokalne zajednice i turiste. U definisanju različitih opcija razvoja i organizacije turističkih aktivnosti i ponude u prostoru polazi se od koncepta zaštite prirodnog i kulturnog nasleđa i održivog razvoja turizma, a zasniva se na kapacitetu prostora. Granični kapacitet prostora i životne sredine podleže reevaluaciji na osnovu monitoringa promena i efekata uticaja razvoja turizma na očuvanje prirodnog i kulturnog nasleđa, atraktivnost prostora i na kvalitet životne sredine, života lokalnog stanovništva i turističkog doživljaja. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 55

70 Analiziraju se primeri procene i utvrđivanja graničnog kapaciteta prostora i životne sredine iz prakse prostornog planiranja područja posebne namene u Srbiji (videti više: Maksin-Mićić, 2007) za: planinska područja, slivove izvorišta regionalnih sistema vodosnabdevanja, i kulturno nasleđe Procena graničnog kapaciteta prostora planinskog područja Kapacitet prostora za zimske sportove i rekreaciju, kao glavni aspekt kapaciteta planinskog turističkog područja i centra utvrđuje se vrednovanjem prirodnih potencijala za alpsko skijanje, kao najatraktivniji prirodni i izgrađeni planinski turistički resurs. Kapacitet jednovremenih skijaša (koji istovremeno koriste sistem staza i žičara alpskog skijališta) obračunava se na osnovu procenjenog graničnog opterećenja planiranog sistema staza. Postupak vrednovanja kapaciteta jednovremenih skijaša turističkog područja i centra zasniva se na: poređenju veličine potencijalnog skijališta sa veličinom i kapacitetom nekog sličnog, opremljenog skijališta u eksploataciji; obračunavanju površine ski staza i prosečnim standardom upotrebe ( skijaša po hektaru); proveri kapaciteta u odnosu na visinske razlike koncipiranih staza (visinski metar staze = jedan skijaš); utvrđivanju kapaciteta na osnovu klasa nagiba staza (prema klasama skijaša). Kapacitet prostora za ostale aktivnosti zimske turističke ponude određuje se normativno, to jest procentualno u odnosu na utvrđeni kapacitet alpskog skijališta, ili na osnovu izvedenog kapaciteta stacionarnih alpskih skijaša (10-20% nordijskih skijaša i neskijaša u ukupnoj klijenteli zimskog centra). Ograničenja u proceni kapaciteta prostora javljaju se usled: različitih režima zaštite prirodnog i kulturnog nasleđa, izvorišta vodosnabdevanja i pojedinih resursa (videti: Maksin-Mićić, 2007); prioriteta u razvoju pojedinih funkcija i aktivnosti prema njihovoj komplementarnosti režimima zaštite nasleđa, razvoju lokalnih zajednica i zadovoljavanju nacionalnih i regionalnih interesa. Na osnovu procenjenog kapaciteta prostora planinskog područja ili centra, potencijala i ograničenja prostora i životne sredine koncipiraju se i vrednuju opcije korišćenja i organizacije prostora za: razvoj skijališta, razmeštaj i organizaciju smeštajnih kapaciteta, sportsko-rekreativnih i zabavnih sadržaja i ostalih turističkih i turizmu komplementarnih aktivnosti i sadržaja. 56 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

71 Kapacitet planinskog područja za letnju turističku ponudu veći je u fizičkom smislu od kapaciteta zimske ponude u prostoru, s obzirom na znatno veću fizičku pristupačnost prostora bez snega, niskih temperatura, vetrova i dr Međutim, leti je ekološki kapacitet manji, jer su flora i fauna u punoj biloškoj aktivnosti. Tada su ekosistemi osetljiviji na turističko-rekreativne vidove korišćenja prostora i pritiske turizma. S obzirom da su mogućnosti kompleksnije letnje ponude na planinama uslovljene pristupačnošću visinskih pojaseva povoljnog klimata i razvijenije vegetacije, za letnju sezonu su generalno privlačnije niske i srednje planine, odnosno visokoplaninski pojasevi do gornje granice šuma. Tražnja za letnjom ponudom planinskih područja, za sada, zaostaje za zimskom tražnjom. Zbog toga se ne utvrđuje ukupni kapacitet prostora za letnju ponudu, već se proverava njegovo uklapanje u granični kapacitet obračunat za zimsku ponudu u prostoru. Smatra se da je uklapanje zadovoljavajuće ako se dokaže letnji kapacitet u obimu bar 60% od zimskog. Ključni kriterijumi za utvrđivanje kapaciteta prostora za smeštaj stacionarnih korisnika jesu: raspoloživost novih i postojećih lokacija u i van naselja i centara pogodnih za smeštaj i rekreaciju turista; povoljnost vizuelnog i fizičkog kontakta sa turističkom ponudom u prostoru; pogodnosti saobraćajnog pristupa iz okruženja; pogodnosti i ograničenja infrastrukturne opremljenosti prostora i postojećeg i planiranog kapaciteta infrastrukturnih sistema saobraćajne infrastrukture, vodovoda i kanalizacije, telefonije, energetske infrastrukture, organizacije prikupljanja i odvoženja otpada do transfer stanica ili deponija komunalnog otpada. Smeštajni kapaciteti bi trebalo da prihvate 50-80% graničnog kapaciteta prostora u zimskoj sezoni. Iskustveno se smatra da su ostali skijaši-izletnici iz dnevne rekreativne izohrone turističkog centra. Kapacitet prostora za smeštaj stacionarnih korisnika bazira se na graničnom kapacitetu alpskog skijališta (alpskih skijaša). U planiranju i implementaciji održivog razvoja planinskih područja, procenjuje se ukupan kapacitet prostora za razvoj turizma i komplementarnih aktivnosti uobičajeno za šumarstvo i uzgoj divljači, poljoprivredu i vodoprivredu. PRIMER PROCENE GRANIČNOG KAPACITETA PROSTORA NACIONALNOG PARKA KOPAONIK Na području Nacionalnog parka Kopaonik, površine 118 km 2, i njegove zaštitne zone, površine oko 200 km 2, ustanovljene su zone sa različitim režimima zaštite i korišćenja prostora (slika 6), i to: ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 57

72 zone sa režimom I stepena zaštite, na površini od 13,8 km 2 (11,3 %) sa strogom zaštitom najvrednijih i najočuvanijih delova prirode, to jest onih vrednosti koje su valorizovane kao izuzetni reprezenti izvornih ekosistema ili pojedinačni predstavnici bogatog biodiverziteta, kojim se dozvoljene aktivnosti ograničavaju na naučna istraživanja i edukaciju i ograničenu i strogo kontrolisanu prezentaciju posetiocima; zone sa režimom II stepena zaštite, na površini od 37,3 km 2 (ili 30,6 %) sa aktivnom zaštitom i ograničenim i strogo kontrolisanim korišćenjem u funkciji zaštite i prezentacije vrednosti u I stepenu zaštite, opšte zaštite staništa retkih i ugroženih vrsta, predela i nepokretnih kulturnih dobara, kojim se dozvoljene aktivnosti ograničavaju na naučna istraživanja, edukaciju, prezentaciju, rekreaciju i pojedine aktivnosti u funkciji zaštite prirodnih vrednosti, sa kontrolisanim pravcima kretanja posetilaca (i skijaša) i ograničenim korišćenjem za komunikacije za službene potrebe (u šumarstvu, vodoprivredi i poljoprivredi) i za infrastrukturne pravce u cilju povezivanja i opremanja turističkih centara i naselja; 2 zone sa režimom III stepena zaštite, na površini od 70,6 km (ili 58 %) sa održivom zaštitom i selektivnim i kontrolisanim korišćenjem, kojim se dozvoljava razvoj aktivnosti komplementarnih osnovnoj funkciji zaštite prirodnih vrednosti u šumarstvu, vodoprivredi, poljoprivredi, turizmu, rekreaciji i sportu, kao i izgradnja objekata i infrastrukturnih sistema i razvoj drugih aktivnosti usklađenih s principima i uslovima zaštite prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara; i 2 zona sa prelaznim režimom zaštite, na površini od oko 200 km zona zaštite oko Nacionalnog parka, sa održivim razvojem turizma i kontrolisanim korišćenjem prostora radi zaštite tog dobra od negativnih uticaja iz okruženja. Predlogom prostornog plana područja Nacionalnog parka Kopaonik (radna verzija, 2005) utvrđeni su sledeći opšti ciljevi zaštite, uređenja i razvoja područja: očuvanje, unapređenje i zaštita prirode, prirodnih vrednosti, predela i nepokretnih kulturnih dobara i njihovo korišćenje za naučna istraživanja, edukaciju, prezentaciju javnosti, rekreaciju i druge aktivnosti u skladu s ekološkim potencijalima i ograničenjima; racionalno i održivo korišćenje prirodnih resursa; uspostavljanje sklada između zaštite prirodnih i stvorenih resursa i vrednosti i razvoja ekonomskih aktivnosti i lokalnih zajednica, uz uključivanje i koordinaciju relevantnih aktera na svim nivoima upravljanja, turističkih i drugih privrednih subjekata i lokalnog stanovništva; 58 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

73 Slika 6. Zone zaštite na području Nacionalnog parka Kopaonik Izvor: Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Predlog prostornog plana područja Nacionalnog parka Kopaonik, Radna verzija, zadržavanje i podsticanje naseljavanja stanovništva u zaštitnoj zoni Nacionalnog parka, obezbeđenjem uslova za unapređenje poljoprivrede i razvoj drugih ekonomskih aktivnosti na selu, uporedo s podizanjem kvaliteta življenja u seoskim naseljima; obezbeđenje uslova za funkcionalnu i prostornu integraciju područja Nacionalnog parka s neposrednim i širim okruženjem i dr ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 59

74 Polazeći od ciljeva zaštite, uređenja i razvoja područja, intenzitet korišćenja Nacionalnog parka limitiran je graničnim kapacitetom prostora i životne sredine za pojedine aktivnosti, prema utvrđenim prioritetima. Za utvrđivanje graničnog kapaciteta korišćeni su iskustveni/empirijski normativi za slične evropske nacionalne parkove i planinske turističke centre na Alpima u Francuskoj, Švajcarskoj i Austriji. Primenjeni su restriktivniji normativi, polazeći od negativnih uticaja turizma na prostor i životnu sredinu u proteklih 20 godina i od utvrđenih ciljeva održivog razvoja turizma. Broj jednovremenih korisnika (ukupan broj turista, svih zaposlenih, istraživača i lokalnog stanovništva) utvrđen je po zonama s različitim režimima zaštite, i to u zoni: I stepena zaštite do 1 korisnika/ha, II stepena zaštite do 1,5 korisnika/ha, III stepena zaštite do 2 korisnika/ha i prelaznog režima zaštite do 2,5 korisnika/ha. Na osnovu toga je dobijen granični kapacitet prostora Nacionalnog parka od i njegove zaštitne zone od korisnika u letnjem periodu, to jest od jednovremenih korisnika na planinskom području. Na osnovu valorizacije prirodnih i stvorenih uslova područja, alpska skijališta su koncipirana kao glavni sadržaj turističke ponude u prostoru Kopaonika. Kapacitet alpskih skijaških terena procenjuje se na osnovu potrebnih uslova koje zadovoljavaju u pogledu: nagiba (20-60%) i ekspozicija (pretežno S, SI); visinskih razlika između polazišta i ishodišta staza (minimum 100 m); mogućnosti za postavljanje staza i skižičara bez seče šuma; lake saobraćajne pristupačnosti polazištima žičara i dr. Alpsko skijalište je planirano kao jedinstven sistem sa kabinskim žičarama kao glavnim vezama sekundarnih turističkih centara sa skijalištima (Jošanička Banja- Kokorovac-Vučak, Brzeće-Bregovi-Srebrnac i Belo Brdo-Nebeske Stolice), dok Kriva Reka ima direktan ulaz u alpsko skijalište. Alpsko skijalište je planirano s deset sektora, najvećim delom na području Nacionalnog parka, a manjim delom u zaštitnoj zoni parka i van planskog područja (slika 7). Predviđena je 81 žičara ukupne dužine preko 100 km, sa maksimalnim kapacitetom oko uspona na sat za oko jednovremenih skijaša. Glavne alpske skistaze planirane su u dužini od oko 191 km, sa maksimalno mogućim kapacitetom od jednovremenih skijaša, od toga na području Nacionalnog parka oko , u zaštitnoj zoni oko i van planskog područja oko 3000 skijaša. U zonama Ravnog Kopaonika i krivorečke ravni planirana je mreža glavnih nordijskih ski-staza ukupne dužine oko 60 km. Planirane žičare, alpske i nordijske ski-staze na području Nacionalnog parka nalaze se pretežno u zoni III stepena zaštite, sa pojedinim kraćim deonicama (manje od 10%) u zoni II stepena zaštite. Granični kapacitet prostora u zimskoj sezoni utvrđen je na osnovu broja jednovremenih skijaša uvećanom za 10% za ostale turiste (neskijaše i nordijske skijaše), tako da iznosi jednovremenih korisnika. Kapacitet prostora u zimskoj sezoni, koji je manji za skoro 30% u odnosu na kapacitet u letnoj sezoni, utvrđuje se za granični kapacitet za razvoj turizma na planinskom području. 60 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

75 Slika 7. Organizacija turističke ponude u prostoru Nacionalnog parka Kopaonik Izvor: ibid. Prostornim planom područja posebne namene je na području Nacionalnog parka Kopaonik i njegove zaštitne zone, od mogućih predviđeno oko jednovremenih korisnika/turista ( stacionarnih i izletnika), i to: na području Nacionalnog parka od mogućih oko turista ( stacionarnih i 8000 izletnika); i na području zaštitne zone od mogućih oko turista ( stacionarnih i 4000 izletnika). Na ukupan broj stacionarnih korisnika u Nacionalnom parku obračunava se oko 20% zaposlenih, po 10% stalnih i sezonskih. To znači da na ležaja u Nacionalnom parku dolazi oko 2400 zaposlenih, od čega 1200 stalnih, za koje se u jednoj smeni obezbeđuje smeštaj u turističkim centrima ili neposrednom okruženju. Na ležajeva u zaštitnoj zoni Nacionalnog parka dolazi 6000 zaposlenih, od čega po 3000 stalnih i sezonskih, i to većinom lokalnog stanovništva. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 61

76 U organizaciji prostora Nacionalnog parka Kopaonik relativizovane su oprečne tendencije između koncentracije i disperzije aktivnosti i sadržaja. Primenjen je model tzv. koncentrisane disperzije turističkih aktivnosti i sadržaja, radi usklađivanja sa ograničenjima režima I i II stepena zaštite prirodnog dobra, s jedne strane, i uključivanja naselja u zaštitnoj zoni Nacionalnog parka u njegovu turističku ponudu, s druge. Svi sadržaji turističke ponude planirani su u: prostoru Nacionalnog parka u četiri kompleksa Turističkog centra Kopaonik Suvo Rudište, Jaram, Srebrnac i Rendara; i zaštitnoj zoni Nacionalnog parka u četiri sekundarna turistička centra i šesnaest seoskih naselja (Predlog prostornog plana područja Nacionalnog parka Kopaonik, 2005) Procena graničnog kapaciteta prostora slivnog područja na primeru sliva vodoakumulacije Stuborovni Specifičnost područja sliva vodoakumulacije Stuborovni jeste preklapanje nekoliko posebnih namena, i to: Prostornim planom Republike Srbije i Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije utvrđena je koncepcija formiranja Regionalnog kolubarskog sistema za snabdevanje stanovništva vodom, čiji je ključni objekat akumulacija Stuborovni na reci Jablanici, koja će se koristiti za: snabdevanje vodom stanovništva i naselja; snabdevanje tehničkom vodom rudarsko-energetsko-industrijskog sistema Kolubara u Kolubarskom lignitskom basenu; i obezbeđenje propisanog ekološkog protoka u vodotoku, radi integralne zaštite kvaliteta voda. Prostornim planom Republike Srbije utvrđeno je da područje sliva akumulacije Stuborovni pripada zapadnom delu centralne turističke zone, to jest turističkoj regiji Valjevske planine. Prema Regionalnom prostornom planu područja Kolubarskog okruga (2002), pripada Povlenskosokolskom rejonu turističke i rekreativne ponude, sa akumulacijom Stuborovni i skijalištem Povlen. Prostornim planom Republike Srbije utvrđeno je da područje sliva akumulacije Stuborovni pripada predviđenom Parku prirode Valjevske planine. Preliminarno su identifikovani prostori sa osobenim prirodnim i kulturnoistorijskim vrednostima za koje se mogu ustanoviti režimi II stepena zaštite prirode, na osnovu uslova Zavoda za zaštitu prirode Srbije. Polazeći od ograničenja u korišćenju i izgradnji prostora ustanovljenih režimima i merama zaštite izvorišta regionalnog vodoprivrednog sistema i zaštite prirodnih vrednosti budućeg parka prirode, s jedne strane, i planiranog razvoja turizma, s druge, do izražaja dolaze konflikti: između različitih sektorskih interesa na nacionalnom i regionalnom nivou planiranja; i na relaciji nacionalni i regionalni interesi interesi lokalnih zajednica. Rezultat konfliktnih interesa mogu da budu veće ili manje promene i pogoršanja uslova i kvaliteta življenja lokalnog stanovništva na 62 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

77 obuhvaćenom području. Konfliktne interese moguće je relativizovati jedino na osnovu evaluacije i razmatranja više opcija razvoja područja i lokalnih zajednica, usklađenih sa zahtevima zaštite prirodnih resursa i dobara, u prvom redu za opciju održivog razvoja turizma. Prostornim planom slivnog područja vodoakumulacije Stuborovni (2009, dalje: Prostorni plan sliva) obuhvaćen je jugozapadni brdskoplaninski deo teritorije opštine Valjevo ukupne površine od oko 170,5 km 2. Pored sliva akumulacije Stuborovni površine oko 116 km 2, obuhvaćene su i vanslivne površine 54,5 km 2 sa postojećim i potencijalnim resursima za razvoj turizma. Područje sliva akumulacije Stuborovni diferencirano je na sledeće zone zaštite izvorišta regionalnog sistema vodosnabdevanja (tabela 4, slika 8): zonu neposredne zaštite izvorišta sa strogo ograničenim i kontrolisanim korišćenjem isključivo za vodoprivredne potrebe; utvrđuje se u odnosu na kotu normalnog uspora akumulacije (KNU) i obuhvata prostor u širini od 100 m nizvodno od brane i pojas minimalne širine 200 m uzvodno od brane i obala akumulacije i u akvatoriji oko vodozahvatnog tornja i šahtnog preliva; užu zonu zaštite izvorišta sa ograničenim i kontrolisanim korišćenjem prostora; obuhvata prostor uzvodno od zone neposredne zaštite u pojasu širine 500 m duž obala akumulacije, računajući od obalske linije u odnosu na kotu maksimalnog uspora akumulacije (KMU); i širu zonu zaštite izvorišta preostali deo sliva sa ograničenim i selektivnim korišćenjem prostora. Prostornim planom sliva utvrđeni su sledeći opšti ciljevi zaštite, uređenja i razvoja područja: obezbeđenje prostora i uslova za formiranje akumulacije, funkcionisanje vodozahvatnih postrojenja, prateće infrastrukture i objekata; uspostavljanje zona zaštite izvorišta, pojaseva i zona (tehničke) zaštite vodozahvatnih i pratećih objekata i utvrđivanje režima korišćenja i uređenja tih prostora; stvaranje uslova za rešavanje problema preseljenja stanovništva i izmeštanja sakralnih (crkva Gračanica i lokalno groblje), komunalnih, infrastrukturnih i drugih objekata sa prostora predviđenog za lociranje vodozahvatnih objekata, iz zone potapanja i zone neposredne zaštite izvorišta; relativizacija konflikata između nacionalnih i regionalnih interesa sa interesima lokalnih zajednica, obezbeđenjem uslova za pravičan i uravnotežen razvoj područja i njegovog okruženja; zadržavanje stanovništva i podsticanje povratka stanovništva, obezbeđenjem uslova za održivi razvoj turizma, uporedo s podizanjem kvaliteta života lokalnog stanovništva i razvojem javnih službi i komunalne infrastrukture; očuvanje, unapređenje i zaštita prirode, posebnih prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara i dr. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 63

78 Tabela 4. Zone zaštite akumulacije Stuborovni Zona zaštite izvorišta Zona neposredne zaštite izvorišta Uža zona zaštite izvorišta Šira zona zaštite izvorišta Vanslivno područje Površina zone Režim zaštite i korišćenja prostora 335 ha Strogo ograničeno i kontrolisano korišćenje za vodoprivredne potrebe 824 ha Ograničeno i kontrolisano korišćenje i izgradnja prostora ha Selektivno i kontrolisano korišćenje i izgradnja prostora u skladu sa konceptom održivog razvoja. Zabranjen transport opasnih materija, skladištenje čvrstog otpada i sl ha Zaštita prirodnog nasleđa i održivi razvoj područja Glavne aktivnosti Vodprivredne aktivnosti Ograničena rekreacija i sanitarno bezbedna izgradnja prostora Turizam i rekreacija, poljoprivreda, šumarstvo i druge aktivnosti koje neće ugroziti kvalitet vode izvorišta Održivi razvoj turizma i rekreacije, poljoprivrede, šumarstva i drugih aktivnosti koje neće ugroziti prirodno nasleđe Izvor: Prostorni plan slivnog područja vodoakumulacije Stuborovni, Polazeći od ciljeva zaštite i razvoja područja, režima zaštite akumulacije i predviđenog Parka prirode Valjevske planine, potencijala i ograničenja za razvoj turizma i principa održivog razvoja, Prostornim planom sliva područje je diferencirano na četiri turističke podceline sa integrisanom turističkom ponudom (slika 8). Kapacitet prostora i životne sredine procenjen je po turističkim podcelinama (tabela 5). Kapacitet prostora i životne sredine u zimskoj sezoni zasnovan je na zimskoj ponudi koja će obuhvatiti: ski-stadion Povlen sa alpskim, turno i nordijskim skijalištem u kompleksu Povlena, nordijsko skijalište u kompleksu Jablanika i Taora (u okviru cele planinske turističke zone), sankališta uz naselja Debelo Brdo i Mravinjci/Bele Vode, kao i klizalište (uz druge sportove na ledu) u podbranskom kompleksu akva-sitija (zona vodoakumulacije). 64 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

79 Tabela 5. Kapacitet prostora zona zaštite akumulacije i turističkih podcelina u slivu vodoakumulacije Stuborovni Zona zaštite izvorišta Zona neposredne zaštite izvorišta 335 ha Kapacitet prostora Glavne aktivnosti Komplementarne aktivnosti Zabranjen pristup, izuzev službenih lica Vodoprivredne aktivnosti Nema Uža zona zaštite izvorišta 824 ha 1000 jednovremenih korisnika Letnja turistička rekreacija u skladu sa režimom zaštite kvaliteta vode izvorišta: sadržaji na splavovima, plaže, veslanje, jedrenje, čamci na veslanje, skijanje na vodi na električnim žičarama, sportski ribolov Ograničena i kontrolisana poljoprivreda i zatravljivanje površina Šira zona zaštite izvorišta i vanslivno područje ha jednovremenih korisnika, od kojih 7000 stacionarnih i 8000 izletnika Sve turističke aktivnosti koje su usklađene sa režimom zaštite kvaliteta voda i merama zaštite životne sredine Poljoprivreda, šumarstvo i druge aktivnosti koje neće ugroziti kvalitet vode izvorišta i kvalitet životne sredine Izvor: ibid. Alpsko skijalište ski-stadiona Povlen predviđeno je kao glavni sadržaj zimske ponude u prostoru. Planirano je na severnim padinama ove planine u visinskom pojasu između 800 i 1345 m n.v., na površini od oko 9,2 km 2, od toga oko 7,2 km 2 u široj zoni zaštite akumulacije. Računajući sa optimalnim trajanjem snega do 3 meseca, uz racionalan broj žičara (6 sedežnica i 16 ski-liftova) ukupne dužine od oko 20 km, utvrđen je ukupni kapacitet od oko uspona na čas, to jest oko 8000 jednovremenih skijaša. Ski-staze za turno i nordijsko skijanje (grupno sa vodičem, ili pojedinačno) različitih dužinskih kombinacija predviđene su grebenom Jablanika (kompleks Jablanika) i Povlena i u ambijentu Gornje Dijavice i Gornjeg Taora (kompleks Taora), odnosno na grebenskim trasama letnjih planinarsko-izletničkih staza. Na deonicama ovih staza može da se organizuje i skijering (vuča skijaša konjima ili motornim sankama), safari motornim sankama i dr Ukupan kapacitet turno i nordijskih staza predviđen je za oko 1000 jednovremenih turista. Kapacitet prostora i životne sredine u letnoj sezoni zasnovan je na letnoj ponudi svih turističkih podcelina. Granični kapacitet prostora i životne sredine u letnjoj sezoni posebno je utvrđen samo za akumulaciju sa podbranskim kompleksom. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 65

80 Sadržaji podbranskog kompleksa akva-sitija predviđeni su, u pogledu kapaciteta i atraktivnosti, kao glavni segment letnje turističke ponude. Izabran je položaj kompleksa koji neće doći u koliziju sa režimima i merama zaštite izvorišta. Sadržaji će se zasnivati na namenski ispuštenoj vodi iz akumulacije. Obuhvataju više sportskih, rekreativnih i zabavnih sadržaja na vodi plivačke bazene, razne bazene sa talasima, gejzirima, gumenim čamcima na električni pogon, razne tipove akvagana i dr, sa hladnom i solarno zagrevanom vodom. Slika 8. Zone zaštite i organizacija prostora za turizam u slivu akumulacije Stuborovni Izvor: Prostorni plan slivnog područja vodoakumulacije Stuborovni, MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

81 Procenjeni ukupni kapacitet je 5000 jednovremenih korisnika, pretežno u otvorenim i, delom, u zatvorenim objektima. Uz ovaj akva-program predviđeni su i drugi sadržaji za sport, rekreaciju i relaksaciju saune, solarijumi, teratane i trim sale, kuglana, tereni za tenis i male sportove (mali fudbal/rukomet, košarka i odbojka), dečija igrališta i drugi sadržaji za igru i odmor. U sklopu akva-sitija predviđeni su i potrebni prateći sadržaji ugostiteljstva, trgovine i servisa. Vrlo značajan segment letnje ponude predstavlja vodoakumulacija Stuborovni, na kojoj mogu da se organizuju brojne letnje sportske i rekreativne aktivnosti. Na jezeru mogu da se organizuju razni sadržaji na splavovima plaže, nautika (veslanje, jedrenje, vožnja čamaca na električni pogon), skijanje na vodi sa električnim žičarama i dr, kao i sportski ribolov, pod uslovom zaštite kvaliteta voda akumulacije i zaštite životne sredine. Ukupan kapacitet prostora vodoakumulacije i uže zone njene zaštite za sportskorekreativne aktivnosti utvrđen je za najviše 1000 jednovremenih turista. Granični kapacitet prostora i životne sredine na obuhvaćenom području utvrđen je na ukupno jednovremenih turista, od kojih 7000 stacionarnih turista i 8000 izletnika. Primenjen je model disperzije turističkih aktivnosti i sadržaja, radi usklađivanja sa ograničenjima režima zaštite izvorišta vodosnabdevanja i prirodnih vrednosti, s jedne strane, i uključivanja većine seoskih i vikend naselja u turističku ponudu područja, s druge. Predviđeno je oko 5000 ležaja u postojećim seoskim i vikend naseljima. Jedino je u podbranskom kompleksu predviđena izgradnja apartmanskog naselja sa 2000 ležaja (Prostorni plan slivnog područja vodoakumulacije Stuborovni, 2009) Procena graničnog kapaciteta prostora područja kulturnog nasleđa na primeru arheološkog nalazišta Felix Romulijana Prostornim planom područja arheološkog nalazišta Romulijana Gamzigrad (2004, u daljem tekstu: Prostorni plan arheološkog nalazišta) obuhvaćeno je područje arheološkog nalazišta, površine oko 27 km 2, sa njegovom zaštitnom zonom površine oko 24 km 2. Prema Prostornom planu Republike Srbije, područje arheološkog nalazišta Romulijana Gamzigrad obuhvaćeno je severnim delom Istočne turističke zone sa Zaječarom, gradskim turističkim centrom i Gamzigradskom banjom. Područje arheološkog nalazišta predstavlja predeonu celinu sa zaštićenom okolinom utvrđene carske palate rimskog imperatora Galerija iz III-IV v.n.e i sakralnim kompleksom Magure iz IV v.n.e. Arheološko nalazište Romulijana svrstano je u kategoriju nepokretnog kulturnog dobra od izuzetnog značaja. Upisano je na UNESCO Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa godine. U obuhvatu i van obuhvata arheološkog nalazišta evidentirano je još 65 arheoloških lokaliteta iz različitih epoha. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 67

82 Glavna obeležja predeonoj celini daju: prirodni amfiteatar (viši na severu i nešto niži na jugu) u kome je smeštena utvrđena carska palata, kao i klisura i meandri Crnog Timoka sa vodom II a klase kvaliteta, pogodnom za kupanje. Prostornim planom arheološkog nalazišta, po prvi put u našoj praksi, ustanovljene su zone različitih režima zaštite nepokretnog kulturnog dobra (tabela 6, slika 9): zona I stepena zaštite obuhvata prostor zaštićene okoline utvrđene carske palate, memorijalnog kompleksa na Maguri i još 16 manjih arheoloških nalazišta, površine 175 ha. Ustanovljen je režim stroge i kontrolisane zaštite u funkciji zaštite nepokretnih kulturnih dobara, edukacije i kontrolisane prezentacije posetiocima i sa ograničenim i kontrolisanim poljoprivrednim aktivnostima; zona II a. stepena zaštite obuhvata kontinuelni prostor užeg pojasa oko zone I stepena zaštite, do vidnog radijusa od oko 1500 m od geometrijskog središta utvrđene carske palate, odnosno do vizuelnih prepreka obližnjih uzvišenja, površine oko 500 ha. Ustanovljen je režim selektivnog i kontrolisanog korišćenja u funkciji prezentacije najvrednijeg kulturnog nasleđa, sa kontrolisanim pristupom i kretanjem posetilaca i kontrolisanim razvojem i odvijanjem aktivnosti komplementarnih zaštiti nepokretnog kulturnog dobra; zona II b. stepena zaštite obuhvata diskontinuelan prostor šireg predela oko zone II a. stepena zaštite, do vidnog radijusa od oko 3000 m, to jest do granice prirodnog amfiteatra na desnoj obali Timoka i vizuelnih prepreka pobrđa na levoj obali Timoka, površine oko 880 ha. Ustanovljen je režim kontrolisanog korišćenja u funkciji zaštite i unapređenja predeonog lika i očuvanja mozaične strukture poljoprivrednih i šumskih površina; zona III stepena zaštite obuhvata preostali prostor područja arheološkog nalazišta površine oko 1130 ha. Ustanovljen je prelazni režim zaštite, to jest selektivno korišćenje za razvoj aktivnosti komplementarnih zaštiti i prezentaciji kulturnog nasleđa i kontrolisana izgradnja prostora. U prelaznom režimu zaštite omogućeno je proširenje građevinskog područja i razvoj glavne turističke ponude u Gamzigradskoj Banji, formiranje 6 novih turističkih kompleksa i punktova, sportsko-rekreativnih površina, akvatičkih programa na Crnom Timoku i izgradnja novih saobraćajnica; zaštitna zona područja arheološkog nalazišta obuhvata preostali prostor površine oko 2400 ha, bez ograničenja za razvoj naselja i infrastrukture, poljoprivrede, šumarstva i lovstva. 68 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

83 Prostornim planom arheološkog nalazišta utvrđeni su osnovni ciljevi: zaštita i prezentacija kulturnog nasleđa i kulturnog predela, razvoj turizma i turističke ponude u prostoru usklađene sa zahtevima zaštite kulturnog dobra. Tabela 6. Zone zaštite arheološkog nalazišta Felix Romulijana Zonazaštite NKD Zona I stepena zaštite zaštićena okolina NKD Zona II a. stepena zaštite Površina zone Režim zaštite i korišćenja prostora 175 ha Strogo ograničeno i kontrolisano korišćenje prostora 500 ha Selektivno i kontrolisano korišćenje prostora Glavne aktivnosti Zaštita NKD Ograničena prezentacija posetiocima Zaštita i uređenje predela Kontrolisana prezentacija NKD turistima Izletnička rekreacija Zona II b. stepena zaštite Zona III stepena zaštite Zaštitna zona oko arheološkog nalazišta 880 ha Selektivno korišćenje prostora i očuvanje predela 1130 ha Prelazni režim zaštite sa kontrolisanim korišćenjem i izgradnjom prostora Zaštita i uređenje predela Pretežno izletnička rekreacija i ograničena turistička rekreacija Održivi razvoj turizma i rekreacije 2400 ha Bez ograničenja Održivi razvoj svih aktivnosti Objašnjenje: NKD nepokretno kulturno dobro Izvor: Prostorni plan područja arheološkog nalazišta Gamzigrad - Romulijana, Koncept razvoja turizma i rekreacije zasnovan je na: kulturološkoj prezentaciji i valorizaciji arheološkog nalazišta Romulijana i drugih nepokretnih kulturnih dobara; turističkoj ponudi Gamzigradske Banje sa Crnim Timokom; integraciji sa postojećom i planiranom turističkom ponudom Zaječara i mezoregionalnog okruženja (veštačka akumualcija Grlište i druge akumulacije, termomineralni izvori u Nikoličevu i Šarbanovcu, pećine, lovište na Tupižnici i dr). U skladu sa ustanovljenim zonama zaštite nepokretnog kulturnog dobra utvrđeni su granični kapaciteti prostora za turizam i organizacija turističke ponude u prostoru (tabela 7, slika 9). ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 69

84 Na području arheološkog nalazišta utvrđen je kapacitet prostora i životne sredine/ predela od 1650 jednovremenih turista, dok je u zoni zaštite oko područja arheološkog nalazišta ustanovljen optimalan kapacitet od oko 7000 turista, to jest ukupno 8650 jednovremenih turista na obuhvaćenom području. Tabela 7. Kapacitet prostora zona zaštite arheološkog nalazišta Felix Romulijana Zona zaštite NKD Zona I stepena zaštite zaštićena okolina NKD Kapacitet prostora 300 jednovremenih korisnika Glavne aktivnosti Naučno istraživanje i edukacija, konzervacija i restauracija NKD, turistička prezentacija Komplementarne aktivnosti Strogo kontrolisana poljoprivreda i šumarstvo ZonaII a. stepena zaštite 850 jednovremenih korisnika Turistička prezentacija i izletnička rekreacija Kontrolisana poljoprivreda, šumarstvo i uzgoj bezopasne divljači Zona II b. stepena zaštite 500 jednovremenih korisnika Pretežno izletnička rekreacija, ograničena turistička rekreacija Kontrolisana poljoprivreda, šumarstvo i lovstvo Zona III stepena zaštite i zaštitna zona oko područja arheološkog nalazišta Bez ograničenja, već uslovljen turističkom tražnjom i sociokulturnim kapacitetom Turizam i rekreacija Planiran optimalan kapacitet od oko 7000 korisnika, od toga oko 3800 stacionarnih turista i 3200 izletnika Poljoprivreda, MSP u turizmu i uslugama, šumarstvo i lovstvo Objašnjenje: NKD nepokretno kulturno dobro, MSP mala i srednja preduzeća Izvor: ibid. U zoni I stepena zaštite predviđen je muzejski prostor, montažno-demontažna pozornica pored kompleksa Magure i kontrolisano kretanje posetilaca, radi razgledanja zaštićenog prostora. U zoni II a. stepena zaštite predviđeni su pristupne saobraćajnice iz pravca severa i juga i informativno-turistički punktovi za prihvat posetilaca na zapadnoj i istočnoj strani zone I stepena zaštite. Predviđeno je formiranje punkta na rimskom majdanu sa vajarskom kolonijom i otvorenim amfiteatrom, kao i manji službeni punkt za službu zaštite, sa objektima u duhu tradicionalnog narodnog graditeljstva. Zadržane su bačije sela Gamzigrad. U zoni II b. stepena zaštite predviđene su izletničko-panoramske staze sa radijalnim pravcem pružanja i njihovo povezivanje sa panoramskim kružnim putem po obodu te i zone III stepena zaštite, sa brojnim vidikovcima prema carskoj palati. 70 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

85 U zoni III stepena zaštite zadržana je severna obilaznica grada, predviđena Generalnim planom Zaječara. Disclocirana je na sever planirana južna obilaznica grada, tj. iz zone II a. u zonu III stepena zaštite. Predviđen je razvoj lokalnih puteva za povezivanje turističke ponude u prostoru. Svi smeštajni kapaciteti (3800 ležaja) na obuhvaćenom području predviđeni su u ovoj zoni, a ostali kapaciteti u Zaječaru, gradskom turističkom centru u neposrednom okruženju arheološkog nalazišta. Centri turističke ponude i različitih turističkih aktivnosti biće Zaječar i Gamzigradska Banja. Predviđen je razvoj šest manjih turističkih lokaliteta (za etno-kompleks, omladinsko-dečiji kompleks, kompleks za pripremu sportista i dr) i akvatičkih programa na malim akumulacijama, koje bi se u letnjoj sezoni formirale na meandrima Timoka postavljanjem pneumatskih, transparentnih ustava. Gamzigrad i Zvezdan razvijaće se kao tradicionalna seosko-turistička naselja sa ponudom ruralnog turizma (Prostorni plan područja arheološkog nalazišta Romulijana-Gamzigrad, 2004). Slika 9. Zone zaštite i organizacija prostora za turizam na području arheološkog nalazišta Felix Romulijana Izvor: ibid. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 71

86 Sociokulturni i psihološki kapacitet Sociokulturni i psihološki kapacitet teško je utvrditi, jer zahteva stalno praćenje promena, anketiranje turista i kooperaciju sa lokalnim stanovništvom. Sociokulturni kapacitet uslovljen je specifičnostima lokalne zajednice, načinom života, kulturnim i etničkim odlikama i dominantnim ekonomskim aktivnostima. Po pravilu, ali ne uvek, znatno je niži u ruralnim naseljima i na ostrvima, u odnosu na velike urbane centre. Uobičajeno je da se sociokulturni kapacitet iskazuje brojem stacionarnih turista u odnosu na broj stalno nastanjenog domicilnog stanovništva. Stanovnici seoskih naselja mogu vremenom da se adaptiraju na promene koje donosi specijalizacija naselja za trgovinu, zanate i usluge namenjene turistima. Takav primer je selo St. Jakobs u podnožju Tamborin planine u Kanadi sa 1500 stalnih stanovnika. Naselje se specijalizovalo da ugosti 1-2 miliona turista godišnje (Weaver, 2006). Suprotan je primer stanovnika naselja na ostrvu Đerba u Tunisu (primer 10). Dobar primer je saradnja službe zaštite prirode i turističke privrede sa lokalnim stanovništvom u zaštićenom području Broads Area, vlažnom staništu međunarodnog značaja u Velikoj Britaniji. Za seoska i mala gradska naselja na ovom području utvrđeno je, u saradnji sa lokalnim stanovništvom, da kapacitet stacionarnih turista ne može da prelazi 25% broja stalnih stanovnika naselja (Broads Management Plan, 1987, 1997). Primer 10. SOCIOKULTURNI KAPACITET OSTRVA ĐERBA Usled pritisaka masovnog turizma na ostrvo, dolazi do potpunog gubitka socijalnog integriteta i kulturnog identiteta. Menja se način života. Napuštaju se tradicionalne delatnosti (poljoprivreda, ribarstvo). Veliki je porast kriminala, prostitucije, droge i dr. Stanovnici ostrva traže od države da ih zaštiti od nekontrolisanog rasta turizma, tako što će se limitirati i kontrolisati broj i koncentracija turista (Weaver, 2006). 72 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

87 Psihološki kapacitet turiste uslovljen je kako turističkim proizvodom, tako i njegovim očekivanjem i učešćem u kreiranju tog proizvoda. Znatno je niži u prirodnom okruženju, ruralnom turizmu i ekoturizmu, u odnosu na gradski turizam, događaje, mice i druge turističke proizvode sa većom koncentracijom turista i intenzitetom korišćenja prostora. Sledeći faktori utiču na sociokulturni i psihološki kapacitet: doživljaj turiste u prostoru i vremenu, izbor atrakcije/doživljaja turiste, stavovi turista i lokalnog stanovništva, dostupnost sadržaja, ponašanje turista, kulturne sličnosti i razlike između turista i lokalnog stanovništva, razmeštaj usluga i kretanje turista. Polazeći od navedenih faktora, koriste se različite menadžment procedure za razvoj turizma u granicama prihvatljivih promena sociokulturng i psihološkog kapaciteta područja: zoniranje prostora i/ili vremenski zoning za smanjenje konflikata između različitih namena prostora, ili za vremensku raspodelu korišćenja prostora od strane većeg broja korisnika; menadžment turistima informisanje turista, interpretacija atraktivnosti, dizajn i promocija različitih modaliteta kretanja turista u destinaciji i dr; podsticanje celogodišnje ponude i smanjenje, ili limitiranje sezonske koncentracije turista (primeri 11 i 12). ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 73

88 Primer 11. SOCIOKULTURNI I PSIHOLOŠKI KAPACITET VENECIJE Polazeći od osetljivosti istorijskog grada Venecije i popularnosti destinacije, u više navrata je utvrđivan granični kapacitet prostora. Analize su godine pokazale da bi granični kapacitet Venecije trebalo da bude turista na dan. Iste godine u avgustu mesecu je u Veneciji svakog dana boravilo oko turista i izletnika. Već tada je procenjeni kapacitet bio prekoračen svakog drugog dana u godini, sa trendom porasta broja i obima prekoračenja. Lokalni i nacionalni nivo upravljanja nisu preduzeli akcije za usmeravanje i upravljanje obimom i intenzitetom turizma u ovom gradu. Negativni uticaji masovnog turizma, naročito ekskurzionog turizma, doprineli su emigraciji lokalnog stanovništva iz istorijskog jegzra i narušavanju urbanog identiteta, saturaciji prostora, smanjenju kvaliteta urbanog života i kvaliteta doživljaja turista (Swarbrooke, 2005). Kada je reč o osetljivim područjima koja su izložena stalnim pritiscima turizma, pojedini autori se zalažu za regulisanje sociokulturnog i psihološkog kapaciteta diferenciranjem prostora i aktivnosti na celine/zone za: intenzivniji turistički razvoj, tzv. frontstage zone; stambene zone i naselja domicilnog stanovništva, tzv. backstage zone; zaštitne zone/pojaseve između ovih zona/celina, tzv. buffer zone (primer 13). 74 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

89 Primer 12. GRANIČNI KAPACITET OSTRVA MALTA Da bi se izbegle posledice neplanskog razvoja turizma, nacionalni nivo upravljanja Malte utvrdio je granični kapacitet prostora od oko jednovremenih turista i doneo strategiju i politiku održivog razvoja turizma. To predstavlja osnov za korišćenje sredstava Evropskog strukturnog fonda za unapređenje kvaliteta turističke ponude i za zaštitu prirodnog i kulturnog nasleđa ostrva (UN WTO, 2005). Primer 13. SOCIOKULTURNI I PSIHOLOŠKI KAPACITET PROSTORA GIZE Kao primer može da posluži problem sociokulturnog i psihološkog kapaciteta na atraktivnom prostoru kulturnog nasleđa u Gizi (Egipat). Tipičan je primer pomešanih funkcija i aktivnosti. Dolazi do nezadovoljstva stranih turista usled ugrožavanja doživljaja spomenika kulture grada mrtvih sa piramidama, mastambama, grobnicama i procesionom ulicom. Povećana je netrpeljivosti između lokalnog stanovništva, koje pruža turističke usluge, i stanovnika Kaira, koji taj prostor doživljavaju kao urbani park za odmor i rekreaciju. Lokalno i urbano stanovništvo smatra da bi se problem rešio zoniranjem prostora prema vrsti korisnika (Weaver, 2006). ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 75

90 4.3. KLIMATSKE PROMENE I ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA Proces globalnog zagrevanja ubrzano se odvija od sredine 20. veka (slika 10), kao posledica povećanja obima i intenziteta ljudskih aktivnosti koje doprinose povećanju koncentracije gasova koji imaju efekat staklene bašte (GHG) u atmosferi. Primera radi, globalna prosečna temperatura je porasla za po 0,76 0 C u periodu od 50 godina ( ) i u periodu od samo 4 godine ( ). Posledice ljudskih aktivnosti odražavaju se na promene klimatskih elemenata i imaju različite negativne efekte zagrevanje okeana, temperaturni ekstremi i vetrovi, topljenje leda i glečera, što dovodi do podizanja nivoa svetskog mora od prosečno 3,1 mm godišnje u periodu godine (UNWTO, UNEP, 2008). Procene Svetske meteorološke organizacije (WMO) su, sa verovatnoćom od 90%, da će klimatske promene da se ubrzavaju pri sadašnjem ili većem nivou GHG emisije, tako da će globalna prosečna temperatura da poraste između 1,8 4,0 0 C do godine. Čak i pod predpostavkom da se koncentracije GHG stabilizuju na sadašnjem nivou, Zemlja bi nastavila da se zagreva zbog dosadašnje emisije tih gasova i toplotne inercije okeana. Slika 10. Promene globalne i kontinentalne temperature, Izvor: Grupa autora, Summary for Policymakers, Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, 2006:11, 76 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

91 Procenjeno je da su ekonomski troškovi neophodnih akcija za smanjenje GHG emisije, koje bi sada trebalo preduzeti, znatno manji od troškova očekivanih ekonomskih i socijalnih poremećaja zbog neublaženih klimatskih promena. Klimatske promene će uticati na naš stil života, zdravlje, ekonomiju i socijalno blagostanje. Sve države i svi privredni sektori će morati da se prilagođavaju i da ublažavaju efekte klimatskih promena. Turizam se svrstava u klimatski veoma osetljiv privredni sektor (UNWTO, UNEP, 2008). Svetska turistička organizacija i Program za zaštitu životne sredine Ujedinjenih nacija (UNEP) utvrdili su Deklaraciju o klimatskim promenama i turizmu godine, tzv. Davosku deklaraciju (Climate Change and Tourism: Responding to Global Challenges), na Drugoj međunarodnoj konferenciji o klimatskim promenama i turizmu. U Davoskoj deklaraciji se ukazuje da su za turističke destinacije i turiste najznačajnije regionalne manifestacije klimatskih promena (primer 14). Radi blagovremenog izveštavanja i upozoravanja turističke privrede na klimatske promene i rizike, godine Svetska meteorološka organizacija formirala je tim za klimu i turizam (IPCC). Primer 14. PROCENJENE REGIONALNE KLIMATSKE PROMENE EVROPA Prosečna godišnja temperatura će porasti više nego globalna prosečna temperatura. Najveći porast temperature biće u severnoj Evropi u zimskoj sezoni i na području Mediterana u letnjoj sezoni. Godišnje padavine će rasti u severnoj Evropi, a opadati na području Mediterana. U centralnoj Evropi padavine će rasti zimi, a smanjivati se leti. Rizik od letnjih suša povećaće se u centralnoj Evropi i na području Mediterana. Trajanje zimske sezone skratiće se u celoj Evropi. Debljiina snežnog pokrivača smanjiće se u skoro svim evropskim zemljama (UN WTO, UNEP, 2008: 26). ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 77

92 Uticaji klimatskih promena na turističke destinacije Mogu se izdvojiti četiri osnovne kategorije uticaja klimatskih promena na održivost i kompetitivnost turističkih destinacija: direktni klimatski uticaji, indirektni klimatski uticaji, uticaji politika za ublažavanje klimatskih promena na mobilnost turista, i uticaji klimatskih promena na turističku tražnju. Direktni klimatski uticaji ispoljavaće se u dva oblika promene u dužini i kvalitetu turističke sezone i povećanje troškova i poremećaji u poslovanju turističke privrede. Promene u dužini i kvalitetu turističke sezone ispoljiće se naročito kod dva turistička proizvoda: sunce i more i zimski sportovi. Očekuje se pomeranje turistički atraktivnih klimatskih uslova ka destinacijama na većoj geografskoj širini i nadmorskoj visini, što će dovesti do opadanja kompetitivnosti pojedinih popularnih destinacija (npr. Mediterana u letnjoj sezoni) i porasta kompetitivnosti drugih destinacija (npr. Južne Engleske i Kanade). Opadanje ski industrije izgledno je u Evropskim Alpima, istočnoj i zapadnoj Severnoj Americi, Australiji i Japanu. Primer 15. PROMENE PREDELA I BIODIVERZITETA PLANINSKIH DESTINACIJA EVROPSKI ALPI Klimatske promene će imati znatne uticaje na osetljive planinske ekosisteme, biodiverzitet i pojavu prirodnih nepogoda, što će umanjiti atraktivnost planina za turizam. Prirodne nepogode će povećati rizik za turizam i turističku infrastrukturu. Sve zajedno će uticati na sve turističke proizvode zasnovane na atraktivnosti predela i očuvane prirode. Jedna od posledica je nestajanje glečera, koji predstavljaju atraktivan planinski turistički resurs. Nestankom glečera i smanjivanjem količine snega, smanjivaće se količine raspoložive vode u planinama i nizvodnim ekosistemima. Počeće problemi u snabdevanju vodom za piće lokalnog stanovništva i svih privrednih aktivnosti koje su veliki potrošači vode, naročito sektora turizma. Klimatskim promenama neće moći da se prilagode mnoge planinske vrste, pogotovo one koje ne mogu da se pomeraju na veće visine. Već je zabeleženo nestajanje pojedinih reliktnih vrsta u najvišim planinskim predelima Alpa (UN WTO; UNEP; 2008). 78 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

93 Na povećanje troškova i poremećaje u poslovanju najviše će uticati: više maksimalne temperature i veći broj dana sa tropskim vrućinama, veći intenzitet tropskih ciklona i dominantnih vetrova, intenzivnije i duže padavine u jednim, ili suše u drugim regionima. Navedene i druge klimatske promene, koje će imati razmere elementarnih nepogoda, dovodiće do oštećenja infrastrukturnih sistema, povećaće troškove funkcionisanja (više premije osiguranja, povećani troškovi zagrevanja ili hlađenja, dodatni troškovi za obezbeđenje funkcionisanja vodosnabdevanja i energetskih sistema u uslovima rizika od nepogoda i sl) i izazivati poremećaje u poslovanju (evakuacija i zbrinjavanje turista i zaposlenih usled elementarnih nepogoda i sl). Indirektni klimatski uticaji ispoljavaće se preko poremećaja u životnoj sredini i nasleđu izazvanih klimatskim promenama, što može imati značajne efekte na razvoj turizma u pojedinim regionima i destinacijama. Promene u kvantitetu i kvalitetu rapoloživih resursa vode i snežnog pokrivača, gubitak biodiverziteta, ugrožena poljoprivredna proizvodnja (npr. vinski turizam), povećani rizici od elementarnih nepogoda, erozija obala, poplave, smanjenje estetike pejzaža i druge promene imaće veliki uticaj na turizam. Planinske (primer 15), primorske i ostrvske destinacije, u kojima je turizam zasnovan na prirodnim turističkim resursima, izrazito su osetljive na promene u životnoj sredini izazvane klimatskim promenama. Centar za svetsko nasleđe (UNESCO WHC) u izveštaju iz godine izdvojio je 125 lokaliteta sa Liste svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa koji će biti ugroženi klimatskim promenama (primer 16). U izveštaju se ukazuje da će posledice klimatskih promena na prirodno i kulturno nasleđe imati efekte na turizam zasnovan na prirodi, ekoturizam, kulturni turizam, safari turizam i druge turističke proizvode. UNESCO je identifikovao nekoliko dobara sa Svetske liste kulturnog i prirodnog nasleđa kao kritične turističke destinacije koje će biti ugrožene klimatskim promenama. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 79

94 Primer 16. UTICAJI KLIMATSKIH PROMENA NA SVETSKO NASLEĐE Od 125 evidentiranih lokaliteta na Listi svetskog prirodnog i kulturnog nasleđa ugroženih klimatskim promenama, 79 lokaliteta prirodnog nasleđa obuhvata: 16 priobalnih maritimnih ekosistema, 14 glečera, 7 planinskih lokaliteta, 28 vlažnih staništa i 14 kombinovanih lokaliteta prirodnog i kulturnog nasleđa. Klimatskim promenama ugroženo je 46 lokaliteta kulturnog nasleđa, od kojih 42 spomenika kulture i arheoloških nalazišta, kao i 4 kulturna predela. Identifikovani su glavni klimatski uticaji koji dovode do degradacije i ugrožavanja svetskog prirodnog i kulturnog nasleđa. Izvor: UNESCO WHC, Climate Change and World Heritage, World Heritage Reports, No. 22, 2007: MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

95 Među njima su: Venecija zbog podizanja nivoa mora, koja je protekle decenije bila prosečno 100 dana u godini pod vodom; Great Barrier Reef u Australiji zbog odumiranja i izbeljivanja korala; Glacier-Waterton međunarodni park mira u USA zbog topljenja glečera; Kilimandžaro nacionalni park u Tanzaniji zbog dramatičnog gubljenja snežnog pokrivača (pola metra godišnje) i njegovog nestanka u narednih 15 godina; Chan Chan arheološka zona u Peruu zbog nestabilnosti tla, usled poplava i erozije izazvane uraganom El Njino; spomenici u centru Londona (Westminster Palace, Westminster Abbey, The Tower of London) usled porasta nivoa mora i nivoa reke Temze. Uticaji politika za ublažavanje klimatskih promena na mobilnost turista ispoljavaju se dvojako, direktno i indirektno. Međunarodne i nacionalne politike za smanjenje GHG emisije imaće direktan uticaj na kretanje turista, zbog povećanja troškova prevoza i stimulisanja turista da se opredeljuju za envajeronmentalno prihvatljivije modalitete transporta ili turističku destinaciju. Pritisci za smanjenjem udela aviosaobraćaja u turističkim kretanjima posebno će pogoditi udaljenije destinacije za koje je to osnovni modalitet transporta (npr. Karibe, Novi Zeland, Australiju i dr). Stimulisanje korišćenja železnice i drugih transportnih sredstava sa nižim GHG emisijama povećaće atraktivnost pojedinih destinacija u blizini glavnih emitivnih centara. Povećanje globalne prosečne temperature preko 1 0 C uticaće na globalnu ekonomiju i ekonomije pojedinih zemalja. Može da doprinese smanjenju bruto nacionalnog dohotka po stanovniku za 20% do kraja 21. i početkom 22. veka. Na taj način će indirektno uticati na smanjenje slobodnih novčanih sredstava za turizam i na očekivani rast turizma. Ne očekuje se značajniji uticaj klimatskih promena na globalnu turističku tražnju. Procenjuje se da geografska i sezonalna redistribucija turističke tražnje može da bude vrlo velika u drugoj polovini 21. veka, što će znatno uticati na razvoj pojedinih turističkih destinacija i država. Postepeno će se tražnja pomerati ka većim geografskim širinama i većim nadmorskim visinama u planinskim područjima. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 81

96 U Evropi, turisti iz severnih država sve će više godišnjih odmora provoditi u svojoj ili susednim državama. Porašće tražnja za destinacijama sa umerenom klimom na severu i pad tražnje za destinacijama sa toplom klimom u južnim delovima Evrope. Očekuje se rast tražnje za putovanjima u vansezoni i zimskoj sezoni (videti više: UN WTO, UNEP, Climate Change and Tourism: Responding to Global Challenges, 2008) Uticaj turizma i politike za smanjenje uticaja na klimatske promene Procenjuje se da turizam učestvuje u globalnoj GHG emisiji sa 4-6%, odnosno učestvovao je sa 4,9% godine. Procena doprinosa turizma globalnom zagrevanju zasniva se na emisiji CO 2 iz tri izvora: saobraćaja, smeštajnih kapaciteta i turističkih aktivnosti. Najveće je učešće transporta sa 75%. U tome je najveći udeo aviotransporta sa 40% i automobila sa 32%, dok ostala transportna sredstva učestvuju sa samo 3%. Iako aviotransport učestvuje samo sa 17% u svim turističkim putovanjima, izvor je 40% emisije CO 2 u turizmu. Pri tome su putovanja u daleke destinacije izvor 16% emiisije CO 2, a učestvuju sa svega 2,2% u ukupnim turističkim putovanjima. Nasuprot tome, putovanja autobusom i železnicom koja učestvuju sa 16% u ukupnim turističkim putovanjima doprinose svega 1% emisiji CO 2 u turizmu. Smeštajni kapaciteti učestvuju sa 21%, a turističke aktivnosti sa 4% u emisiji CO 2 u turizmu. Istraživanje udela subsektora smeštajnih kapaciteta u emisiji CO 2 bazira se na potrošnji energije za grejanje, hlađenje, kuvanje, osvetljenje, čišćenje, pranje i dr Najveći potrošači energije, to jest izvori emisije CO 2 jesu hoteli i apartmani (sa 20,6 i 19,0 kg CO 2 po jednom noćenju), slede vikend kuće i namenski izgrađena turistička naselja (sa 15,9 i 14,3 kg CO 2 po jednom noćenju), a najmanji izvor su kampovi i pansioni (sa 7,9 i 4,0 kg CO 2 po jednom noćenju). Strategija smanjenja uticaja turizma na klimatske promene podrazumeva kombinaciju mera i instrumenata različitih politika u prvom redu ekonomskih, regulatornih i dobrovoljnih mera i instrumenata prilagođenih problemima održivog razvoja destinacija i njihovog okruženja, kao i ciljnim grupama u turizmu. Izdvajaju se četiri ključna aspekta strategije za smanjenje uticaja turizma na klimatske promene, to jest za smanjenje GHG emisije: smanjenje potrošnje energije, poboljšanje energetske efikasnosti, povećanje korišćenja novih i obnovljivih izvora energije (NOIE), i odlaganje/skladištenje CO MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

97 Smatra se da je smanjenje potrošnje energije najznačajniji aspekt. Neophodna su prilagođavanja u menadžmentu i marketingu destinacija, navikama i ponašanju turista i stimulacije za preusmeravanje sa autobomila i aviona na druga transportna sredstva. Značajna je uloga turoperatora u pogledu promene navika i ponašanja turista kod izbora destinacija, vrste prevoza i dužine boravka promene od ispoljenih tendencija češćih i kraćih putovanja u korist dužeg boravka u destinacijama. Turistička privreda daje prednost trgovini dozvoljenim emisijama u odnosu na takse za gorivo ili za emisije. Aviosaobraćaj će uskoro biti obuhvaćen shemom trgovine dozvoljenim GHG emisijama. To će usloviti nove efikasnije avio tehnologije i povećanje brzina, kao i veću profitabilnost avio sektora. Poboljšanje energetske efikasnosti podrazumeva primenu efikasnijih ili novih tehnologija u transportu i smeštajnim kapacitetima. Sa primenom novih tehnologija u aviotransportu očekuje se smanjenje emisije CO 2 po putniku i pređenom kilometru za oko 32% u periodu godine za scenario nastavka dosadašnjih tendencija korišćenja aviotransporta. Kada bi se primenile politike i mere za promene trenda u korišćenju saobraćajnih modaliteta i ukoliko bi tehnologije u aviotransportu još više napredovale, teoretski je moguća redukcija emisije za 50% do godine, odnosno smanjenje za 14% ukupne emisije CO 2 u turizmu. Sa primenom novih i efikasnijih tehnologija za putnička vozila očekuje se smanjenje za 7% ukupne emisije CO 2 u turizmu. Poboljšanje energetske efikasnosti smeštajnih kapaciteta može da doprinese smanjenju za 14% ukupne emisije CO 2 u turizmu. Značajno je i povećanje korišćenja NOIE. Svi oblici NOIE su relevantni za turizam i ekonomski i tehnički opravdani. Primera radi, istraživanja su pokazala da primena solarne energije u toplim destinacijama može da se isplati već za dve godine. Učešće biogoriva u energentima za transport procenjeno je na maksimum 10%. Pri tome su u obzir uzete i implikacije primene biogoriva na korišćenje zemljišta, poljoprivrednu proizvodnju i efikasnost proizvodnje tog goriva. U slučaju kada nije moguće redukovati GHG emisiju, predviđeni su različiti modaliteti kompenzacija za prekoračenje dozvoljene emisije. Jedan od modaliteta jeste kompenzaciono pošumljavanje ugroženih područja. Drugi modalitet jeste odlaganje, to jest skladištenje CO 2 u podvodna ili podzemna skladišta (iscrpljena podzemna ležišta gasa, nafte, uglja i sl). U sektoru turizma razvija se praksa dobrovoljnih kompenzacija ili naknada za emisije CO 2. To znači da emisija izazvana nekom aktivnošću u turizmu (npr. transportom) može da se u odgovarajućoj ekvivalentnoj vrednosti kompenzira nekom drugom aktivnošću na predmetnom ili nekom drugom ugroženom području koje opredeli država (npr. u slučaju kompenzacionog pošumljavanja). Problemi u primeni kompenzacija (prenošenje odgovornosti i troškova na potrošače, nedovoljno prihvatanje instrumenata dobrovoljnosti i sl) rešavaće se unapređenjem ovih instrumenata i uključivanjem ključnih aktera. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 83

98 Slika 11. Procenjene GHG emisije za scenario bez promene po subsektorima turizma godine Izvor: UNWTO, UNEP, Climate Change and Tourism: Responding to Global Challenges, 2008: 36 Slika 12. Scenariji GHG emisija u turizmu godine Izvor: UNWTO, UNEP, Climate Change and Tourism: Responding to Global Challenges, 2008: 37. Za scenario razvoja turizma bez promena ( bisness-as-usual ) GHG emisija bi godine porasla za 160% u odnosu na emisiju iz godine (slika 11). Za scenario razvoja turizma uz primenu politika i mera za smanjenje klimatskih promena GHG emisija bi mogla da se redukuje godine za 68% u odnosu na predhodni scenario, tj. da se smanji za 16% u odnosu na emisiju iz godine (slika 12) Adaptacije turizma na klimatske promene Sve destinacije će morati, u većoj ili manjoj meri, da se prilagođavaju klimatskim promenama. Ključni akteri u turizmu imaju različit kapacitet adaptacije na klimatske promene. 84 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

99 Turisti imaju najveći kapacitet adaptacije u pogledu izbora destinacije, sezone i načina transporta do destinacije. Veliki turoperatori koji nisu investirali u nepokretnosti i infrastrukturu imaju mogućnosti da se prilagođavaju klimatskim i promenama u turističkoj tražnji. Sektori koji opslužuju turizam imaju manji kapacitet adaptacije. Lokalne zajednice i turistička preduzeća koja imaju velike investicije u nepokretnosti i infrastrukturu u turističkoj destinaciji su najmanje adaptabilni na promene. Sektor turizma razvija različite modalitete i kombinacije vidova adaptacija destinacija na klimatske promene u domenu: tehnologije veštački sneg, korišćenje kišnice, desalinizacija morske vode, recikliranje vode, cenovna podrška štedljivom korišćenju vode, sistemi izgradnje otporni na elementarne nepogode, sistem ranog upozoravanja na nepogode i sl; menadžmenta planovi upravljanja resursima vode i energije, plan upravljanja uticajima turizma na klimatske promene, podrška primeni envajeronmentalnog menadžmenta i eko oznaka, subvencije za programe smanjenja potrošnje energije i poboljšanje energetske efikasnosti, prilagođavanje premija osiguranja i dr; politika koordinacija različitih politika za smanjenje GHG emisija i adaptacije sektora turizma klimatskim promenama, prilagođavanje standarda izgradnje objekata zaštiti od elementarnih nepogoda, ukljućivanje klimatskih promena u kreditne rizike i predinvesticione studije, osiguranje za slučaj ekstremnih vremenskih uslova i dr; istraživanja pogodnosti lokacija za planirani razvoj turizma, monitoringa promena ugroženih područja i biodiverziteta i pojava rizika i dr; obrazovanja edukacija zaposlenih i turista za smanjenje potrošnje vode i energije, trening programi za adaptacije na klimatske promene, kampanje za edukaciju javnosti o klimtaskim promenama, zaštiti resursa i dr; načina rada i odnosa sektora turizma prema klimatskim promenama naknade za GHG emisije, inicijative za zaštitu voda, primena dobrih primera iz prakse u turističkoj privredi i dr Vidovi adaptacije najosetljivijih područja na klimatske promene prilagođavaju se ključnim problemima zaštite resursa i dobara, očuvanja atraktivnosti, održivosti i konkurentnosti destinacije. To se, u prvom redu, odnosi na planinske i zimske destinacije, ostrvske, primorske i destinacije prirodnog i kulturnog nasleđa. ADAPTACIJE PLANINSKIH ZIMSKIH DESTINACIJA Kada se radi o Evropskim Alpima, prema studiji OECD, do kraja 21. veka opadaće broj područja sa kvalitetnim snežnim pokrivačem sa 609 destinacija na: 404 (oko 61%) destinacija za scenario porasta temperature za 2 0 C, ili 202 (oko 30%) destinacija za scenario porasta temperature za 4 0 C. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 85

100 Biće izražene regionalne razlike među destinacijama. Najugroženija će biti ski industrija u Nemačkoj. Najrašireniji vid adaptacije na ove promene jeste pravljenje veštačkog snega, koji se primenjuje na 50% skijališta u Austriji, 40% u Italiji, 18% u Švajcarskoj, 15% u Francuskoj i 11% u Nemačkoj. Ovaj vid adaptacije izazvao je brojne dileme, pre svega, u pogledu održivosti veštačkog snega, i to: ekstenzivno korišćenje vode konflikt sa drugim korisnicima vode rezervoari za kišnicu; primena aditiva nedovoljno istraženi uticaji na vegetaciju; troškovi infrastrukture, vode i energije integracija sektora unutar i sa drugim destinacijama za obezbeđenje potrebnih finansijskih sredstava; povećana potrošnja energije GHG emisija korišćenje NOIE (prvenstveno vetrogeneratora i malih hidroelektrana). Najrašireniji pristup adaptacijama planinskih zimskih destinacija na klimatske promene jeste kombinacija: razvoja novih aktivnosti u zimskoj sezoni; pomeranja skijališta na veće nadmorske visine; racionalizacije potrošnje vode; i razvoja novih turističkih proizvoda za celogodišnju ponudu planinske destinacije. ADAPTACIJE DESTINACIJA PRIRODNOG I KULTURNOG NASLEĐA Adaptacija destinacija prirodnog i kulturnog nasleđa na klimatske promene zasniva se na kombinaciji različiitih pristupa i mera: primene planova adaptacije ili odgovora na klimatske promene za snabdevanja vodom u sušnim destinacijama, desalinizaciju morske vode (primer Majorke), korišćenje procene rizika i odgovora na elementarne nepogode (za eroziju plaža i planinskog zemljišta, lavine, i dr; primer 17), razvoj sistema ranog upozoravanja; primena programa istraživanja i monitoringa promena ekosistema i kulturnog nasleđa i preduzimanja odgovarajućih mera za zaštitu biodiverziteta i nasleđa; 86 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

101 diverzifikacija proizvoda destinacije za smanje-nje pritisaka na nasleđe nove mikro destinacije i atrakcije za rasterećenje najposećenijih i najugro-ženijih lokaliteta; redefinicija obuhvata i režima zaštite i korišćenja zaštićenog prostora proširenje obuhvata zaštićenog prostora, diferencijacija zona sa različitim režimima zaštite i korišćenja prostora, formiranje ekoloških koridora za migraciju različitih vrsta i sl; rekonstrukcija i stabilizacija kulturnog nasleđa, posebno arhitektonskih i arheoloških objekata i celina korišćenjem tradicionalnih materijala zbog atraktivnosti, u kombinaciji sa modernim inženjeringom i tehnologijama, radi očuvanja nasleđa; relokacija i introdukcija pojedinih ugroženih vrsta u druga staništa, ili pohranjivanje gena i semena u Fort Knox on Ice; unapređenje adaptivnog kapaciteta lokalnog nivoa upravljanja i menadžmenta destinacije i zaštićenog nasleđa; unapređenje upravljanja kretanjem turista i saobraćajnim zagušenjima; obezbeđenje aktivne participacije lokalnih zajednica u utvrđivanju politike i upravljanju adaptacijama destinacije i dr; edukacija i jačanje svesti o minimiziranju stresova izazvanih klimatskim promenama (UN WTO, UNEP, 2008). Primer 17. PROJEKAT ZAŠTITE VENECIJE OD POPLAVA Realizacija MOSE projekta započela je godine, sa rokom završetka godine, po ceni od oko 4,5 milijardi EUR. Projektom za zaštitu Venecije od poplava predviđene su 79 mobilne brane/barijere, postavljene podvodno na tri ulaza u venecijansku lagunu i duž Lida. Podizaće se kada nivo mora naraste za 110 cm. Barijere su visine oko 30 m i širine oko 20 m. Pored toga se u laguni izvode radovi na uređenju i ojačanju svih obala (www2.comune. venezia.it, 2009). ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 87

102 REZIME PRVOG DELA Smatra se da je održiv razvoj koji zadovoljava potrebe sadašnje generacije, bez ugrožavanja mogućnosti budućih generacija da zadovolje sopstvene potrebe. Osnovna ideja jeste usmeravanje ekonomskog razvoja koji je ekološki podoban i socijalno prihvatljiv. Koncepcija održivog razvoja nema jednoznačnu definiciju, tako da će se promene u ovoj koncepciji odražavati na sve oblike planiranja, usmeravanja i upravljanja razvojem. U zemljama Evropske unije tendencije su da se održivi razvoj ostvaruje integrisanjem aspekta zaštite kvaliteta životne sredine u sve oblike planiranja i sektorske politike. To je težnja ka uspostavljanju integrisanog strateškog planiranja koje može da se javi samo kao posledica integralnog pogleda na razvoj i budućnost. Smatra se da će prostorno i envajeronmentalno planiranje imati koordinirajuću i integrišuću ulogu u ostvarivanju održivog razvoja. U Strategiji održivog razvoja Evropske unije fokus je stavljen na uspostavljanje integralnog pristupa usmeravanju i upravljanju razvojem Evropske unije i na me-njanje neodržive potrošnje i proizvodnje, između ostalog i u turizmu. Razvoj turizma ne može da se posmatra odvojeno od ukupnog razvoja. S promenama u koncepciji i pristupu usmeravanju i upravljanju razvojem, menjala se i koncepcija razvoja turizma. Došlo je do preispitivanja koncepta konvencionalnog (starog) masovnog turizma i pojave koncepta alternativnog turizma. Promovisanje i primena koncepta održivog razvoja uslovilo je zalaganje da turizam u celini mora da postane održiv. Polazeći od uticaja turizma na okruženje, u usmeravanju i upravljanju razvojem turizma razmatraju se tri osnovne dimenzije: envajeronmentalna, sociokulturna i ekonomska održivost. Suština održivosti jeste pronalaženju prave mere, to jest balansa između razvoja turizma i turističkih područja, s jedne strane, i zaštite i očuvanja životne sredine, resursa i vrednosti područja i lokalnih zajednica, s druge. Održivost turizma može da se ostvari samo kao integralan deo održivog razvoja područja. Agenda 21 za turističku privredu razrađuje za sektor turizma ciljeve i principe održivog razvoja utvrđene Agendom 21 iz godine. Opšti cilj Agende 21 za turističku privredu jeste ustanovljavanje programa održivog razvoja turizma, kojim će se uspostaviti sistem i procedure za inkorporiranje koncepta i principa održivog razvoja u proces donošenja odluka i preduzimanja akcija koje su neophodne za ostvarivanje održivog turizma. Predstavlja akcioni program koji je adresiran grupacijama koje imaju najviše uticaja na ostale aktere u ostvarivanju održivog razvoja turizma: nacionalnom nivou upravljanja, nacionalnoj turističkoj organizaciji i udruženjima turističke privrede; i preduzećima turističke privrede. 88 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

103 Ključni izazovi za ostvarivanje održivog turizma jesu: upravljanje dinamičnim rastom, klimatske promene, smanjenje siromaštva i podrška zaštiti nasleđa. Odgovori na izazove zasnivaju se na uspostavljanju: strateškog okvira održivosti, održivosti turističkih destinacija i proizvoda i kontinuelnog odvijanja i praćenja procesa održivog razvoja turizma. Primena koncepta održivog turizma podrazumeva utvrđivanje, praćenje i reevaluaciju graničnog/nosećeg kapaciteta turističkog podurčja ili centra. U planiranju i upravljanju održivim razvojem granični/noseći kapacitet turističkog područja, naselja i centra predstavlja sintezni iskaz: kapaciteta prostora i životne sredine, sociokulturnog, psihološkog i ekonomskog kapaciteta. Izdvajaju se četiri ključna aspekta strategije za smanjenje uticaja turizma na klimatske promene: smanjenje potrošnje energije, poboljšanje energetske efikasnosti, povećanje korišćenja novih i obnovljivih izvora energije i skladištenje CO 2. Smatra se da je smanjenje potrošnje energije najznačajniji aspekt. Procenjuje se da, pod uticajem klimatskih promena, geografska i sezonalna redistribucija turističke tražnje može da bude vrlo velika u drugoj polovini 21. veka, što će znatno uticati na razvoj pojedinih turističkih destinacija i država. Sve destinacije će morati, u većoj ili manjoj meri, da se prilagođavaju klimatskim promenama. PITANJA ZA PROVERU ZNANJA I DISKUSIJU Koji prirodni resursi su obnovljivi, a koji neobnovljivi? Koji od tih resursa su deficitarni ili strateški za razvoj vaše lokalne zajednice? Kakav je odnos vašeg neposrednog okruženja prema tim resursima i da li bi, šta i kako menjali? Koja bi trebalo da bude uloga prostornog i envajeronmentalnog planiranja u ostvarivanju održivog razvoja? Zašto? Da li je to očekivanje realno u uslovima svetske ekonomske krize? Koji su ključni izazovi održivog razvoja Evropske unije? Koji bi izdvojili kao najteži za savladavanje i zašto? Objasniti dimenzije održivog turizma. Sagledati političku dimenziju i njen značaj za održivi razvoj turizma i područja. Uporediti prioritetne akcije nacionalnog nivoa upravljanja i preduzeća turističke privrede iz Agende 21 za turističku privredu. Koje su sličnosti i razlike? Navesti i objasniti ključne izazove za ostvarivanje koncepta održivog turizma. Koji su odgovori na izazove ostvarivanju koncepta održivog turizma? Objasniti. Objasniti kapacitet prostora i životne sredine, sociokulturni i psihološki kapacitet. Zašto je za granični kapacitet turističkog područja značajna osetljivost ekosistema u letnjoj sezoni? ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 89

104 Proučiti primere procene kapaciteta prostora za osetljiva područja, date u udžbeniku. Da li je utvrđen sociokulturni kapacitet na primeru Nacionalnog parka Kopaonik i arheološkog nalazišta Felix Romulijana? Ako nije, koji se uticaji planiranog razvoja turizma mogu očekivati na sociokulturni kapacitet lokalne zajednice i kako bi mogli da se smanje? Analizirati uticaje klimatskih promena na turizam i objasniti indirektne uticaje. Upoznati detaljnije neki od navedenih primera ugroženih destinacija prirodnog i/ ili kulturnog nasleđa i komentarisati mere koje se preduzimaju za zaštitu nasleđa i atraktivnosti destinacije. Koje mere adaptacije destinacije prirodnog i/ili kulturnog nasleđa bi trebalo preduzeti za prethodno analiziran primer? 90 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

105 II DEO

106 ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU CILJEVI POGLAVLJA: Upoznati se sa obnovljivim izvorima energije i usvojiti mogućnosti njihovog korišćenja za održivi razvoj turizma Upoznati se sa značajem primene bioklimatskih principa planiranja i izgradnje za održivi razvoj turizma Razumeti koncept, elemente i teme puteva kulture Usvojiti integralan pristup održivoj zaštiti kulturnog nasleđa i razvoju turizma Razumeti i usvojiti pristup održivom razvoju planinskih područja i ulogu turizma Upoznati i usvojiti pristup, standarde i kriterijume održivog razvoja planinskih turističkih centara

107 II ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 1. KORIŠĆENJE OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE 1.1. POTROŠNJA ENERGIJE I ŽIVOTNA SREDINA Globalni problemi potrošnje energije i zaštite životne sredine Sve veća potrošnja fosilnih goriva dovela je, ne samo do njihovog iscrpljivanja, već i do globalnih poremećaja na našoj planeti. Mogu se izdvojiti tri grupe posledica prekomerne potrošnje energije: klimatske promene na Zemlji; energetska kriza; i ekološka kriza. Klimatske promene na Zemlji nastale su kao posledica nekontrolisanog industrijskog razvoja, neefikasnih tehnologija i prekomernog korišćenja fosilnih goriva. U prvoj deceniji novog milenijuma, ove promene svrstavaju se u ključne globalne probleme, usled zagađenja atmosfere gasovima koji prouzrokuju tzv. efekat staklene bašte ( greenhouse gasses, GHG) i uništavanje ozonskog omotača koji štiti živi svet na Zemlji od prekomerne radijacije i globalnog otopljavanja. Povećana potrošnja energije u zgradama, saobraćaju i industriji dovodi do povećanog zagađenja vazduha, zemljišta i vode i glavni je uzrok klimatskih promena. Primera radi, potrošnja energije je izvor 78% ukupne GHG emisije u Evropskoj uniji, s tim da se jedna trećina emituje iz sektora transporta. Vazduh najviše zagađuju industrijski dimni gasovi i prašina, kao i dim i gasovi koji su produkt sagorevanja fosilnih goriva. Zagađen vazduh može da utiče na smanjenje broja sunčanih sati za sati godišnje i intenziteta sunčevog zračenja za 10-20%. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 93

