MONITORING I ZAŠTITA VODNIH RESURSA U SISTEMU KVALITETA

Transcription

1 MONITORING I ZAŠTITA VODNIH RESURSA U SISTEMU KVALITETA Student Ana Kalajdžić 1, student Ružica Rakić 2, student Almedina Dolovac 3 1-Prirodno-matematički fakultet Tuzla, 2- Fakultet za menadžment Zaječar Univerziteta MEGATREND Beograd, 3- Državni univerzitet u Novom Pazaru. Rezime:. Voda predstavlja jednu od najvažnijih sirovina bez koje život na planeti Zemlji ne bi bio moguć. To je najpokretljivija sirovina sa velikom moći da primi i transportuje najraznovrsnije zagađivače, ali i da ih teško odstrani. Ova činjenica je takođe važna i zbog toga što se naša zemlja nalazi na raskrsnici značajnih evropskih i svetskih komunikacija, kojima se opasni tereti prevoze. Veliki broj vrsta tih materija može da značajno zagadi i kontaminira vodne tokove i objekte, a time naruši životnu sredinu za duži vremenski period. Zbog toga je globalni problem racionalnog korišćenja i zaštita voda u svetu sve izraženiji. Svi žele čistu vodu - za piće, rekreaciju i uživanje promatrajući. Ako je voda zagađena, gubi ekonomičnu i estetsku vrednost i može postati pretnja za naše zdravlje i opstanak riba koje žive u njoj i životinjski svet koji zavisi o njoj. Iako se neke vrste vodene zagađenosti mogu dogoditi prirodnim procesima, zagađenost vode je uglavnom rezultat ljudske aktivnosti. Svakodnevno upotrebljavamo vodu u kućama i industriji. Voda koju upotrebljavamo je uzeta iz jezera, reka i podzemnih voda i nakon što smo je upotrebili i zagadili (kontaminirali), većina otpadnih voda se vraća na istu lokaciju. Ako voda nije prečišćena prije otpuštanja u vodotokove, rezultat je ozbiljna zagađenost. Zagađenost voda, takođe, nastaje kada kišnica otičući iz urbanih i industrijskih područja, sa poljoprivrednih površina i rudarskih eksploatacija dospije do vode (reka, jezera ili okeana) i u podzemlje. Da bi sačuvali vodene resurse od zagađenja, korištenim vodama, moramo ukloniti zagađivače iz vode pre nego što se voda vrati u životnu sredinu. U urbanim područjima, najrazvjenijih zemalja, otpadne vode iz stambenih površina i fabrika se sakupljaju sistemima podzemnih cevi ( kanalizacijom), koja vodi prema jednom ili više centralnih sistema za prčišćavanje. Većina ovakvih sistema je smeštena blizu vode u koju se otpadna voda otpušta. U radu se ukazuje na značaj ekološkog menadžmenta na razvijanje ekološkog obrazovanja za zaštitu i unapređenje životne sredine i vodnih resursa. Na konkretnim primerima se ukazuje na štetne uticaje zagađivača na čovekovo zdravlje i na životnu sredinu. Ključne reči: voda, životna sredina, prirodne nepogode, vodni resursi, zagađenje, RHB kontaminacija, upravljanje vodom, eko-zaštita, održivi razvoj. MONITORING AND PROTECTIONS OF WATER RESOURCES IN SYSTEM QUALITY Abstract: Water, air and ground are more and more poluted. In this paper is describe ecological problems in our country and all over the world. Water is one of the critical resources without which the life on the Earth would be impossible. It is the most movable resource with a great capacity to receive and to transport diverse pollutants and contaminators that are hard to give away. That is why the global issue of rational use and protection of water is ever more present. Everyone wants clean water to drink, for recreation, and just to enjoy looking at. If water becomes polluted, its loses its value to us economically and aesthetically, and can become a threat to our health and to the survival of the fish living in it