DEJTON I GRAĐANSKO DRUŠTVO U BOSNI I HERCEGOVINI

Transcription

1 DOI /PI DEJTON I GRAĐANSKO DRUŠTVO U BOSNI I HERCEGOVINI Žarko Papić Inicijativa za bolju i humaniju inkluziju (IBHI) Branilaca Sarajeva 47/3, Sarajevo Bosna i Hercegovina, zpapic@ibhi.ba Sažetak Građansko društvo i njegova svijest moraju imati svoju ekonomsku i socijalnu osnovu, mora postojati ono što se zove srednjim slojem. U Bosni i Hercegovini srednji sloj ne postoji, društvo je socijalno podijeljeno na uski krug tajkunsko-političke oligarhije i veliku većinu osiromašenog stanovništva, bez posla i na minimumu egzistencije. Nejednakosti, materijalne i socijalne, u BiH su ogromne, a faktor koji ih povećava su prisutna diskriminacija (teritorijalna, statusna, marginalizovane grupe itd.). Odsustvo srednjeg sloja jedan je od razloga i manjka demokratije u nas. To nisu ekonomsko-socijalni uslovi koji omogućuju razvoj građanskog društva. To sa druge strane jesu uslovi za ideološku i političku manipulaciju nacionalnim ili građanskim identitetom. Za bitne, pozitivne promjene u BiH razvoj građanskog društva je važan preduslov, prije svega svijest da vlast služi građanima, a ne da oni trebaju vlast samo da bi se održala. Najbolji način za to je da se nauče lekcije, promijeni pristup, prije svega podrškom politikama jačanja realnog privatnog sektora i prožimanja građanskog i nacionalnog identiteta. To je dobar recept protiv nacionalizma i proizvodnje nacionalnih konflikata. Nezavisno od, načelno, dobrih namjera, podrška u razvoju građanskog društva od strane međunarodnih organizacija dala je veoma male rezultate. Ta je čaša skoro prazna. Jedan od osnovnih razloga je fokusiranje na nevladine organizacije, uz zanemarivanje drugih bitnih sektora građanskog društva, sindikat, religijske zajednice, akademsku zajednicu itd. Izgleda da su oni ostavljeni partijskim uticajima i manipulacijama. Ključne riječi: građansko društvo, srednji sloj, političke partije, NVO 1. Dejton i bosanskohercegovački akteri tranzicije Ustav BiH (Aneks IV Dejtonskog sporazuma), težeći završetku agresije na Bosnu i Hercegovinu (BiH) i rata nacionalizama u BiH, struktuirao je državno uređenje tako da svi nacionalizmi budu zadovoljeni. Dobila se suverena, međunarodno priznata 211

2 država, koja je istovremeno, administrativno, nacionalno podijeljena (2 entiteta, BD BiH, 10 kantona u FBiH). Istovremeno, suverenost BiH je značajno ograničena uspostavom OHR-a. U originalnom tekstu Dejtonskog ustava riječ građanin ne postoji, pojaviće se tek sa amandmanima na Ustav o konstitutivnosti naroda. Nakon Dejtona, BiH je krenula u proces trostruke tranzicije: Od rata do mira i izgradnje novih zajedničkih institucija. Od jednopartijskog sistema u višepartijsku demokratiju u uslovima kompleksne nacionalne strukture, koja se također odražava na funkcionisanje institucija. Od komandne ekonomije u tržišnu ekonomiju. Taj, u Evropi najkompleksniji proces tranzicije, u velikoj mjeri je u domenu ekonomije, a pod uticajem međunarodnih organizacija vođen je u okviru neoliberalne matrice tržišnog fundamentalizma. Globalna finansijska kriza od zaustavila je sve, mada male i nedovoljne, znakove oporavka BiH u ekonomskom i socijalnom smislu. Sa druge strane, domaći politički akteri, s obzirom na svoj unutrašnji karakter, pokazali su potpunu nesposobnost za rješavanje ekonomskih i socijalnih problema zemlje i njenih građana. Političke organizacije BiH se lažno predstavljaju kao političke partije, riječ je o kartelski uređenim, interesnim grupama, koje materijalizuju svoj dio vlasti vladajući dijelom javnih resursa, zapošljavanjem partijskih vojnika itd. U zemlji koja nema ideološki i politički jasno profiliranu ni desnicu ni ljevicu, a to se sivilo pokušava predstaviti kao centar, svi politički savezi ili konfrontacije dešavaju se oko raspodjele vlasti nad javnim resursima. Odbrana nacionalnog interesa samo je prozirni plašt kojim se prikriva stvarni politički program: jami što više možeš. To otvara prostor političkim manipulacijama identitetima ljudi te suprotstavljanju građanskog identiteta nacionalnom. Manipulacija suprotstavljanjem građanskog i nacionalnog identiteta ima, kao što vidimo, svoje političke, socijalne nosioce, postojeće političke kartele i sa njima umreženu tajkunsku oligarhiju. Sa druge strane, pokušava se razviti ideologija građanizma, fokusirana na građanski identitet i zanemarujući sve ostale identitete, te konfrontirajući se sa nacionalnim identitetima. Pojavni oblici građanizma traže funkcionalnu državu (što se shvata kao centralizacija), ne prihvataju praksu nacionalne ravnopravnosti (jer smo svi samo građani, a nacije su nevažne itd.). Ta pseudograđanska orijentacija u suštini je pokušaj da se novim kolektivizmom, građanskim (umjesto radnog naroda iz vremena ex-srbih), ostvari jedinstvo sa dominacijom većinske nacije. To prokletstvo većinske nacije, koja teži dominaciji, kasnije prerasta u agresivni nacionalizam. To je bila putanja ili prokletstvo srpske ideologije koja je u konačnici dovela do krvavog raspada Jugoslavije. U našem slučaju istorija nije učiteljica života. 212