108 Globalni nivo CO 2 u atmosferi povećan je za 0,6% ili 19 milijardi tona, metana za 27 miliona tona. Globalna koncentracija CO 2 danas iznosi 385 ppm (part per million), u odnosu na 280 ppm godine. Može se očekivati da će Zemlja početi da gubi prirodnu sposobnost da usisa milijarde tona CO 2. Procenjuje se da će globalna temperatura na Zemlji da poraste između 1,8-4,0 0 C do kraja 21. veka. To će biti najbrže menjanje klime u poslednjih godina. Jedan od globalnih problema jeste i energetska kriza, nastala 1970-tih godina, kao posledica poremećaja na tržištu nafte. Rezerve fosilnih goriva (otkrivene i predpostavljene) su ograničene. Prema prognozama, zavisno od vrste energenata i potrošnje, moguće je da će većina biti iscrpljena do sredine 21. veka, kada bi mogla da nastupi sledeća energetska kriza. Energetska i ekološka kriza na lokalnom i globalnom nivou ukazale su na neodrživost dosadašnjeg stepena i načina eksploatacije i potrošnje resursa. Ovakav zaključak jasno proizlazi iz podataka o zagađenju vode i vazduha, promenama hemijskog sastava atmosfere, pojavi ozonskih rupa, degradaciji tla, nestanku biljnih i životinjskih vrsta, smanjenju površina pod šumama itd. (A grant night out, 2000). Stepen iskorišćenja konvencionalnih izvora energije uslovio je intenziviranje aktivnosti na njihovoj supstituciji i poboljšanju tehnologija, kako bi se adekvatno odgovorilo na sve veće potrebe čovečanstva za energijom. Očekivanja su, s jedne strane, da će razvoj tehnologije doprineti stagnaciji potrošnje energije u narednim godinama. Procenjuje se, s druge strane, da će godišnje potrebe za energijom da se povećavaju za oko 1,5 do 2%, zbog sve većih zahteva široke potrošnje i, posebno, zbog orijentacije nerazvijenih zemalja da prate ekonomski i tehnološki razvoj razvijenijih država. To bi značilo da će se potrebe za energijom više nego udvostručiti u periodu godine. Nastojanja razvijenih zapadnih zemalja da što racionalnije koriste energiju dovela su do izrazitog poboljšanja energetske efikasnosti, koja se izražava odnosom potrošnje primarne energije i bruto nacionalnog proizvoda. Na početku 21. veka sve veća pažnja se poklanja projektima za energetsku efikasnost i obnovljivu energiju, čiji bi rezultati trebalo da doprinesu značajnijem smanjenju GHG emisija sledećih decenija. Istovremeno bi ekonomično korišćenje i ušteda energije u mnogim regijama, na primer u Evropskoj uniji, doprinelo smanjenju zavisnosti od uvoza energije i energenata, očuvanju životne sredine i smanjenju troškova razvoja. Smanjenje potrebe za energijom može podsticajno da deluje na svetsku ekonomiju i otvaranje novih radnih mesta (Pucar, 2005) Problemi potrošnje energije i zaštite životne sredine u Srbiji U Srbiji se izuzetno neracionalno koriste svi prirodni resursi i svi vidovi energije. Brzo iscrpljivanje klasičnih energetskih izvora, eksploatacija osnovnog energetskog izvora niskokaloričnog uglja (procenjene rezerve za oko 50 narednih godina), koja je skopčana 94 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

109 sa ugrožavanjem životne sredine, kao i neracionalna proizvodnja i potrošnja energije, doveli su do osetnog pogoršanja energetske situacije u našoj zemlji. Ignorisanje potreba za racionalizacijom potrošnje i uštedom resursa u velikoj meri utiče na visoku energetsku potrošnju. Zbog toga, Srbija značajno zaostaje za razvijenim zemljama u pogledu energetske efikasnosti i primene obnovljivih izvora energije (OIE). Srbija je veliki uvoznik energije (oko 43%) i za uvoz energenata izdvaja oko milijardu US $ godišnje. Ukupna potrošnja nafte u godini u Srbiji iznosila je 5,5 miliona tona. Očekuje se da će do godine potrošnja narasti na 7,5 miliona tona, tako da bi uvoz nafte mogao da dostigne 4,7 miliona tona (Pucar, 2008). Postojeći energetski sektor ispušta u atmosferu preko 44 miliona tona ugljendioksida i preko tona sumpordioksida godišnje. Termoenergetski kapaciteti na ugalj (najlošijeg kvaliteta) i tečna goriva zauzimaju čak 62% u ukupnoj proizvodnji električne energije, što govori o dramatičnoj situaciji sa stanovišta zaštite životne sredine u Srbiji. Osnovne karakteristike energetike u Srbiji jesu: niska energetska efikasnost u svim sektorima potrošnje energije; pojedine industrijske grane imaju 2-3 puta veću specifičnu potrošnju od savremenih standarda potrošnje; 2 potrošnja toplote za grejanje iznosi oko kwh/m godišnje (do 50% veća od savremenih standarda). U pogledu racionalizacije potrošnje energije i primene OIE, potrošači su: nedovoljno ekonomski motivisani i sposobni; nedovoljno edukovani i informisani za ulaganja u unapređenje energetske efikasnosti; destimulisani skupim kreditima, bez podrške finansijskih i fiskalnih podsticajnih mera i mera prinude. Uzroci i posledice potrošnje energije u zgradama u Srbiji su sledeći: negativan uticaj proizvodnje i potrošnje energije, naročito niskokaloričnog uglja na životnu sredinu; nizak stepen iskorišćenja primarne energije u zgradama; izuzetno visok stepen korišćenja električne energije za grejanje; neekonomska cena električne energije; uticaj porasta cene energije na poremećaje na tržištu; nedovoljna snabdevenost energijom; nekontrolisana potrošnja. Energija koja se troši za izgradnju i eksploataciju zgrada iznosi oko 50% ukupno proizvedene energije. Najveći deo energije u zgradarstvu troši se na grejanje zgrada, a poslednjih godina sve više i na njihovo hlađenje. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 95

110 Srbiji je neophodan sistematski i planski pristup i strateški okvir za povećanje energetske efikasnosti i zaštitu svih izvora energije i životne sredine. Smanjenje zavisnosti od uvozne energije može da se ostvari stimulisanjem zamene uvoznih goriva domaćim izvorima energije, naročito obnovljivim izvorima, i uvođenja energetske efikasnosti (Pucar, Nenković, 2008a) Moguća rešenja za održivu potrošnju energije i zaštitu životne sredine Budućnost razvoja energetike i društva u celini, zavisi od rešavanja envajeronmentalnih problema. Efikasnost, ekonomičnost, ekologija 3E postali su poslednjih godina simbol novog pristupa rešavanja problema opstanka i razvoja društva. Četvrto E bi, svakako, mogla da bude energija (Pucar, 2002b). U drugoj polovini dvadesetog veka aktuelizovan je niz problema u domenu zaštite životne sredine. Pritisak ekoloških organizacija i drugih interesnih grupa uslovio je utvrđivanje strateških i legislativnih okvira i institucionalizovanje problematike zaštite životne sredine. Zbog toga je cilj donošenja i usvajanja konvencija, kao što su Agenda 21 u Rio de Ženeiru, HABITAT II, te sporazum u Kjotu (Kjoto protokol), institucionalizovanje radikalnih stavova ekoloških grupa koje su nastojale da spreče dalju devastaciju životne sredine, jednim delom uzrokovanu korišćenjem fosilnih goriva. Prihvatanjem ovih i drugih konvencija i deklaracija o očuvanju i revitalizaciji životne sredine i resursa za buduće generacije, jedan od prioriteta većine država sveta postala je održiva proizvodnja i potrošnja energije i primena obnovljivih izvora energije (Nenković, Pucar, 2006a). Održiva proizvodnja i potrošnja energije zasnivaju se na: planiranju i upravljanju proizvodnjom i potrošnjom energije, uz poštovanje principa održivog razvoja i izgradnje (arhitekture); usaglašavanju domaćih sa međunarodnim, pre svega evropskim, zakonima, standardima i tehničkim propisima; učešću javnosti u odlučivanju; energetski efikasnom planiranju, projektovanju, rekonstrukciji i eksploataciji; primeni bioklimatskih principa u planiranju i projektovanju; primeni obnovljivih izvora energije (OIE); primeni principa održivog razvoja u industriji i turizmu. Za ostvarivanje projekata održive proizvodnje i potrošnje energije potrebna je zajednička akcija i dobra informisanost svih učesnika snabdevača energijom, nivoa upravljanja i korisnika. Lokalni nivo upravljanja ima presudnu ulogu u informisanju i uključivanju krajnjih korisnika, u prvom redu lokalnog stanovništva, zbog toga što može direktno i najbrže da prenese znanja i informacije i da na taj način pridobije javnost za najjačeg saveznika u promociji primene i privlačenju investicija u obnovljivu energiju i energetsku efikasnost (Pucar, 2002a). 96 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

111 U Srbiji se energetski problemi rešavaju parcijalno, od slučaja do slučaja, bez dovoljno jasne vizije i spoznaje ozbiljnosti situacije u kojoj se nalazimo kao društvo i kao deo velike svetske porodice. Rešavanje energetskih problema postalo je u isto vreme značajno i sa envajeronmentalne tačke gledišta. Neophodno je smanjenje prekomernog trošenja fosilne energije u procesu sagorevanja i sprečavanje preterane kontaminacije životne sredine i degradacije prostora (Pucar, 2000b). Neka od rešenja, svakako, su veća primena OIE i povećanje energetske efikasnosti zgrada i sistema za grejanje i hlađenje, proizvodnih tehnologija i transporta Održivi turizam i energija Koncept održivog turizma podrazumeva optimalno korišćenje energetskih izvora i smanjenje negativnih uticaja njihove potrošnje na životnu sredinu. Problem održivosti turizma i potrošnje energije može da se analizira sa više aspekata, od kojih se ovde ukazuje samo na pojedine: Turizam kao deo ukupnog razvoja preuzimajući ulogu lidera sa značajnim udelom u globalnom bruto nacionalnom proizvodu i ukupnoj zaposlenosti, turizam je preuzeo, takođe, i značajnu odgovornost u odnosu na ekonomsko, društveno, kulturno i prirodno okruženje. Turizam i klimatske promene naučnici predviđaju da će do godine polovina godišnjeg oštećenja ozonskog omotača biti prouzrokovana avio letovima. Nisu svi avio letovi turistički, ali veliki broj jeste. Potrošnja energije u turizmu potrošnja energije u turizmu dostiže do 5 miliona GWh godišnje, što je blizu primarne potrošnje energije Japana. Najveći potrošač energije u turizmu jeste saobraćaj. Na dolazak u destinaciju i povratak iz destinacije otpada do 75% energije koja se koristi u turizmu. Turistički objekti svoje energetske potrebe zadovoljavaju, uglavnom, na klasičan način. U strukturi troškova turističkih objekata gotovo 40% pripada energiji (grejanje prostora i vode, osvetljenje, održavanje sistema itd). Udeo toplotne energije za grejanje vode u objektima kreće se između 13 i 15%, što je za hotele sa velikim brojem ležaja značajna stavka. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 97

112 Sa aspekta održive potrošnje energije u turizmu prioritet imaju pitanja koja se tiču saobraćaja uzrokovanog turizmom smanjenje broja letova na kraćim razdaljinama, preusmeravanje sa putničkih automobila na železnicu, takse za gorivo ili za emisije, naknade za parkiranje i dr. Raspodela modaliteta prevoza u turizmu daleko je od održive: 58% svih putovanja obavlja se putničkim automobilima, 31% avionima i svega 10% železnicom. Povećava se broj letova, naročito na kraće distance, dok se železnički saobraćaj dramatično smanjuje. Pedviđa se da će se turistička kretanja udvostručiti u sledećih 20 godina. Zbog toga je za održivi razvoj turizma veoma značajno preusmeravanje turističkih kretanja na modalitete saobraćaja koji su pogodni za životnu sredinu, manje ugrožavaju zdravlje ljudi i ekosisteme i društveno su prihvatljiviji. Među ključne zadatke ubrajaju se: smanjenje negativnih uticaja vazdušnog saobraćaja na životnu sredinu, zaustavljanjem povećanja interkontinentalnih letova do godine; preusmeravanje korišćenja putničkih automobila na održivije oblike saobraćaja, npr. da se u narednom periodu najmanje 30% svih putovaja obavlja železnicom i sl. Ostvarivanje održivog saobraćaja u turizmu na nacionalnom i lokalnom nivou podrazumeva: promociju domaćih turističkih destinacija; poboljšanje pristupačnosti turističkih sadržaja i ponude u prostoru javnim prevozom i biciklima; unapređivanje inovativnih lokalnih saobraćajnih sistema u turističkim destinacijama, koje treba povezati sa lokalnim železničkim stanicama; stvaranje nacionalnih, regionalnih i lokalnih biciklističkih staza; plansko smanjenje saobraćaja i turističkih kretanja i razvoj envajeronmentalno prihvatljivih modaliteta saobraćaja u procesu regionalnog i prostornog planiranja. 98 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

113 1.2. OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE I NJIHOVA PRIMENA U TURIZMU U obnovljive izvore energije (OIE) spadaju: energija sunca, energija vetra, hidroenergija (male hidroelektrane), geotermalna energija, energija biomase (uključujući biogas i biogorivo), energija talasa, plime i oseke. Ovim izvorima se mogu dodati i novi izvori, kao što su toplotne pumpe, otpadni bioresursi i dr. Svaki od ovih izvora ima svoje specifičnosti i uslove pod kojima je njegovo korišćenje ekonomski opravdano. Može se reći da se obnovljivi izvori energije eksploatišu istom brzinom kojom se i obnavljaju. Oni su naizgled neiscrpni izvori energije, ali su istovremeno ograničeni u pogledu intenziteta mogućeg korišćenja. Bitna karakteristika OIE je da su to čisti izvori energije, koji značajno doprinose smanjenju zagađenja vazduha, vode i zemljišta. Povećano korišćenje OIE doprineće povećanju pouzdanosti snabdevanja energijom, uspostavljanju održivog razvoja energetike i poboljšanju standarda života, posebno na ruralnim područjima. Svetski savet za energiju izračunao je da bi godišnjim sredstvima od subvencija za fosilna goriva i nuklearnu energiju, u iznosu od oko 15 milijardi evra, mogla revolucionarno da se unapredi industrija OIE i poveća njena konkurentnost. U svetu je poslednjih decenija došlo do značajnog napredka na polju istraživanja i primene velikog broja tehnologija za korišćenje OIE i, u tim okvirima, za turističke objekte i infrastrukturu. U Srbiji se nedvoljno koristi energija OIE. Razloga ima više: još uvek relativno jeftina električna energija, nedovoljna informisanost stručne i šire javnosti o prednostima korišćenja OIE, nepoverenje stanovništva prema novim tehnologijama, odsustvo finansijske podrške i, generalno, nepoznavanje problematike energije. Razvoj OIE kasni zbog nedovoljnih državnih podsticaja i nepotpune regulative, s jedne strane, i zbog visokih cena, teškoća pri instaliranju i korišćenju, lošeg održavanja i otežanog servisiranja postrojenja i instalacija, s druge. Realna podrška razvoju obnovljivih energetskih izvora u Srbiji, do sada, nije bila na zadovoljavajućem nivou. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 99

114 Za Srbiju su od interesa sve vrste obnovljivih izvora, osim onih koje se odnose na energiju mora. Imajući u vidu da spadamo u zemlje siromašne rezervama fosilnih goriva, u bliskoj budućnosti se očekuje značajno povećanje učešća OIE u energetskom bilansu države. Potencijal obnovljivih izvora energije kojima Srbija raspolaže nije dovoljno veliki da bi omogućio eliminisanje dosadašnjih problema u snabdevanju. Međutim, to je potencijal koji bi, ako se stavi u funkciju, mogao da ublaži uvoznu zavisnost naše zemlje. Energetski potencijal obnovljivih izvora energije u Srbiji procenjuje se na preko 3 M t.en. godišnje. U Srbiji postoje sledeći potencijali u obnovljivim izvorima energije: geotermalna energija (posebno u nekim područjima); solarna energija (visokog potencijala gotovo na celoj teritoriji Republike, posebno na planinskim područjima); energija iz biomase; energija vetra i vode itd. Strategijom razvoja energetike do godine opredeljena su načela za definisanje mogućnosti upotrebe navedenih obnovljivih energetskih izvora. U skladu sa odredbama ove strategije, može se očekivati da će doći do značajne supstitucije tradicionalnih obnovljivim energetskim izvorima i do unapređenja kvaliteta svih parametara životne sredine. Međutim, da bi se pojedina načela u potpunosti realizovala, neophodna je harmonizacija naše legislative sa direktivama Evropske unije u domenu korišćenja svih vidova obnovljivih izvora. Priključenje Evropskoj uniji obavezuje na primenu evropskih standarda i zakonskih normi u domenu energetske efikasnosti i zaštite životne sredine. U traženju rešenja za održivi ekonomski razvoj Srbije značajno je pitanje stabilne energetske politike, odnosno angažovanje unutrašnjih resursa kao što su OIE. U Srbiji bi udeo obnovljivih izvora mogao da dostigne 10% proizvedene energije do godine, uz smanjenje GHG emisije, pre svega ugljendi-oksida, za 5% što je u skladu sa ciljem EU Energija Sunca Sunce je izvor svih čistih energija. Sunčeva energija ima dnevno-sezonsku i geografsku zavisnost, tj. ne može se smatrati kontinuelnim izvorom energije. Međutim, taj nedostatak je lokalnog karaktera. Na globalnom nivou, raspored dan/noć, leto/zima, jug/sever prirodno je usklađen i omogućava da sunčeve energije bude svakog trenutka dovoljno za zadovoljenje najvećeg dela energetskih potreba. Raznolikost tehnologija kojima se danas raspolaže omogućava efikasno korišćenje sunčeve energije u njenim različitim oblicima. Solarna energija je, verovatno, najviše proučavan vid obnovljive energije i njena tehnologija se brzo razvija (Pucar, Nenković, 2008b). 100 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

115 POTENCIJALI SOLARNE ENERGIJE Prema meteorološkim podacima, prosečna dnevna suma dozračene energije globalnog sunčevog zračenja u Srbiji iznosi od 3,3 do 4,0 kwh/m 2 dan, odnosno u proseku oko 1400 kwh/m 2 god, dok je broj sunčanih sati veći nego u mnogim evropskim zemljama (između 1500 i 2200 časova godišnje). Srbija spada u veoma povoljna područja za korišćenje solarne energije u Evropi. Broj sunčanih sati na većini turističkih lokaliteta prelazi 2000 h godišnje, a na planinama i do 2200 h (slika 13). Zbog visokih troškova prijemnika sunčevog zračenja i prateće opreme, primena ovog izvora energije gotovo je zanemarljiva, kako u privatnom sektoru, tako i u turističkim objektima. Većina turističkih kompleksa u Srbiji imaju malu gustinu izgradnje, sa pretežno slobodnostojećim objektima, bez većih prepreka pristupu sunčevim zracima. To omogućava korišćenje solarne energije za grejanje i proizvodnju tople vode, čime se može smanjiti potrošnja klasičnih izvora energije. Grejanje na bazi solarne energije mora se podržati regulativom i podsticajnim merama za sprovođenje programa poboljšane toplotne izolacije zgrada, kojih u Srbiji trenutno nema. Nivo potrebnih ulaganja u solarne instalacije za grejanje sanitarne vode kreće se između EUR/m 2. Korišćenje solarne energije za grejanje vode zanemarljivo je u turističkim objektima, pre svega u hotelima. Broj korisnika u sektoru turizma znatno bi se povećao sa usvajanjem odgovarajuće regulative i utvrđivanjem subvencija za investicije u solarne instalacije. Slika 13. Potencijali solarne energije u Srbiji Izvor: Gburčik,2004, PROSTORNI USLOVI Osnovni preduslov za korišćenje solarne energije jeste stepen insolacije i pravilna orijentacija objekata. Kao značajan element sistema prijema sunčeve energije, odnosno ponašanja zgrada kao energetski efikasnih objekata, uzimaju se u obzir prirodni faktori okruženja: klima, konfiguracija terena, orijentacija, vetar, vegetacija, međusobni odnosi zgrada itd. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 101

116 U planiranju razvoja i uređenja naselja, turističkih centara i kompleksa obezbeđuje se solarni dobitak objekata. U ovom kontekstu neophodno je primeniti urbanističko zoniranje građevinskog područja, toplotno zoniranje objekata i utvrditi osnovne urbanističke parametre za vertikalnu regulaciju, gustinu izgradnje i rastojanja između zgrada. Preporučuje se apsorpcija i akumulacija što veće količine sunčeve energije u hladnim vremenskim periodima, uz redukciju rasipanja energije na najmanju meru. Sve značajnija postaje i zaštita od preteranog zagrevanja objekata u letnjem periodu. Korišćenje solarne energije moguće je u svim tipovima turističkih objekata. Značajna prednost korišćenja solarne energije u turističkim kompleksima i objektima zasniva sa na supstituciji klasičnih izvora energije za zadovoljavanje toplotnih potreba koje imaju veliki udeo u potrošnji energije grejanje vode za tuširanje, kuvanje, pranje, sportsko rekreativne sadržaje (npr. bazeni) i sl. (Pucar, Nenković, 2008c) Energija vetra Energija vetra postala je vrlo aktuelna poslednjih godina, posebno u Evropskoj uniji i Americi. Naftna kriza, ekološki problemi i promene klime usled korišćenja klasičnih izvora energije, s jedne strane, i ogroman energetski potencijal vetra na Zemlji, s druge, doprineli su da korišćenje energije vetra postane poželjno i ekonomski prihvatljivo rešenje (Despić, 2000). Najbrži rast u proizvodnji energije iz obnovljivih izvora ima segment korišćenja energije vetra. Poslednjih godina znatno su poboljšane turbine na vetar. Najbolji primer je nemačko tržište turbina na kome se prosečna snaga od 470 kw godine povećala na 1280 kw godine, što je postignuto odgovarajućim povećanjem veličine turbina. Trenutno su u razvoju turbine koje će moći da generišu snagu između 3 i 5 MW. Vetrogeneratori postavljeni na stubove koriste se za prikupljanje energije vetra. Problemi su buka i vizuelni uticaj na okolinu. Pad cena vetroelektrana i prateće opreme srazmeran je sve većoj upotrebi energije vetra. Prednosti su da je to ekološki potpuno čist izvor energije, koji može da se direktno pretvori u električnu energiju i priključi na energetski sistem zemlje. Korišćenje energije vetra povećava se u razvijenim zemljama za 30% svake godine. Danska danas zadovoljava 20% potreba za električnom energijom iz vetroelektrana. 102 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

117 Najvažniji faktor koji treba razmotriti prilikom planiranja i projektovanja izgradnje energetskog postrojenja na vetar jeste brzina vetra na željenoj lokaciji. Potencijalna lokacija mora da ispunjava kriterijum najmanje godišnje brzine vetra koja bi trebalo da se kreće u rasponu od 4,9-5,8 m/s, kao i kriterijum maksimalne godišnje brzine vetra koja može da se kreće do 20 m/s, dok veće brzine nisu pogodne za energetsko korišćenje. POTENCIJALI ENERGIJE VETRA Tehnički iskoristiv energetski potencijal energije vetra u Srbiji iznosi oko 0,19 miliona toe godišnje, ili oko 5% ukupnog energetskog potencijala (POS, 2007). Procenjuje se da je raspoloživ potencijal vetra vrlo pogodan za korišćenje u određenim delovima Srbije (slika 14). Prosečna godišnja količina energije vetra po jedinici površine, na visini od 100 m od tla, kreće se u rasponu od 900 KWh/m 2 (na jugozapadu i jugu Srbije) do više od 2700 kwh/m 2 (u istočnom delu Srbije). Maksimalne vrednosti energije javljaju se u regionu vetra košave i pojedinim planinskim oblastima. Iskoristivi potencijali identifikovani su i u centralnom delu Srbije Pomoravlju i Timočkoj krajini (Gburčik, 2008). Energije Sunca i vetra su komplementarne. Maksimalne energije vetra javljaju se tokom zime, a maksimalne energije Sunca tokom leta. Ove odlike pogoduju razvoju i primeni hibridnih sistema konverzije energije sunčeve i energije vetra. PROSTORNI USLOVI Na područjima sa izrazito povoljnim uslovima za korišćenje energije vetra, potrebno je rezervisati prostor pogodan za postavljanje i ekonomično korišćenje turbina. Pri izboru lokacija b i trebalo voditi računa o uklapanju vetrogeneratora u okruženje i utvrđivanju zona uticaja, kako ne bi došlo do narušavanja estetskih i prirodnih odlika predela i ugrožavanja životne sredine bukom. Istražuje se i vrednuje više potencijalnih lokacija za izgradnju vetroelektrana, da bi se izabrala najpogodnija iz aspekta uticaja na okruženje i raspoloživosti potrebnog prostora. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 103

118 Vetroelektrane zahtevaju velike površine zemljišta za Slika 14. razmeštaj velikog broja gusto postavljenih vetrenjača, Energija vetra u srbiji, kao i za zaštitno rastojanje od drugih namena u okruženju u aprilu mesecu i npr. od skijaških staza, šuma, naselja, turističkih kompleksa i objekata. grejnoj sezoni Zbog toga se projekti izgradnje vetroelektrana razvijaju na način koji je prihvatljiv i za lokalnu zajednicu. Jedno od najvažnijih pitanja troškova izgradnje vetroelektrana je smanjenje troškova za izgradnju infrastrukture za prenos energije. Zbog toga se u vrednovanju i izboru lokacije za vetroelektranu razmatra dostupnost i mogućnost priključivanja na postojeću prenosnu elektroenergetsku mrežu. U Srbiji postoje pogodne lokacije za izgradnju vetroelektrana, na kojima bi u perspektivi moglo da se instalira oko 1300 MW vetrogeneratorskih proizvodnih kapaciteta i godišnje proizvede oko 2,300 GWh električne energije, i to na: istočnom delu Srbije planinska područja Stare Planine, Vlasine, Ozrena, Rtnja, Deli Jovana, Crnog Vrha, Pešterske površi i dr, sa srednjom brzinom vetra preko 6 m/s; području Zlatibora, Kopaonika, Divčibara i drugih planinskih područja i planinskih prevoja iznad 800 m n.v., gde bi na osnovu merenja karakteristika vetra mogle da se utvrde pogodne mikrolokacije za izgradnju vetroelektrana; Izvor: Gburčik, 2004, području Panonske nizije, severno od Dunava, pogodnom za izgradnju vetroelektrana, sa razvijenom mrežom putne i elektroenergetske infrastrukture, velikim potrošačima električne energije i dr. Karakteristike vetra (brza promena snage, nepredvidivost promena brzine, veliki raspon brzina u toku dana i godine, itd.) uslovljavaju detaljno proučavanje mikrolokacija da bi se definisale rezerve i resursi energije vetra i mogućnosti njegovog korišćenja. Kako to do danas, sem na malom broju lokacija, nije urađeno, predstoje detaljna, jednogodišnja merenja karakteristika vetra i proučavanja mikrolokacija za izgradnju vetroelektrana i vetrogeneratora. Prema podacima Ministarstva rudarstva i energetike ( 2009), tokom godine potpisani su protokoli o saradnji na realizaciji projekata vetroparkova u Bavaništu (investitor: Wellbury Wind Energy d.o.o), Beloj Crkvi (investitor: VPBC Vetar) i Dolovu (investitor: Loger d.o.o). 104 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

119 Male hidroelektrane Pod geslom malo je lepo, u svetu se grade mali hidro sistemi (od nekoliko desetina kw do 10 MW), koji mogu da zadovolje potrebe manjih naselja i turističkih centara. Naročito su pogodni za snabdevanja energijom disperzno razmeštenih naselja i turističkih kompleksa na planinskim područjima, kao i za uređenje i korišćenje malih vodotokova za razvoj turizma, poljoprivrede, vodosnabdevanja i poboljšanje uslova života seoskih domaćinstava. Hidroenergija, uglavnom elektroenergija, stvara se iz tekuće ili padajuće vode. Potencijal energije velikih vodotokova je u većini evropskih zemalja iskorišćen, a dalji razvoj se ponekad sukobljava sa aspektima zaštite životne sredine (npr. više od 20% slatkovodnih riba ugroženo je velikim hidro-centralama). Dalji napredak u korišćenju hidroenergije može se očekivati, pre svega, u izgradnji malih hidroelektrana na planinskim potocima i rečicama. Male hidroelektrane spadaju u kategoriju povlašćenih proizvođača energije, prema Zakonu o energetici. POTENCIJALI MALIH HIDROELEKTRANA Planinsko područje Srbije relativno je bogato vodotocima koji na kratkim dužinama ostvaruju veoma velike padove, pogodne za energetsko korišćenje (slika 15). Korišćenje malih i mikro hidroelektrana za zadovoljavanje lokalnih energetskih potreba, doprinosi energetskoj samoodrživosti i ekonomskom prosperitetu lokalnih zajednica. Obezbeđuju pouzdano snabdevanje energijom, ne remete okruženje, niti lokalni način života. Potencijal malih vodotokova za izgradnju malih hidroelektrana iznosi oko 0,15 miliona ten, ili 3% od ukupnog potencijala obnovljivih izvora u Srbiji. Identifikovano je 856 lokacija pogodnih za izgradnju malih hidroelektrana, snage od 90 kw do 8,5 MW, odnosno ukupne snage oko 450 MW. To znači da bi moglo da se proizvede oko 1590 GWh godišnje, što je oko 4,3% ukupno proizvedene električne energije u Srbiji. PROSTORNI USLOVI Na izbor lokacije za izgradnju malih hidroelektrana utiču uslovi terena i hidropotencijal. Pogodni uslovi za proizvodnju hidroenergije su: brzina reka, nivo padavina i skladištenje vode u obliku snega i leda u dužem periodu godine. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 105

120 Hidropotencijal može da se koristi za zadovoljavanje energetskih potreba privrede, turizma, navodnjavanje, regulaciju bujica itd. Moguće je i korišćenje većih ravničarskih reka, ako se primeni princip tradicionalnih vodenica na baržama, vezanih sajlama za obalu, kod kojih je rečni tok, i bez značajnijeg pada, pokretao vodenični točak. Kod nas su takve vodenice postojale na Moravi Geotermalna energija Geotermalna energija se dobija iz Zemljine unutrašnjosti, odnosno to je energija akumulirana u fluidima i stenskim masama u Zemljinoj kori (Battocletti, Lawrence, 2003). Nalazi se na različitim dubinama ispod površine Zemlje, a u retkim slučajevima izbija na površinu. Potencijali ove energije izuzetno su veliki. Posle hidroenergije, geotermalna energija je najznačajniji izvor električne energije u svetskim razmerama. U svetu se koristi u komercijalne svrhe poslednjih 80 godina, vrlo često paralelno sa korišćenjem energije biomase. Eksploatacija geotermalne energije vrlo je ekonomična i ne zagađuje životnu sredinu (Pucar,2002c). Geotermalne vode ne sadrže veće koncentracije sumporvodonika i drugih gasova, niti druge materije koje su štetne po životnu sredinu. Najznačajnija komparativna prednost ovog obnovljivog energenta je mogućnost njegovog neposrednog korišćenja. Pored toga, prednost je što se koriste domaći resursi i domaća oprema. I pored toga što je korišćenje geotermalnih resursa u dužem vremenskom roku rentabilno, nužna je podrška države i njen kooperativan odnos sa privatnim sektorom. Jedino se na takav način postižu pozitivni ekonomski i ekološki efekti. U Srbiji su istraživanja za korišćenje geotermalne energije u poodmakloj fazi. Najveći problem i ograničenje za racionalno korišćenje geotermalnih resursa u Srbiji predstavljaju neregulisani vlasnički odnosi i nemogućnost eksploatacije geotermalnih resursa davanjem na koncesiju privatnim preduzećima. Ograničenje predstavljaju i velika početna investiciona ulaganja, sezonsko korišćenje, nemogućnost transporta na veća rastojanja i konverzije u druge vidove energije, vode sa niskim izlaznim temperaturama i sl. (Vidović, 2007). 106 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

121 POTENCIJALI GEOTERMALNE ENERGIJE Prema Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2015 (2005) i Programu ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do godine za period od do godine (POS, 2007), ukupni potencijal geotermalne energije koji je moguće iskoristiti iznosi oko 0,2 Mtoe (oko 5,2% ukupnog potencijala). Postojeći i potencijalni lokaliteti locirani su na teritoriji Vojvodine, Posavine, Mačve, Podunavlja i šireg područja centralne Srbije, kao i u postojećim banjama. Panonski basen ima najveći toplotni potencijal geotermalnih izvora i lokacije svih nalazišta termalnih izvora nalaze se u neposrednoj blizini zona istraživanja i korišćenja nafte i gasa. Na teritoriji Srbije, van Panonskog basena, nalazi se oko 160 prirodnih izvora termalnih voda sa temperaturom višom od 15 0 C. U planinskom delu Centralne Srbije nalazi se izuzetno veliki broj lokaliteta mineralnih i termalnih voda čak 241, od toga 90% su prirodni izvori, a 8,8% su izvori nastali bušenjem (Nenković, Pucar, 2005). Evidentirano je ukupno 1080 prirodnih termalnih izvora, od kojih je istraženo 89 i istražuje se još 129 lokaliteta. Upotrebna vrednost geotermalnih izvora determinisana je njihovom temperaturom. Prosečna temperatura svih geotermalnih izvora u Srbiji iznosi 47,9 0 C. Najtopliji izvori nalaze se u Vranjskoj (94 0 C), Jošaničkoj (78 0 C), Sijarinskoj (72 0 C), Kuršumlijskoj (68 0 C) i Novopazarskoj banji (50 0 C). Izdašnost 62 veštačka geotermalna izvora, tj. geotermalne bušotine, na području Vojvodine je oko 550 l/s, toplotne snage oko 50 MW, a na ostalom delu Srbije iz 48 bušotina 108 MW. Prema istraživanjima koje su UN objavile godine, ukupna instalisana snaga iznosi 7430 MW u Centralnoj Srbiji, odnosno 9560 MW sa Kosovom i Metohijom i Vojvodinom. Iako dosadašnja istraživanja ukazuju da je stvarni potencijal geotermalnih izvora bar pet puta veći od ostvarenog, tople vode iz stotinak postojećih bušotina, relativno niske temperature (retko preko 60 C, toplotne snage oko 160 MJ/s) samo su simbolično iskorišćene. Osnovni razlog je nesistematičnost u istražnim i pripremnim radovima za korišćenje geotermalnih izvora i odsustvo podsticaja države za organizovano korišćenje ovog izvora energije (POS, 2007). ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 107

122 Geotermalni energetski izvori su među najznačajnijim i najrentabilnijim energetskim izvorima Srbije. Pored ekoloških prednosti u odnosu na tradicionalne energetske izvore, imaju značaja za razvoj i prostorno-funkcionalno povezivanje pojedinih turističkih područja (Nenković, Pucar, 2006b). Sa relativno malim investicionim ulaganjima, u odnosu na ulaganja u klasične envajeronmentalno nepovoljne uvozne i domaće energente (nafta, gas, ugalj), geotermalna energija može za desetak godina, tj. do godine da pokrije 10% toplotne potrošnje. Intenzivnijim razvojem korišćenja geotermalnih izvora, do godine moglo bi da se zameni t tečnih goriva godišnje. PROSTORNI USLOVI Proizvodnja geotermalne energije se ograničava na odgovarajuće lokacije i zahteva koncentrisanje aktivnosti. Većina geotermalnih izvora, na kojima su vršeni istražni radovi, imaju mogućnost direktne primene za: balneološku i sportsko-rekreativnu namenu, uzgoj flore i faune, grejanje objekata i zagrevanje staklenih bašti i plastenika. Toplotni izvori Vranjske banje su, po prvi put, za ovu namenu upotrebljeni pre četrdeset godina (Milivojević, Martinović, 2000). Nešto kasnije koriste se i u Jošaničkoj, Kuršumlijskoj, Niškoj i drugim banjama za toplifikaciju hotelsko-rekreativnih objekata, a danas i za klimatizaciju objekata (npr. u Banji Kanjiži i Junaković Banji). U budućnosti se očekuje povećanje izdašnosti postojećih bušotina, jer većina banja Centralne Srbije raspolaže potencijalom za eksploataciju voda skoro dva puta viših prosečnih temperatura od sadašnje (Milivojević, 1997) Energija biomase Biomasa pedstavlja praktično neiscrpan izvor energije. Procenjuje se da na Zemlji godišnje nastane oko 7.5 milijardi tona biomase. Predstavlja nisko koncentrisanu energiju, kao solarna i energija vetra. Neravnomerno je raspoređena i pojavljuje se u vrlo različitim oblicima (Ninić, 1994). To su razgradivi delovi proizvoda, ostataka i otpadaka iz poljoprivrede, šumarstva i drvne industrije, biljnog i životinjskog porekla. Dominantno su zastupljeni otpaci od poljoprivredne i šumarske proizvodnje (oko 220 milijardi tona suve mase). Od ukupne zapremine drvnog otpadka 50% nastaje u šumarstvu, a 50% u preradi drveta (Šumarski fakultet, 1986). 108 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

123 Neka istraživanja predviđaju da će godine biomasa pokrivati 38% potreba za energetskim gorivima i oko 17% potreba za električnom energijom. Biomasa je četvrti najveći izvor energije u svetu, koji obezbeđuje oko 13% primarne energije. Ukoliko se bude pravilno koristila, biomasa može da predstavlja jedan od glavnih obnovljivih izvora energije u budućnosti, zbog velikog potencijala, razvijenih tehnologija, ekonomičnosti i pozitivnog uticaja na okruženje (Oka, Jovanović, 1997). Biomasa je ekološki prihvatljivo gorivo. Prednost korišćenja biomase su i cene transporta. Uglavnom se koristi na lokalnom nivou, na kratkim udaljenostima. Prerada biomase zahteva minimalna ulaganja koja mogu relativno brzo da se višestruko vrate. Njen toplotni kapacitet je izuzetno visok, tako da ima široku primenu u mnogim turističkim kompleksima. POTENCIJALI ENERGIJE BIOMASE Biomasa predstavlja značajan energetski potencijal Srbije (slika 16) sa dominantno nekomercijalnom primenom, tako da se statistički ne prati. Najveći značaj za Slika 16. energetsko korišćenje Potencijali biomase u Srbiji imaju šume i šumski otpaci. U Srbiji je pod šumom oko 2,4 miliona ha, a stepen šumovitosti je 26,7%, dok je prosek za Evropu 29%. Površina šuma po stanovniku je 0,24 ha, a u Evropi 0,32 ha. Godišnji prirast drvne mase u šumama Srbije iznosi preko 6 miliona m 3, odnosno obnovljivi godišnji potencijal iznosi 60 PJ ili 1,5 Mten (Đajić, 2002). Ukupan potencijal biomase u Srbiji koji se može koristiti u energetske svrhe iznosi oko 2,4 miliona tona ekvivalentne nafte (www. mem.gov.rs, 2009). Izvor: ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 109

124 Za Srbiju je najperspektivnije korišćenje biomase za: zagrevanje prostora u domaćinstvima i zgradama korišćenjem briketa i peleta od biomase; proizvodnju električne energije u severnim delovima korišćenjem poljoprivredne biomase, a u južnim delovima korišćenjem šumskih ostataka i otpada; daljinsko grejanje posebno u južnim delovima Srbije, gde još uvek nije razvijena gasna mreža, kao i u svim slučajevima u kojima bi se uz korišćenje fosilnih goriva mogla koristiti biomasa, ili bi se mogla izvršiti potpuna zamena goriva (www. mem.gov.rs, 2009); individualno grejanje upotreba drveta i biomase u kombinaciji sa drugim izvorima obnovljive energije. PROSTORNI USLOVI Količina stvorenog biološkog otpada u turističkim područjima i centrima može da predstavlja vredan potencijal za dobijanje energije neophodne za zagrevanje turističkih objekata i sadržaja. Turistička područja sa pretežno šumskim predeonim celinama raspolažu znatnim količinama biodegradibilnih sirovina, koje su solidna osnova za dodatni vid stvaranja energije. U turističkim regijama i destinacijama sa velikom frekvencijom turista može da se organizuje primarna selekcija biootpada visoke toplotne moći (Christensen, 1999). Biomasu je moguće preraditi u centrima za tretiranje primarno selektovanog komunalnog otpada (reciklažnim centrima) na, specijalno za tu namenu, određenim tehnološkim linijama (Reciklaža, 2000). Kada je reč o balneološkim destinacijama, inicijative u okviru EU usmerene su na paralelnu upotrebu biodegradibilnih sirovina i geotermalnih izvora energije, jer ova dva izvora koriste iste distributivne sisteme. Identifikacija potencijalne količine ove sirovine u Republici Srbiji izuzetno je teška, jer je praktično nemoguće utvrditi ko gazduje nad biodegradibilnim otpadom i u čijoj nadležnosti je njegova distribucija i prerada. Drvo je dominantan izvor energije na planinskom području Srbije i to će biti i u budućnosti, jer je siguran, jeftin i, još uvek, dostupan izvor energije. Početak organizovanog uvođenja biomase u energetski sistem naše zemlje otvorio je dva osnovna pitanja nalaženje najpovoljnijeg mesta za korišćenje biomase u energetskom sistemu i usavršavanje postojećih i razvoj novih tehnologija. Na žalost, za razliku od drugih zemalja, ne postoji dugoročan program uvođenja biomase u energetski sistem naše zemlje. Budući energetski sistem, koji će se zasnivati na dugotrajnim i obnovljivim lokalnim energetskim izvorima, imaće decentralizovanu organizacionu strukturu. To je naročito značajano kada se radi o industrijskom, poljoprivrednom i šumskom otpadnom materijalu, koji nije ekonomski opravdano transportovati na velika rastojanja. Zbog toga se proizvodnja, distribucija i korišćenje ovih sirovina moraju organizovati na nivou regija i lokalnih zajednica. 110 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

125 1.3. PREDNOSTI OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE I NJIHOVA PRIMENA U TURISTIČKIM DESTINACIJAMA Prednosti energije dobijene iz obnovljivih izvora energije Novi i obnovljivi izvori energije igraju značajnu ulogu u planovima i strategijama za sprečavanje klimatskih promena, s obzirom da gotovo uopšte ne emituju gasove staklene bašte (zavisno od toga koji izvor se koristi i kako se energija proizvodi). Prednost OIE jeste korišćenje domaćih izvora. Doprinosi smanjenju uvoza energenata i zagađenja okoline. Pored toga, obnovljiva energija može da obezbedi energetsku nezavisnost. Jedan od važnih zadataka korišćenja OIE jeste da omogući lokalnim potrošačima veću energetsku samostalnost i nezavisnost od nacionalnog i regionalnog snabdevanja energijom i od velikih distributivnih sistema, i time postane faktor u decentralizaciji razvoja područja i turističke ponude u prostoru destinacije. To je dostupna energija, koja doprinosi održivom razvoju, održivom lancu ishrane i poboljšanju standarda života. Korišćenje ove energije ima dalekosežne pozitivne posledice na stanovništvo, posebno u pogledu povećanja standarda i kvaliteta života. Proizvodnja ove energije na lokalnom nivou utiče na otvaranje novih radnih mesta, a indirektno i na zadržavanje stanovništva na pojedinim ruralnim područjima. Razvijeni su brojni instrumenti za implementaciju OIE, a naročito mehanizmi za njihovu komercijalizaciju. U usmeravanju i upravljanju održivim razvojem područja i turističke destinacije posebnu pažnju treba posvetiti raspoloživosti prirodnih resursa i insistirati na njihovom korišćenju, naročito sunca, vetra i geotermalne energije Primena obnovljivih izvora energije u pojedinim turističkim regijama i destinacijama U svetu je raširena praksa uključivanja lokalnog stanovništva turističkih područja u proces donošenja odluka, primenu i investicije u projekte koji podstiču korišćenje obnovljive energije. Primena OIE u razvijenim zemljama podstiče se merama i instrumentima različitih politika, radi poboljšanja njihove konkurentnosti. Mnoge države EU, SAD i Australija smanjuju poreze za ulaganja u turističke objekte koji koriste obnovljivu energiju i primenjuju mere energetske efikasnosti (Mountain International Year of Mountains, 2002). Možda su seoske zajednice u Švajcarskoj, sa veoma razvijenim ruralnim turizmom, najbolji primer održivog razvoja i uključivanja lokalnog stanovništa u proces odlučivanja o održivom turizmu. Na planinskom području Švajcarske bila je izražena migracija stanovništva u nizije i urbane centre, radi boljih uslova života. Da bi se ova tendencija zaustavila, zadržalo stanovništvo i sačuvala turistička privreda zasnovana na švajcarskoj ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 111

126 tradiciji, država je započela organizovane akcije na podizanju kvaliteta življenja lokalnog stanovništva i kvaliteta turističkih usluga i ponude na planinskom području, u kojima su zajedno učestvovali stanovnici planina i nizija. Rezultat tih aktivnosti jeste formulisanje politike razvoja planinskih područja, čije je ostvarivanje doprinelo da, danas, švajcarske planine spadaju među najrazvijenije turističke regije sveta. Najznačajniji rezultati primene ove politike su sledeći: planinske zajednice su osposobljene da delimično određuju svoj regionalni razvoj i koriste lokalne izvore energije, pre svega OIE (primer 18); Primer 18. ODRŽIVI RAZVOJ SAAS FEE, PEARL OF THE APLS Briga o održivom razvoju i kvalitetu turističke destinacije Saas Fee, na planinskom području Švajcarske, započela je godine, donošenjem odluke o zabrani ulaska automobila u turistička naselja. Saas Fee se godine priključila alijansi 200 alpskih lokalnih zajednica, pilot projektu za ostvarivanje Alpske konvencije o održivom razvoju. To je prva destinacija u Švajcarskoj koja je uvela kontrolu kvaliteta u turizmu i ustanovila sertifikat Quality Club za turističko i ostalo poslovanje u destinaciji. Prva je uvela taksu za reciklažu kesa, produkciju i selekciju otpada. Destinacija Saas Fee dobila je nagradu Energy Town godine, za ostvaren uspeh u energetskoj i saobraćajnoj politici na području cele destinacije ( obezbeđene su nacionalne subvencije za turizam, poljoprivredu i druge aktivnosti u planinskim regijama; unapređena je zdravstvena zaštita i obrazovanje; veliki deo profita od turizma namenjen je održivom lokalnom razvoju i distribuiran lokalnim zajednicama. U nekoliko sela Gornje Austrije organizovane su akcije za primenu obnovljive energije. Posebna pažnja posvećena je informisanju i uključivanju javnosti, u prvom redu lokalnog stanovništva, u pripremu i realizaciju projekata. Područje obuhvata oko km 2 sa 1,4 milion stanovnika. Cilj regionalnog energetskog akcionog plana bio je da se za 33% smanji potrošnja energije za grejanje u novim i rekonstruisanim zgradama, smanji specifična 112 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

127 energetska potrošnja za 2% godišnje i da se 30% instalacija prilagodi obnovljivim izvorima energije. Akcionim planom predviđeno je dupliranje udela biomase, ugradnja milion m 2 solarnih kolektora, povećanje energetske efikasnosti u industriji za 10%, smanjenje potrošnje energije za grejanje i toplu vodu za 20%, otvaranje 30 kompanija sa novim tehnologijama za proizvodnju obnovljive energije i energetsku efikasnost, otvaranje 1500 novih radnih mesta, pokretanje 15 novih istraživačko-razvojnih i demonstracionih projekata godišnje, od kojih je veći deo orijentisan ka turističkoj privredi. U selu Eberšvang (Eberschwang), sa oko 350 stanovnika u severozapadnom delu Gornje Austrije, postavljen je prvi vetropark u ovoj oblasti. Lokalna vlast je razvila različite modalitete uključivanja stanovništva u projekat. Na primer, organizovani su konkursi za najbolju fotografiju vetroparka, zatim za školsku decu koja su davala imena vetrenjačama i sl. Mnogobrojne akcije doprinele su da stanovnici prihvate vetropark kao svoj projekat. U skladu s tim, postignuta je široka javna podrška za realizaciju projekta. Gotovo polovinu ukupnih troškova, potrebnih za izgradnju vetroparka, pokrili su stanovnici sela, kupovinom akcija ili davanjem kredita. Pokazalo se da je posebno privlačna bila ideja sa ponudom akcija za decu, pod nazivom za zelenu budućnost. Vetropark je privukao mnogobrojne turiste, jer je bio među prvim objektima te vrste u Gornjoj Austriji. Izgradnja daljinskog sistema grejanja korišćenjem biomase u Frankenmarktu, predstavlja odličan primer lokalne inicijative privatnog sektora koja je imala pozitivnog uticaja i na ekonomski razvoj regiona. Kooperativa zamljoradnika i lokalnog biznisa formirana je god., da bi postrojenje počelo sa radom posle dve godine intenzivnog planiranja i pripreme. Korišćenje biomase pružilo je priliku zemljoradnicima da prodaju svoje proizvode, koji su imali malu tržišnu vrednost. Ukupni troškovi investicija u postrojenje (uključujući i grejnu mrežu) iznosili su 62,6 miliona austrijskih šilinga, ili 4,5 miliona evra. Postrojenje je postalo profitabilno, zahvaljujući intenzivnom planiranju i brižljivim proračunima. Razvodna grejna mreža dužine 9,6 km snabdeva 142 potrošača od domaćinstava koja su uključena u turističku ponudu, turističkih kompleksa i javnih objekata, do industrijskih kapaciteta. Mala opština Lausa je drugi primer uspešne lokalne inicijative. Lausa se nalazi u ruralnoj oblasti Gornje Austrije, na nadmorskoj visini od 1000 m, sa oko 1400 stanovnika i više od 100 farmera. Sve je počelo godine osnivanjem privatne asocijacije Verean Laussa 2000 Tradition und Zukunft. Grupa aktivista pokušala je da doprinese održivom razvoju regiona. Primenjujući metod uradi sam, instalirali su više od 1400 m 2 solarnih kolektora i ostvarili oko 1 m 2 sol.kol./stanovniku. To je, verovatno, najveći prodor solarnih kolektora na tržištu cele Evrope. Postavljanjem velikog broja grejnih instalacija koje koriste piljevinu i brikete, malih hidropostrojenja, PV instalacija i vetroparka, ostvareno je 100% snabdevanja područja iz obnovljivih izvora energije. Seoske zajednice u Bavarskoj, Južna Nemačka, koriste kombinaciju solarne energije i lokalno proizvedene biomase za grejanje, proizvodnju i transport. Pored programa koji predviđa podršku održivom razvoju turizma, poljoprivredi, šumarstvu i lokalnoj ekonomiji, paralelno teče program koji predviđa smanjenje emisije CO 2 za preko 1000 tona godišnje (Fischer, 2003). ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 113

128 Selo Gesenhajm (Gössenheim) nalazi se u šumovitim brdima, oko 15 km daleko od baroknog grada Virzburga (Würzburg). Stanovništvo je motivisano da se aktivno uključi u raznovrsne programe uštede energije i zaštite okruženja. Preko 30 privatnika učestvovalo je u radionicama, sastancima i diskusijama na temu voda (voda za piće, otpadne vode, površinske vode), stanovanje i saobraćaj, turizam, održivi razvoj, energija, klima i nezaposlenost. Zajedno su usaglasili set principa za upravljanje budućim razvojem sela, koji se bazira na principima održivosti iz Agende 21 (slika 17). Moto Gesenhajma je Mitdenken Mitreden Mitgestalten što se može prevesti kao sudelovati u razmišljanju učestvovati u diskusijama doprineti da se stvari dogode. Ideja da se biomasa u Gesenhajmu koristi za grejanje bila je odgovor na zahteve smanjenja klimatskih promena i opadanje poljoprivredne proizvodnje. Farmeri i šumari iskoristili su povoljnu priliku i sada od toga imaju koristi. Biljno ulje je jedan od izvora enegije koji se koristi za daljinsko grejanje oko 30 kuća i proizvodnju električne energije. Sistem pokreće adaptirani dizel motor koji koristi hladno presovano seme uljane repice, koje je znatno efikasnije u odnosu na mazut. Prednost je što uljana repica raste na poljima u okolini Gesenhajma. Pogon radi 7000 časova godišnje i troši oko litara ulja repice koja se proizvodi na 85 ha. Za razliku od fosilnih goriva, seme uljane repice je obnovljivi izvor koje zahteva minimalnu obradu. Ulje nije toksično, nema sumpora, lako se skladišti i transportuje. U slučaju havarije, biodegradacija može da se spreči bez opasnosti po ugrožavanje podzemnih voda. Šta više, bilo koja faza proizvodnje može da se lako vrati u prirodni ciklus. Za korišćenje lokalno proizvedenih goriva dovoljan je samo lokalni transport, dok novac potrošen za proizvodni ciklus ostaje unutar zajednice. Topla voda, koja se zagreva na 85 0 C, distribuira se toplovodnom mrežom prema toplotnoj shemi do korisnika. Deo javnih objekata kao što su crkva, župni dom, obdanište, škola i komunalni objekti, greju se drvenim otpacima koji nastaju održavanjem i korišćenjem javnog i privatnog poseda šuma. 114 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

129 Grejanje biomasom dobijenom iz lokalnih izvora doprinelo je stabilnom razvoju poljoprivrede, povećanju turističke ponude i smanjenju emisije CO 2. Lokalno stanovništvo uključeno je i u program izgradnje energetski efikasnih zgrada (EEZ). U Nemačkoj EEZ troše za trećinu manje energije nego konvencionalne kuće izgrađene prema važećim nemačkim propisima. Izgradnja niskoenergetskih kuća u Gesenhajmu unapređena je, tako da se štedi do dve trećine godišnjih potreba za grejanjem. Predsednik Gesenhajma dao je primer primene principa održivosti, tako što je pogon svog automobila preradio na lokalno proizvedeno hladno-presovano ulje. Ideja je dobro prihvaćena, tako da su mnogi vlasnici automobila preuredili svoje dizel-motore. Sve ove inicijative pokazuju kako se na nivou lokalnih zajednica može organizovati i objediniti korišćenje obnovljive energije, doprinos lokalnoj ekonomiji, uključivanje i edukacija stanovništva, jačanje lokalnog identiteta i integriteta i smanjenje štetnih uticaja na okruženje. U jednoj od najrazvijenijih planinskih regija, Stenovitim planinama Kolorada, lokalno stanovništvo je uključeno u programe koji na različite načine podstiču održivi razvoj (Widdekind, 2002). Programi obuhvataju projektovanje i izgradnju energetski efikasnih zgrada, rekonstrukciju postojećih zgrada i primenu obnovljive energije. Primenjeni su, uz izvesna prilagođavanja specifičnim klimatskim uslovima, programi poznati pod nazivom zelena gradnja ( Green Building, Building for a Livable Future ) koji dobijaju sve veći značaj u SAD. Zanimljiv program, kojim se obezbeđuje veća primena obnovljive energije, pokrenut je u Aspenu (Kolorado) pod nazivom Renewable Energy Mitigation Program (REMP). Ideja je da tzv. preveliki potrošači energije zamene mali deo energije iz fosilnih goriva obnovljivom energijom koja se nalazi u njihovom neposrednom okruženju. Ukoliko nisu tehnički spremni za takvu opciju, mogu neposredno da plate REMP-u. Prikupljeni novac se koristi za instalisanje novih uređaja za primenu obnovljive energije u javnim zgradama i naseljima. Lokalne uprave pokrenule su kampanju za razvoj svesti lokalnog stanovništva o mogućnostima korišćenja energije koja se proizvodi na njihovom području (Aspen Renewable Energy Mitigation Program, 2002) Planinske destinacije Zahvaljujući visini, nagibu i drugim fizičkim karakteristikama, planine raspolažu najvećim potencijalom za dobijanje čiste, obnovljive energije. Problem je što je taj potencijal iskorišćen samo na malom delu planinskih područja u svetu, zbog nedovoljne opremljenosti potrebnom infrastrukturom za korišćenje obnovljivih izvora energije. Poslednje dve decenije u svetu je došlo do značajnog napretka na polju istraživanja i primene velikog broja tehnologija za korišćenje OIE na planinskim područjima, i to na ruralnim područjima, u poljoprivredi i turističkim kompleksima. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 115

130 Planinska područja Srbije raspolažu povoljnim uslovima i mogućnostima za korišćenje obnovljive energije. Drvo će još dugo ostati glavni izvor energije na ovim područjima. Energetske potrebe prevazilaze mogućnosti održivog korišćenja drveta. Iako drvo spada u obnovljive izvore energije, njegovo obnavljanje je znatno sporije od potrošnje, posebno ako se troši bez kontrole, a seča šuma vrši bez plana i stručnog nadzora. Dim iz kamina i peći koje se koriste za kuvanje i grejanje zagađuje okolinu i šteti zdravlju ljudi. Kako se prostorije ne ventiliraju, jer bi to povećalo potrošnju goriva, vazduh je zagađen i utiče na zdravlje ljudi. Medicinska istraživanja i statistike govore o povećanom broju obolenja disajnih organa i očiju stanovnika koji žive na planinama, što je svojevrstan paradoks. Sagorevanje stajskog đubriva često se obavlja u pećima koje su lošeg kvaliteta. Korišćenje stajskog đubriva i poljoprivrednog otpada za gorivo lišava zemljište vrednog organskog đubriva. Izdaci za grejanje na planinama daleko su veći nego u nizijama, kako u porodičnim stambenim zgradama, tako i u sekundarnom i tercijarnom sektoru u ruralnim i urbanim naseljima. Gorivo iz biomase obezbeđuje više od 90% energije u planinskim područjima, a najveći deo bazira se na drvetu. Potrošnja raste sa povećanjem populacije i to dovodi do negativnih pojava u prirodi. Obnovljiva energija skoro da se ne koristi za grejanje prostora i vode u seoskim domaćinstvima na planinskom području Srbije. Sa porastom cene energije i smanjenim rezervama drveta, polako se budi svest o potrebi štednje energije i u planinskim zajednicama. Ovaj proces se odvija daleko sporije negu u nizijama i gradovima, ali ova područja neće ostati pošteđena i izolovana od globalnih problema naše planete (Pucar, 2004) Banjske destinacije Poslednjih decenija 20. veka u banjama je izražena tendencija sve veće primene obnovljivih energetskih izvora, posebno geotermalne energije u kombinaciji sa energijom biomase. Na teritoriji Republike Srbije nalazi se oko 200 geotermalnih izvora, prema istraživanjima koja je godine sprovela Idaho National Engeneering & Environmental Laboratory INEEL (Battocletti, Lawrence, 2001). Njihova ukupna toplotna snaga procenjena je na 189 MW, što ukazuje na značajne energetske potencijale. Pojedine banje su potpuno iskoristile svoj geotermalni potencijal (primer Vrnjačke Banje). U banjama Srbije skoro da nisu korišćeni OIE, izuzev geotermalne energije. Ostali potencijalni izvori energije u banjama Srbije su: energija sunca, vetra, biomase, energija biogasa, malih hidrosistema, toplotnih pumpi, otpadne toplote itd. Primera radi, većina banja u Srbiji nalazi se u zonama povoljnim za korišćenje solarne energije. U banjskim naseljima sa pretežno niskim gustinama naseljenosti i slobod- 116 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

131 nostojećim objektima, nema većih prepreka pristupu sunčevim zracima, što omogućava korišćenje solarne energije za grejanje i proizvodnju tople vode (Pucar, Nenković, Marić, 2008). Sa razvojem sistema upravljanja energijom na nivou lokalnih zajednica i turističkih destinacija, porašće značaj energije koja se proizvodi na lokalnom nivou, u neposrednoj blizini potrošača, što pogoduje intenzivnijem korišćenju OIE. PRIMER REKONSTRUKCIJE BANJE BAD ELSTER U NEMAČKOJ Za rekonstrukciju, dogradnju i uređenje centralnog kompleksa banje Bad Elster raspisan je arhitektonski konkurs na kome je pobedio arhitektonski biro Beniš & Parneri (Schittich, 2001). Osnovna idjea bila je da se promeni imidž i koncepcija banjskog centra, kako bi privukao bogatu inostranu klijentelu. Drugi zadatak bila je rekonstrukcija postojećih objekata u jugend stilu i dogradnja novog kupališnog hola. Iako postojeći objekti nisu dela poznatih nacionalnih arhitekata, imaju veliki značaj za lokalnu zajednicu i identitet ambijentalne celine banje. Najvrednija je glavna fasada banje, koja je reprezent najsjajnijeg perioda u istoriji Bad Elstera. Treći zadatak bilo je rešenje za uređenje zadnjeg dvorišta banjskog kompleksa, koje se dugi niz godina koristilo kao deponija uglja i otpada, sa brojnim manjim, pomoćnim zgradama. Kako nije bilo moguće u potpunosti rekonstruisati i uspostaviti simetričnu kompoziciju objekta, predložena je neka vrsta kolaža, asimetričnog oblika. Kupališni hol je kvadratna dvostruko zastakljena površina (krov i zidovi), sa velikom tampon zonom koja služi za izolaciju i pasivnu klimatsku kontrolu. Unutrašnji plafonski sloj sastavljen je od raznovrsnih staklenih brisoleja. Gornja strana je delimično reflektivna, a donja je u raznim bojama. Izolaciona stakla sa spoljne strane i obična sa unutrašnje obezbeđuju visok stepen izolacije. Pitanje termičkog komfora za posetioce rešeno je tako da se, hladnim danima kada je temperatura ispod nule, hladan vazduh ne odvaja od zidova i ne pada na površinu bazena, kao u slučaju običnih staklenih zidova. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 117

132 PRIMER PROJEKTA NOVOG HOTELA U BANJI KANJIŽI U VOJVODINI Urbanističko rešenje i idejni projekat hotela Ana u Banji Kanjiži uradio je tim arhitekata iz Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije I. Marić i M. Pucar. Zadatak je bio da se zaštiti banjski ambijent, uz racionalno korišćenje prirodnih potencijala. U radu su primenjeni bioklimatski principi planiranja i projektovanja. Predviđeno je korišćenje obnovljivih izvora energije geotermalne i solarne energije. Koncept je na korišćenju povoljnih karakteristika lokacije, zaštiti od nepovoljnih efekata klime i smanjenju količine energije potrebne za grejanje, hlađenje i osvetljenje objekta. Na početku su analizirani mikroklima i uslovi lokacije. Tokom izrade bioklimatske studije izvršena je analiza svih relevantnih parametara, radi smanjenja potrošnje energije i zaštite životne sredine. Kako je Sunce značajan faktor potrošnje energije, za lokaciju hotela je analizirano njegovo kretanje u toku cele godine. Rezultati studije korišćenju su za utvrđivanje položaja objekta na parceli, kako bi se odredilo osunčavanje leti i zimi, i time smanjila potrošnja energije. Pri projektovanju zgrade vodilo se računa o smeru dominantnog vetra na lokaciji. Na osnovu analize učestalosti, brzine i jačine vetra, zatim perioda godine kada su pojedine vrste vetra dominantne, opredeljeni su: način njegovog korišćenje za ventilaciju, uticaj na energetske gubitke zgrade i zaštita od vetra (Pucar, Marić, 1999). 118 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

133 2. ODRŽIVA ZAŠTITA I KORIŠĆENJE KULTURNOG NASLEĐA NA PRIMERU TURISTIČKE DESTINACIJE VIMINACIJUM 2.1. PUTEVI KULTURE EVROPSKA ISKUSTVA Putevi (rute) kulture odražavaju dinamične socijalne, ekonomske, političke i kulturne razvojne procese i kretanja ljudi koja su generisala kulturni diverzitet, multidimenzionalnu i kontinuelnu razmenu dobara, ideja, znanja i vrednosti među ljudima, državama, regijama i/ili kontinentima u dužem vremenskom periodu na prostoru rute, a moguće ih je reprezentovati kulturnim, prirodnim, istorijskim i nematerijalnim nasleđem i propratiti kompleksnijim, svestranijim i preciznijim tumačenjem istorije (ICOMOS, 2008). Osnovni elementi na kojima se zasniva put kulture su sledeći: kontekst prirodni i/ili kulturni kontekst puta kulture; sadržaj osnovni sadržaj predstavlja očuvano kulturno nasleđe, kao i nematerijalno nasleđe koje daje smisao i značenje pojedinim elementima i celom putu kulture, u prvom redu ono nasleđe koje je u funkciji istorijskog i kulturnog značaja rute (nepokretno kulturno nasleđe, naselja, kulturni predeli i dr); međukulturalnost identitet puta rezultat je međukulturnih veza i uticaja; prevazilazi značaj različitih kultura koje su ga formirale, jer reprezentuje kulturna svojstva koja su rezultat interakcije i uspostavljanja zajedničkih karakteristika i vrednosnih sistema više kultura; reflektuje kulturni diverzitet i procese kulturne homogenizacije; dinamičnost odražava dinamiku i fenomen različitih međukulturnih uticaja i njihove efekte na razvoj kulturnog i nematerijalnog nasleđa (duhovnosti i tradicije) u prostoru i vremenu, čime je omogućena primena sveobuhvatnog i održivog pristupa u zaštiti i razvoju puta kulture; okruženje put kulture ima geografski uslovljen prostorni obuhvat u kome se smenjuju prirodni i kulturni predeli, urbana i ruralna naselja i kulturno nasleđe, koji doprinose različitosti i prepoznatljivosti pojedinih delova i jačaju identitet celine puta kulture; kulturno nasleđe i naselja štite se, uređuju i prezentiraju zajedno sa predelom u kome su se razvijali i koji su menjali; duž puta kulture utvrđuje se zaštitina zona koja omogućava očuvanje autentičnosti i integriteta njegovih materijalnih i nematerijalnih kulturnih vrednosti. Putevi kulture mogu da se klasifikuju prema: prostornom obuhvatu na lokalne, regionalne, nacionalne, kontinentalne i međukontinentalne; kulturnom obuhvatu regionalni ili međuregionalni obuhvat međukulturnih uticaja, formiranja i razvoja kulturnih vrednosti; ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 119

134 ciljevima ili funkciji socijalna, ekonomska, politička ili kulturna funkcija ili multidimenzionalni kontekst; vremenu trajanja rute koje su van funkcije, ili nastavljaju da se razvijaju pod uticajem socioekonomske, političke i kulturne razmene i uticaja; morfološkoj strukturi linarne, kružne, radijalne, kružno-zrakaste, mreže i dr; prirodnom okruženju kontinentalno, vodeno ili kombinovano okruženje (ICO- MOS, 2008). Upešan put kulture podrazumeva: tematiziranost jasna tema pomaže da se put lakše pozicionira u svesti potencijalnih posetilaca i kreira prepoznatljiv brend; prisutnost većeg broja tematskih atrakcija, kao i pojedinih netematskih atrakcija, uz posvećivanje posebne pažnje prirodi; razvijenost turističke infrastrukture i sistema za označavanje puta; dobro osmišljen sistem komunikacije sa potencijalnim posetiocima; institucionalizovan sistem upravljanja i marketinga puta (Master plan kulturnoistorijske rute Put rimskih careva, 2007). Za razvoj ovog vida turizma u Srbiji trebalo bi koristiti dobru praksu u razvoju, upravljanju i marketingu kulturnih ruta u svetu, u prvom redu evropsku inicjativu za razvoj kulturnih ruta i koridora. Program kulturnih ruta Saveta Evrope nastao je godine s namerom da se podigne kolektivna svest o evropskom kulturnom nasleđu i vrednostima i da se prezentira nasleđe različitih evropskih zemalja kao integralan deo zajedničkog evropskog kulturnog nasleđa. Prema Rezoluciji o kulturnim rutama Saveta Evrope (Resolution of the cultural routes of the Council of Europe, 2007) tema puta kulture mora da zadovolji sledeće kriterijume: reprezentuje evropske vrednosti i zajednička je za nekoliko evropskih zemalja; istražuje i razvija je multidisciplinaran tim eksperata iz različitih evropskih regija; ilustruje evopsko pamćenje, istoriju i nasleđe i doprinosi interpretaciji sadašnjeg kulturnog diverziteta; omogućava kulturnu i edukativnu razmenu mladih ljudi; podržava inicijative i inovativne i primenjene projekte u domenu kulturnog turizma i održivog kulturnog razvoja; omogućava razvoj turističkih proizvoda za različite ciljne grupe turista; podržava implementaciju dugoročnih, sveobuhvatnih i kooperativnih projekata u pet prioritetnih domena: (i) kooperacija u istraživanju i razvoju; (ii) jačanje sećanja, istorije i evropskog nasleđa; (iii) kulturna i obrazovna razmena mladih Evropljana; (iv) savremena kulturna i umetnička praksa; i (v) kulturni turizam i održivi razvoj kulture. 120 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

135 Sertifikacija puta kulture u Programu kulturnih ruta Evropskog Saveta obuhvata prihvatanje teme i proveru ispunjenosti kriterijuma za pet navedenih prioritetnih domena (Resolution CM/RES (2007)12 on the cultural routes of the Counncil of Europe). U protekle dve decenije sertifikovani su putevi kulture sa sledećim temama: putevi hodočašća, ruralna staništa, istorijske i legendarne ličnosti Evrope, keltska ruta, arhitektura vojnih utvrđenja, industrijsko nasleđe Evrope i druge teme. Za područje Srbije najinteresantniji su Kulturni koridori jugoistočne Evrope (2004), naročito dva koridora Dunavski i Dijagonalni put. Kontrolu razvoja ovog programa obavlja Evropski institut kulturnih ruta iz Luksemburga od godine (Institute European des Itinerares Cultureles, Luxemburg, Slika 18. Ruta Camino de Santiago Izvor: Institute European des Itinerares Cultureles, Luxemburg, ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 121

136 Ruta Camino de Santiago (poznata i kao Camino frances), dužine oko 800 km na teritoriji Španije, Francuske i Portugala, proglašena j godine prvom Evropskom rutom kulture od strane Evropskog Saveta. Već godine upisana je u UNESCO Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa. Uspeh rute tumači se rastom popularnosti hodočašća, spiritualizma i religije u Evropi. Na ovoj ruti hodočašće Stopama Svetog Jakova podrazumeva dolazak u katedralu Santjago u Španiji. Na tom putu mora da se prođe minimum 100 km pešice, ili 200 km biciklom, da bi se dobio tradicionalan latinski sertifikat hodočašća (Compostela). Glavne atarkcije rute su: katedrale, crkve, spomenici, arhitektura, umetnost, kulturni predeli i vinska polja. Razvoju ove rute doprinelo je snažno partnerstvo crkve, javnog i privatnog sektora (slika 18). Put limesa zasniva se na najvećem i najpoznatijem arheološkom nalazištu u Nemačkoj i najdužem spomeniku u Evropi (568 km), koji je upisan na UNESCO Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa. Predstavlja simbol Rimskog perioda u Evropi između I i III veka. Gornja, severna rimska granica (limes) proteže se od Rajne severno od Koblenca, preko teritorije četiri regije do ukrštanja sa Dunavom kod Kelhajma. Iako je preko 40% limesa još uvek pod zemljom, njegova atraktivnost zasniva se na veštačkoj pravolinijskoj granici koja prkosi topografiji terena. Pored limesa, ostale atrakcije obuhvataju: preko 70 gradova i sela, 900 tornjeva, 60 zamkova i dr (slika 19). Slika 19. Put limesa u Nemačkoj Izvor: Lokalni nivoi upravljanja duž limesa udružili su se radi zajedničke promocije, razmene informacija i formiranja priručnika. Osnovana je i LIMES komisija, koja je od godine zadužena za razmenu informacija, zaštitu i istraživanje arheološkog nalazišta, sprovođenje menadžment plana rute, koordinaciju lokalnih nivoa upravljanja i drugih 122 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

137 aktera. Na osnovu menadžment plana rute, formirane su zaštitne zone oko arheološkog nalazišta, informacioni i monitoring sistem o spomenicima kulture i ostalim objektima uključenim u ponudu rute i dr. Slika 20. Ruta Via Romana Izvor: Ibid., 22. Ruta Via Romana realizuje se od godine u sklopu Projekta Romit, uz podršku Interreg III-B CADSES programa (slika 20). Glavna ideja projekta i rute je očuvanje i upravljanje arheološkim lokalitetima starog Rima na području četiri evropska regiona (Emilia-Romana, Bavarska, Zapadna Grčka i Bugarska). Ruta se bazira na fragmentu Pojtingeriana mape (Tabula Peutingeriana), tj. srednjevekovne kopije antičke rimske mape puteva (slika 21) PUTEVIMA RIMSKIH IMPERATORA PO SRBIJI Danas se sve češće društvene nauke i kulturna dobra koriste u funkciji menadžmenta i promocije. Primeri iz inostranstva (Slovenija, Italija, Austrija i u poslednjih desetak godina Turska) to jasno pokazuju. Republika Srbija poseduje izuzetnu kulturnu baštinu iz rimskog perioda. Govoreći savremenim jezikom, Srbija ima još jedan brend i to od pre 1800 godina. Naime, daleko od Rima, na nepredvidivom Dunavu, Rimsko carstvo je ustanovilo svoje granice (rajnski i dunavski limes i limese u Aziji i Africi). Ova utvrđena granica prostirala se od severne Engleske (granice sa Škotskom), preko Nemačke, Austrije, Mađarske, Srbije, Rumunije i Bugarske, do Iraka i Irana, uključujući prednju Aziju sa Turskom i ceo submediteranski deo severne Afrike. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 123

138 Niz utvrđenja podignut je duž puta kojim su legije marširale u pohode na varvarska plemena preko Rajne i Dunava. Na toj dugačkoj odbrambenoj liniji ojačanoj hiljadama manjih utvrđenja, uspostavljeno je oko 40 legijskih logora, takozvanih kastruma (castrum). U njima su boravile rimske jedinice, legije koje su brojale između pet i šest hiljada vojnika. Značajno je da su najelitnije rimske trupe u kasnoj antici regrutovane upravo sa prostora Dunavskog i Rajnskog limesa. Za vojskom, koja je razgranatom putnom mrežom lako stizala iz udaljenih azijskih i afričkih provincija u najudaljenije delove zapadnog dela Rimskog carstva, pošli su i trgovci i zanatlije. Tako su brzo nikli gradovi duž svih važnih komunikacija. Gornja Mezija (teritorija današnje centralne Srbije) i Donja Panonija (teritorija današnje Vojvodine), od sredine III veka, za nešto manje od dve stotine godina su od marginalnih pograničnih provincija postale središte zbivanja u Carstvu (slika 21). Ovo područje i njegove elitne trupe iznedrile su osamnaest imperatora koji će vladati Carstvom u vreme najdubljih kriza. Od druge polovine III veka do sredine V veka, ovaj prostor dobija izuzetan značaj. Najnovija arheološka istraživanja na Viminacijumu (Viminacium), glavnom gradu rimske provincije Gornje Mezije (Moesia Superior) u kasnoj antici Prve Mezije (Moesia Prima) ukazuju da je ovaj veliki grad i legijski logor bio tranziciona tačka između Zapada i Istoka, onda kada je prestonica iz Rima preseljena na istok u Konstantinopolj. Bogatstvo materijala nađenog poslednjih godina na Viminacijumu to potvrđuje, naročito nalazi iz prvih decenija IV veka. Rimski imperatori rođeni u bogatim gradovima na limesu ili u vrletima zaleđa, promeniće lice sveta kakav je do tada postojao. Imajući u vidu da osamnaest rimskih imperatora rođenih na teritoriji današnje Srbije predstavlja petinu ukupnog broja svih rimskih careva i najveći broj rimskih imperatora rođenih van Italije, pod rukovodstvom Arheološkog Instituta Srpske akademije nauka i umetnosti i dr Miomira Koraća, pokrenut je projekat Itinerarium Romanum Serbiae, ili Putevima rimskih imperatora po Srbiji (slika 22). Osnovna ideja projekta je da se sva carska mesta na teritoriji Srbije, koja su od nemerljivog istorijskog i arheološkog značaja povežu u jednu celinu, kakva je postojala dok je Rimsko carstvo bilo na obalama Dunava. Projekat ima panevropski značaj i cilj da se poveže sa carskim mestima u drugim rimskim provincijama na teritoriji Rimskog carstva, gde su rođeni ili obitavali rimski imperatori. Njegov poseban značaj je i u povezivanju i oživljavanju rimskih puteva u Rimskom carstvu (na primer, Via militaris), naročito duž utvrđene rimske granice limesa. Gradovi i palate zabeleženi na požutelim papirusima 124 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