and the wildlife that depends on it. Although some kinds of water pollution can occur through natural processes, it is mostly a result of human activities. We use water daily in our homes and industries. The water we use is taken from lakes and rivers, and from underground (groundwater) and after we have used it and contaminated it, most of it returns to these locations. If it is not treated before being discharged into waterways, serious pollution is the result. Water pollution also occurs when rain water runoff from urban and industrial areas and from agricultural land and mining operations makes its way back to receiving waters (river, lake or ocean) and into the ground.to keep our used water from spoiling our water resources, we have to remove the pollutants before the water

2 gets back into the environment and water resources. In urban areas in most developed countries, the wastewater from homes, businesses and factories is collected by a system of underground pipes (sewers), which carry it to one or more central treatment facilites. Most of these are located near bodies of water into which the treated wastewater is discharged. The instructions are organized and shown by control methods, what means that there is no classic teaching but more attention is given to active observations. In this way the independence in learning is improved and increased, and the problems are solved more efficiently, from which the more important one in urban environment, is the pollution of the air. The quality of decision making is the first and the basic condition for the stable functioning of any organized system. A decision is made under certain conditions (exterior and interior), using suitable methods and techniques as well as the art of decision making. Key words: clean water, human environment, natural disasters, water resources, water management, ground, RHB contamination, protection, asustainable development. Uvod Voda je u osnovi života na planeti Zemlji. Dugo vremena smatrana je elementom. Tek je u XVIII veku lekar Henry Cavendish izvršio analizu i otkrio njenu dvostruku strukturu, binarno jedinjenje sastavljeno od kiseonika i vodonika. Ipak, voda se ne može svesti samo na ono što mogu o njoj reći fizičari i hemičari. Stanovište biologa je takođe interesantno. Potoci i reke se rađaju na svom izvoru i žive duž celog svog toka. Sve češće u njihov život se, često nasilno, mešavina čoveka sa svojim aktivnostima. Neumereno i nepromišljeno korišćenje voda uzrokuje niz neželjenih posledica na prirodu i čoveka. Svako odstupanje od normalnih fizičkih, hemijskih i bioloških karakteristika pitke vode, koje izaziva promene u ekosistemima, a utiče i na ljudsko zdravlje, može se nazvati zagađenjem i kontaminacijom. Ona se, prema poreklu zagađujućih materija, u najširem smislu mogu podeliti na: urbana, industrijska i poljoprivredna. Zagađujuće materije se prema mogućnosti razlaganja dele na: razgradljive (do netoksičnih komponenata) i nerazgradljive ili teško razgradljive materije (polihlorovani bifenili, poliaromatična jedinjenja, plastične mase, perzistentni pesticidi, teški metali i drugo). Kruženjem u prirodi preko lanaca ishrane, neke od navedenih teško razgradljivih i nerazgradljivih materija se akumuliraju u živim organizmima izazivajući različite akutne i hronične toksične efekte. Razgradljivi toksični materijali kroz biološki proces kruženja materije se transformišu (hemijskim i biohemijskim procesima) u netoksična jedinjenja. Posebno su u opasnosti