3 2. Imamo li građansko društvo? Građansko društvo i njegova svijest moraju imati svoju ekonomsku i socijalnu osnovu, mora postojati ono što se zove srednjim slojem. U BiH srednji sloj ne postoji, društvo je socijalno podijeljeno na uski krug tajkunsko-političke oligarhije i veliku većinu osiromašenog stanovništva, bez posla i na minimumu egzistencije. Nejednakosti, materijalne i socijalne, u BiH su ogromne, a faktori koji ih povećavaju su prisutne diskriminacije (teritorijalna, statusna, marginalizovane grupe itd.). Odsustvo srednjeg sloja jedan je od razloga i manjka demokratije u nas. Identitet, u osnovi, nije politička, već životna kategorija. Kao i sam život, i identitet je veoma kompleksan, višestruk. Šta u životnom smislu preovladava u sopstvenoj identifikaciji, apstraktne političke kategorije (građanska i/ili nacionalna) ili stvarna ekonomskosocijalna pozicija? U kontekstu višestrukosti identiteta, primjerice, neko je Bošnjak, Hrvat ili Srbin, pripadnik različite vjere, nezaposlen ili zaposlen, muško ili žensko, siromašan ili bogat, ekonomista ili inžinjer, obrazovan/neobrazovan, osoba sa invaliditetom/osoba bez invaliditeta, Sarajlija, Mostarac, Banjalučanin. Identitet nezaposlenog, siromašnog, osobe sa invaliditetom itd. tad nezavisno od nacije ili vjere nije isti kao identitet osobe iste nacije i vjere koji je zaposlen, bogat, obrazovan itd. Umjesto političkog suprotstavljanja građanskog i nacionalnog, treba tražiti i treći put, razumjeti višestrukost identiteta i prožimanje njihovih različitih karakteristika. U tom smislu, možemo li graditi ljudski, humani, identitet, te ga temeljiti na konceptu humanog razvoja, smanjivanja nejednakosti, a razvoj mjeriti ne samo finansijskim kategorijama (BDP) već i zdravljem, obrazovanjem, socijalnom uključenosti stanovništva? Stvarno, u praksi, građansko društvo teško može, posebno u zemljama periferije (nerazvijene zemlje i one koje su u tranziciji), biti jako i društveno dominantno u uslovima tržišnog fundamentalizma i osakaćene globalizacije koja je zaboravila globalizacije javnih dobara. 1 Propadanje srednjeg sloja (pljačkaška privatizacija, korupcija u javnom sektoru, opadanje ekonomije) dovelo je do novog siromaštva danas su naprimjer siromašni penzionisani ili nezaposleni nastavnici, inžinjeri itd. To je dovelo do drastičnog rasta siromaštva u BiH. U godini 23,4% stanovništva u BiH bilo je ispod apsolutne linije siromaštva 2 (u skladu s metodologijom koju koristi Agencija za statistiku BiH). To je 1 Papić, Ž., Burić, A., (2015), Građansko i(ili) nacionalno u Bosni i Hercegovini, Inicijativa za bolju i humaniju inkluziju, Sarajevo. Dostupno na: Gradjansko%20i_ili%20Nacionalno%20u%20BiH.pdf 2 Apsolutna linija siromaštva znači 271 KM mjesečno po glavi pune odrasle osobe u domaćinstvu u cijenama iz godine. Druga odrasla osoba i djeca se računaju na manje iznose u skali ekvivalencije OECD 2 (puna odrasla osoba ima vrijednost 1, druga odrasla osoba 0,5, prvo dijete 0,3, drugo dijete 0,2 itd.). To znači da apsolutna linija siromaštva za četveročlanu porodicu, roditelji i dvoje djece, iznosi 569 KM, što je, smatra se, dovoljno za održavanje minimalne egzistencije. 213