139 iz starih arhiva samo na ovaj način mogu biti ponovo vraćeni u život. Ono što je nekada sistematski rušeno sada je potrebno ponovo podići i vratiti nekadašnju slavu rimskih gradova u Srbiji. Putevi rimskih imperatora će povezati i objediniti sva mesta s bogatim antičkim nasleđem u kulturnu rutu dugačku preko 600 kilometara i omogućiti razvoj kulturnog turizma. To je nasleđe, ne samo Srbije, nego cele Evrope i sveta. Slika 22. Itinerarium Romanum Serbiae - Putevima rimskih imperatora po Srbiji ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 125

140 Ciljevi projekta Itinerarium Romanum Serbiae (IRS) su sledeći: ekonomski održiv projekat; tematsko povezivanje arheoloških lokaliteta starog Rima na području Srbije; tematsko povezivanje sa sličnim lokalitetima u Evropi koji se nalaze na nekadašnjem rimskom limesu (u Holandiji, Nemačkoj, Austriji, Italiji, Sloveniji, Hrvatskoj, Mađarskoj i Rumuniji, uključujući i poprečne veze sa Bosnom i Hercegovinom, Crnom Gorom i Grčkom); ostvarivanje značajnog doprinosa razvoju turizma i drugih ekonomskih aktivnosti, koji bi se u relativno kratkom periodu ogledao u: izgradnji lokalne saobraćajne i druge infrastrukture; proizvodnji suvenira sa tematikom iz rimskog perioda; neposrednom zapošljavanju lokalnog stanovništvno na arheološkim lokalitetima; izgradnji 100 manjih pansiona u rimskom stilu u formi rimske vile rustike. Ovi pansioni bi imali 5-10 soba. Nalazili bi se na međusobnoj udaljenosti od oko 5 km, locirani u kulturnom predelu duž reka Save, Dunava, Morave, Mlave i Timoka. Omogućili bi turistima da Put rimskih imperatora obilaze: pešice, biciklom, automobilima ili kombinacijom sva tri modaliteta saobraćaja, po ugledu na slične postojeće rute (primer Toskane); ekonomska dobit lokalnih zajednica, posebno na nerazvijenom području južne i istočne Srbije, viši kvalitet življenja lokalnog stanovništva sa otvaranjem novih poslova i obezbeđenjem dopunskih ili alternativnih izvora prihoda; podsticanje intenzivnog razvoja arheološkog turizma na nacionalnom nivou; promocija nacionalnog blaga i podizanje ugleda Republike Srbije; razvoj svesti lokalnog stanovništva o međunarodnom značaju i potrebi očuvanja kulturnog nasleđa na njihovom području i, na tim osnovama, jačanje ponosa i integriteta lokalne zajednice. Predviđeno je da se Put rimskih imperatora (Master plan kulturno-istorijske rute Put rimskih careva, 2007) pozicionira kao turing proizvod visoke vrednosti koji, na osnovama starorimskog kulturno-istorijskog nasleđa, objedinjava materijalno i nematerijalno kulturno nasleđe, kao i prirodne fascinacije Dunava, Srema i Istočne Srbije. U ključne faktore uspeha Put rimskih imperatora ubrajaju se: Jedinstvenost/različitost Sve što jednu destinaciju čini različitom od druge daje joj jedinstvenu prodajnu poziciju. Svi elementi u turističkom lancu vrednosti mogu biti faktor različitosti i doprineti jedinstvenosti: autentičnost kulturnih atrakcija, indentitet područja, kvalitet proizvoda i usluga itd. Ova jedinstvenost/ različitost proizlazi, pre svega, iz turističkih fascinacija najznačajnijih lokaliteta i celog Puta rimskih imperatora koje predstavljaju ključni osnov privlačenja pose- 126 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

141 tilaca. Različitosti turističke destinacije doprinose i autentičan kulturni identitet, očuvani predeli, tradicionalne vrednosti i način života lokalnih zajednica. Strateško planiranje Koordinirana izrada prostorno planske dokumentacije i sektorske strategije ili master plana puta kulture predstavlja planski osnov za razvoj uspešnog i održivog kulturnog turizma. Održivost Zaštita i prezentacija kulturno-istorijskog nasleđa i očuvanje kulturne raznolikosti predstavlja osnovu održivog turističkog proizvoda kulturni turizam. Povezivanje/pakovanje Dosadašnja iskustva ukazuju da je, pored atrakcije starorimskog kulturno-istorijskog nasleđa duž Puta rimskih imperatora, potrebno kreirati dodatne atrakcije i događanja za privlačenje posetilaca koji nisu primarno motivisani kulturom. To zahteva pakovanje proizvoda koji u sebi kombinuju kulturne i druge elemente u inventivan paket ponude. U tom kontekstu treba istražiti atrakcije i turističke proizvode okruženja na relaciji: lokalno regionalno makroregionalno transgranično okruženje. Brending Pravilno razvijen brending daje određenu garanciju i obećanje u pogledu kvaliteta, sadržaja i dubine doživljaja koje posetilac može da očekuje od rute. Brend omogućava da se na atrakciju Puta rimskih imperatora nadovežu i drugi proizvodi i usluge koji drugačije ne bi mogli uspešno da se pozicioniraju na tržištu i privuku goste. Pozicioniranje Prisutnost velikog broja proizvoda kulturnog turizma i kulturnoistorijskih ruta u Evropi, posebno u okruženju Srbije, zahteva da se pozicija Puta rimskih imperatora u svesti potencijalnih posetilaca izgradi kao različita i puna nezaboravnih doživljaja, koja pruža mogućnost učenja i ličnog razvoja. Infrastruktura Saobraćajna dostupnost predstavlja važan faktor za odlučivanje turista i kvalitet doživljaja turističkog proizvoda. Put rimskih imperatora bi trebalo da bude kvalitetno povezan sa glavnim tranzitnim saobraćajnim tokovima u Srbiji i da je opremljen kvalitetnom lokalnom putnom mrežom sa pratećim sadržajima za turiste (turistička signalizacija, stajališta, odmorišta, vidikovci, interpretativni centri itd), naročito uređenim i obeleženim panoramskim putevima, pešačkim i biciklističkim stazama. Partnerstvo Kvalitet i institucionalizacija partnerskih odnosa pokazali su se kao jedan od ključnih faktora razvoja i uspeha turističkih destinacija. Uspešno uspostavljanje partnerskih odnosa između javnog i privatnog sektora, kao i unutar samog privatnog sektora, doprinosi uspehu destinacije. U slučaju Puta rimskih imperatora, javni sektor bi trebalo da inicira i/ili intenzivira saradnju sa privatnim sektorom upoznajući njegove učesnike sa prednostima zajedničkih aktivnosti, nudeći im određene beneficije i stvarajući konkurentsku klimu putem raznih konkursa, tendera itd. Institucionalizacija sistema upravljanja i marketinga Sve uspešne destinacije pokazuju da je institucionalizacija sistema upravljanja jedan od preduslova razvoja i uspeha. Osnivanjem posebne organizacije (entiteta) koja se brine o destinaciji ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 127

142 olakšava se uspostavljanje partnerskih odnosa i koordinacija zajedničkih aktivnosti svih zainteresovanih aktera/stejkholdera. Interpretacija Interpretacija sa narativnim temama omogućava prezentaciju starorimskog kulturno-istorijskog nasleđa na razumljiv i zanimljiv način, tako da turisti mogu da uživaju, uče i učestvuju u kreiranju doživljaja i turističkog proizvoda (Master plan kulturno-istorijske rute Put rimskih careva, 2007). Master planom rute Put rimskih imperatora (dalje: Master plan) razrađene su ključne karakteristike, fascinacije i interpretativne teme, ili naracija za celu rutu i svaki značajan lokalitet (tabela 8). Tabela 8. Fascinacija celine Puta rimskih imperatora Fascinacije 18 rimskih imperatora rođeno na tlu Srbije (samo ih je na području Italije rođeno više) Bogatstvo starorimskog kulturno-istorijskog nasleđa Raznolikost lokaliteta Feliks Romulijana upisana na UNESCO Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa Ključne fascinacije Dodatne fascinacije Dunavske tvrđave (starorimske i srednjevekovne) Panoramske deonice ili panoramski putevi (Đerdapska klisura, Niš-Knjaževac) Vinogorski predeli (Negotin, Knjaževac) Razna kulturna događanja Izvor: Master plan kulturno-istorijske rute Put rimskih careva, 2007: 127. Predviđeni su sledeći lokaliteti za promociju, prezentaciju i interpretaciju Puta rimskih imperatora: SIRMIUM Specifičnost Tetrarhijski carski grad i jedna od četiri prestonice Rimskog carstva. Opis Nalazi se u urbanom jezgru Sremske Mitrovice i lako je dostupan. Ostaci hipodroma i carske palate sa mozaicima predstavljaju izvanrednu osnovu za promociju, prezentaciju i interpretaciju. Carska palata sa mozaicima biće pokrivena lameliranom konstrukcijom od drveta. 128 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

143 U lokalnom muzeju čuvaju se brojni arheološki predmeti iz rimskog perioda. SINGIDUNUM Specifičnost Rimski grad, legijski logor (Castrum Legio III Flavia Felix). Opis Nalazi se u urbanom jezgru Beograda i lako je dostupan. Uslovi za prezentaciju su ograničeni. Lagumi, barutane i drugi objekti sličnog karaktera pružaju odlične mogućnosti za prezentaciju pokretnog arheološkog materijala i nadgrobnih spomenika. Na više mesta u gradu postoje ostaci iz rimskog perioda koje treba revitalizovati (na primer, istražene, a zatim zatrpane rimske terme u Studentskom parku). VIMINACIJUM Specifičnost Rimski grad i prestonica rimske provincije Gornje Mezije (Moesia Superior), kao i legijski logor (Castrum Legio VII Claudia pia Fidelis). Opis Lokalitet se nalazi u njivama u neposrednoj blizini sela Stari Kostolac. Asfaltiran lokalni put vodi do svih ključnih tačaka na lokalitetu. Viminacijum kao antički grad i legijski logor prostire se na preko 450 hektara. Posetici mogu da pogledaju: severnu kapiju vojnog logora iz I veka, paleohrišćanski sakralni objekta iz IV veka, trikonhalnu memoriju iz IV veka, velike gradske terme iz I veka, akvadukt iz I veka, Carski mauzolej iz III veka. Trenutno se istražuje amfiteatar koji je mogao da primi posetilaca. Mogućnosti za istraživanje, prezentaciju i interpretaciju su neograničene. Fascinacija Carski mauzolej, najlepše kasnoantičke freske na teritoriji Rimskog carstva, u prvoj polovini IV veka tačka seljenja Rima u Konstantinopolj. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 129

144 Narativne teme Tajna Hostilijanove smrti, Mona Liza kasne antike, tranzicija carstva, Viminacium lumen meum. ĐERDAPSKA KLISURA SA TRAJANOVIM PUTEM, MOSTOM I TABLOM Specifičnost Utvrđena granica (limes) sa nizom fortifikacija na Dunavu. Jedinstven kompleks u Evropi sa ostacima Trajanovog mosta, fortifikacije koja je kontrolisala prilaz mostu i Trajanovom tablom (tabula Traiana). Đerdapska klisura i Nacionalni park Đerdap. Opis Ostaci rimskog puta uklesani su u stenu, ali su neobeleženi. Od prvog mosta na Donjem Dunavu, koji je bio dugačak 1140 metara, 15 do 18 metara širok, sa 20 stubova i kastrumima sa obe strane mosta, ostalo je 12 stubova kod sela Kostola, 5 kilometara od Kladova, sa srpske strane i kod grada Drobeta-Turnu Severina sa rumunske strane. Pristup ostacima nije obezbeđen. Trajanova tabla je postavljena 103. godine u čast završetka radova na dva velika graditeljska poduhvata cara Trajana poslednja i najteža deonica puta kroz Đerdap (dela velikog rimskog puta Via militaris) i izgradnja rimskog kanala u blizini današnje hidroelektrane Đerdap I. Nalazi se 2,5 kilometara zapadno od Tekije i pristup je moguć samo sa Dunava. Na lokalitetu mosta ne postoji čuvarska služba. Na ostacima mosta i fortifikacije potrebni su konzervatorski radovi. Na lokalitetu Pontes neograničene su mogućnosti za istraživanje, prezentaciju i interpretaciju Trajanovog mosta. Fascinacija Trajanov most se ubrajao u arhitektonsko i inženjersko (građevinsko) svetsko čudo onog doba, zajedno sa putem i kanalom. Most je projektovao i izgradio Apolodor iz Damaska, najčuveniji arhitekta tog doba. Predviđeno je da se postave laseri koji će svojim snopovima iscrtavati noću izgled Trajanovog mosta. Narativne teme Kako je izgrađen prvi kameno-drveni most na donjem Dunavu verovatna tehno-logija gradnje; zašto je građen i zašto srušen; Apolodor poređenje/povezivanje sa drugim njegovim projektima; konačna pobeda nad Dačanima i nestanak jedne civilizacije. 130 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

145 DIANA Specifičnost Jedna od najznačajnijih pograničnih fortifikacija za smeštaj pomoćnih rimskih vojnih jedinica (auxilia), kanal koji je obezbeđivao plovnost Dunava. Opis Zbog visokog stepena istraženosti lokalitet pruža odlične uslove za prezentaciju antičkih ostataka. Blizina Arheološkog muzeja Đerdapa omogućava celovitu i kompleksnu prezentaciju rimske granice. Lokalitet se nalazi u neposrednoj blizini magistralnog puta za Kladovo, sa pristupom zemljanim putem u dužini od oko 400 m. Lokalitet nije infrastrukturno opremljen, ali može da se priključi na vodovodnu i elektroenergetsku mrežu u neposrednoj blizini. Aktivna je čuvarska služba. Mogućnosti za istraživanje, prezentaciju i interpretaciju su neograničene. Fascinacije Jedno od najvećih utvrđenja Gornje Mezije; strategijski položaj; poslednja uzvodna stanica pred Gvozdenim vratima. Narativne teme Odbrana Rimskog carstva; pohod na Dačane i sukob civilizacija; Rimljani i dunavska katarakta; Via Traiana. ŠARKAMEN Specifičnost Rezidencijalni kompleks sa carskom palatom Maksimina Daje. Opis Lokalitet predstavlja ostatke rimske carske rezidencije. Nalazi se u neposrednoj blizini sela Vrelo. Ambijent u kojem je smešten ovaj kompleks omogućava izuzetnu prezentaciju, kao i sakralni kompleks koji se nalazi u sklopu carske rezidencije. Potrebno je izvršiti konzervatorske zahvate na antičkim ostacima kako bi mogli da se prezentiraju javnosti. FELIX ROMULIJANA Specifičnost Rezidencijalni kompleks sa carskom palatom imperatora Galerija. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 131

146 Opis Carska rezidencija je jedinstveni lokalitet u Evropi. Od godine upisana je na UNESCO Listu kulturnog i priro-dnog nasleđa. Odlične uslove za prezentaciju omogućava visok stepen istraženosti. Lokalitet je infrastrukturno neopremljen, s tim da može da se priključi na infrastrukturu u njegovoj neposrednoj blizini. Potrebni su konzervatorski zahvati na pojedinim objektima. Pristup lokalitetu je sa državnog puta, opremljen parking prostorom. Lokalitet se sastoji iz dva segmenta carske palate na samom Gamzigradu (Romuliana) i carskih mauzoleja na obližnjem brdu Magura. Neograničene su mogućnosti za dalja istraživanja, prezentaciju i interpretaciju. Fascinacije Najočuvaniji primer rimske dvorske provincijske arhitekture; Magura i poslednja apoteoza u Rimskom carstvu; rodno mesto cara Gaja Valerija Galerija Maksimijana. Narativne teme Gamzigrad palata dečaka Galerija koji gaji stoku i stiže do titule cara; Apoteoza; tajna 99 zlatnika; Edikt o toleranciji od proganjanja hrišćana do pokušaja pomirenja. NAISSUS Specifičnost Rimski grad, rodno mesto imperatora Konstantina Velikog, carska rezidencija ij i mozaici izvanrednog kvaliteta. Opis Značajan rimski grad na glavnoj komunikaciji kroz Gornju Meziju. Trgovački i urbani centar koji spada među najstarije na Balkanu. Nalazi se u savremenom urbanom jezgru grada Niša, tako da je lako dostupan. MEDIANA Specifičnost Carska vila sa rezidencijom imperatora Konstantina Velikog iz IV veka. 132 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

147 Opis Carska vilu okružuje kompleks sa luksuznim zgradama, termama i vodovodnim sistemom. Zgrade su dekorisane mozaičkim podovima, sa bronzanim ogradama ukrašenim bistama bogova. Visok stepen istraženosti daje veliki potencijal za prezentaciju. Još tokom godine Ministarstvo kulture obezbedilo je značajna sredstva za pokrivanje palate i prezentaciju mozaika, kao i za izgradnju sanitarnog bloka koji još nije realizovan. Fascinacije Naisusa i Mediane Luksuzna rezidencija sa organizovanom ekonomijom; podni mozaici i Mediane; terme unutar Niške tvrđave Narativne teme Naisusa i Medijane Konstantin Veliki prvi hrišćanski car Rimskog carstva; bitka kod Naisusa pobeda nad Gotima septembra 268. godine; uništenje grada od strane Huna provala Huna kroz vrata naroda. JUSTINIANA PRIMA Specifičnost Ranovizantijski grad provincijska prestonica i rodno mesto imperatora Justinijana I. Opis Ranovizantijski visoko razvijeni urbani, administrativni i crkveni centar. Otkriven je velik broj javnih i privatnih zgrada, bazilika, odbrambeni sistem i urbana infrastruktura. Više je zgrada sa dekorativnim mozaičkim podovima, koji su vrhunac kasnoantičke i paleovizantijske umetnosti. Visok stepen istraženosti omoućava raznovrsnu i kvalitetnu prezentaciju. Nedostaju objekti turističke infrastrukture i zaštitne konstrukcije koje bi zaštitile i omogućile prezentaciju mozaika. Putem kulture rimskih imperatora obuhvaćena su i nepokretna kulturna dobra koja su od izuzetnog i međunarodnog značaja, a ne pripadaju ntičkom periodu koji je osnovna tema puta, kao što su: Vinča, Lepenski Vir, Golubac i Kale Krševica, kao i čitav niz drugih nepokretnih kulturnih dobara. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 133

148 LEPENSKI VIR Specifičnost Najvažniji lokalitet u Evropi iz mezolitskog perioda godine pre nove ere. Opis Arheološki lokalitet se nalazi uz muzej koga treba hitno renovirati. Objekat koji pokriva praistorijsko naselje je pred ušenjem. Urađen je projekat i počela je realizacija radova na uređenju i prezentaciji arheološkog lokaliteta. Gradi se nova konstrukcija za arheološki lokalitet i muzej, vizitor centar i sadržaji za prihvat i boravak posetilaca. Osnovna postavka projekta za muzej Lepenski Vir je očuvanje ambijenta praistorijskog naselja na otvorenom prostoru. Zbog toga je predviđena dematerijalizacija konstruktivnih elemenata i pokrivača, zadržavanje vizure prema Dunavu i osvetljavanje punom dnevnom svetlošću (videti: www. temerinski.com). 134 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

149 U tematizaciji puta kulture vodi se računa da, uprkos jedinstvenoj temi, različite lokacije nude različite sadržaje i interpretacije, odnosno različito turističko iskustvo. Glavnu temu Puta rimskih imperatora predstavlja bogato kulturno-istorijsko nasleđe iz rimskog perioda, koje posetiocima omogućava da upoznaju rimsku civilizaciju i njena dostignuća i omogućava im da se na tren vrate u daleku prošlost. Cilj ovog puta nije da se Rimljani predstave kao zavojevači i ratnici, već kao visokorazvijena civilizacija koja je tlo Srbije oplemenila na više načina: tehničko-tehnološkim dostignućima, arhitektonskim i građevinskim objektima, umetničkim delima, širenjem hrišćanstva itd. Master planom obuhvaćene su, u okviru glavne teme, sledeće podteme: Rimljani i Dunav, Rimljani i vino, rimske terme, Rimljani i religija, Rimljani i tehnologija, rimska arhitektura (Master plan kulturno-istorijske rute Put rimskih careva, 2007). Pored navedenih, mogle bi da budu interesantne i druge podteme rimska vojska, starorimski mozaici i fresko slikarstvo, Rimljani i moda, svakodnevni život Rimljana i dr ARHEOLOŠKI PARK I TURISTIČKA DESTINACIJA VIMINACIJUM Viminacijum rimski grad i legijski logor Sela Stari Kostolac i Drmno, na 13 km od Požarevca, leže na ostacima antičkog grada Viminacijuma, glavnog grada rimske provincije Mezije Superior, u kasnoj antici provincije Mezije Prime. Viminacijum je bio najznačajniji ekonomski i trgovački grad u rimskoj provinciji Gornja Mezija. Brz razvoj Viminacijuma omogućio je povoljan položaj na Dunavu, značajnom plovnom i trgovačkom putu. Nalazi se na ušću Mlave u Dunav, na strateškom raskršću puteva koji su vodili od zapada ka istoku i od severa ka jugu. Grad se u antičko doba nalazio pored Dunava, dok je danas udaljen nekoliko kilometara od njegove obale. Viminacijum je imao prvo status municipijuma (municipium), a zatim i kolonije (colonia), to jest grada sa punom autonomijom. Pored grada se nalazio kastrum ili legijski logor (Legio VII Claudia pia Fidelis) jedna od dve najveće fortifikacije u provinciji i centralna tačka u odbrani mezijskog Podunavlja. Predpostavlja se da je materijalna osnova ovog grada, čija je roba nalazila kupce i van granica matične provincije, omogućila da na ovom prostoru zažive i raznovrsne umetničke radionice. Upravo te radionice, tokom IV veka, ostaviće nam neka od najznačajnijih dela fresko oslikanih grobnica kasnoantičkog perioda. Otkrivena je freska mlade žene za koju se smatra da je jedna od najlepših fresaka IV veka na celoj teritoriji Rimskog carstva. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 135

150 Svoj jedinstveni naučni značaj Viminacijuma duguje antičkim ostacima iznad kojih nema savremenog naselja. Zbog toga je na primeru Viminacijuma moguće istražiti i prezentirati ceo rimski grad u svim njegovim segmentima. Prostor nekadašnjeg rimskog grada i vojnog logora Viminacijuma (više od 450 hektara šire gradske, odnosno 220 hektara uže gradske teritorije) nalazi se danas ispod obradivih površina, a predmeti i fragmenti predmeta iz rimskog perioda rasuti su u oraničnim brazdama. Potpuno je dostupan za arheološka istraživanja, iskopavanja i prezentaciju. Nasuprot tome, Beograd (Singidunum), Niš (Naissus), Sremska Mitrovica (Sirmium), kao i legijski logori u Svetu (Londinium-London, Castra Regina-Regenzburg, Aquincum- Budimpešta, Mediolanum-Milano), da pomenemo samo neke primere, nalaze se ispod savremenih gradova što onemogućava veća planska istraživanja, konzervaciju i prezentaciju rimskog kulturnog nasleđa Arheološka istraživanja Viminacijuma Arheološka istraživanja sprovedena su u više navrata. Prva naučna iskopavanja započeo je Mihailo Valtrović godine sa 12 zatvorenika, jer država nije imala dovoljno sredstava da mu obezbedi bolju radnu snagu (slika 23). Istraživanja je nastavio Miloje Vasić, prvi srpski školovani arheolog godine. Prilikom njegovih iskopavanja, u zvaničnu posetu došla je kraljica Draga i poklonila 100 zlatnika za nastavak istraživanja (zabeležile Novine Serbske iz godine). To je bila prva donacija namenjena naučnim istraživanjima antičkih gradova u Srbiji. Arheološka iskopavanja na Viminacijumu nastaviće se tek posle sedam decenija, to jest godine, kada Arheološki institut pokreće veliki projekat istraživanja rimskih nekropola. Sistematski zaštitni radovi trajaće tokom sedamdesetih i osamdesetih godina 20. veka na prostoru južnih nekropola, na kome je podignuta Termoelektrana Kostolac B. Tokom devedestih godina prošlog veka istraživanja su obavljana periodično na mestima koja su bila ugrožena građevinskim radovima i širenjem kopova lignita. U tom periodu obavljena su istraživanja viminacijumskog grada mrtvih, ili nekropola, i do sada je otkriveno više od grobova. Od godine, sistematski se obavljaju arheološka i multidisciplinarna istraživanja na prostoru rimskog grada, legijskog logora i istočnih nekropola. Sve što se istraži odmah se stavlja u funkciju prezentacije arheološkog parka Viminacijum, time i u funkciju arheološkog turizma. 136 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

151 Namera je da carske palate, kovnica novca, trgovi i hramovi, pozorište i hipodrom, kupatila, ulice i četvrti grada izrone iz oranica u kojima su se vekovima nalazile, kako bi postale deo svetskog i našeg kulturnog nasleđa, kao i simbol prepoznatljivosti Podunavlja. Na istraživanju rimskog grada i vojnog logora radi multidisciplinarni tim, sastavljen od izuzetnih stručnjaka iz različitih oblasti. Projekat, pored arheologa, okuplja matematičare, elektroinženjere, geofizičare, geologe, petrologe i druge istraživače koji se bave daljinskom detekcijom i satelitskom navigacijom, 3D modelovanjem i prepoznavanjem oblika, kao i veštačkom inteligencijom. Inicijalna sredstva, dobijena godine, upotrebljena su za nabavku opreme za primenu najsavremenijih metoda (georadar, magnetometar, razne vrste trejsmastera, geoelektrični instrumenti i GPS uređaji subsantimetarske preciznosti), kojom se obavlja pozicioniranje na zemlji i rade digitalni modeli terena. Formiranjem tima eksperata i nabavkom vrhunske opreme omugućena ć je potrebna tehnološka superiornost za ubrzana arheološka istraživanja. Već tokom prve godine, iz vazduha je otkriven 21 objekat na prostoru rimskog grada i vojnog logora Viminacijum. Odmah se pristupilo istraživanju tri krupna objekta: severne kapije vojnog logora, rimskih termi i mauzoleja. Vekovima unazad arheološki lokalitet je sistematski uništavan. Nepostojanje stvarne zaštite uslovilo je njegovu dvostruku stalnu pljačku. Neprestano su ga prekopavali pljačkaši koji su tražili zlato i druge dragocenosti, dok su seljaci sistematski razgrađivali arhitektonske ostatke i odnosili nadgrobne spomenike za građevinski materijal. Ključni problem zaštite i prezentacije Viminacijuma jeste konflikt sa površinskom eksploatacijom i preradom lignita. Arheološki lokalitet ugrožava napredovanje površinskog kopa Drmno. Planiranim razvojem tog površinskog kopa do godine neće biti ugrožena uža zona rimskog grada i vojnog logora. Pojedini delovi šire gradske zone Viminacijuma neposredno su ugroženi napredovanjem kopa. Na tom prostoru nalaze se izuzetni objekti kao što su: akvadukt u dužini od blizu 10 km, kasnoantičke bazilike, poljoprivredna imanja rimskih vojnika-veterana, vile rustike, rimski putevi koji su povezivali Viminacijum sa susednim gradovima. Deo akvadukta, koji je delimično arheološki istražen, morao je da se premešta, jer se nalazio na frontu napredovanja površinskog kopa. Radom bagera uništeni su delovi ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 137

152 akvadukta, što je zahtevalo njegovo hitno spašavanje. Ovaj objekat predstavlja svetsku atrakciju i zahteva hitnu konzervaciju i pokrivanje. Ugrožen je i istraženi deo akvadukta, zbog nedostatka sredstava. U narednom periodu, na udaru napredovanja kopa su i drugi važni rimski objekti. Trenutno, neposredno pred linijom kopa, nalazi se rimska bazilika iz IV veka, koja se mora sačuvati hitnim izmeštanjem i konzervacijom. Veliki izvor zagađenja životne sredine predstavlja deponija pepela termoelektrana. To znači da je neophodno povećati ulaganja u mere zaštite životne sredine na svim objektima i postrojenjima za proizvodnju i preradu uglja. Sigurno je da se ovaj konflikt mora rešavati kombinovanim pristupom kompromisom i izborom prioriteta. Kako se u državne prioritete svrstava i eksploatacija energetskih izvora i zaštita kulturnog nasleđa od izuzetnog značaja, to znači da će morati da se traže kompromisna rešenja. Kompromisom se može smatrati istraživanje i preseljenje dela arheoloških nalaza i objekata i ulaganje u njihovu prezentaciju u sklopu arheološkog parka Viminacijum o trošku Elektroprivrede Srbije, tj. Rudnika uglja Drmno. Na kraju se konflikt, ako je ostvarena dobra saradnja i koordinacija ključnih aktera može transformisati u dobit, tzv. win-win kombinaciju Viminacijum arheološki park i turistička destinacija Viminacijum može da posluži kao primer održive zaštite arheološkog lokaliteta i turističke destinacije. Na prostoru arheološkog lokaliteta podignut je Arheološki park Viminacjium za samo 6 godina. To predstavlja svojevrstan podvig i u međunarodnim razmerama, imajući u vidu da je za podizanje arheoloških parkova potrebno prosečno između 80 i 100 godina. 138 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

153 Nakon završetka iskopavanja u toku godine, odmah se pristupilo pokrivanju velikih gradskih termi i severne kapije legijskog logora laganim, lameliranim drvenim konstrukcijama i posebnim pokrivačem, tzv. francuskim tendama. Upotreba materijala od lakog lameliranog drveta dozvoljava da se u prostoru premoste veliki rasponi, bez ikakvog oslonca u samom objektu. Ono što je posebno važno, postavljanje konstrukcija nije ugrozilo arheološke slojeve. Time je omogućena održiva prezentacija i očuvanje vizuelnog indentiteta otkrivenih objekata. Na taj način je formiran turistički proizvod Antički grad i vojni logor Viminacijum, koji je na tržištu ponuđen kao jedna od atraktivnih turističkih destinacija Srbije. Arheološki park Viminacijum otvoren je 364 dana u godini, odnosno nije otvoren samo 1. januara. Prezentirano je više uređenih lokaliteta: paleohrišćanski sakralni objekat iz IV veka, severna kapija vojnog logora tzv. Porta Pretorija, trikonhalna bazilika, velike gradske terme, akvadukt i Carski mauzolej. Na Viminacijumu je, po prvi put u Srbiji, započela intenzivna primena novih vidova interpretacije lokaliteta. Interpretacija predstavlja kreativan i interaktivan proces identifikacije, prenošenja značenja i kreiranja iskustva/doživljaja nekog objekta ili prostorne celine posetiocima. Interpretacija je širi pojam od prezentacije, koja je samo jedan element interpretacije. Prezentacija predstavlja objašnjenje lokaliteta posetiocima na osnovu zasnovanih, autoritativnih izvora informacija. Interpretacija uključuje spektar aktivnosti osmišljavanje, objašnjavanje, predstavljanje i interakciju sa posetiocima i prošlošću. Interpre- ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 139

154 tacija odražava nematerijalnu vezu, dosledan i izgrađen izraz kolektivnog pamćenja za sadašnja i buduća pokoljenja. Uspešna interpretacija angažuje posetioce i uključuje sva njihova čula, izaziva njihov interes i pažljivo razmišljanje o predmetu i pojavama, njihovim vrednostima i značenju. Ciljevi interpretacije su: unapređenje razumevanja kulturnih vrednosti područja, promocija kulturnih iskustava u lokalnim zajednicama, stimulisanje aktiviranja svih čula posetilaca, jačanje privatnog turističkog sektora, privlačenje fondova za očuvanje, konzervaciju i prezentaciju lokaliteta i dr (Master plan kulturno-istorijske rute Put rimskih careva, 2007). Arheološki park Viminacijum nudi interpretaciju sa različitim sadržajima: kostimirani vodiči, interaktivna prezetacija života u rimskom gradu i vojnom logoru, hrana spremljena po originalnoj recepturi, izložbe i koncerti, kao i aktivno uključivanje u internacionalne programe i sl. Pripremaju se i novi vidovi interaktivne interpretacije arheološkog lokaliteta radionice za decu i mlade, uključivanje posetilaca u arheološka istraživanja i sl. Osmišljene su tri varijante organizovane prezentacije i interpretacije arheološkog parka: osnovna - u trajanju od sat i trideset minuta, koja podrazumeva razgledanje tri lokacije; proširena - u trajanju od 2 sata, sa posetom Požarevačkom muzeju, odnosno, mogućoj isturenoj lokaciji Muzeja; puna - u trajanju od 3 sata, sa vrhunskim predavanjem o svakoj lokaciji i koncertom na nekom od objekata lokaliteta (terme ili mauzolej). Maksimalan broj posetilaca je oko 200 turista na dan, procenjeno na osnovu broja predviđenih dnevnih tura (četiri dnevno). U periodu maj oktobar, kada se organizuju đačke ekskurzije, broj posetilaca poraste petostruko. Prezentacija lokaliteta je tako organizovana da, bez obzira na povećan broj turista, može da se kontroliše kapacitet prostora arheološkog nalazišta i kretanje turista, čime se obezbeđuje zaštita lokaliteta i njegova održiva prezentacija. Osnovna poseta arheološkom parku sastoji se od nekoliko aktivnosti. 140 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

155 Na severnoj kapiji vojnog logora (Porta Praetoria) posetioci se zadržavaju oko 20 minuta u pratnji stručnog vodiča koji daje osnovne podatke o istoriji rimskog logora i grada, te dosadašnjim arheološkim istraživanjima. Panoi sa odgovarajućim fotografijama i crtežima nalaze se na svakoj od tri lokacije tako da u potpunosti potkrepljuju i dopunjuju vodiča. Predviđeno je da severna kapija bude polazna tačka na kojoj počinje priča o Viminacijumu koja se na svakoj sledećoj lokaciji proširuje i obogaćuje novim sadržajima. Nakon toga se stiže do termi (Thermae), gradskih kupatila, odnosno središta društvenog života u rimsko vreme. Nalaze se na samom obodu istraženog dela grada Viminacijuma i pružaju elemente za rekonstrukciju izgleda reprezentativnog centra nekadašnje prestonice Gornje Mezije. Spadaju u red luksuznih termi sa podnim mozaicima i oslikanim zidovima. Posetioci se upoznaju sa svakodnevnim životom u rimskom periodu, a posebno sa značajem kupanja i održavanja higijene. Stručni vodič objašnjava osnovu i namenu istraženih prostorija kupatila, istoriju iskopavanja i rezultate arheoloških istraživanja. U rimskom graditeljstvu terme imaju određeni, prepoznatljivi raspored prostorija i specijalan način njihovog zagrevanja (podno grejanje hipokaust) koji je primenjen i u slučaju kupatila u Viminacijumu. Na ovoj lokaciji zadržavanje je oko 25 minuta. Poslednji objekat koji se obilazi je Carski mauzolej. Goste dočekuje osoblje obučeno u odeću rimskih građana (toge i tunike koje prikazuju modu III i IV veka u rimskim gradovima), koje ih provodi kroz deo ograđenog rimskog groblja i dovodi do ulaza u tzv. Podzemni svet u kome se nalaze tri oslikane grobnice, koje su gotovo u potpunom mraku. Ovde se traži hrabrost od posetilaca koje, deset metara pod zemljom, čeka Haron, s crnom kapuljačom, držeći činiju. Prema antičkom mitu, Haron je brodar u podzemlju, koji prevozi duše u svet mrtvih. Ali samo do prve grobnice, gde ih preuzima stručni vodič koji objašnjava detalje vezane za predstave u grobnicama i njihovo značenje. Silazak u Ad (podzemni svet) je zanimljiv, jer je svetlo vrlo oskudno, a zbog niskih tavanica podzemnih hodnika deo puta se prelazi sa savijenim leđima. Po najavi, turiste mogu da dočekaju rimski senatori i konzuli, i/ili da obilaze lokalitet rimskim dvokolicama i elektromobilom. Nakon obilaska objekata na tri lokacije, posetiocima je omogućeno korišćenje čistih i savremeno opremljenih toaleta, osveženje u tavernirestoranu (sa 205 mesta) i prodavnica suvenira. U ponudi je preko 500 različitih suvenira, od kojih 115 vrsta vernih replika najlepših primeraka antičke primenjene umetnosti, koje su izrađene autentičnim postupkom koji se primenjivao u antičko doba (zlatan i srebrni nakit, posude, lampe, fibule i dr). Najviše pažnje privlači društvena igra Misterija imperatotorve smrti u Viminacijumu, u kojoj se utvrđuje uzrok smrti imperatora Hostilijana. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 141

156 Dosadašni posetioci Arheološkog parka Viminacijum, najviše su se zanimali za Carski mauzolej i zbirku fresaka koje predstavljaju vrhunac kasnoantičkog slikarstva. Planirano je da se osnovni program proširi obilaskom objekata na kojima su u toku arheološka iskopavanja. To su memorije (raskošne i dobro očuvane grobnice sa više grobnih mesta, tzv. hypogeum), vodovoda (odlično očuvanog akvadukta sagrađenog u maniru najboljih rimskih graditelja) i antičkog amfitetra. U toku su iskopavanja akvadukta u dužini od 1700 m sa Castelum Aquae i antičkog amfiteatra sa mesta. Nova turistička atrakcija je skelet mamutice stare preko 5 miliona godina, slučajno otkriven u površinskom kopu uglja godine. Već je podignuta zaštitna konstrukcija, tako da je omogućena in situ prezentacija ovog otkrića. Nizom akcija i koncerata podržava se osnovna tema Puta rimskih imperatora. Svake godine se organizuje manifestacija Rimske noći. U godini organizovan je koncert svetske operske dive Emme Shapplen. Prihod sa tog koncerta namenjen je nastavku istraživanja antike na području Srbije i projektu Put rimskih imperatora. Još jedan u nizu projekata je Dunav art Viminicijum za izradu skulptura rimskih imperatora, koje će biti postavljene u gradovima u kojima su boravili imperatori. U toku je realizacija kompleksa Domus Scientiarum. Predstavljaće deo atraktivne turističke ponude arheološkog parka i odredište sa višeznačnom ulogom u turističkom, poslovnom i naučnom smislu. Dominantno je namenjen turistima. Istovremeno će biti centar povremenog okupljanja poslovne i intelektualne elite. Indirektna funkcija ovog centra jeste podizanje kulturnog i ekonomskog nivoa Braničevskog okruga kao turističke regije, kao i podrška zapošljavanju lokalnog i stanovništva regionalnog okruženja. Do sada je u arheološkom parku zaposleno 20 mladih ljudi iz okolnih mesta. 142 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

157 Domus Scientiarum je zamišljen i projektovan kao rimska carska vila rustika, ukupne korisne površine oko 4000 m 2. Prostor je organizovan u dva nivoa. U nadzemnom ili gornjem nivou su radni i smeštajni prostor, a u podzemnom ili donjem nivo su muzej, depoi i sale. Gornji nivo se sastoji od pet povezanih atrijuma oko kojih se nalaze kancelarije, laboratorije, kao i prostorije za individualan rad stručne ekipe i smeštaj posetilaca. Na ovom nivou je biblioteka sa čitaonicom, dokumentacioni centar, kuhinja sa trpezarijom, replika rimskih termi sa potencijalom manjeg spa centra. Donji nivo je delimično izolovana zona, sa povećanim nivoom bezbednosti i striktnom kontrolom klime zbog muzejske zbirke i depoa. Domus Scintiarum Viminacium ima više osnovnih namena. Pored smeštaja i nesmetanog rada multidisciplinarne naučno-istraživačke ekipe, predviđen je smeštaj u antičkom ambijentu za letnje škole i entuzijaste zainteresovane za učešće u arheološkim istraživanjima, kao i organizacija kongresa i tematskih skupova i edukacija mladih. Tokom proleća godine već su organizovana tri kongresa. Domus će omogućiti zapošljavanje lokalnog stanovništva (saradnici multidisciplinarnog tima, vodička služba i druge usluge) i plasman njihovih proizvoda. Procenjeno je da su za izgradnju i opremanje Domusa potrebna sredstva u iznosu od oko 2,5 miliona evra, koja bi trebalo da se vrate za 3-4 godine. Prihod od smeštaja posetilaca, organizacije kongresa i tematskih skupova, uz prihod od drugih turističkih atrakcija, omogućiće finansiranje novih istraživanja i razvoj arheološkog parka Viminacijum. Organizovana je 24-časovna čuvarska služba sa 12 čuvara. Arheološki park Viminacijum je pokriven sa 16 video kamera. Uskoro će posetiocima biti omgućeno da, pre dolaska, ukucaju određenu IP adresu (internet protokol adresa) da bi videli mesto koje žele da obiđu i pratili istraživanja antičkog amfiteatra. Urađen je raznovrstan propagandni višejezični materijal DVD i kolor monografija Itinerarium Romanum Serbiae (IRS) na egleskom, nemačkom, francuskom, italijanskom i srpskom jeziku; DVD TV film Viminacium lumen meum na engleskom i srpskom jeziku i CD Viminacium na nemačkom, engleskom i srpskom jeziku. Na turističkim berzama tržište krstarenja je u usponu i zahtevi za alternativnim destinacijama su sve brojniji. Dunavom godišnje prolazi preko 600 velikih turističkih brodova sa oko turista iz Zapadne Evrope, Japana i drugih zemalja. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 143

158 Kako se Viminacijum nalazi na rukavcu, svega 4 km udaljen od Dunava, postavljen je pristan na Dunavu za velike putničke brodove, dužine 77 metara. Otuda je jasno zašto je postao atraktivna turistička destinacija za turiste u godinama, uglavnom akademski obrazovane. Viminacijum je godine posetilo više od posetilaca. Iz pristana na Dunavu stizali su gosti sa 12 američkih, 35 danskih i 47 holandskih brodovakruzera. Broj posetilaca raste, tako da je godine ovaj arheološki lokalitet posetilo posetilaca kopnom i inostranih posetilaca Dunavom.Primera radi, već do do sredine aprila godine, zabeležena je poseta oko 3000 arheologa, studenata i turista iz Švajcarske, Francuske, SAD, Holandije, sa Islanda, iz Austrije, Nemačke i Australije. U skladu sa postignutim dogovorom sa evropskim brodarima, predviđa se da će, samo Dunavom, u godini oko turista poseti Viminacijum. Utvrđena je precizna satnica njihove posete, radi očuvanja kvaliteta turističkog doživljaja. Imajući u vidu da je Viminacijum pre 2000 godina bio na Dunavu, planira se prokopavanje kanala dužine 1200 m, širine 40 i dubine 8 m koji će omogućiti pristan velikih brodova u arheološkom parku. Urađen je Projekat turističke signalizacije svih putnih pravaca koji vode do Viminacijuma. Realizovan je na putnom pravcu od Beograda do Viminacijuma. Arheološki park Viminacijum uvršten je u evropsku biciklističku rutu broj 6. Atlantik-Crno more, kao punkt D210 (slika 24). Na skupu ministara kulture Organizacije za crnomorsku ekonomsku saradnju, održanom 2007.godine u Sunionu (Grčka), prihvaćena su dva projekta koje je kandidovala srpska delagacija Putevi rimskih imperatora i Vodeni kulturni koridori. Arheološki lokaliteti, među kojima i Viminacijum, ukljućiće se u regionalni projekat kulturnog turizma. 144 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

159 Slika 24. Euro Velo 6. i punkt D210 Izvor: ECF, Euro Velo - The European cycle route network, 2009, Na osnovu dogovora sa predstavnicima italijanske regije Fruli Venecija Đulija, oformljen je zajednički ekspertski i radni tim koji je pripremio projekat težak 25 miliona evra za izgradnju 100 pansiona (domusa) duž Puteva rimskih imperatora iz sredstava evropskih fondova. Obavljeni su razgovori da se u taj put odmah povežu Akvileja, Slovenija i Hrvatska. Ambicija idejnih tvoraca turističke destinacije je da do godine broj turista naraste na oko , a da tokom godine svih turista poseti arheološki park Viminacijum. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 145

160 3. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA NA PLANINSKIM PODRUČJIMA 3.1. ODRŽIVI RAZVOJ PLANINSKIH PODRUČJA Održivi razvoj planinskih područja u svetu Planinska područja zauzimaju oko jedne petine kontinentalne površine Zemlje (oko 38 miliona km 2 ). Planinska područja izdvajaju se prema geografskim kriterijumima nadmorske isine i nagiba terena, razvojnim kriterijumima poljoprivrede i turizma (ograničenja i potencijali razvoja, dužina sezone, gustina naseljenosti, kvalitet življenja i dr), administrativnoj podeli ili kombinacijom više kriterijuma. U 53 zemlje sveta planine pokrivaju više od 50% nacionalne teritorije, u 46 zemalja 25-50%, u 30 zemalja između 10-25%, a u 70 zemalja do 10% teritorije (videti više: Walther, 2002). Održivi razvoj planinskih područja, pored ekonomske i socijalne, ima izraženu prostorno-envajeronmentalnu dimenziju. Planinsko područje svojim fizičko-geografskim uslovima i ograničenjima bitno opredeljuje pojavu, vrstu i intenzitet razvoja. Otuda razvojne aktivnosti ne zahvataju celokupan planinski prostor, već one njegove delove koju su dostupni i koje stanovništvo, prema nivou svoje sposobnosti i razvijenosti, može da prilagodi svojim potrebama i delatnostima (Perišić, Derić, 1995). Resursi planinskih područja imaju ključnu ulogu za održivi razvoj naše planete. Predstavljaju životni prostor za oko 10% svetske populacije, izvorište voda za preko tri milijarde ljudi, raspolažu resursima za razvoj privrednih, turističkih i aktivnosti na zaštiti životne sredine od značaja za stanovništvo planinskih područja i šire okruženje (regionalno, nacionalno i međunarodno). Tendencija u razvoju planinskih područja jeste da celogodišnji turizam ima ulogu okosnice planinske ekonomije koja podstiče razvoj komplementarnih delatnosti, pre svega tradicionalne poljoprivrede i stočarstva (primer 19). Naporedo se razvijaju druge privredne delatnosti zasnovane na održivom korišćenju raspoloživih planinskih resursa (šumarstvo, hidroenergetika i dr), uređuje i infrastrukturno oprema prostor i preduzimaju mere zaštite prirode. Savremeni pristup održivom razvoju planinskih područja zasniva se na omogućavanju kvalitetnijeg života i privređivanja lokalnog stanovništva, stvaranju uslova za odmor i rekreaciju urbanog stanovništva i obezbeđenju zaštite i prezentacije (prirodnih i kulturnih) predela i nasleđa. Pozitivne efekte ovakvog pristupa potvrđuju iskustva zemalja sa višim stepenom razvijenosti planinskih područja u razvoju turizma, tradicionalne poljoprivrede i komplementarnih aktivnosti, uređenju tradicionalnih planinskih naselja, izgradnji planinskih centara i zaštiti prirodnih vrednosti i resursa (primer 20). 146 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

161 Primer 19. ODRŽIVI RAZVOJ PLANINSKIH PODRUČJA U EVROPSKOJ UNIJI Održivi razvoj planinskih područja zasniva se na multifunkcionalnosti tradicionalnih planinskih aktivnosti i postepenoj integraciji lokalnog stanovništva u razvoj turizma. Uloga poljoprivrede kao lokalnog izvora hrane, zaposlenosti i prihoda je važna, ali nedovoljna za razvoj područja i zadržavanje stanovništva. Isto tako, orijentacija samo na razvoj turizma povećava zavisnost od nepredvidivih eksternih tržišta i klimatskih uslova. Ukoliko se razvoj zasniva na razvoju turizma, poljoprivrede i drugim, komplementarnim aktivnostima, rizik je diverzifikovan, a lokalna ekonomija jača. Diverzifikovana ekonomija zasnovana na održivom korišćenju prirodnih resursa predstavlja sredstvo za zadržavanje i povratak stanovnika u planinske oblasti i omogućava ravnomerniji regionalni razvoj teritorije (Walther, 2002). Planinska područja su od velikog značaja za održivi razvoj Evropske unije. Primera radi, planinska područja zauzimaju oko 50% teritorije Švajcarske, Austrije i Italije. Na planinskim područjima se nalazi oko 20% obradivog i 27% ukupnog poljoprivrednog zemljišta Evropske unije. Preko 50% prihoda od kopnenog turizma ostvaruje se u planinskim turističkim regijama sa velikim brojem turističkih centara i razvijenom celogodišnjom turističkom ponudom. Izazov održivog razvoja planinskih područja, uključujući održivi turizam, jeste doprinos zaštiti i održivom korišćenju nasleđa i životne sredine. Problem se javlja usled potencijalnog ili manifestovanog konflikta između razvoja turizma i zaštite prirodnog nasleđa, resursa i životne sredine, ili drugih prioritetnih namena i funkcija od javnog interesa. Prevencija i relativizacija ovog konflikta obezbeđuje se prostornom diferencijacijom zona zaštite od zona predviđenih za razvoj različitih aktivnosti i, naročito, usklađivanjem aktiviranja turističkih potencijala sa režimima zaštite prirodnog nasleđa i resursa. Najčešće se ustanovljava polifunkcionalna regija na zaštićenom planinskom području, sa turizmom kao jednom od posebnih namena komplementarnoj zaštiti prirodnog nasleđa i resursa. Ovaj pristup uspešno se primenjuje u praksi planiranja i uređenja nacionalnih i regionalnih parkova na području Alpa. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 147

162 U Evropskoj uniji se samo na pojedinim planinskim područjima sa prirodnim nasleđem ustanovljava strogi režim zaštite, kojim je omogućeno isključivo kulturološko korišćenje područja primer jedinog švajcarskog nacionalnog parka Engarden. Preovlađuje primena pristupa po ugledu na francuski tip zaštićenih planinskih područja mešovitog korišćenja u skladu sa režimima zaštite prirodnog nasleđa. Održivi razvoj planinskih područja ostvaruje se prilago-đeno planskim sistemima i regionalnim specifičnostima zemalja. Zasniva se na envajeronmentalnoj podobnosti, ekonomskoj isplativosti i socijalnoj prihvatljivosti. Envajeronmentalna podobnost podrazumeva razvoj turizma i komplementarnih aktivnosti koji je usklađen sa režimima i uslovima zaštite planinskog područja sa izuzetnim i/ili osetljivim prirodnim vrednostima i resursima. Ekonomska isplativost podrazumeva investicije u aktivnu zaštitu planinskog područja od dela prihoda ostvarenog u sektoru turizma. Socijalna prihvatljivost podrazumeva zaštitu lokalnih interesa i poboljšanje uslova života i rada aktivnim uključivanjem lokalnog stanovništva u turističku ponudu (dobiti za lokalnu zajednicu) i zaštitu prirode (odgovornost za narušavanje prirodnih vrednosti i kompenzacije lokalnom stanovništvu za posledice ograničenja režima zaštite prirode). Za ostvarivanje envajeronmentalne podobnosti najznačajnije je integrisanje aspekta zaštite prirodnog nasleđa, resursa i životne sredine u proces strateškog planiranja i upravljanja održivim razvojem planinskog područja, naročito održivim razvojem turizma. U definisanju različitih opcija razvoja i organizacije turističkih aktivnosti i ponude u prostoru polazi se od koncepta zaštite prirodnog i kulturnog nasleđa i održivog razvoja turizma. Opcije se zasnivaju na kapacitetu prostora planinskog područja. Radi prevencije nastajanja ili ublažavanja efekata negativnih uticaja razvoja na životnu sredinu, u procesu planiranja integralno se razmatraju različite opcije položaja planinskih centara, pravaca saobraćajne, komunalne i turističko-rekreativne infrastrukture, modela upravljanja razvojem i zaštitom područja itd. Vrednovanje i izbor koncepcije budućeg razvoja turizma i organizacije turističke ponude na planinskom području, po pravilu, zasniva se na predhodnoj proceni opravdanosti i strateškoj proceni uticaja svake predložene opcije na nasleđe i životnu sredinu. 148 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

163 Primer 20. ODRŽIVI RAZVOJ TURISTIČKIH REGIJA ALPA U evropskim zemljama teži se aktiviranju svih raspoloživih potencijala za razvoj planinskih područja i njihovo integrisanje sa regionalnim okruženjem. Održivi razvoj planinskih područja podržava se sredstvima strukturnih fondova EU, na osnovu stepena razvijenosti i integrisanosti tih područja. Smatra se da su ključni strateški ciljevi integralnog razvoja, zaštite, organizacije i uređenja planinskih turističkih regija: zaustavljanje procesa depopulacije i odseljavanja stanovništva; razvoj disperzno-koncentrisane mreže naselja; restrukturisanje i diverzifikacija ekonomskih aktivnosti, u prvom redu turizma i komplementarnih aktivnosti, radi povećanja zaposlenosti i obezbeđenja dopunskih prihoda stanovništva; povećanje konkurentnosti planinskog turizma razvojem celogodišnje ponude; unapređenje i specijalizacija poljoprivrede prilagođeno zahtevima razvoja turizma; zaštita prirode i sanacija degradiranih prostora; korišćenje obnovljivih izvora energije i dr. Turizam predstavlja osnovni razvojni potencijal u većem delu Alpa, ali se smatra da on ne može da bude jedini nosilac razvoja. Usled toga se velika pažnja posvećuje usklađenom razvoju i relativizaciji konfliktnih interesa turizma, poljoprivrede i očuvanja prirode i životne sredine. Razvoj turističkih regija Alpa, koje obuhvataju delove teritorija osam zemalja, iniciran je izgradnjom kompleksnih i atraktivnih turističkih centara, u skladu sa strogim zahtevima zaštite životne sredine i najvišim standardom infrastrukturne opremljenosti. Razvoj turizma, infrastrukturno opremanje i povezivanje planinskih naselja i turističkih centara uslovili su promenu strukture ekonomskih aktivnosti, zadržavanje i porast stanovništva i približavanje planinskih lokalnih zajednica urbanom kvalitetu življenja (Milijić, Dabić, 2004). U pojedinim planinskim regijama porast stanovništva veći je od državnog proseka. Svega 35% domaćinstava se i dalje bavi poljoprivredom kao osnovnom delatnošću, dok je u većini domaćinstava poljoprivreda postala dopunska delatnost (Zanetti, Arbterjem, 2000). Razvoj turizma će i dalje predstavljati okosnicu održivog razvoja turističkih regija Alpa, sa procenjenim godišnjim trendom rasta od oko 4% (Bakker, Buluch, 2001). Preduslov je intenziviranje celogodišnje turističke ponude, razvojem novih atraktivnih sportsko-rekreativnih i kulturnih sadržaja i aktiviranjem nedovoljno iskorišćenih vrednosti područja. Na slici je prikazan deo turističkih regija Alpa sa planinskim turističkim centrima (Weiss R., Weiss S., Schall K., Schitour Plus, 2001: 2-3). ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 149

164 Ostvarivanje ekonomske isplativosti obuhvata: (i) istraživanje tražnje potencijalnog tržišta za novom planinskom destinacijom i turističkim proizvodom; (ii) multikriterijumsku ocenu rentabilnosti projekta; (iii) finansijske analize investicionih aranžmana koji obezbeđuju najbolji rezultat u iniciranju razvoja (izrada planske dokumentacije, izgradnja infrastrukture i prva etapa realizacije) ili nastavku realizacije projekta (ostale etape realizacije); (iv) analizu tržišta nekretnina u pogledu optimalne lokacije, naknada za uređenje građevinskog zemljišta i mogućnosti reinvestiranja u razvoj; (v) analizu mogućnosti razvoja delatnosti koje su komplementarne turizmu, kao dela strategije socioekonomskog razvoja lokalne zajednice; i (vi) ulaganje javnih prihoda i dela prihoda sektora turizma u zaštitu planinskog područja. U većini zemalja finansijska podrška javnog sektora obezbeđuje se preko posebnih nacionalnih fondova za razvojne programe planinskih zajednica i za održivo korišćenje i zaštitu nasleđa i resursa. Prosečan nivo izdvajanja za zaštićena planinska područja u razvijenim zemljama iznosi oko 2000 evra/km 2, dok u zemljama u razvoju iznosi oko 150 evra/km 2, s tim što ova izdvajanja nemaju rang prioriteta, bez obzira na razvijenost zemlje. Strateško planiranje predstavlja ključni instrument za efikasno usmeravanje i upravljanje održivim razvojem planinskih područja. Strateški okvir za planiranje održivog razvoja planinskih područja predstavlja prostorni planski osnov (videti deo III i Udžbenika). U skladu sa strateškim okvirom, pre svega sa regionalnim prostornim planom i/ili prostornim planom područja posebne namene, može se utvrđivati i ostvarivati strategija održivog razvoja planinskog područja i odgovarajući sektorski planski osnov. Prostornim planom područja posebne namene utvrđuju se zone sa diferenciranim režimima zaštite i korišćenja prostora i, u skladu sa tim režimima, organizacija i rezervisanje atraktivnih prostora za razvoj planinskih turističkih centara, infrastrukturne sisteme i turističko-rekreativnu infrastrukturu, za koje se potvrdi izvodljivost i envajeronmentalna podobnost (videti deo I Udžbenika). Prostornim planom se utvrđuju i propozicije za implementaciju planskih ciljeva i odluka, tako da se omogući njegovo ostvarivanje primenom različitih politika i razradom kroz urbanističke planove, programe primene i upravljanja zaštitom i razvojem područja i različite sektorske planove i projekte (videti deo III Udžbenika). Posebno je značajna procena izvodljivosti prve, ključne faze u ostvarivanju razvoja planinskog područja i atraktivnog i konkurentnog turističkog proizvoda, koja podrazumeva rentabilnost, izvodljivost i fleksibilnost. Strategija održivog razvoja i zaštite planinskog područja obuhvata sledeće komponente (videti više: CEMAT, 2003; Pogačnik, 2002): održivi razvoj tradicionalnih i envajeronmentalno prihvatljivih delatnosti tradicionalnih (poljoprivrede, na bazi proizvodnje organske hrane, šumarstva i stočarstva), koje doprinose zaštiti kulturnog predela i razvoju sela, kao i envajeronmentalno prihvatljivih aktivnosti, u prvom redu celogodišnjeg turizma; 150 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

165 zaštitu prirodnog i kulturnog nasleđa utvrđivanjem zona sa diferenciranim režimima njihove zaštite i održivog korišćenja; usklađivanje razvoja turističkih i rekreativnih aktivnosti sa prirodnim potencijalima i ograničenjima, kapacitetom prostora, režimima zaštite i lokacionim kriterijumima; poboljšanje saobraćajne dostupnosti i povezanosti planinskih područja sa okruženjem, razvoj i umrežavanje odgovarajućih infrastrukturnih sistema i javnih službi, smanjenje rizika tokom izgradnje turističke infrastrukture, turističkih i rekreativnih objekata u skladu sa zahtevima zaštite životne sredine; korišćenje obnovljivih izvora energije; očuvanje i zaštitu vodnih resursa; multifunkcionalno korišćenje zemljišta koje omogućava višestruke efekte i koristi: pašnjaci skijaške staze; miniakumulacije vodosnabdevanje, energija, rekreacija, protivpožarna zaštita, veštački sneg; šume energija, edukacija, rekreacija; poljoprivreda i turizam dodatni izvori prihoda, plasman poljoprivrednih proizvoda; urbani centri u dolinama usluge za populaciju koja živi u planinskom području i dr; međusektorsku koordinaciju u implementaciji strategije i međunarodnih sporazuma i konvencija, uz učešće nadležnih institucija i lokalnih zajednica u upravljanju razvojem i zaštitom planinskog područja i dr. Smatra se da su za ostvarivanje strategije održivog razvoja i zaštite planinskog područja značajne inicijative za njenu promociju na različitim nivoima upravljanja (primer 21). Važno oruđe za povećanje efikasnosti procesa strateškog planiranja i upravljanja održivim razvojem planinskih područja, predstavlja geografski informacioni sistem (GIS) koji omogućava brzo prikupljanje i obradu informacija, praćenje i upravljanje promenama, pojavama i procesima na planinskom području i u njegovom okruženju (videti više u delu III Udžbenika). U cilju zaštite i razvoja planinskih područja u zemljama EU primenjuju se različite konvencije koje se odnose na: pograničnu kooperaciju, regionalno planiranje, praćenje kvaliteta vode, vazduha i zemljišta, ekonomiju poljoprivrede, šume, turizam i rekreaciju, razvoj infrastrukture, upravljanje energijom i otpadom, razvoj/primenu GIS-a za planinska područja (videti više: Montanaralla, Negre, 2001). ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 151

166 Primer 21. MEĐUNARODNA INICIJATIVA ZA ODRŽIVI RAZVOJ PLANINSKIH PODRUČJA Cilj Međunarodne inicjative za održivi razvoj planinskih područja ( International Initiative for Sustainable Development in Mountain Regions ) jeste ostvarivanje bolje saradnje među svim akterima u implementaciji strategija i planova održivog razvoja planinskih područja, u prvom redu državnih institucija i organizacija, privatnog sektora, planinskih lokalnih zajednica i nevladinog sektora. Aktivnosti na promociji i implementaciji održivog razvoja planinskih područja obuhvataju: promociju programa i politika za integralno sagledavanje zaštite životne sredine, ekonomskih i socijalnih komponenti održivosti i jačanje međunarodne saradnje za održivi razvoj planinskih područja; usmeravanje procesa implementacije na rešavanje globalnih i ključnih regionalnih i lokalnih problema koji ograničavaju razvoj planinskih područja (nestanak šuma, erozija i degradacija zemljišta, gubitak biodiverziteta, zagađivanje voda, pomeranje gornje granice snega i povlačenje glečera usled klimatskih promena); primenu programa edukacije aktera o dinamici, funkcijama i važnosti očuvanja i razvoja planinskih područja; promene zakonskog osnova kojima se reguliše primena programa javnog i privatnog investiranja za prevazilaženje ograničenja u razvoju planinskih područja, koja pogađaju ruralno stanovništvo planinskih područja (kompenzacije, komunalni standard, javne službe, komunikacije i sl) i urbano stanovništvo planinskog okruženja (snabdevanje vodom za piće, potrebe za turizmom i sl.); implementaciju programa za promociju i razvoj turizma, različitih oblika tradicionalne planinsko-seoske ekonomije, male privrede i proizvodnje organske hrane, edukaciju lokalnog stanovništva i podršku plasmanu njihovih proizvoda na tržište; učešće lokalnog stanovništva u donošenju odluka od uticaja na razvoj i očuvanje lokalnih zajednica, preko integracije njihovih znanja i veština, iskustava i kulturnih obrazaca u razvojne inicijative; pokretanje nacionalne i međunarodne podrške za istraživanje, definisanje i primenu kriterijuma korišćenja prostora i mera finansijske i tehničke podrške za efikasnu implementaciju održivog razvoja planinskih područja, naročito za zemlje u tranziciji i nerazvijena planinska područja i dr. (Mc Guire, Iatsenia, 2002). 152 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

167 3.1.2 Ključni problemi održivog razvoja planinskih područja Srbije Planinsko područje Srbije definisano nadmorskom visinom iznad 600 m pokriva ukupno oko 34% prostora Republike, odnosno km 2 (slika 25). U pogledu potencija la za razvoj, izdvajaju se visokoplaninska područja sa svojim neposrednim, srednje-planinskim i brdskim okruženjem. Aktiviran je samo mali deo raspoloživih, raznovrsnih resursa planinskog područja Srbije. Zašto? Problem je izražena polarizacija na razvijenija urbana područja i dolinske pojaseve koncentracije stanovništva i aktivnosti i na nerazvijena ruralna, planinska i periferna područja. Ovakav razvojni debalans ne omogućava održiv razvoj Srbije, već doprinosi intenziviranju problema u razvoju i zaštiti planinskih područja. Razvojna ograničenja na planinskim područjima Srbije uključuju: ekonomsku, političku i prostornu marginalnost; eksterno usmeravanje razvoja; nepovoljnu demografsku i obrazovnu strukturu i emigraciju stanovništva; konflikte u korišćenju prostora i upravljanju zaštitom i razvojem planinskih područja; ugrožavanje ekonomskog, socijalnog i kulturnog integriteta i egzistencije planinskih lokalnih zajednica; saobraćajnu izolovanost, infrastrukturnu neopremljenost i nerazvijenu mrežu javnih službi; nekontrolisan razvoj turizma i dr. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 153

168 Srbija danas znatno zaostaje za evropskim zemljama u pogledu savremenog usmeravanja i upravljanja razvojem planinskih područja, čak i za onima koje se nalaze u tzv. tranzicionoj fazi. Ne postoji jasno definisana strategija razvoja i zaštite planinskih, niti ruralnih područja Republike, a još manje efikasan sistem upravljanja održivim razvojem planinskih područja. Nije obezbeđena adekvatna podrška za implementaciju postojećeg planskog osnova (opšte strategije, prostorni, envajeronmentalni i sektorski planski osnov), a time ni za efikasno upravljanje održivim razvojem Srbije i, u tim okvirima, planinskih područja i turizma (videti deo III 2. Udžbenika). Dominantna ograničenja održivog razvoja planinskih područja Srbije mogu se svrstati u pet kategorija: demografski faktor, socio-politički faktor, ekonomski faktor, prostorno-envajeronmentalni faktor, upravljanje održivim razvojem. Ograničenja se različito manifestuju na svakom planinskom području, što zahteva detaljna istraživanja i adaptacije pristupa u sagledavanju i rešavanju problema. Demografska ograničenja izražena su depopulacijom, starenjem i osiromašenjem seoskog stano vništva. Stratešku alternativu demografskog razvoja planinskih područja Srbije predstavlja stvaranje ekonomskih, socijalnih i komunalnih uslova za život, egzistenciju i rad, to jest stimulacija zadržavanja, naseljavanja i povrataka (sezonskog ili trajnog) stanovništva na planinska područja Srbije. Socio-politička i ekonomska ograničenja predstavljaju osnovnu prepreku održivog razvoja planinskih područja. Posledice ovih ograničenja jesu: zapostavljanje planinskih područja u korist industrijalizacije i urbanizacije; odsustvo dugoročnih strategija i operativnih programa razvoja planinskog područja; saobraćajna i komunikaciona izolovanost; nepostojanje svesti o mogućnostima razvoja; kao i ekonomske migracije u gradove radi zapošljavanja i boljih uslova života. Prostorno-envajeronmentalna ograničenja održivog razvoja planinskih područja u Srbiji su antropogenog karaktera, i to: pretežno periferan geografsko-saobraćajni položaj; nekvalitetna i neizgrađena infrastruktura; razbijena morfološka struktura i neopre mljenost naselja komunalnom infrastrukturom, javnim službama (naročito primarne zdravstvene zaštite, socijalne zaštite i kulture) i urbanim sadržajima; neadekvatna zaštita prirodnih vrednosti. Ključna ograničenja jesu: Stanje izgrađenosti i uređenosti planinskih područja odlikuje nesklad između turističkih kapaciteta i infrastrukturne i komunalne opremljenosti u aktiviranim područjima, s jedne strane, i potpuno odsustvo ili neplanski razvoj u neaktiviranim područjima, s druge. 154 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

169 Poljoprivreda u planinskim područjima zamire sa depopulacijom planinskih sela, te ne izaziva veće konflikte sa zaštitom prirode i resursa. Za razliku od demografski vitalnog perioda, kada je dolazilo do degradacije ekosistema i zemljišta usled prekomerne pregonske ispaše i načina obrade zemljišta, danas je ispoljena degradacija kulturnog predela. Posledica je ispadanja velikih površina zemljišta iz poljoprivredne proizvodnje, usled zapuštanja travnatih površina sa opadanjem stočarstva i napuštanja obradivih površina sa starenjem poljoprivrednih domaćinstava. Eksploatacija šume osetno nadmašuje uzgoj. S obzirom na potrebno vreme za prirodnu obnovu šuma, stvara se ozbiljan debalans u kvalitetu šuma i dolazi do degradacije šumskog zemljišta. Ovaj problem ima indirektnog uticaja na ostale namene i aktivnosti, jer se na obešumljenom zemljištu pojačavaju bujice, lavine, erozija, mraz, dejstvo vetra i olujne nepogode. Ekosisteme i biodiverzitet planinskih područja ugrožavaju negativni uticaji globalnih klimatskih promena i emisije zagađenja iz razvijenijeg dolinskog okruženja (kisele kiše, pepeo i dr.). Turizam kao nova razvojna aktivnost nije ograni čio postojeće aktivnosti i interese lokalnog stanovništva na planinskom području, već ih je unekoliko unapredio, posebno u pogledu zapošljavanja i otvaranja tržišta za lokalne proizvode. Ima više razloga za pojavu envajeronmentalnih konflikata u razvoju turizma. Najvećim delom su posledica nepla nske izgradnje, problema u saobraćajnoj pristupačnosti, modalitetima saobraćaja, komunalnom opremanju i uređenju prostora. Deo problema nastaje usled jednostranog tumačenja održivog razvoja planinskih područja, davanjem apsolutnog prioriteta konzervaciji prirode na prostranim zaštićenim prostorima (nacionalnih parkova, parkova i rezervata prirode). To je u suprotnosti sa tendencijama u razvijenim zemljama, u kojima se ulažu napori za uspostavljanje balansa između zaštite najznačajnijih prirodnih dobara i resursa i razvoja planinskih područja, u prvom redu razvoja lokalnih zajednica i turizma. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 155

170 Nameće se potreba pojašnjenja koncepta održive zaštite u Srbiji, koja bi, pored zaštite prirodnog nasleđa i resursa, trebalo da podrazumeva i zaštitu egzistencijalnih interesa lokalnog stanovništva i dobrobit lokalnih zajednica, kao i stvaranje uslova za edukaciju, rekreaciju i oporavak urbanog stanovništva u planinskim područjima. Imajući u vidu demografske probleme sa kojima se suočavaju planinska područja Srbije, može se konstatovati da su za njihov održivi razvoj od podjednakog značaja zaštita, tj. zadržavanje i naseljavanje stanovništva i očuvanje planinskih ekosistema, biodiverziteta i resursa. Ograničenja u upravljanju održivim razvojem planinskih područja rezultat su neprilagođenog zakonskog i planskog osnova, neadekvatne institucionalne organizovanosti, administrativne i privredne podeljenosti planinske teritorije i dr. To za posledicu ima nekoordiniran i nedovojno kontrolisan razvoj. Poseban problem predstavlja parcijalno sagledavanje i odlučivanje o razvoju, počev od opština koje su zainteresovane za razvoj svog dela planinskog područja, do različitih privrednih delatnosti čiji su partikularni interesi, najčešće, neusklađeni sa interesima razvoja ostalih aktivnosti i zaštite prirode. Problemi neuspešnosti institucionalno-organizacionih aranžmana u Srbiji (videti deo III Udžbenika) ispoljavaju se i kada je reč o upravljanju održivim razvojem planinskih područja. Skoro sve dosadašnje aktivnosti javnog i privatnog sektora bile su neefikasne, kako sa stanovišta zadovoljenja specifičnih potreba stanovništva planinskih područja, tako i sa stanovišta razvoja, organizacije, uređenja i zaštite ovih područja. Ispoljeno je više negativnih tedencija u funkcionisanju institucionalno-organizacionih aranžmana, među kojima su najznačajnije: parcijalan pristup usmeravanju i upravljanju razvojem, usled neraščišćenih nadležnosti i odsustva horizontalne koordinacije resornih organa (ministarstava) i paradžavnih organizacija (javna preduzeća, javne ustanove, agencije, direkcije, fondovi i sl.) i njihove kooperacije sa privatnim sektorom; formulisanje i donošenje odluka o razvoju planinskih područja na republičkom nivou upravljanja, bez sveobuhvatnog sagledavanja potencijala i ograničenja područja, potreba i inicijativa lokalnih zajednica; partikularni ciljevi i interesi lokalnog nivoa upravljanja često su u suprotnosti sa održivim razvojem područja, zaštitom nasleđa, resursa i životne sredine, pa čak i sa razvojem planinskih lokalnih zajednica; naročito kada se radi o razvoju i upravljanju građevinskim zemljištem planinskih turističkih centara i sadržaja u obuhvatu teritorije opštine; jednostrano tumačenje održivog razvoja planinskih područja, davanjem apsolutnog prioriteta konzervaciji prirode od strane većine aktera zaštite nasleđa; ekonomska nerazvijenost planinskih opština i nepovoljan uticaj ograničenja režima zaštite nasleđa i resursa na socioekonomski razvoj lokalnih zajednica i dr. U Srbiji nisu vršena sistematska i kontinuelna naučna istraživanja i praćenje transformacije, organizacije i uređenja planinskih područja i naselja. Ova istraživanja bi trebalo 156 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

171 da budu osnov za utvrđivanje normativa i standarda za planiranje održivog razvoja turizma u zaštićenim prostorima i osetljivim planinskim ekosistemima. Jedna od posledica dosadašnjeg pristupa istraživanju planinskih područja Srbije je neuspostavljanje geografskog informacionog sistema sa pokazateljima/indikatorima za usmeravanje i upravljanje održivim razvojem planinskih područja Srbije ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA NA PLANINSKIM PODRUČJIMA EVROPSKA ISKUSTVA Integralan razvoj planinskih područja zasniva se na četri strateška cilja (European spatial development perspective - ESDP, 1999; Zanetti, 2000; Ravbar, 2003): integralan i održiv razvoj teritorije, uravnotežen razvoj regija, uspostavljanjem dinamičnih funkcionalnih integracija i partnerstva između urbanih, ruralnih i planinskih područja koja omogućavaju jačanje ekonomske konkurentnosti planinskih regija; rešavanje problema razvoja u retko naseljenim planinskim i pograničnim područjima, stvaranjem uslova za zadržavanje i povratak stanovništva i za odmor i rekreaciju urbanog stanovništva; i razvoj infrastrukture, povećanje saobraćajne i informacione dostupnosti, kao preduslov za ostvarivanje predhodnih ciljeva. Polazeći od ciljeva integralnog razvoja, regionalna diferencijacija planinskih područja počiva na kriterijumu stepena njihove integrisanosti s nacionalnom ekonomijom. Primenom tog kriterijuma svrstavaju se u tri grupe: integrisana planinska područja sa porastom populacije i zaposlenosti, usled realizacije projekata razvoja turizma i komplementarnih delatnosti i formiranog imidža destinacije sa razvijenim turističkim tržištem; nedovoljno integrisana planinska područja sa stagnacijom stanovništva i preovlađujućim izvorima prihoda u poljoprivrednoj proizvodnji, relativno udaljena od urbanih centara, bez razvijenih turističkih kapaciteta i turističkog tržišta; zapostavljena planinska područja sa najnižim gustinama naseljenosti i dohotkom, najlošijom kvalitativnom i kvantitativnom strukturom stanovništva, privrednih delatnosti i saobraćajne mreže. Na osnovu stepena razvijenosti, to jest integrisanosti planinskih područja, usmeravaju se sredstva strukturnih fondova EU. Uočavaju se razlike, zavisno od toga čemu se poklanja veća pažnja: (i) razvoju poljoprivrede, turizma i diverzifikaciji aktivnosti radi stvaranja dopunskih izvora prihoda; ili (ii) obnovi naselja i infrastrukture, obezbeđenju minimalnog nivoa usluga i javnih servisa i oboljšanju kvaliteta življenja na planinskom području i njegovom neposrednom okruženju. Modeli razvoja se zasnivaju na ruralnoj ekonomiji i promociji decentralizovane privrede malog obima u obliku porodičnih domaćinsatva, koja se direktno ili indirektno uključuju u turističku privredu i dominantno se bave tradi- ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 157

172 cionalnim delatnostima (poljoprivreda, šumarstvo i sl) i zanatima. Država stimuliše ovakve modele kao najbolji način za zadržavanje stanovništva i očuvanje identiteta lokalne zajednice, ali i kao uslov njenog ravnopravnog razvoja i partnerstva sa krupnim nosiocima razvoja iz okruženja (Dabić, 1995; Fagence, 1997). Prestanak istorijske izolacije i početak drugačijeg pristupa razvoju planinskih područja bio je iniciran razvojem saobraćajnih sistema u drugoj polovini 19. veka. To je uticalo na promene u načinu privređivanja u planinskim područjima, u prvom redu zbog razvoja turizma i komplementarnih delatnosti i infrastrukturnog opremanja planinskih naselja. Istorijat turističke tražnje pokazuje da je povećano interesovanje za planinski turizam započelo krajem 19. veka, letnjim odmorom evropske aristokratije u podplaninskim selima i banjama (npr. Baden-Baden, Marienbad, Vichy, Bath, Saint-Moritz i dr), ili klimatskim mestima za lečenje tuberkuloze (npr. Menton i Leysin u Alpima i dr). Omasovljenjem turizma, tradicionalna naselja se iz lečilišta transformišu u pretežno rekreativne centre, uz postepeni razvoj zimskih sportova (npr. Chamonix, Zermatt, Garmisch i dr). Na početku razvoja zimskog turizma, lokacije planinskih zimskih turističkih centara bile su, uglavnom, opredeljene mogućnostima saobraćajnog pristupa, što je uticalo da budu na nižim i srednjim visinama. Smeštaj u ovim centrima je skoro u potpunosti bio u hotelima i sobama za iznajmljivanje. Razvoj je retko bio rezultat planskog upravljanja i javne kontrole, već dominantno privatne inicijative i propagande lokalnih poslovnih ljudi i vlasnika zemljišta. Kasnije se, pod uticajem širih društveno-ekonomskih promena, menja koncept, struktura i organizacija ponude u prostoru. Zbog racionalnosti se smanjuje učešće klasičnih hotela u turističkom smeštaju na ukupno 10% kod novih centara, odnosno 40% kod tradicionalnih centara, a povećava procenat novih vidova smeštaja (apartmani, seoske kuće i sl). U drugoj polovini 20. veka turistička ponuda na Alpima se, prateći i usmeravajući tražnju, permanentno podizala na veće visine na kojima je sneg omogućavao kvalitetnije skijanje. Postojeća naselja su služila kao infrastrukturna baza za širenje na nove lokacije, 158 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