vodni resursi u uslovima ratnih razaranja, NHB udesa, terorizma i elementarnih nepogoda većih dimenzija. Nijedan živi organizam ne može da živi bez vode u bilo kojoj od njenih formi. Razlog je jednostavan: naše ćelije, sva živa bića, uljučujući nas same, žive u vodenom okruženju. Prema tome, postoje stalne hemijske razmene kroz membrane naših ćelija između spoljnjeg okruženja koje se sastoji od krvi i unutarćelijske tečnosti koja se sastoji od raznih supstanci rastvorenih u vodi. Živa bića su prvenstveno i uglavnom sačinjena od vode s obzirom da voda postoji unutar i van njihovih ćelija. Izvanredne osobine voda i egzistencijalni značaj za život ljudi, razvoj civilizacije i živi svet uopšte, formirali su jedinstven odnos pojedinaca i ljudskih društava prema ovom jedinstvenom resursu. U svim civilizacijama vode su tretirane kao društveno i javno dobro, a briga o njima bila je poverena državi. Dužnost svake države je da obezbediti adekvatno dugoročno sagledavanje mogućnosti zadovoljavanja potreba za vodom, zaštite voda i odbrane od štetnog dejstva voda, a sve u cilju da problemi voda ne postanu limitirajući faktor razvoja društva. Međutim, adekvatno sagledavanje razvoja delatnosti na vodama i u vezi njih, koji će obezbediti nesmetani društveni i ekonomski razvoj, a pri tome neće ugroziti životnu sredinu, izuzetno je težak i delikatan zadatak. Posebno se uočavaju sledeći problemi: sve je teže obezbediti dovoljne količine voda zahtevanog kvaliteta za sve zainteresovane korisnike, zaštita od štetnog delovanja voda je sve složenija, a opasnosti od zagađenja voda i uništavanja ekosistema sve su veće. U evoluciji naučno-tehnološkog procesa zađtita životne sredine dobija sve više na značaju. 1. Problemi sa pitkom vodom Izuzetne osobine voda i njen egzistencijalni značaj za život čoveka, razvoj ljudske civilizacije i živi svet uopšte, formirali su veoma specifičan odnos pojedinaca i ljudskihdruštava prema ovom jedinstvenom resursu. Voda predstavlja jednu od najvažnijih sirovina bez koje život na planeti Zemlji ne bi bio moguć. To je najpokretljivija sirovina sa velikom moći da primi i transportuje raznovrsne zagađivače-kontaminante, ali i da ih teško odstrami. Ova činjenica je takođe važna i zbog toga što se naša zemlja nalazi na raskrsnici značajnih balkanskih i evropskih komunikacija, kojima se opasni tereti stalno prevoze. Veliki broj vrsta tih materija može da značajno zagadi i kontaminira vodne tokove i objekte, a time naruši životnu sredinu za duži vremenski period. Zbog toga je globalni problem racionalnog korišćenja i zaštita voda sve izraženiji. U

3 svim civilizacijama vode su tretirane kao društveno i javno dobro, a briga o njima bila je poverena državi. Pošto je vodoprivreda, kao izuzetno složena i specifična oblast, sastavni deo svih privrednih i neprivrednih delatnosti, dužnost svake države je da obezbediti adekvatno dugoročno sagledavanje mogućnosti zadovoljavanja potreba za vodom, zaštite voda i odbrane od štetnog dejstva voda, a sve u cilju da problemi voda ne postanu limitirajući faktor razvoja društvo. Slika 1. Prekrasan meandar Zapadne Morave Svi mi želimo kvalitetnu čistu vodu - za piće, rekreaciju, ribolov, turizam i uživanje u prirodi. Ako je voda zagađena, gubi ekonomičnu i estetsku vrednost i može postati prijetnja za naše zdravlje i opstanak riba koje žive u njoj i životinjski svijet koji zavisi o njoj. Iako se neke vrste vodene zagađenosti mogu dogoditi prirodnim procesima, zagađenost vode je uglavnom rezultat ljudske