4 dramatičan porast u odnosu na godinu, kada je 18,6% stanovništva živjelo ispod apsolutne linije siromaštva. Situacija u entitetima je identična (FBiH u ,7%, a u ,4%; RS u ,3% u odnosu na 20,2% u godini). 3 Ako, hipotetički, ekstrapoliramo rast siromaštva (mjeren apsolutnom linijom siromaštva iz perioda od do godine) za period od do godine, onda u godini ispod apsolutne linije siromaštva u BiH živi 27% stanovništva, u FBiH 26% a u RS 29%. Ova suha statistika lako može biti vizuelno prikazana indirektnim indikatorima: povećanjem broja ljudi koji obilaze kontejnere, eksplozivnim rastom radnji koje otkupljuju zlato što znači da su sve porodične zalihe iscrpljene, pa se mora prodati i zaručnički prsten, primjenom ponude u malim oglasima itd. Nezadovoljstvo građana BiH, a posebno radnika u preduzećima uništenim u privatizaciji, traje već nekoliko godina. Brojni redovni individualni protesti organizovani su ispred vladinih zgrada na kantonalnom ili entitetskom nivou, blokade saobraćaja, čak i štrajkovi glađu svakodnevna su pojava. Vlasti očito nisu shvatile proteste ozbiljno, sporadična podrška kompanijama u krizi samo je produžila njihovu agoniju. Kulminirali su februara godine na protestima u velikom broju gradova BiH. Vlasti su imale konfuznu reakciju na proteste, koristeći policijske snage i međusobne optužbe policijskih agencija za nedovoljnu uključenost i reakciju. Glavna poruka protesta, da se društveni i ekonomski problemi u BiH trebaju hitno riješiti, nije shvaćena od lokalnih vlasti. S druge strane, međunarodne organizacije su jasno i glasno čule poruke, EU prije svega dizajniranjem apsolutno novog pristupa prema BiH, fokusiranog na ekonomske i socijalne reforme. 3. Kuda ide NVO sektor? Posljednja metodološki relevantna procjena broja NVO-a u BiH je iz godine i govori o NVO-a. Poređenja radi, u Srbiji je registrovano NVO-a, u Makedoniji , a u Crnoj Gori 3.454, što pokazuje da je BiH među državama sa najviše NVO-a u odnosu na broj stanovnika na Zapadnom Balkanu. Naravno, poređenja sa zemljama EU nisu od velike koristi (Mađarska, na primjer, ima NVO-a, a Hrvatska, koja je postala članicom EU, preko ). 4 Zbog različitih nivoa registrovanja NVO-a, sasvim sigurno se pojavljuju dupliranja, a broj aktivnih NVO-a drastično je manji i nije prelazio Posljednjih 3 IBHI/Maastricht Graduate School of Governance, (2013), Siromaštvo u BiH 2011 Trendovi i dostignuća i Indikatori adekvatnosti ciljanja budžetskih transfera za socijalnu zaštitu u BiH 2011 i Budžetske novčane naknade za socijalnu zaštitu u BiH Šta funkcioniše, a šta ne. Sarajevo, Dostupno na: pdf 4 Inicijativa za bolju i humaniju inkluziju, (2012), Zašto je NVO potencijal neiskorišten, Sarajevo. Dostupno na: 214