173 ili je dolazilo do samostalnog razvoja planinskih centara na novim, višim lokacijama. Do najvećih promena došlo je sa razvojem železničkog, vazdušnog i vertikalnog saobraćaja (putem velikih sistema žičara), koje su omogućile lak pristup i povezivanje planinskih centara. Sa tehničkim razvojem žičara, napredkom skijaške tehnike i opreme, saobraćaja i dr., formirali su se tipični zimski alpski centri u visinskoj zoni najatraktivnijih skijališta. Do godine visoki planinski centri (iznad 1500 m n.v) sa velikim troškovima izgradnje i korišćenja, prestali su da budu trend visinskog podizanja ponude koja se većim delom usmerila ka racionalnijim tradicionalnim i novim centrima i naseljima na manjim visinama. Naredan period biće u znaku novih pristupa, uslovljenih ekonomskom recesijom, promenama u interesovanju, obimu i ekonomiji tražnje, kao i odlukama monetarnih institucija da, usled klimatskih promena, odobravaju kredite samo za planinske centre iznad 1600 m n.v. Vrhunske promocije planinskih turističkih centara ostvarene su održavanjem zimskih Olimpijada. Najveći broj, počev od prve zimske Olimpijade u Šamoniju godine, održan je na Alpima, čime je potvrđena njihova vodeća uloga u svetskom kontinentalnom turizmu. Dosadašnja turistička ponuda na Alpima i drugim planinskim područjima formirana je u više stotina planinskih centara (tabela 9). Tabela 9. Broj i visinski položaj turističkih centara na razvijenijim planinskim područjima EU Država Svega Planinski centri Lokacija centra iznad 1600 mnv Nemačka 14 0 Austrija 78 0 Francuska Italija 66 5 Švajcarska Slovačka 80 0 Ostale države oko Ukupno Izvor: Ski Maps European Ski Resorts, 2004; Mitrović S., Analiza izgrađenosti planinskih centara Evrope, 1980 ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 159

174 Standardi i kriterijumi održivog razvoja planinskih turističkih centara U razvoju i uređenju planinskih centara alpskih zemalja primenjuju se jedinstveni standardi za specifične turističko-rekreativne objekte i sportsko-rekreativnu infrastrukturu. Standardi su zasnovani na akumuliranom iskustvu stručnjaka i najboljim primerima iz prakse. Ključni elementi za postavljanje standarda su društvene potrebe iskazane u formi kriterijuma i normativa prema veličini fizičkih sadržaja i kvalitetu prirodnih uslova, koje zahteva odgovarajući rang planinske turističke destinacije (Dabić, 1998). U skladu s tim, klasifikuju se prema nameni (Baud-Bovy, Lavson, 1977; Mitrović, 1983) na standarde za: lokaciju planinskog centra, veličinu i kapacitet planinskog centra, alpsko skijanje, skijaške staze, vertikalni transport skijaša/turista, ostale objekte i površine planinskih centara i dr. Planinski turistički centar je planski uređen lokalitet za boravak, odmor i rekreaciju. Kroz različite faze izgradnje i funkcionisanja, centar stiče svoj identitet i imidž, čime se omogućava najracionalnije korišćenje komunalne i sportsko-rekreativne infrastrukture, zemljišta i usluga. Termin planinski turistički centar koristi se samo za lokalitete na kojima turizam, sa komplementarnim uslugama, predstavlja dominantnu aktivnost i kada je udeo turističkih ležaja veći ili jednak broju stalnih stanovnika. Ovaj odnos može se korigovati u skladu sa sociokulturnim i psihološkim kapacitetom planinskih turističkih centara. Odnos broja turističkih ležaja i zaposlenih stanovnika pokazuje da li postoji proporcija između angažovane lokalne radne snage i potreba turista. U tradicionalnim evropskim planinskim turističkim centrima odnos broja turističkih ležaja i stalnih stanovnika iznosi u proseku 1:1 (Chamonix i Kitzbuhel), a može da dostigne do 1:6 (Zermatt i Seefeld). U centrima u kojima se razvoj stacionarnih kapaciteta pomerio iz tradicionalnih naselja na više lokacije ovaj odnos je veći i, u proseku, iznosi 18:1 (primer Verbiera). U centrima koji su se razvili na novim, nenastanjenim lokacijama (Tignes, Avorijaz ili Kopaonik) odnos između turističkih ležajeva i stalnih stanovnika daleko je veći (tabela 10). Kod poslednjeg tipa planinskih centara, po pravilu, nema stalnih stanovnika, već povremeno nastanjenih stanovnika ili dnevnih migranata koji opslužuju centar, a potiču iz podplaninskih naselja (kod Kopanika taj broj se kreće oko 2000 stanovnika, pa se uslovno može reći da je za visinsku zonu odnos 6:1). 160 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

175 Tabela 10. Odnos broja turističkih ležaja i stalnih stanovnika u izabranim planinskim turističkim centrima Planinski turistički centar Broj turističkih ležaja Broj stalnih stanovnika Odnos Zermatt (Švajcarska) ( u 2001.) 2800 (5528 u 2001) 5:1 (2.5:1 u 2001) Verbier (Švajcarska) :1 Chamonix (Francuska) :1 Tignes (Francuska) :1 Seefeld (Austrija) :1 Kitzbuhel (Austrija) :1 Kopaonik (Srbija) visinska zona podplaninska sela (plan) 20 (2000) :1 (uslovno 6:1) 7:1 Izvor: Baud-Bovy M., Lavson F., Tourism and Recreation Development, The Architectural Press Ltd., 1977:62-63; Bakker M., Buluch Y., Hansen D., Sustainable development of skiareas in the Alps, EPCEM, 2001: 3; Popis stanovništva 2002; Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Prostorni plan područja Nacionalnog parka Kopaonik, 2005 STANDARDI ZA LOKACIJU PLANINSKOG CENTRA Standardi za lokaciju planinskog centra vremenom su se menjali, u skladu sa fazama razvoja, to jest generacijama planinskih centara (Mitrović, 1983; Dabić, 1996): I generacija planinskih centara nastala je krajem 19. i početkom 20. veka. Predstavljaju je tradicionalna seoska i mešovita naselja u podnožju Alpa, u kojima je došlo do transformacije ruralne u turističku ekonomiju i razvoja banjskih, klimatskih i letnjih turističkih mesta (Courmayeur u Italiji, Chamonix, La Clusaz, Megeve u Francuskoj i dr). Između dva svetska rata ova mesta poprimaju odlike prvih zimskih centara, čemu je doprineo razvoj žičara i ski opreme. Uređenje planinskih područja odvijalo se pretežno neplanski, uz spontanu izgradnju kuća za odmor (slika 26). II generacija planinskih centara nastala je u periodu godine, izgradnjom na nenaseljenim planinskim lokacijama na nadmorskoj visini od 1200 do 1500 m. Planski koncept ove generacije planinskih centara bio je namenjen isključivo zimskom turizmu. Prednosti su bile kontrola korišćenja zemljišta i duža zimska sezona, a ograničenja visoki troškovi pristupa, izgradnje i održavanja centra, kao i zanemarivanje letnje turističke ponude i pojedinih kategorija klijentele. Realizacija se odvijala u dve faze. U prvoj fazi, inicijalni investitor (najčešće država) ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 161

176 otkupljivao je potrebno zemljište, finansirao izradu urbanističkog plana, opremao prostor sportsko-rekreativnom infrastrukturom (stazama i osnovnim žičarama), gradio pristupne puteve i uređivao građevinsko zemljište (interne saobraćajnice i ostalu primarnu infrastrukturu vodovod, kanalizaciju, elektromrežu). U drugoj fazi, uređeno građevinsko zamljište se prodavalo na tržištu zainteresovanim investitorima za izgradnju komercijalnih sadržaja planinskog centra (Sestriere u Italiji, Coursheval u Francuskoj i dr; slika 27). III generacija planinskih centara predstavlja modifikaciju II generacije. Razvija se u periodu godine na lokacijama na nadmorskoj visini od 1500 do 2000 m, ispod visokih skijališta sa najmanje četvoromesečnim snegom. Ova generacija planinskih centara razlikuje se od prethodne u načinu realizacije druge faze, u kojoj se uređeno građevinsko zemljište ne prodaje na tržištu već inicijalni investitor izgrađuje i upravlja celokupnim centrom. Nazivaju ih integralni centri, jer se centralizovano upravlja svim faktorima njihove eksploatacije, od strane investitora ili subjekta kome je povereno upravljanje. Primer su turistički centri Flaine, Les Arcs, La Plagne, Avoriaz, Tignes i Izola u Francuskoj koji predstavljaju rezultat najvećeg posleratnog ekonomskog prosperiteta Francuske, veće platežne moći turista i tražnje za novim vidovima zimskog turizma (slika 28). IV generacija planinskih centara nastaje polovinom 80-tih godina 20. veka, kao reakcija na probleme rentabilnosti i nedostatak celogodišnje turističke ponude u konceptu centara prethodnih generacija. Predstavlja polivalentan centar koji nudi više funkcija i čiji je koncept razvoja usmeren na obnavljanje trenda izgradnje na manjim visinama, spuštanjem većeg dela smeštajnih kapaciteta na niže lokacije i podplaninska sela na oko 1000 m n.v. Koncept podrazumeva obavezne prihvatne punktove za izletnike-skijaše i rekreativce, adekvatno povezivanje centra sa skijalištem-visinskom zonom planine preko vertikalnih sistema transporta i široku ponudu turističko-rekreativnih programa u prostoru za sve tipove klijentele tokom cele godine (Pila, San Sicairo, Bielmonte u Italiji i i dr). 162 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

177 V generacija planinskih centara predstavlja rezultat tehničkog progresa, klimatskih promena, kao i odluka o načinu usmeravanja sredstava u razvoj novih projekata na planinskim područjima. Predstavlja modifikaciju IV generacije planinskih centara na nadmorskim visinama iznad 1600 m, u skladu sa odlukama investitora i bankarskog sistema o finansiraju i kreditiranju turističkih i sportsko-rekreativnih kapaciteta. Ski-stadioni (slika 29) predstavljaju posebne sporsko-rekreativne objekte na planinskim područjima, sa dobrim saobraćajnim pristupom, parkinzima i osnovnim prihvatnim sadržajima (ugostiteljstvo, najam i servis opreme i sl). Lociraju se u neposrednoj blizni urbanih područja, gde su moguće kraće sezone. Ski-stadioni mogu znatno fleksibilnije da se planiraju i realizuju, jer ne zahtevaju posebnu infrastrukturu i suprastrukturu planinskog centra, korisnici su pretežno dnevni izletnici, pri čemu korišćenje ski-žičara može da se obezbedi po pristupačnim cenama (skijaške oblasti oko Vankuvera u Kanadi i Insbruka u Austriji). Zajedničko za sve generacije planinskih turističkih centara jeste da su locirani u snežnoj zoni planine ili njenoj neposrednoj blizini, sa skijaškim terenima na kojima se sneg zadržava najmanje 90 dana u toku zimske sezone. Ovaj uslov bio je opredeljujući za planiranje i izgradnju centara u višim visinskim zonama planine, na granici šumskih i pašnjačkih površina. U skladu sa novijim trendovima razvoja, izbor lokacije je delikatniji, jer treba istovremeno da zadovolji sve strože envajeronmentalne uslove, sve kategorije posetilaca i omogući celogodišnje funkcionisanje centra. Posebna pažnja se poklanja uravnotežavanju hotelskog i privatnog smeštaja. U pojedinim tradicionalnim ski-centrima, usled razvoja tržišta nektretnina, došlo je do redukcije ukupne ponude smeštajnih kapaciteta u hotelima sa 50 na 30-40% i povećanja ponude privatnih apartmana i pansiona. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 163

178 U planinskim centrima IV generacije, hotelski ležaji često čine oko 10% ukupnih smeštajnih kapaciteta, a privatni oko 75%. Lokalni nivo upravljanja je atraktivne turističke lokacije, koje su najprofitabilnije, stavljao na tržište i prepuštao privatnom sektoru, što je doprinelo neadekvatnom infrastrukturnom uređenju prostora i pojavi negativnih envajeronmentalnih uticaja. Rešenje ovih problema moguće je ukoliko je razvoj integralne ponude smeštajnih kapaciteta od javnog interesa. Time se omogućava sprečavanje spekulacije zemljištem i razvoj zakupa privatnog smeštaja (neiskorišćenog 11 meseci godišnje), koji donosi prihod i obezbeđuje kako nove poslove, tako i akumuliranje sredstva za održavanje i razvoj infrastrukture. STANDARDI ZA VELIČINU/KAPACITET PLANINSKOG CENTRA Standardi za veličinu/kapacitet planinskog turističkog centra vezani su za potencijale i ograničenja resursa od kojih zavise faze njegove realizacije. Prva faza razvoja planinskog turističkog centra obično podrazumeva izgradnju kapaciteta za 500 stacionarnih korisnika, što je nedovoljno da bi se smatralo turističkim centrom u opštem smislu razvoja. Iskustva pokazuju da savremeni planinski centar ne može da se organizuje bez 2000 stacionarnih korisnika, dok kapacitet u rasponu od 2000 do 4000 ležaja predstavlja mali centar. Planinski centar srednje veličine ima kapacitet od stacionarnih korisnika. Razvoj kapaciteta za potrebe 8000 stacionarnih korisnika smatra se optimalnom veličinom planinskog centra. Za velike centre od do ležaja neophodan je poseban sistem internog javnog transporta. Nezavisno od kapaciteta planinskog centra, preporučuje se kao optimalna gustina gradnje od 50 do 150 ležaja po hektaru, zavisno da li se radi o zoni individualne ili apartmanske gradnje (Baud-Bovy, 1977; Dabić, 1996). Prema standardima ponude, veličinom planinskog centra direktno su uslovljeni različiti javni i ostali sadržaji. Koriste se sledeći pragovi racionalnosti njihovog organizovanja u pogledu minimalnog broja stacionarnih korisnika: (i) 2000 korisnika ambulanta, pošta, sportski tereni; (ii) 4000 korisnika turistički biro, bioskop i sl; (iii) 7000 korisnika konjički centar, sportka hala i osvetljena ski-staza. 164 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

179 STANDARDI ZA ALPSKO SKIJANJE Standardi za alpsko skijanje, kao dominantnu aktivnost u zimskoj sezoni (koju upražnjava 60-80% posetilaca), uslovno su podeljeni prema kategorijama skijaša na: početni, srednji i napredni nivo. Nisu strogo definisani, te se može govoriti o prosečnim standardima (Mitrović, 1983; tabela 11). Ostale kategorije su nordijsko, turno i akrobatsko skijanje i snou bord, koji zahtevaju odgovarajuće uređenje staza i poligona (videti: Dabić, 1996; Weiss, Schall, 2001). Tabela 11. Prosečni standardi za skijanje po kategorijama skijaša Standardi Početni nivo Srednji nivo vertikalna dužina staze koja se odvozi za 1 sat (m) Napredni nivo vertikalna dužina žičara/staza (m) < >700 vertikalna dužina staze koja se odvozi za 1 dan (m) prosečan nagib staze u stepenima Izvor: Weiss, Schall, Schitour Plus, 2001:7-9.; Baud-Bovy M., Lavson F., Tourism and Recreation Development, 1977:66. STANDARDI ZA SKIJAŠKE STAZE Standardi za planiranje skijaških staza omogućavaju atraktivnost planinskog centra i dug period korišćenja, kako bi se obezbedila rentabilnost ulaganja u sistem skijaških staza, čija realizacija obuhvata oko 10% investicije izgradnje ski-žičara. Sve ski-staze usmerene ka jednoj polaznoj tački čine osnovnu jedinicu sistema staza. Prostorni obuhvat jedinstvenog skijališta zavisi od mogućnosti povezivanja osnovnih jedinica sistema staza (Dabić, 1996). Generalni standardi za planiranje skijaških staza jesu: snežni pokrivač mora da bude dovoljan za 4 meseca zimske sezone; nagib staze prema tehničko-skijaškoj težini iznosi: do 20 0 za lake, do 30 0 za umereno teške, do 40 0 ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 165

180 za teške, do 50 0 za vrlo teške i preko 50 0 za ekstremno teške staze (Weiss, Schall, 2001: 8); staze su, po pravilu, orijentisane od severa ka istoku, a za ski škole ka sunčanim ekspozicijama, bez obzira na lošiji kvalitet snega; zaštićenost staze od velikog vetra, magle ili lavina; dovoljna dužina vertikalnog pada, koja u Evropi iznosi m za centre međunarodnog značaja, m za centre od regionalnog značaja i m za centre od lokalnog značaja; odnosno u SAD 1000 m za centre nacionalnog značaja i oko 100 m za centre od lokalnog značaja (Baud-Bovy, Lavson, 1977: 66); trasiranje u najvećoj mogućoj meri na pašnjačkim prostorima i čistinama, dok je samo u neophodnim slučajevima dozvoljeno prosecanje šume koje ne sme da bude veće od 20-25% ukupne površine skijaških staza (Mitrović, 1983: 162), pri čemu je poželjno prosečenu šumu kompenzovati pošumljavanjem po obodu skistaza, ili na drugim slobodnim površinama. Posebni standardi za planiranje skijaških staza sadrže: uslove za izgradnju, održavanje i određivanje njihovog kapaciteta (videti: Baud-Bovy, Lavson, 1977:68; Weiss, Schall, 2001: 7-9; Dabić, 1998: ). STANDARDI ZA TRANSPORT TURISTA Standardi za transport skijaša/turista su veoma važni za planinske turističke centre, jer sistemi vertikalnog transporta ski-žičarama ili šinskim vozilima predstavljaju osnovni vid povezivanja polazišta i ishodišta ski-staza, planinskog centra sa podplaninskim naseljima i parking zonama. Prosečna investicija izgradnje sistema vertikalnog transporta predstavlja oko 10% vrednosti izgradnje smeštajnih kapaciteta. Zbog obima i inicijalnog karaktera investicija, koncept ekonomski opravdanog sistema vertikalnog transporta predstavlja ključni faktor za realizaciju alpskog skijališta, a time i planinskog centra. Ski-žičare se mogu podeliti prema funkciji, tipu i tehničkim parametrima (tabela 12; videti više: Baud-Bovy, Lavson, 1977: 69; Dabić, 1996: 13-14; Dabić, 1998: 52-53). 166 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

181 Tabela 12. Vrste ski-žičara prema funkciji Ski-žičare Pristupne Glavne Terenske Funkcija Povezivanje drumskog prilaza sa podnožjem skijališta ili turističkim centrom Brzo uvođenje skijaša u skijalište sa polazištem iz turističkog centra ili zasebnih ulaza u skijalište, izvoz do vrha skijališta ili polazišta terenskih žičara, uz mogućnost vraćanja skijaša Opsluživanje jedinica sistema staza (ski-liftovi i sedežnice ili dr.), uz mogućnost povratnog prevoza STANDARDI ZA OSTALE OBJEKTE I POVRŠINE PLANINSKIH CENTARA Standardi za ostale objekte i površine planinskih centara odnose se na objekte specifičnih zimskih sportova, rekreacionih i kulturnih programa za animaciju gostiju, zelene javne površine, otvorene sportsko-rekreativne prostore i sl. Njihova realizacija, po pravilu, vezana je za stacionarni broj korisnika i imidž centra (tabela 13). Specifični objekti zimskih sportova bili su osnovna aktivnost u I generaciji planinskih centara i nisu bili vezani prvenstveno za sneg, već za led (klizanje, sankanje, bob itd). Ovi objekti i danas postoje u većim planinskim centrima i, po pravilu, rezultat su priprema za zimske Olimpijske igre. Tabela 13. Standardi za pojedine sportsko-rekreativne objekte planinskog centra Broj stacionarnih korisnika centra Objekti Klizalište moguće neophodno neophodno neophodno neophodno Staza za sankanje moguće moguće neophodno Staza za slalom moguće moguće neophodno neophodno neophodno Staza za nordijsko ski. moguće neophodno neophodno neophodno neophodno Objekti Prosečna površina u ha Standard na 1000 turista Maks. vreme putovanja Klizalište 0,1-0,2 1/ min Staza za sankanje 0.3 1/ min Teren za golf / min Olimpijski bazen 1,2 1/ min Teniski teren 0,4 1/ min Izvor: Baud-Bovy M., Lavson, Lavson F., Tourism and Recreation Development, 1977: 70, 177. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 167

182 Pored osnovnih, postoje i posebni standardi razvoja planinskih centara, koji su uslovljeni specifičnim zahtevima skijaškog tržišta i funkcionisanja samog planinskog centra i obuhvataju: postojanje veze između smeštajnih kapaciteta i ski-staza; planiranje polazišta ski-žičara/ulaza u skijalište na pogodnim lokacijama koje će omogućiti koncentraciju aktivnosti bez ograničenja kapaciteta; rešavanje problema dolaska gostiju i uključenja u sistem staza; regulisanje problema mogućeg nedostataka snega izgradnjom sistema miniakumulacija i mreže tehničkog vodovoda za snežne topove; adekvatno arhitektonsko oblikovanje smeštajnih objekata centra, u skladu sa autentičnom arhitekturom, i preduzimanje mera zaštite životne sredine Upravljanje održivim razvojem planinskih turističkih centara Upravljanje održivim razvojem planinskog turističkog centra predstavlja složen proces koji obuhvata obezbeđenje različitih podrški u ostvarivanju prve etape i prioriteta razvoja, kao i kontrolu i monitoring sprovođenja planskih odluka (videti deo III 1.2. Udžbenika). Uloga države u upravljanju održivim razvojem turizma u evropskim zemljama sa razvijenijim planinskim područjima odnosi se na: strogu kontrolu zaštite prirodnog nasleđa, resursa i životne sredine, korišćenja i izgradnje prostora; organizaciju i kontrolu izrade planskog osnova (prostornih, urbanističkih i sektorskih planova, politika i programa), definisanje prioriteta razvoja i organizaciju tendera; definisanje optimalnog modela upravljanja zaštitom i razvojem planinskog područja i centra, uz različite modalitete učešća privatnog i nevladinog sektora; specijalizaciju sektorskih ili multisektorskih državnih i paradžavnih organizacija za upravljanje održivim razvojem područja i održivim turizmom; obezbeđenje podsticajnih mera za iniciranje i odvijanje efikasnih, profitabilnih i atraktivnih turističko-rekreativnih aktivnosti. Smatra se da je poželjno da država, u prvoj/inicijalnoj fazi razvoja, uspostavi kontrolu nad ukupnim zemljištem koje je potrebno za razvoj planinskog turističkog centra. Iskustvo je pokazalo da sa razvojem turističkog centra vrednost zemljišta raste, tako da ga je veoma teško kupiti u kasnijim fazama razvoja po okončanju investiranja u infrastrukturu i objekte. Mere zemljišne politike mogu da budu: (i) formiranje zemljišne banke u javnom vlasništvu, kupovinom celokupnog zemljišta pogodnog za razvoj planinskog centra i graničnih parcela zemljišta u rubnoj zoni budućeg centra; (ii) rentiranje zemljišta na osnovu dugoročnih ugovora sa vlasnicima; (iii) udruživanje sa vlasnicima zemljišta davanjem akcionog udela u budućem turističkom centru ili kompenzacionom izgradnjom infrastrukture i sl; (iv) davanje dozvola na pravo korišćenja zemljišta u okviru planom definisanih uslova razvoja od strane lokalnog nivoa upravljanja. 168 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

183 Razvoj turizma finansira se sredstvima javnog i privatnog sektora, čije se angažovanje razlikuje u zavisnosti od vrste investicija. Uobičajeno da javni sektor finansira izgradnju krupne infrastrukture i javnih objekata, dok privatni sektor finansira komercijalne objekte. Finansijska pomoć javnog sektora predstavlja efikasan metod za iniciranje i upravljanje razvojem, naročito kada se radi o kontroli planskog korišćenja i izgradnje prostora i uticaja poslovanja sektora turizma na životnu sredinu. Proces finansiranja koordinira se preciznim investitorskim kodom koji daje garancije u pogledu poreskog tretmana, transfera prihoda i finansijske pomoći države. Investitorski kod obuhvata sledeće principe: (i) integraciju finansijske pomoći, kako kroz strategiju razvoja i proces planiranja, tako i kroz formiranje i upravljanje budžetom; (ii) korišćenje podsticajnih mera (zajmovi, niže kamatne stope ili investicione premije) za pojedine regione ili prioritete razvoja; (iii) direktne državne investicije za finansiranje prvih komercijalnih objekata i mera zaštite životne sredine, kao inicijalne investicije važne za privlačenje privatnih investitora; i (iv) odgovornost upravljanja održivim razvojem. Na osnovu okvirnih indikacija ekonomskih efekata eksploatacije, može se zaključiti da orijentacioni rok povraćaja sredstava uloženih u razvoj planinskog turističkog centra iznosi za skijalište oko 8,5 godina, letnju ponudu u prostoru oko 4 godine i smeštajne kapacitete do 11 godina u zavisnosti od vrste kapaciteta. Najbrži povraćaj sredstava imaju investicije uložene u razvoj programa letnje ponude u prostoru, skijališta i smeštajnih kapaciteta u domaćinstvima i apartmanima, dok najsporiji povraćaj imaju sredstva uložena u razvoj hotela. Iako je vreme povraćaja sredstava prihvatljivo s obzirom na veličinu investicije, u svakoj konkretnoj situaciji se koriguje u zavisnosti od uslova obezbeđenja investicionih sredstava i efikasnosti realizacije planskog osnova MOGUĆNOSTI ODRŽIVOG RAZVOJA TURIZMA NA PLANINSKOM PODRUČJU SRBIJE Mogućnosti primene evropskih iskustava u upravljanju održivim razvojem planinskih turističkih područja i centara u Srbiji U nekoliko poslednjih decenija u Evropi se promenila lista zemalja prema dostignutom stepenu razvoja planinskih područja. U pojedinim zemljama su relativizovani razvojni problemi, zahvaljujući rešenim ekonomsko-sistemskim pitanjima. U drugim zemljama, među kojima i u Srbiji, upravo su nerešeni ekonomsko-sistemski mehanizmi, uz socijalne i političke probleme, usporili razvojne procese. Pokazalo se da politička, deklarativna podrška tržišnoj privredi ne stvara neophodnu ekonomsku i socijalnu stabilnost i povoljnu poslovnu klimu, već usporava razvoj. U takvim uslovima teško da se može porediti razvoj turizma na planinskim područjima u Evropskoj uniji i Srbiji. Za razliku od evropskih iskustava, pored ostvarivanja ekonomske i društvene opravdanosti i envajeronmentalne podobnosti, ključno pitanje u Srbiji je kako da se razvojem turizma ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 169

184 i drugih ekonomskih aktivnosti omogući opstanak planinskih lokalnih zajednica, kako ne bi došlo do po tpune depopulacije ovih prostora. To nameće obavezu da se sagledaju dosadašnje greške i preispita pristup razvoju turizma i komplementarnih aktivnosti na planinskom području Srbije, kako bi mogla da se faktički, a ne samo deklarativno, primene evropska i druga strana iskustva na način koji je prilagođen našim specifičnim uslovima. Savremeni pristup održivom razvoju turizma i planinskih područja Srbije trebalo bi da se zasniva na: Evropskoj povelji za održivi turizam u zaštićenim područjima, Strategiji održivog turizma u evropskim nacionalnim i parkovima prirode, Evropskim perspektivama prostornog planiranja, smernicama Međunarodne unije za zaštitu prirode, Svetske turističke organizacije i Programa Ujedinjenih nacija za životnu sredinu, dosadašnjim iskustvima zaštite i razvoja planinskih područja Srbije, kao i na iskustvima zemalja sa višim stepenom zaštite i razvoja planinskih područja. U obzir treba uzeti i ciljeve razvoja planinskih područja iz različitih sektorskih politika EU, Alpske konvencije, projekta REGIONALALP i dr. Smernice iz ovih dokumenata EU nisu u potpunosti usklađene, kako u odnosu na prostor na koji se odnose, tako i u odnosu na mogućnosti razvoja planinskih područja, ali se u primeni mogu prilagođavati i međusobno usklađivati. Pri tome bi trebalo imati u vidu da će samo planovi i projekti zasnovani na evropskim kriterijumima biti osnov za konkurisanje za sredstva predpristupnog (IPA) instrumenta, a potom i strukturnih fondova EU. Teorijski, metodološki i praktičan okvir razvoja planinskih područja u Srbiji zasnovan je na dosadašnjim ostvarenjima u planiranju, organizaciji i uređenju prostora i standardima koji se primenjuju u zemljama sa višim stepenom razvoja planinskih područja. U našoj praksi planiranja i razvoja planinskih turističkih područja korišćeni su dobri primeri iz evropske prakse, a naročito za područja koja su ostvarila kontinuitet u razvoju i efikasno upravljaju razvojem turizma i zaštitom nasleđa i osetljivih planinskih ekosistema. To se, u prvom redu, odnosi na dobre primere iz prakse razvoja turističkih regija Alpa, u kojima su postignuti najbolji rezultati u održivom razvoju planinskog područja i održivog turizma. Ključ uspeha ove planinske regije leži, pre svega, u ostvarenom kontinuitetu u razvoju i kulturnoj tradiciji, koji omogućavaju kreativan odnos prema zaštiti i razvoju planina i uređenju prostora, visok nivo integracije dolinske i brdsko-planinske privrede i ujednačavanje kvaliteta življenja na ovim područjima. Na osnovu kratke uporedne analize nekoliko osnovnih pokazatelja o planinskim područjima i turističkim centrima u Austriji i Srbiji, može se zaključiti da su približno isti pokazatelji o ukupnoj površini države, površini područja, broju stanovnika i gustini nastanjenosti planinskih opština, dok su ogromne razlike u pogledu broja realizovanih planinskih centara i rekreativne infrastrukture (tabela 14). Dok je u Austriji realizovano 78 planinskih centara sa 3400 žičara i 5000 km skijaških staza, u Srbiji su realizovana 2 planinska centra sa 31 žičarom i 77 km staza. Međusobni odnos planinskih centara je 39/1, žičara 110/1 i ski-staza 65/1 u korist planinskih područja Austrije. Polazeći od potencijala, planinska područja Srbije ne mogu da dostignu 170 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

185 atraktivnost i nivo razvijenosti planinskih područja Austrije, ali se sigurno mogu približiti u pogledu očuvanosti prirodnog nasleđa i kvaliteta usluge i ponude u prostoru u nekoliko visokoplaninskih turističkih destinacija. Upravo bi u tim destinacijama trebalo pokrenuti pilot projekte primene i neophodnog prilagođavanja iskustava održivog razvoja alpskog područja i održivog turizma našim uslovima. Pri tome se mora imati u vidu da ne postoji jedinstven model razvoja i uređenja planinskih područja, već da je neophodno poznavanje i uvažavanje specifičnosti svakog planinskog područja i usklađivanje sa razvojem regionalnog okruženja i zemlje. Tabela 14. Uporedna analiza planinskih područja Austrije i Srbije Pokazatelji Austrija Srbija Površina teritorije države (km 2 ) planinskih opština (%) ukupno stanovništvo Stanovništvo stanovništvo planinskih opština (%) gustina nastanjenosti (st/km 2 ) ukupan broj centara 78 2 Planinski centri broj žičara/staza (km) 3400/ /77 Izvor: Zanetti, G., Abterjem R., Regional Development and Spatial planning in the Alps, Project REGIONALALP, 2000; Milijić S., Strategija razvoja planinskih područja Srbije, Faze razvoja turizma na planinskom području Srbije Dosadašnji razvoj turizma na planinskom području Srbije imao je četiri faze: inicijalno-sporadična faza od godine do godine; pripremno-razvojna faza od do godine; razvojna (studijsko-planska) faza od 1968 do godine; faza krize od do godine. Inicijalna faza, to jest početak istraživanja i razvoja turizma na planinskim područjima Srbije počinje daleke godine osnivanjem Srpskog planinarskog društva (SPD), jedne od osnovnih sportsko-rekreativnih organizacija Srbije, koju osnivaju najumniji ljudi Srbije tog doba (naučnici, univerzitetski profesori i akademici, najbliži saradnici Josifa Pančića). Osnovni ciljevi delovanja SPD bili su: (i) podsticanje interesovanja za posećivanje i istraživanje planinskih područja i razvoj sportsko-rekreativnih aktivnosti (npr, prvo studentsko skijaško takmičenje održano je godine na Kopaoniku, godine promo- ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 171

186 visan je Rtanj kao skijalište, godine skijaška skakaonica na Avali); (ii) stručna pomoć državnim i drugim ustanovama na uređenju i pošumljavanju planinskih područja i razvoju turizma; (iii) podizanje skloništa i planinskih domova, izgradnja planinskih staza i puteva, kaptiranje izvora itd; (iv) zaštita retkih planinskih biljaka i životinja; osnivanje zbirki prirodnih i etnografskih predmeta i dr. Inicjalna sredstva za podizanje objekata za smeštaj i boravak na planini obezbedilo je tadašnje Ministrastvo narodne privrede. Primer su planinarski domovi na: Avali (1902. drvena kuća, Mitrovića dom), Šar planini (1921. Stružje), Beljanici (1924. Strmosten), Fruškoj Gori (1926. Zmajevo), Besnoj kobili (1931. Blagodat), Suvoj planini (1932. Ploče) i Kopaoniku (1935. Rtanj), potom i na drugim planinama (Kosmaju, Bukulji, Rudniku itd). Prvi hotel sa centralnim grejanjem podignut je na Fruškoj Gori godine na Iriškom vencu (Veljković, 2002). Pripremno-razvojna faza planinskih područja prati intenziviranje opštih tokova razvoja (industrijalizacije) nakon Drugog svetskog rata. Do godine na planinskim područjima Srbije postojao je 61 planinarski objekat sa 2047 ležajeva, približno isto kao u Sloveniji. Razvojna faza započinje pripremama Srbije za razvoj savremenog planinskog turizma godine, kada je u saradnji sa OECD-om urađena Studija o mogućnostima razvoja zimskog turizma u Jugoslaviji. Studijom su ustanovljeni potencijali planinskih područja Srbije za razvoj celogodišnjeg turizma. Tokom izrade studije obavljena je stručna obuka naših stručnjaka o planiranju i implementaciji razvoja planinskih centara u Švajcarskoj i Francuskoj i problemima koji prate takve kompleksne poduhvate u uslovima visokih planina. Naime, većina planinskih centara Evrope tada je građena na m n.v, što je primenjeno i na Kopaoniku realizacijom turističkog centra Suvo Rudište. Faza krize u razvoju planinskih područja počinje godine, kada je napušten koncept planske izgradnje turističkih i rekreativnih objekata. Odlikuje je odsustvo društveno-ekonomskog interesa za razvoj, napuštanje sistema planskog usmeravanja razvoja i prepuštanje razvoja uticajima i interesima tržišta. Došlo je do stagnacije, neravnomernog i nekontrolisanog razvoja turizma na planinskim područjima. Ograničenje za turističko aktiviranje planina i razvoj planinskih turističkih centara predstavlja izrazito zaostajanje planinskih područja u ekonomskom razvoju, koje se različito manifestovalo po pojedinim regionalnim celinama. Može se govoriti o dva nivoa (ne)razvijenosti planinskih područja, i to sa: (i) ekstenzivnim razvojem prisutan je na većem delu planinskih područja na kojima, osim poljoprivrede, nisu razvijene druge ekonomske aktivnosti; i (ii) uslovno intenzivnim razvojem prisutan je na delu planinskih područja sa iniciranim razvojem turizma, koji nije ostvario veću povezanost 172 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

187 sa lokalnom poljoprivredom, podsticanje razvoja komplementarnih aktivnosti i doprinos zaštiti prirodnog nasleđa i životne sredine. Planski osnov za zaštitu i razvoj planinskih područja formira se u trećoj, razvojnoj fazi. Prvi planski osnov bili su urbanistički planovi za turističke lokalitete na nižim planinskim područjima, pogodnim za letnje korišćenje. Usled toga je izostalo sagledavanje ukupnih potencijala i resursa za razvoj turizma, mogućnosti za objedinjavanje turističke ponude sa okruženjem i problema zaštite životne sredine. Tek nakon izrade Regionalnog prostornog plana područja Kopaonika iz godine, prvog prostornog plana za planinsko područje u Srbiji, počinje šire interesovanje za planski razvoj planinskih područja. Time započinje period izrade prostornih planova područja posebne namene i afirmacija potencijala i resursa planinskih područja u Srbiji. Prvi prostorni plan zasnovan na primeni novog, problemskog i integralnog, pristupa bio je Prostorni plan područja posebne namene Babin zub (1983), za deo Stare planine na teritoriji opštine Knjaževac. Na sličnim, savremenim metodološkim osnovama kasnije su urađeni prostorni planovi područja posebne namene za područja Kopaonika, Šarplanine, Stare planine i drugih planina u Srbiji i Crnoj Gori. Ovim prostornim planovima i njihovom razradom drugim planovima i programima, stvoren je planski osnov za održivi razvoj planinskih područja, u prvom redu za zaštitu prirodnog nasleđa, resursa i životne sredine i za održiv razvoj turizma. Polazeći od mogućnosti primene iskustava evropskih planinskih turističkih centara, procenjuje se da, pod predpostavkom unapređenja sistema upravljanja, dugoročno može da se ostvari održiv i konkurentan razvoj novih planinskih turističkih područja i centara u Srbiji. Pilot projekti održivog razvoja mogli bi da budu planirani novi turistički centri na Staroj planini i modernizacija postojećih turističkih centara na Kopaoniku i Šarplanini Primer Parka prirode i turističke regije Stara planina Prostornim planom Republike Srbije (1996) planinska područja su, po prvi put, celovito regionalizovana kao turistički prostori i područja sa prirodnim nasleđem i resursima. Nacionalnim prostornim planom uspostavljen je strateški okvir za održivi razvoj, zaštitu i uređenje planinskog prostora Srbije. Specifičnosti područja Stare planine su sledeće posebne namene međunarodnog, nacionalnog i regionalnog značaja: prirodno nasleđe nacionalnog, potencijalno i međunarodnog značaja Park prirode Stara planina (I kategorije, od izuzetnog značaja), sa bugarskim delom Stare planine potencijalni kandidat za rezervat biosfere (UNESCO MAB Programme Program Čovek i biosfera ); 2 visokoplaninski turistički prostor (oko 110 km u visinskom pojasu iznad 1500 m n.v. i 340 km 2 u visinskom pojasu između m n.v) međunarodnog i nacionalnog značaja Turistička regija Stara planina sa izrazitim potencijalima ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 173

188 za razvoj zimskog turizma prema standardima Svetske skijaške federacije (FIS) i celogodišnjeg turizma i rekreacije (slika 30); strateški prirodni resursi nacionalnog i regionalnog značaja područje izvorišta voda nacionalnog i regionalnog značaja (postojeća akumulacija Zavoj i planirane akumulacije), šumsko područje i poljoprivredno-stočarski rejon; prigranični pojas nacionalnog i regionalnog značaja, sa zonama specijalne namene granični pojas sa postojećim i planiranim graničnim prelazima sa Republikom Bugarskom. Pored toga, Stara planina je izrazito depopulaciono periferno, odnosno prigranično područje Srbije. Paralelno sa izradom Prostornog plana Parka prirode i turističke regije Stara planina (slika 31) odvijale su se aktivnosti na izradi nove Uredbe o zaštiti Parka prirode, Master plana razvoja turizma ili Programa razvoja planinskog turizma na području Stare planine i izgradnja prvog skijališta na Staroj planini. Donošenjem Prostornog plana Parka prirode i turističke regije Stara planina (2008, dalje: Prostorni plan Stare planine) obezbeđen je planski osnov za: zaštitu Parka prirode definisanjem režima I, II i III stepena zaštite (slika 32); zaštitu prostora za postojeće i rezervisanje prostora za planirane regionalne vodoprivredne sisteme; rezervisanje prostora za planirani razvoj turizma; plansko uređenje i korišćenje prostora, posebno građevinskog zemljišta u naseljima i zonama planiranim za razvoj; povećanje saobraćajne dostupnosti Slika 30. Park prirode i turistička regija gj Stara planina Izvor: Prostorni plan Republike Srbije, 1996, karte planiranih turističkih centara i sadržaja turističke ponude u prostoru turističke regije Stara planina; razvoj i kompletiranje infrastrukture, komunalne opremljenosti i javnih službi i usluga; unapređenje kvaliteta življenja lokalnog stanovništva stimulisanjem postojećih i razvojem novih delatnosti, u prvom redu turizma i alternativne seoske eko- 174 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

189 nomije, uz odgovarajuće kompenzacije za sprovođenje mera zaštite nasleđa, resursa i životne sredine. Polazeći od odredbi Prostornog plana Republike Srbije, posebnih namena područja Stare planine, preporuka i standarda Evropske unije za održivi razvoj u zaštićenim područjima, utvrđeni su sledeći osnovni ciljevi: održiva zaštita, korišćenje i prezentacija prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara; viši kvalitet života i privređivanja lokalnog stanovništva; održivi razvoj turizma i blagovremeno uređenje planiranih lokacija i zona za investiranje u turističko-rekreativne sadržaje; uspostavljanje efikasnog institucionalnoorganizacionog aranžmana upravljanja zaštitom, razvojem i uređenjem planinskog područja. U toku izrade Prostornog plana Stare planine dolazili su u više navrata do izražaja konfliktni interesi zaštite prirodnih vrednosti i predela, s jedne strane, i razvoja turizma, s druge (videti: Maksin- Mićić, 2007: 75-78). U procesu usklađivanja po-stignuto je kompromisno prostorno rešenje za zaštitu prirode i izgradnju turističko-rekreativne infrastrukture na području Prostornog plana Stara planina. Kooperacijom Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije, obrađivača plana, i Zavoda za zaštitu prirode Srbije, nadležne ustanove za zaštitu prirodnog nasleđa (obrađivača nove Uredbe o zaštiti Parka prirode Stara planina) korigovane su postojeće granice Parka prirode Stara planina i određen je obuhvat zona trostepenog režima zaštite (tabela 15). ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 175

190 Tabela 15. Kompromisno rešenje zona sa različitim režimima zaštite Parka prirode Stara planina Zone zaštite prirode Predlog službe zaštite na početku izrade Prostornog plana Predlog prostornih planera u toku izrade Prostornog plana Postignut kompromis u Prostornom planu I stepen 72,2 km 2 (6,3%) 29,8 km 2 (2,6%) 41,60 km 2 (3,65%) II stepen 95,0 km 2 (8,3%) 313,52 km 2 (27,4%) 196,79 km 2 (17,2%) III stepen 976,1 km 2 (85,4%) 800,0 km 2 (70%) 904,93 km 2 (79,15%) Ukupno 1143,32 km 2 (100%) Izvor: Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Dokumentacija iz različitih faza izrade Prostornog plana Parka prirode i turističke regije Stara planina, Time su ispunjeni uslovi zaštite prirode i omogućena izgradnja turističko-rekreativne infrastrukture na Staroj planini u visinskom pojasu od 1100 do 2169 m n.v, ključnoj turističkoj zoni za razvoj skijališta (slika 33). Na 50 km glavnog grebena Stare planine (od prevoja Sveti Nikola m n.v. do vrha Srebrna Glava m n.v), kompromisnim rešenjem je oko 40 kilometara planirano u funkciji zaštite i prezentacije prirodnih vrednosti (najveći deo se podudara sa zaštićenim područjem na bugarskom delu Stare planine), a oko 10 kilometara u funkciji turizma (uključujući veći deo najkvalitetnijih terena za alpsko skijanje od Midžora do Goleme Reke, sa skijaškim stazama visinske razlike oko 1100 m i dužine oko 6 km, ili od Srebrne Glave do Senokosa, koji se naslanja na predviđeni planinski centar Kom u Republici Bugarskoj), s pomeranjem pojedinih ski-staza i žičara na niže kote radi međusobnog povezivanja zona sa I stepenom zaštite prirode. Glavnu zimsku ponudu u prostoru činiće jedinstveni sistem alpskog skijališta Stare planine. Prema kapacitetu alpskog skijališta određen je turistički kapacitet planinske zone meren brojem jednovremenih skijaša. Za sistem alpskog skijališta utvrđeno je generalno rešenje sa osnovnim prostornim rasporedom žičara i alpskih ski-staza, na osnovu prirodnih uslova i valorizacije prostora za organizaciju smeštajnih kapaciteta i drugih sadržaja turisitčke ponude na planinskom području. U izradi generalnog rešenja vodilo se računa o: ekonomskoj i tehničkoj opravdanosti sistema skijališta (posebno žičara); zaštiti najznačajnijih prirodnih vrednosti i ekološkom kapacitetu prostora Parka prirode (isključivo van zona I stepena zaštite, ograničeno i pažljivo u II stepenu zaštite). Definisano je šest sektora skijališta sa ukupno 49 glavnih žičara, minimum oko 150 km glavnih alpskih ski-staza, površine oko 7 km 2 (slika 33), i obračunat minimalni kapacitet skijališta od jednovremenih skijaša. 176 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

191 Slika 33. Organizacija prostora za razvoj turizma na Staroj planini Izvor: Prostorni plan Parka prirode i turističke regije Stara planina, 2008, Referalna karta br. 3 Glavna turistička ponuda u pogledu planinskog turizma razvijaće se disperzno i skoro ravnomerno u planinskoj i podplaninskoj zoni, uz integraciju sa brojnim turističkim resursima u neposrednom okruženju. Planinsku zonu predstavljaće viši planinski pojas sa dominantnom, planinskom ponudom u prostoru i novim turističkim smeštajem u turističkim centrima (Jabučko Ravnište, Golema Reka, Topli Do, Mramor i Senokos i drugi turistički centri i naselja). Podplaninsku zonu činiće niži planinski pojas, podnožje planine i njegovo šire okruženje, sa brdskim i nizijskim sadržajima ponude u prostoru (gradska izletišta i dr) i smeštajem u seoskim naseljima i gradskim turističkim centrima Pirotu i Knjaževcu (slika 34). Dominantni vid turizma biće stacionarni i izletnički planinski turizam, sa celogodišnjim korišćenjem kapaciteta ponude u zimskom periodu alpsko skijanje i aktivnosti ostalih zimskih sportova, a u letnjem periodu brojni vidovi sportsko-rekreativnog turizma na planinskim lokalitetima i izletničkim i planinarskim itinererima. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 177

192 Slika 34. Razmeštaj turističkih centara i naselja u planinskoj i podplaninskoj zoni Stare planine Planska koncepcija i rešenja obezbeđuju uslove za zadržavanje stanovništva i podsticanje naseljavanja. To se, pre svega, odnosi na planirano unapređenje poljoprivrede, razvoj turizma i drugih komplementarnih aktivnosti, razvoj javnih službi i komunalno opremanje turističkih naselja i centara na ruralnom području. Težište turističkog razvoja većim delom usmereno je ka turističkim centrima i naseljima u nižim zonama planine, koja će biti dobro povezana vertikalnim sistemima transporta sa visinskom zonom i skijalištima iznad 1500 m n.v. Izdvojeni su prioriteti za ostvarivanje održivog razvoja: formiranje efikasnog saobraćajnog pristupa području sa bočnim vezama do turističkih centara, uz uvođenje električnog šinskog i gondolskog saobraćaja, kao i uvođenja specijalizovanog javnog prevoza, radi smanjenja broja i kretanja individualnim putničkim vozilima; formiranje jedinstvenog sistema upravljanja vodnim resursima zaštita izvorišta regionalnih sistema vodosnabdevanja sliva akumulacije Zavoj (Niški regionalni podsistem) i planirane akumulacije Žukovac (Timočki regionalni sistem), kao i svih lokalnih izvorišta i vodotoka u I i II a klasi kvaliteta; zahvatanje vode za tehničke potrebe (veštački sneg, protivpožarna zaštita, industrija, akvatički programi i sl) iz rečnih sistema; kanalisanje otpadnih voda i njihovo prečišćavanje u postrojenjima za prečišćavanje otpadnih voda za gradska naselja (Pirot i Knjaževac), turističke centre i 178 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

193 naselja na novim lokalitetima, kao i za sela sa turističkom funkcijom, kombinovano sa ruralnom sanitacijom ostalih naselja; povećanje energetske efikasnosti objekata i infrastrukturnih sistema i korišćenje obnovljivih izvora energije korišćenje hidropotencijala za izgradnju malih hidroelektrana; gasifikacija područja u budućnosti, nakon izgradnje magistralnog gasovoda Dimitrovgrad-Pirot-Niš-Pojate i ogranka magistralnog gasovoda na pravcu Niš- Knjaževac-Zaječar-Bor-Prahovo, kojim se obezbeđuje snabdevanje Istočne Srbije, a time i područja Stare planine; uvođenje integralnog upravljanja otpadom, sa odlaganjem otpada na regionalnu deponiju za Timočki i Pirotski okrug; uspostavljanje sistema stalnog monitoringa svih parametara kvaliteta životne sredine; preispitivanje visine naknada za komercijalno korišćenje prostora i prirodnih vrednosti Parka prirode, radi obezbeđenja sredstava za zaštitu parka i kompenzacija lokalnom stanovništvu za ograničenja režima zaštite prirodnog nasleđa i resursa. Prostornim planom Stare planine predviđen je model upravljanja održivim razvojem i zaštitom ovog planinskog područja, sa odgovarajućim institucionalno-organizacionim aranžmanom i uključivanjem svih ključnih učesnika/aktera u proces upravljanja. Uporedo sa izradom prostornog plana, urađen je i Izveštaj o Strateškoj proceni uticaja Prostornog plana Parka prirode i turističke regije Stara planina na životnu sredinu (dalje: Izveštaj o SPU; slika 35). U Izveštaju o SPU zaključeno je da će značajni pozitivni efekti realizacije Prostornog plana Stare planine biti naročito ispoljeni u okviru: zaštite i unapređenja stanja prirode i životne sredine (prezentacija prirodnih dobara, povećanje agrobiodiverziteta, očuvanje raznovrsnosti predeonih tipova, smanjenje emisije gasova, rizika od poplava i dr); očuvanja, prezentacije i adekvatnog korišćenja prirodnog i kulturnog nasleđa; ukupnih ekonomskih efekata i ravnomernog povećanja zaposlenosti lokalnog stanovništva u domenu turizma, poljoprivrede i drugih komplementarnih delatnosti; unapređenja i zaštita zdravlja stanovništva i stvaranje uslova za odmor i rekrea-ciju i dr. Zaključeno je da po konceptu disperznog razvoja i izgradnje koji je primenjen na najvećem delu područja Prostornog plana Stare planine (na oko 88% površine) ni jedno plansko rešenje neće generisati značajan dugotrajan nepovoljan uticaj na životnu sredinu, koji se ne može držati pod kontrolom. Usled ugrađenih rešenja Master plana za turistički rizort Jabučko Ravnište-Leskova, došlo je do povećanja smeštajnih kapaciteta u planinskoj zoni sa na ukupno ležaja, u odnosu na zadržanih ležaja u podplaninskoj zoni. ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 179

194 Time je na području turističke regije Stara planina predviđen maksimalan kapacitet od ukupno ležaja, blizu maksimalnog kapaciteta svih skijališta od jednovremenih alpskih skijaša. U Izveštaju o SPU zaključeno je da je na manjem delu područja Prostornog plana Stare planine (na oko 12% površine) primenjen koncept izrazite koncentracije izgradnje u turističkom rizortu Jabučko Ravnište sa nepovoljnim dugotrajnim uticajima na prirodu i životnu sredinu, posebno u pogledu vodosnabdevanja, odvođenja otpadnih voda, pristupnog i internog saobraćaja, eliminisanja čvrstog komunalnog otpada, elektrosnabdevanja i smeštaja zaposlenih, kvaliteta života lokalnih zajednica (usled neravnomernog razmeštaja radnih mesta, dominantnog učešća zaposlenih iz daljeg okruženja područja i dr), koje je znatno teže kontrolisati nego u slučaju koncepta disperznog razvoja koji više odgovara zaštićenom prostoru Stare planine. Polazeći od tih zaključaka, ovom strateškom procenom uticaja utvrđena je obaveza izrade SPU za urbanistički plan turističkog rizorta Jabučko Ravnište/Leskova. Zaključci strateške procene uticaja Prostornog plana Stare planine jasno ukazuju da je neophodno preispitivanje planskih rešenja utvrđenih sektorskim planom za turistički rizort Jabučko Ravnište/Leskova. Slika 35. Procena uticaja planiranog razvoja turizma na prirodno nasleđe i životnu sredinu Izvor: Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Strateška procena uticaja Prostornog plana Parka prirode i turističke regije Stara planina na životnu sredinu, decembar MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

195 REZIME DRUGOG DELA U Srbiji se izuzetno neracionalno koriste svi prirodni resursi i svi vidovi energije. Brzo iscrpljivanje klasičnih energetskih izvora, eksploatacijaosnovnog energetskog izvora niskokaloričnog uglja, koja je skopčana sa ugrožavanjem životne sredine, kao i neracionalna proizvodnja i potrošnja energije, doveli su do osetnog pogoršanja energetske situacije u našoj zemlji. Srbija značajno zaostaje za razvijenim zemljama u pogledu energetske efikasnosti i primene obnovljivih izvora energije (OIE). Obnovljivi izvori energije eksploatišu se skoro istom brzinom kojom se i obnavljaju. Oni su naizgled neiscrpni izvori energije, ali su istovremeno ograničeni u pogledu intenziteta mogućeg korišćenja. Bitna karakteristika OIE je da su to čisti izvori energije, koji značajno doprinose smanjenju zagađenja vazduha, vode i zemljišta. Povećano korišćenje OIE doprineće povećanju pouzdanosti snabdevanja energijom, uspostavljanju održivog razvoja energetike i poboljšanju standarda života. U Srbiji postoje sledeći potencijali u obnovljivim izvorima energije: geotermalna i solarna energija, energija iz biomase; energija vetra i vode itd. Potencijal obnovljivih izvora energije kojima Srbija raspolaže nije dovoljno veliki da bi omogućio eliminisanje dosadašnjih problema u snabdevanju, ali može da ublaži uvoznu zavisnost naše zemlje. Energetski potencijal obnovljivih izvora energije u Srbiji procenjuje se na preko 3 M t.en. godišnje. Svi OIE mogu efikasno da se koriste u turizmu, naročito za disperzno razmeštene turističke kapacitete na ruralnom i planinskom području. Planiranje i primena energetske efikasnosti u turizmu jeste način da se smanji potrošnja energije za potrebe transporta, grejanja, hlađenja i ventilacije objekata i različitih sadržaja. Putevi kulture odražavaju dinamične socijalne, ekonomske, političke i kulturne razvojne procese i kretanja ljudi koja su generisala kulturni diverzitet, multidimenzionalnu i kontinuelnu razmenu dobara, ideja, znanja i vrednosti među ljudima, državama, regijama i/ili kontinentima u dužem vremenskom periodu na prostoru rute, a moguće ih je reprezentovati kulturnim, prirodnim, istorijskim i nematerijalnim nasleđem i propratiti kompleksnijim, svestranijim i preciznijim tumačenjem istorije. Imajući u vidu da osamnaest rimskih imperatora rođenih na teritoriji današnje Srbije predstavlja petinu ukupnog broja svih rimskih careva i najveći broj rimskih imperatora rođenih van Italije, pokrenut je projekat Itinerarium Romanum Serbiae, ili Putevima rimskih imperatora po Srbiji. Osnovna ideja projekta je da se sva carska mesta na teritoriji Srbije, koja su od nemerljivog istorijskog i arheološkog značaja povežu u jednu celinu, kakva je postojala dok je Rimsko carstvo bilo na obalama Dunava. Cilj nije da se Rimljani predstave kao zavojevači i ratnici, već kao visokorazvijena civilizacija koja je oplemenila područje Srbije. Jedan od lokaliteta ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 181

196 na tom putu je antički grad Viminacijum, glavni grad rimske provincije Mezije Superior, u kasnoj antici provincije Mezije Prime. Svoj jedinstveni naučni značaj Viminacijuma duguje antičkim ostacima iznad kojih nema savremenog naselja. Zbog toga je na primeru Viminacijuma moguće istražiti i prezentirati ceo rimski grad u svim njegovim segmentima. Viminacijum može da posluži kao primer održive zaštite arheološkog lokaliteta i turističke destinacije. Na prostoru arheološkog lokaliteta podignut je Arheološki park Viminacjium za samo 6 godina i formiran turistički proizvod Antički grad i vojni logor Viminacijum. U godini ovaj lokalitet posetilo je posetilaca kopnom i inostranih posetilaca Dunavom. Ambicija idejnih tvoraca turističke destinacije je da do godine broj turista naraste na oko , a da tokom godine svih turista poseti arheološki park Viminacijum. Savremeni pristup održivom razvoju planinskih područja zasniva se na omogućavanju kvalitetnijeg života i privređivanja lokalnog stanovništva, stvaranju uslova za odmor i rekreaciju urbanog stanovništva i obezbeđenju zaštite i prezentacije (prirodnih i kulturnih) predela i nasleđa. Smatra se da su ključni strateški ciljevi integralnog razvoja, zaštite i uređenja planinskih turističkih regija: zaustavljanje procesa depopulacije i odseljavanja stanovništva; razvoj disperzno-koncentrisane mreže naselja; restrukturisanje i diverzifikacija ekonomskih aktivnosti, u prvom redu turizma i komplementarnih aktivnosti, radi povećanja zaposlenosti i obezbeđenja dopunskih prihoda stanovništva; povećanje konkurentnosti planinskog turizma razvojem celogodišnje ponude; unapređenje i specijalizacija poljoprivrede prilagođeno zahtevima razvoja turizma; zaštita prirode i sanacija degradiranih prostora; korišćenje obnovljivih izvora energije i dr. Razvojna ograničenja u planinskim područjima Srbije uključuju: ekonomsku, političku i prostornu marginalnost; eksterno usmeravanje razvoja; nepovoljnu demografsku i obrazovnu strukturu i emigraciju stanovništva; konflikte u korišćenju prostora i upravljanju zaštitom i razvojem planinskih područja; ugrožavanje ekonomskog, socijalnog i kulturnog integriteta i egzistencije planinskih lokalnih zajednica; saobraćajnu izolovanost, infrastrukturnu neopremljenost i nerazvijenu mrežu javnih službi; nekontrolisan razvoj turizma i dr. U našoj praksi planiranja i razvoja planinskih turističkih područja korišćeni su dobri primeri iz evropske prakse, a naročito za područja koja su ostvarila kontinuitet u razovju i efikasno upravljaju razvojem turizma i zaštitom nasleđa i osetljivih planinskih ekosistema. To se, u prvom redu, odnosi na dobre primere iz prakse razvoja alpskih turističkih regija, u kojima su postignuti najbolji rezultati u održivom razvoju planinskog područja i održivog turizma. Polazeći od potencijala, planinska područja Srbije ne mogu da dostignu atraktivnost i nivo razvijenosti planinskih područja Austrije, ali sigurno mogu da se približe u pogledu očuvanosti prirodnog nasleđa i kvaliteta usluge i ponude u prostoru u nekoliko visokoplaninskih tuirstičkih destinacija (na Staroj planini, Kopaoniku, Šarplanini i dr). 182 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

197 Prostornim planom parka prirode i turističke regije Stara planina ostvareni su osnovni principi održivog razvoja planinskog područja: envajeronmentalna podobnost (razvoj turizma i komplementarnih delatnosti koji je prilagođen području sa izuzetnim prirodnim nasleđem i resursima), ekonomska isplativost i socijalna prihvatljivost (zaštita lokalnih intresa, poboljšanje uslova života i rada aktivnim uključivanjem lokalnog stanovništva u turističku ponudu i zaštitu prirode). U strateškoj proceni uticaja ovog plana na životnu sredinu zaključeno je da, usled koncepta disperznog razvoja koji je primenjen na najvećem delu područja (na oko 88% površine), ni jedno plansko rešenje neće generisati značajan dugotrajan nepovoljan uticaj na životnu sredinu, izuzev turističkog rizorta Jabučko ravnište sa izrazito koncentrisanom izgradnjom turističkih sadržaja i infrastrukture. PITANJA ZA PROVERU ZNANJA I DISKUSIJU Koje su posledice prekomerne potrošnje energije? Koji su osnovi problemi i osnovne karakteristike potrošnje energije u Srbiji? Na čemu se zasniva održiva proizvodnja i potrošnja energije? Koji su obnovljivi izvori energije i koja su ima osnovna svojstva? Analizirajte sve obnovljive izvore enrgije i primere njihove primene. Opredelite se za jedan ili kombinaciju nekoliko obnovljivih izvora energije i objasnite za koje energetske potrebe bi ih koristili u izabranom/svom turističkom objektu ili kompleksu. Kako može da se definiše put kulture? Koji su osnovni elementi na kojima se zasniva put kulture? Proučite evropske puteve kulture i uporedite sa Putem rimskih imperatora. Da li tema, sadržaj i ostali elementi tog puta mogu da zadovolje kriterijume za evropski put kulture? Analizirajte primer arheološkog nalazišta Viminacijum ( rs). Koje bi aktivnosti predložili i inicirali za edukaciju mladih o antičkom nasleđu Srbije i za njihovo uključivanje u razvoj arheološkog parka Viminacijum i drugih lokaliteta na Putu rimskih imperatora? Proučite i objasnite izazove održivog razvoja planinskih područja. Analizirajte i prezentirajte ključna ograničenja održivog razvoja na jednom planinskom području Srbije, naročito ograničenja i probleme upravljanja održivim razvojem. Proučite standarde i kriterijume održivog razvoja planinskih turističkih centara. Analizirajte i uporedite standarde za lokaciju i kapacitet planinskog turističkog centra i transport turista na primeru turističkih centara u Srbiji, npr. Kopaonika i Zlatibora. Kako ocenjujete ostvarene standarde u ta dva centra u odnosu na primere u Udžbeniku? ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 183

198 Uporedite primer planskog osnova za Park prirode i turističku regiju Stara planina sa delom III 2.1. i III Udžbenika. Objasnite kako bi trebalo da se usklađuje planski osnov i koja je uloga strateške procene uticaja na živtnu sredinu za usmeravanje i upravljanje održivim razvojem turizma na zaštićenom planinskom području Stare planine? 184 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

199 III DEO

200 UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA Ciljevi poglavlja: Razumeti značaj i ulogu zakonskog osnova za upravljanje održivim razvojem Upoznati i razumeti kompleksnost i fleksibilnost efikasnog upravljanja održivim razvojem i, u tim kvirima, upravljanja održivim razvojem turizma koordinaciju i integrisanje planskog osnova, multisektorski pristup, različite podrške, informisanje i kooperaciju aktera Razumeti značaj i ulogu zakonskog i planskog osnova i usvojiti instrumente kontrolnog sistema za upravljanje zaštitom životne sredine i održivim razvojem turizma Upoznati i razumeti značaj dobrovoljnih instrumenata upravljanja zaštitom životne sredine za održivi turizam Upoznati i usvojiti bazne indikatore zaštite životne sredine i održivog razvoja turizma

201 III UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 1. UPRAVLJANJE I USMERAVANJE ODRŽIVOG RAZVOJA 1.1. UPRAVLJANJE I USMERAVANJE RAZVOJA Upravljanje (regulacija) razvojem označava sistem legitimnog uticanja na ponašanje pojedinaca i društvenih/interesnih grupa prema prethodno postavljenim ciljevima društvene zajednice. Usmeravanje razvoja obuhvata objedinjen i koordiniran sistem kontrole primene regulacija od gore prema dole i od dole prema gore. Za funkcionisanje ovih sistema neophodno je definisanje uloge i odnosa različitih upravljačkih mehanizama (države, tržišta, planiranja i dr). Ključnim upravljačkim problemom današnjice smatra se usklađivanje odnosa uloge države i tržišta. Posle perioda deregulacije, deplanifikacije i decentralizacije sedamdesetih i osamdesetih, početkom devedesetih godina 20. veka u razvijenim državama zapada, pre svega u Evropskoj uniji, počelo je jačanje regulativne uloge države, selektivne replanifikacije i recentralizacije u odlučivanju. U situaciji kada nije izgrađen društveni konsenzus o novom modelu upravljanja i usmeravanja razvoja preovlađuje orijentacija ka srednjim rešenjima. To je usmerenje ka uravnotežavanju instrumenata iz raznih upravljačkih mehanizama i razvoju selektivnog planiranja, na relaciji: jaka država zdravo tržište sistem selektivnog planiranja. Posle perioda osporavanja potrebe i legitimiteta planiranja, smatra se da je planiranje jedan od glavnih upravljačkih mehanizama za artikulaciju kontrole i konsenzusa i za održavanje stabilnosti političkih, ekonomskih, socijalnih i ekoloških sistema (Vujošević, 1996). Smatra se da je relativizacija (usaglašavanje, neutralisanje, minimiziranje) konfliktnih ciljeva i interesa jedan od osnovnih zadataka upravljanja i usmeravanja razvoja. To se naročito potvrđuje u uslovima velike svetske krize na kraju prve decenije 21. veka, kada jača regulativna i kontrolna uloga država (intervencije javnog budžeta i začeci državnog planiranja privrednog razvoja) u odnosu na slobodno i samoregulišuće tržište. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 187

202 Mogućnosti za rešavanje konflikata u direktnoj su zavisnosti od odnosa moći, odnosno vrste moći koja se koristi (sila, manipulacija, ubeđivanje ili autoritet). Kontrolna dimenzija planiranja i drugih upravljačkih mehanizama naglašena je u slučaju destruktivne uloge konflikata i represivne upotrebe moći. Sličnosti najnovije faze razvoja kapitalističkih i društava sa visokim učešćem neformalne/sive ekonomije i nedovoljne/neplanske urbanizacije su u dominaciji transnacionalnih kompanija i korporacija, u prvim, i monopolističkih organizacija i nacionalnih preduzeća, u drugim, u odnosu na tržište, planiranje i uticaj javnosti. Manifestuje se njihovom dominacijom, u sporazumu sa državnim aparatom, u definisanju načina i uslova korišćenja prostora i resursa (ibid). U uslovima asimetrije moći, kada dominiraju državne i korporacijske (ili monopolske) strukture, u planiranju može da prevagne politička dimenzija za potrebe svojevrsne manipulacije (pojava pseudo-planiranja ) u situacijama kada planovi: (i) sadrže široko prihvaćene ciljeve za prikrivene namere koje su za javnost (ili jedan njen deo) manje prihvatljive; (ii) označavaju simboličko uveravanje ili odgovor na političku kritiku da će se nešto uraditi, bez stvarne namere da se planirano realizuje; i (iii) predstavljaju sredstvo za animaciju ili pregovaranje. U procesu planiranja neće uvek biti obezbeđena potrebna komunikacijska interaktivnost, bilo zbog zahteva za racionalnošću i efikasnošću planiranja ili, neretko, zbog intervencije države kojom se komunikacija ograničava i informacijama delimično manipuliše javnost, a odluke donose u zatvorenim upravljačkim sistemima van vidokruga javnosti. To ne znači da u nekim situacijama i pseudo-planiranje i ograničavanje komunikacije neće biti u opštem/javnom interesu za realizaciju projekata značajnih za širu društvenu zajednicu (Rees, 1994). Po negativnim posledicama na održivi razvoj jednako nepovoljna je situacija odloženog planiranja, poznatija kao neodlučivanje, koja se manifestuje onemogućavanjem legitimisanja i odlaganjem rešavanja problema za koje državni aparat iz bilo kog razloga ocenjuje da je pretežak (ibid). Produženo trajanje neodlučivanja može da iritira vlasnika zemljišta ili resursa da donese odluku o njegovom korišćenju suprotnu zakonskim i planskim normama i procedurama. Demokratizacija upravljanja i usmeravanja razvoja podrazumeva uključivanje aktera održivog razvoja u proces odlučivanja. Time se obezbeđuje legitimitet planiranja i efikasnija implementacija planskih ciljeva i odluka, odnosno ostvarivanje održivog razvoja i smanjenje korupcije i manipulacije! 188 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

203 Drugim rečima, efikasnost i uspešnost usmeravanja i upravljanja održivim razvojem zavisiće u mnogome od stvarne rešenosti društvene zajednice i države, kao reprezenta interesa zajednice, da ciljeve, koncept i politike sprovede odgovarajućim sredstvima i podrškama, kao i od rešavanja nekih od ključnih problema savremenog društva: načina rešavanja konflikata, neravnoteže u raspodeli ekonomske i političke moći i sistema političkog odlučivanja koji može da pomiri javni i legitimne individualne interese ZAKONSKI OKVIR I OSNOV ODRŽIVOG RAZVOJA Legislativnim okvirom (ustavom) i osnovom (zakonima) određuje se sistem upravljanja i usmeravanja razvoja i, u tim okvirima, održivi razvoj i sistem planiranja. Značajno je pitanje realnosti ustavnih i zakonskih rešenja, situiranosti i organizacije sprovođenja zakona. U zemljama Evropske unije postoje značajne razlike između prostorno - planskih sistema usled razlika u geografskim uslovima (veličini i gustini naseljenosti), istorijske i kulturološke uslovljenosti, nasleđenih matrica namene zemljišta, stepena urbanog i ekonomskog razvoja, političkih i ideoloških aspiracija. Sličnosti se ispoljavaju u pogledu doslednosti u priznavanju značaja postavljanja okvira za politike i procedure u korišćenju prostora, zaštiti životne sredine i održivog razvoja i relacijama u odnosu na šire socijalne i ekonomske ciljeve. Većina evropskih zemalja ustanovila je zakonske osnove planiranja još u prvoj polovini 20. veka, koje su postepeno proširivane uključivanjem pitanja zaštite životne sredine i održivog razvoja i drugih relevantnih pitanja očuvanja specifičnih područja značajnih za razvoj pojedinih zemalja. Legislativni okvir, utvrđen ustavnim rešenjima o osnovnim i posebnim pravima u odnosu na razvoj, kvalitet življenja i životne sredine i vlasništvo nad nepokretnostima (zemljištem i objektima), utiče na strukturu, prioritete i operativnost planiranja. Značajna su ustavna rešenja pojedinih zemalja kojima se preciziraju obaveze u odnosu na kompenzacije za pogoršanje (štete) i poboljšanje (koristi) uslova korišćenja i vrednosti nepokretnosti. I pored znatnih razlika u pogledu broja, kompleksnosti i nivoa donošenja zakonskih osnova u zemljama Evropske unije, mogu da se izdvoje tri osnovne kategorije zakonskog osnova sistema prostornog i envajeronmentalnog planiranja (The EU compendium of spatial planning systems and policies, 1997) specifične po: osnovnom zakonu na nacionalnom nivou, gde pravnu sigurnost i kontinuitet obezbeđuje dugotrajna primena osnovnih zakonskih rešenja, a fleksibilnost planskih i kontrolnih sistema omogućena je njihovim prilagođavanjem razvojnim promenama putem široko primenjenog sekundarnog zakonodavstva (uredbe, regulacije, ukazi i sl) i instrumenata ustanovljenih zakonom (direktive koje imaju snagu zakona i dr); UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 189

204 osnovnom zakonu na nacionalnom i više zakona na regionalnom nivou (u Nemačkoj, Austriji, Belgiji i Španiji), gde je pristup regulaciji sličan kao kod predhodne kategorije; a razlike se ispoljavaju u pogledu usklađenosti zakonskih osnova zavisno od raspodele nadležnosti po nivoima upravljanja (od usklađenog i integrisanog zakonskog osnova u Nemačkoj, do relativno autonomnog i neintegrisanog regionalnog u odnosu na nacionalni zakonski osnov u Belgiji); velikom broju nekodifikovanih zakona, akata, dekreta i regulacija, tako da je teško identifikovati sistem planiranja i obezbediti primenu dezintegrisanih zakonskih rešenja (u Grčkoj, Italiji i Portugalu). Ustavom Republike Srbije (2006) garantovano je svakome pravo na zdravu životnu sredinu. Data je mogućnost ograničavanja (zakonom) oblika korišćenja i raspolaganja zemljištem u privatnoj svojini, radi sprečavanja štetnih uticaja na životnu sredinu. Nije data mogućnost, ni obaveza utvrđivanja kompenzacija vlasnicima zemljišta za ustanovljena ograničenja. Utvrđeno je da su prirodni resursi i dobra od javnog interesa u državnoj (javnoj) svojini i da se mogu koristiti samo pod uslovima propisanim zakonom. Utvrđena je obaveza svih da čuvaju prirodno, kulturno, istorijsko i naučno nasleđe, kao i obaveze svih nivoa upravljanja u vezi s tim. Među utvrđenim nadležnostima Republike su da zakonskim osnovom uređuje i usmerava održivi razvoj, sistem zaštite i unapređenja životne sredine, organizaciju i korišćenje prostora, a od planskog osnova da donosi samo Plan razvoja i Prostorni plan Republike Srbije. Zakonski osnov u Srbiji izuzetno je ekstenzivan. Problematiku uređenja prostora, zaštite životne sredine, resursa i nasleđa i održivog razvoja neposredno i posredno reguliše više od 40 zakona. Zakonski osnov u direktnoj ili indirektnoj vezi sa uređenjem prostora, zaštitom životne sredine, resursa i nasleđa i održivim razvojem, uključujući održiv razvoj turizma, u Srbiji čine sledeći zakoni i grupe zakona o: planiranju i izgradnji prostora, zaštiti životne sredine zaštiti životne sredine, strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, proceni uticaja na životnu sredinu i drugi doneti i zakoni u pripremi; zaštiti nasleđa zaštiti prirode, nacionalnim parkovima i kulturnim dobrima; zaštiti i korišćenju prirodnih resursa poljoprivrednog zemljišta, šuma, voda, o rudarstvu, organskoj proizvodnji i organskim proizvodima, poljoprivredi i ruralnom razvoju; turizmu turizmu, banjama i javnim skijalištima; infrastrukturnim sistemima javnim putevima, železnici, energetici, prirodnom gasu, telekomunikacijama i poštanskim uslugama; 190 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

205 javnim službama obrazovanju i vaspitanju (predškolskom, osnovnom, srednjem i visokom obrazovanju), kulturi, zdravstvenoj, dečijoj i socijalnoj zaštiti; komunalnim delatnostima; poreskom sistemu (paket zakona); koncesijama; eksproprijaciji; državnom premeru i katastru nepokretnosti; slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja i dr. (videti: Zakon kojim se uređuje prostorno planiranje i uređenje prostora trebalo bi da bude osnovni zakon kojim se obezbeđuje planski osnov i implementacija održivog razvoja teritorije i naselja. U Zakonu o planiranju i izgradnji iz godine deklarativno se pominje održivi razvoj, među načelima za uređenje prostora. Problem je što se taj zakon ne bavi uređenjem i zaštitom prostora, već je fokus na izgradnji prostora i legalizaciji neplanski/bespravno izgrađenih objekata. Zbog toga ovaj zakon ne obezbeđuje efikasnost planskog uređenja i zaštite prostora, a samim tim ni osnov za održivi razvoj teritorije i naselja. Čini se da, iz aspekta održivog razvoja i uređenja prostora, još nepovoljnija rešenja nudi novi zakon koji je u proceduri razmatranja i donošenja. Osnovni fokus tog zakona jeste građevinsko zemljište, to jest stavljanje u promet građevinskog zemljišta u javnoj/ državnoj svojini, i izgradnja objekata, to jest što lakše dobijanje odobrenja za izgradnju, a sve zarad navodnog privlačenja stranih investitora. Zakon koji ne štiti javni interes u korišćenju i izgradnji prostora, a time ni sve resurse u prostoru, ne može da predstavlja zakonski osnov za planiranje i ostvarivanje održivog razvoja. U domenu zaštite životne sredine donet je godine sistemski Zakon o zaštiti životne sredine sa tri prateća zakona o: strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, proceni uticaja na životnu sredinu i integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja životne sredine (više u delu III Udžbenika). Zakonom o zaštiti životne sredine, po ugledu na regulativu evropskih zemalja, uspostavljen je integralan sistem zaštite životne sredine i mere i instrumenti za održivo upravljanje i zaštitu prirodnih resursa i nasleđa. Zakonom je utvrđeno da Prostorni plan Republike Srbije i Nacionalna strategija održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara predstavljaju nacionalni planski osnov za održivo korišćenje i zaštitu prirodnih resursa i prirodnih dobara (nasleđa), dok prostorno planiranje predstavlja planski osnov za inetgrisanu zaštitu životne sredine, prirodnih resursa i dobara. Zakonima o planiranju i izgradnji prostora i zaštiti životne sredine nisu u dovoljnoj meri uspostavljene obaveze koordinacije planiranja i usmeravanja korišćenja i zaštite prostora i životne sredine. Istovremeno, nedostaju obaveze i propozicije za koordinaciju sektorskog sa prostornim i envajeronmentalnim planiranjem i usmeravanjem održivog razvoja. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 191