aktivnosti. Voda koju upotrebljavamo je uzeta iz jezera, reka i podzemnih voda i nakon što smo je upotrebili i zagadili (kontaminirali) većina otpadnih voda se vraća na istu lokaciju. Korištenu vodu nazivamo otpadne vode ili kanalizacija. Ako voda nije prečišćena prije otpuštanja u vodotokove, rezultat je ozbiljna zagađenost. Zagađenost voda, takođe, nastaje kada kišnica otičući iz urbanih i industrijskih područja, sa poljoprivrednih površina i rudarskih eksploatacija dospije do vode (reka, jezera ili okeana) i u podzemlje. Voda predstavlja jednu od najvažnijih sirovina bez koje život na planeti Zemlji ne bi bio moguć. To je najpokretljivija sirovina sa velikom moći da primi i transportuje raznovrsne zagađivače i kontaminante ali i da ih teško oda. Zbog toga je globalni problem racionalnog korišćenja i zaštita voda u svetu sve izraženiji. U stalnom kružnom toku zagađivača u živontoj sredini, može se reći da su površinske vode (reke, jezera i mora) mnogo pogođene, a ni okeani nisu pošteđeni. Rečni sliv, jezero, more ili okeani predstavljaju posebne ekosisteme, pa je njihova ugroženost od posebnog značaja za akvatičnu biocenosu i ostale prirodne cikluse. Posledice se ogledaju u: zatrovanoj vodi, poremećenom hemizmu vode, uništavanju biocenoze, nemogućnosti samoprečišćavanja, nagomilanim i suspendovanim materijama, nataloženim na dnu korita. Za održavanje živog sveta u vodama neophodna je prirodna ravnoteža hemizma sredine i me usobnih odnosa raznih populacija i zajednica. Unošenjem zagađujućih materija ravnoteža se remeti, jer mikroorganizmi koji prečišćavaju vodu ili se prekomerno razvijaju ili bivaju uništeni. Prekomerni razvoj bakterija ima za posledicu potrošnju kiseonika što onemogućava život drugim vodenim vrstama biocenoze, a njihovo uništavanje (naročito fitoplanktona) onemogućava obnovu kiseonika. Od vrste bakterije i zaga ivača koji dominira u vodama, zavisiće dalji kvalitet voda. Najčešće zagađujuće materije su: sumporna jedinjenja, živa, fosfati i nitrati i organska jedinjenja. Sumporna jedinjenja su česti sastojak površinskih voda, u njih dospevaju iz industrisjkih otpadnih voda, slivanjem sa zemljišta i iz atmosfere putem kiselin kiša. Kada se nađu u vodi mogu da budu razložena od nekih vrsta bakterija kojima služe kao hrana. Razlaganjem zagađivača dolazi do razmnožavanja bakterija što povećava potrošnju kiseonika, a posledica je izumiranje biljnog i životinjskog sveta. Fosfati i nitrati kada se nađu u rekama, deluju kao mineralna đubriva, pa ubrzavaju rast vodenog bilja, što dovodi do potrošnje kiseonika u vodi. U vode dospevaju preko otpadnih industrijskih voda i od veštačkih đubriva, spiranjem sa zemljišta. Organske materije stižu iz proizvodnje celuloze i papira. One dovode do smanjenja količine kisoenika, veoma su opasne po biocenozu u rekama i jezerima. Čestice celuloznih matrijala prekrivaju dno reke, a njihovom kasnijom razgradnjom umanjuje se količina kiseonika. Svojim mehaničkim delovanjem nadražuju škrge kod riba i deluju na njihovo zdravlje.