5 godina, ocjenjujemo, došlo je do znatnog porasta broja registrovanih NVO-a, a broj aktivnih je teško procijeniti. Osim aktivnosti koje su direktno povezane sa posljedicama rata, ima nekoliko razlika u poljima rada NVO sektora u BiH u poređenju sa razvijenim zemljama. Osnovne oblasti NVO-a uključuju: kulturu i rekreaciju, ekonomske i socijalne usluge, građanske usluge i zagovaranje. Sredinom prošle decenije NVO-i su pružali usluge za 29% građana BiH, a 60% NVO-a je djelovalo na lokalnom, opštinskom nivou. Nasuprot stereotipu da NVO sektor u BiH uglavnom finansiraju strani donatori, domaći budžeti su osnovni izvor finansiranja NVO sektora sa praktično 70% ukupnih transfera NVO sektoru. Iz domaćih budžeta, na svim nivoima vlasti, godine za NVO sektor (u svim oblastima) izdvojeno je 107,2 miliona KM; godine 118 miliona KM; godine 114,1 milion KM i godine 100 miliona KM) 5. Za nije van istraživanja, ali se ekstrapolacijom trenda opadanja može doći do promjena od oko 80 miliona KM za NVO sektor iz domaćih budžeta. Uz povlačenje stranih donatora, pad finansiranja iz domaćih izvora ozbiljno dovodi u pitanje održivost domaćeg NVO sektora. S obzirom na to da od početka sredine 2000-tih u finansiranju NVO-a vodeću ulogu preuzimaju domaći budžeti, na margini tog procesa se javlja fenomen vladinih nevladinih organizacija. Riječ je o finansiranju (bez tendera, bez projekata, izvještaja itd.) NVO-a koji obezbjeđuju glasačku mašinu za vlade (partije na vlasti) ili na druge načine politički djeluju podržavajući vlast. To vodi i svojevrsnoj kadrovskoj simbiozi, podržavljenju NVO sektora. Dio ovog problema je i direktna sprega političkih partija sa dijelom NVO-a koji time postaju agenti tih partija, a ne razvoja građanskog društva. S druge strane, u značajnom dijelu NVO-a u potpunosti se kristalisala biznis orijentacija, poslovanje usmjereno na održavanje i odbranu finansijskih i drugih interesa NVO uposlenika i njihove menadžerske tehnostrukture, dok se zanemaruju interesi korisnika, građana zbog kojih je neki projekat i dobijen. Tome svakako doprinosi i dalje dominantni donor-driven tip projekata i kod stranih i kod domaćih donatora. U industriji projekata se gubi svaka svijest o misiji građanskog društva. Osnovna greška je bila što se, koncepcijski, građansko društvo samo po sebi definisalo kao suprotnost nacionalnom identitetu, što ni na koji način nisu razvijeni koncepti građanskog društva u specifičnim bosanskohercegovačkim uslovima višenacionalne zajednice. Kao kolateralni rezultat dobile su se nacionalne podjele i među think tank NVO-ima, elektronskim medijima, posebno portalima. S druge strane, na nivou lokalnih zajednica NVO-i, posebno oni u socijalnom sektoru, pokazali su se mnogo građanskijim radeći sa ljudima i za ljude od drugih dijelova NVO-a. Također, samo zahvaljujući specifičnim kapacitetima nekoliko think tank NVO-a 5 Fondacija za socijalno uključivanje u BiH, (2013), Pismo glava, Sarajevo, 9. Dostupno na: ba/dok/ pdf 215

6 ima kritički uticaj na javnost u BiH. Zbog ova dva pomenuta dijela NVO sektora čaša nije potpuno prazna. 4. Šta da se radi? Imajući u vidu najčešće probleme sa kojima se suočavaju nevladine organizacije u BiH, postaje jasno da su nastajanju mnogih od tih problema, nažalost, i same itekako doprinijele. Vanjski faktori (politike domaćih i stranih donatora, loš zakonski okvir itd.) bez ikakve sumnje imaju veliku ulogu u stvaranju lošeg stanja unutar NVO sektora, ali i same nevladine organizacije nisu imune na iskušenja kao što su netransparentnost u radu i trošenju sredstava, korupcija itd. Međutim, ipak je veliki broj organizacija koje su pokazale odlične rezultate pridržavajući se osnovnih vrijednosti i principa rada građanskog društva. Mnoge takve organizacije često ostaju van fokusa pažnje u javnosti i nisu dovoljno interesantne medijima u BiH. Upravo od takvih organizacija moraju poteći inicijative za reforme unutar NVO sektora u BiH, putem zagovaranja za veću transparentnost i efikasnost nevladinih organizacija, te standardizaciju procedura dodjeljivanja i trošenja sredstava. Da bi se od vlasti u BiH zahtijevale temeljne promjene, potrebno je prvo regulisati stanje unutar NVO sektora. Jedino na taj način će se kredibilitet NVO sektora (koji u ovom trenutku jedva da postoji) u očima javnosti poboljšati do te mjere da silne inicijative, kritike i prijedlozi iz građanskog društva napokon nađu odjek među građanima BiH. Slijede preporuke za buduće korake, čiji je osnovni cilj povećanje uticaja nevladinih organizacija i njihovih kritičko-konstruktivnih uloga. Sa vlastima na svim nivoima treba u potpunosti pristupiti stvaranju povoljnog okruženja za razvoj NVO-a. To, prije svega, znači regulisanje rada NVO-a zakonski i na druge načine, uključujući finansijsku kontrolu i registar NVOa. U tom smislu, NVO-i trebaju da izvrše pripreme za usvajanje sporazuma o saradnji sa svim nivoima izvršne i zakonodavne vlasti BiH, entiteta, kantona i opština. Nevladine organizacije trebaju da aktivno promovišu uspostavljanje jasnih i transparentnih mehanizama za podršku, partnerstvo i finansiranje aktivnosti organizacija građanskog društva iz budžeta na svim nivoima vlasti kroz izradu i usvajanje kodeksa finansiranja, kao i kroz primjenu i dalji razvoj mehanizama finansiranja. Nevladine organizacije bi trebale postati mnogo aktivnije u konstantnom monitoringu implementacije javnih politika. Zbog toga bi trebale pokrenuti umrežavanje i koordiniranu saradnju između istraživačkih organizacija (think tankova, instituta) i implementirati zajedničke projekte i programe u oblasti izrade, monitoringa i evaluacije rezultata i efekata javnih politika. Misija NVO-a je izražavanje interesa građana u BiH. Danas je to, konkretno, borba protiv siromaštva i socijalne isključenosti. Od NVO-a se očekuje 216