206 Zakonom o poljoprivrednom zemljištu iz godine zabranjuje se korišćenje obradivog zemljišta I-V katastarske klase za nepoljoprivredne namene. Izuzetak su pošumljavanje i zatravljivanje IV i V katastarske klase zemljišta i javni interes. Javni interes utvrđuje se na osnovu prostornog i/ili urbanističkog plana, na primer za pretvaranje poljoprivrednog u građevinsko zemljište. U slučaju promene namene predviđeno je plaćanje naknade jednokratne naknade u visini 50% tržišne vrednosti poljoprivrednog zemljišta za trajnu prenamenu, ili na godišnjem nivou u visini od 10% tržišne vrednosti za prenamenu na određeno vreme. Zakonom o organskoj proizvodnji i organskim proizvodima (2006) uveden je sistem ekološkog upravljanja proizvodnjom kojim se unapređuje biodiverzitet, kruženje materije, biološka aktivnost zemljišta i zaštita životne sredine. Zakonom o šumama iz godine zabranjeno je korišćenja šumskog zemljišta za druge namene i krčenje šuma, s tim da su definisani izuzeci u vezi sa objektima u funkciji gazdovanja šumama, unapređenjem stanja, korišćenja i zaštite svih funkcija šuma, kao i sa zahtevima javnog interesa i rešenjima utvrđenim prostornim planom. U slučaju promene namene propisana je obaveza plaćanja destimulativne naknade za iskrčenu šumu u visini njene petostruke vrednosti. Zakonom o eksproprijaciji iz godine (dopunjen godine) utvrđeno je pravo eksproprijacije i ograničavanja svojine na nepokretnostima zarad javnog interesa, koji može da se utvrdi za potrebe eksploatacije energetskih i mineralnih sirovina, izgradnje infrastrukturnih i komunalnih objekata, objekata javnih usluga i uprave i dr, pod uslovom da je prostornim i urbanističkim planom prostor predviđen, odnosno rezervisan za navedene namene. Zakonom o koncesiji iz godine utvrđeni su uslovi, obaveze i postupak pod kojim nadležni državni organ može da ustupi pravo korišćenja prirodnih resursa, dobara u opštoj upotrebi ili obavljanja delatnosti od opšteg interesa domaćem ili stranom licu na određeno vreme do 30 godina, uz plaćanje koncesione naknade. Predmet koncesije mogu da budu: mineralne sirovine; svi infrastrukturni, komunalni, zdravstveni i sportsko-rekreativni objekti; kao i resursi i objekti od značaja za razvoj turizma. Kada se radi o turističkim resursima i objektima u članu 5. Zakona utvrđeno je da se na koncesiju može dati: uređivanje, obnavljanje i korišćenje obala reka i jezera; korišćenje termalnih izvora u zdravstvene i proizvodne svrhe; izgradnja objekata, rekonstrukcija, modernizacija i korišćenje postojećih objekata u banjama, područjima sa prirodno-lekovitim svojstvima i drugim prirodnim vrednostima radi njihovog korišćenja; izgradnja, održavanje i korišćenje objekata turističke infrastrukture ili njihova rekonstrukcija, modernizacija, održavanje i korišćenje. Jedine odredbe ovog zakona koje se indirektno mogu dovesti u vezu sa održivim razvojem odnose se na obavezu koncesionara da koristi resurse, gradi objekte i obavlja delatnost u skladu sa propisima kojima se uređuje prostorno i urbanističko planiranje i zaštita životne sredine. Zakonom o turizmu iz godine deklarativno se pominje održivi razvoj i integralno planiranje razvoja turizma, među načelima za razvoj turizma. Problem je što se na- 192 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

207 vedena načela ne obezbeđuju i ne razrađuju ostalim odredbama tog zakona, niti sekundarnim zakonodavstvom, tako da nisu primenjena ni u praksi razvoja turizma. Zakonom je utvrđeno da se integralno planiranje obezbeđuje Prostornim planom Republike Srbije i Strategijom razvoja turizma Republike Srbije, koja se realizuje programima integralnog razvoja turizma i razvoja posebnih vidova turizma. Time su, bar na nacionalnom nivou planiranja i upravljanja, dovedeni u vezu strateški prostorni i sektorski plan. U primeni je odredba zakona da se u skladu sa Prostornim planom Republike Srbije i Strategijom razvoja turizma Republike Srbije mogu utvrđivati prostori od značaja za razvoj turizma. U načelima se s pravom navodi potreba koordinacije javnog i privatnog sektora na unapređenju razvoja turizma, ali i to deklarativno. U praksi nije ostvarena ni međusektorska koordinacija na republičkom nivou upravljanja, niti među ključnim akterima u sektoru turizma. Ovaj zakon u proteklom periodu nije doveden ni u kakvu vezu sa paketom zakona o zaštiti životne sredine. Ne sadrži odredbe kojima se dovode u vezu: razvoj turizma, uticaji turizma na životnu sredinu i okruženje, prevencija i smanjenje tih uticaja. Drugim rečima, ovim zakonom nije obezbeđen zakonski osnov za održivi razvoj turizma. Novim Zakonom o turizmu od 13. maja godine i dalje se među načelima za razvoj turizma deklarativno pominje održivi razvoj turizma, ali se umesto integralnog planiranja razvoja turizma govori o integralnom razvoju turizma. To već ukazuje na nerazumevanje zakonodavca da je integralni razvoj = održivi razvoj turizma. U odnosu na prethodni, novi zakon je već na prvom koraku retrogradan, jer se više ne pominje integralno planiranje, već se planiranje razvoja turizma zakonskim odredbama svodi samo na sektorsko planiranje koje nije na adekvatan način dovedeno u vezu sa ostalim oblicima planiranja. Pod nazivom integralno planiranje ustanovljen je sledeći sistem sektorskih planova i programa: Strategija razvoja turizma Republike Srbije, Strategijski marketing plan Republike Srbije, strategijski master plan za prioritetne turističke prostore, program razvoja turističkih proizvoda, program razvoja turizma i program promotivnih aktivnosti. Jedino je za Strategiju razvoja turizma Republike Srbije predviđeno da sadrži analizu uticaja na kulturno nasleđe i prirodna dobra, ali ne i na prostor i životnu sredinu. Strategijski master plan nije ni na koji način doveden u vezu sa zaštitom prostora, životne sredine, resursa i nasleđa, već sa ekonomskom evaluacijom turističke infrastrukture, turističke suprastrukture, saobraćajne mreže i komunalne infrastrukture, kao i procenom ekonomske opravdanosti pojedinačnih i ukupnih investicija. Drugim rečima, novim zakonom nisu stvoreni ni osnovni preduslovi za upravljanje i usmeravanje održivog razvoja turizma. U odredbama novog zakona nigde se ni ne pominje koordinacija sa prostornim i envajeronmentalnim planiranjem i usmeravanjem razvoja. Ni ova verzija zakona nije dovedena u vezu sa setom zakona o zaštiti životne sredine iz godine, tako da se, osim deklarativne, ne obezbeđuje faktička zaštita životne sredine i resursa, uključujući i turističke resurse. Novina je načelo povećanja efikasnosti i odgovornosti u oblasti korišćenja, upravljanja, zaštite i unapređenja turističkog prostora. U suštini, u fokusu novog zakona jeste proglašenje i izgradnja turističkih prostora i objekata i upravljanje građevinskim zemljištem, infrastrukturnim i drugim objektima u turizmu. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 193

208 Indikativan je još jedan zakon, koji nije na napred navedenoj listi zakonskog osnova, a ima indirektnog uticaja na uređenje prostora, zaštitu životne sredine, resursa i nasleđa i održivi razvoj turizma. To je Zakon o finansiranju lokalne samouprave iz godine. Prema tom zakonu, osnovni izvorni prihodi jedinica lokalne samouprave ostvareni na njenoj teritoriji jesu naknade za korišćenje i uređivanje građevinskog zemljišta i za zaštitu životne sredine, kao i porez na imovinu i prenos apsolutnih prava. Ostali izvorni prihodi obezbeđuju znatno manji priliv sredstava u javni budžet opština i gradova, među kojima i porez na dohodak građana od koga samo 40% ostaje lokalnoj samopravi. To znači da ovakva struktura izvornih prihoda opština i gradova ima stimulativno dejstvo na izgradnju prostora, a destimulativno na zaštitu prostora, resursa, nasleđa i životne sredine. Zbog toga ovaj zakon ima negativan indirektan uticaj na održivi razvoj teritorija opština i gradova i održivi razvoj turizma. Sistem zakona u Srbiji može da se svrsta u kategoriju nekodifikovanog zakonskog osnova, zbog nedostatka kodifikacije, realnosti, doslednosti i situiranosti zakonskih rešenja. Jedna od osnovnih slabosti zakonskog osnova je nerealnost zakonskih rešenja. Zakoni se donose bez procene stvarnih mogućnosti materijalne osnove, organizacije državne i lokalne uprave i socijalne razvijenosti društvene zajednice. Republika Srbija je dobila donaciju i pomoć (od Švedske vlade i dr) za kodifikaciju i uvođenje analize i praćenja efekata (troškova i dobiti) zakonskih rešenja. Neophodno je uskladiti zakone međusobno i u pogledu obezbeđenja podrške uvođenju i ostvarivanju održivog razvoja i, u tim okvirima, održivog razvoja turizma. 194 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

209 2. EFIKASNOST UPRAVLJANJA ODRŽIVIM RAZVOJEM Efikasnost upravljanja i usmeravanja održivog razvoja u evropskim zemljama obezbeđuje se: koordinacijom i integrisanjem planskog osnova opštih strategija, prostornog, envajeronmentalnog i sektorskog planskog osnova i tehničke dokumentacije; multisektorskim pristupom primenom kombinacije mera i instrumenata raznih politika prema planskim odlukama, tematskim oblastima i problemima koji se rešavaju; podrškama istraživačkom, programskom i institucionalno-organizacionom podrškom i informacionim, monitoring i kontrolnim sistemima; informisanjem i kooperacijom informisanjem i uspostavljanjem partnerstva/ kooperacije na relacijama: javni privatni sektor; državne nezavisne institucije i organizacije; nivoi upravljanja stanovništvo, interesne i ciljne grupe KOORDINACIJA I INTEGRISANJE PLANSKOG OSNOVA Planski osnov održivog razvoja Planski osnov uređenja prostora, zaštite životne sredine, resursa i nasleđa i održivog razvoja, uključujući održivi razvoj turizma, definišu različite vrste planova, strategija, politika i programa u svim oblicima planiranja ekonomskom, socijalnom, prostornom, envajeronmentalnom i sektorskom, ili granskom planiranju (iz domena poljoprivrede, šumarstva, vodoprivrede, saobraćaja, turizma i dr), kao i drugi instrumenti usmeravanja razvoja. U Evropskoj uniji i Srbiji strateški planovi (strategije, politike, programi) rade se za različite oblike planiranja po pojedinim nivoima upravljanja. Strateški planovi imaju namenu formiranja opšteg planskog okvira i osnova, koji je indikativan/usmeravajući, i primenjuje se daljom razradom u planovima, strategijama i politikama na istom ili nižim nivoima upravljanja/planiranja. Opšteprihvaćen pristup je da su okviri, principi, kriterijumi i propozicije utvrđeni strateškim planovima obavezujući i da se ne mogu menjati na nižim nivoima planiranja. OPŠTE STRATEGIJE Po ugledu na praksu Evropske unije, u Srbiji je u prvoj deceniji 21. veka donet niz opštih strategija koje imaju direktnog ili indirektnog uticaja na upravljanje i usmeravanje održivog razvoja. To su, u prvom redu, sledeće dugoročne i srednjoročne strategije: Nacionalna strategija održivog razvoja, UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 195

210 Strategija za smanjenje siromaštva, Nacionalna strategija zapošljavanja za period od do godine, Nacionalna strategija za mlade, Strategija podsticanja rađanja, Nacionalna strategija o starenju godine, Strategija regionalnog razvoja Srbije za period od do godine, Nacionalna strategija privrednog razvoja Republike Srbije od do godine, Strategija razvoja konkurentnih i inovativnih malih i srednjih preduzeća za period od do godine, Nacionalni program zaštite životne sredine, Nacionalna strategija upravljanja otpadom i druge strategije i programi. Osnovni cilj Nacionalne strategije održivog razvoja (2007) jeste uravnotežavanje tri stuba održivog razvoja: održivi razvoj ekonomije, privrede i tehnologije; održivi razvoj društva na bazi socijalne ravnoteže; zaštita životne sredine i racionalno raspolaganje prirodnim resursima (slika 36). Slika 36. Ključni elementi Nacionalne strategije održivog razvoja Izvor: Vlada Republike Srbije, Nacionalna strategija održivog razvoja, 2007: MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

211 Utvrđeni su sledeći prioriteti održivog razvoja Srbije: članstvo u EU do godine; razvoj konkurentne tržišne privrede i uravnotežen ekonomski rast; razvoj i obrazovanje ljudi, povećanje zapošljavanja i socijalna uključenost; razvoj infrastrukture i ravnomeran regionalni razvoj, unapređivanje atraktivnosti zemlje i obezbeđenje adekvatnog kvaliteta i nivoa usluga; i zaštita i unapređenje životne sredine i racionalno korišćenje prirodnih resursa. Strategija se zasniva na globalno prihvaćenim principima koji su definisani u Deklaraciji o održivom razvoju iz Johanesburga, Milenijumskim ciljevima razvoja UN i Strategiji održivog razvoja EU. To su: međugeneracijska I intrageneracijska solidarnost, otvoreno i demokratsko društvo učešće građana u odlučivanju, znanje, uključenost u društvene procese, predostrožnost, zagađivač/korisnik plaća, održiva proizvodnja i potrošnja. U ovoj strategiji, pored opštih i posebnih sektorskih ciljeva, pažnja je poklonjena obezbeđenju odgovarajuće institucionalne podrške nacionalna kancelarija i međuministarski savet za održivi razvoj (slika 37), izvorima finansiranja prioritetnih projekata u periodu od do godine i indikatorima održivog razvoja. I pored toga, koncepcija održivog razvoja Srbije ostala je suviše uopštena. Iako su u izradi ove strategije korišćene donete opšte i sektorske strategije, ostalo je nejasno ko i kako obezbeđuje njihovu koordinaciju i kako se razrađuje i sprovodi Nacionalna strategija održivog razvoja. Sigurno je jedno, održivi razvoj se ne može ostvariti parcijalnim sprovođenjem različitih strategija. Slika 37. Šema institucionalne podrške sprovođenju Nacionalne strategije održivog razvoja Izvor: ibid, 2007: 116. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 197

212 PROSTORNI PLANSKI OSNOV U prostornom planiranju u Srbiji utvrđena su tri osnovna nivoa planiranja: nacionalni, regionalni i lokalni nivo. Problem je što za regionalni nivo planiranja nema odgovarajućeg nivoa upravljanja. Prema važećem zakonskom osnovu proces regionalnog planiranja odvija se na nacionalnom nivou upravljanja za teritoriju središnje Srbije, na pokrajinskom nivou za teritoriju Vojvodine i na nivou grada Beograda za njegovo metropolitensko područje. Zakonom o planiranju i izgradnji (2003) utvrđene su sledeće vrste prostornih i urbanističkih planova: prostorni planovi opšti prostorni planovi (za administrativno-teritorijalne jedinice) nacionalni prostorni plan (Prostorni plan Republike Srbije), regionalni prostorni plan i prostorni plan opštine, prostorni plan za područje posebne namene, urbanistički planovi generalni plan urbanog naselja, regulacioni planovi plan generalne regulacije i plan detaljne regulacije, regulacioni planski instrument - urbanistički projekat. Prema nameni i prostornom obuhvatu u regionalni nivo planiranja svrstavaju se regionalni i prostorni plan područja posebne namene, a u lokalni nivo prostorni plan opštine i urbanistički planovi. U kategoriju strateških planova svrstavaju se svi prostorni planovi i generalni plan urbanog naselja (videti više: Maksin-Mićić, 2007). Zakonskim osnovom u Srbiji uspostavljena je hijerarhija prostornih i urbanističkih planova (slika 38). Prostorni plan Republike Srbije obavezujući je za sve ostale strateške prostorne i urbanističke planove. Neposredno se razrađuje regionalnim prostornim planovima i prostornim planovima za područja posebne namene. Prostorni plan za područje posebne namene od nacionalnog značaja obavezujući je planski osnov za regionalni i prostorni plan opštine i sve urbanističke planove za naselja i turističke centre na području posebne namene. Istovremeno se u izradi prostornog plana područja posebne namene uzimaju u obzir planska rešenja svih pomenutih planova za delove područja i naselja u obuhvatu tog plana. Regionalni prostorni plan neposredno se razrađuje prostornim planom opštine. Kada nije donet regionalni prostorni plan, obavezujući planski okvir i osnov za prostorni plan opštine predstavlja nacionalni prostorni plan. Prostorni plan opštine i prostorni plan područja posebne namene obavezujući su planski osnov za generalni plan naselja i sve regulacione planove za naselja i turističke centre u obuhvatu tih planova. Istovremeno se u izradi prostornog plana opštine uzimaju u obzir planska rešenja urbanističkih planova. 198 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

213 Slika 38. Hijerarhija i međusobni odnos prostornih i urbanističkih planova Planom generalne regulacije razrađuje se generalni plan urbanog naselja, kao i prostorni plan područja posebne namene i prostorni plan opštine za naselje i turistički centar koji nije urbani centar. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 199

214 Planom detaljne regulacije razrađuju se prostorni plan područja posebne namene i prostorni plan opštine za turističke komplekse, infrastrukturne sisteme i zaštićena područja, kao i plan generalne regulacije za naselje ili turistički centar, te su ovi planovi obavezujući planski osnov za plan detaljne regulacije. Drugim rečima, hijerarhijom planova ustanovljen je obavezujući odnos između planskih osnova na različitim nivoima planiranja, ali je uspostavljena i povratna sprega, to jest uticaj planskih odluka sa nižeg nivoa planiranja u toku izrade planskih osnova na višem nivou planiranja. SEKTORSKI PLANSKI OSNOV Sektorski planski osnov čine razni sektorski/granski planovi, strategije, politike i programi, koji su od znatnog uticaja na ostvarivanje uređenja prostora, zaštite životne sredine, resursa i nasleđa i održivog razvoja, uključujući održivi razvoj turizma. Uticaji sektorskog planiranja ispoljavaju se direktno ili indirektno, koordinirano ili nekoordinirano u odnosu na opšte strategije, prostorne i urbanističke planove i envajeronmentalne planove i programe. Samo neki od sektorskih planova, strategija, politika i programa imaju prostornu i envajeronmentalnu dimenziju, dok je većina manje određena i njihova usmeravajuća uloga ostvaruje se kriterijumima, principima, pravilima i/ili smernicama. U našoj praksi veći deo sektorskog planskog osnova nije doveden u vezu s prostorom i životnom sredinom Srbije, tako da usmeravajuću ulogu iz aspekta korišćenja i uređenja prostora i zaštite životne sredine, resursa i nasleđa, to jest održivog razvoja, ostvaruju indirektno ili je uopšte ne ostvaruju. Sektorski planski osnov u Srbiji čine ili će, prema zakonskom osnovu, činiti u domenu: prirodnih resursa i dobara strategija (za teritoriju Srbije), planovi i programi (za teritoriju pokrajine i opštine) održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara; poljoprivrednog zemljišta osnove zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta (za teritoriju Srbije, autonomne pokrajine, opštine i grada) i Strategija razvoja poljoprivrede Srbije (2005); šuma opšte osnove (za teritoriju Srbije, šumska područja i nacionalne parkove), posebne osnove (za šume van šumskih područja) i programi (za šume u privatnom vlasništvu) gazdovanja šumama, kao i Strategija razvoja šumarstva Republike Srbije (2006); voda i vodoprivredne infrastrukture vodoprivredne osnove (za teritoriju Srbije, doneta godine i za slivna područja), planovi zaštite od zagađivanja i zaštite od poplava (za slivna područja); saobraćajnih infrastrukturnih sistema Strategija razvoja železničkog, drumskog, vodnog, vazdušnog i intermodalnog transporta u Republici Srbiji od do godine (2007) i programi izgradnje, modernizacije i rekonstrukcije 200 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

215 saobraćajne infrastrukture (srednjoročni i kratkoročni za državne puteve i železničke pruge za teritoriju Srbije i za lokalne puteve za teritoriju opštine); energetskih infrastrukturnih sistema Strategija razvoja energetike Republike Srbije do godine (2005) sa Programom ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do godine, za period od do godine (2007), programi razvoja energetike (srednjoročni i kratkoročni za tehničko-tehnološke celine u JP Elektroprivreda Srbije ) i distribucije električne energije (srednjoročni i dvogodišnji za teritorije opština); telekomunikacione infrastrukturne sisteme i poštanski saobraćaj Strategija razvoja telekomunikacija u Republici Srbiji od do godine (2006), Strategija razvoja poštanskih usluga u Srbiji (2008) i programi razvoja tih sistema; javnih službi Strategija razvoja socijalne zaštite (2005), Strategija razvoja zdravlja mladih u Republici Srbiji (2006), Strategija razvoja stručnog obrazovanja u Republici Srbiji (2006), Strategija razvoja obrazovanja odraslih u Republici Srbiji (2006), Strategija razvoja sporta u Republici Srbiji za period od do godine (2008), Strategija javnog zdravlja Republike Srbije (2009) i programi razvoja javnih službi; turizma Strategija razvoja turizma Republike Srbije (2006), strategijski master plan za turistička područja, programi razvoja turizma i dr; zaštite životne sredine program (dugoročan za teritoriju Srbije), akcioni i sanacioni planovi (srednjoročni za teritoriju Srbije, pokrajine i opštine) zaštite životne sredine; zaštite prirodnog nasleđa strategija zaštite prirode i prirodnih vrednosti (za teritoriju Srbije), program zaštite prirode (za teritoriju pokrajine i opštine), plan i godišnji program upravljanja prirodnim dobrom. Pored navedenih, zakonskim osnovom još uvek nije ustanovljen sektorski planski osnov u domenu zaštite kulturnog nasleđa, to jest obaveza izrade strategije i srednjoročnih programa zaštite i prezentacije nepokretnih kulturnih dobara i sl. Još uvek nisu urađene strategije, planovi i programi održivog korišćenja prirodnih resursa i prirodnog nasleđa/dobara. Osnove zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta, koje se donose za teritoriju Republike, pokrajine, opštine i grada, usklađuju se sa prostornim i urbanističkim planom. Problem je što nisu donete za teritoriju Republike i Autonomne pokrajine Vojvodina, i što je mali broj urađen za teritorije opština. Ovim sektorskim planskim osnovom utvrđuju se osnove zaštite, korišćenja i uređenja poljoprivrednog zemljišta i prostorno definišu (tekstualno i kartografski) površine poljoprivrednog zemljišta za: navodnjavanje, odvodnjavanje, komasaciju i razvoj (rejonizaciju) poljoprivredne proizvodnje. Značajano je napomenuti da je za ovaj planski osnov predviđena procedura uključivanja javnosti u razmatranje planskih rešenja po ugledu na proceduru javnog uvida u prostorni i urbanistički plan. Sprovode se godišnjim programom zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 201

216 Strategija razvoja poljoprivrede Srbije (2005) usklađena je sa Strategijom razvoja šumarstva Republike Srbije i Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije. Osnovni ciljevi i mere ove strategije odnose se na održiv i efikasan poljoprivredni sektor, smanjenje negativnih efekata uticaja poljoprivredne proizvodnje na životnu sredinu, održiv ruralni razvoj i dr, tako da predstavlja sektorski planski osnov koji doprinosi održivom razvoju teritorije Republike. Opšte i posebne osnove i programi gazdovanja šumama, koje imaju dugu tradiciju izrade i sprovođenja, prostorno su definisane i sadrže posebne planove, mere i smernice zaštite za prostore zaštićene po različitim osnovama i za šume sa zaštitnom funkcijom (poljoprivrednog zemljišta, voda i dr). Strategijom razvoja šumarstva Republike Srbije (2006) utvrđeni su osnovni ciljevi i mere za održivo gazdovanje šumama, zaštitu biodiverziteta i životne sredine, održivi razvoj privatnog šumarstva u sklopu ruralnog razvoja i dr, tako da predstavlja sektorski planski osnov koji doprinosi održivom razvoju teritorije Republike. Predviđena je razrada ove strategije Nacionalnim šumarskim programom, kao i međusobno usklađivanje niza zakona koji imaju uticaj na sektor šumarstva. Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije (2002) utvrđena je strategija korišćenja i zaštite voda i zaštite od voda. Ovaj sektorski planski osnov usklađen je sa Prostornim planom Republike Srbije. Ovom osnovom utvrđena je obaveza zaštite slivova svih postojećih i planiranih vodoakumulacija. Predviđeno je da se detaljnije mere zaštite definišu posebnim vodoprivrednim osnovama slivova vodoakumulacija. Ovom sektorskom strategijom utvrđene su regulativne, institucionalno-organizacione, finansijske, informacione i druge upravljačke podrške za njenu primenu. Izostalo je, kao i kod zakonskog osnova, identifikovanje i rešavanje pitanja utvrđivanja naknade/ kompenzacije za štete usled ograničavanja prava korišćenja i izgradnje zaštićenih i rezervisanih prostora za vodoprivredne potrebe. Istovremeno, ova vrsta obaveze utvrđena je samo za slučajeve kada se voda koristi za hidroenergetske potrebe. Problem je što je u proteklom periodu (osamdesetih godina) urađeno samo 14 ovakvih vodoprivrednih osnova, koje nisu završene ni donete. Po ugledu na praksu Evropske unije i uz podršku evropskih zemalja, u pripremi je izrada planova upravljanja slivnim područjima, koji se usklađuju sa prostornim planovima i envajeronmentalnim planovima i programima. Strategija razvoja železničkog, drumskog, vodnog, vazdušnog i intermodalnog transporta u Republici Srbiji od do godine (2007) usklađena je sa Prostornim planom Republike Srbije i evropskim dokumentima (npr. sa Belom knjigom Evropska transportna politika za godinu: Vreme odluke ) i sporazumima, pre svega u pogledu: razvoja Transevropske multimodalne transportne mreže (koridori VII i X i drugi državni pravci), usmeravanja transportnih zahteva ka envajeronmentalno prihvatljivijim vidovima saobraćaja (železničkom i rečnom saobraćaju), podizanja kvaliteta usluga, bezbednosti i sigurnosti svih vidova saobraćaja, smanjenja negativnog uticaja transporta na životnu sredinu, pravičnom određivanju cena u transportu i dr. 202 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

217 Strategija razvoja turizma Republike Srbije (2006) relativno je dovedena u vezu s Srtuktura Strategije razvoja turizma Slika 39. Prostornim planom Republike Srbije, a znatno manje sa ostalim planskim osnovom Re- Republlike Srbije publike. Fokus ove strategije je na što bržem (srednjoročnom) pozicioniranju Srbije kao turističke destinacije na međunarodnom tržištu. Predstavlja sektorski planski osnov (slika 39), koji bi, u skladu sa zakonom, trebalo da se razrađuje strategijskim master planom i programima razvoja turizma za turistička područja. Predviđeno je da predstavljaju osnov za korišćenje sredstava republičkog budžeta za sufinansiranje: potrebnih prostornih i/ili urbanističkih planova i planova razvoja turizma; infrastrukturnog opremanja područja, Izvor: Horwat Consulting Zagreb, Ekonomski turističko-rekreativne infrastrukture i fakultet Beograd, Strategija razvoja turizma javnih sadržaja turističke ponude; Republike Srbije, Prvi fazni izveštaj, 2005:1. zaštite životne sredine, prirodnih resursa, prirodnog i kulturnog nasleđa; kompletiranja, unapređenja i intenziviranja korišćenja postojeće turističke ponude i promociju turističkog područja. Problem se javlja usled primene pojedinih novih sektorskih planskih instrumenata kao što su tzv. master planovi (videti web sajt: U protekle tri godine urađeno je 12 strategija i master planova za turistička područja. Generalno se može konstatovati da u ovim strategijama i master planovima preovlađuje sektorski pristup, bez detaljnije procene envajeronmentalnih, prostornih i sociokulturnih efekata tih uticaja. TEHNIČKA DOKUMENTACIJA Tehničkom dokumentacijom utvrđuje se koncepcija, uslovi i način izgradnje i održavanja objekta. Osnovne vrste tehničke dokumentacije su sledeće: prethodna studija opravdanosti s generalnim projektom; studija opravdanosti s idejnim projektom; glavni projekat za izgradnju objekta (videti više: Maksin-Mićić, 2007). UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 203

218 Prethodna studija opravdanosti s generalnim projektom radi se za objekte za koje odobrenje za gradnju izdaje nadležno ministarstvo, i to za: transevropske, magistralne i regionalne infrastrukturne sisteme i objekte; visoke brane i akumulacije; nuklearne objekte; pojedine industrijske objekte čiji tehnološki procesi mogu da imaju negativne uticaje na životnu sredinu; i za sve objekte u zaštićenom prostoru prirodnog i kulturnog dobra od međunarodnog i nacionalnog značaja i u njihovoj zoni zaštite kao što su dobra upisana na UNESCO-ovu Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa, prirodna dobra upisana na Ramsarsku ili MAB listu, nacionalni parkovi, prirodna i kulturna dobra od izuzetnog značaja. U poslednju grupu svrstavaju se svi turistički objekti i turističko-rekreativna infrastruktura u zaštićenom prostoru prirodnog i kulturnog dobra od međunarodnog i izuzetnog značaja. Generalni projekat razrađuje se idejnim i glavnim projektom. Za sve ostale objekte radi se studija opravdanosti s idejnim projektom i glavni projekat. Na osnovu idejnog projekta dobija se odobrenje za gradnju i radi glavni projekat. Na osnovu glavnog projekta dobija se potvrda o početku izvođenja radova i gradi se objekat. Drugim rečima, zakonskim osnovom uspostavljena je hijerarhija tehničke dokumentacije Koordinacija i integrisanje planskog osnova održivog razvoja U planskim sistemima evropskih zemalja uspostavljena je hijerarhija (formalnog ili neformalnog tipa) planskog osnova i mehanizmi i procedure usklađivanja i koordinacije prostornog, envajeronmentalnog i sektorskog planiranja i tehničke dokumentacije (slika 40). To znači da su okviri (koncepcija, generalna rešenja i smernice) za razvoj i uređenje prostora i zaštitu životne sredine, resursa i nasleđa utvrđeni na nacionalnom nivou obavezujući za sektorski planski osnov na istom nivou planiranja i da se razrađuju na regionalnom i lokalnom nivou prostornog i sektorskog planiranja i odgovarajućom tehničkom dokumentacijom. Isti je odnos i između regionalnog i lokalnog nivoa planiranja. Ustanovljenim mehanizmima i procedurama obezbeđuje se i suprotan smer akcija u procesu usklađivanja od lokalnog ka višim nivoima planiranja. 204 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

219 U tom procesu regionalni nivo planiranja ima presudnu ulogu za horizontalnu među lokalnim zajednicama i sektorima, i za vertikalnu koordinaciju među nivoima planiranja. Koordinacija i integrisanje prostornog, envajeronmentalnog i sektorskog planiranja i tehničke dokumentacije uspostavlja se zakonskim osnovom, a sprovođenje se obezbeđuje institucionalno-organizacionim aranžmanima. Strateški prostorni planski okvir na nacionalnom nivou u Srbiji obavezujući je za sve ostale nivoe prostornog, envajeronmentalnog i sektorskog planiranja, jer je posebnim zakonom (1996), kojim je donet Prostorni plan Republike Srbije, utvrđena obaveza da se ovaj prostorni plan ostvaruje, odnosno razrađuje drugim prostornim, urbanističkim i sektorskim planovima, strategijama, politikama i programima. Zakonskim osnovom uspostavljena je hijerarhija prostornih i urbanističkih planova, ali je izostalo uspostavljanje jasnog hijerarhijskog odnosa sektorskog planskog osnova i tehničke dokumentacije u odnosu na prostorne i urbanističke planove, kao i mehanizama i procedura za njihovu koordinaciju i integraciju u upravljanju i usmeravanju održivog razvoja (slika 41). Slika 41. Uspostavljanje jasnog hijerarhijskog odnosa prostornih i urbanističkih planova i master planova u turizmu UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 205

220 Zakonskim osnovom i institucionalno-organizacionim aranžmanima nije uspostavljen ni jasan hijerarhijski odnos i mehanizmi koordinacije sektorskog planskog osnova i tehničke dokumentacije u odnosu na opšte nacionalne strategije i envajeronmentalne planove, programe i instrumente. Za koordinaciju izrade i primenu prostornih i urbanističkih planova problem predstavlja nedovoljna i neujednačena pokrivenost teritorije Republike, u prvom redu, regionalnim prostornim planovima i prostornim planovima opština. Prostorni planovi područja posebne namene, po pravilu, pripremaju se kada je izvesna realizacija planirane posebne namene. Najčešće se rade kada je već (sektorski) planirana i projektovana osnovna aktivnost, čime se u izvesnoj meri redukuje i pasivizira uloga prostornog planiranja. Primer su svi prostorni planovi područja posebne namene za infrastrukturne i tranzitne turističke koridore za deonice koridora X i koridor autoputa Beograd- Južni Jadran, deonica Beograd-Požega. Još je nepovoljnija pokrivenost teritorije Republike envajeronmentalnim i sektorskim planskim osnovom, u prvom redu za regionalni i lokalni nivo planiranja. Primer je nedovoljna pokrivenost delova teritorije Republike sektorskim planskim osnovom u domenu vodoprivrede, ili potpuno odsustvo sektorskog planskog osnova u domenu zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta. U praksi planiranja u Srbiji uspostavljena je i relativno razvijena koordinacija formalnog tipa u procesu prostornog i sektorskog planiranja sa sektorom poljoprivrede, vodoprivrede, šumarstva i zaštite prirodnog nasleđa. Neformalan tip koordinacije prostornog planiranja uspostavljen je sa sektorom saobraćaja, energetike i telekomunikacija, delimično i sa sektorom turizma, ali se otežano odvija usled nerazvijenosti pojedinih sektorskih planskih osnova, koje su, uglavnom, redukovane na kratkoročne programe gradnje (rekonstrukcije, modernizacije i sl) i tehničku dokumentaciju, ili na nedovoljno situirane planske instrumente (primer master plana u turizmu). Ostali sektorski planovi, strategije i programi, teško su uporedivi i u fazi izrade i u fazi primene/implementacije sa prostornim, urbanističkim i envajeronmentalnim planovima i programima. Osnovni razlog je što nisu dovedeni u vezu sa konkretnim prostorom Srbije, te odsustvo prostornog aspekta onemogućava procenu efekata njihove primene/implementacije na korišćenje i uređenje prostora i zaštitu životne sredine, resursa i nasleđa. Kako se manifestuju indirektno, to se mogu procenjivati odloženo, posle (najmanje srednjoročnog) perioda primene. Relativno razvijenu praksu izrade prostornih, urbanističkih i pojedinih sektorskih planova (osnova), kao i opštih strategija, nije pratio razvoj informacionog i monitoring sistema za praćenje i ocenu ostvarivanja planskih osnova, a još manje razvoj odgovarajućih instrumenata, mehanizama i podrški za operacionalizaciju i primenu/ implementaciju planskih odluka. Formalno uspostavljena hijerarhija u okvirima prostornog, envajeronmentalnog i sektorskog planiranja nije podržana odgovarajućim setom/sistemom kriterijuma i 206 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

221 indikatora za izradu, usklađivanje, praćenje i ocenu ostvarivanja tih planova, strategija i programa. To je dovelo do arbitrarnog upoređivanja planskih rešenja i davanja ocene o usklađenosti planova. Ustanovljena je zakonska obaveza, ali nedostaje praksa kontinuiranog praćenja ostvarivanja planskog osnova, u prvom redu strateškog planskog okvira i osnova. Ocena o stepenu primene i realnosti planskih rešenja radi se periodično, najčešće tek kada planovi postanu kočnica za razvoj, izgradnju prostora ili korišćenje resursa i nasleđa, a i tada arbitrarno i paušalno. Primena planskog osnova u Srbiji je nezadovoljavajuća, zbog neodgovarajuće koordinacije i odsustva integracije raznih oblika i nivoa planiranja, neefikasnosti kontrolnog sistema i nerazvijenosti podrški, neophodnih za sprovođenje zaštite i uređenja prostora, zaštite i održivog korišćenja resursa i nasleđa i za očuvanje životne sredine. To znači da se planskim osnovom u Srbiji ne obezbeđuje primena koncepta i ostvarivanje održivog razvoja i kompetitivnosti Republike. Prema efikasnosti primene i implementacije planskih osnova naš planski sistem može se, u poređenju sa planskim sistemima evropskih zemalja, svrstati u neefikasne i nekompletne. Mogućnosti unapređenja koordinacije i integracije prostornog, envajeronmentalnog i sektorskog planskog osnova i tehničke dokumentacije analiziraju se na primeru zaštićenog područja prirodnog nasleđa, koje je i zimski turistički centar (slika 42). Kada je reč o sektorskom planiranju u turizmu, treba imati u vidu da prostorno i envajeronmentalno planiranje imaju koordinirajuću i integrišuću ulogu u strateškom planiranju i upravljanju održivim razvojem turističkih područja. Zbog toga je za ostvarivanje održivog razvoja turističkih destinacija neophodno uspostavljanje obaveze usklađivanja sektorskog planskog osnova u turizmu sa prostornim i envajeronmentalnim planskim osnovom i mehanizama njihove međusobne koordinacije u procesu donošenja i implementacije planskih odluka. Isto tako je značajno uspostavljanje koordinacije sa planskim osnovom i procesom odlučivanja u ostalim sektorima. U smernicama Svetske turističke organizacije naročito se ukazuje na značaj usklađivanja sektorskog planiranja u turizmu sa prostornim planiranjem i na potrebu i dobiti od ranog uključivanja sektora turizma u proces prostornog planiranja identifikacija najpogodnijih prostora za održivi razvoj turizma, ostvarivanje prevencije negativnih uticaja turizma na okruženje i negativnih uticaja iz okruženja na turizam (UN WTO, UNEP, 2005). Značajna je i kontrolna uloga instrumenata zaštite životne sredine strateške i procene uticaja na životnu sredinu, čija će primena u prostornom i sektorskom planiranju ubrzati uspostavljanje koordinacije i integrisanja planskog osnova, uključujući i tehničku dokumentaciju. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 207

222 Slika 42. Koordinacija planskog osnova i tehničke dokumentacije za područje prirodnog nasleđa i zimskog turističkog centra 208 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

223 Za unapređenje prakse sektorskog planiranja u turizmu, to jest izrade strategija i programa za turistička područja neophodno je preduzeti sledeće aktivnosti: definisanje programskih postavki u strategijama/master planovima turizma na osnovu njihove ekonomske opravdanosti, sociokulturne prihvatljivosti i envajeronmentalne podobnosti; utvrđivanje uloge sektorskog planskog osnova u ostvarivanju zaštite javnog interesa u korišćenju i izgradnji prostora, zaštiti životne sredine i nasleđa; i u obezbeđenju pravne sigurnosti svih aktera u turizmu; razvijanje transparentnih procedura za informisanje i participaciju javnosti i za ostvarivanje partnerstva privatnog i javnog sektora u donošenju i implementaciji odluka o razvoju turizma; razvijanje i afirmacija neophodnih podrški za ostvarivanje održivog turizma i dr. Jedno od pitanja kome kod nas nije posvećivana adekvatna pažnja jeste izučavanje, ispitivanje i ustanovljavanje investicionih kriterijuma na svim nivoima planiranja, programiranja i projektovanja. Za primenu analize i procene opravdanosti ili izvodljivosti u prostornom i sektorskom planiranju i projektovanju neophodna su istraživanja u pravcu: (i) integracije planskog i investicionog ciklusa; (ii) uključivanja socijalnih, prostornih i envajeronmentalnih uticaja u analizu i ocenu opravdanosti ili izvodljivosti; i (iii) unapređenja i usklađivanja metodologije ocene opravdanosti i izvodljivosti po oblicima planiranja i projektovanja i u odnosu na procenu uticaja na životnu sredinu (videti više: Maksin-Mićić, Spasić, 2004). Time bi se obezbedila pouzdana osnova za donošenje planskih i investicionih odluka i za monitoring njihove primene postinvesticionim analizama i postprojektnim analizama i ocenama uticaja na životnu sredinu MULTISEKTORSKI PRISTUP Multisektorski pristup implementaciji planskog osnova obezbeđuje se primenom različitih kombinacija/paketa stimulativnih i destimulativnih mera i instrumenata sektorskih, zemljišne, opšteekonomske i drugih politika, usklađenih s planskim odlukama i prilagođenih tematskim oblastima (zaštita, turizam i dr) i ključnim problemima implementacije (primer 22). U našem planskom sistemu potpuno je zapostavljen multisektorski pristup implementaciji planskih odluka. Pored nedovoljne koordinacije procesa prostornog i sektorskog planiranja, jedan od ključnih problema implementacije planskog osnova predstavlja potpuno odsustvo značajne podrške mera i instrumenata zemljišne, opšteekonomske i drugih politika. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 209

224 Primer 22. MULTISEKTORSKI PRISTUP ODRŽIVOM RAZVOJU TERITORIJE U HOLANDIJI Efikasna zaštita otvorenih prostora u Holandiji obezbeđuje se paketom mera i instrumenata politike prostornog planiranja, zaštite prirode, upravljanja vodama i regionalne politike (razvojem manjih gradova u zoni uticaja velikih urbanih centara), uz podršku instrumenata zemljišne politike (Europe 2000+, 1994). Holandski ministar za prostorno planiranje pokrenuo je godine široko vođenu javnu diskusiju o uspešnosti politike zaštite otvorenog prostora tzv. Green Haert a, okruženog amsterdamskom i roterdamskom konurbacijom. I pored oprečnih mišljenja, prevagnuo je značaj koji ovaj otvoreni prostor ima za lokalne zajednice i javnost (kao predeo i rekreativni prostor), te je, uz izvesne modifikacije, podržana politika njegove zaštite. Modifikacije su bile neophodne radi očuvanja poljoprivredne proizvodnje i predela Green Haert a. Osnovni problem koji se sada rešava u zaštiti otvorenog prostora prouzrokovan je enormnim porastom cene poljoprivrednog zemljišta, zbog velikog značaja tog prostora i potražnje developera i interesnih grupa za novim lokacijama za izgradnju. Time je farmerima otežano proširenje poljoprivrednog poseda i povećanje poljoprivredne proizvodnje. Iako nerado, farmeri se postepeno opredeljuju za prodaju skupljeg i kupovinu većih površina jeftinijeg poljoprivrednog zemljišta u drugim delovima Holandije i u susednim zemljama (Faludi, Valk, Lorzing, 1996) Zemljišna politika Podrške zemljišne politike ispoljavaju se u vidu: formiranja zemljišnih banaka u javnom (državnom) vlasništvu, instrumenata zemljišne politike kojima se utiče na strukturu vlasništva nad zemljištem, naročito privatnog. Država formira zemljišne banke radi (primer 23): zaštite strateških resursa i prirodnog nasleđa, kada zemljište ostaje u javnom vlasništvu; implementacije planirane namene rezervisanih prostora, kada zemljište može da ostane u javnom vlasništvu i da se, posle servisiranja (uređenja), ponudi u zakup, rentira, ili stavi na tržište; sprečavanja spekulacija zemljištem. 210 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

225 Učešće javnog vlasništva nad zemljištem znatno varira, od preko 80% u Kanadi do oko 8% u Velikoj Britaniji. U zemljišnim bankama na nacionalnom i regionalnom nivou upravljanja dominantno je zastupljeno šumsko i zemljište zaštićenih obala i prirodnog nasleđa, a manje poljoprivredno zemljište. Primer 23. ZEMLJIŠNA POLITIKA I PLANSKO UREĐENJE PODRUČJA GREEN HAERT, HOLANDIJA Gradske uprave u Holandiji obezbeđuju oko 80% zemljišta rezervisanog za planirani razvoj, tako da je nepoznata spekulacija zemljištem. Radi zaštite otvorenih prostora i usmeravanja stambene izgradnje u naselja predviđena za razvoj, država obezbeđuje lokalnim upravama lokacione subvencije kojima pokriva: razliku u ceni između skupljeg urbanog i jeftinijeg poljoprivrednog zemljišta, plansko uređеnjе zеmljištа i stambenu izgradnju, razvoj javnog prevoza i rekreativnih zona i sanaciju zemljišta, naročito napuštenih urbanih lokacija brownfield lokacija (Faludi, 1994). Značjana je i struktura izvora prihoda lokalnih zajednica, u kojoj dominiraju preneta sredstva iz nacionalnog budžeta (70%). Zbog toga lokalne zajednice nisu prinuđene da po svaku cenu privlače nove poreske obveznike. I pored toga, ostao je nedovoljno kontrolisan proces rasplinjavanja ekonomskih aktivnosti, pre svega uslužnih delatnosti u rubnim zonama gradova i duž autoputeva. Reakcija na ovaj problem je uvođenje koncepta integralnog razvoja područja ( integrated area development ). Zasniva se na integralnom pristupu razvoju područja, integrisanju prostorne i sektorskih politika (naročito trasnportnih) i aktera iz javnog i privatnog sektora. Uveden je instrument redosleda izbora novih lokaliteta za razvoj prema utvrđenim prioritetima. Prvi prioritet su unutrašnje rezerve izgrađenog zemljišta na urbanom području, potom kontaktne zone uz izgrađeno zemljište na urbanom području. Samo u slučaju kada su ovi prioriteti iscrpljeni mogu da se uzmu u razmatranje pojedini delovi rubne ili periurbane zone (Remmen, Burg, 2008). Na lokalnom nivou upravljanja dominantno je učešće građevinskog zemljišta, a manje poljoprivrednog, šumskog i zemljišta zaštićenog prirodnog nasleđa (Mather, 1986). UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 211

226 Osnovni instrumenti zemljišne politike koje koriste svi nivoi upravljanja za formiranje zemljišnih banaka jesu: akvizicija po dogovoru, eksproprijacija ili prinudna kupovina, pravo preče kupovine. Akvizicija po dogovoru obuhvata tržišnu cenu zemljišta uvećanu za dodatu/ povećanu vrednost zemljišta, koja je rezultat ulaganja vlasnika nepokretnosti. Najviše je u primeni. Za razliku od akvizicije, druga dva instrumenta zasnivaju se na važećoj tržišnoj ceni, bez uključivanja povećane vrednosti zemljišta. Eksproprijacija i pravo preče kupovine koriste se u slučajevima kada: (i) u predhodnom postupku nije postignuta akvizicija po dogovoru, a vlasnik nije u mogućnosti, ili nema interesa da u predviđenom roku privede zemljište planiranoj nameni; i (ii) vlasnik ne koristi zemljište na planirani način, ili ne realizuje obaveze koje je preuzeo po aranžmanu o zaštiti i rezervisanju prostora s državom. U većini zemalja se eksproprijacija i pravo preče kupovine sve ređe koriste, kao vremenski dugotrajni i politički rizični procesi. Sa stanovišta zaštite prostora i održivog razvoja značajnu ulogu ima akvizicija i upravljanje zemljištem zaštićenog nasleđa i resursa od strane dobrovoljnih grupa, a rezervisanim prostorom od strane privatnih developera. U nekim zemljama se, usled zahteva za smanjenjem javnih (budžetskih) troškova, prioritet daje akviziciji zemljišta u priobalju, područjima zaštićenog prirodnog nasleđa (posebno poljoprivrednog zemljišta) i zelenim pojasevima u periurbanim zonama. Ispoljava se zalaganje za bolje upravljanje raspoloživim zemljištem u javnom vlasništvu, naročito u ruralnim područjima i zaštitnim pojasevima puteva, železnica i vodotoka (Maksin-Mićić, 2000). U SAD se akvizicijom iz javnog budžeta pribavlja zemljište prirodnog i kulturnog nasleđa i envajeronmentalno i kulturno osetljivih područja. Problemi se javljaju usled: nedovoljnih javnih fondova za akviziciju zemljišta i za upravljanje kupljenim zemljištem, ili zbog vlasnika koji ne žele da prodaju svoju nepokretnost. Primenjuje se poseban, dobrovoljan instrument kupovine prava za razvoj i PDR ugovori ( purchase of development rights ), kojima se, u cilju zaštite nasleđa i poljoprivrednog zemljišta od urbanog i privrednog razvoja, razdvaja vlasništvo nad zemljištem od vlasništva nad dozvolom za razvoj. PDR ugovori se baziraju na plaćanju kompenzacije vlasniku zemljišta za smanjenje vrednosti nepokretnosti, koja nastaje usled prihvaćene trajne restrikcije korišćenja prostora za određene namene i aktivnosti koje su rezultat ograničenja režima zaštite i rezervisanja prostora. PDR ugovor ostaje na snazi i u slučaju prodaje nepokretnosti drugom vlasniku. Glavni izvori finansiranja su posebne takse/naknade, koje treba da prihvati građanstvo/glasači, i donacije, kojima se stiče pravo na poreske olakšice. 212 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

227 Ovaj instrument podržan je instrumentom transfera dozvola za razvoj ( trade-offs ) i TDR ugovorima između javnog i privatnog sektora. Koncept je da privatni vlasnik zemljišta može da obavi transfer dozvole za razvoj državi ili dobrovoljnim grupama u zamenu za druge lokacije na kojima može da realizuje planiranu investiciju i izgradnju (Weaver, 2006). Skoro 35% teritorije Srbije u vlasništvu je države, i to: 14,7% poljoprivrednog, 13,5% šumskog i skoro 8% građevinskog zemljišta. U privatnom vlasništvu je najveći deo poljoprivrednog (77,3%), polovina šumskog (50,8%) i veći deo građevinskog zemljišta u prigradskim i ruralnim naseljima (Planska i analitičko-dokumentaciona osnova Prostornog plana Republike Srbije,1996). U prvoj deceniji 21. veka jedino je došlo do smanjenja udela poljoprivrednog zemljišta u državnom vlasništvu na račun privatnog vlasništva. Sa stanovišta implementacije planskog osnova obezbeđeni su povoljniji uslovi nego u nekim evropskim zemljama (npr. u V. Britaniji). Povoljan obim i strukturu državnog zemljišta nije pratila celovita zemljišna politika na nacionalnom, niti na lokalnom nivou upravljanja. Posle izvršene nacionalizacije zemljišta i objekata (1958. godine), već skoro pola veka u primeni su samo dva instrumenta zemljišne politike: eksproprijacija i pravo preče kupovine. Akvizicija po dogovoru nije ustanovljena, ali ni onemogućena kada je reč o objektima i zemljištu u privatnom vlasništvu. I pored toga, nema primera da je u proteklom periodu korišćena od strane nekog nivoa upravljanja za formiranje zemljišnih banaka u javnom/državnom vlasništvu. Kako je procedura eksproprijacije vremenski i finansijski zahtevna, to se ovaj instrument ne primenjuje organizovano za blagovremeno rezervisanje prostora, već neposredno pred realizaciju planirane namene. Usled toga je sve raširenija spekulacija zemljištem i neplanska izgradnja objekata na zemljištu koje je planskim osnovom rezervisano za neku namenu. Primena instrumenta eksproprijacije postaje i kod nas politički osetljiva, zbog socioekonomskih (visine i dinamike isplate pravične naknade, raseljavanja stanovništva itd) i implikacija na pravnu sigurnost vlasništva. Prvi znaci osetljivosti javili su se sredinom devedesetih godina 20. veka sa ograničavanjem primene eksproprijacije za potrebe kolektivne stambene i izgradnje privrednih objekata. Nedovoljan stepen osetljivosti i prilagođavanja promenama ispoljen je neuspostavljanjem instrumenta akvizicije po dogovoru, sa odgovarajućom podrškom instrumenata ekonomske i fiskalne politike lokalnom nivou upravljanja i privatnom sektoru. Izostalo je i uspostavljanje stambene i politika razvoja proizvodnih aktivnosti i komercijalnih usluga. Zbog toga, ne treba da čudi što su ove funkcije i aktivnosti, sa najvećim intenzitetom izgradnje i učešćem privatnog sektora, poslednjih godina dominantno zastupljene u strukturi bespravne izgradnje. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 213

228 Opšteekonomska politika Podrška instrumenata finansijske politike obezbeđuje se na relaciji: viši niži nivo upravljanja, javni privatni sektor. Nacionalni nivo upravljanja obezbeđuje posebne fondove, kojima se sredstva distribuiraju: direktno za finansiranje i investicije u održivo korišćenje i zaštitu resursa i nasleđa, preko posebnih nacionalnih i regionalnih agencija i organizacija; indirektno prema principu podele troškova, dotacijama i kreditiranjem lokalnog nivoa upravljanja za investicije u zaštitu životne sredine i nasleđa, rezervisanje i uređenje prostora (primer 23). Na relaciji javni privatni sektor svi nivoi upravljanja kombinuju i garantuju korišćenje kompenzacija za štete, dotacija, subvencija, premija i povoljnih kredita za investicije u zaštitu prostora vlasnicima zemljišta u zaštićenim područjima, pod uslovom da se zemljište koristi u skladu s planiranom namenom i da se primenjuju predviđene mere zaštite. Kompenzacije stanovništvu i lokalnim zajednicama poprimaju različite oblike, obim i modalitete, u skladu sa očekivanim posledicama od ograničenja utvrđenih režimima zaštite životne sredine, nasleđa i resursa i rezervisanja prostora, razvojnih pogodnosti obuhvaćenih područja i socioekonomskih karakteristika stanovništva. U nekim zemljama EU planski osnov sadrži pravila/principe za utvrđivanje kompenzacija. Zavisno od strukture, oblika, režima i obima zaštite i rezervisanja prostora primenjuju se dva osnovna pristupa kompenzaciji stanovništvu i lokalnim zajednicama: kompenzacije domaćinstvima za: štete (umanjenje ili gubitak prihoda i/ili nepokretnosti) koje nastaju usled ograničenja u obavljanju pojedinih aktivnosti i izgradnji prostora, promeni namene zemljišta i objekata; primenu mera zaštite prostora, za koje se primenjuju paketi stimulativnih i destimulativnih mera i instrumenata opšteekonomske i drugih politika; upravljanje zaštićenim i rezervisanim prostorima, kojim se obezbeđuje integrisan razvoj obuhvaćenih i okolnih prostora putem posebnih programa razvoja, upravljanja i/ili akcija. Kada je reč o područjima sa prirodnim nasleđem preovlađuje stav da se ne može prihvatiti pristup konzervacije aktivnosti i života lokalne zajednice, uz kompenzacije za gubitak prihoda i premije za očuvanje zaštićenih vrednosti. To znači potcenjivanje ekonomskih i socijalnih problema stanovništva i za rezultat ima veliki otpor prema prihvatanju uloge tzv. baštovana očuvane prirode (Davidson, Wibberley, 1977). 214 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

229 Dominira opredeljenje za koncept adekvatnog upravljanja zaštićenim prostorima, kojim se obezbeđuje integrisan pristup održivoj zaštiti nasleđa i razvoju lokalnih zajednica i širih prostornih celina, odnosno subregija i regija. Za zaštićene prostore se, po posebnim programima/planovima upravljanja ( management plan/programe ), primenjuju ugovorni i/ili dogovorni aranžmani između države i privatnih vlasnika ili zakupaca. Aranžmani su višegodišnji i stimulišući za kooperativne (godišnje premije), odnosno destimulišući za nekooperativne vlasnike (prinudni otkup zemljišta). Na osnovu monitoringa korišćenja poljoprivrednog zemljišta u nacionalnim parkovima u Velikoj Britaniji zaključeno je da se bolji rezultati postižu dobrovoljnim aranžmanima o upravljanju poljoprivrednim zemljištem između uprave parka i farmera. Ovi instrumenti bolje su prihvaćeni od vlasnika u nedovoljno razvijenim/marginalizovanim područjima, dok u razvijenim turističkim područjima i periurbanim zonama vlasnici imaju znatno veće zahteve i traže dodatne garancije od države (Brotherton, 1989). U kanadskim nacionalnim parkovima se, u cilju što manjeg remećenja života obuhvaćenih i okolnih lokalnih zajednica, traže specifična prelazna rešenja. U prelaznom periodu stanovništvu se dozvoljava da nastavi sa ustaljenim načinom korišćenja resursa (u poljoprivredi, šumarstvu i ribolovu), dok se u određenom roku ne obezbedi alternativna ekonomska osnova egzistencije promena zanimanja, zamena zemljišta za zemljište i sl (The National Park System in Canada, 1998). S porastom značaja resursa vode za zadovoljavanje rastućih potreba za vodosnabdevanjem, korisnici vode vrše pritisak na povećanje stepena zaštite i restriktivnosti režima korišćenja akvatorija, priobalja i slivnih područja. S druge strane, lokalno stanovništvo traži primenu kompenzacionih programa razvoja pojedinih aktivnosti, u prvom redu turizma, i smanjenje restrikcija u korišćenju zaštićenog prostora (Davidson, Wibberley, 1977). Kompenzacije se primenjuju ne samo za zaštićene, već i za rezervisane prostore. U pojedinim zemljama EU (Holandiji, Danskoj, Finskoj) vlasnik ima pravo na puni iznos kompenzacije ukoliko je obavezujućim planskim osnovom njegovo zemljište rezervisano za javnu namenu. Tada visinu i modalitete kompenzacije sporazumno utvrđuju lokalni nivo upravljanja i oštećena strana. U slučaju kada su režim i pravila korišćenja rezervisanog prostora definisani u skladu sa interesima planskih aktivnosti nacionalnog ili regionalnog nivoa upravljanja, oni snose deo ili ceo iznos kompenzacije (The EU compendium of spatial planning systems and policies, 1997). Veća efikasnost u usmeravanju održivog razvoja postiže se kombinacijom finansijskih i fiskalnih instrumenata. Raširena je primena naknada i taksa za korišćenje prirodnih resursa (u prvom redu voda i neobnovljivih energetskih izvora), prirode (primer 24), predela I kulturnog nasleđa, koje su diferencirane prema troškovima zaštite resursa i prirode. U svetu se sve više primenjuje resursna renta, ili naknada za korišćenje vode. Primera radi, resursnu rentu za vodu uvele su skoro sve države u okruženju Srbije. Sredstva UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 215

230 prikupljena na ime resursne rente i pune ekonomske cene za iskorišćenu vodu za piće i tehničku vodu, koriste se za zaštitu kvaliteta voda, uređenje i održivo korišćenje slivnih područja izvorišta voda, izgradnju i održavanje vodoprivredne infrastrukture. U Austriji, na primer, na regionalnom nivou ubira se eko-taksa za zaštitu prirode (Tirol, Salcburg) i predela izuzetne lepote (Volerberg). S druge strane, federalne i regionalne vlasti obezbeđuju novčanu pomoć za 86% planinskih farmera radi zaštite predela (OECD Environmental Performance Review Austria, 1995). Primer 24. TAKSA ZA ZAŠTITU NASLEĐA BELIZE, CENTRALNA AMERIKA Belize je država u Centralnoj Americi sa 42% teritorije pod nekim oblikom zaštite bogatog prirodnog (koralni greben drugi po veličini u svetu, kišne šume, najveći sistem pećina u Centralnoj Americi, jedini rezervat jaguara u svetu, 500 zaštićenih vrsta, nekoliko nacionalnih parkova) i kulturnog nasleđa (brojna arheološka nalazišta kulture Maja). Fondacija za zaštitu nasleđa (PACT) formirana je godine radi obezbeđenja sredstava za zaštitu, održivi razvoj i menadžment prirodnim resursima i zaštićenim područjima Belizea. Uvedena je taksa za zaštitu nasleđa u visini od 7,5 $, koju turisti plaćaju na ulasku u državu. Naplatom ove takse prikupljeno je 1,75 miliona $ u periodu godine. Taksu plaćaju i turisti sa kruzera, ali je za 20% niža nego za stacionarne turiste. Naplaćuje se naknada za licencu za bavljenje rekreativnim aktivnostima i koncesiona naknada za zaštićene prostore. Značajan izvor sredstava su donacije korporacija i pojedinaca. Iz fonda se finansiraju različiti projekti, naročito projekti koje pokreću lokalna srednja i mala preduzeća za unapređenje kvaliteta života lokalnog stanovništva i zaštitu nasleđa i resursa. Završeno je preko 70 projekata od strane 30 različitih organizacija ( Najraširenija je primena naplata ulaznica za najvrednije prirodno i nepokretno kulturno nasleđe. Najčešće se koristi kao instrument za kontrolu broja posetilaca i njihovog uticaja na nasleđe i životnu sredinu, u skladu sa graničnim kapacitetom zaštićenog prostora i turističke destinacije. Mogu se primenjivati diferencirano u zavisnosti od osetljivosti nasleđa na pritiske turizma u toku godine i od socioekonomskih karakteristika 216 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

231 posetilaca, radi sprečavanja ekonomske diskriminacije turista. Za utvrđivanje visine cene ulaznice i pojedinih taksa podjednak značaj ima namena prikupljenih sredstava. Smatra se da je viša cena ulaznice ili takse opravdana u slučajevima kada se sredstva ulažu u zaštitu nasleđa i uređenje prostora, ili obezbeđuje finansijska podrška lokalnim zajednicama. Grad Zagreb uveo je spomeničku rentu, koja predstavlja udeo ostvarenog dohotka, to jest dobiti zbog izuzetnih pogodnosti korišćenja kulturnog dobra. Spomeničku rentu plaćaju obveznici poreza na dohodak ili poreza na dobit, koji obavljaju privrednu delatnost u nepokretnom kulturom dobru, prostorno kulturno-istorijskoj ili ambijentalnoj celini. Visina spomeničke rente diferencirana je prema značaju nepokretnog kulturnog dobra i veličini poslovnog prostora ( 2008). Kada je reč o turističkim naknadama (za pogodnosti od korišćenja turističkog prostora) i taksama, iz aspekta održivog turizma značajna su sledeća pitanja: (i) da li se uvode namenski za održivi razvoj destinacije; (ii) od koga se naplaćuju turista ili turističke privrede; (iii) da li se primenjuju ravnomerno i podjednako na sve subsektore turističke privrede; (iv) da li je visina i namena naknade i takse podržana od svih na koje se odnosi; (v) da li se prikupljena sredstva distribuiraju lokalnoj zajednici; (vi) da li se sredstva koriste za finansijsku podršku destinacijskom menadžmentu, zaštiti životne sredine i socijalnim aspektima razvoja destinacije; (vii) da li je korišćenje sredstava transparentno i javno, i druga pitanja (UN WTO, UNEP, 2005). Pored toga, značajan doprinos održivom korišćenju resursa i nasleđa i minimiziranju negativnih uticaja turizma na životnu sredinu daje sistem naknada i taksa za zaštitu životne sredine, o čemu se govori u delu III Udžbenika. Preferencijalnim poreskim instrumentima obezbeđuje se: (i) oslobađanje od poreza na nasleđe, ako se korišćenjem zemljišta čuvaju prirodne vrednosti ili resursi; i (ii) umanjenje poreza (na prihod i dobit) i poreske osnovice za ulaganja u zaštitu prostora (Maksin-Mićić, 2000). U našoj praksi stimulativni i destimulativni instrumenti finansijske i fiskalne politike u funkciji sprovođenja zaštite nasleđa i resursa, rezervisanja i uređenja prostora nisu ustanovljeni na nacionalnom, niti na lokalnom nivou upravljanja. Nacionalni nivo upravljanja u Srbiji obezbeđuje različite fondove (za zaštitu životne sredine, agrar, vode, turizam i dr), kojima se sredstva distribuiraju delom direktno, za finansiranje i investicije u korišćenje i zaštitu resursa i nasleđa, i indirektno, dotacijama lokalnog nivoa upravljanja za investicije u zaštitu životne sredine i uređenje prostora (na primer, Nacionalni investicioni plan). Nema pouzdanih, javno dostupnih podataka o distribuciji i načinu korišćenja tih sredstava, kao ni o efektima tih ulaganja na kvalitet životne sredine, kvalitet života lokalnih zajednica, održivo korišćenje i zaštitu nasleđa i resursa. Teško da se može govoriti o bilo kakvoj sličnosti između prakse zemalja EU i Srbije u pogledu pristupa i primene kompenzacija stanovništvu i lokalnim zajednicama i programa upravljanja i razvoja zaštićenih i rezervisanih prostora. U našoj praksi izbegava UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 217

232 se i upotreba termina kompenzacije za posledice ograničenja u korišćenju prostora i zaštiti životne sredine, nasleđa i resursa, dok je programska podrška zaštiti i razvoju zaštićenih i rezervisanih prostora u potpunosti izostala. Figuriše jedino termin naknada, koji predstavlja samo jedan od mogućih oblika kompenzacija. Dominantno je zastupljen samo jedan modalitet obezbeđenja naknade i to u novčanom iznosu. Parafiskalni instrumenti u direktnoj ili indirektnoj vezi s održivim razvojem su naknade i takse za korišćenje: prirodnih resursa, prirodnog nasleđa (naknada za korišćenje prirodnih vrednosti), građevinskog zemljišta (naknade za korišćenje i uređenje građevinskog zemljišta), pojedinih infrastrukturnih sistema (puteva i vodoprivrednih sistema), turistička naknada i boravišna taksa. Jedino je naknada za promenu namene poljoprivrednog zemljišta zamišljena kao destimulativna, iako to u praksi nije zbog umanjenja visine i načina naplate. Mali broj naknada se koristi za obezbeđenje finansijske podrške sprovođenju zaštite prostora kao što su naknade za korišćenje prirodnih dobara i voda. Ostale naknade i takse nisu u funkciji obezbeđenja podrške održivom razvoju. Osnovni nedostatak sistema naknada i taksa jeste što nije zasnovan na stvarnim investicionim i troškovima eksploatacije i zaštite prirodnih i stvorenih resursa i nasleđa. Isto se odnosi na cene komunalnih usluga koje još uvek nisu ekonomske, već depresirane, tako da nemaju ni indirektnog uticaja na održivo korišćenje resursa, zaštitu životne sredine i prostora. Kada je reč o sredstvima od naknada za korišćenje prirodnog nasleđa, Zakonom o zaštiti životne sredine (2004) utvrđeno je da predstavljaju prihod republičkog (60%) i opštinskog budžeta (40%). Nije jasno da li, i kako se ostvaruje i kontroliše reinvestiranje, bar dela, tih sredstava u zaštitu i prezentaciju prirodnog nasleđa i poboljšanje kvaliteta življenja lokalnog stanovništva na zaštićenom prostoru (na primer, za kompenzacije lokalnim zajednicama u predelu izuzetnih odlika Šargan-Mokra gora ). Primena obaveze obezbeđenja naknade i potrebno vreme za njenu realizaciju putem (višegodišnjeg) sudskog procesa ukazuju da ne postoji spremnost upravljačkog sistema da, izuzev formalno, i faktički obezbedi odgovarajuće kompenzacije stanovništvu i lokalnoj zajednici za posledice ograničenja režima zaštite i rezervisanja prostora, koji se utvrđuju na nekom od nivoa upravljanja. To se može dokazati na primeru naknada za štete u zaštićenim prostorima prirodnog i kulturnog nasleđa i naknada za eksproprijaciju nepokretnosti u rezervisanim prostorima. Zakonskim osnovama (o kulturnim dobrima i zaštiti životne sredine, kao i novim Zakonom o zaštiti prirode) utvrđeno je pravo na dobijanje (novčane) naknade za štetu koju vlasnici trpe usled zabrane i ograničenja korišćenja, ili sprovođenja mera zaštite prirodnog i kulturnog dobra. Nivo upravljanja koji proglašava zaštićeno nasleđe u obavezi je da obezbedi finansijska sredstva za isplatu naknada. Do sada nije bilo primera da su sredstva za ovu namenu obezbeđena u budžetu Republike, opštine ili javnog preduzeća za upravljanje prirodnim dobrom, niti da su vlasnicima isplaćivane naknade. Pitanje je i koliko su vlasnici informisani o svom pravu i osposobljeni i spremni da istraju u ostvarivanju tog prava. 218 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

233 Za eksproprijaciju nepokretnosti u rezervisanim prostorima u proteklih pet decenija široko je primenjivana pravična naknada, koja je bila i do deset puta manja od tržišna vrednosti nepokretnosti. Zakonskim osnovom se od godine uvodi obaveza utvrđivanja ove naknade u visini tržišne cene nepokretnosti i obaveza da se za eksproprisano obradivo zemljište licima kojima je prihod od tog zemljišta uslov za egzistenciju na njihov zahtev naknada određuje davanjem drugog odgovarajućeg zemljišta iste klase i kvaliteta u istom mestu ili bližoj okolini. Primena propisane obaveze predstavljala bi značajan pomak u pristupu kompenzacijama i obezbeđenju ekonomske i pravne sigurnosti stanovništva na rezervisanim prostorima. Na žalost, ova zakonska odredba je deklarativna i bez značaja za pravično rešavanje eksproprijacije, jer je istim zakonskim osnovom anulirana (ne primenjuje se) za sve slučajeve u kojima se eksproprišu velike površine poljoprivrednog zemljišta (eksploatacija uglja, mineralnih sirovina, vodoakumulacije, energetski objekti i mreže i sl). Boravišna taksa, koju plaćaju turisti, izvorni je prihod lokalne samouprave. Turističku naknadu može da utvrdi lokalni nivo upravljanja za naplatu korišćenja pogodnosti preduzeća u obavljanju delatnosti na turističkom prostoru. Najveći deo ove naknade (80%) jeste prihod budžeta lokalnog nivoa upravljanja, a 20% prihod budžeta Republike Srbije koji se usmerava u Fond za razvoj turizma. Zakonskim osnovom nije predviđena namena sredstava prikupljenih na ime boravišne takse i turističke naknade za podršku održivom razvoju turizma. Sistem prikupljanja i korišćenja tih sredstava nije transparentan i dostupan javnosti. Rešenja bi trebalo tražiti u sistemu naknada i taksa zasnovanom na ekonomskoj ceni, kojom se pokrivaju svi troškovi investicija u zaštitu i održivo korišćenje resursa i nasleđa. U celini uzev, za sprovođenje održivog korišćenja i zaštite resursa i nasleđa, rezervisanja i uređenja prostora izostala je u potpunosti značajna podrška mera i instrumenata zemljišne, ekonomske i fiskalne politike. Neophodno je da država/javni sektor planira, upravlja i investira u kreiranje opšteg okvira turističke ponude koji će biti održiv i atraktivan za investicije privatnog sektora. Iskustva Irske u razvoju turizma, jednoj od vodećih privrednih delatnosti te zemlje, jesu da javni sektor treba da obezbeđuje direktne i indirektne investicije za: formulisanje politike razvoja turizma i marketing turističkog proizvoda, razvoj infrastrukture, iniciranje investicija privatnog sektora u turističke i rekreativne sadržaje ponude u prostoru, kontrolu kvaliteta turističkog proizvoda i trening/edukaciju (Mac Nulty, 2002). Oblici državne pomoći aktiviranju i intenziviranju održivog razvoja turizma na planiranim, odnosno razvijenim turističkim područjima i centrima mogu predstavljati kombinaciju mera i instrumenata više politika (Milijić, Dabić, 2004), i to: finansijske politike subvencije, povoljne kamatne stope na dugoročne kredite, učešće akcijskog kapitala, direktne investicije za izgradnju saobraćajne, vodoprivredne i druge infrastrukture, javnih objekata (npr. u zdravstvu) i za inicijalni razvoj komercijalnih sadržaja uz koncesije, specijalne garancije stranim investitorima i dr; UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 219

234 fiskalne politike izuzeće od sistema direktnih poreza na određeni period, olakšice na indirektan porez i dr; zemljišne politike pribavljanje rezervisanog zemljišta u javno/državno vlasništvo (javnu zemljišnu banku), njegovo infrastrukturno opremanje i uređenje, radi ponude u zakup ili stavljanja u promet za razvoj turističke ponude. U ovom pravcu usmerene su prve, sektorske aktivnosti na republičkom nivou upravljanja, bar kada je reč o merama i instrumentima finansijske politike. Godišnjim programima ministarstva nadležnog za turizam od godine obezbeđuju se bespovratna (javnom sektoru na lokalnom nivou upravljanja) i kreditna sredstva (privatnom sektoru, do 50% investicione vrednosti) za investicije u razvoj i uređenje prioritetnih turističkih destinacija (videti više: Konkurs za dodelu sredstava za projekte razvoja turizma u godini; Konkurs za dodelu kredita za podsticanje kvaliteta ugostiteljske ponude fizičkih lica, malih i srednjih preduzeća iz oblasti turizma za godinu, Problem je što bi za veću efikasnost upravljanja i usmeravanja održivog razvoja prioritetnih (turističkih i drugih) područja trebalo obezbediti: koordinaciju i integrisanje aktivnosti više sektora (u turizmu, zaštiti prirodnog nasleđa i životne sredine, saobraćaju, vodoprivredi i dr); planski i programski osnov razvoja područja i turizma sa jasno oročenim prioritetima; diferenciranu državnu podršku prema nivou razvijenosti područja, značaju i osetljivosti zaštićenog nasleđa i resursa i sl PROGRAMSKA I INSTITUCIONALNO ORGANIZACIONA PODRŠKA Programska podrška U zemljama s većim opsegom planskog sistema, to jest razvijenijim mehanizmima integracije i koordinacije planova i politika, nacionalni i regionalni prostorni i sektorski planski osnov sadrži programske elemente, ili ih prate programi primene. Programima primene planskog osnova obezbeđuje se finansijska, administrativna i druge podrške planskoj implementaciji na različitim nivoima upravljanja, u prvom redu za planirane aktivnosti u javnom sektoru. Za Lender (Lander, pokrajinu) u Nemačkoj radi se strateški prostorni plan i progam razvoja i korišćenja prostora. U Francuskoj regionalni prostorni plan prati poseban ugovor/sporazum između države i regiona o obezbeđenju sredstava i instrumenata za implementaciju plana (EU compendium of spatial planing systems and policies, 1997). Posebni programi razvoja, upravljanja i/ili akcija prema tematskim oblastima zaštite i rezervisanja prostora koordinirani su i sinhronizovani s postojećim sektorskim programima i razvojnim shemama resornih organa na nacionalnom i regionalnom nivou. Time se obezbeđuje neophodna stručna, finansijska i informatička pomoć lokalnim zajednicama i lokalnom nivou upravljanja, kao i nezavisnim agencijama, developerima 220 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

235 ili dobrovoljnim grupama za realizaciju različitih programa za zaštićene, rezervisane ili turistički atraktivne prostore (primer 25). Odgovarajuća programska podrška podrazumeva definisanje i oročavanje aktivnosti i sredstava (mera, instrumenata i finansijskih sredstava), razgraničenje nadležnosti i adresiranje obaveza i odgovornosti, ustanovljavanje mehanizama koordinacije akcija aktera i aranžmana kooperacije javnog i privatnog sektora i participacije lokalne zajednice (stanovništva, interesnih i dobrovoljnih grupa) u sprovođenju zaštite prostora i održivog razvoja područja. Primer 25. PROGRAMSKA I INSTITUCIONALNO-ORGANIZACIONA PODRŠKA RAZVOJU TURIZMA NA PLANINSKIM PODRUČJIMA EVROPSKE UNIJE Za održivi razvoj planinskih područja od suštinskog značaja su institucionalni aranžmani na svim nivoima upravljanja. Na nivou međunarodnih organizacija (UNEP, UN WTO, UNESCO i dr.) definisani su programi u vidu preporuka i ključnih aktivnosti za promociju turizma, naročito turističkih prostora sa celogodišnjom ponudom na planinskim područjima, koji bi trebalo da se primenjuju preko strukturnih fondova EU i na nacionalnom nivou upravljanja. Preporuka je da se aktivnosti nacionalnog nivoa upravljanja za održiv razvoj turizma na planinskim područjima zasnivaju na: najuspešnijim primerima iz prakse, koordinaciji svih relevantnih aktera razvoja, usmeravanju razvojnih fondova u profitabilne programe održivog razvoja turizma, uspostavljanju sistema upravljanja i kontrole razvoja turizma i zaštite prirode i životne sredine na planinskim područjima i dr (Milijić, Dabić, 2004). U odnosu na praksu programske podrške u razvijenim evropskim zemljama, kod nas je zapostavljen razvoj ove vrste podrške. Zakonskim osnovom u Srbiji nisu ustanovljeni programi primene planskog osnova, niti programi upravljanja i/ili akcija prema tematskim oblastima zaštite i rezervisanja prostora i obaveze njihove koordinacije, već sektorski programi razvoja zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta, gazdovanja šumama, uređenja građevinskog zemljišta, zaštite prirodnog nasleđa, zaštite od poplava, razvoja turizma i sl. Mnogi od tih programa, kao što su programi uređivanja građevinskog zemljišta (uglavnom za urbana naselja) i zaštite i razvoja prirodnog nasleđa predstavljaju formalnu, a ne i adekvatnu i sprovodivu podršku. Parcijalni sektorski programi razvoja ne mogu efikasno da se sprovode bez kooperacije ostalih sektora i bez odgovarajuće podrške mera i instrumenata raznih politika. Postavlja se pitanje da li je za aktiviranje ili intenziviranje razvoja turističkog područja i centra dovoljno uraditi prostorni i urbanistički plan i master plan/program razvoja turizma i obezbediti sufinansiranje realizacije turističke infrastrukture i smeštajnih kapaciteta, sportsko-rekreativnih i komplementarnih sadržaja ponude u prostoru. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 221