4 Fizičko zdravlje ljudi može da bude ugroženo zagađenom vodom. Bakteriološki neispravna voda za piće utiče na pojavu crevnih zaraznih bolesti. Voda za piće može lako da se zarazi patogenim mikroorganizmima. Vodom mogu da se prenesu mikroorganizmi izazivači crevnih infekcija (tifus, paratifus, dizenterija i kolera). Za razliku od biološkog zagađenja, posledice konzumiranja hemijski zatrovane vode retko su akutna trovanja. U vodi se često nalaze metali (cink, hrom, bakar, nikl, gvožđe, olovo, kadmijum, živa). Teško ih je odstraniti, pa se talože u mulju površinskih voda. Ako se preko vode za piće ili hrane konzumiraju, oni razaraju ljudski oragnizam (jetru, gastroorgane, disajne, kardiovaskularne organe, bubrege). U slatkim vodama su sve prisutniji organski mikrozagađivači. Oni su opasni i štetni iz sledećih razloga: imaju knacerogeno, mutageno i opštetoksično dejstvo pri stalnom unošenju u organizam; teško ih je odstraniti iz vode za piće; prilikom hlorisanja vode dolazi do mešanja mikrozagađivača i do stvaranja novih jedinjenja koja mogu da budu i opasnija od prethodnih; neki mikrozagađivači su veoma toksični u rečnim ekosistemima, pa onemogućavaju samoprečišćavanje vode; preko akvatične biocenoze mikrozagađivači ulaze u lanac ishrane. Međutim, adekvatno sagledavanje razvoja delatnosti na vodama i u vezi njih, koji će obezbediti nesmetani društveni i ekonomski razvoj, a pri tome neće ugroziti životnu sredinu, izuzetno je težak i delikatan zadatak. Posebno se uočavaju sledeći problemi: sve je teže obezbediti dovoljne količine voda zahtevanog kvaliteta za sve zainteresovane korisnike, zaštita od štetnog delovanja voda je sve složenija, a opasnosti od zagađenja voda i uništavanja ekosistema sve su veće.. Slika 2. Najčešći izvori zagađenja i putevi migracije otpadnih voda 1-industrijske otpadne vode, 2-odlagalište otpada, 3-migracija otpadnih voda prema bunaru, 4-primjena agrotehničkih hemijskih sredstava, 5- zagađeni površinski vodotok, 6-migracija gradskih otpadnih voda, 7- prodiranje otpadnih voda u podzemlje, 8- odlaganje opasnog industrijskog otpada, 9- podzemne vode, 10-površinske otpadne vode. 2. Zaštita vodnih resursa Upravljanje vodama čini skup aktivnosti, odluka i mjera čija je svrha održavanje, poboljšavanje i ostvarivanje jedinstvenog vodnog režima na određenom području, što se naročito ostvaruje osiguravanjem potrebnih količina vode odgovarajuće kakvoće za različite namene, zaštitom voda od onečišćenja, uređenjem vodotoka i drugih voda i zaštitom od štetnog djelovanja voda. Zaštita voda od onečišćenja vrši se radi očuvanja života i zdravlja ljudi i zaštite okoline, te omogućavanja neškodljivog i nesmetanog korištenja voda za različite namene. Zaštita voda ostvaruje se nadzorom nad stanjem kakvoće voda i izvorima onečišćenja, sprječavanjem, ograničavanjem i zabranjivanjem radnji i ponašanja koja mogu uticati na onečišćenja voda i stanje okoline te drugim djelovanjima usmjerenim očuvanju i poboljšavanju kakvoće i namenske upotrebljivosti voda. Vlade država trebaju planirati i realizovati Državne planove zaštite voda, radi realizovanja zaštite voda, mora i okeana u pogledu zaštite od onečišćenja s kopna. Poseban problem je u očuvanju vodnih resursa usled stalnog zagađivanja od strane hemijske, prehrambene, poljoprivredne i druge industrije.

5 Slika 3. Potencijalni zagađivači vodnih tokova Prema Državnom planu za zaštitu voda «onečišćenje voda» je promena kakvoće voda, koja nastaje unošenjem, ispuštanjem ili odlaganjem u vode hranjivih i drugih supstanci, toplotne energije, te drugih uzročnika zagađenja, u količini kojom se menjaju svojstva voda u odnosu na njihovu ekološku funkciju i namensku upotrebu. «Zagađenje voda» je onečišćenje veće od dopuštenog, a nastaje unošenjem, ispuštanjem ili odlaganjem u vode opasnih supstanci iz skupa opasnih tvari, kada prekoračuju njihovo dopuštene vrednosti u vodama. Zagađenje se očituje pogoršanjem utvrđene vrste vode, odnosno kategorije vode. Zagađenjem voda dovodi se u opasnost