7 pokretanje socijalno-građanskog pritiska na vlasti, a ne samo akademska kritika. Vaninstitucionalni pritisak je legitimno sredstvo za izražavanje interesa ugroženih, a korištenje neformalnih oblika angažovanja, kao što su društvene mreže, kako brojni primjeri pokazuju, veoma efikasno. Osnovati vijeća za razvoj građanskog društva kao savjetodavna i stručna tijela za pravna i finansijska pitanja civilnog društva na nivou parlamenta BiH, FBiH, RS, i po potrebi kantona u FBiH. Ovim bi se ojačao NVO segment građanskog društva i stvorile pretpostavke za njihovu novu ulogu u razvoju participativne demokratije. To bi svakako unaprijedilo svijest i praksu građanskog društva. Međutim, razvoj građanskog društva zavisi od niza drugih faktora, prije svega od promjena unutrašnje strukture, načina funkcionisanja političkih partija, obnove srednjeg sloja te shvatanja da građanski i nacionalni identitet nisu suprotstavljeni. Bibliografija Fondacija za socijalno uključivanje u BiH, (2013), Pismo glava, Sarajevo. Dostupno na: IBHI/Maastricht Graduate School of Governance, (2013), Siromaštvo u BiH 2011 Trendovi i dostignuća i Indikatori adekvatnosti ciljanja budžetskih transfera za socijalnu zaštitu u BiH i Budžetske novčane naknade za socijalnu zaštitu u BiH Šta funkcioniše, a šta ne. Sarajevo. Dostupno na: Siromastvo_u_BIH_2011_Trendovi i dostignuca.pdf BiH.pdf Inicijativa za bolju i humaniju inkluziju, (2012), Zašto je NVO potencijal neiskorišten, Sarajevo. Dostupno na: Zasto%20je%20NVO%20potencijal%20neiskoristen.pdf Papić, Ž., Burić, A. (2015), Građansko i(ili) nacionalno u Bosni i Hercegovini, Inicijativa za bolju i humaniju inkluziju, Sarajevo. Dostupno na: Publikacije/2015/PB%20Gradjansko%20i_ili%20Nacionalno%20u%20BiH.pdf 217

8 DAYTON AND CIVIL SOCIETY IN BOSNIA AND HERZEGOVINA Abstract Civil society and its consciousness must have their economic and social basis. There must be what is called the middle class. There is no middle class in Bosnia and Herzegovina, society is socially divided between the narrow circle of the tycoon-political oligarchy and the vast majority of impoverished people, without jobs and living at minimum of existence. Inequalities financial and social in Bosnia and Herzegovina are vast, and the factor that enlarges them is the present discrimination (territorial, status, marginalized groups, etc.). The absence of the middle class is one of the reasons for the lack of democracy in our country. These are not economic and social conditions that allow the development of civil society. This on the other hand are the conditions for ideological and political manipulation of national or civic identity. For important, positive changes in BiH, development of civil society is an important prerequisite, especially the awareness that government serves the citizens, and not that they need the government just to maintain. The best way to achieve this is to learn the lessons, change the approach, first of all through support to policies to strengthen the real private sector and the permeation of civil and national identity. This is a good recipe against nationalism and production of national conflicts. Regardless of in principle good intentions, support to the development of civil society by international organizations gave very weak results. This glass is nearly empty. One of the main reasons are focusing on non-governmental organizations, with the neglect of other important sectors of civil society unions, religious communities, academia, etc. It seems that these have been left to the party influences and manipulations. Key words: civil society, middle class, political parties, NGO 218