236 Kako obezbediti kvalitetne saobraćajne veze turističkog područja i centra s okruženjem i emitivnim područjima bez kvalitetne saobraćajne infrastrukture, a kako izgradnju i povećanje kvaliteta smeštajnih kapaciteta i komplementarnih sadržaja bez dovoljnih količina vode za piće, rešenog prikupljanja i prečišćavanja otpadnih voda, upravljanja i tretmana komunalnog otpada, pouzdanog i kvalitetnog snabdevanja električnom energijom? Drugim rečima, bez programske i međusektorske (finansijske) podrške na nacionalnom i lokalnom nivou upravljanja za realizaciju planiranih infrastrukturnih sistema, javnih objekata i uređenje prostora turističkog područja ili centra, ne može da se obezbedi održiv razvoj turizma. Prvi pozitivni pomaci mogu da se očekuju sa početkom izrade i primene programa implementacije prostornih planova (koji se uvode novim zakonom o uređenju i izgradnji prostora), programa održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara, kao i strategija razvoja i programa finansiranja razvoja regiona (sedam statističkih i planskih regiona nivoa NUTS 2, koji se uvedeni Zakonom o regionalnom razvoju, 2009) Institucionalno-organizaciona podrška Institucionalno-organizacioni aranžmani u razvijenim zemljama imaju: jasno razgraničene nadležnosti među sektorima i nivoima upravljanja, koji su relativno autonomni u svom radu; specificirane obaveze horizontalne i vertikalne koordinacije i integracije. Najznačajnija uloga nacionalnog nivoa upravljanja jeste odgovornost za: postupke i mehanizme međusektorske koordinacije i integracije; kooperaciju među nivoima upravljanja; podršku zemljišne, fiskalne i finansijske politike održivom razvoju, zaštiti i uređenju prostora; uspostavljanje javno-privatnih aranžmana i mehanizama podsticanja učešća (ulaganja) privatnog sektora. I pored značajnog stepena autonomije regionalnog i lokalnog nivoa upravljanja u donošenju i implementaciji planskih odluka, nacionalni nivo zadržava uticaj putem supervizije i rezervnih moći. U svim evropskim zemljama ispoljena je tendencija jačanja regionalnog nivoa upravljanja. Na regionalnom nivou upravljanja najčešće se: obavlja distribucija finansijske podrške nacionalnih i strukturnih fondova EU lokalnim zajednicama i pojedinim (zaštićenim) područjima; odvija međusektorska koordinacija, kako u vertikalnoj koordinaciji aktivnosti lokalnog i nacionalnog nivoa upravljanja, tako i u horizontalnoj koordinaciji među lokalnim nivoima upravljanja u korišćenju i zaštiti prostora. 222 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

237 Lokalni nivo upravljanja najznačajniji je za efikasnu implementaciju zakonskog i planskog osnova, jer se na ovom nivou: neposredno primenjuju i formulišu mere i instrumenti raznih politika; formiraju i održavaju informacioni i monitoring sistemi, na primer o prostoru, životnoj sredini i turizmu; obezbeđuje efikasnost kontrolnog sistema; obezbeđuje informisanje javnosti i uspostavlja neposredna komunikacija i uključivanje aktera u planski proces, posebno u implementaciji planskih odluka. Problem horizontalne koordinacije najčešće se rešava međuresornim i savetodavnim telima i posebnim državnim ili nezavisnim agencijama za značajne tematske oblasti, kao što su prostorno planiranje i zaštita životne sredine. Ove agencije objedinjuju funkcije upravljanja više resora za pojedina zaštićena područja (prirodnog i kulturnog nasleđa, turistička područja i dr) i prirodne resurse na nacionalnom i regionalnom nivou. Među ključne probleme neuspešnosti institucionalno-organizacionih aranžmana u Srbiji ubrajaju se: neraščišćene nadležnosti među sektorima i nivoima upravljanja; neustanovljavanje regionalnog nivoa upravljanja; odsustvo koordinacije među sektorima i nivoima upravljanja; nedovoljna kooperacija s privatnim sektorom. Nekodifikovanost zakonskog osnova odražava se na neujednačenost, neusklađenost i nedorečenost rešenja po pitanju raspodele nadležnosti i koordinacije i subordinacije sektora na istom i među različitim nivoima upravljanja. Institucionalno-organizacioni aranžmani, naročito na republičkom nivou upravljanja, uključuju brojne paradržavne organizacije (javna preduzeća, javne ustanove i posebne organizacije direkcije, agencije i fondovi) koje, u uslovima neformalizovane i neoperacionalizovane koordinacije i kooperacije, doprinose intenziviranju, umesto relativizaciji, brojnih konfliktnih interesa, što onemogućava ostvarivanje zakonskog i planskog osnova, kao i primenu koncepta održivog razvoja (primer 26). Osnovni razlozi neefikasnosti republičkog nivoa upravljanja u usmeravanju i upravljanju uređenjem prostora i zaštitom životne sredine, nasleđa i resursa jesu: preklapanje nadležnosti između resornih organa, prekomerna koncentracija različitih resora u pojedinim resornim organima (primer Ministarstva za ekonomiju i regionalni razvoj) i neujednačena raspodela nadležnosti između resornih organa, javnih preduzeća i prekobrojnih posebnih organizacija i tela (agencije, direkcije, fondovi, komisije i sl); UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 223

238 odsustvo unutar i međuresorne koordinacije i kooperacije; neadekvatna pokrivenost okruga stručnim službama resornih organa i posebnih organizacija; nedovoljna kooperacija i pružanje stručne pomoći resornih organa i posebnih organizacija lokalnom nivou upravljanja; fragmentarno i neažurno vođenje evidencije o promenama u načinu korišćenja prostora, stanju kvaliteta životne sredine, razvoju aktivnosti i područja i dr. Primer 26. INSTITUCIONALNO-ORGANIZACIONI ARANŽMAN ZA NACIONALNI PARK NA PLANINSKOM PODRUČJU SRBIJE Na području Nacionalnog parka Kopaonik u vlasništvu države je skoro 93% zemljišta, što je daleko iznad proseka nacionalnih parkova u evropskim zemljama. Na državnom zemljištu ima više titulara svojine: dve opštine (Raška i Brus za najveći deo građevinskog zemljišta), javno preduzeće za upravljanje Nacionalnim parkom (za šumsko zemljište i mali deo građevinskog zemljišta), republička javna preduzeća (Javno preduzeće Putevi Srbije i Javno preduzeće Elektroprivreda Srbije za građevinsko i zemljište u redovnoj upotrebi regionalnih puteva i elektroenergetske mreže i objekata, Javno preduzeće Skijališta Srbije za javne površine žičara i skijaške staze), dok je Holding kompanija Generalexport bila najznačajniji korisnik građevinskog zemljišta u proteklom periodu. Poslednje decenije 20. veka Holding kompanija Generalexport bila je nosilac razvoja turizma na području parka. Ko upravlja razvojem turizma u Nacionalnom parku Kopaonik na početku 21. veka? Neusklađena i nedorečena raspodela nadležnosti, u prvom redu među titularima svojine nad zemljištem u državnom vlasništvu, bez adresiranih obaveza i odgovornosti za sprovođenje mera zaštite prostora, prirode i životne sredine, u situaciji konfliktnih interesa postaje kočnica za uspostavljanje odgovarajuće organizacije i koordinacije upravljanja zaštićenim područjem. Jedan od primera je korišćenje livada i šumskih proseka u državnom vlasništvu, čiji je titular JP Nacionalni park Kopaonik, dok je sezonski korisnik za potrebe skijaških staza bila holding kompanija Generalexport do godine. Korisnik je obavezan da plaća naknadu za korišćenje prirodnog dobra nadležnom javnom preduzeću, a za neizvršenje te obaveze nije snosio sankcije. 224 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

239 Primer 26. Izostalo je propisivanje obaveze reinvestiranja dela ostvarenog prihoda (na ime naknada i taksa) i dobiti (od pružanja turističkih i komercijalnih usluga) u uređenje prostora i zaštitu i prezentaciju prirodnih i kulturnih dobara. Jedino JP Nacionalni park Kopaonik ima obavezu da sredstva od naknada (za korišćenje prirodnog dobra i šuma, ulaznica i mandatnih kazni) reinvestira u zaštitu, razvoj i uređenje parka. Sredstva ostalih titulara svojine i korisnika zemljišta, prirodnih i javnih dobara u državnoj svojini distribuiraju se van područja Nacionalnog parka, na lokalnom i regionalnom nivou (u urbanim centrima u kojima se nalaze sedišta pojedinih kompanija i preduzeća). Sredstvima prikupljenim na ime naknada za građevinsko zemljište (čija je tržišna cena poslednjih nekoliko godina na nivou cene građevinskog zemljišta u zoni Knez Mihajlove ulice u Beogradu), boravišnu i komunalnu taksu raspolažu opštine (u prvom redu Opština Raška), opštinske direkcije i javna preduzeća. Usmeravaju ih u investicije na teritoriji opštine, van područja parka i lokalnih zajednica u naseljima njegove zaštitne zone. Republika obezbeđuje finansijsku podršku za zaštitu nacionalnih parkova u visini od oko 2% ukupno potrebnih sredstava na godišnjem nivou, što bi bilo dovoljno kada bi se u zaštitu prirodnih vrednosti i životne sredine reinvestirala sredstva iz ostalih izvora. Kontrola i sprovođenje zaštite i korišćenja prostora, resursa i nasleđa i održivog razvoja na republičkom nivou su u nadležnosti više od deset resornih organa i najmanje dvostruko više posebnih organizacija, javnih ustanova i preduzeća (videti sliku 37). Međusektorska koordinacija nije uspostavljena ni unutar pojedinih, niti između resornih organa. Sukob interesa najizraženiji je između sektora u kojima republička javna preduzeća imaju monopolski položaj. Ova javna preduzeća su po položaju, u odnosu na izvršni organ vlasti, izjednačena sa resornim organima, s tim da većina podleže nekom (minimalnom) obliku kontrole od strane nadležnog resornog organa, dok su pojedina izuzeta (JP Srbijašume ). Drugim rečima, međusektorska koordinacija resornih organa i javnih preduzeća moguća je jedino pod okriljem (direktnim uticajem) izvršnog organa vlasti, to jest Vlade Republike Srbije. Uloga i status paradržavnih organizacija na republičkom nivou je neujednačena, što se posebno reflektuje na upravljanje vodama (i vodoprivrednim objektima). Usled nejasnog i neujednačenog pravnog i svojinskog statusa, javna vodoprivredna preduzeća mogu da upravljaju vodama samo na posredan način, poveravanjem poslova specijalizovanim UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 225

240 privrednim organizacijama, što se ne može smatrati sigurnim i perspektivnim rešenjem. Na njihov rad korisnici resursa i javnost nemaju nikakvog uticaja, niti uvida u vodoprivredne aktivnosti i posledice tih aktivnosti. To znači da je republički nivo upravljanja u potpunosti preuzeo institucionalni sistem upravljanja vodama i postao jedini akter i tumač kako javnog, tako i pojedinačnih interesa u ovoj oblasti. Jedan od mogućih modela institucionalno-organizacionog aranžmana, koncipiran po ugledu na postojeću praksu razvijenih zapadnih zemalja, podrazumeva ustanovljavanje mogućnosti (u pravnom sistemu) za kreiranje svojevrsnih javno-pravnih korporacija. U domenu voda bi, na primer, preko ovih korporacija bilo institucionalizovano usaglašavanje i usklađivanje javnog i privatnog interesa, putem raspoređivanja svojinskih prava (prevashodno na vodoprivrednim objektima) i nadležnosti i uticaja na upravljanje vodama. Njihovo formiranje trebalo bi da se odvija na svim nivoima upravljanja vodama, uz dominantnu zastupljenost regionalnog nivoa zasnovanog na funkcionalnom principu po podslivovima, melioracionim područjima i/ili pojedinačnim vodoprivrednim sistemima (Vodoprivredna osnova Republike Srbije, 2002). Poseban problem je neadekvatna i neravnomerna pokrivenost područja okruga stručnim službama resornih organa, posebnih organizacija i javnih ustanova za prostorno i urbanističko planiranje, zaštitu prirodnog i kulturnog nasleđa, turizam i druge sektore. Raskorak između potrebne i stvarne pokrivenosti teritorije ovim stručnim službama raste sa povećanjem obima zaštićenih prostora i strateški značajnih prirodnih resursa. Nedovoljna i neodgovarajuća kadrovska opremljenost i saradnja između republičkih zavoda za prostorno planiranje, zaštitu prirode i spomenika kulture i javnih preduzeća za infrastrukturne sisteme otežava ili onemogućava praćenje promena u načinu korišćenja zaštićenih prostora, blagovremeno preduzimanje i koordinaciju aktivnosti i pružanje stručne pomoći vlasnicima i korisnicima ovih prostora i stručnim službama lokalnog nivoa upravljanja. Uzroci nedovoljne efikasnosti lokalnog nivoa upravljanja u usmeravanju i upravljanju uređenjem prostora i zaštitom životne sredine, nasleđa i resursa isti su kao i na republičkom nivou upravljanja. Rešavanje ovih problema složenije je u odnosu na republički nivo usled: ograničenja materijalne osnove za obezbeđenje finansijske podrške sprovođenju režima zaštite životne sredine, nasleđa i resursa; slabe kadrovske i tehničke opremljenosti lokalnih organa upravljanja i nedovoljno razvijene mreže stručnih organizacija, sa izuzetkom pojedinih makroregionalnih i regionalnih centara; potpunog odsustva stručnih službi i organizacija za zaštitu prirodnog i kulturnog nasleđa i pojedinih prirodnih resursa (poljoprivrednog zemljišta) na subregionalnom i lokalnom nivou; otežane koordinacije između lokalnog nivoa upravljanja i republičkih javnih preduzeća u sprovođenju zaštite, rezervisanja i uređenja prostora, održivog korišćenja nasleđa i resursa. 226 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

241 Kako zbog ograničenih finansijskih sredstava, tako i zbog nerazvijenih instrumenata zemljišne i ekonomske (kreditne) politike, poslednje decenije nema primera obezbeđenja i servisiranja rezervisanih i zaštićenih prostora od strane lokalnog nivoa upravljanja. Umesto toga, maha je uzela spekulacija i izgradnja zemljišta na najatraktivnijim lokacijama zaštićenog, rezervisanog ( greenfield lokacije) i izgrađenog gradskog građevinskog zemljišta ( brownfield lokacije). Najveći pomak trebalo bi napraviti u odnosu lokalnog nivoa upravljanja i lokalne zajednice prema zaštiti i uređenju ruralnog područja i naselja, naročito turistički atraktivnih ruralnih prostora, koji je u proteklom periodu bio zapostavljen. Uloga lokalnog nivoa upravljanja na ruralnim područjima prepuštena je inicijativi, samoorganizovanju i samofinansiranju (samodoprinosu) lokalnog stanovništva. Promene se mogu očekivati sa neminovnim uvođenjem mehanizama (aranžmana) kooperacije i instrumenata zemljišne, fiskalne i ekonomske politike, kojima bi trebalo stimulisati učešće i kooperaciju i destimulisati nekooperativnost privatnog sektora i obezbediti pravnu sigurnost privatnog vlasništva. Od lokalnog nivoa upravljanja će najviše zavisiti da li će i u kojoj meri doći do primene novih i prilagođavanja postojećih mehanizama i instrumenata i do unapređenja organizacije i usmeravanja neiskorišćenog potencijala privatnog sektora i lokalne zajednice u sprovođenju zaštite i režima korišćenja prostora, nasleđa i resursa, to jest primene koncepta održivog razvoja. Usled neadekvatne i nedovoljne kadrovske opremljenosti stručnih službi lokalnih organa, zanemareno je angažovanje u ostvarivanju jedne od najznačajnijih funkcija ovog nivoa upravljanja u informisanju, pružanju stručne pomoći (tumačenjem, uputstvima, edukacijom i sl), podsticanju i korišćenju različitih oblika participacije (konsultacije, pregovaranje, posredovanje i sl) i organizovanju lokalnog stanovništva, interesnih i dobrovoljnih grupa. Za ostvarivanje ovih funkcija lokalnog nivoa upravljanja neophodna je daleko bolja kadrovska i tehnička opremljenost stručnih službi od sadašnje, što će biti teško ostvarivo za većinu lokalnih zajednica. U takvim slučajevima rešenja bi trebalo tražiti u korišćenju savetodavne uloge republičkih organa i paradžavnih organizacija i ustanova i stručnih usluga specijalizovanih organizacija i stručnjaka (eksperata, konsultanata) sa i van područja lokalnih zajednica. Primeri uspešne samoorganizacije lokalnog stanovništva i dobrovoljnih grupa u sprovođenju zaštite prostora, nasleđa i resursa još uvek su malobrojni, u prvom redu zbog odsustva podrške republičkog i nedovoljne podrške lokalnog nivoa upravljanja. Da dobrovoljne grupe mogu biti uspešnije u sprovođenju zaštite prostora prirodnog nasleđa od namenski formiranih organizacija/preduzeća (za nacionale parkove) potvrđuju primeri očuvanja staništa beloglavog supa u klisuri reke Uvac i zaštite vlažnog područja Zasavica. Fond za zaštitu grabljivica u Novoj Varoši uspešno obezbeđuje sredstva i organizuje lokalno stanovništvo u očuvanju staništa (specijalnog rezervata prirode) i povećanju brojnosti beloglavog supa u klisuri reke Uvac. Angažovanjem Pokreta gorana organizovana je i sprovodi se zaštita, uređenje i kontrolisana prezentacija vlažnog područja Zasavica, upisanog u Ramsarsku listu godine (primer 27). UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 227

242 Primer 27. DOBAR PRIMER EFIKASNOSTI DOBROVOLJNIH GRUPA U ZAŠTITI PROSTORA PIRODNOG NASLEĐA ZASAVICE U godini započeo je dvogodišnji pilot projekat Zaštita i upravljanje Specijalnim rezervatom prirode Zasavica kao sredstvo za održivi ruralni razvoj, podržanog od strane holandskog BBI-Matra programa, koji će biti implementiran od strane holandske organizacije Wageningen International, lidera projekta i Pokreta gorana Sremske Mitrovice, lokalnog partnera. Cilj je objedinjavanje zaštite i upravljanja Specijalnim rezervatom prirode Zasavica sa održivim ruralnim razvojem, naročito sa razvojem održive poljoprivrede i turizma. Investicije lokalnih preduzetnika iz sektora poljoprivrede i turizma biće stimulisane kroz mali investicioni fond koji je na raspolaganju u okviru ovoga projekta. Osim toga, projekat će doprineti povećanju brojnosti dve ugrožene autohtone rase stoke, koje su nekada bile brojne u dolinama Save. To su Sremska crna lasa (mangulica) i Podolsko goveče, obe na FAO listi ugroženih starih rasa. Biće promovisana reintrodukcija ovih vrsta na farme u okolini SRP Zasavica i njihov doprinos održavanju poplavnih livada, a time i doprinos upravljanu biodiverzitetom ovih ekosistema ( 2009). Prekid ranije prakse (godišnjeg ili periodičnog) izveštavanja republičkog izvršnog organa vlasti o stanju i problemima u svim domenima razvoja, a naročito u domenu korišćenja i uređenja prostora i akcijama/aktivnostima za njihovo rešavanje, odrazio se na slabljenje međusobnog informisanja, saradnje i odgovornosti u sprovođenju zakonskog i planskog osnova republičkog i lokalnog nivoa upravljanja. Drugim rečima, usled nerazvijene svesti o značaju prostora kao opšteg resursa i ulozi države u upravljanju i usmeravanju njegovog korišćenja i zaštite, ne postoji spremnost upravljačkih struktura da ovu ulogu operacionalizuju promenama u institucionalnom aranžmanu na republičkom nivou upravljanja, posledično i na lokalnom nivou upravljanja. To se donekle može objasniti kriznom situacijom u kojoj preovlađuje orjentacija upravljačkih struktura, na svim nivoima upravljanja, na rešavanje dnevno-političkih problema i preduzimanje akcija/aktivnosti sa rezultatima vidljivim u kratkom roku, u odnosu na one koje su dugoročne sa odloženim ispoljavanjem efekata. Ne bi trebalo zanemariti ni nespremnost i/ili nemoć upravljačkih struktura da se, u uslovima predominacije partikularnih (partijskih i individualnih) i monopolskih interesa, preduzimaju koraci u pravcu relativizacije takvih interesa i uspostavljanja stvarnog javnog interesa i kontrole njegovog sprovođenja u korišćenju i zaštiti prostora, nasleđa i resursa. 228 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

243 2.4. INFORMACIONI I MONITORING SISTEM Za proces prostornog planiranja, a naročito za implementaciju planskih odluka u svetu su razvijene podrške informacionog, monitoring i kontrolnog sistema održivog razvoja. Informacioni, monitoring i kontrolni sistemi uspostavljeni su i razvijaju se u funkciji procesa upravljanja i usmeravanja razvoja, naročito implementacije i reevaluacije planskih odluka. U Srbiji nisu na nacionalnom, niti na lokalnom nivou upravljanja uspostavljeni informacioni i moniitoring sistem o prostoru, životnoj sredini, poljoprivrednom zemljištu, turizmu i dr. Na nacionalnom nivou nije ustanovljen ni sistem indikatora o prostoru, koji bi predstavljao okvir za dalju razradu i definisanje setova ključnih indikatora za izradu i monitoring implementacije prostornih (regiona, opština i područja posebne namene) i urbanističkih planova. Isto se može konstatovati za većinu sektora, npr. za turizam. Bilo je parcijalnih pokušaja pojedinih gradskih uprava, koje su formirale i razvile svoje, međusobno nekompatibilne informacione sisteme o urbanom prostoru (Subotica, Nova i Stara Pazova, Novi Sad, Inđija i dr), ali to nisu uvek iskoristile i za formiranje monitoring sistema. U odsustvu informacionog i monitoring sistema, kao i elementarnih evidencija s osnovnim informacijama i indikatorima o važećim planskim osnovama na nacionalnom i lokalnom nivou, ne može se imati predstava o stepenu i kvalitetu pokrivenosti prostora planskim osnovom. Ako nema dovoljno informacija šta je urađeno, odnosno koje i kakve planske odluke su donete, jasno je da se ne mogu imati ni informacije kako se one sprovode. To znači da nije obezbeđen jedan od osnovnih preduslova za stabilan i efikasan kontrolni sistem implementacije planskih odluka o korišćenju, zaštiti i izgradnji prostora, zaštiti životne sredine, nasleđa i resursa, razvoju različitih sektora Informacioni sistem o prostoru Informacioni sistemi o prostoru omogućavaju brzu i kvalitetnu izradu scenarija o mogućim namenama prostora u budućnosti, tako da se posledice planskih ciljeva i rešenja mogu jednostavno predočiti različitim donosiocima odluka o korišćenju i izgradnji prostora (nivoima upravljanja, preduzećima, developerima, građanima i dr). Time se podstiče povećanje: brzine i fleksibilnosti planskog procesa; participacije aktera u definisanju planskih ciljeva i utvrđivanju planskih opcija i rešenja; efikasnosti praćenja promena u prostoru i njihove usklađenosti s planskim odlukama, odnosno utvrđivanja stepena ostvarivanja planskih ciljeva i rešenja. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 229

244 Informacioni sistemi o prostoru značajni su za funkcionisanje monitoring sistema i efikasnost kontrolnog sistema u implementaciji prostornih i urbanističkih planova, kao i sektorskog planskog osnova koji ima prostornu dimenziju (na primer, u turizmu). Dosadašnja iskustva ukazuju da geografski informacioni sistemi (GIS) predstavljaju najpovoljnije oruđe za prikupljanje i obradu informacija o promenama, pojavama i procesima u prostoru. Ažurnost informacija o promenama u korišćenju prostora pruža nivoima upravljanja dovoljno manevarskog prostora da na korisnike i vlasnike zemljišta deluju stimulativno ili restriktivno u obezbeđenju implementacije planskih odluka, to jest privođenju prostora planiranoj nameni. GEOGRAFSKI INFORMACIONI SISTEMI (GIS) U drugoj polovini 20. veka, prateći trend globalnog razvoja, naglo se povećalo korišćenje podataka o prostoru, radi istraživanja i planiranja razvoja teritorija. Mapiranje i analiza globalnih podataka o prostornom sistemu zahtevalo je dosta vremena, ljudskih i tehničko-tehnoloških resursa, a kao proizvod dobijane su ogromne količine podataka, nepodesne za skladištenje, čuvanje i korišćenje. Da bi se zadovoljili zahtevi za skraćivanjem vremena prikupljanja, skladištenja, obrade (analize) i publikovanja (sinteze), tražila su se sredstva za manipulaciju velikim brojem prostornih podataka. Kao odgovor na te zahteve, stručnjaci različitih profila, upotrebom principa informatičkih tehnologija (koje su tek bile u razvoju 60-ih i 70-ih godina 20. veka), razvili su geografski informacioni sistem GIS. Geografski informacioni sistem (GIS) jeste skup sredstava za prikupljanje, skladištenje, pretragu, transformisanje i prikazivanje prostornih podataka iz stvarnog sveta za određene namene. Postoji još nekoliko alternativnih definicija GIS-a, zasnovanih na prostornim bazama podataka ili organizacionim aspektima, da je to: sistem baza podataka u kojem je većina podataka prostorno indeksirana i nad kojima se upravlja nizom postupaka da bi odgovorili na upite o prostornim entitetima koji se nalaze u bazama (prema: Smith et al. 1987; u: Peter, 2006); ili sistem podrške u odlučivanju koji obuhvata integraciju prostorno referenciranih podataka u okruženje za rešavanje problema (prema: Cowen 1988; videti više: Peter, 2006). Koncept GIS-a zasniva se na integraciji pet osnovnih komponenti: ljudi, podaci, analiza, hardware i software. Čovek je najvažnija komponenta, jer razvija procedure i definiše GIS zadatke. Čovek može da prevaziđe nedostatke hardware-a i software-a, koji ne mogu da prevaziđu nekompetenciju čoveka. GIS omogućava sledeće fundamentalne operacije u pronalaženju rešenja realnih problema: prikupljanje geografskih podataka prikupljanje sirovih podataka i njihovih atributa; skladištenje podataka podaci se skladište u rasterskom i vektorskom obliku; 230 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

245 upiti složene softverske funkcije za pronalaženje specifičnih obeležja na osnovu vrednosti atributa ili lokacije; analiza podataka odgovor za interakciju prostornih odnosa između višestrukih skupova podataka; prikazivanje podataka alati za vizuelizaciju geografskih obeležja i prikazivanje rezultata u različitim oblicima. Prostorni podaci mogu da se nađu u raznim oblicima počev od postojećih podataka u vidu brojki ili karata, preko podataka dobijenih direktno sa terena, do digitalnih podataka do kojih se dolazi korišćenjem savremenih metoda daljinske detekcije (satelitski i aero snimci) i zemaljskog nadgledanja (ESRI Press, 2004). Za potrebe GIS-a prikupljeni podaci mogu da se skladište u dva osnovna oblika: vektorski (model diskretnih entiteta), rasterski (model neprekidnih polja). Vektorski oblik (diskretni entiteti) koristi se kada se smatra da je prostor sastavljen od entiteta koji se opisuju svojim svojstvima, i čije se lokacije kartografišu pomoću geometrijskog koordinatnog sistema. Vektorski oblik apstrahuje realnost preko tri osnovna geometrijska oblika: tačke, linije i površi (poligona), pri čemu se svakoj osnovnoj jedinici nekog od ova tri oblika dodeljuju svojstva atributi koje sadrži ta jedinica. Svaki od ovih vektorskih oblika definisan je preko seta egzaktnih koordinata. Tačka je definisana jednim parom koordinata, linija parovima koordinata početnih i krajnjih tačaka i koordinatama svake prelomne tačke linije, dok su površi definisane parovima koordinata tačaka koje čine temena te površi poligona. Rasterski oblik (neprekidna polja) koristi se kada se smatra da se ispitivani atribut menja u prostoru kao neka matematička funkcija ili polje. Rasterski oblik podataka podrazumeva upotrebu ćelija jednakih dimenzija (najčešće pixel i voxel) koje su nosioci informacija, kako atributa, tako i informacija o položaju u realnom svetu. Vektorski oblici koriste se za predstavljanje granica, ulica, blokova grada, parcela, reka, pojedinačnog drveća itd, i svih informacija koje mogu da se vežu za neki od ovih geografskih podataka. Rasterski oblici najpogodniji su za predstavljanje velikih, pre svega, površinskih oblika, kada se za tu namenu koriste satelitski snimci i informacije o resursima koje nose, trodimenzionalne predstave reljefa i, uopšte, predstave o površini Zemlje. Ove osnovne prezentacije geografskih podataka iz realnog sveta dalje se kombinuju i skladište unutar posebnih formata koji se koriste u GIS-u: baze prostornih podataka, shapefile-ovi (ili datoteke oblika), CAD datoteke, rasterske datoteke, proste tabele sa alfanumeričkim podacima, kao i internet servisi koji pohranjuju geografske podatke na internetu (World Wide Web WWW). Svi podaci, osim geometrijske prezentacije, imaju i atributna obeležja, tj. svi atributi su pohranjeni u tabelama koje mogu da budu neraskidivo povezane sa samom geometrijskom prezentacijom podatka, ili nezavisne. Tu i jeste ključ GIS-a svakom prostornom obliku dodeljuju se atributi do kojih čovek dolazi nizom logičkih, analitičkih, opažajnih i drugih operacija. Time se postiže konkretna i nedvosmislena prezentacija realnog sveta unutar GIS-a. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 231

246 Trenutni trend u GIS tehnogologiji jeste korišćenje baza podataka u koje se skladište prostorni podaci. To omogućuje da se definiše niz pravila na osnovu kojih prostorni entiteti koegzistiraju u realnosti, tzv. validacija prostora i atributa. Na primer, pomoću topoloških pravila može da se definiše kako se građevinske parcele odnose jedna prema drugoj površi koje definišu parcele ne mogu da se preklapaju, dok granice moraju da dele istu liniju. Takođe, između granica parcela ne može da postoji prazan prostor. Svako odstupanje od ovih pravila bi se smatralo greškom i može da utiče na rezultate istraživanja, kao i na namenu prostora za koju se koristi GIS. U pomenutom slučaju, za digitalni katastar nepokretnosti bilo bi katastrofalno da sadrži ovakve greške, koje ne samo da ne predstavljaju realnost, nego mogu da dovedu do sudskih sporova. Prednosti baza podataka su višestruke: višekorisničko editovanje, jednostruka lokacija skladištenja, validacija prostora i atributa, skalabilno rešenje skladištenja, relacije, skladištenje dodatnih obeležja, upravljanje rasterskim i vektorskim podacima, automatizacija podataka, ubrzavanje unosa podataka, forsiranje kontrole kvaliteta itd. Sve ove prednosti nalaze se u relacionim sistemima za upravljanje bazama podataka, tzv. RDBMS bazama. Samo skalabilno rešenje baza podataka pruža mogućnost odlučivanja koji red veličina baza će se koristiti shodno potrebama korisnika. Primer je personalna geobaza podataka, zajednički razvijena od strane Envirometnal System Research Institute inc. (ESRI), lidera u razvoju GIS-a (ArcGIS paleta alata), i Microsoft-a, jednog od proizvođača poznatih relacionih baza Microsoft Acess i Microsoft SQL Server. Koristi se u ArcGIS paleti software-a, sa prevashodnom namenom skladištenja prostornih podataka u okviru manjih projekata (otuda naziv personalna). S druge strane, postoje eksterne baze podataka (npr. Microsoft SQL Server) za skladištenje ogromnih količina podataka koje služe velikom broju korisnika (ibid). Razvoj GIS-a prati globalne trendove razvoja u informatičkim tehnologijama u drugoj polovini 20. veka. Danas, GIS se koristi (primer 28) za: mapiranje prirodnih resursa; digitalnu kartografiju; prostorno (i urbanističko) planiranje; prostorne i ekonomske analize; stvaranje velikih sistema za usmeravanje razvoja, uređenja i zaštite prostora; upravljanje infrastrukturom i kapitalnim investicijama; podrške odlučivanju; specifične namene: vojne, aeronautičke, osmatranje, komunikacije itd; monitoring vremenski sukcesivnih serija podataka, tako da može da prikaže razvoj određenih pojava u vremenu (npr. faze razvoja urbanih i turističkih centara). 232 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

247 Primer 28. PRIMENA GIS U SRBIJI Na tržištu se nalazi veliki broj proizvoda i proizvođača GIS software-a. Svaki GIS proizvod ima svoje prednosti i mane, prevashodnu namenu i korisnike. Lideri na tržištu GIS proizvoda jesu: ESRI sa svojom paletom hibridnih GIS alata ArcGIS; Leica sa ERDAS IMAGINE software-om (pored prevashodne namene u daljinskoj detekciji i fotogrametriji, pruža kompletne GIS funkcije), MapInfo, INTERGRAPH GeoMedia, AutoDesk 3Dmap i AutoDesk Land Desktop itd. Najkompletnija rešenja pruža ESRI sa svojom paletom alata ArcGIS koji služe za obradu prostornih podataka, ArcSDE koji služi za skladištenje podataka unutar velikih eksternih relacionih baza, ArcIMS koji služi za korišćenje podataka putem interneta, kao i niz drugih GIS proizvoda koji služe kako za obradu podataka, tako i za pravljenje drugih korisničkih aplikacija za rad sa GIS podacima. U Srbiji, razvoj GIS-a još uvek je skroman, ali se sve više uviđa njegov značaj za razne sfere ljudskih aktivnosti. Počelo je sa prepoznavanjem GIS-a kao oruđa za mapiranje prirodnih resursa države, da bi se uvideo značaj u menadžmentu prostora i velikih infrastrukturnih sistema. Neke od institucija koje se bave razvojem i primenom GIS-a u Srbiji jesu: Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Vojno-geografski institut, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Institut Mihajlo Pupin, Institut Jaroslav Černi, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, PMF Novi Sad, Direkcija za građevisko zemljište i izgradnju grada Beograda, Grad Beograd, Opština Subotica, Opština Šabac, Opština Užice, Opština Kruševac, Opština Čačak, Ministarstvo odbrane, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Republički geodetski zavod, Republički zavod za statistiku i dr; dok su firme: GISDATA (zastupnik ESRI-ja za Srbiju), GeoGisConsultants, MapSoft, EvroGeomatika, Infoteam itd Monitoring sistem Monitoring sistem predstavlja proces prikupljanja i obrade informacija i podataka o posledicama koje izazivaju određene planske i/ili investicione odluke, s mehanizmima i organizacijom nadgledanja, praćenja i obeležavanja određenih pojava i procesa. Monitoring prostornih, envajeronmentalnih i drugih indikatora/pokazatelja ima značajnu ulogu u zemljama s razvijenim planskim sistemima. Njegov značaj raste sa povećanjem komunikacijsko-interakcijskih odnosa u planskom procesu i sa uspostavljanjem stalne reevaluacije planskih ciljeva i odluka. Sistemom monitoringa obezbeđuje se: monitoring implementacije utvrđivanje stepena sprovođenja planskih odluka; monitoring impakta/uticaja ocenjivanje postizanja planskih ciljeva ostvarivanjem planskih odluka i politika; strateški monitoring ocenjivanje validnosti planskih ciljeva sa stanovišta strateških interesa i kontrolisanja neizvesnosti, radi provere neophodnosti nji- UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 233

248 hove revizije. Monitoring se formira od samog početka procesa planiranja pripremne faze, kao postupak kojim se obezbeđuje stalna povratna sprega za dobijanje i integraciju informacija i pokazatelja. U toku implementacije planskih odluka usredsređuje se na praćenje i ocenu promena pozicija osnovnih ciljnih grupa, odnosno aktera. Za zaštitu i uređenje prostora, u prvom redu za zaštićena područja, poseban značaj pridaje se uspostavljanju kompatibilnih i povezanih sistema prostornog i monitoringa životne sredine. Time se omogućava blagovremeno uočavanje uzroka i načina nastajanja konflikata i upozoravanje na mogućnost pojave rizika po kvalitet životne sredine i prirode, koji su izazvani načinom i intenzitetom korišćenja prostora (primer 29). U formiranju, razvoju i održavanju informacionih i monitoring sistema o prostoru osnovni korak je uspostavljanje sistema indikatora, u prvom redu za ključne probleme razvoja, kojima se obezbeđuje sinteza saznanja o celini stanja, procesa i pojava i ključnim uzrocima promena u prostoru. Sistem indikatora/pokazatelja u prostornom i envajeronmentalnom planiranju složen je i višedimenzionalan. Pored deskriptivne funkcije (informacije i podaci na osnovu kojih se utvrđuje stanje i ocenjuje nivo razvijenosti područja), indikatori imaju analitičku funkciju procene i utvrđivanja kriterijuma za donošenje planskih i investicionih odluka. Budući da svrha indikatora nije da samo obezbedi informaciju o pojedinom fenomenu, već da formira okvir i pruži pouzdanu osnovu za analizu i procenu potencijala i ostvarivosti ciljeva razvoja, sistem indikatora mora da zadovolji određene zahteve, da bude otvoren i dostupan ovlašćenim korisnicima i drugim akterima u javnim poslovima (Petovar, 2003). Sistem indikatora obezbeđuje (Maksin-Mićić, 2000; videti više: Petovar, 2003): osnove za ujednačavanje pristupa i metoda izrade i za uporedivost planskih osnova; praćenje i ocenu stanja i promena u korišćenju i uređenju prostora i zaštiti životne sredine; povećanje efikasnosti kontrole implementacije planskih odluka; praćenje efekata planskih rešenja i propozicija na ostvarivanje održivog razvoja; merila za donošenje odluka, strategija i politika, koje mogu imati prostorni i enva- jeronmentalni impakt i osnove za procenu opravdanosti investicionih zahvata i njihovih ukupnih efekata na razvoj i zaštitu prostora i kvalitet životne sredine; skraćenje vremena i smanjenje troškova izrade planskog osnova, monitoringa i kontrole implementacije planskih odluka. 234 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

249 Primer 29. INFORMACIONI I MONITORING SISTEMI O TERITORIJI EVROPSKE UNIJE Putem CORINE land Cover projekta (sa satelitskom podrškom) ustanovljena je sveobuhvatna baza podataka o korišćenju prostora EU, uključujući i zaštićene prostore, koja je podržana naučnim istraživanjima i povezana sa prostornim i monitoringom životne sredine (sa Zemlje). Uspostavljeni informacioni i monitoring sistem koristi se za praćenje promena u korišćenju prostora, naročito otvorenih i zaštićenih prostora. Sledstveno tome, koristi se i za evaluaciju primenjenih i formulisanje novih strategija i politika, koje imaju prostorni uticaj/impakt na realizaciju zaštite prostora (Europe 2000+, 1994). Evropska mreža opservatorija prostornog planiranja (ESPON European Spatial Planning Observatory Network) predstavlja osnovnu istraživačko-informatičku podršku ostvarivanju i reevaluaciji dokumenata Evropske unije, a poslednjih godina i čitave Evrope u domenu prostornog uređenja, urbanog razvoja i envajeronmentalne politike. Osnovni cilj ESPON je da se obezbedi analitička osnova za vođenje, koordinaciju i integrisanje sektorskih politika u ostvarivanju integralnih dokumenata EU i za donošenje teritorijalnih odluka na nacionalnom i regionalnom nivou upravljanja, kako bi se ostvario održiv i kompetitivan razvoj evropske teritorije. Zbog toga je razvijen sistem indikatora održivog razvoja, koji se zasnivaju na sistemu statističkih teritorijalnih jedinica NUTS za osnovna tri nivoa: NUTS 1 sa 3 do 7 miliona stanovnika, NUTS 2 sa do 3 miliona stanovnika i NUTS 3 sa do stanovnika. Ovaj sistem indikatora održivog razvoja koristi EUROSTAT (ESPON, 2006). UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 235

250 Primer 30. KLJUČNI INDIKATORI INFORMACIONOG I MONITORING SISTEMA O TERITORIJI Jedna od aktivnosti na operacionalizaciji ESDP odvija se u okviru transnacionalnog ESTIA projekta (European Space & Territorial Integration Alternatives) Evropski prostor i alternative teritorijalne integracije za šest jugoistočnih evropskih zemalja: Grčka, Albanija, Makedonija, Srbija, Crna Gora, Bugarska i Rumunija. Aktivnosti su usmerene na formiranje sistema monitoringa razvoja u prostoru i prostornih politika (ESTIA Spatial Observatory). Osnovna ideja je da se formira dostupan, pouzdan i kompatibilan okvir baza podataka o prostoru, koji bi bio obavezujući za nacionalni nivo i omogućio kooperaciju i koordinaciju sistema prostornog planiranja šest država. Polazni korak bilo je definisanje četiri grupe ključnih indikatora, i to: ekonomskih, socijalnih, prostornih i životne sredine, kao i indikatora za upravljanje informacionim i monitoring sistemom. Svi prostorni indikatori odnose se na način i inte-nzitet (pritiske) korišćenja prostora (Stojkov, Đorđević, Dželebdžić, 2000). Izradom strategije prostornog razvoja EU (ESDP) inicirane su aktivnosti na istraživanju sistema indikatora održivog razvoja za planiranje i usmeravanje razvoja evropskog prostora. Sistem indikatora održivog prostornog razvoja definisan je u okviru ESPON projekta i mreže za evropski prostor. Predstavlja okvir za dalju razradu i definisanje setova ključnih indikatora za nacionalni i regionalni, a potom i lokalni nivo planiranja, kao i za planiranje područja posebne namene (primer 29. i 30) KONTROLNI SISTEM Kontrola implementacije zakonskog i planskog osnova, promene namene i izgradnje prostora u svim zemljama Evropske unije obavlja se dominantno na lokalnom nivou, uz superviziju viših nivoa upravljanja (regionalnog i nacionalnog) i, u određenim slučajevima, uz sudsku i policijsku podršku. Kontrolni sistemi zasnovani su na primeni: paketa instrumenata, rezervnih moći u kombinaciji s korišćenjem diskrecionog prava u odlučivanju, posebnih procedura učešća javnosti u postupku kontrole promena u zaštiti životne sredine, uređenju i izgradnji prostora. Najširu primenu u kontrolnim sistemima zemalja EU imaju instrumenti: ustanovljeni za potrebe supervizije nižih od strane viših nivoa upravljanja i učešća javnosti direktiva ili naredba (nižem nivou da izradi ili reviduje plan), odobrenje ili anuliranje (plana na višem nivou upravljanja), prigovor (građana u toku javnih 236 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

251 konsultacija o planu i proceni uticaja na životnu sredinu) i žalba (protiv dozvole o odobrenju izgradnje); ustanovljeni za potrebe implementacije planskih odluka na lokalnom nivou upravljanja glavna/građevinska dozvola (obezbeđuje kombinovanu urbanističku i građevinsku kontrolu i regulaciju promene namene i izgradnje objekata), preliminarna dozvola (za usklađivanje predloženog razvoja i izgradnje s planskim rešenjima i pravilima, pre podnošenja zahteva za glavnu dozvolu) i posebne dozvole (ili saglasnosti, za izgradnju i rušenje objekata u okolini kulturnog nasleđa i sl); rezervne moći preuzimanje nadležnosti (donošenja plana na višem nivou o trošku lokalnog nivoa upravljanja u slučaju da ne postupi po ministarskoj direktivi ili naredbi) i izuzeće (od pravila utvrđenih zakonskim i planskim osnovom za urgentne radove od javnog interesa); za primenu diskrecionog prava odlučivanja u odobravanju glavne dozvole, uz obezbeđenje pravne sigurnosti aktera (vlasnika, investitora i dr) izuzeće od pravila plana (odobrava se kao odstupanje od detalja plana, kada je planirana promena namene i izgradnja u skladu sa širim principima regulacionog ili strateškog plana), glavna dozvola u anticipaciji plana (kada predložena promena namene ili izgradnja nije u suprotnosti s osnovnim okvirima i principima plana koji se radi ili reviduje, a ukoliko je u koliziji s nekim važećim planom odobrava se kao izuzetak od pravila tog plana) i privremena dozvola (kao izuzetak od pravila plana za radove i objekte koji služe za zadovoljenje privremenih potreba u periodu od najviše pet godina). Sve države sprovode postupke koji omogućavaju preduzimanje organizovanih akcija protiv neplanske izgradnje (bez glavne dozvole, ili s odstupanjima od postavljenih uslova u dozvoli), obustavljanjem izgradnje i naručivanjem totalnog ili delimičnog rušenja objekta i vraćajnem prostora u prethodno stanje o trošku investitora ili vlasnika. Za svako probijanje pravila važećeg plana i odobrenja za izgradnju (npr. za neotpočinjanje izgradnje, a u pojedinim zemljama za nezavršavanje izgradnje u periodu važenja dozvole) primenjuju se represivne mere: novčana ili kazna zatvorom, a u nekim slučajevima prinudni otkup ili eksproprijacija zemljišta. Sistemi kontrole implementacije planskog osnova zaštite životne sredine, uređenja i izgradnje prostora efikasni su i stabilni, usled uspostavljene ravnoteže između pravne sigurnosti (rigidnosti) i diskrecionog prava odlučivanja (fleksibilnosti), široke podrške od strane političara, investitora i građana i višedecenijske izgradnje i dopunjavanja planskog i kontrolnog sistema (The EU compendium of spatial planning systems and policies, 1997). Kontrolni sistem u Srbiji raspolaže nedovoljno razvijenim instrumentima, koji nisu prilagođavani i modifikovani potrebama prakse u uslovima nedovoljne i neažurne pokrivenosti prostora planskim osnovom, s jedne strane, i promenama izazvanim postepenim uvođenjem tržišnog sistema privređivanja, s druge. Zakonskim osnovom o UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 237

252 planiranju i izgradnji prostora ispoljene su tendencije promene instrumenata kontrolnog sistema radi povećanja fleksibilnosti u tumačenju i implementaciji planskih odluka, ali ne i u pogledu obezbeđenja pravne sigurnosti vlasnika i korisnika prostora. Najznačajniji su sledeći instrumenti kontrolnog sistema zaštite, uređenja i izgradnje prostora: ustanovljeni za potrebe supervizije lokalnog od strane nacionalnog nivoa upravljanja i učešća javnosti uputstvo, s tumačenjem primene zakonskog osnova obavezujuće je, ali retko u primeni; izveštaj o obavljenoj stručnoj kontroli za prostorni plan opštine kada nije donet regionalni prostorni plan i za generalni plan kada nije donet prostorni plan opštine obavezujuće je obavljanje stručne kontrole od strane komisije nadležnog ministarstva, radi provere usklađenosti tih planova sa zakonom i planovima širih prostornih celina; saglasnost na doneti prostorni plan opštine, odnosno generalni plan urbanog naselja obavezujuće je pribavljanje ministarske saglasnosti pre objavljivanja plana u službenom javnom glasilu; primedba građana i drugih aktera na planska rešenja u toku javnog uvida u plan; žalba građana i pravnih lica na prestanak prava korišćenja javnog građevinskog zemljišta, doneto ili odbijeno odobrenje za izgradnju, rešenje o rušenju objekta, rešenje urbanističkog ili građevinskog inspektora i prvostepeno rešenje opštinske uprave; ustanovljeni za potrebe implementacije planskih odluka na lokalnom i, delimično nacionalnom, nivou upravljanja izvod iz urbanističkog plana s podacima o urbanističkim uslovima za uređenje prostora; akt o urbanističkim uslovima s pravilima parcelacije, regulacije i nivelacije, uslovima priključenja na infrastrukturu i drugim uslovima, na osnovu prostornog plana za delove područja za koje nije predviđena izrada urbanističkog plana; odobrenje za izgradnju na osnovu izvoda iz urbanističkog plana ili akta o urbanističkim uslovima, idejnog projekta i dokaza o pravu svojine, zakupa ili korišćenja građevinskog zemljišta; potvrda početka izvođenja radova na prijavu početka izvođenja radova s glavnim projektom; upotrebna dozvola za korišćenje objekta o usklađenosti izvedenih radova s odobrenjem za izgradnju i glavnim projektom, koja se proverava i potvrđuje na osnovu tehničkog pregleda objekta; 238 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

253 rezervne moći delimično preuzimanje nadležnosti za izradu prostornog plana opštine i urbanističkih planova o trošku lokalnog nivoa upravljanja ako ne ispoštuju zakonom propisan rok za donošenje tih planova, koje je ustanovljeno zakonskim osnovom iz 2003, a izbrisano njegovim izmenama godine. Najveće ograničenje za ostvarivanje osnovne uloge i efikasnost kontrolnog sistema u implementaciji prostornih i urbanističkih planova, kao i za obezbeđenje pravne sigurnosti vlasnika, investitora i ostalih korisnika prostora, predstavlja nerealno, nedosledno i neprecizno definisanje i primena instrumenata kontrolnog sistema koji su ustanovljeni, prevashodno, za lokalni nivo upravljanja. To se, u prvom redu, odnosi na sledeće instrumente: akt o urbanističkim uslovima jer se prostornim planom ne definišu urbanistički uslovi, tako da je postupak izdavanja tog akta u domenu prikrivenog diskrecionog prava odlučivanja, bez stvarne pravne sigurnosti investitora i korisnika prostora; odobrenje za izgradnju koje ne sadrži neophodne elemente za kombinovanu urbanističku i građevinsku kontrolu i regulaciju promene namene prostora, već je redukovano na elemente tehničke dokumentacije i investicionih zahteva, čime je omogućeno zadovoljavanje partikularnih i pojedinačnih interesa u korišćenju i izgradnji prostora. Odobrenje za izgradnju to zapravo i nije, jer na osnovu idejnog projekta ne može da se gradi objekat i izvode radovi. Zbog toga je uvedena potvrda početka izvođenja radova, koja se izdaje na osnovu glavnog projekta. Početak izvođenja radova na izgradnji objekata za koje je obavezna, ili se može zahtevati, procena uticaja na životnu sredinu, uslovljen je dobijanjem saglasnosti nadležnog ministarstva na procenu uticaja (tj. na studiju o proceni uticaja). Dobijanje upotrebne dozvole za korišćenje takvih objekata uslovljeno je ispunjavanjem uslova iz odluke o davanju saglasnosti na procenu uticaja, koji se proveravaju u postupku tehničkog pregleda objekta. U sklopu kontrolnog sistema odvija se nadzor nad primenom zakonskog i planskog osnova, instrumenata kontrolnog sistema i promenama u prostoru. Za obavljanje urbanističkog i građevinskog nadzora koriste se represivne mere i postupci za obezbeđenje planske izgradnje i korišćenja prostora, koji su slični praksi evropskih zemalja. To su: zabrana primene planskog osnova (do usklađivanja sa zakonom), pokretanje postupka za ukidanje građevinske dozvole (ako nije izdata u skladu sa zakonom), nalaganje obustave izgradnje (koja se izvodi bez ili suprotno građevinskoj dozvoli), nalaganje rušenja celog ili dela objekta i zabrana korišćenja objekta (bez upotrebne dozvole). Po drugom zakonskom osnovu obavlja se i vodoprivredni, envajeronmentalni, sanitarni, poljoprivredni i drugi nadzor. Razloga za nedovoljnu efikasnost primene represivnih mera u obezbeđenju zaštite i rezervisanja prostora ima više, od kojih su najznačajniji sledeći: UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 239

254 formalno propisanu saradnju sektora u obavljanju nadzora ne prate mehanizmi i instrumenti za objedinjeno postupanje (npr. obustava korišćenja priključaka na komunalnu infrastrukturu po izdavanju naloga za obustavu korišćenja objekta); formalno definisane poslove urbanističkog nadzora ne prati propisivanje načina postupanja i instrumenti za obavljanje pojedinih poslova (npr. mogućnost direktnog poništenja ili davanja naredbe za poništenje dozvole ili saglasnosti koja nije izdata u skladu sa odgovarajućim planom, odnosno propisima); nedovoljna organizaciona, finansijska i policijska podrška za izvršenje naloga za rušenje (odsustvo specijalizovanih organizacija, mehanizama prinudne naplate troškova rušenja od investitora/vlasnika ili obezbeđenja sredstava iz drugih izvora - budžeta, naknada za građevinsko zemljište i dr, neizvršenje zakazanih rušenja zbog neizlaska policijskih organa); nedovoljno razvijena kaznena politika (sa sastavnim merama) prema kojoj neplanska izgradnja ima tretman prekršaja ili privrednog prestupa, ali ne i krivičnog dela kada je reč o pojedinim zaštićenim i rezervisanim prostorima. Novčane kazne su niske, jer nisu dovedene u vezu sa bespravnim korišćenjem povećane vrednosti zemljišta i/ili umanjenjem vrednosti zaštićenog nasleđa, prirodnih resursa i građevinskog zemljišta koje se uništava ili degradira neplanskom izgradnjom. Kazna pritvorom predviđena je za građane, ali ne i za rukovodno telo (lice) pravnih lica, koja su u pogledu obima i investicione vrednosti objekata značajni bespravni graditelji; dugotrajna upravna i sudska procedura; neujednačena i nedovoljna kadrovska opremljenost, u prvom redu urbanističke inspekcije. Problem je primena ili neprimena represivnih i kaznenih mera, odnosno da li se i u kojim slučajevima primenjuju. Primena represivnih mera kontrolnog sistema može samo delimično, a razvoj stimulativnih i destimulativnih mera i instrumenata raznih politika (zemljišne, fiskalne, kreditne i dr) znatno više da utiče na povećanje efikasnosti implementacije planskih odluka. Nedovoljno i neadekvatno razvijeni instrumenti i odsustvo fleksibilnosti, diskrecionog prava odlučivanja i rezervnih moći u njihovoj primeni doprinosi neefikasnosti kontrolnog sistem Za rezultat ima njihovo prikriveno korišćenje za političko odlučivanje. Kako je učešće javnosti u kontrolnom sistemu redukovano na formalizovanu proceduru javnih konsultacija ili javnog uvida bez stvarnih moći da utiče na planska rešenja i ospori planske odluke i na korišćenje instituta žalbe na odobrenu ili neodobrenu izgradnju, to izostaje podrška te iste javnosti i investitora planskoj kontroli uređenja prostora i zaštite životne sredine, nasleđa i resursa. Posebno pitanje je da li na nivou državne uprave i vladajućih političkih struktura postoji stvarna rešenost i podrška razvoju i funkcionisanju kontrolnog sistema. 240 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

255 2.6. INFORMISANJE I KOOPERACIJA AKTERA Na svim nivoima upravljanja, najčešće putem savetodavnih resornih i međuresornih tela, primenjuju se različiti oblici saradnje i konsultacija formalizovanog i neformalnog tipa sa predstavnicima privatnog sektora, interesnih, ciljnih i dobrovoljnih grupa i lokalnih zajednica, s tim da se lepeza učesnika i oblika participacije/kooperacije povećava na nižim nivoima upravljanja. Za pojedine planske odluke o zaštićenim prostorima garantuje se pravo participacije javnosti u njihovom donošenju (za namene zelenog pojasa, otvorenih prostora i predela). U pripremi, donošenju i implementaciji planskih odluka o zaštiti životne sredine i nasleđa, uređenju i izgradnji prostora značajnim se smatra informisanje i uspostavljanje partnerskih odnosa aktera planiranja na relaciji: donosioci planskih odluka profesionalni planeri korisnici prostora. Uloga lokalne uprave i profesionalnih planera najznačajna je u informisanju, edukaciji, pregovaranju i konsultacijama stanovništva, privatnog i trećeg sektora, radi uspostavljanja obostranog razumevanja i prihvatanja odgovornosti za implementaciju donetih planskih odluka. Primera radi, u Holandiji je donošenje svake planske odluke uslovljeno opštim konsenzusom svih aktera. Odnos prema konsultacijama, participaciji i kooperaciji uslovljen je demokratskim i kulturološkim tradicijama pojedinih država. Otuda nacionalne politike i akcije zaštite prostora, nasleđa i resursa i održivog razvoja u Holandiji, Danskoj i Finskoj imaju široku podršku lokalnih zajednica (EU compendium of spatial planing systems and policies, 1997). Formalne procedure učešća lokalnih zajednica i javnosti u donošenju planskih odluka mogu da budu sredstvo manipulacije za održanje postojećeg odnosa moći i to od strane korporacija i pojedinih predstavnika lokalne zajednice u lokalnoj upravi. U našoj praksi planiranja stanovništvo, interesne i dobrovoljne grupe, privatni i treći/ nevladin sektor u lokalnoj zajednici, pa čak i javni sektor, nisu uključeni u proces razmatranja i donošenja zakonskog osnova i većine sektorskih planskih osnova. Nedovoljno su informisani (putem odluka o izradi planova) i uključeni (putem javnog uvida) u proces donošenja planskih odluka u domenu prostornog i envajeronmentalnog planiranja (LEAP). Za opšte strategije i sektorski planski osnov obavljaju se ciljane javne prezentacije i rasprave, po pravilu u najvećim urbanim centrima i za pozvane učesnike, tako da se može govoriti samo o krajnje formalizovanom i redukovanom informisanju dela javnosti, ali de facto bez njenog stvarnog uključivanja u proces odlučivanja. Svi drugi oblici informisanja, edukacije, podizanja svesti (o značaju zaštite opšteg resursa prostora, životne sredine, nasleđa i resursa), participacije i kooperacije zapostavljeni su u pripremi i izradi planskih rešenja i donošenju planskih odluka, a naročito u njihovoj implementaciji. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 241

256 Otuda pojedinci, privatni, delimično i javni sektor nisu dovoljno upoznati s donetim planskim odlukama i ustanovljenim režimima zaštite i rezervisanja prostora. Kako im nije pružena stručna pomoć da prepoznaju svoje partikularne u javnom interesu u uređenju prostora i sprovođenju ustanovljenih režima, to nisu spremni da ih uzimaju u obzir, niti da ih se pridržavaju u procesu donošenja pojedinačnih odluka o razvoju i/ili izgradnji prostora. U proteklom periodu ostao je neiskorišćen veliki potencijal aktivne participacije i partnerstva/kooperacije lokalne zajednice u organizaciji i sprovođenju zaštite i rezervisanja prostora, zaštite životne sredine, nasleđa i resursa. Posle perioda potpunog zapostavljanja uloge korisnika prostora na području Nacionalnog parka Kopaonik i lokalnog stanovništva u naseljima njegove zaštitne zone, formiran je savet korisnika za zaštitu, razvoj i uređenje prirodnog dobra pri javnom preduzeću za upravljanje Nacionalnim parkom. To savetodavno telo je vrlo brzo ukinuto zbog odsustva institucionalne podrške i političke volje, tako da je propao prvi pokušaj organizovanog uključivanja aktera u upravljanje prirodnim nasleđem i implementaciju planskih odluka o održivom razvoju turističkog područja BROADS AREA PRIMER EFIKASNOG USMERAVANJA I UPRAVLJANJA ODRŽIVIM RAZVOJEM PRIRODNOG NASLEĐA I TURISTIČKE DESTINACIJE Polazeći od sličnosti zaštićenih prostora rirodnog nasleđa u V. Britaniji i Srbiji u pogledu obuhvata, načina i režima korišćenja prostora, za unapređenje naše prakse može biti indikativan primer upravljanja Broads-om, zaštićenim vlažnim područjem od međunarodnog značaja. Područje Broads-a nalazi se u Hampshire distriktu, na granici sa West Sussex distriktom. Zaštićen prostor obuhvata veći broj seoskih i nekoliko urbanih naselja, od kojih je najveći i najznačajniji Winchester, na severozapadnoj granici područja. Za održivi razvoj lokalnih ruralnih zajednica i zaštićenog područja ključne ekonomske aktivnosti jesu: poljoprivreda, brodogradnja (rekreativnih plovila) i turizam. Kako je poljoprivreda veoma značajna za lokalno stanovništvo, uprava Broads-a obezbeđuje finansijsku i stručnu pomoć za razvoj pojedinih oblika poljoprivredne proizvodnje, komplementarne zahtevima zaštite prirodnih vrednosti, u sklopu postojećih programa i razvojnih shema nadležnog ministarstva. Ukoliko poljoprivredna domaćinstva ne prihvate ponuđene solucije, uprava nudi akviziciju zemljišta i obezbeđuje povoljne kredite za uključivanje u turističku ponudu područja. Pored akvizicije, primenjuje se i koncesija onog zemljišta za koje je utvrđena obaveza posebnog, to jest osetljivog upravljanja, koja se najčešće daje posebnoj agenciji ili dobrovoljnim grupama. 242 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

257 Uprava Broads-a ima ovlašćenje da, kao krajnju meru, primeni rezervne moći uvođenjem odobrenja ili dozvole za obavljanje pojedinih, u prvom redu turističkih aktivnosti, za koje u normalnim uslovima nije potrebna posebna dozvola. Odbijanje izdavanja odobrenja ili dozvole za obavljanje aktivnosti podrazumeva pravo lokalnog stanovništva na kompenzacije u visini neostvarenog neto profita, ili umanjenja kapitalne vrednosti zemljišta. Radi usmeravanja i kontrole razvoja, uređenja i izgradnje naselja i turističko-rekreativnih zona i punktova i zaštite otvorenih prostora, Uprava Broads-a učestvuje, u saradnji s lokalnim nivoom upravljanja, u izradi planskih osnova i kontroli njihove implementacije. Na raspolaganju ima široka ovlašćenja da primenjuje instrumente (dozvole i saglasnosti) i rezervne moći (da naredi ukljanjanje neprilagođenih i neadekvatnih objekata i da zaustavi ili zabrani obavljanje aktivnosti koje nisu prilagođene zaštiti prirodnih vrednosti, ili su rizične zbog povećanja intenziteta korišćenja prostora). U koordinaciji s nacionalnim agencijama i komisijama (za zaštitu prirode, voda i turizam) uprava obezbeđuje finansijsku i stručnu pomoć za diverzifikaciju turističke ponude i komplementarnih sadržaja ponude u prostoru. Kontroliše obim i oblike turističkog smeštaja na otvorenim prostorima i u naseljima, davanjem saglasnosti na razmeštaj i veličinu kapaciteta i dozvola za prenamenu i deobu parcela za potrebe turizma. Jedan od kriterijuma jeste da rast smeštajnih kapaciteta mora da bude proporcionalan veličini naselja (do 25% domicilnog stanovništva), kako se ne bi poremetio identitet naselja i život stanovništva. Informisanje, dogovaranje i pružanje stručne pomoći lokalnom stanovništvu ostvaruje se preko proizvodnih asocijacija, dobrovoljnih grupa i zajedničkih komisija za razvoj pojedinih aktivnosti ili naselja. Na dobrovoljnoj osnovi, uz posredovanje Uprave Broads-a, dogovorima različitih grupa i asocijacija korisnika (sa zaštićenog područja i iz okruženja) o zajedničkom korišćenju pojedinih (osetljivijih) delova prostora utvrđeni su: zoning prostora za različite UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 243

258 namene i režime korišćenja i zaštite; vremenski zoning (raspored korišćenja) vodenih površina i obala; kodovi ponašanja turista u obavljanju pojedinih sportsko-rekreativnih aktivnosti na vodi i u otvorenim prostorima i dr. Osnovni instrument upravljanja zaštićenim područjem Broads-a je srednjoročni program upravljanja. Najveći deo potrebnih finansijskih sredstava i kredita za realizaciju programa upravljanja obezbeđuje se po principu prioriteta iz redovnih programa i shema nadležnih resornih organa, agencija i komisija. Partnerski odnosi s nacionalnim nivoom upravljanja obuhvataju i stalnu stručnu saradnju u realizaciji programa upravljanja, tako što su u aktivnosti uprave uključeni viši službenici odgovarajućih ministarstava i agencija (Broads Authority, 1987, 2007). Prema izveštaju za godinu, za period godine samo je iz nacionalnog fonda za nacionalne parkove obezbeđeno 13,06 milijardi za realizaciju srednjoročnog programa. Od godine aktivan je Fond za održivi razvoj Broads Area, koji godišnje dobija iz državnog budžeta za podršku programima održivog razvoja. U proteklih pet godina iz tog fonda podržano je 117 programa. Ravnomerno je ulagano u programe: održivog turizma, edukacije dece i mladih o održivom razvoju zaštićenog područja i uključivanja lica sa invaliditetom u ekonomski i socijalni život (Annual Report , 2008, gov.uk). Uprava Broads-a izdala je godine uputstvo za održivi razvoj tog zaštićenog područja, namenjeno svim korisnicima, posetiocima i investitorima (primer 31), koji je dobio više nagrada za inovativnost, ruralna područja i zaštitu prirodnog nasleđa. 244 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

259 Primer 31. UPUTSTVO ZA ODRŽIVI RAZVOJ BROADS AREA Najveća pažnja poklonjena je recikliranju postojećih i izgradnji novih objekata iz aspekta očuvanja predela, zaštite resursa i životne sredine. Osnovne teme ovog uputstva za rekonstrukciju i izgradnju objekata jesu: adaptacija klimatskim promenama, energetska efikasnost, novi i obnovljivi izvori energije, održivi materijali i konstrukcija objekata, kvalitet životne sredine, upravljanje resursom vode, otpadom, mikroklima i smanjenje aerozagađenja (Sustainability Guide, 2007). UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 245

260 3. UPRAVLJANJE ZAŠTITOM ŽIVOTNE SREDINE 3.1. UPRAVLJANJE ZAŠTITOM ŽIVOTNE SREDINE U EVROPSKOJ UNIJI Upravljanje zaštitom životne sredine ostvaruje se njenim integrisanjem u proces donošenja i ostvarivanja planskih i investicionih odluka. Počev od godine doneto je šest akcionih programa za zaštitu životne sredine Evropske unije (EAP Environmental Action Programs), kojima su definisani principi i prioriteti zaštite životne sredine. U prva dva akciona programa ( godine) definisani su osnovni principi: prevencija i sanacija, načelo zagađivač plaća i obaveza procene uticaja investicionih projekata na životnu sredinu. U trećem i četvrtom EAP-u ispoljena je težnja ka celovitijem pristupu stavljanjem težišta na prevenciju od zagađivanja i na integrisanje aspekta životne sredine u prostorno planiranje i sektorske politike Zajednice. Peti EAP ( godine) promoviše koncepciju održivog razvoja, učešće javnosti i privatnog sektora u procesu odlučivanja i definiše program integrisanja politike zaštite životne sredine u pet sektorskih politika: proizvodnje energije, saobraćaja, turizma, poljoprivrede i industrijskog razvoja. Šestim EAP-om ( godine) utvrđeni su prioriteti: klimatske promene, kvalitet životne sredine, priroda i biodiverzitet, mudro korišćenje prirodnih resursa i upravljanje otpadom (Stojanović, Maričić, 2004). Zajednica je počev od osamdesetih godina 20. veka uvela instrumente zaštite životne sredine na svim nivoima planiranja i donošenja odluka o razvoju i izgradnji, kao što su: strateška procena uticaja planova i programa na životnu sredinu (SEA) koja se primenjuje na prostorne i urbanističke planove i sektorske programe razvoja, uključujući i turizam; procena uticaja projekata na životnu sredinu (EIA); post-projektna procena uticaja na životnu sredinu (PP EIA); procena ekološkog rizika (RA) UPRAVLJANJE ZAŠTITOM ŽIVOTNE SREDINE U SRBIJI Zakonski osnov i međunarodne obaveze Po ugledu na praksu zemalja Evropske unije, u Srbiji je godine donet paket zakona o zaštiti životne sredine koji obuhvata sistemski zakon Zakon o zaštiti životne sredine, sa tri posebna zakona Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu i Zakon o integrisanom sprečavanju i 246 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

261 kontroli zagađivanja životne sredine. Prva tri zakona imaju direktan uticaj na uspostavljanje održivog razvoja turizma, dok poslednji ima indirektan uticaj iz aspekta zaštite turističkih prostora od negativnih uticaja velikih zagađivača životne sredine. Novi paket zakona iz domena zaštite životne sredine donet je maja meseca godine i obuhvata sedam posebnih zakona o: zaštiti prirode, upravljanju otpadom, ambalaži i ambalažnom otpadu, zaštiti vazduha, zaštiti od buke, zaštiti od jonizujućih i od nejonizujućih zračenja. Za upravljanje zaštitom životne sredine i ostvarivanje održivog razvoja značajan je i Zakon o slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja (2004) koji omogućava javnosti da se informiše, a time i da kontroliše, da li se ostvaruje Ustavom zagarantovano pravo na kvalitetnu životnu sredinu. Procenjuje se da je preko 30% zakona, koje naša zemlja treba da donese u procesu evropskih integracija, iz domena zaštite životne sredine, jer pravne tekovine Evropske unije u tom domenu sadrže više od 200 različitih pravnih akata. Sistemskim zakonom ustanovljena su sledeća osnovna načela zaštite životne sredine: načelo integralnosti državni organi, organi autonomne pokrajine i organi jedinice lokalne samouprave obezbeđuju integraciju zaštite i unapređivanja životne sredine u sve sektorske politike sprovođenjem međusobno usaglašenih planova i programa, sistemom dozvola, tehničkih i drugih standarda i normativa, finansiranjem, podsticajnim i drugim merama zaštite životne sredine; načelo prevencije i predostrožnosti svaka aktivnost mora da se planira i sprovede na način da: prouzrokuje najmanju moguću promenu i najmanji rizik po životnu sredinu i zdravlje ljudi, smanji opterećenje prostora i potrošnju sirovina i energije, uključi mogućnost reciklaže, spreči ili ograniči uticaj na životnu sredinu na samom izvoru zagađivanja. Načelo predostrožnosti ostvaruje se procenom uticaja na životnu sredinu i korišćenjem najboljih raspoloživih i dostupnih tehnologija, tehnika i opreme; načelo očuvanja prirodnih vrednosti prirodne vrednosti mogu se koristiti tako što će se očuvati vrednosti geodiverziteta, biodiverziteta, zaštićenih prirodnih dobara i predela. Obnovljivi prirodni resursi koriste se pod uslovima koji obezbeđuju njihovu trajnu i efikasnu obnovu i stalno unapređivanje kvaliteta. Neobnovljivi prirodni resursi koriste se pod uslovima koji obezbeđuju njihovo dugoročno korišćenje, uključujući ograničavanje korišćenja stra- UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 247

262 teških ili retkih prirodnih resursa i supstituciju drugim raspoloživim resursima ili veštačkim materijalima; načelo održivog razvoja održivi razvoj ostvaruje se donošenjem i sprovođenjem odluka kojima se obezbeđuje usklađenost interesa zaštite životne sredine i interesa socioekonomskog razvoja; načelo odgovornosti zagađivača zagađivač (ili njegov pravni sledbenik) obavezan je da otkloni uzrok zagađenja i posledice direktnog ili indirektnog zagađenja životne sredine. Promene vlasništva preduzeća ili drugi oblici promene svojine obavezno uključuju procenu stanja životne sredine i određivanje odgovornosti za zagađenje životne sredine, kao i namirenje dugova (tereta) prethodnog vlasnika za izvršeno zagađivanje i/ili štetu nanetu životnoj sredini; načelo zagađivač plaća zagađivač plaća naknadu za zagađivanje životne sredine, to jest snosi ukupne troškove mera za sprečavanje i smanjivanje zagađivanja, koji uključuju troškove rizika po životnu sredinu i troškove uklanjanja štete nanete životnoj sredini; načelo korisnik plaća svako ko koristi prirodne vrednosti dužan je da plati realnu cenu za njihovo korišćenje i rekultivaciju degradiranog prostora; načelo supsidijarne odgovornosti državni organi, u okviru svojih finansijskih mogućnosti, otklanjaju posledice zagađivanja životne sredine i smanjenja štete u slučajevima kada je zagađivač nepoznat, ili je zagađivanje životne sredine iz izvora van teritorije države; načelo primene podsticajnih mera svi nivoi državne uprave preduzimaju mere očuvanja i održivog upravljanja kapacitetom životne sredine, posebno smanjenjem korišćenja sirovina i energije i sprečavanjem ili smanjenjem zagađivanja životne sredine, primenom ekonomskih instrumenata i drugih mera, izborom najboljih dostupnih tehnika, kao i izborom proizvoda i usluga; načelo informisanja i učešća javnosti ostvarivanje prava na zdravu životnu sredinu podrazumeva pravo obaveštavanja o stanju životne sredine i učešća u postupku donošenja odluka čije bi sprovođenje moglo da utiče na životnu sredinu; načelo zaštite prava na zdravu životnu sredinu i pristupa pravosuđu građanin ili grupe građana, njihova udruženja, profesionalne ili druge organizacije, pravo na zdravu životnu sredinu ostvaruju pred nadležnim organom, odnosno sudom (Zakon o zaštiti životne sredine, 2004). Polazeći od navedenih načela uvedene su sledeće naknade, poreske stimulacije i kaznene mere za zaštitu životne sredine: (i) naknada za zagađenje za emisije pojedinačnih izvora zagađivanja (CO 2, SO i praškaste materije) i za industrijski, proizvedeni ili odloženi otpad; (ii) sheme za refundiranje depozita; (iii) subvencije, poreske 2 podsticajne mere izuzeća od plaćanja naknada; i (iv) novčane kazne za neispunjenje ekoloških standarda. 248 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

263 Sredstva ostvarena od naknada u visini od 40% prihod su budžeta Republike (Fond za zaštitu životne sredine), a u visini od 60% prihod budžeta jedinice lokalne samouprave. Trebalo bi da se koriste namenski za zaštitu i unapređenje životne sredine prema programima, odnosno akcionim i sanacionim planovima. Prema novinskim natpisima iz godine, na lokalnom nivou koristila su se za najrazličitije namene, najmanje za ulaganja u zaštitu životne sredine. Iznos naknada je nizak, a primena ograničena. Ukupni prihodi od naknada u godini dostigli su 26 miliona EUR. U periodu godine ukupna finansijska pomoć EU Srbiji iznosila je 740 miliona evra, od kojih je oko 34 miliona evra (ili oko 4,5%) bilo namenjeno projektima u domenu zaštite životne sredine. Informacije o visini i strukturi troškova za zaštitu životne sredine u Srbiji i dalje su ograničene. U javnom sektoru ukupni troškovi za zaštitu životne sredine u periodu godine iznosili su svega 0,3-0,4% bruto nacionalnog dohotka, dok bi, prema Nacionalnom programu zaštite životne sredine, ukupni troškovi za zaštitu životne sredine trebalo da dostignu 0,9% bruto nacionalnog dohotka do godine. U proteklom periodu, oko dve trećine ukupnih ulaganja u zaštitu životne sredine usmereno je na upravljanje otpadom, a samo 10% na upravljanje otpadnim vodama (Stegić M., ). Koje reperkusije ima primena načela ustanovljenih zakonskim osnovom može da se sagleda na primeru upravljanja otpadom. Prema Zakonu o upravljanju otpadom (2009), troškovi upravljanja otpadom utvrđuju se prema količini i svojstvima otpada u skladu sa načelom zagađivač plaća. Proizvođač ili vlasnik otpada snosiće sve troškove, koji obuhvataju troškove: odvojenog sakupljanja otpada, prevoza otpada, projektovanja i izgradnje postrojenja za skladištenje, tretman i odlaganje otpada, troškove rada postrojenja, njegovog zatvaranja i održavanja nakon prestanka rada i druge troškove. Primena ovog načela trebalo bi da ima stimulativno dejstvo na proizvođače i vlasnike otpada da preduzimaju mere za smanjenje korišćenja resursa i redukciju stvaranja otpada, povećanje reciklaže i drugih oblika korišćenja otpada kojima se smanjuje njegovo odlaganje deponovanjem. Pored zakonskog osnova, Republika Srbija prihvatila je (ratifikovala) niz međunarodnih konvencija ( kao što su: Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama divlje flore i faune; Konvencija o biološkom diverzitetu; Konvencija o dugotrajnim organskim zagađivačima; Konvencija o zaštiti reke Dunav; Kjoto protokol uz Okvirnu konvenciju UN o promeni klime; Konvencija o proceni uticaja na životnu sredinu u prekograničnom kontekstu; Okvirna konvencija o zaštiti i održivom razvoju Karpata; Konvencija o očuvanju evropske divlje flore i faune i prirodnih staniša; UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 249

264 Konvencija o očuvanju migratornih vrsta divljih životinja; Konvencija UNECE o pristupu informacijama, učešću javnosti u procesu donošenja odluka i pravu na pravdu (Arhuska konvencija); Konvencija UNECE o zaštiti i korišćenju prekograničnih voda i međunarodnih jezera (Helsinška konvencija); Konvencija UNECE o prekograničnim uticajima industrijskih akcidenata i dr. Pitanje je da li se i u kojoj meri ratifikovane konvencije primenjuju u upravljanju i usmeravanju razvoja, što je od značaja za održivi razvoj i upravljanje kvalitetom životne sredine. Efikasnost i efektivnost sistema upravljanja zaštitom životne sredine zavisi, u prvom redu, od republičkog nivoa upravljanja, ali i od svih ostalih učesnika pokrajinskog i lokalnog nivoa upravljanja, sektora i preduzeća koji u obavljanju delatnosti koriste prirodne vrednosti, ugrožavaju ili zagađuju životnu sredinu; naučnih i stručnih organizacija i drugih javnih službi; građana, grupa građana, njihovih udruženja, profesionalnih ili drugih organizacija. Obaveze učesnika sistema zaštite životne sredine su da: čuvaju i unapređuju životnu sredinu; odgovaraju za svaku aktivnost kojom menjaju ili mogu promeniti stanje i uslove u životnoj sredini, odnosno za nepreduzimanje mera zaštite životne sredine; podstiču, usmeravaju i obezbeđuju jačanje svesti o značaju zaštite životne sredine kroz institucionalne i vaninstitucionalne oblike rada, usavršavanje i javno informisanje; međusobno sarađuju, obezbeđuju koordinaciju i usklađivanje u donošenju i sprovođenju odluka Planski osnov zaštite životne sredine Polazeći od obaveza iz Agende 21, a po ugledu na zakonodavstvo i praksu zemalja Evropske unije, zakonskim osnovom iz godine uveden je novi envajeronmentalni planski osnov: 250 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