zdravlje i život ljudi i mogu nastupiti poremećaji u ekonomiji i drugim područjima radi stanja kakvoće vodene okoline. Planovi za zaštitu voda utvrđuju: potrebna istraživanja i ispitivanja kakvoće vode, mjere zaštite vode, uključujući i mere za slučaj vanrednih i iznenadnih zagađenja voda, planovi građenja objekata za odvod i pročišćavanje otpadnih voda u naseljima, potrebna financijska sredstva, izvori i način financiranja, pojedici koje su dužni sprovesti plan te njihova ovlaštenja i odgovornosti. Sastavni dio planova za zaštitu voda je kategorizacija voda. Kategorizacijom se pojedini vodotoci i druge vode, polazeći od mjerila iz klasifikacije voda, razvrstavaju u skupove, koji moraju zadovoljiti propisane uslove kvaliteta i drugih osobina voda. Klasifikacijom voda ocenjuje se kakvoća voda i obavlja svrstavanje voda u vrste na temelju dopuštenih graničnih vrednosti pojedinih parametara, koji obeležavaju izvore i uzročnike onečišćenja voda. Klasifikacija voda prikazuje se numerički od I do V, a grafički u bojama (tabela 1). Tabela 1. Gradijent kvaliteta vode GRUPA BOJA I PLAVO II ZELENO III ŽUTO IV CRVENO V CRNO Podaci o izvorima onečišćenja i zagađivanjima, sistemima za odvod otpadnih voda unose se u katastar zaštite vode. Obvezu vođenja vodne knjige treba realizovati u svim državama. Podaci o vodotocima i drugim vodama, izvorištima i zalihama voda, zagađivanju voda i vodnim građevinama treba voditi u jedinstven i cjelovit sistem vođenja ove dokumentacije. Najbolji način je osnivanje sistema vodne dokumentacije u skladu s mogućnostima informatičkog sistema, čime bi se omogućilo njihovo optimalno korišćenje, dopunjavanje, ažuriranje i širenje baze podatka. Prema međunarodnim propisima parametri za klasifikaciju voda svrstavaju se u dva skupa: Prvi skup parametara- obavezni parametri za ocenu opšte ekološke funkcije voda.

6 Drugi skup parametara- parametri koji se ispituju po posebnim programima sadržanim u planovima za zaštitu voda i ciljanim programima ispitivanja kvaliteta voda, te zajedno s obveznim parametrima služe za širu ocenu opšte ekološke funkcije voda i utvrđivanja uslova korišćenja voda za određene namjene. Tabela 2. Gradijent kvaliteta vode Skup Parametri Karakteristike Vrste A fizičko-hemijske ph, alkalitet, eleektrična provodljivost otopljene, zasićenje, hemijska potrošnja, B režim kiseonika biološka potrošnja I C hranjive supstance amonijak, nitriti, nitrati, fosfor Obavezni broj koliforma bakterija, broj fekalnih parametri D mikrobiološki koliforma, broj aerobnih bakterija E biološki indeks saprobnosti, bioticki indeks, stupanj II Ispitivani parametri trofije F metali bakar, cink, hrom, nikl, olovo, živa G organski spojevi mineralna ulja, fenoli,bifenili, lindan, DDT H radionukleidi jod-131, cezijum, stroncijum,... Sve vrste voda (I-V) imaju propisane dopuštene granicne vrednosti za pojedine parametre, te se svaki od mjerenih parametara može svrstati u jedno od pet vrsta voda. Sirova voda se s obzirom na izvore iz kojih potiču može podeliti u dve osnovne grupe: - sirova voda iz koncentriranih izvora. - sirova voda iz raspršenih izvora. Koncentrirani izvori sirove vode su oni koji uglavnom mogu biti nadgledani. To su po pravilu sanitarne i industrijske otpadne vode, otpadne vode od poljoprivrednih farmi, procjedne vode deponija efluat, te oborinske vode koje se prikupljaju kanalizacijskim sistemima i moguće ih je nadgledati pomoću uređaja za prečišćavanje, odnosno na samom izvoru odabirom najbolje raspoložive tehnologije i recirkulacijom voda. Tabela 3. Granične vrednosti kvaliteta vode Grupa Vrsta Karakteristike I podzemne i površinske vode za piće II sirova voda za kupanje i pripremu hrane III industrijska voda u industriji i poljoprivredi IV tehnička voda obavezno prečišćavanje V neupotrebljive vode nezadovoljava uslove za korišćenje Koncentrirani izvori zagađene mogu se podeliti u više skupova: stanovništvo ( domaćinstva, bolnice, hoteli, škole i sl.), industrija (hemijska, naftna, građevinska, kombinati, elektrane), poljoprivreda (pesticidi), deponije, saobraćajnice, turistički objekti i ostali objekti. Za stanovništvo koje nije spojeno na javni kanalizacijski sistem, a snabdeva se vodom iz vlastitih, individualnih izvora vode ili putem javnog vodoopskrbnog sistema indirektno se može izvršiti procena na temelju specifične potrošnje vode i opterećenja od 60 g O 2 /st./dan. Stanovništvo koje nije priključeno na kanalizacijski sistem svoje otpadne vode odvodi u sabirne ili septičke jame. Sabirne jame se prazne na slijedeće načine: u sistem javne odvodnje, na oranične površine, septičke jame vodopropusne te se prazne u podzemlje ili u vodotok. U slučaju strateških proizvoda kao što su energenti, sirovine, (nafta, čelik) potresi na tržištu su globalnih razmera. Poseban problem predstavlja nedostatak pitke vode obzirom na enormni rast stanovnika na planeti Zemlji i stalnu migraciju u velikim urbanim sredinama.

7 10 Broj stanovnika (u milijardama Godina Slika 4. Rast stanovnika i smanjenje pitke vode u svetu Procenu zagađenja vode moguće je vršiti putem raspoloživih podataka kroz naučne projekte Poljoprivrednog fakulteta i procena na terenu. Za poljoprivredu se indirektno može izvršiti procena na temelju geoloških i hidrogeoloških karakteristika terena, brojnog stanja stočnog fonda. Deponije otpada koje su neuređene predstavljaju izvor onečišćenja voda, budući tako deponirani otpad zagađuje zemlju, ispire se u vodotoke ili infiltrira u zemlju. Procjenu onecišćenja moguće je vršiti jedino putem studija o odvodnji saobraćajnica i naučnih projekata praćenja onečišćenja s puteva. Izvršiti procjenu onečišćenja oborinskih voda, posebno prilikom pljuskova većeg intenziteta i ispiranja taloga s nepropusnih površina. Oborinske vode su one koje izravno padavinama otiču u vodne sisteme (kisele kiše) ili nakon ispiranja površine šuma, livada, poljoprivrednih površina, neuredenih deponija, saobraćajnica i drugih površina, te ulaze u vodotokove na vrlo dugackim potezima. Otpad u urbanim sredinama, a posebno medicinski predstavlja poseban problem. 3. Zakonska regulativa i vodosnabdevanje Relativno poboljšano stanje kvaliteta voda u vodotocima u Republici Srbiji u odnosu na raniji period većinom je posledica značajnog smanjenja privredne aktivnosti, a samim tim i manjeg unošenja zagađujućih materija u vodotoke. Porastom privredne aktivnosti, međutim, može se očekivati da će stanje biti značajno pogoršano. Zaštita kvaliteta voda posebno je značajna ako se ima u vidu činjenica da najveći deo podzemnih voda, koje se koriste i koje će se i u budućnosti koristiti za vodosnabdevanje stanovništva, pripada aluvijalnim podzemnim vodama koje se prihranjuju iz vodotoka (prirodno ili veštački) i čiji je kvalitet u direktnoj vezi sa kvalitetom voda u vodotocima. Radi stvaranja uslova za korišćenje voda i očuvanja ekoloških sistema u vodama i oko njih, neophodno je realizovati mere zaštite kvaliteta voda. Osnovni oblik zaštite kvaliteta voda sastoji se od sprovođenja tehničko-tehnoloških