265 nacionalni program zaštite životne sredine (NEAP); lokalni akcioni plan zaštite životne sredine (LEAP); akcioni planovi (za zaštitu resursa, zaštićena prirodna dobra, zaštitu od buke i dr) i sanacioni planovi (za prostor sa ugroženim kvalitetom životne sredine) na republičkom, pokrajinskom i lokalnom nivou. U Nacionalnom programu zaštite životne sredine (2007) analizirani su uticaji više sektora na životnu sredinu u Srbiji, i to: industrije, rudarstva, energetike, poljoprivrede, šumarstva i lovstva, transporta i turizma. Konstatuje se da nema ozbiljnijih negativnih efekata turizma na životnu sredinu. Izdvojeni su sledeći uzroci negativnih uticaja turizma na životnu sredinu: nedovoljno sprovođenje prostornih i urbanističkih planova (što je samo deo problema, uporediti sa delom III ovog udžbenika), bespravna izgradnja objekata (naročito na zaštićenom prostoru prirodnih dobara), neadekvatno upravljanje zaštićenim nasleđem, nezadovoljavajuća opremljenost prostora saobraćajnom i komunalnom infrastrukturom i dr. Identifikovani su sledeći negativni uticaji turizma na životnu sredinu: (i) pritisci bespravne izgradnje turističkih objekata i nekontrolisanog razvoja turizma na životnu sredinu, prirodne resurse, nasleđe i biodiverzitet; (ii) ispuštanje neprečišćenih otpadnih voda u vodotoke; (iii) neodgovarajuće odlaganje čvrstog otpada; (iv) emisija aerozagađenja iz saobraćaja i grejanja objekata; (v) emisija buke iz saobraćaja; (vi) poremećaji osetljivih staništa i uznemiravanje divljih životinja kretanjem i ponašanjem posetilaca i dr. Nacionalnim programom utvrđeni su opšti ciljevi zaštite životne sredine: integrisanje politike zaštite životne sredine u sve oblike planiranja, jačanje institucionalnih kapaciteta, unapređenje sistema kontrole kvaliteta životne sredine, razvoj efikasnijeg sistema finansiranja zaštite životne sredine i ekonomskih podsticaja, unapređenje obrazovanja o zaštiti životne sredine, bolje informisanje javnosti i razvoj mehanizama uključivanja javnosti u odlučivanje o pitanjima životne sredine u skladu sa Arhuskom konvencijom. Među prioritetima zaštite životne sredine izdvojeni su samo oni koji se mogu dovesti u vezu sa minimiziranjem negativnih uticaja razvoja turizma na životnu sredinu. Kada se radi o kvalitetu voda, značajni su sledeći ciljevi: uspostavljanje zona i režima zaštite svih izvorišta vodosnabdevanja; racionalizacija potrošnje vode; obezbeđenje kvaliteta vode za piće koji zadovoljava standarde utvrđene EU Direktivom o vodi za piće; obezbeđenje prečišćavanja otpadnih voda u naseljima u kojima postoji organizovan sistem snabdevanja vodom i koje značajno utiču na kvalitet vode recipijenta; povećanje stepena obuhvaćenosti javnim kanalizacionim sistemima na 65% stanovnika do godine i dr. U domenu upravljanja otpadom, to bi bili sledeći ciljevi: razvoj integrisanih planova upravljanja otpadom i regionalnih sanitarnih deponija komunalnog otpada u skladu sa EU direktivama o otpadu i deponijama; povećanje broja stanovnika obuhvaćenih sistemom sakupljanja otpada na 80%; zatvaranje, sanacija i remedijacija postojećih smetlišta; povećanje stepena ponovnog korišćenja i reciklaže ambalažnog otpada na 25% ukupne količine i dr. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 251

266 Nacionalnim programom predložen je niz podsticajnih instrumenata za podršku efikasnijem sistemu upravljanja zaštitom životne sredine. Među podsticajnim instrumentima izdvojeni su: (i) povećanje cene vode za piće i cene odvođenja i prečišćavanja otpadnih komunalnih voda, povećanje naknade za korišćenje vode i sl; (ii) kaucija za reciklažu ambalaže na osnovu odgovornosti proizvođača/uvoznika; (iii) poreske, carinske i druge olakšice i subvencije pri izgradnji postrojenja za korišćenje novih i obnovljivih izvora energije, uvođenje povlašćenih tarifnih sistema za proizvođače energije iz NOIE i sistema kvota sa zelenim sertifikatima i dr. Predlaže se uvođenje instrumenta kompenzacije zemljoradnicima i vlasnicima zemljišta u zaštićenom prostoru prirodnog nasleđa na ime ograničenja u korišćenju zemljišta, da bi se stimulisala poljoprivredna proizvodnja usklađena sa zahtevima zaštite životne sredine. Predviđena su ulaganja od ukupno oko 4, 2 milijardi EUR do godine, koja će biti raspoređena po pojedinim subsektorima zaštite životne sredine (slika 43). Potrebna finansijska podrška obezbeđivaće se iz prihoda od naknada (prema načelu zagađivač plaća), republičkog i lokalnih javnih prihoda, predpristupnog IPA instrumenta EU, donatorskih programa pomoći, međunarodnih i domaćih zajmova. Slika 43. Procena potrebnih ulaganja u implementaciju Nacionalnog programa i po subsektorima zaštite životne sredine Izvor: Vlada Republike Srbije, Nacionalni program zaštite životne sredine, 2007:108,109. Pored osnovnog envajeronmentalnog planskog osnova, utvrđen je i specifičan planski osnov za različite aspekte upravljanja zaštitom životne sredine. Primer radi, Zakonom o upravljanju otpadom (2009) ustanovljen je specifičan planski osnov upravljanja otpadom, i to: nacionalna strategija upravljanja otpadom, nacionalni planovi za pojedinačne tokove otpada, regionalni plan upravljanja otpadom (za gravitaciono područje regionalnih deponija) i lokalni plan upravljanja otpadom (za područje opštine, odnosno grada). Time će se omogućiti planski razvoj sistema upravljanja otpadom na celoj teritoriji opština i gradova. To je od posebnog značaja za turističke resurse, centre i sadržaje na ruralnom području opština i gradova, koji su u proteklom periodu bili van sistema organizovanog prikupljanja čvrstog i kabastog komunalnog otpada. 252 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

267 Instrumenti kontrolnog sistema zaštite životne sredine Instrumenti sistema upravljanja zaštitom životne sredine ustanovljeni su u Srbiji poslednje decenije 20. veka predhodna i detaljna analiza uticaja na životnu sredinu, koje su se vezivale za izradu tehničke dokumentacije i dobijanje odobrenja za izgradnju objekata. Po ugledu na zakonodavstvo i praksu zemalja Evropske unije, zakonskim osnovom se krajem godine uvode novi instrumenti kontrolnog sistema zaštite životne sredine: strateška procena uticaja na životnu sredinu (SPU), procena uticaja na životnu sredinu (PU), integrisana dozvola, za postrojenja i aktivnosti koje zagađuju ili su rizične po životnu sredinu. Još uvek nije uvedena post-projektna procena uticaja na životnu sredinu. Primena instrumenata politike zaštite životne sredine strateške i procene uticaja na životnu sredinu imaće indirektan uticaj na uspostavljanje koordinacije planskog osnova i tehničke dokumentacije (slika 44) u ostvarivanju održivog razvoja. Slika 44. Uloga instrumenata zaštite životne sredine u procesu planiranja i projektovanja Objašnjenja: SEA (strategic impact assessment) = SPU (strateška procena uticaja planskih odluka na životnu sredinu) EIA (environmental impact assessment) = PU (procena uticaja projekta na životnu sredinu) Izvor: Maksin-Mićić M., Turizam i prostor, Univerzitet Singidunum, 2007: 305. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 253

268 Strateška procena uticaja na životnu sredinu (SPU) jeste proces kojim se inte grišu ciljevi i principi održivog razvoja u prostorno i sektorsko planiranje (saobraćaja, energetike, poljoprivrede, šumarstva, ribarstva, lovstva, industrije, upravljanja otpadom, upravljanja vodama, telekomunikacija, turizma i dr), radi izbegavanja ili ograničavanja negativnih uticaja planskih odluka na životnu sredinu. Značaj strateške procene uticaja na životnu sredinu ogleda se u tome što: ima preventivnu ulogu, jer se bavi uzrocima ekoloških problema na njihovom izvoru, tj. na strateškom nivou planiranja planovi, strategije, politike, programi i određeni projekti; obrađuje pitanja i uticaje od šireg značaja, koji ne mogu da se sagledaju na nivou pojedinačnih projekata sinergetski, kumulativni i socijalni efekti; omogućava da se sagledaju i vrednuju uticaji, rizici i posledice različitih opcija razvoja (korišćenja i organizacije prostora) na životnu sredinu; utvrđuje odgovarajući kontekst za analizu uticaja konkretnih projekata, uključujući i prethodnu identifikaciju problema i uticaja koji zaslužuju detaljnije istraživanje itd. Strateška procena uticaja na životnu sredinu i primeni je u Srbiji, za sada, samo u procesu prostornog planiranja. Tek predstoji njena primena u sektorskom planiranju. Strateška procena uticaja na životnu sredinu integrisana je u proces prostornog planiranja. Obuhvat SPU (značajna pitanja i problemi) uslovljen je nivoom planiranja. Uvek se obuhvataju najmanje sledeća pitanja: kvalitet vazduha, vode i zemljišta, biodiverzitet, hemijski akcidenti, tretman i recikliranje otpada i dr. Strateška procena, za razliku od procene uticaja pojedinačnog projekta, mora da obuhvati procene uticaja više izvora (kumulativna procena uticaja ukupne posledice svih aktivnosti na prirodne resurse i dobra, ekosisteme i ljudsko društvo) i procenu socijalnih uticaja. Proces strateške procene (slika 45) obuhvata sledeće aktivnosti: odlučivanje o izradi, izrada izveštaja, postupak odlučivanja (usvajanja izveštaja). Odluku o izradi strateške procene donosi organ nadležan za pripremu prostornog, odnosno urbanističkog plana, po predhodno pribavljenom mišljenju ministarstva nadležnog za poslove zaštite životne sredine i drugih zainteresovanih organa i organizacija. Osnovno pitanje je u kojim slučajevima mora da se radi SPU, a kada ne mora. Prema zakonu, strateška procena radi se za strateške planove kojima se uspostavlja okvir za odobravanje razvojnih projekata koji podležu izradi procene uticaja na životnu sredinu. Nivo upravljanja nadležan za pripremu plana može da odluči da se ne radi strateška procena, ako oceni da ne postoji mogućnost značajnijih uticaja planskih rešenja na životnu sredinu. Odluka o izradi SPU sadrži: razloge za obavljanje strateške procene; 254 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

269 prikaz pitanja i problema u planu u vezi sa životnom sredinom koji će biti razmatrani u okviru strateške procene; razloge za izostavljanje iz strateške procene pojedinih pitanja i problema u planu u vezi sa životnom sredinom; elemente izveštaja o strateškoj proceni; način učešća javnosti u postupku izrade i razmatranja izveštaja o strateškoj proceni i dr. Drugim rečima, da bi mogla da se donese odluka o izradi SPU, potrebna je neka vrsta predhodne procene strateških uticaja plana na životnu sredinu. Pri tome, bitno je da se valjano odredi obuhvat strateške procene, to jest da se obuhvate samo stvarno značajni uticaji, njihovo sinergetsko dejstvo i kumulativni efekti, jer se pojedinačni uticaji obrađuju u proceni uticaja projekata na životnu sredinu. Slika 45. Procedura i metodologija izrade izveštaja o SPU prostornog plana Izvor:Maksin-Mićić M.,Turizam i prostor, Univerzitet Singidunum, 2007: 297. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 255

270 U Izveštaju o strateškoj proceni opisuju se, vrednuju i procenjuju mogući značajni uticaji na životnu sredinu do kojih može da dođe implementacijom planskih rešenja i određuju se mere za smanjenje negativnih uticaja na životnu sredinu. Osnovni sadržaj ovog izveštaja (slika 45) obuhvata: polazne osnove strateške procene; pregled karakteristika i ocena stanja životne sredine na planskom području; opšti i posebni ciljevi strateške procene i izbor indikatora; procena mogućih značajnih uticaja planskih rešenja na životnu sredinu; opis mera predviđenih za ograničavanje negativnih uticaja; smernice za izradu procena uticaja na nižim nivoima planiranja i projektovanja; program praćenja stanja životne sredine u toku sprovođenja plana; prikaz korišćene metodologije i načina odlučivanja; zaključci strateške procene uticaja. Za potrebe SPU vrednuju se alternative: nesprovođenje strateškog plana, sprovođenje strateškog plana. Prvi korak jeste selekcija planskih rešenja od značaja za životnu sredinu. U drugom koraku obavlja se evaluacija značaja, prostornih razmera i verovatnoće uticaja planskih rešenja na životnu sredinu. Evaluacija uticaja zasniva se na sledećim karakteristikama uticaja (tabela 16): vrsta uticaja; verovatnoća da se uticaj pojavi; vremenska dimenzija, to jest trajanje uticaja, prema vremenskom horizontu (prostornog) plana: kratkoročni uticaji (četvorogodišnji), srednjoročni uticaji (period do 10 godina) i dugoročni uticaji (period do i posle vremenskog horizonta plana); učestalost uticaja; prostorna dimenzija uticaja. Kriterijumi za ocenjivanje veličine uticaja prikazani su u tabeli 17. Na osnovu kriterijuma procene veličine i prostornih razmera uticaja planskih rešenja obavlja se evaluacija značaja identifikovanih uticaja za ostvarivanje ciljeva strateške procene. U zavisnosti od značaja plana, karakteristika planskog područja, ciljeva i konceptualnih postavki, strateških opredeljenja, planskih rešenja, smernica i mera za sprovođenje, odrediće se uticaji od strateškog značaja. Rezultati evaluacije značaja uticaja planskih rešenja prikazuju se tabelarno u okviru tzv. matrica uticaja. Na osnovu rezultata evaluacije ocenjuju se efekti uticaja planskih rešenja na životnu sredinu (tabela 18, primer 32). 256 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

271 Tabela 16. Vrednovanje karakteristika uticaja planskih rešenja Vrsta uticaja Verovatnoća Trajanje Učestalost + 3 Značajan pozitivan + 2 Veoma pozitivan VV veoma verovatan (80%) V verovatan uticaj (više od 50%) + 1 Pozitivan M moguć uticaj (manje od 50%) 0 Neutralan NV nije verovatan uticaj (manje od 1%) K kratkoročan PU povremen Prostorna dimenzija G moguć globalan uticaj S srednjoročan U učestao M moguć međunarodni uticaj D dugoročan SU srednje učestao VU veoma učestao P moguć prekogranični uticaj N moguć uticaj na nacionalnoj teritoriji - 1 Negativan St stalan R moguć uticaj na teritoriji regije - 2 Veoma negativan - 3 Značajan negativan O moguć uticaj na teritoriji opštine L moguć uticaj u zoni ili delu teritorije opštine I moguć uticaj na samom izvoru Izvor: Evropski centar za mir i razvoj Univerziteta za mir Ujedinjenih nacija, Program za izradu Strateške procene uticaja Prostornog plana opštine Novi Pazar na životnu sredinu, Beograd, 2008: 28. Tabela 17. Kriterijumi za ocenjivanje veličine uticaja planskih rešenja Veličina uticaja Oznaka Opis Kritičan - 3 Jak negativan uticaj Veći - 2 Veći negativan uticaj Manji - 1 Manji negativan uticaj Nema uticaja ili nejasan uticaj 0 Nema uticaja, nema podataka i sl. Pozitivan + 1 Manji pozitivan uticaj Povoljan + 2 Vaći pozitivan uticaj Vrlo povoljan + 3 Jak pozitivan uticaj Izvor: Ibid, 29. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 257

272 Tabela 18. Kriterijumi za ocenjivanje efekata uticaja planskih rešenja na životnu sredinu Uticaj Stanje životne sredine Odgovor Zanemarljiv Nepromenjeno Mali Dobro Nema akcije Umeren Slabo Veći Loše Korektivne akcije Kritičan Vrlo loše Primer 32. STRATEŠKA PROCENA UTICAJA PROSTORNOG PLANA PODRUČJA NACIONALNOG PARKA KOPAONIK NA ŽIVOTNU SREDINU (SPU PPPNPK) Polazeći od osetljivosti i značaja područja, stanja životne sredine, odlika područja, specifičnosti lokalnih zajednica i planskih rešenja (videti: I Udžbenika), utvrđeni su sledeći ciljevi strateške procene uticaja (SPU): 1. Biodiverzitet, flora i fauna 1.1. Očuvanje i unapređenje specijske, genetičke i ekosistemske raznovrsnosti 1.2. Sprečavanje unošenja i širenja alohtonih invazivnih vrsta 1.3. Povećanje agrobiodiverziteta 2. Šume 2.1. Uvećanje opšte koristi od šume, posebno ekoloških funkcija šume 2.2. Zaštita, unapređenje i sanacija degradiranih površina pod šumom 3. Geodiverzitet 3.1. Očuvanje, prezentacija i održivo korišćenje prirodnih prednosti geomorfološkog, hidrografskog i geološkog karaktera 4. Predeo 4.1. Očuvanje raznovrsnosti predeonih tipova 4.2. Očuvanje i unapređenje glavnih (prirodnih, kulturnih i drugih antropogenih) elemenata predeonog lika 4.3. Organizovanje adekvatnog upravljanja čvrstim otpadom 258 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

273 Primer 32. SPU PPPNPK 5. Kulturno-istorijsko nasleđe 5.1. Očuvanje, prezentacija i adekvatno korišćenje nepokretnih kulturnih dobara 5.2. Očuvanje etnografsko-folklornog nasleđa 5.3. Očuvanje objekata narodnog graditeljstva 6. Stanovništvo i ljudsko zdravlje 6.1. Zaštita zdravlja stanovništva 6.2. Smanjenje buke i vibracija u okviru izgrađenih prostora 6.3. Zadržavanje stanovnika i podsticaj naseljavalja u seoskim sredinama 7. Voda i zemljište 7.1. Očuvanje i unapređenje kvaliteta površinskih i podzemnih voda 7.2. Smanjenje rizika zagađenja i očuvanje i poboljšanje boniteta zemljišta 7.3. Umanjenje efekata vodne erozije tla 7.4. Očuvanje fizičkog i biološkog integriteta vodnih objekata i posebnih hidroloških fenomena 8. Vazduh 8.1. Smanjenje stepena izloženosti stanovnika zagađenom vazduhu 8.2. Smanjenje nivoa emisije štetnih materija u vazduhu 8.3. Unapređenje energetske efikasnosti primenom čiste energije, prvenstveno gasa, kao i geotermalne, solarne, električne i druge energije 9. Socio-ekonomski razvoj 9.1. Unapređenje pristupa znanju i veštinama i povećanje ulaganja u ljude, opremu, infrastrukturu i dr. 10. Jačanje institucionalne sposobnosti za zaštitu životne sredine Unapređenje informisanosti javnosti o pitanjima životne sredine i uspostavljanje sistema stalnog monitoringa svih parametara kvaliteta životne sredine u NP. U postupku izrade Prostornog plana formirana su varijantna rešenja od značaja za zaštitu životne sredine i održivi razvoj planskog područja. Evaluirana su varijantna planska rešenja i alternative nesprovođenja i sprovođenja prostornog plana u odnosu na ciljeve SPU (Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Strateška procena uticaja Prostornog plana područja posebne namene Nacionalnog parka Kopaonik, 2006). UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 259

274 Primer 32. SPU PPPNPK Identifikovani su i evaluirani strateški značajni uticaji planskih rešenja na životnu sredinu i održivi razvoj (izvod): Oznaka Plansko rešenje evidentirane i urgentne mere stroge zaštite tla i izvora (u I stepenu zaštite van prirodnih rezervata) donošenje Programa zaštite i razvoja NP; organizovane prezentacije vrednosti NP kategorizacija i proglašenje najznačajnijih evidentiranih dobara; istraživanje i evidentiranje ostalih dobara u I i II stepenu zaštite Identifikacija i evaluacija značajnih uticaja Ciljevi SPU Rang 1.1 +,PEM, CUM, IND, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP 3.1 +,PEM, CUM, IND, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP 4.1 +,PEM, CUM, IND, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP 7.2 +,PEM, SIN, IND, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP 7.4 +,PEM, SIN, IND, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP 1.1 +,PEM, CUM,DIR, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP 1.2 +,PEM, CUM,DIR, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP 1.3 +,PEM, CUM,IND, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP 3.1 +,PEM, CUM,DIR, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP 4.1 +,PEM, CUM,DIR, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP 4.2 +,PEM, CUM,DIR, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP 7.4 +,PEM, CUM,DIR, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP 4.1 +,PEM, SIN, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP 4.2 +,PEM, SIN, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP 4.1 +, PEM, SIN, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP 5.1 +, PEM,CUM, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP 5.2 +, PEM, SIN, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP 5.3 +, PEM,CUM, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP 3.2 prioritetne aktivnosti zaštite i uređenja dobara i organizovanje prezentacije dobara 5.1 +, PEM,CUM, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP 5.2 +, PEM,CUM, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP 5.3 +, PEM,CUM, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP sanacija najugroženijih šuma 4.1 i šumskog zemljišta (prema 2.1 +, PEM,CUM, DIR, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP Opštoj šumskoj osnovi) 2.2 +, PEM,CUM, DIR, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP kompenzaciono 1.1 +, PEM,SIN, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP 4.2 pošumljavanje, uz formiranje rasadnika NP 2.2 +, PEM,CUM, DIR, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP + pozitivan uticaj, CUM kumulativni efekat, SIN sinergetski efekti, REC uticaji mogu da se neutrališu, PEM trajni uticaji, CON kontinualan, PER periodičan uticaj, DIR direktni uticaji, IND indirektni uticaji, REV reverzibilni uticaji, MEDIUM srednji značaj, HIGH veliki značaj, COMP podnošljiv (nije neophodna intervencija čoveka) Zaključak Izveštaja o SPU: Realizacija Prostornog plana ne implikuje značajne nepovoljne neprihvatljive efekte na životnu sredinu koji se ne mogu kontrolisati (ibid). 260 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

275 Za svaki značajan negativan efekat utvrđuju se odgovarajuće akcije i mere zaštite životne sredine. To može da bude: alternativan način zadovoljavanja potreba; promena planskih rešenja strateškog plana; utvrđivanje zaštitnih rastojanja za minimiziranje ili neutralisanje negativnih efekata planskog rešenja na okruženje; zamena, relokacija, sanacija ili rekonstrukcija objekta; tehničko-tehnološke mere; kompenzacije za negativne efekte uticaja planskih rešenja; monitoring uticaja ostvarivanja planskih rešenja na životnu sredinu i envajeronmentalno odgovorno upravljanje razvojem i uređenjem područja. U skladu sa Arhuskom konvencijom i zakonskim osnovom, informisanje i uključivanje javnosti u proces donošenja odluka o pitanjima životne sredine obezbeđuje se u proceduri razmatranja i donošenja strateškog prostornog i urbanističkog plana i strateške procene uticaja tog plana na životnu sredinu. Obuhvata sledeće aktivnosti: stručnu kontrolu radne verzije nacrta plana, uz istovremeno pribavljanje mišljenja javnog i nevladinog sektora na radnu verziju izveštaja o strateškoj proceni uticaja tog plana na životnu sredinu (dalje: izveštaj o SPU); obavljanje javnog uvida u nacrt plana sa izveštajem o SPU javni uvid traje minimum 30 dana za prostorne planove, odnosno od 15 do 30 dana za urbanističke planove, u kom periodu svi zainteresovani mogu da se upoznaju s nacrtom plana i izveštajem o SPU, postavljaju pitanja, daju predloge, sugestije ili primedbe na planska rešenja i izveštaj o SPU u pisanoj formi, koje razmatra i o njihovom prihvatanju ili ne prihvatanju odlučuje komisija organa koji je nadležan za donošenje plana; priprema predloga plana i finalne verzije izveštaja o SPU na osnovu prihvaćenih primedaba iz izveštaja o obavljenom javnom uvidu i mišljenja prispelim na izveštaj o SPU; razmatranje i donošenje plana sa izveštajem o SPU; objavljivanje odluke/uredbe o donošenju plana, sa prostornim ili urbanističkim planom i izveštajem o SPU. Izveštaj o strateškoj proceni plana na životnu sredinu predstavlja sastavni deo donetog prostornog i urbanističkog plana. U svetu se SEA/SPU primenjuje u sektorskom planiranju turizma. Kao primer može da posluži SEA za Plan razvoja turizma Fidžija ( ), koju je uradila eksterna organizacija u saradnji sa nadležnim ministarstvima, nevladinim organizacijama i turističkom privre- UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 261

276 dom. Rezultati SEA ukazali su na potrebu redizajna analiziranog plana radi smanjenja predviđenog rasta turizma, zbog mogućih negativnih uticaja na degradaciju životne sredine i lokalne zajednice (UN WTO, UNEP, 2005). Procena uticaja na životnu sredinu predstavlja osnovni instrument prevencije u politici zaštite životne sredine. To je proces identifikacije, predviđanja, ocenjivanja i upravljanja uticajima predloženog investicionog projekta na životnu sredinu. Cilj procene je da se predvide štetni uticaji određenih projekata na život i zdravlje ljudi, floru i faunu, zemljište, vodu, vazduh, klimu i pejzaž, materijalna i kulturna dobra i uzajamno delovanje ovih činilaca, kao i da se utvrde mere kojima se štetni uticaji mogu sprečiti, smanjiti ili otkloniti imajući u vidu izvodljivost tih projekata. Predmet procene uticaja su investicioni projekti, promene tehnologije, rekonstrukcija ili proširenje postojećih kapaciteta, kao i prestanak rada i uklanjanje objekata. Procena uticaja se radi za projekte u domenu: industrije, rudarstva, energetike, saobraćaja, turizma, poljoprivrede, šumarstva, vodoprivrede, upravljanja otpadom i komunalnih delatnosti, kao i za sve projekte koji se planiraju na zaštićenom prostoru prirodnog i nepokretnog kulturnog dobra. Procena uticaja na životnu sredinu radi se za projekte za koje je obavezna, ili se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu (Uredba o utvrđivanju Liste projekata za koje je obavezna procena uticaja i Liste projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu, 2005). Na listi projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu nalaze se projekti za: sve turističke objekte u zaštićenom prostoru prirodnog i nepokretnog kulturnog dobra svih kategorija; skijališta, marine, turistička naselja i hotelske komplekse, tematske parkove i kampove, zavisno od površine koju zauzimaju i predviđenog kapaciteta (tabela 19). Procena uticaja (tj. studija o proceni uticaja) predstavlja sastavni deo tehničke dokumentacije za dobijanje odobrenja za gradnju, ili za početak izvođenja radova, promenu tehnologije ili delatnosti. Upotrebna dozvola ne može se da se izda ako nisu ispunjeni uslovi iz odluke o davanju saglasnosti na studiju o proceni uticaja na životnu sredinu. Za izvedeni objekat za koji je obavezna ili se može zahtevati procena uticaja, a za koji nije pribavljeno odobrenje za izgradnju ili upotrebna dozvola, radi se procena uticaja zatečenog stanja na životnu sredinu. U tom slučaju se procena radi na osnovu projekta izvedenog objekta i merenja i ispitivanja činilaca životne sredine. 262 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

277 Tabela 19. Turistički i rekreativni objekti i sadržaji za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu Turistički i rekreativni objekti i sadržaji Skijaške staze, ski liftovi i žičare sa pratećim objektima Marine sa pratećim objektima Turistička naselja i hotelski kompleksi sa pratećim sadržajima Namenski parkovi (zabavni, sportski, rekreativni, golf tereni i sl) Stalna mesta za kampovanje i kamp prikolice, sa pratećim I Površina i /ili kapacitet Površine preko 1 ha Visina bilo kog dela objekta ili konstrukcije prelazi 15 m Zatvorena vodena površina preko 1000 m 2, ili sa 100 i više vezova Kapacitet 100 i više ležaja, ili 50 i više soba Površina 5 ili više hektara Kapacitet 200 i više mesta, ili površina veća od 1 ha II Površina i/ili kapacitet Kapacitet manji od 100 ležaja, ili manji od 50 soba Površina od 1 do 5 ha Kapacitet od 50 do 200 mesta, ili površina ne prelazi 1 ha sadržajima Napomena: razlike između kategorije I i II odnosi se na vrstu dokumentacije koja se pribavlja. Izvor: Uredba o utvrđivanju Liste projekata za koje je obavezna procena uticaja i Liste projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu, Službeni glasnik RS, br. 84, 2005 Studija o proceni uticaja obavezno sadrži: podatke o nosiocu projekta; opis lokacije na kojoj se planira izvođenje projekta; opis projekta; prikaz glavnih varijanti koje je nosilac projekta razmatrao; prikaz stanja životne sredine na lokaciji i u bližoj okolini (mikro i makro lokacija); opis mogućih značajnih uticaja projekta na životnu sredinu; procenu uticaja na životnu sredinu u slučaju udesa; opis mera predviđenih u cilju sprečavanja, smanjenja i, gde je to moguće, otklanjanja svakog značajnijeg štetnog uticaja na životnu sredinu; program praćenja uticaja na životnu sredinu. Procedura učešća javnosti, kontrole i davanja saglasnosti na studiju o proceni uticaja projekta na životnu sredinu (dalje: studija o PU) obuhvata sledeće aktivnosti: obavljanje javnog uvida, prezentacija i javna rasprava o studiji o PU; ocena studije o PU tehnička komisija uzima u obzir mišljenja i primedbe sa javnog uvida i ocenjuje podobnost predviđenih mera za sprečavanje, smanje- UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 263

278 nje i otklanjanje mogućih štetnih uticaja projekta na stanje životne sredine na lokaciji i bližoj okolini u toku izvođenja projekta, rada objekta, u slučaju udesa i po prestanku rada objekta; odluka o davanju saglasnosti ili o odbijanju zahteva za davanje saglasnosti na studiju o PU na osnovu sprovedenog postupka javnog uvida i izveštaja tehničke komisije. Odlukom o davanju saglasnosti na studiju o PU utvrđuju se, naročito, uslovi i mere sa sprečavanje, smanjenje i otklanjanje štetnih uticaja na životnu sredinu; obaveštavanje javnosti o donetoj odluci o davanju saglasnosti na studiju o PU; obaveštavanje javnosti o mogućim prekograničnim uticajima i traženje mišljenja druge države DOBROVOLJNI INSTRUMENTI UPRAVLJANJA ZAŠTITOM ŽIVOTNE SREDINE Efikasan sistem upravljanja zaštitom životne sredine podrazumeva kontinuelnu kontrolu održivosti proizvoda i usluga i njihove potrošnje. Utvrđivanje standarda koji su zasnovani na koncepciji održivog razvoja omogućava merenje uticaja proizvoda i usluga i njihove potrošnje na životnu sredinu. Primena utvrđenih standarda zasniva se na principu dobrovoljnosti organizacija i preduzeća. Sistem upravljanja životnom sredinom uključuje dobrovoljne instrumente i inicijative koje ustanovljavaju: međunarodna tela i nacionalni nivo upravljanja međunarodni standardi (ISO 14000), smernice i sistem menadžmenta (EVRO EMAS), privatni, nevladin i/ili javni sektor envajeronmentalno obeležavanje i sertifikacione sheme; nagrade i priznanja za primere najbolje prakse; kodovi ponašanja, uputstva i umrežene inicijative posvećene održivom turizmu ISO standardi i EMAS Serija ISO su međunarodni standardi za upravljanje zaštitom životne sredine. Standardi serije ISO ne zamenjuju zakone, propise i važeća pravila sa kojima svaka organizacija/preduzeće mora da usaglasi svoje aktivnosti i poslovanje, već omogućuju envajeronmentalno odgovorno poslovanje. Standardi za upravljanje zaštitom životne sredine komplementarni su zakonskoj regulativi. 264 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

279 Obezbeđuju sisteme za praćenje, kontrolisanje i poboljšanje učinka vezanog za postavljene zahteve i ostvarivanje ciljeva zaštite životne sredine. Mogu se primeniti na svaku organizaciju i preduzeće. Standardi serije ISO kompatibilni su sa drugim standardima menadžment sistema, kao što su ISO 9000 (kvalitet), OHSAS (zdravlje i sigurnost) i ISO (informaciona sigurnost). To omogućava njihovo kombinovanje i uvođenje integrisanog menadžment sistema za svaku organizaciju ili preduzeće (primer integrisanih menadžment sistema za primorske zone). Strukturu serije standarda ISO čini grupa standarda za: sistem envajeronmentalnog menadžmenta, ili upravljanja zaštitom životne sredine ISO , metode i postupke proveravanja zaštite životne sredine ISO , monitoring envajeronmentalnog menadžment sistema i ocenjivanje envajeronmentalnog učinka ISO , ocenjivanje životnog cilusa proizvoda ISO , generalne principe envajeronmentalne revizije i specifične principe revizije envajeronmentalnog menadžment sistema ISO (sada obuhvaćeni sa ISO 19011), envajeronmentalno obeležavanje, tj. dodeljivanja eko-znakova ISO , uputstva za integrisanje envajeronmentalnih aspekata u razvoj proizvoda i u standarde za proizvode ISO 14062, ISO guide 64, uputstvo i primeri za envajeronmentalnu komunikaciju ISO rečnik termina i definicija ISO Ključan je standard ISO 14001, dok ostali služe kao uputstvo za njegovu primenu. Predviđeno je da međunarodni standard ISO obezbeđuje organizacijama i preduzećima elemente za uspostavljanje efektivnog sistema upravljanja zaštitom životne sredine, koji može da se integriše sa ostalim zahtevima menadžmenta radi ostvarivanja envajeronmentalnih, ekonomskih i socijalnih ciljeva. Prvobitno je bio namenjen privrednim organizacijama, ali se poslednjih godina u zapadnim zemljama primenjuje i u okviru rada organa lokalne samouprave ( Šta je sistem upravljanja zaštitom životne sredine envajeronmentalni menadžment sistem? Envajeronmentalni menadžment sistem (EMAS) deo je ukupnog sistema upravljanja organizacije ili preduzeća koji obuhvata organizacionu strukturu, odgovornosti, procese, postupke i resurse za razvoj i sprovođenje politike zaštite životne sredine u nekoj organizaciji ili preduzeću, tako što je: usmeren na stalno poboljšanje sistema, bavi se trenutnim i dugoročnim uzrocima i posledicama aktivnosti organizacije/ preduzeća na životnu sredinu, UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 265

280 sredstvo za unapređenje envajeronmentalnog učinka. Uvođenje EMAS omogućuje organizaciji/preduzeću da planski i na ekonomičniji način rešava envajeronmentalne probleme, dajući prioritet preventivnim merama, ali ne isključujući ni neophodne mere sanacije i remedijacije. Na taj način organizacija/preduzeće poboljšava kontrolu envajeronmentalnih troškova i smanjuje envajeronmentalni rizik. Troškovi zaštite životne sredine znatno su veći kada se envajeronmentalni problemi rešavaju nakon prijava inspekcije i naknadnom primenom zaštitnih mera, ugradnjom zaštitnih uređaja ili promenama tehnologije. Slika 46. Model EMAS U procesu uspostavljanja i primene EMAS (slika 46) koristi se standard ISO i ostali standardi serije ISO Proces obuhvata sledeće faze: definisanje politike zaštite životne sredine preuzimanje obaveze menadžmenta organizacije za poboljšanje envajeronmentalnog upravljanja svim svojim aktivnostima; priprema programa za poboljšanje envajeronmentalnog učinka na osnovu početnog preispitivanja envajeronmentalnih aspekata svih aktivnosti i proizvoda i njihovog impakta/uticaja na životnu sredinu; primena i održavanje EMAS pod normalnim i vanrednim uslovima; monitoring i korektivne akcije monitoring ostvarivanja programa i preduzimanje korektivnih akcija ako se utvrdi neusaglašenost sa envajeronmentalnom politikom; 266 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

281 preispitivanje rezultata primene EMAS analiza postignutih rezultata, na osnovu koje se definišu novi ciljevi za postizanje daljih poboljšanja envajeronmentalnog upravljanja; izveštavanje interno, izveštavanje u okviru preduzeća, i eksterno, informisanje javnosti, potrošača, lokalne zajednice i ključnih aktera u javnom i privatnom sektoru. U definisanju politike zaštite životne sredine, menadžment organizacije/preduzeća utvrđuje opšte i posebne ciljeve zaštite životne sredine. Opšti cilj može da bude: efikasna zaštita životne sredine. Posebni ciljevi mogu da se odnose na: smanjenje lokalne zagađenosti vazduha, poboljšanje prevoza i smanjenje potrebe za putovanjem, poboljšanje kvaliteta vode u rekama, smanjenje količine otpada i povećanje obima njegove reciklaže, smanjenje GHG emisije, očuvanje i unapređenje biodiverziteta, podsticanje održivog planiranja korišćenja zemljišta, jačanje ekološke svesti građana i sl. U pripremi programa za poboljšanje envajeronmentalnog učinka koristi se standard ISO Predmet ovog standarda jeste vrednovanje envajeronmentalnog učinka, to jest učinka zaštite životne sredine ( environmental performance evaluation EPE). Standard daje uputstvo organizacijama/preduzećima kako da vrednuju svoj envajeronmentalni učinak u odnosu na utvrđene opšte i posebne ciljeve i kriterijume zaštite životne sredine. Vrednovanje envajeronmentalnog učinka predstavlja interni proces u kome organizacija koristi indikatore i kriterijume zaštite životne sredine za dobijanje informacija o učinku svojih aktivnosti na kvalitet životne sredine. To je proces koji menadžmentu organizacije pomaže pri donošenju odluka o zaštiti životne sredine na osnovu: izbora indikatora, sakupljanja i analiziranja podataka, ocenjivanja informacija prema kriterijumima učinka na kvalitet životne sredine, izveštavanja i razmene informacija, te periodične provere i unapređivanja tog procesa. Standard ISO naročito je koristan za organizacije/preduzeća koje nemaju uveden sistem EMAS, budući do pomaže u: identifikaciji aspekata životne sredine; određivanju značajnih aspekata; postavljanju kriterijuma za envajeronmentalni učinak; vrednovanju envajeronmentalnog učinka organizacije u odnosu na te kriterijume; određivanju neophodnih akcija radi poboljšanja envajeronmentalnog učinka; povećanju produktivnosti i efikasnosti. Šta su aspekti životne sredine? Aspekti životne sredine predstavljaju uzroke promena u životnoj sredini. To mogu da budu: emisije zagađujućih materija u vazduh, ispuštanje otpadnih voda, potrošnja energenata itd. S druge strane, impakti na životnu sredinu su uticaji koje izazivaju posledice aspekata na promene stanja životne sredine. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 267

282 Koji se aspekti životne sredine mogu smatrati značajnim? To mogu da budu: potrošnja energije, vode i sirovina; proizvodnja otpada i rukovanje otpadom; emisije zagađujućih materija u vazduh, vodu i zemljište; ekološki rizici i mogućnost udesa; postojeći uslovi životne sredine; zakonski i drugi zahtevi koji obavezuju organizaciju/ preduzeće. U međunarodnoj tržišnoj utakmici eko-kredibilitet postaje sve značajniji faktor uspeha. Pored toga, organizacije/preduzeća se opredeljuju za uvođenje ISO standarda radi: postizanja veće efikasnosti, naročito u korišćenju resursa, čime se smanjuju troškovi poslovanja; smanjenja negativnog uticaja i rizika za životnu sredinu; smanjenja rizika materijalne odgovornosti za štete prouzrokovane u životnoj sredini; povećanja konkurentnosti; poboljšanja imidža i pozicije preduzeća kod vladinih organa, lokalnih zajednica i potrošača. Na osnovu standarda ISO 14001, organizacija/preduzeće na dobrovoljnoj osnovi može da pristupi i obavi proceduru sertifikacije (registracje) za EMAS sistem ( org, Zakon o zaštiti životne sredine). Zakonom o zaštititi životne sredine utvrđeno je da se u Srbiji primenjuju domaći i međunarodni standardi i propisi za upravljanje, sertifikaciju i registraciju sistema upravljanja zaštitom životne sredine. Na osnovu SRPS-ISO preduzeće može da sertifikuje sistem upravljanja zaštitom životne sredine i da ga registruje radi uključivanja u sistem upravljanja i kontrole zaštite životne sredine EU (sistem EMAS). Prema zakonu, uz zahtev za registraciju u sistem EMAS prilaže se: izjava o spremnosti preduzeća za uključivanje u sistem EMAS; potvrda akreditovanog ocenjivača EMAS o tačnosti navoda datih u izjavi o ispunjenosti uslova zaštite životne sredine za uključivanje u sistem EMAS. Odluku o registraciji donosi nadležno ministarstvo na osnovu podnete dokumentacije i na osnovu inspekcijske kontrole primene propisa o zaštiti životne sredine. Dokle se stiglo sa uvođenjem sistema EMAS u Srbiji? Urađen je Nacrt EMAS programa Republike Srbije i prevedena regulativa EU. Naredni koraci bi trebalo da budu izrada posebnog zakona i osnivanje odgovarajućih republičkih tela za EMAS, tako da se početak primene ovog sistema očekuje u godini (Izveštaj Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja za godinu, Envajeronmentalno obeležavanje, kodovi i uputstva Dobrovoljne inicijative održivog turizma ( Voluntary Initiatives for Sustainable Tourism - VIST) obuhvataju tri osnovna tipa: 268 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

283 envajeronmentalno obeležavanje sertifikacione sheme dodeljivanja eko-znakova ( environmental labelling ); nagrade i priznanja za primere najbolje prakse TIA Odyssey Awards, British Airways Tourism for Tomorrow Award i dr; kodove ponašanja, uputstva i umrežene inicijative posvećene održivom turizmu (npr., International Hotels Environment Initiative, Living Lakes, TOI Initiative, VISIT I dr). Osnovni tipovi dobrovoljnih inicijativa fokusirani su na tri ključna koraka za postiizanje održivog turizma: podizanje svesti o problemima i spremnosti za unapređenje upravljanja održivim razvojem turizma preko kodova ponašanja, sporazuma i samoinicijativa; identifikovanje i stimulacija dobre prakse preko nagrada i priznanja; multiplikovanje dobre prakse, primena standarda i povećanje učinka preko ekooznačavanja i sertifikacije. Green Globe je prva sveobuhvatna i globalna eko-oznaka u Svetu, koja obuhvata sve vrste turističkih proizvoda i destinacija. Prvobitno je ustanovljena od strane WTTC, da bi se transformisala u nezavisnu profitnu organizaciju Green Globe 21, a godine ujedinila sa Green Globe International, javnom kompanijom iz SAD ( 2009). Green Globe sertifikaciona shema obezbeđuje sertifikacione standarde za 22 subsektora u turizmu: atrakcije, turističke organizacije, turističku privredu (turoperatore, destinacijske menadžment organizacije i dr), objekte i konstrukcije, golf terene, hotele i turističke centre (rizort), transport, kongresni incentiv turizam, restorane i dr (ibid). U proceduri sticanja sertifikata Green Globe stiče se status: pridruženi član ili status prepoznavanja radi prepoznavanja prednosti i pripreme za sticanje višeg statusa; benčmark status za ovaj status kandidat mora da podnese izveštaj sa podacima koji dokazuju da ispunjava devet osnovnih generisanih indikatora u vezi sa ključnim aspektima zaštite životne sredine (tabela 20), zatim osnovne indikatore učinka na životnu sredinu u skladu sa sektorom za koji aplicira, kao i program godišnjeg poboljšanja indikatora učinka; sertifikovan status za ovaj status moraju da se ispune tri kriterijuma, tako što će se zadovoljiti svi indikatori iz benčmark statusa i standardi zaštite životne sredine za odgovarajući sektor, i iskazati spremnost za uvođenje sistema EMAS i za uključivanje svih zainteresovanih u politiku zaštite životne sredine organizacije/ preduzeća. Benčmark i sertifikovan status obnavljaju se svake godine po istoj proceduri (Weaver, 2006). UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 269

284 Tabela 20. Ključni benčmark indikatori za sticanje Green Globe sertifikata Ključni aspekti životne sredine Benčmark indikatori GHG emisija Redukcija GHG emisije (Carbon Offset Program) Energetska efikasnost i upravljanje energijom Potrošnja energije Upravljanje vodom za piće Potrošnja vode za piće Zaštita i upravljanje ekosistemima Zaštita resursa i biodiverziteta Upravljanje socijalnim i kulturnim Socijalni i kulturni doprinos lokalnoj uticajima zajednici Planiranje i upravljanje uređenjem Planski razvoj i intenzitet korišćenja prostora prostora Nivo buke i imisije aerozagađenja Zaštita kvaliteta vazduha i kontrola (učinak emisije iz potrošnje buke energije) Upravljanje otpadnim vodama Kvalitet otpadnih voda ispuštenih u recipijent Minimiziranje, ponovno korišćenje i Količina otpada i postupanje sa reciklaža otpada otpadom Prilagođeno prema: Weaver D., Sustainable Tourism: Theory and Practice, Elsevier, 2006: 119. U godini bilo je ukupno 328 Green Globe sertifikata (Weaver, 2006), dominantno u sledećim subsektorima turizma: smeštaj (209), turoperatori (60), administracija (29), lokalne zajednice (9), vizitor centri i farmeri (7), dok je 14 bilo u ostalim subsektorima. Najviše sertifikata bilo je u Novom Zelandu (125), Jamajci (38), Australiji (32), Islandu (21), Egiptu (17) i Indoneziji (12). Najnovija inicijativa Green Globe jeste dvojni sertifikat (primer 33). 270 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

285 Primer 33. DVOJNI SERTIFIKAT GREEN GLOBE I GREEN CERTIFICATIONS U godini startovao je dvojni sertifikat, koji su dobile dve atrakcije: Atlantis Submarines Barbados za dosadašnje pozitivne učinke na životnu sredinu, lokalnu zajednicu i smanjenje GHG emisije; Tennessees s Ruby Falls, najdublja pećina sa najvećim podzemnim vodopadom u SAD, koja je svrstana u 7 najatraktivnijih prirodnih dobara te zemlje, za održivu prezentaciju i zaštitu osetljivog ekosistema pećine. Izvor: GGLB Newsletter, February 2009.; cfmbarbados Prema UN WTO (2002), godine bilo je 104 VIST inicijativa i 7000 sertifikovanih turističkih proizvoda u svetu, najviše u Evropi (6000). Osnovne odlike eko-oznaka bile su sledeće: dve trećine su organizovale turističke asocijacije privatnog sektora i nevladine organizacije, samo jednu trećinu državni organi i organizacije; dve trećine su nastale u kooperaciji multisektorskih grupacija koje reprezentuju turizam, životnu sredinu, socijalne i interese potrošača; troškovi razvoja su pokriveni ravnomerno (po jedna trećina) iz privatnih, javnih i korporativnih privatno-javnih izvora; skoro polovina eko-oznaka primenjeno je u periodu godine, što ukazuje na dinamičan porast; 78% sertifkata za turističke proizvode izdato je u Evropi, 17% na drugim kontinentima i 5% u pojedinim državama; u periodu smeštajni kapaciteti sa eko-oznakom i skoro 3000 sertifikovanih turističkih preduzeća u Evropi ostvarilo je uštede energije i vode i smanjenje produkcije otpada u količini koja odgovara godišnjoj potrošnji i proizvodnji 2000 hotela i kampova; prosečan ekološki učinak sertifikovanih preduzeća je za 20% bolji od ostalih preduzeća u sektoru smeštaja (za 20% manja potrošnja energije i vode po noćenju). UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 271

286 Analizom evropskih eko-oznaka i Slika 47. sertifikacionih shema ustanovljeno je Najzastupljeniji indikatori preklapanje 30 osnovnih indikatora u evropslih eko-oznaka domenu menadžmenta, otpada, korišćenja vode i energije i opasnih materija (slika 47). Pored osnovnih, svaka eko-oznaka ima specifične indikatore i kriterijume. Procedura sertifikacije obuhvata sledeće aktivnosti: aplikacija zainteresovana organizacija ili preduzeće podnosi dokumentaciju o envajeronmentalnom učinku u skladu sa indikatorima i kriterijumima eko-oznake; verifikacija nezavisno verifikaciono telo proverava aplikaciju, ostvaruje uvid na terenu u tačnost podataka i ocenjuje ostvarene envajeronmentalne Izvor: The VISIT Initiative, učinke; sertifikacija dobija se na osnovu ocene i preporuke nezavisnog verifikacionog tela, u skladu sa ostvarenim rezultatima konkuriše se za neku od eko-nagrada, a posle dobijanja sertifikata podleže kontroli; marketing korišćenje pogodnosti objedinjenih marketinških aktivnosti, informacija i kanala distribucije. Poslednje decenije 20. veka u Evropskoj uniji zabeležen je dinamičan rast eko-oznaka u subsektoru smeštaja i povečan udeo regionalnih, nacionalnih i lokalnih u odnosu na evropske i međunarodne eko-oznake (slika 48). Evropski i nacionalni nivo upravljanja ima značajnu ulogu u obezbeđenju podrške procesu sertifikacije eko-oznaka i dobrovoljnog uključivanja privatnog sektora u turizmu. Često mogu da budu inicijatori (primer 34), ili da daju direktnu ili indirektnu podršku i prate razvoj dobrovoljnih inicijativa. Veliki broj eko-oznaka i sertifikacionih shema može da postane problem kako za preduzeća i organizacije turističke privrede, tako i za potrošače. 272 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

287 Slika 48. Evropske eko-oznake za smeštaj prema prostornom obuhvatu, Izvor: European Environmental Agency, Indicator Fact Sheet Signals 2001 Chapter Tourism, 2001 To je jedan od razloga što je Evropska unija, preko LIFE programa za eko-oznake u turizmu, godine podržala VISIT inicijativu ( Voluntary Initiative for Sustainability in Tourism ), koja objedinjuje 12 eko-shema za turističku privredu iz Austrije, Danske, Francuske, Italije, Litvanije, Luksemburga, Holandije, Španije, Švajcarske i skandinavskih zemalja (primer 35). Cilj je podrška ostvarivanju održivog evropskog turizma i turističkih destinacija podizanjem kvaliteta i prepoznatljivosti sertifikacionih shema i promocija sertifikovanih destinacija, proizvoda i preduzeća. Utvrđen je zajednički standard svih shema sa: ključnim indikatorima i kriterijumima envajeronmentalnog učinka, menadžment kriterijumima, monitoringom potrošnje vode i energije i produkcije otpada po noćenju, trogodišnjom proverom i verifikacijom i dr. Primer 34. CST KOSTA RIKA Kosta Rika je pionir u implementaciji održivog razvoja i nacionalne sertifikacione sheme za održivi turizam CST. Na osnovu standarda envajeronmentalne, kulturne i socijalne održivosti utvrđuje se nivo envajeronmentalnog učinka turističkih preduzeća i organizacija na skali od 1 (najniži nivo) do 5 (najviši nivo). Ključni učesnici ove sertifikacione sheme i programa održivog turizma jesu nadležna ministarstva za turizam, životnu sredinu i energiju, nacionalni instituti i asocijacije za biodiverzitet i turizam, univerziteti, IUCN i dr. Efekat je dostignuto 9-to mesto među 142 zemlje godine, prema indeksu održivosti ( 2009). UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 273

288 Primer 35. VISIT ASOCIJACIJA EKO-OZNAKA Među 12 eko-oznaka najpoznatija je Blue Flag International, koju je u periodu godine dobilo 2211 plaža i 605 marina u 29 zemalja Evrope, Karipskih ostrva i Južne Afrike. Blue Flag International označava visok kvalitet vode za kupa-nje, čistoće plaža i bezbednosti, envajeronmentalni menadžment (odlaganja otpada, korišćenja priobalnog prostora, menadžment procesa), edukaciju i uključivanje zaposlenih i lokalne zajednice i informisanje posetilaca. Sertifikacija se obnavlja svake godine (The VISIT Initiative, Tourism eco-labelling in Europe moving the market towards sustainability, www. yourvisit.info, 2009). Dokle se stiglo sa sistemom eko-označavanja u Srbiji? U toku je priprema za uvođenje sistema ekooznačavanja urađeni su predlozi ekoznaka Republike Srbije i pravilnika o njegovoj dodeli. Donošenjem Pravilnika o dodeli prava na korišćenje ekološkog znaka za proizvode koji ispunjavaju uslove za zaštitu životne sredine stećiće se uslovi za vrednovanje proizvoda koji imaju prijateljski odnos prema životnoj sredini (Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, 2008). Kodovi/kodeksi ( codes ) i uputstva ( guidelines ) obezbeđuju mehanizam za utvrđivanje očekivanja ili zahteva turista, preduzeća ili drugih aktera razvoja održivog turizma, bez uslovljavanja ili podrške zakona i regulacija. Kodovi ili kodeksi su kratke liste ciljeva, akcija i principa za ponašanja i aktivnosti koje su prihvatljive ili nisu prihvatljive za 274 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

289 ostvarivanje održivog turizma. Mogu se odnositi na konkretne inicijative ili formalizovane okvire za održivi razvoj Opšti etički kodeks u turizmu ( Global Code of Ethics for Tourism ) koji je usvojila UN WTO godine. Uputstva su duži i detaljniji dokumenti koji upućuju i informišu o mogućnostima za preduzimanje odgovarajućih akcija i aktivnosti za ostvarivanje utvrđenih ciljeva i/ili prihvaćenih obaveza. Uobičajeno je da su kodeksi i uputstva komplementarni, s tim da su uputstva podrška kodeksima. Njihova prednost je da su jednostavni, direktni i mogu da se prilagođavaju potrebama korisnika. Nedostatak je da zavise od dobrovoljnih akcija, što otežava praćenje, proveru i unapređenje njihove primene. Ima mnogo primera kodeksa i uputstava za održivi turizam koji su ustanovljeni na međunarodnom, nacionalnom, lokalnom ili nivou turističke destinacije. Mogu da budu usmereni prema donosiocima odluka i politika, preduzećima turističke privrede i turistima, ili prema svim ključnim akterima. Različitog su prostornog obuhvata od međunarodnog, preko teritorija država do područja sa osetljivim ekosistemima (primer WWF Arktik Programa koji je ustanovio Kodeks za turoperatore na Arktiku), zaštićenim nasleđem i autohtonim lokalnim zajednicama. Javne vlasti mogu da budu nosioci, ili da kao medijator pruže pomoć drugim akterima u pripremi kodova i uputstava. Često su nosioci međunarodne agencije, menadžment tela (npr. uprave javnih parkova i drugih zaštićenih prirodnih dobara) i neprofitne organizacije. Asocijacije preduzeća turističke privrede i drugih aktera koriste kodekse i uputstva za promociju dobrih primera iz prakse i utvrđivanje zajedničkih standarda u okviru asocijacije. Na taj način postaju vrlo koristan instrument za samoregulaciju sektora turizma i ostvarivanje održivog turizma. Deo kodova usmeren je na promene ponašanja turista i njihovu edukaciju za održivi turizam. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 275

290 Najviše kodova usmereno je na održivo ponašanje turista u zaštićenim područjima prirodnog nasleđa. Često imaju širi kontekst, kada uključuju preporuke za kupovinu lokalnih proizvoda, odabir održivih usluga, ophođenje i oblačenje u skladu sa kulturološkim odlikama lokalnih zajednica i sl. Opseg može biti od sveobuhvatnih obaveštenja i upozorenja za održivo putovanje do specifičnih kodova fokusiranih na pojedine aktivnosti u zaštićenom području i u odnosu na zaštićene ili osetljive vrste (primer 36). Po pravilu su efektivniji kada su podržani promotivnim aktivnostima, interpretacijom i edukacionim programima. Jedan od primera sveobuhvatnog kodeksa je nacionalni program Leave no Trace u SAD. Program je ustanovila Federalna uprava za šume, kojoj se se pridružile druge federalne agencije (za nacionalne prakove i dr.), neprofitne i komercijalne rekreativne organizacije i asocijacije. Program sadrži sedam osnovnih kodova koji podržavaju envajeronmentalno odgovorno ponašanje korisnika otvorenih i rekreativnih prostora. Ostvaruje se putem trening kurseva, radionica za mlade i promotivnih aktivnosti u visitor centrima (WTO, UNEP, 2005). 276 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

291 Primer 36. KODOVI PONAŠANJA TURISTA ZA PRIMORSKE I ARKTIČKE EKOSISTEME Francuski turoperator Accor Group, u saradnji sa NAUSICAA, morskim naučnim i tehnološkim centrom izvrsnosti UNESCO-a, pokrenuo je od godine kampanju za podizanje ekološke svesti posetilaca Crvenog mora, izuzetno osetljivog maritimnog eksosistema. Pilot lokalitet bio je Accor hotel u Hurgadi u kome je recepcija bila glavni informacioni i promotivni centar akcije (sa brošurama, posterima i video prezentacijama za turiste). Na plaži su postavljene table sa zoningom plaže i mora za različite rekreativne aktivnosti sa podsetnikom o prihvatljivom i neprihvatljivom ponašanju turista. Akcije su usmerene na dve ciljne grupe decu (igraonice) i odrasle posetioce (podvodni obilazak). Ustanovljen je dan mora, kada su sve aktivnosti gostiju usmerene na očuvanje ekosistema Crvenog mora. Brošura namenjena turistima sadrži 4 osnovna koda u vezi sa odlaganjem otpada, uznemiravanjem osetljivih vrsta, uzimanjem suvenira u moru i hranjenjem riba (TOI, Sustainable Tourism: The Tour Operators Contribution, 2003: 68-72). Nemački turoperator Hapag-Lloyd Kreuzfahrten specijalizovan je za ekspedicije i luksuzne kruzing ture u osetljivim i jedinstvenim područjima Arktika, Antarktika, južnopacifičkih ostrva i sliva Amazona. U skladu sa pravilima i principima Međunarodne asocijacije turoperatora za Antarktik, razvio je kodove za smanjenje uticaja kruzing tura na osetljive maritimne ekosisteme. Edukativne prezentacije za turiste održavaju se na početku i u toku tura. Drže ih timovi iskusnih ekologa, biologa, geologa, okeanobiologa, istoričara i dr. Neki od osnovnih kodova ponašanja odnose se na: zaštitna rastojanja i kretanje u odnosu na životinje i osetljive biljne vrste, fotografisanje, suvenire u prirodi, odlaganje otpada, komunikaciju u grupi i van grupe i dr. Posle uspešne primene kodova ponašanja turista na Antarktiku, napravljeni su kodovi za Arktik i Amazon (ibid). UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 277

292 3.4. INDIKATORI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE I ODRŽIVOG RAZVOJA Indikatori ili pokazatelji su mere stanja ili pojedinih svojstava određene sredine i procesa u nekom prostoru i posmatranom vremenskom razdoblju. Omogućavaju utvrđivanje sadašnjeg stanja, procenu budućih kretanja i praćenje njihovog ostvarivanja, prvenstveno u odnosu na postavljene ciljeve. U procesu planiranja i upravljanja održivim razvojem za evaluaciju, utvrđivanje i monitoring izabranog seta indikatora značajna je informatička podrška o prostoru, životnoj sredini, turizmu, stanovništvu, transportu, resursima, nasleđu itd. Postupak izbora indikatora, u najkraćem, obuhvata: definisanje aspekata praćenja problema; izdvajanje komponenti i grupa indikatora u okviru svakog aspekta praćenja; utvrđivanje stepena agregiranja indikatora i grupe indikatora; analizu, ocenu i izbor indikatora. Pored objektivnih indikatora, zasnovanih na direktnim merenjima, u primeni su i subjektivni indikatori, izvedeni iz anketnih podataka o perceptivnim stavovima pojedinaca ili stavovima o specifičnim situacijama. Preporučuje se njihovo kombinovano korišćenje Opšti indikatori zaštite životne sredine i održivog razvoja Kada se radi o indikatorima zaštite životne sredine, nema univerzalnog seta indikatora, već više različitih paketa/setova ključnih indikatora za različite namene i korisnike. Mogu biti namenjeni praćenju i izveštavanju o stanju životne sredine, envajeronmentalnom planiranju, merenju envajeronmentalnog učinka, merenju i izveštavanju o napretku u ostvarivanju održivog razvoja i dr. Pristup i bazni set indikatora zaštite životne sredine, među prvima, utvrdio je OECD godine, radi njihovog korišćenja u procesu donošenja odluka i praćenja napretka u zaštiti životne sredine na globalnom, međunarodnom i nacionalnom nivou, eventualno i na subnacionalnom i nivou ekosistema. U bazni set envajeronmentalnih indikatora integrisani su najznačajniji indikatori iz nekoliko setova ključnih indikatora za podršku intgerisanju aspekta zaštite životne sredine u: (i) sektorsko planiranje transporta, energetike i poljoprivrede; i (ii) opšte politike ekonomskog razvoja, održive potrošnje i održivog korišćenja i menadžmenta prirodnih resursa (slika 49). 278 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

293 Slika 49. OECD okvir za utvrđivanje baznog seta envajeronmentalnih indikatora Izvor: OECD Core Set of Indicators for Environmental Performance Reviews, OECD primenjuje analitički PSR (pritisak stanje odgovor) model u kombinaciji sa revizorskim modelima za razvoj baznog seta envajeronmentalnih indikatora (slika 50). U ovom modelu polazi se od ljudskih aktivnosti, pre svega od proizvodnje i potrošnje, koje izazivaju direktne i indirektne pritiske na životnu sredinu intenzitet korišćenja prirodnih resursa, emisije zagađenja i otpada u medije životne sredine. Ti pritisci proizvode efekte na promenu stanja životne sredine - ljudskog zdravlja i kvaliteta življenja, kvaliteta i kvantiteta prirodnih resursa, ekosistema i drugih elemenata životne sredine. Odgovori društvene zajednice na pritiske u životnoj sredini prate se preko prilagođavanja envajeronmentalne, opšteekonomske i sektorskih politika i individualnih i kolektivnih reakcija/akcija usmerenih na prevenciju pojave novih i sanaciju ustanovljenih negativnih efekata u životnoj sredini, prirodi i prirodnim resursima. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 279

294 PSR modelom sagledavaju se korelacije pritisaka, promena stanja i odgovora/reakcija društvene zajednice na promene u životnoj sredini. Bazni set sadrži oko 50 ključnih envajeronmentalnih indikatora koji se odnose na kapacitet životne sredine (klimatske promene, kvalitet urbane sredine, biodiverzitet, kulturni predeo i dr), kapacitet prirodnih resursa, socio-ekonomska, sektorska i druga pitanja. Slika 50. PSR model envajeronmentalnih indikatora Izvor: ibid. Pored prostornih i indikatora životne sredine, značajnim se smatraju i relativno razvijeni ekonomski i socijalni indikatori, naročito integrisani setovi socioekonomskih indikatora. Pod patronatom Komisije za održivi razvoj UN od godine se istražuje i razvija sistem indikatora održivog razvoja. Polazeći od PSR modela razvijen je uzročno-posledični koncept envajeronmentalnih indikatora koji obuhvata: uzrok (ljudske aktivnosti, pojave i procese koji utiču na životnu sredinu), posledice (promene u stanju životne sredine) i odgovore (političke opcije i druge reakcije/akcije za prevenciju pojave novih i sanaciju ustanovljneih negativnih efekata u životnoj sredini). Indikatori su grupisani u kategorije (društvo, ekonomija, životna sredina i institucije), teme i podteme, što omogućuje da se za svaku posmatranu celinu ili problem agregira odgovarajući indikator ili grupa indikatora. 280 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

295 Polazeći od predhodna dva modela, Evropska agencija za životnu sredinu razvila je DPSIR (pokretački faktori pritisak stanje uticaji odgovori ili reakcije) model (slika 51). Izvor ( driving forces ) su ljudske aktivnosti koje utiču na životnu sredinu (transport, industrija, poljoprivreda, turizam i druge aktivnosti). Pritisak ( pressure ) su emisije zagađivača, odlaganje otpada, korišćenje zemljišta i drugih prirodnih resursa i dr. Stanje ( state ) jesu kvalitativne i kvantitativne promene stanja životne sredine usled antropogenih pritisaka. Uticaj ( impact ) su uticaji antropogeno izazvanih promena u životnoj sredini na zdravlje ljudi, živi svet, prirodne resurse i dobra, društveno bogatstvo i stvorene resurse. Efekti uticaja zavise od ekspozicije (trajanja i koncentracije), sinergetskog i kumulativnog dejstva i sl. Odgovori ( response ) su reakcije i odluke državnih organa (zakonske i planske mere i rešenja) za prevenciju ili ublažavanje negativnih uticaja. Slika 51. DPSIR model envajeronmentalnih indikatora Izvor: Ministarstvo zaštite životne sredine, Indikatori životne sredine u Republici Srbiji. kratak vodič, 2007:3. Primenom DPSIR modela razvijen je set ključnih indikatora za merenje napretka i izveštavanje o ostvarivanju Strategije održivog razvoja Evropske unije (SDS) za 10 ključnih tema, prema ključnim ciljevima ili izazovima te strategije: socioekonomski razvoj, održiva potrošnja i proizvodnja, socijalna uključenost i demografske promene, javno zdravlje, klimatske promene i energija, održivi transport, prirodni resursi, globalno partnerstvo i dobro upravljanje. U tabeli 21. prikazani su ključni indikatori održivog razvoja EU za tri ključne teme. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 281

296 Tabela 21. Ključni indikatori održivog razvoja za tri odabrane teme sa podtemema iz SDS Tema 6: Klimatske promene i energija Ključni SDS izazov: Klimatske promene i energija Podtema: Klimatske promene 1. Ukupna GHG emisija 2. Potrošnja NOIE 1. GHG emisija po sektorima Podtema: Energija 2. Energetska zavisnost Tema 7:Održivi transport Podtema: Rast transporta 1. Potrošnja energije u transportu Tema 8: Prirodni resursi 1. Zajednički indeks ptica 2. Izlov ribe preko biološkog minimuma 1. Modal split teretnog transporta 2. Modal split putničkog saobraćaja GHG intenzitet od potrošnje energije Projekcija GHG emisija Globalna prosečna temperatura Bruto energetska potrošnje država iz fosilnih goriva Električna struja proizvedena iz NOIE Potrošnja biogoriva u transportu Energetska taksa Ključni SDS izazov: Održivi transport Obim teretnog saobraćaja i BDP Podtema: Cene transporta 3. Cene drumskog saobraćaja Podtema: Socijalni i envajeronmentalni uticaj transporta 4. GHG emisija po modalitetima transporta 5. Broj poginulih u saobraćajnim nesrećama prema starosnim grupama Podtema: Biodiverzitet 1. Broj dobara prema EU direktivama za zaštitu staništa i ptica Podtema: Resursi sveže vode za piće 2. Eksploatacija površinskih i podzemnih izvora vode Podtema: Maritimni ekosistemi 3. Koncentracija žive u ribama i morskim plodovima Podtema: Korišćenje zemljišta 4. Promene u načinu korišćenja zemljišta (izgrađeno zemljište) 5. Pad prirasta šume Obim putničkog saobraćaja i BDP Potrošnja energije po transportnom modalitetu Prosečna emisija CO 2 po kilometru iz novog automobila Emsije azotnih i sumpornih oksida iz transporta koje uništavaju ozon Emsije suspendovanih čestica iz transporta Ključni SDS izazov: Zaštita i menadžment prirodnih resursa Indeks Crvene liste za vrste u EU Stanovništvo priključeno na sisteme sa sekundarnim prečišćavanjem otpadnih voda Količina izlovljene ribe Smanjenje površine zemljišta pod šumom i poljoprivrednim kulturama Povećanje koncentracije nitrogena Izvor: Eurostat, Measuring progress towards a more sustainable Europe monitoring report of the EU sustainable development strategy, 2007: MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

297 Koji indikatori se koriste za envajeronmentalni menadžment sistem (EMAS)? Za EMAS sistem ključni su indikatori za vrednovanje envajeronmentalnog učinka, to jest učinka zaštite životne sredine. Organizacija ili preduzeće interno utvrđuje indikatore, kao sredstvo za prikazivanje kvantitativnih i kvalitativnih podataka i informacija, u odnosu na opšte i posebne ciljeve i kriterijume zaštite životne sredine. Prema standardu ISO razlikuju se dve osnovne grupe indikatora: indikatori stanja životne sredine ( environmental state indicators ESI); indikatori envajeronmentalnog učinka ( environmental performance evaluation indicators EPI). Indikatori ESI daju informacije o stanju životne sredine, prirode i prirodnih resursa (zemljišta, voda, vazduha, biodiverziteta itd). Pri izboru ESI indikatora za konkretnu organizaciju i preduzeće postoje brojne mogućnosti i trebalo bi prioritetno razmatrati sledeće grupe indikatora: indikatore stanja vazduha, voda i zemljišta; indikatore stanja flore, faune i zaštićenih prirodnih dobara; indikatore zdravstvenog, društvenog i ekonomskog stanja stanovništva; i indikatore stanja kulturne baštine i kulturnih vrednosti. Indikatori EPI razvrstavaju se u dve podgrupe: indikatori operativnog učinka ( operative performance indicators OPI) koji pružaju informacije o envajeronmentalnom učinku različitih proizvodnih i drugih aktivnosti organizacije ili preduzeća koje mogu da budu izvor ugrožavanja životne sredine; indikatori učinka rukovodstva ( menadgement performance indicators MPI) koji daju informacije o aktivnostima menadžmenta organizacije ili preduzeća u domenu upravljanja zaštitom životne sredine. Pri izboru indikatora, organizacije i preduzeća mogu da primene različite pristupe, u zavisnosti od opšte poslovne politike i, posebno, politike zaštite životne sredine. Najčešći su sledeći postupci: analiza uzroka i posledica; procena rizika za životnu sredinu, ljudsko zdravlje i/ili finansijskog rizika; ocenjivanje životnog ciklusa; zadovoljavanje zakonskih propisa i standarda u domenu zaštite životne sredine. Indikatori operativnog učinka utvrđuju se kao: ulazni OPI (vrste i količina materijala i resursa, vrste i količina utrošene energije, usluge dobavljača i subsektora i dr); OPI za objekte i opremu (korišćenje i izgrađenost zemljišta, projektovanje, izgradnja ili montaža, operativni rad, održavanje); i izlazni OPI (proizvodi i usluge koje pruža organizacija ili preduzeće, čvrsti i opasni otpad, emisije zagađujućih materija u vazduh, emisije otpadnih voda/efluenata u vodu i zemljište, buka i vibracije, toplota, svetlost, zračenja). UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 283

298 Menadžment organizacije i preduzeća bi trebalo da izabere odgovarajuće MPI indikatore u cilju vrednovanja svog doprinosa u poboljšanju envajeronmentalnog učinka cele organizacije ili preduzeća. U zavisnosti od utvrđenih značajnih aspekata životne sredine i namera organizacije ili preduzeća da poboljšava svoj envajeronmentalni učinak, mogu da se izaberu indikatori iz sledećih grupa: indikatori za vrednovanje efikasnosti sprovođenja politike i programa zaštite životne sredine; indikatori za ocenjivanje usaglašenosti sa regulativom i standardima zaštite životne sredine; indikatori finansijskog učinka; i indikatori za vrednovanje odnosa sa javnošću, lokalnom zajednicom, lokalnim i ostalim nivoima upravljanja Indikatori održivog razvoja turizma U ediciji Mek Gelivreja (1995) predočen je opšti ( Visitors Industry Community Environment, VICE) model održivog turizma (slika 52). Slika 52. Model održivog razvoja turizma (VICE model) Izvor: MacGallivray A., Zadek S., Accounting for Change: Indicators for sustainable development, London, New Economics Foundation, MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

299 Polazeći od tog modela predložen je set primarnih i sekundarnih indikatora održivog turizma, koji se može smatrati usmeravajućim okvirom za održivi razvoj turističkih destinacija i proizvoda (slike 53. i 54). Na osnovu monitoringa osnovnih i sekundarnih indikatora ocenjuje se napredak u ostvarivanju održivog turizma. Slika 53. Primarni indikatori VICE modela održivog turizma Izvor: ibid. UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 285

300 Slika 54. Sekundarni indikatori VICE modela održivog turizma Izvor: ibid. 286 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

301 Svetska turistička organizacija razvija set baznih indikatora održivog turizma od godine (Weaver, 2006). U svom uputstvu o indikatorima održivog ražvoja turističkih destinacija ( Indicators of Sustainable Development for Tourism Destinations A Guidebook ) iz godine, na osnovu analize najčešćih pitanja i problema koji se ispoljavaju u razvoju turističkih destinacija, predložila je bazni set sa preko 50 primarnih indikatora održivog razvoja (tabela 22). Tabela 22. Ključna pitanja i primarni indikatori održivog razvoja turizma Ključno pitanje Indikator Mera Očuvanje biodiverziteta Pritisak na prostor i životnu sredinu Sezonalnost turizma Satisfakcija lokalne zajednice turizmom Zaštita prostora/lokaliteta prirodnog nasleđa Udeo prostora pod nekim oblikom zaštite prirode i nasleđa Stres Intenzitet korišćenja Dolasci turista Popunjenost kapaciteta Sezonski rad turističkih sadržaja Udeo poslova sa punim radnim vremenom Nivo zadovoljstva lokalnog stanovništva Socijalni uticaji Doprinos turizma lokalnoj ekonomiji Kategorija zaštite prema IUCN indeksu Procenat zaštićene površine teritorije Broj turista koji posećuje destinaciju godišnje i u špicevima sezone Broj turista po hektaru površine godišnje i u špicevima sezone Dolasci turista, mesečno i kvartalno (godišnja distribucija) Mesečna popunjenost kapaciteta licenciranih smeštajnih kapaciteta i % ukupne popunjenosti u špicu sezone % turističkih sadržaja otvorenih cele godine Broj i % stalnih i poslova sa punim radnim vremenom u turističkoj privredi u odnosu na povremene poslove Upitnik Broj turista u odnosu na broj domicilnog stanovništva prosečno i u špicevima sezone Broj i kapacitet javnih turističkih sadržaja dostupan lokalnom stanovništvu Broj i procenat lokalnih stanovnika sa punim radnim vremenom u turizmu u odnosu na ukupan broj zaposlenih u turizmu Udeo ekonomskih aktivnosti generisanih turizmom Udeo (%) doprinosa (naknade, takse) generisanih od turizma u ukupnim doprinosima Broj zaposlenih lokalnih stanovnika u turizmu (udeo muške i ženske radne snage, udeo u odnosu na ukupnu zaposlenost) UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 287

302 Ključno pitanje Indikator Mera Održavanje satisfakcije potrošača Kontrola razvoja Upravljanje čvrstim otpadom Nivo satisfakcije turista Percepcija kvaliteta za novac Ponovljeni dolasci turista Razvijenost planskog sistema Razvijenost monitoring i kontrolnog sistema Tretman čvrstog otpada Upitnik Upitnik Broj i procenat turista koji ponovo dolaze u turističku destinaciju Postojanje regionalnog plana za turističku regiju u kojoj se nalazi destinacija Razvijenost procesa prostornog, envajeronmentalnog i sektorskog planiranja, uključujući i sektorsko planiranje u turizmu, za područje turističke destinacije Procenat teritorije koja je obuhvaćena regulacijama (uređenja, izgradnje prostora i sl) i kontrolnim instrumentima zaštite životne sredine (SEA, PU, dozvole i sl) Ukupna količina čvrstog otpada na području turističke destinacije (t/mesečno) Količina recikliranog u odnosu na ukupni otpad (m 3, po vrstama otpada) Količina čvrstog otpada sa javnih površina Raspoloživost, potrošnja i kvalitet vode za piće Upravljanje otpadnim vodama Energetska potrošnja i efikasnost Potrošnja vode Smanjenje potrošnje vode Kvalitet vode za piće u turističkim sadržajima Frekvencija turista sa stomačnim oboljenjima uzrokovanim vodom Tretman otpadnih voda Ukupna potrošnja energije Korišćenje NOIE Smanjenje potrošnje energije Udeo ukupno potrošene u odnosu na raspoloživu vodu za piće Ukupno potrošena količina vode i potrošnja po turisti (L/dan) Uštede: % smanjenja potrošnje, reciklirane vode i prikupljene vode % turističkih sadržaja sa vodom za piće čiji kvalitet zadovoljava međunarodne standarde Broj, % i učestalost (nedeljna i mesečna) obolelih turista zbog vode neodgovarajućeg kvaliteta % otpadnih voda turističke destinacije koji se prečišćava i nivo prečišćavanja (primarni, sekundarni i tercijarni) % turističkih sadržaja (ili smeštajnih kapaciteta) priključenih na sistem za prečišćavanje otpadnih voda Ukupna potrošnja energije iz svih izvora po korisniku (svim korisnicima, sektor turizma i po turisti dnevno) % energetske potrošnje iz NOIE (ukupno turistička destinacija, turistički sadržaji) % turističkih preduzeća koja primenjuju program štednje energije ili energetski štedljive tehnologije Izvor: UN WTO, UNEP, Making Tourism More Sustainable A Guide for Policy Makers, 2005: ; Weaver D., Sustainable Tourism: Theory and Practice, Elsevier Ltd., 2006: MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

303 Svetska turistička organizacija predložila je set sekundarnih indikatora održivog turizma za osetljive destinacije (tabela 23). Tabela 23. Sekundarni indikatori održivog razvoja turizma za osetljive destinacije Životna sredina Indikator Mera Primorske i priobalne zone Planine Prirodno nasleđe Urbana područja Kulturno nasleđe Jedinstveni ekosistemi Tradicionalne zajednice Mala ostrva Nivo erozije plaže Intenzitet korišćenja plaže Stepen erozije prouzrokovan turistima Broj stanovnika u zaštićenom prostoru i zaštitnoj zoni oko dobra Nivo zabranjenog ulova u zaštićenom dobru Aerozagađenje Intenzitet korišćenja prostora Troškovi rekonstrukcije i zaštite Štetni uticaji Promene u kombinaciji i koncentraciji florističkih elemenata Socijalni uticaji Priliv kapitala Raspoložive količine vode za piće % plaže koji je zahvaćen erozijom Broj korisnika po metru dužnom dostupne plaže % površine koji je zahvaćen procesom erozije Broj stanovnika po km 2 Broj prijavljenih slučajeva Broj dana sa prekoračenjem granične vrednosti imisije (GVI) Broj dana sa saobraćajnim zagušenjem Ukupni troškovi rekonstrukcije i zaštite nasleđa (godišnje) Vibracije od saobrćaja, broj vandalskih ponašanja u toku godine Učešće primarnih biljnih vrsta (%) u ukupnim i travnatim površinama Prosečan godišnji prihod turiste u odnosu na prosečan godišnji prihod lokalnog stanovništva % nekontrolisanog odliva sredstava od ukupnog godišnjeg prihoda od turizma Količina potrošene vode po turisti u odnosu na potrošenu količinu vode po lokalnom stanovniku Izvor: Weaver D., Sustainable Tourism: Theory and Practice, Elsevier Ltd., 2006: 30. Pored toga, Svetska turistička organizacija predložila je proceduru za izbor odgovarajućeg seta specifičnih indikatora za specifične probleme različitih destinacija, kojima se kompletira bazni set indikatora održivog razvoja turizma. Specifični indikatori bi trebalo da se vrednuju u odnosu na sledeće osnovne kriterijume (ibid): upotrebljivost procena dostupnosti informacija; jasnoća i kredibilnost provera da li su indikatori jasni za razumevanje i da li su podržani odgovarajućim informacijama; UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 289

304 vremenska određenost i komparativnost provera da li indikator omogućava identifikaciju trendova u obuhvaćenom i kontaktnom području i kroz vreme; predviđanje održivosti - provera graničnih vrednosti indikatora i procena njegovog značaja za rano upozoravanje na ugrožavanje životne sredine. Svaka destinacija, turistička regija i država će, polazeći od predočenog baznog seta indikatora održivog razvoja turizma, definisati odgovarajući set indikatora prilagođen njihovim potrebama, problemima i mogućnostima. U tom smislu indikativni su primeri koje daje Svetska turistička organizacija u svom uputstvu o indikatorima održivog ražvoja turističkih destinacija (2004) za različite tipove destinacija, među kojima se ukazuje na: planinske destinacije (tabela 24); destinacije sa prirodnim nasleđem i osetljivim ekosistemima (tabela 25). Za svaki tip destinacije primenjuje se set primarnih indikatora održivog razvoja turizma i dopunjuje specifičnim indikatorima održivog razvoja turizma u destinaciji. Tabela 24. Indikatori održivog razvoja za planinske destinacije Ključna pitanja Gubitak flore i faune usled turističkih aktivnosti Erozija Predloženi indikatori populacija ključnih vrsta broj uginulih jedinki od saobraćaja po vrstama frekvencija turističkih obilazaka lokaliteta sa ključnim vrstama površine pod različitim stepenima i režimima zaštite % površine teritorije napadnute erozijom različitog intenziteta usled različitih turističkih aktivnosti i infrastrukture sabijanje zemljišta, šumski proseci, useci i sl. % površine bez šume i šikare (odvojeno za prirodne i kultivisane površine) % erozije obala planinskih vodotoka % vidljivih padina bez drveća i šikare Vizuelno zagađenje percepcija turista vizuelnog identiteta predela i turističkih lokaliteta % neplanski izgrađenih objekata % objekata koji arhitektonski nije uklopljeno u sliku predela i izgrađenih ambijentalnih celina % nezavršenih i objekata u izgradnji 290 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

305 Ključna pitanja Predloženi indikatori Vreme i modaliteti putovanja do destinacije Gustina mreže javnog saobraćaja Gustina putne mreže u destinaciji Pristupačnost Cena ulaska u zaštićene zone i lokalitete i troškovi transporta u odnosu na prosečan dohodak lokalnog stanovništva Percepcija turista i lokalnog stanovništva o kvalitetu i lakoći pristupa najatraktivnijim lokalitetima u destinaciji (upitnik) % stranih turista po državama porekla koji su posetili destinaciju u predhodnoj godini Upravljanje čvrstim otpadom Uticaj aktivnosti na kvalitet vode cena nepokretnosti u destinaciji ukupna količina otpada u destinaciji (tona/ mesečno) percepcija turista i lokalnog stanovništva o količini otpada % potoka, reka i jezera kontaminiran otpadnim vodama % otpadnih voda turističkih kapaciteta koje se prečišćavaju do propisanih klasa kvalitet % zaštićene teritorije za izvorišta voda Efekti turizma na lokalne zajednice odnos broja turista i domicilnog stanovništva za male i tradicionalne lokalne zajednice nivo zadovoljstva lokalnog stanovništva turizmom broj zaposlenih lokalnih stanovnika u turizmu i zaštiti prirode u odnosu na ukupnu zaposlenost % ukupnog turizma u špicevima sezone % turističkih sadržaja otvorenih cele godine Sezonalnost broj i % stalnih i poslova sa punim radnim vremenom u turističkoj privredi u odnosu na povremene poslove mesečna popunjenost smeštajnih kapaciteta i % ukupne popunjenosti u špicu sezone Izvor: WTO, Indicators of Sustainable Development for Tourism Destinations A Guidebook, 2004: UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 291

306 Tabela 25. Indikatori održivog razvoja za destinacije sa prirodnim nasleđem i osetljivim ekosistemima Ključna pitanja Predloženi indikatori EKOLOŠKE VREDNOSTI Reprezentativnost Jedinstvenost broj reprezentativnih vrsta i jedinki koji se prezentiraju turistima u destinaciji broj tipičnih vrsta i jedinki koji se prezentiraju turistima u destinaciji % površine destinacije pod staništima retkih i jedinstvenih vrsta broj jedinki populacije retkih i jedinstvenih vrsta % endemičnih vrsta Stepen zaštite prostora % površine teritorije zaštićen kao IUCN kategorija ili prema međunarodnim programima (UNESCO Svetsko kulturno i prirodno nasleđe, MAB, RAMSAR konvencija) % površine pod strogim režimom zaštite i % površine sa prelaznim režimom zaštite TURISTIČKE VREDNOSTI Osetljivost/ fragilnost ekosistema na turističke aktivnosti broj vrsta i endemskih vrsta broj ugroženih vrsta i endemskih vrsta populacija svake vrste nivo prihvaćenosti turizma od strane lokalnih zajednica Procena izvodljivosti turizma inventar turističkih atrakcija (zaštićeno prirodno nasleđe, predeli) broj prezentacija zaštićenih vrsta posetiocima na kružnim putovanjima i u sezoni broj dana prezentacije zaštićenih vrsta i prirodnih vrednosti u sezoni profitabilnost turističkih aktivnost za zaštitu prirodnog nasleđa % uloženih sredstava od prihoda u turizmu, direktan prihod od cene ulaznica, cene vodičkih i drugih usluga, prodaje suvenira i dr. destinacijski menadžment kapacitet menadžment tela, planovi, programi zaštite i regeneracije prostora (% pokrivenosti prostora) 292 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

307 Ključna pitanja Predloženi indikatori TURISTIČKE VREDNOSTI Procena izvodljivosti turizma Edukativnointerpretativna vrednost Pristupačnost u destinaciji Atraktivnost troškovi akvizicije, zaštite i/ili obnove prostora procenjeno vreme potrebno za sanaciju i obnovu degradiranih prostora broj organizovanih interpretacija i edukacija turista vodička služba, interpretativni i informativni paneli, staze, centri za interpretaciju, edukativni itinereri i sl. povećanje vrednosti prirodnog nasleđa interpretacijom i edukacijom (upitnik) broj saobraćajnih objekata dobrog kvaliteta za turističko korišćenje puteva, staza, pristana, marina i priveza i dr. % pristupa prirodnom nasleđu i drugim atrakcijama za osobe sa posebnim potrebama estetska/perceptivna evaluacija prirodnih i drugih vrednosti od strane turista (upitnik) zastupljenost ključnih prirodnih vrednosti destinacije u javnim medijima i promotivnim turističkim materijalima prihvatljiv broj jednovremenih posetilaca prema proceni turista Granični kapacitet prostora za turizam optimalan broj jednovremenih turista prema raspoloživom kapacitetu turističkih sadržaja i infrastrukture prihvatljiv broj jednovremenih posetilaca prema kapcitetu prostora i životne sredine broj posetilaca u odnosu na broj jedinki reprezentativnih i osetljivih vrsta DESTINACIJSKI MENADŽMENT Plan upravljanja turizmom donet plan upravljanja turizmom (% površine destinacije u obuhvatu plana) Regulacije važeće regulacije i kodovi za izgradnju, lov, ribolov i korišćenje prirodnih resursa (% uključenih ključnih resursa) % područja sa regulisanim zonama za turističku namenu UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 293

308 Ključna pitanja Intenzitet korišćenja Kapacitet destinacijskog menadžmenta Predloženi indikatori broj turista prema mestu stalnog boravka u sezoni prosečna dužina boravka turista broj turoperatora sa dozvolom za prezentaciju prirodnog nasleđa godišnji izdaci za menadžment i kontrolu % doznačenih sredstava u odnosu na tražena sredstva za menadžment prirodnih resursa i destinacije ulaznice u prirodno dobro cene koncesija Dorpinos turizma zaštiti prirodnih vrednosti donacije posetilaca i turoperatora cena vodičke službe i ostalih usluga različiti doprinosi (u tehnici, volontiranje i sl). sredstva od prodaje suvenira, informativnih materijala i dr. UPRAVLJANJE TURISTIČKIM PROSTOROM % gubitka zemljišta na stazama i zemljanim putevima Staze i putevi broj erozionih tačaka duž staza i zemljanih puteva % zaštićenog prostora zahvaćenog erozijom ili degradacijom saobraćajna zagušenja na pristupnim putevima (dužina putovanja glavnim pristupnim putevima u špicu i van sezone) površina kampa po šatoru/prikolici broj dozvoljenih vatrišta u kampu Kampovi i smeštajni kapaciteti broj erozionih tačaka i kampu ukupna gustina korišćenja kampa (broj osoba/m 2 u špicu sezone) broj kampera po mokrom čvoru broj kreveta u smeštajnim kapacitetima % iskorišćenosti kampova i smeštajnih kapaciteta 294 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

309 Ključna pitanja Predloženi indikatori UČEŠĆE LOKALNIH ZAJEDNICA Učešće lokalnih zajednica UPRAVLJANJE ZAŠTITOM ŽIVOTNE SREDINE I EKOSISTEMA % lokalnih proizvoda i usluga koje koriste turisti (zadovoljavajućim se smatra učešće od najmanje 70% proizvoda i usluga lokalnih proizvođača i preduzeća u turističkoj ponudi) zaposlenost lokalnog stanovništva u uređenju i zaštiti prirodnih vrednosti i turizmu (broj, prihod) zadovoljstvo lokalnog stanovništva razvojem turizma, naročito u odnosu na prirodne vrednosti i ekosisteme nivo podrške podizanju svesti lokalnih zajednica o zaštiti životne sredine i ekosistema broj lokalnih akcija za podizanje svesti zagađenost površinskih i podzemnih voda Kvalitet vode zamućenost potoka primarni indikatori kvaliteta vode Buka buka izazvana prevoznim sredstvima indeks biodiverziteta flore i faune populacione odlike ključnih vrsta broj introdukovanih/alohtonih vrsta i % u ukupnom broju vrsta Uticaji na floru i faunu nivo nedozvoljenog ulova divljači i riba u špicu sezone gubitak vrsta zbog korišćenja za turističke suvenire (% autohtonih vrsta) broj uginulih jedinki od saobraćaja po vrstama % povećanja infektivnih bolesti flore i faune (lokalnih i introdukovanih) frekvencija popisa populacije vrsta % varijacije populacije po vrstama UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 295

310 Ključna pitanja Predloženi indikatori količina otpada u zaštićenim i osetljivim područjima/zonama primarni indikatori za upravljanje otpadom Estetika prisustvo vizuelnih barijera i vizuelnog zagađenja broj vidikovaca percepcija turista o estetici prirodnih vrednosti i vizuelnom identitetu predela SATISFAKCIJA POSETILACA Posetioci Posrednici primarni indikatori zadovoljstva turista mišljenje lokalnih turoperatora (% pozitivnih mišljenja) mišljenje ino turoperatora (% pozitivnih mišljenja) Izvor: Ibid, Pored toga, Agendu za održivi i kompetitivni evropski turizam (2007) prati set primarnih (26) i sekundarnih (24) indikatora održivog turizma za turističke destinacije u Evropskoj uniji, koji je indikativan/usmeravajući i za turističke destinacije u Srbiji. 296 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

311 REZIME TREĆEG DELA Smatra se da je relativizacija (usaglašavanje, neutralisanje, minimiziranje) konfliktnih ciljeva i interesa jedan od osnovnih zadataka upravljanja i usmeravanja razvoja. To se naročito potvrđuje u uslovima velike svetske krize na kraju prve decenije 21. veka, kada jača regulativna i kontrolna uloga država u odnosu na slobodno i samoregulišuće tržište. Demokratizacija upravljanja i usmeravanja razvoja podrazumeva uključivanje aktera održivog razvoja u proces odlučivanja. Time se obezbeđuje legitimitet planiranja i efikasnija implementacija planskih ciljeva i odluka, odnosno ostvarivanje održivog razvoja i smanjenje korupcije i manipulacije. Legislativnim okvirom (ustavom) i osnovom (zakonima) određuje se sistem upravljanja i usmeravanja razvoja i, u tim okvirima, održivi razvoj i sistem planiranja. Problematika održivog razvoja je zakonskim osnovom samo načelno naznačena i formalno obrađena. Pored toga, sistem zakona u Srbiji može da se svrsta u kategoriju nekodifikovanog zakonskog osnova, zbog nedostatka kodifikacije, realnosti, doslednosti i situiranosti zakonskih rešenja, što dodatno otežava primenu koncepta održivog razvoja. Zakonski osnov u turizmu, na primer, nije uopšte doveden u vezu sa zakonima iz domena zaštite životne sredine i resursa, ili uređenja prostora. Neophodno je uskladiti zakone međusobno i u pogledu obezbeđenja podrške uvođenju i ostvarivanju održivog razvoja i, u tim okvirima, održivog razvoja turizma. Efikasnost upravljanja i usmeravanja održivog razvoja u evropskim zemljama obezbeđuje se: koordinacijom i integrisanjem planskog osnova, multisektorskim pristupom, različitim podrškama, informisanjem i kooperacijom aktera. U planskim sistemima evropskih zemalja uspostavljena je hijerarhija (formalnog ili neformalnog tipa) planskog osnova i mehanizmi i procedure usklađivanja i koordinacije prostornog, envajeronmentalnog i sektorskog planiranja i tehničke dokumentacije. Prema efikasnosti primene i implementacije planskih osnova naš planski sistem može se svrstati u neefikasne i nekompletne. Planski osnov u Srbiji ne obezbeđuje preduslove za održivi i kompetitivni razvoj Republike, zbog neodgovarajuće koordinacije i odsustva integracije raznih vrsta i nivoa planiranja, neefikasnog kontrolnog sistema i nerazvijene podrške implementaciji planskog osnova. Prostorno i envajeronmentalno planiranje bi trebalo da imaju koordinirajuću i integrišuću ulogu u ostvarivanju održivog razvoja, posebno u odnosu na sektorski planski osnov u turizmu radi ostvarivanja održivosti i konkurentnosti turizma Srbije. Multisektorski pristup obezbeđuje se primenom različitih kombinacija/paketa stimulativnih i destimulativnih mera i instrumenata sektorskih, zemljišne, opšteekonomske i drugih politika, usklađenih s planskim odlukama i prilagođenih tematskim oblastima (zaštita, turizam i dr) i ključnim problemima implementacije. U sistemu upravljanja i usmeravanja razvoja u Srbiji problem predstavlja potpuno UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 297

312 odsustvo značajne podrške mera i instrumenata zemljišne, opšteekonomske i drugih politika implementaciji planskih odluka o održivom razvoju. Za efikasno upravljanje i usmeravanje održivog razvoja turističkih područja trebalo bi obezbediti: koordinaciju i integrisanje aktivnosti više sektora (u turizmu, zaštiti prirodnog nasleđa i životne sredine, saobraćaju, vodoprivredi i dr); programski osnov upravljanja razvojem područja i turizmom; diferenciranu državnu podršku prema nivou razvijenosti područja, značaju i osetljivosti zaštićenog nasleđa i resursa i sl. Institucionalno-organizacioni aranžmani u razvijenim zemljama imaju jasno razgraničene nadležnosti među sektorima i nivoima upravljanja, koji su relativno autonomni u svom radu, uz specificirane obaveze horizontalne i vertikalne koordinacije i integracije. Među ključne probleme neuspešnosti institucionalno-organizacionih aranžmana u Srbiji ubrajaju se: neraščišćene nadležnosti i odsustvo koordinacije; neustanovljavanje regionalnog nivoa upravljanja i nepotpuna decentralizacija odlučivanja; nedovoljna kooperacija s privatnim sektorom i dr. Bez jasno specificiranih nadležnosti i mehanizama koordinacije među sektorima i nivoima upravljanja, kooperacije sa privatnim i nevladinim sektorom i uključivanja svih ključnih aktera i stanovništva u proces odlučivanja ne može se omogućiti održiv razvoj turističkih područja i turističkih proizvoda. U zemljama Evropske unije održivi razvoj se ostvaruje integrisanjem aspekta zaštite životne sredine u proces donošenja i ostvarivanja planskih i investicionih odluka. Zakonskim osnovom u Srbiji ustanovljeni su instrumenti kontrolnog sistema zaštite životne sredine (strateška procena i procena uticaja na životnu sredinu), čija će primena u sektoru turizma biti neophodna za ostvarivanje održivog turizma. Za održivost turističkih proizvoda i usluga i održivu potrošnju značajni su dobrovoljni instrumenti upravljanja zaštitom životne sredine, to jest dobrovoljnost turističke privrede da primeni ISO standarde i uvede envajeronmentalni menadžment sistem (EMAS). Dobrovoljne inicijative održivog turizma obuhvataju i envajeronmentalno obeležavanje, primenu iskustava dobre prakse održivog turizma, kodove ponašanja, uputstva i umrežene inicijative za održivi turizam. U Srbiji je uspostavljanje dobrovoljnih instrumenata upravljanja zaštitom životne sredine još uvek u inicijalnoj, pripremnoj fazi. Za razvoj i efektivnost informacionih, monitoring i kontrolnih sistema polazni korak jeste uspostavljanje sistema indikatora održivog razvoja. Komisija za održivi razvoj Ujedinjenih nacija od godine istražuje i razvija sistem indikatora održivog razvoja. Svetska turistička organizacija razvija set baznih indikatora održivog turizma od godine. Preporučuje set od 50 primarnih indikatora održivog razvoja turističkih destinacija i daje smernice za utvrđivanje sekundarnih indikatora za osetljive destinacije i specifičnih indikatora za različite destinacije. Agendu za održivi i kompetitivni evropski turizam prati set primarnih i sekundarnih indikatora održivog turizma za turističke destinacije u Evropskoj uniji, koji je indikativan/usmeravajući i za turističke destinacije u Srbiji. 298 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

313 PITANJA ZA PROVERU ZNANJA I DISKUSIJU Koji zakoni i grupe zakona bi trebalo da predstavljaju relevantan zakonski osnov za ostvarivanje održivog razvoja u Srbiji? Koji su prioritetni zakoni sa kojima treba usklađivati zakone u domenu turizma, radi ostvarivanja održivog turizma? Analizirati Zakon o turizmu i izdvojiti zakonske odredbe koje doprinose ili otežavaju ostvarivanje održivog turizma u Srbiji. Šta obuhvata planski osnov za održivi razvoj u Srbiji? Izdvojiti planski osnov relevantan za održivi razvoj turizma. Proučiti i uporediti Nacionalnu strategiju održivog razvoja i Strategiju razvoja turizma Republike Srbije ( Proceniti i obrazložiti da li je Strategija razvoja turizma usklađena sa opštom strategijom za održivi razvoj. Da li predstavlja sektorski planski osnov za primenu koncepta i ostvarivanje održivog turizma? Koje su ključne aktivnosti za unapređenje prakse sektorskog planiranja u turizmu Srbije? Objasniti značaj zemljišne politike za implementaciju održivog razvoja. Analizirati i izdvojiti najznačajnije instrumente finansijske i fiskalne politike. Koje su mere i instrumenti zemljišne i opšteekonomske politike značajni za održivi razvoj turizma? Analizirati godišnje konkurse za korišćenje republičkih sredstava za razvoj turizma i proceniti da li predstavljaju podršku održivom razvoju turizma ( Objasniti ulogu različitih nivoa upravljanja u razvijenim zemljama u ostvarivanju institucionalno-organizacione podrške održivom razvoju. Upoznati i izdvojiti dobre strane upravljanja zaštitom i održivim razvojem Specijalnog rezervata prirode Zasavica ( Upoznati se sa upravljanjem zaštitom i održivim razvojem Broads Area, naročito održivim razvojem turizma ( Izdvojiti i uporediti uloge i spektar aktivnosti ključnih aktera u upravljanju održivim razvojem navedenih područja prirodnog nasleđa. Proučiti osnovna načela zaštite životne sredine i izdvojiti najznačajnija načela za ostvarivanje održivog turizma. Objasniti ulogu instrumenata kontrolnog sistema zaštite životne sredine strateške procene i procene uticaja na životnu sredinu. Upoznati se sa aktivnostima Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja, agencije i fonda za zaštitu životne sredine ( Izdvojiti prioritetne aktivnosti za ostvarivanje održivog razvoja turističkih destinacija u Srbiji. Objasniti dobrovoljne inicijative održivog turizma. Proučiti VISIT inicijativu i evropske eko-oznake ( Koja ekooznaka bi mogla da se predloži za sertifikaciju jedne turističke destinacije u Srbiji? UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 299

314 Upoznati se sa kodovima ponašanja turista za različite turističke destinacije (www. toinitiative.org). Predložiti i prilagoditi kodove ponašanja turista za jednu planinsku turističku destinaciju u Srbiji. Objasniti DPSIR model envajeronmentalnih indikatora. Upoznati se sa primarnim i sekundarnim indikatorima održivog razvoja turizma. Izdvojiti primarne i sekundarne indikatore održivog razvoja turizma za jednu turističku destinaciju u Srbiji. 300 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

315 REČNIK POJMOVA Alternativni turizam, ili novi turizam, predstavlja odgovor na rezultate masovnog turizma i kvalitativne promene u turističkoj tražnji. Fleksibilan je, zasnovan na konceptu održivosti i odgovorne razmene za sve učesnike. Aspekti životne sredine predstavljaju uzroke menjanja životne sredine. Biološka raznovrsnost (biodiverzitet) jeste sveukupnost gena, vrsta i ekosistema na Zemlji ili nekom jasno određenom području (Zakon o zaštiti prirode, 2009). Biomasa se stvara u određenim klimatskim uslovima, koji nastaju povoljnim kombinacijama energetskog i vodnog bilansa. Biomasa nije samo energetski, nego i jedini obnovljivi materijalni resurs (Gburčik, 2004). Dobrovoljne inicijative održivog turizma jesu instrument za ostvarivanje envajeronmentalno odgovornog i etičkog upravljanja proizvodima i procesima, integrisanjem aspekta zaštite životne sredine i okruženja u proces donošenja odluka. Obuhvataju envajeronmentalno obeležavanje, nagrade i priznanja za primere najbolje prakse, kodove ponašanja, uputstva i umrežene inicijative posvećene održivom turzmu. Ekonomska održivost turizma podrazumeva ekonomski efikasan razvoj turizma i turističkog područja i finansijsku podršku implementaciji izabrane strategije održivog razvoja turizma. Ekosistem (biogeocenoza) jeste strukturno, funkcionalno i dinamički složen i jedinstven ekološki sistem u kome se međusobno prožimaju uticaji biotopa i biocenoze abiogena i biogena (Zakon o zaštiti prirode, 2009). Ekoturizam je ekološki odgovorno putovanje i poseta područjima s relativno očuvanom prirodom, radi uživanja, proučavanja i uvažavanja vrednosti prirode, predela i kulturnog nasleđa, promovisanja i uključivanja u zaštitu i unapređenje tih vrednosti, životne sredine i lokalnih zajednica. Emisija jeste ispuštanje zagađujućih materija iz individualnih i/ili difuznih izvora u životnu sredinu i njene medijume (Zakon o zaštiti životne sredine, 2004). Energetski aspekti održivog turizma podrazumevaju da održivi turizam obezbeđuje optimalno korišćenje energetskih resursa koji utiču na važne ekološke procese. Energetska efikasnost jeste nastojanje da se izbegne (smanji) gubitak energije bez narušavanja komfora, standarda života ili ekonomske aktivnosti i može se realizovati u proizvodnji i potrošnji energije. Energetski resursi mogu da budu obnovljivi i neobnovljivi. Neobnovljivi resursi su ograničeni, dok obnovljivi resursi imaju kvantitativna ograničenja u kraćim periodima, ali nemaju vremensko ograničenje (Gburčik, 2004). Energija vetra je kinetička energija kretanja vazduha, nastala transformacijom dela sunčeve energije. Kinetička energija se može konvertovati u rotacionu energiju rotorom vetroturbine, koja dalje može da se konvertuje u električnu energiju generatorom vetroturbine (Gburčik, 2004). Envajeronmentalni menadžment sistem (EMAS) deo je ukupnog sistema upravljanja organizacije ili preduzeća, koji obuhvata organizacionu strukturu, odgovornosti, procese i resurse za razvoj i sprovođenje politike zaštite životne sredine. REČNIK POJMOVA 301

316 Envajeronmentalna održivost turizma podrazumeva razvoj turizma koji je kompatibilan sa održavanjem osnovnih ekoloških procesa i biološke raznovrsnosti, očuvanjem i održivim korišćenjem prirodnog nasleđa i resursa i zaštitom životne sredine. Gasovi sa efektom staklene bašte jesu gasovi koji apsorbuju i reemituju infracrveno zračenje i u atmosferu dospevaju kao posledica prirodnih procesa, ali i usled ljudskih aktivnosti (Zakon o zaštiti vazduha, 2009). Geografski informacioni sistem (GIS) predstavlja skup sredstava za prikupljanje, skladištenje, pretragu, transformisanje i prikazivanje prostornih podataka iz stvarnog sveta za određene namene. Geotermalna energija jeste obnovljivi izvor energije. Reč geotermalno ima poreklo u dvema grčkim rečima: geo (zemlja) i terme (toplota) i znači toplota zemlje. Granični kapacitet turističkog područja i centra predstavlja sintezni iskaz kapaciteta prostora i životne sredine, sociokulturnog, psihološkog i ekonomskog kapaciteta. Hidroenergija je kinetička energija vode, koja nastaje kao posledica kruženja vode u atmosferi i njenog slivanja sa viših na niže kote. Imisija jeste koncentracija zagađujućih materija i nivo energije u životnoj sredini kojom se izražava kvalitet životne sredine u određenom vremenu i prostoru (Zakon o zaštiti životne sredine, 2004). Impakti na životnu sredinu su uticaji koji izazivaju posledice aspekata i promene stanja životne sredine. Indikator (pokazatelj) jeste merilo pomoću koga se opisuje i kvantifikuje stanje i predviđaju promene određene pojave ili procesa. ISO su međunarodni standardi za upravljanje zaštitom životne sredine. Obezbeđuju sisteme za praćenje, kontrolisanje i poboljšanje učinka vezanog za postavljene zahteve i ostvarivanje ciljeva zaštite životne sredine. Kapacitet prostora i životne sredine turističkog područja i centra predstavlja maksimalan obim i intenzitet korišćenja prostora i resursa za razvoj turizma koji ne dovodi do degradacije prostora, poremećaja u ekosistemima i zagađenja životne sredine. Kapacitet životne sredine jeste sposobnost životne sredine da prihvati određenu količinu zagađujućih materija po jedinici vremena i prostora tako da ne nastupi nepovratna šteta u životnoj sredini (Zakon o zaštiti životne sredine, 2004). Klimatski resursi obuhvataju energetske resurse: sunčevu energiju, biomasu, vetar i hidroenergiju (uključujući i izvore), koji predstavljaju različite kombinacije energije Sunca i prisustva vode u atmosferi. Ta kombinacija predstavlja suštinu klime, otuda se navedeni resursi smatraju klimatskim resursima (Gburčik, 2004). Kompostiranje jeste tretman biorazgradivog otpada pod dejstvom mikroorganizama, u cilju stvaranja komposta, u prisustvu kiseonika i pod kontrolisanim uslovima (Zakon o upravljanju otpadom, 2009). Kontrolni sistemi zasnovani su na primeni paketa instrumenata i rezervnih moći u kombinaciji s korišćenjem diskrecionog prava u odlučivanju i uz uključivanje posebnih procedura učešća javnosti u postupku kontrole promena u korišćenju i izgradnji prostora i zaštiti životne sredine. Kumulativni efekti nastaju kada pojedinačna planska rešenja nemaju značajan uticaj, a nekoliko individualnih efekata zajedno mogu da imaju značajan efekat. Kumulativni efekti obuhvataju ukupne posledice svih aktivnosti u odnosu na prirodne resurse i dobra, ekosisteme i ljudsko društvo. Masovni turizam, ili stari turizam, zasnovan je na standardizovanim i čvrsto upakovanim putovanjima, po principu proizvodne linije, 302 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

317 s neograničenim rastom koji nije uvažavao vrednosti resursa i okruženja. Monitoring je proces prikupljanja informacija i podataka o posledicama koje izazivaju određene planske i/ili investicione odluke, s mehanizmima i organizacijom nadgledanja, praćenja i obeležavanja određenih pojava i procesa. Multisektorski pristup implementaciji planskog osnova obezbeđuje se primenom različitih kombinacija stimulativnih i destimulativnih mera i instrumenata sektorskih, zemljišne, opšteekonomske i drugih politika, usklađenih s planskim odlukama i prilagođenih tematskim oblastima i ključnim problemima implementacije održivog razvoja. Najbolje dostupne tehnike predstavljaju najefektivnije i najnaprednije faze u razvoju određenih aktivnosti i način njihovog obavljanja koji omogućava pogodniju primenu određenih tehnika za zadovoljavanje graničnih vrednosti emisija koje su projektovane tako da spreče ili gde to nije izvodljivo, smanje emisije i uticaj na životnu sredinu u celini (Zakon o zaštiti životne sredine, 2004). Obnovljivi izvori energije su izvori energije koji se nalaze u prirodi i obnavljaju se u celosti ili delimično, posebno energija vodotokova, vetra, neakumulirana sunčeva energija, biomasa, geotermalna energija i dr. Prema novoj definiciji Međunarodne agencije za energiju (2000), u obnovljive izvore energije spadaju: tradicionalni (klasični) obnovljivi izvori (biomasa, drveni ugalj, poljoprivredni i životinjski otpaci, komunalni i industrijski otpaci, biogas) i velike hidroelektrane, i novi obnovljivi izvori energije (sunčeva energija, energija vetra, male hidroelektrane, geotermalna energija, energija mora). Održivi razvoj je onaj razvoj koji zadovoljava potrebe sadašnje generacije ne ugrožavajući mogućnost budućih generacija da zadovolje svoje potrebe. Održivi razvoj planinskih područja zasniva se na omogućavanju kvalitetnijeg života i privređivanja lokalnog stanovništva, stvaranju uslova za odmor i rekreaciju urbanog stanovništva i obezbeđenju zaštite i prezentacije predela i nasleđa. Održivi turizam je svaki vid turizma koji trajno doprinosi unapređenju životne sredine, socijalnoj dobrobiti, ekonomskom prosperitetu i očuvanju prirodnih i stvorenih resursa, kulturnih vrednosti i identiteta lokalne zajednice. Planinska područja predstavljaju delove kopna koja se izdvajaju prema geografskim kriterijumima nadmorske visine i nagiba terena, razvojnim kriterijumima poljoprivrede i turizma, administrativnoj podeli ili kombinacijom više kriterijuma. Planinska područja zauzimaju oko jedne petine kontinentalne površine Zemlje (oko 38 miliona km 2 ). Planinsko područje Srbije, definisano nadmorskom visinom iznad 600 m, zauzima oko 30 hiljada km 2. Održivi razvoj planinskih područja, pored ekonomske i socijalne, ima izraženu prostornoenvajeronmentalnu dimenziju koja bitno opredeljuje pojavu, vrstu i intenzitet razvoja. Planinski turistički centar predstavlja mesto planirano, izgrađeno ili uređeno za boravak, odmor i rekreaciju na planinskom području. Kroz izgradnju i funkcionisanje centar stiče identitet i imidž, čime se omogućava najracionalnije korišćenje sportskorekreativne i komunalne infrastrukture, zemljišta i usluga. Za potrebe klasifikacije, termin planinski turistički centar se koristi samo za lokalitete na kojima celogodišnji turizam predstavlja dominantnu aktivnost i kada je udeo turističkih ležaja jednak ili veći od broja stalnih stanovnika. Planski osnov uređenja prostora, zaštite životne sredine, resursa i nasleđa i održivog razvoja definišu različite vrste planova, strategija, politika i programa u svim oblici- REČNIK POJMOVA 303

318 ma planiranja ekonomskom, socijalnom, prostornom, envajeronmentalnom i sektorskom planiranju. Predeo je određena teritorija čiji karakter predstavlja specifičan spoj prirodnih i stvorenih vrednosti karakterističnih za dati region (Zakon o zaštiti prirode, 2009). Prioritetno razvojno planinsko područje predstavlja planinsko područje sa izraženim prirodnim i antropogenim potencijalima za razvoj. Pod prioritetnim planinskim područjem se podrazumeva prednost planinske turističke regije ili destinacije u raspodeli podsticajnih sredstava za izradu programske i planske dokumentacije, izgradnju infrastrukture i javnih sadržaja, zaštitu prirode, resursa i nasleđa. Prioritet imaju planinska područja sa formiranim ili započetim turističkim sadržajima, kao i potencijalno najvredniji visokoplaninski turistički prostori. Procena uticaja na životnu sredinu predstavlja osnovni intrument prevencije u politici zaštite životne sredine. To je proces identifikacije, predviđanja, ocenjivanja i upravljanja uticajima predloženog investicionog projekta na životnu sredinu. Psihološki kapacitet turističkog područja i centra predstavlja maksimalan obim i intenzitet korišćenja prostora koji ne dovodi do pada kvaliteta turističkog doživljaja. Put kulture odražava dinamične socijalne, ekonomske, političke i kulturne razvojne procese i kretanja ljudi koja su generisala kulturni divrzitet, multidimenzionalnu i kontinuelnu razmenu dobara, ideja, znanja i vrednosti među ljudima, državama, regijama i/ili kontinentima u dužem vremenskom periodu na prostoru puta kulture, a moguće ih je reprezentovati kulturnim, prirodnim, istorijskim i nematerijalnim nasleđem i inventivnim tumačenjem istorije (ICOMOS, 2008). Reciklaža je ponovna prerada otpadnih materijala u proizvodnom procesu za prvobitnu ili drugu namenu, osim u energetske svrhe (Zakon o upravljanju otpadom, 2009). Reintrodukcija je metod zaštite i očuvanja biološke raznovrsnosti veštačkim vraćanjem vrste na nekadašnja staništa sa kojih je iščezla ili na staništa na kojima je brojnost njene populacije drastično smanjena (Zakon o zaštiti prirode, 2009). Režim zaštite jeste skup mera i uslova kojima se određuje način i stepen zaštite, korišćenja, uređenja i unapređenja zaštićenog dobra (Zakon o zaštiti prirode, 2009). Sanacija, odnosno remedijacija životne sredine je proces preduzimanja mera za zaustavljanje zagađenja i dalje degradacije životne sredine do nivoa koji je bezbedan za buduće korišćenje, uključujući uređenje prostora, revitalizaciju i rekultivaciju (Zakon o zaštiti životne sredine, 2004). Sinergetski efekti nastaju u interakciji pojedinačnih uticaja koji proizvode ukupan efekat koji je veći od prostog zbira pojedinačnih uticaja. Sociokulturni kapacitet turističkog područja i centra predstavlja maksimalno prihvatljiv kapacitet turističkih sadržaja, intenzitet korišćenja prostora i koncentracije turista koji ne narušavaju način života, kulturu, vrednosti i identitet lokalne zajednice. Sociokulturna održivost turizma podrazumeva razvoj turizma koji uvažava socijalnu jednakost i pruža jednake mogućnosti svima (turistima, zaposlenima, lokalnom stanovništvu), podržava očuvanje i jačanje socijalnog integriteta, kulturnog identiteta i tradicionalnih vrednosti lokalne zajednice. Solarna energija je elektromagnetno zračenje Sunca, koje dospeva na Zemljinu površinu. Na površini tla se ovo zračenje transformiše kao dugotalasno (infracrveno) zračenje reemitovano natrag u vasionu. Razlika između primljenog i reemitovanog zračenja 304 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

319 (bilans zračenja) predstavlja glavnu energetsku komponentu klime svake tačke na Zemljinoj površini. Strateški planovi imaju namenu formiranja opšteg planskog okvira i osnova koji je usmeravajući i primenjuje se daljom razradom u planovima, strategijama, politikama i programima na istom i nižim nivoima planiranja. Strateška procena uticaja na životnu sredinu predstavlja proces kojim se integrišu ciljevi i principi održivog razvoja u prostorno i sektorsko planiranje (saobraćaja, energetike, poljoprivrede, industrije, turizma i dr), radi izbegavanja ili ograničavanja negativnih uticaja rešenja strateških planova na životnu sredinu. Upravljanje otpadom je sprovođenje propisanih mera za postupanje sa otpadom u okviru sakupljanja, transporta, skladištenja, tretmana i odlaganja otpada, uključujući nadzor nad tim aktivnostima i brigu o postrojenjima za upravljanje otpadom posle zatvaranja (Zakon o upravljanju otpadom, 2009). Upravljanje razvojem označava sistem legitimnog uticanja na ponašanje pojedinaca i društvenih grupa prema predhodno postavljenim ciljevima društvene zajednice. Uređenje prostora obuhvata racionalno korišćenje i organizaciju, zaštitu i upravljanje prostorom kao posebno vrednim i ograničenim opštim resursom, kojim se stvaraju uslovi za održivi razvoj područja primenom integralnog pristupa u prostornom planiranju (Zakon o prostornom uređenju, 1994). Usmeravanje razvoja obuhvata objedinjen i koordiniran sistem kontrole primene regulacija. Viminacijum je antički grad, glavni grad rimske provincije Mezije Superior i značajno vojno uporište na rimskom limesu na Dunavu. Danas se na prostoru arheološkog lokaliteta formira prvi arheološki park u Srbiji na Putu rimskih imperatora (Itinerarium Romanum Serbiae). REČNIK POJMOVA 305

320 LITERATURA 1. A grant night out for sustainable energy, Energy Globe Awards 2000, 2000, Renewable Energy World (REW), Vol. 3, No. 3, Appostolides P., 1996, Tourism Development Policy and Environmental Protection in Cyprus, Sustainable Tourism Development, Council of Europe, Strasbourg, Aspen Renewable Energy Mitigation Program, 2002, 4. Bakker M., Buluch Y., Hansen D., 2001, Sustainable development of ski-areas in the Alps, The European Postgraduate Course in Environmental Management (EPCEM), Project Report, Battocletti L., Lawrence B., 2001, Geothermal resources in th Balkans, Battocletti L., Lawrence, B., 2003, Geothermal Small Business Workbook, Baud-Bovy M., Lavson F., 1977, Tourism and Recreation Development, The Architectural Press Ltd., London 8. Broads Authority, 1987, Broads Management Plan, Norwich 9. Broads Authority, 1997, Broads Management Plan, Norwich 10. Broads Authority, 2004, Broads Plan 2004 A strategic plan to manage Norfolk and Soutfolk Broads, Broads Authority, 2008, Annual Report , Broads Authority, LSl architects, 2007, Sustainability Guide, Brotherton J., 1989, Arrangements for prior notification of agricultural operations in national parks, TPR, Vol. 60, NO. 1, Carpathian EcoRegion Initiative, 2006, CERI Newsletter, No. 2, CEMAT, European Conference of Ministers Responsible for Regional Planning, Council of Europe, 2003, Document by the Secretariat General prepared by the Spatial Planning and Landscape Division, 13 CEMAT, 2 rev. bil., Ljubljana, 9-15, CenORT, 2001, Odgovorni i održivi razvoj turizma, Beograd 17. Christensen T.H., Cosso R., Stegmann R., 1999, Waste managment and treatment of municipal solid waste, Vol. V, CISA (Environmental sanitary engineering centre), Cagliari 18. Council of Europe, 2007, Resolution CM/Res (2007)12 on the cultural routes of the Council of Europe, Dabić D., 1995, Prirodni i antropogeni kompleks visokoplaninskih turističkih regija, u: Prostorno planiranje, regionalni razvoj i zaštita životne sredine 1, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, Dabić D., 1996, Teorijski, metodološki i planski okvi ri prostornog planiranja turističkih po dru čja, u: Prostorno planiranje, regionalni ra zvoj i zašti ta životne sredine 2, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, Dabić D., 1998, Metodološke osnove prostornih planova visokoplaninskih turističkih područja, Magistarska teza, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd LITERATURA 307

321 22. Dabić D., 2002, Prostorno planiranje održivog razvoja turističkih područja -teorijskometodološki okviri i specifičnosti, u: Prilog unapređenju teorije i prakse planiranja i implementacije, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, Dabić D., Milijić S., 1997, Koncept regionalne valorizacije visokoplaninskih turističkih područja za Prostorni plan Srbije, u: Prostorno planiranje, regionalni razvoj i zaštita životne sredine 2, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, Đajić N., 2002, Značaj obnovljivih izvora energije u razvoju brdsko planinskih područja, U: PLANINA 2002, Savez inženjera i tehničara Srbije i Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Kopaonik, Davidson J., Wibberley G., 1977, Planning and the Rural Environment, Urban and Regional Planning Series, Vol, 18, Pergamon Press, Oxford 26. Dax T., Hellegers P., 2002, Mountain Development research listing of projects and project areas, Innovative Structures for the Sustainable Development of Mountain Areas (ISDEMA) project, Thessaloniki, Despić A., (ur), 2000, Studija: Istraživanje racionalizacije i supstitucije energije novim i neiscrpnim izvorima, Projekat Saveznog ministarstva nauke TSI-418, Beograd 28. ECOSIGN, 2007, Stara planina Resort Area Master plan 29. ESPON, 2006, ESPON Atlas, Mapping the structure of the European territory, Bonn, www. espon.eu 30. European Commision, 1999, European spatial development perspective (ESDP), Potsdam 31. European Commision, 2006, A European Union Strategy for Sustainable Development, ec.europa.eu/sustainable 32. European Commision, 2007, A Sustainable Future in our Hands A Guide to EUs Sustainable Development Strategy, ec.europa.eu/sustainable 33. European Commision, 2007, Agenda for a sustainable and competitive European tourism, COM(2007)621 final 34. European Commission, 1994, Europe 2000+: Cooperation for European territorial development, Luxembourg 35. European Commission, 1997, The EU compendium of spatial planning systems and policies, Regional development studies, regional policy and cohesion, Luxembourg 36. European Cyclists Federation, 2009, Euro Velo The European cycle route network, Brussels, European Environment Agency, 2008, Success stories within the road transport sector on reducing greenhouse gas emission and producing ancillary benefits, EEA Technical Report, No. 2, EUROSTAT, 2007, Measuring progress towards a more sustainable Europe 2007 monitoring report of the EU sustainable development strategy, europa.eu.int/comm/ eurostat 39. Evropski centar za mir i razvoj Univerziteta za mir Ujedinjenih nacija, 2008, Program za izradu Strateške procene uticaja Prostornog plana opštine Novi Pazar na životnu sredinu, Beograd 40. Fagence M., 1997, Rural and village tourism in developing countries, Department of Geographical Sciences and Planning at University of Queenslland, Brisbane, MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

322 41. Faludi A., 1994, Coalition Building and Planning for Dutch Growth Management: The Role of the Randstad Concept, Urban Studies, Vol. 31, No. 3, pp Faludi A., Valk A. Van der, 1996, Planners come out for the Green Heart, TESG, Royal Dutch Geographical Society (KNAG), Vol. 87, No. 5, pp Fischer R., 2003, Acting locally a rural community goes for green power, Renewable Energy World (REW), Gavrilović Lj., Gavrilović D., 2002, Fizičko-geografske osobenosti i resursi planinskih područja, U: PLANINA 2002, Savez inženjera i tehničara Srbije i Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Kopaonik, Gburčik P., (ur.) 2004, Studija energetskog potencijala Srbije za korišćenje sunčevog zračenja i energije vetra, Institut za multidisciplinarna istraživanja, Beograd 46. Gburčik V., (ur.) 2008, Interni izveštaj za IMSI: Elaborat o realizaciji projekta (Finalni izveštaj trogodišnjeg projekta) Atlas energetskog potencijala sunca i vetra Srbije, Institut za multidisciplinarna istraživanja, Beograd 47. Green Globe, 2009, Green Globe International Newsletter, January Grupa autora, 2006, Summary for Policymakers, Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, www. eea.europa.eu 49. Hall M., Page S., 2002, The Geography of Tourism and Recreation Environment, Place and Space, Routledge, London 50. Horwath Consulting Zagreb & Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2005, Strategija turizma Republike Srbije, prvi fazni izveštaj, ICOMOS, 2008, The ICOMOS Charter on Cultural Routes, Quebec, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2005, Predlog prostornog plana područja Nacionalnog parka Kopaonik, Beograd 53. Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2006, Strateška procena uticaja Prostornog plana područja Nacionalnog parka Kopaonik na životnu sredinu, Beograd 54. Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2007, Predlog prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina, Beograd 55. Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2007, Strateška procena uticaja Prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina na životnu sredinu, Beograd 56. Lorzing H., 1996, Its time to redifine the Green Heart, TESG, Royal Dutch Geographical Society (KNAG), Vol. 87, No. 5, Mac Gallivray A., Zedek S., 1995, Accounting for Change: Indicators for sustainable development, New Economics Foundation 58. Mac Guire D., Iatsenia A., 2002, International Initiative for Sustainable Development in Mountain Regions, Partners Involved: Governmentes Austria, Switzerland, USA, Intergovernmental organization UNDDP, FAO, Major Groups WMPA and others 59. Mac Nulty P., 2002, Key Requirements in Establishing a Successful Rural Tourism Destination, WTO seminar on Rural Tourism un Europe: Experiences and Perspectives, Beograd 60. Maksin-Mićić M., 2001, Zakonski osnov zaštite prostora, u: Planska i normativna zaštita prostora i životne sredine, Udruženje urbanista Srbije, Geografski fakultet, Asocijacija prostornih planera Srbije, Beograd, LITERATURA 309

323 61. Maksin-Mičić M., 2000, Zaštita i rezervisanje prostora normativnost i praksa, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 62. Maksin-Mićić M., 2007, Turizam i prostor, Fakultet za turistički i hotelijerski menadžment Univerziteta Singidunum, Beograd 63. Maksin-Mićić M., Spasić N., 2004, Implementacija strateških planskih i investicionih odluka o magistralnim infrastrukturnim koridorima, u: Strateški okvir za održivi razvoj Srbije, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, Mather A. S., 1986, Land Use, Longman Scientific & Technical, Essex 65. Milijić S., 2005, Strategija razvoja planinskih područja Srbije, Doktorska disertacija, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 66. Milijić S., Dabić D., 2004, Prostorni razvoj planinskih područja Srbije, u: Strateški okvir za održivi razvoj Srbije, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, Milivojević M., 1997, Geotermalni resursi Jugoslavije, Naučno-stručno-informa-tivni časopis Društva inženjera i tehničara Zrenjanina, br.7, Milivojević M., Martinović M., 2000, Geothermal energy possibilities, exploration and future prospects in Serbia, Proceedings World Geothermal, Kyushu - Tohoku, www. ga.igg.cnr.it 69. Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja, 2007, Master plan kulturno-istorijske rute Put rimskih careva, Beograd 70. Ministarstvo zaštite životne sredine, Agencija za zaštitu životne sredine, 2007, Indikatori životne sredine u Republici Srbiji kratak vodič, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, 2008, Izveštaj Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja za godinu, Mitrović S., 1980, Analiza izgrađenosti planinskih centara Evrope 73. Mitrović S., 1983, Problemi izgradnje planinskih sportskih centara sa stanovišta zaštite prirode i turizma, Republički zavod za zaštitu prirode, Posebna izdanje br. 13, Beograd 74. Montanaralla L., Negre T., 2001, The development of the Alpine Soil Information System, International Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation, Mountain International Year of Muontains, 2002, Nenković M., Pucar M., 2006c, Prostorno funkcionalna integracija ba-njskoklimatskih mesta kao osnova za razvoj integrativnog turizma primer banja Panonske nizije, Ecologica, br.11, god. XIII, Nenković M., Pucar M., 2006a, Učešće javnosti u implementaciji programa uvođenja obnovljivih energetskih izvora u Srbiji, Energetika, br. 1-2, Nenković M., Pucar M., 2006b, Prostorno-funkcionalno povezivanje banjskih mesta u kopaoničkoj regiji u cilju razvoja turizma, u: Planiranje, zaštita i uređenje banjskih i klimatskih mesta Srbije, Asocijacija prostornih planera Srbije, Banja Koviljača, Nenković, M., Pucar, M.: 2005, Supstitution of Traditional Energy Sources Using Geotermal Resources and Biowaste Energy in Serbia s Spas, Međunarodni naučni skup: KGH, Beograd, Ninić N., Oka S., Nikolić S., Nikolić M., Mićić J., 1994, Energetski potencijal biljnih ostataka u Srbiji, JDT, Beograd 81. OECD, 1993, Core set of Indicators for Environmental Performance Reviews, A Synthesis Report by the Group of the State of the Environment, Paris 310 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

324 82. OECD, 1995, Environmental Performance Reviews Austria, Paris 83. Oka S., Jovanović Lj., 1997, Biomasa neiscrpni izvor energije, JDT i Institut Vinča, Beograd 84. Parks Canada, 1998, The National Park System in Canada 85. Perišić D., Derić B., 1995, Teritorijalizacija regionalnog razvoja Srbije, u: Prostorno planiranje, regionalni razvoj i zaštita životne sredine, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, Peter A., Mc Donnell B. & R., 2006, Principi geografskih informacionih sistema drugo izdanje, Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 87. Petovar K., 2003, Urbana sociologija naši gradovi između države i građanina, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 88. Pierre W., Thomas K., Kristina I., Urlich L., Lukas F., 2002, Mountains of the World - Sustainable Development in Mountain Areas, Mountain Agenda 2002 (concept group), Centre for Delopment and Environment (CDE) 89. Pogačnik A., 2002, Instruments of regional planning for mountain and coastal zones, In: Spatial Planning for the Sustainable Development of Particular Types of European Areas: Mountains, Coastal Zones, Rural Zones, Floo-plains and Alluvial Valleys, Council of Europe Publishing, European Regional Planning, Sofia, No. 68, Prostorni plan Republike Srbije, 1996, Službeni glasnik RS, posebno izdanje, Beograd, knj. 1 i Pucar M., Nenković M., 2008b, Mogućnosti upotrebe geotermalne i solarne energije u banjama Potkopaoničkog područja i Panonskog regiona, u: Alternativni izvori energije i budunost njihove primjene, CANU, Podgorica, knj. 84, Pucar M., Nenković M., 2008a, Energetska efikasnost i obnovljiva energija - zakonodavstvo u Srbiji i mogućnost harmonizacije sa zakonima EU, Letnja škola: Kako do strategije prostornog i urbanog razvoja na nacionalnom i lokalnom nivou Republike Srbije, Kragujevac, Pucar M., 2000a, Racionalna potrošnja energije i primena obnovljivih izvora energije kao uslovi održivog razvoja naselja u Srbiji, u: Principi i praksa održivosti u razvoju naselja u Srbiji, Udruženje urbanista Srbije, Kosjerić, Pucar M., 2000b, Obnovljivi izvori energije i održivi razvoj, u: Korišćenje resursa, održivi razvoj i uređenje prostora, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, knj. 4, Pucar M., 2002a, Korišćenje lokalnih izvora energije preduslov regionalnog razvoja, naučni skup, u: Regionalizacija Srbije i Crne Gore Put u evropske integracione procese, Udruženje urbanista Srbije, Kragujevac, Pucar M., 2002b, Svetska i domaća iskustva u planiranju i primeni obnovljivih izvora energije, u: Prilog unapređenju teorije i prakse planiranja i implementacije, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, Pucar M., 2002c, Metodološki pristup za korišćenje lokalnih izvora energije u planinskim područjima Srbije, u: Selo u novim razvojnim uslovima, Kraljevo, Pucar M., 2008, Contemporary Concept in Planning, Designing and Construction of 99. Pucar M., Nenković M., 2008c, Mogućnost primene solarne, geotermalne i energije iz komunalnog čvrstog otpada u Srbiji, Energetika, br. 1-2., God X, LITERATURA 311

325 100. Pucar M., Nenković M., Marić I., 2008, Mogućnost korišćenja obnovljivih izvora energije u banjskim područjima Srbije, u: Savremene tehnologije za održivi razvoj gradova, Banja Luka, Pucar М., Marić I., 1999, The Use of Bioclimatic Principles and Geothermal Energy Sources in Designing the Hotel Ana, The 16th International Conference on Passive and Low Energy Architecture, PLEA 99, Brizbejn 102. Pucar, M., 2004, Pristup planiranju i upravljanju energijom u planinskim područjima Srbije put ka održivom razvoju, u: Strateški okvir za održivi razvoj Srbije, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, knj Pucar, M., 2005, Održivo planiranje gradova i uticaj potrošnje energije u zgradama na promenu klime, u: Održivi prostorni razvoj grada, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, knj Ravbar M., 2003, Principles of Spatial Development in Europen and Slovenian Development Documents, IB Review for Professional Methodological Issues on Sustainable Development, No 2-3, Reciklaža, 2000, Agencija za reciklažu Republike Srbije, Beograd 106. Rees J., 1994, Natural Resources, Allocation, Economics and Policy, Routlledge, London and New York 107. Remmen Y., Burg A.J., 2008, Past and future of Dutch urbanization policies, 44th ISOCARP Congress, Dalian 108. Saas-Fee, 2009, Absolutely White, Winter 2009/2010, Schittich C., (ed.) 2001, In Detail: Buiding Skins, Editional DETAIL, Bazel, Boston, Berlin, Birkhauser, Ski Maps European Ski Resorts, 2004, com/ski-maps, europe.ski.com, Stegić M., 2008, Mobilizacija finansijskih resursa u cilju zaštite životne sredine, Ministarstvo zaštite životne sredine, prezentacija, Stojanović B., Maričić T., 2004, Strategija zaštite životne sredine i prostorno planiranje, u: Strateški okvir za održivi razvoj Srbije, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, Stojkov B., Đorđević D., Dželebdžić O., 2000, The Observatory for Spatial Planning and Environment in South East Europe Comments and Contribution of Yugoslav side, SPATIUM, Beograd, No. 6, Šumarski fakultet i Institut za preradu drveta, 1986, Studija: Drvo kao obnovljiva energija, Beograd 115. Swarbrooke J., 2005, Sustainable Tourism Management, CABI Publishing 116. The VISIT Initiative, 2004, Tourism eco-labelling in Europe moving the market towards sustainability, Tour Operators Initiative for Sustainable Tourism Development, 2003, Sustainable Tourism The Tour Operators Contribution, Trifiletti L., 2002, The project ECOSERT in the Irpinia Region, Italy; an experience of rural tourism development, WTO seminar on Rural Tourism un Europe: Experiences and Perspectives, Beograd 312 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

326 119. UNESCO WHC, 2007, Climate Change and World Heritage, World Heritage Reports, No. 22, UNWTO, 2002, Voluntary Initiatives for Sustainable Tourism, Madrid 121. UNWTO, 2004, Indicators of Sustainable Development for Tourism Destinations A Guidebook, Madrid 122. UNWTO, UNEP, 2005, Making Tourism More Sustainable A Guide for Policy Makers, Madrid 123. UNWTO, UNEP, 2008, Climate Change and Tourism: Responding to Global Challenges, UNWTO, WTTC, ES, 1996, Agenda 21 for the Travel&Tourism Industry Towards Environmentally Sustainable Development 125. Uredba o utvrđivanju Liste projekata za koje je obavezna procena uticaja i Liste projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu, 2005, Službeni glasnik RS, br. 7, Beograd 126. Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja arheološkog nalazišta Romulijana- Gamzigrad, 2004, Službeni glasnik RS, br. 131, Beograd 127. Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina, 2008, Službeni glasnik RS, br. 115, Beograd 128. Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene sliva vodoakumulacije Stuborovni, 2008, Službeni glasnik RS, br. 20, Beograd 129. Uredba o utvrđivanju Vodoprivredne osnove Republike Srbije, 2002, Službeni glasnik RS, br. 11, Beograd 130. Uredba o zaštiti Parka prirode Stara planina, 2009, Službeni glasnik RS, br. 23, Beograd 131. Ustav Republike Srbije, 2006, Službeni glasnik RS, br. 83, Beograd 132. Verbier Summer and Winter Activities, 2003, European Ski Resorts - Verbier, Switzerland 133. Vidović S., 2007, Istorijat proizvodnje i plasmana geotermalne energije u Vojvodini, prezentacija, NIS-Naftagas 134. Vlada Republike Srbije, 2005, Strategija razvoja energetike Republike Srbije do godine, Vlada Republike Srbije, 2005, Strategija razvoja poljoprivrede Srbije, Vlada Republike Srbije, 2006, Strategija razvoja šumarstva Republike Srbije, gov.rs 137. Vlada Republike Srbije, 2006, Strategija razvoja turizma Republike Srbije, rs 138. Vlada Republike Srbije, 2007, Nacionalna strategija održivog razvoja, Vlada Republike Srbije, 2007, Nacionalni program zaštite životne sredine, gov.rs 140. Vlada Republike Srbije, 2007, Program ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do godine za period od do godine (POS), gov.rs 141. Vlada Republike Srbije, 2007, Strategija razvoja železničkog, drumskog, vodnog, vazdušnog i intermodalnog transporta u Republici Srbiji od godine, LITERATURA 313

327 142. Vujošević M., 1996, Uloga prostornog planiranja u odnosu na druge instrumente razvoja, Doktorska disertacija, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 143. Walther P., Kohler T., Imbach K., Lutz U., Frey L. 2002, Mountains of the World -Sustainable Development in Mountain Areas, Mountain Agenda 2002, Centre for Delopment and Environment (CDE), Institute of Geography, Universitu of of Berne, Weaver D., 2006, Sustainable Tourism: Theory and Practice, Elsevier Ltd., Oxford 145. Weiss R. & S., Schall K., 2001, Schitour Plus, Wenig Aufstieg-viel Abrahrt, Ausgesuhte Schitouren mit Aufstiegshilfen und Langen Gelandeabfahrten in Osterreich, der ostl. Schweiz und Sudtirol, Schall-Verlag, Wien 146. Widdekind L., 2002, Encouraging Sustainable Energy in Colorado s Rockies, In: Mountain Infrastructure Access, Communications and Energy, Case Study, Mtn-Forum On-Line Library, Mountain Forum 147. Wuder J., 2002, A compensation fund to support development in mountain areas, In: Mountains of the World - Sustainable Development in Mountain Areas, Mountain Agenda 2002, Centre for Development and Environment (CDE), Institute of Geography, University of Berne, Zakon o ambalaži i ambalažnom otpadu, 2009, Službeni glasnik RS, br. 36, Beograd 149. Zakon o eksproprijaciji, 1995, Službeni glasnik RS, br. 53, Beograd 150. Zakon o finansiranju lokalne samouprave, 2006, Službeni glasnik RS, br. 62, Beograd 151. Zakon o izmenama i dopunama Zakona o planiranju i izgradnji, 2006, Službeni glasnik RS, br. 34, Beograd 152. Zakon o koncesiji, 2003, Službeni glasnik RS, br. 55, Beograd 153. Zakon o kulturnim dobrima, 1994, Službeni glasnik RS, br. 71, Beograd 154. Zakon o organskoj proizvodnji i organskim proizvodima, 2006, Službeni glasnik RS, br. 62, Beograd 155. Zakon o planiranju i izgradnji, 2003, Službeni glasnik RS, br. 47, Beograd 156. Zakon o poljoprivredi i ruralnom razvoju, 2009, Službeni glasnik RS, br. 41, Beograd 157. Zakon o poljoprivrednom zemljištu, 2006, Službeni glasnik RS, br. 62, Beograd 158. Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu, 2004, Službeni glasnik RS, br. 135, Beograd 159. Zakon o Prostornom planu Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 13, Beograd, Zakon o prostornom uređenju, 1994, Narodne novine, Zagreb 161. Zakon o regionalnom razvoju, 2009, Službeni glasnik RS, br. 51, Beograd 162. Zakon o slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja, 2004, Službeni glasnik RS, br. 120, Beograd 163. Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, 2004, Službeni glasnik RS, br. 135, Beograd 164. Zakon o šumama, 1996, Službeni glasnik RS, br. 51, Beograd 165. Zakon o turizmu, 2005, Službeni glasnik RS, br. 27, Beograd 166. Zakon o turizmu, 2009, Službeni glasnik RS, br. 36, Beograd 167. Zakon o upravljanju otpadom, 2009, Službeni glasnik RS, br. 36, Beograd 168. Zakon o vodama, 1996, Službeni glasnik RS, br. 54, Beograd 169. Zakon o zaštiti prirode, 2009, Službeni glasnik RS, br. 36, Beograd 170. Zakon o zaštiti vazduha, 2009, Službeni glasnik RS, br. 36, Beograd 314 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

328 171. Zakon o zaštiti životne sredine, 2004, Službeni glasnik RS, br. 135, Beograd 172. Zanetti G., Arbterjem R., 2000, Regional development and Spatial planning in the Alp, Project REGIONALALP, Austrian Institute for Regional Studies and Spatial Planning, Bundesamt fur Bauwesen und Raumordnung Deutchland, Ministru of Public Works Italy, Bundesamt fur Raumplanung Switzerland, Stabsstelle fur Landesplanung Liechtenstein, Ministry of the Environment and Physical Planning Slovenia INTERNET SAJTOVI ec.europe.eu www2.comune.venezia.it LITERATURA 315

329 Marija Maksin, PhD Mila Pucar, PhD Miomir Korać, PhD Saša Milijić, PhD MANAGEMENT OF NATURAL AND CULTURAL RESOURCES IN TOURISM Summary The book Menadžment prirodnih i kulturnih resursa u turizmu (Management of Natural and Cultural Resources in Tourism) is intended as a guide to help the user in getting acquainted with the concept and principles of sustainable development and, in that context, sustainable tourism; in perceiving the approach to the complex process of realizing such a concept and in understanding various problems and conflicts associated with the protection and use of natural and cultural resources, tourism development, other activities and local communities in tourism spaces, as well as the possibilities for their relativization and adjustment in the continuous process of tourism planning management and improvement. To facilitate the understanding of applying the concept of the sustainable development of tourism spaces, the book gives a short overview of natural and cultural resources and heritage in Serbia, whose significance and potentials for sustainable use have not been sufficiently recognized by the professional and broader public. It presents good examples of protection and use of natural and cultural resources and heritage for sustainable tourism development in industrialized countries and in Serbia, pointing to the range of possibilities for our country s inclusion in the development of sustainable and competitive European tourism. These examples have been prepared by our prominent experts, who successfully apply their research results and contemporary achievements in our practice. The basic aims that should be achieved by mastering the material presented in this book are: Training of the user for Integrated approach to sustainable tourism development; Effective communication with experts in various fields with whom he/she will cooperate in planning, managing and directing the sustainable development of tourism; Comprehensive perception of the influences, effects and interdependence of tourism development relative to the available resources, heritage and local communities, level of spatial development and environmental quality; SUMMARY 317

330 Preparation of the user for advanced training with a view to Taking an active part in interdisciplinary teamwork on the preparation and realization of sectoral planning grounds and their adjustment to other planning grounds, primarily to spatial and environmental plans and programmes; Taking an integrated approach to the planning and implementation of sustainable development and tourist destination planning; Coordinating tourism-related activities and actors in the process of managing and directing sustainable tourism development; Launching and participating in voluntary initiatives for environmental protection management in the tourism sector. The book has been divided into three parts covering from the elaboration of the concept, through its consideration based on concrete examples, to the perception of the overall system of managing and directing sustainable development and, in that context, sustainable tourism development. The first part, Održivi razvoj turizma (Sustainable Tourism Development), deals with the concept and principles of sustainable development, as well as the approach and key challenges of the sustainable development strategy of the European Union. It analyzes the influences of changes in the concept and approach to overall development on the tendencies and changes in directing and managing tourism development from the concept of mass tourism, through the alternative one, to the concept of sustainable tourism, laying special emphasis on the features of ecotourism. It also considers the concept and dimensions of sustainable tourism and points to the aims and objectives for its realization, as stipulated by Agenda 21 for tourist trade. It perceives the key challenges to sustainable tourism, analyzes the possibilities for their overcoming and points to the forms of adjusting the tourism sector to these challenges. It also analyzes in detail one of the most significant and most topical challenges the contribution and adjustment of tourism to climatic change. The second part, Zaštita i održivo korišćenje resursa i nasleđa u turizmu (The Protection and Sustainable Use of Resources and Heritage in Tourism), has been divided into three sections. The first section, Korišćenje obnovljivih izvora energije i energetska efikasnost (The Use of Renewable Sources of Energy and Energy Efficiency ), written by Mila Pucar, Scientific Advisor at the Institute of Architecture and Urban & Spatial Planning of Serbia in Belgrade, proceeds from crucial problems in energy consumption and environmental protection in order to emphasize the possibilities for sustainable energy consumption and the contribution of sustainable tourism. It points to the types and significance of renewable sources of energy for sustainable energy production and consumption, and analyzes the potentials, conditions and examples of their use in tourism. Finally, it gives a short overview of the significance and possibilities of applying energy efficiency and bioclimatic planning and development in tourism. 318 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

331 The second section, Održiva zaštita i korišćenje kulturnog nasleđa na primeru turističke destinacije Viminacijum (Sustainable Cultural Heritage Protection and Use, Based on the Example of the Tourist Destination Viminacium), written by Miomir Korać, Scientific Advisor at the Archaeological Institute of the Serbian Academy of Sciences and Arts in Belgrade, proceeds from defining the paths of culture, points to the significance, role and examples of thematizing the paths of culture and analyzes the planned Road of Roman Emperors in Serbia. It also analyzes in detail the Viminacium archaeological park, the first of its kind in Serbia, as a good example of sustainable protection and presentation of an archaeological site and sustainable tourist destination. The third section, Održivi razvoj turizma na planinskim područjima ( Sustainable Tourism Development in Mountain Regions ), prepared by Saša Milijić, Scientific Associate at the Institute of Architecture and Urban & Spatial Planning of Serbia in Belgrade, proceeds from the tendencies and contemporary approaches to the sustainable development of mountain regions and points to the crucial problems associated with the sustainable development of such regions in Serbia. It analyzes the European experiences, standards and criteria relating to the planning and pursuance of sustainable tourism development in mountain regions. It analyzes, in more detail, good examples from the development of tourism zones in the Alps, which are most successful in pursuing sustainable tourism. It points to the possibility of applying the European experiences to the management of sustainable development of mountain tourism zones and centres in Serbia, which is analyzed in greater detail by using the planning grounds for the Stara Planina Nature Park and Tourism Zone as an example. The third section, Upravljanje održivim razvojem turizma (Management of Sustainable Tourism Development), proceeds from defining the basic notions of development management and directing. It perceives and analyzes the role of the legal grounds in the management and directing of sustainable development and, in that context, sustainable tourism development. It analyzes all aspects of the efficient management and directing of sustainable development coordination and integration of the planning grounds, multisectoral approach, various types of support, as well as the provision of information to the actors and their mutual cooperation. Proceeding from the significance of integrating the aspect of environmental protection into the decision-making process, it analyzes environmental protection management in the European Union and points to the problems associated with the application of the European experiences in our practice. It analyzes the planning grounds and implementation of the instruments for the environmental control system in Serbia, especially the new one strategic environmental impact assessment. It points to the types of voluntary instruments for managing environmental protection and analyzes the ISO standards and EMAS system, as well as environmental designation, codes and instructions. It perceives the approaches to determining the indicators of environmental protection and analyzes the indicators of sustainable tourism development, including the examples of their use in specified tourist destinations. SUMMARY 319

332 The first and second parts of this book have been processed by Marija Maksin, Associate Professor at the Faculty of Tourism and Hotel Management, Singidunum University, who has also edited the whole book and prepared it for publishing. The book has been conceived in such a way as to familiarize the user, at the beginning of each part and each section, with the basic notions, which will be further elaborated, while at the same time pointing to the interdependence of phenomena and processes. By using the examples, it analyzes the specifics and problems and presents the possible dilemmas. The basic idea is to encourage critical and problem-oriented thinking and the reconsideration of the presented and one s own views, which will eventually lead to an integrated approach to sustainable development and the planning and development of tourism spaces. Each part of the book raises some key questions and points to the possible approaches and starting points in seeking answers. The visualization of the presented material has been made within the limits of the black-and-white presentation technique. The visual presentation should clarify and help adopting the new notions (various graphic presentations, schemes and maps), facilitate the observation of the salient features of a phenomenon, or encourage the understanding of the significance of preserving various natural and cultural resources. The concluding section of each part of the book summarizes the presented material. To facilitate the understanding and mastering of the presented material, several, relatively easy exercises are offered, in addition to encouraging the comparison and reconsideration of the presented views, or the presentation of the user s own views. Some terms, whose explanation has not been needed in the text itself, are given in the glossary at the end of the book. The book is primarily intended for students attending the basic academic studies at the Faculty for Tourism and Hotel Management, Singidunum University, for the subject Management of Natural and Cultural Resources in Tourism. This book can also be useful to students from other faculties, especially those at which spatial planning and natural and cultural heritage are studied. The book pays considerable attention to the challenges of sustainable tourism, especially to the determination of the marginal space capacity, as well as the problems and possibilities concerning the management and directing of sustainable tourism development and environmental protection, since the students attending this course will have different roles in the process of decision making and implementation in their practical work. This points out that the book can also be useful to those dealing with the issues of tourism development and tourist destination planning and development. Key words: sustainable development and sustainable tourism development; protection and sustainable use of resources and heritage, renewable sources of energy, cultural heritage, mountain tourism zones; sustainable development management and directing, legal and planning grounds, multisectoral approach, programme and institutional organizational support, information, monitoring and control system; environmental protection management, ISO and EMAS, voluntary instruments for environmental protection management, indicators of environmental protection and sustainable tourism development. 320 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

333 ABOUT AUTHORS Marija Maksin Marija Maksin graduated from the Faculty of Architecture, University of Belgrade, received her master s and doctoral degrees at the Faculty of Geography, University of Belgrade, and acquired the academic title of Doctor of Science in Spatial Planning. She worked as an architect, coordinator of development programmes for the regions in Serbia struck by an earthquake and flooding, and as an advisor to the Minister of Construction for coordination and monitoring of the preparation and implementation of spatial plans. As a Higher Research Felow she worked on research projects and spatial plans at the Institute of Architecture and Urban and Spatial Planning of Serbia. She taught Town and Spatial Planning at the Department for Landscape Architecture of the Faculty of Forestry, University of Belgrade, and as a visiting lecturer, she taught Space Organization in Tourism at the Department for Tourism and Hotel Management of the Faculty of Economics, University of Belgrade. At the Faculty for Tourism and Hotel Management, Singidunum University, as an associate professor she teaches Tourism and Space and Management of Natural and Cultural Resources in Tourism at the undergraduate level, and Sustainable Development of Tourist Destinations at the postgraduate, master level. She was an author/coauthor of more than twenty monographs, three textbooks, and more than 80 scientific and professional papers in domestic and international journals and proceedings. She has participated in over 40 scientific researches, spatial plans, as well as spatial planning studies and programs as an author, licensed spatial planner, consultant and planning or project manager. She is member of International (ISOCARP), European (AESOP) and Serbian (SCE) associations. O AUTORIMA 321

334 Mila Pucar Mila Dj Pucar (born Miljanic) graduated from the Faculty of Architecture, University of Belgrad, received her master s at the Center for Multidisciplinary Studies and doctoral degrees at the Faculty of Architecture, the University of Belgrade. Her past activities incorporated research, architectural design and urban planning, education and publishing. She is author and coauthor of twentynine monographies of national, one international monograph and three periodic edition of the monographies of international significance. She published about thirty articles, (as author and coauthor) in international and national juornals. She participated with about forthy papers in international conferences with reviews. She participated and presented over ninety papers at national professional and scientific conferences. As inventor and coinventor she was granted fifteen patents. In addition to above mentioned, she worked in about eighty projects, programs, preliminary and detailed projects, investment programs, regulatory and general plans, urban design projects etc. She designed as project architect or associate designer a large number of constructed dwelling and public buildings. She participated in urban design and architectural open competitions or competitions by invitation, where she won seven prizes and purchases as member of author teams. She works at the Institute for Architecture and Urban & Spatial of Serbia (IAUS) as Research Counselor. As visiting lecturer she cooperated with many faculties. She serves as member of several international and national scientific associations. She is editor inchief of the magazine Arhitektura i Urbanizam (published by IAUS) and Editorial board member of the Spatium magazine. She also serves as chairman of the Editorial staff of IAUS publishing activities. She is winner of several professional and scientific organizations awards and recognitions. Miomir Korać Miomir Korać graduated from, and received his master s and doctoral degrees at the University of Belgrade, Faculty of Philosophy, Department of Archaeology. His main activities are in the field of archeology research, innovations and computer science in archeology, multimedia, graphic design and education. 322 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

335 As a Higher Research Felow at the Archaeological Institute of Serbian Academy of Sciences and Arts, he has been engaged in the archeological research and presentation of Viminacium, Ancient Roman city in Serbia. He has been directing several scientific projects, in cooperation with institutes and faculties, on PANDORA project (for the development of expert system and implementation of the artificial intelligence in the archeology), implementation the new methods in archeology, development of information system in archeology and the project of dynamic presentation at Internet. He is director of the Viminacium Project and of the Center for New Technology. He is cooperating on different scientific projects with University at Albany, New York, USA, Center for Information Science and Technology at Temple University, USA and University of Wisconsin-Madison, USA. He is a visiting lecturer at undergraduate and postgraduate studies at the Faculty for Tourism and Hotel Management, Singidunum University. He was an author/coauthor of eleven monographs and more than 110 scientific and professional papers in domestic and international journals and proceedings. In cooperation with National Museum of Serbia, he established an International school for conservation - DIANA. He has been the editor of several journals (DIANA, Archeology and natural science). He is a member of European association of Multimedia. He was assistant minister for cultural heritage, and has been an expert of Ministry of Science of Republic of Serbia. In cooperation with the Radio-Television of Republic of Serbia he prepared several project for popularization of science, archeology and Serbian cultural heritage. Saša Milić Sasa Milijic graduated and received his master and doctoral degrees at the Faculty of Geography, University of Belgrade and acquired the academic title of Doctor of Science in Spatial Planning. He works as science-research work in following fields: planning, organization and protection of areas of special purpose (mountain and other tourist areas, infrastructural corridors and watersheds); regional and rural development etc. He is coauthor/author of more than 60 science and professional works in domestic and international magazines and science assemblage. He was involved in more than 30 spatial and urban plans, as coordinator and plan manager and author of sectorial appendix of tourism, infrastructure etc. O AUTORIMA 323