mera na otpadnim vodama i koncentrisanim izvorima zagađivanja (predtretman, prikupljanje i prečišćavanje otpadnih voda), kontrole rasutih izvora zagađivanja i mera na potencijalnim i posrednim izvorima zagađivanja. Imajući u vidu napore savremenih društava na planu očuvanja životne sredine i zakonska dokumenta koja su u svetu doneta sa ciljem da se smanji negativno dejstvo čovekovih aktivnosti na prirodu, može se očekivati da našim industrijskim proizvodima neće biti moguće da konkurišu na svetskom tržištu ako ekološki zahtevi nisu ispunjeni. U skladu sa inicijativama EU moraju se prečistiti sve vode naselja većih od 2000 ekvivalentnih stanovnika najmanje sekundarnim (biloškim) tretmanom, dok se u određenim osetljivim zonama, kao što su slivovi akumulacija za vodosnabdevanje, mora primeniti trercijarni tretman. Slične mere moraju primenjivati industrijski zagađivači. Rok za realizaciju ovih mera zavisi od ekonomske moći društva. Treba imati u vidu da je ovo pitanje jedno od osnovnih uslova za intenziviranje saradnje sa Evropskom unijom i da će zbog toga morati da se preduzmu mere po određenim prioritetima. U ovim aktivnostima treba sarađivati sa Evropskom unijom, s obzirom na postojeća iskustva zemalja EU i sredstva koja ona izdvaja za zaštitu životne sredine. Ovo je posebno potencirano činjenicom da kroz našu zemlju protiču značajni međunarodni vodotoci. Drugim rečima, ne možemo zahtevati sprovođenje mera zaštite uzvodno ukoliko ih i sami striktno ne primenjujemo. Pored toga, s obzirom na nepovoljne prirodne karakteristike naših vodotoka i ograničene mogućnosti racionalnog preduzimanja tehnoloških mera na izvorima zagađivanja, na velikom broju domaćih vodotoka moraju se iz uzvodnih akumulacija u malovodnom periodu ispuštati dodatne količine voda radi dovođenja kvaliteta u vodotocima u dobro stanje. Time se čitav sistem zaštite kvaliteta voda u vodotocima može dovesti u zonu ekonomske stabilnosti.

8 Područja na kojima se nalaze izvorišta ili druga ležišta vode koje se koristi ili je rezervirana za javno vodosnabdevanje mora biti zaštićeno od namjernog ili slučajnog zagađenja i od drugih uticaja koji mogu nepovoljno uticati na vodu. Zaštita se sprovodi u skladu s odlukom o zaštiti kojom se na temelju prethodnih vodoistražnih radova određuje veličina i granice zona sanitarne zaštite, sanitarni i drugi uvjeti održavanja i druge zaštitne mjere, izvori i način finansiranja, te kazne za povredu odredbi odluke. Odluku o zaštiti izvorišta čije se zone sanitarne zaštite nalaze na području jedne jedinice lokalne samouprave donosi predstavničko telo te jedinice lokalne samouprave. Ukoliko se zone sanitarne zaštite nalaze na podrucju dve ili više jedinica lokalne samouprave odluku donosi Republička skupština. Pravilnik o utvrđivanju zona sanitarne zaštite izvorišta treba da propiše način utvrđivanja područja sanitarne zaštite izvorišta ili drugih ležišta vode, mere za zaštitu izvorišta od zagađenja ili drugih uticaja koji mogu negativno uticati na njihovu izdašnost, kvalitet i ispravnost, kao i postupak za donošenje odluke o zaštiti izvorišta. Zone izvorišta, sanitarni i drugi uslovi održavanja zona i zaštitne mere u području zona određuje se na temelju prethodnih vodoistražnih radova. Vodoistražni radovi se obavljaju kroz dvije faze istraživanja na temelju kojih se izrađuje elaborat zaštitnih zona izvorišta. Na temelju prve faze istraživanja izrađuje se predlog zaštitnih zona izvorišta, a ako je potrebna druga faza istraživanja daje se predlog potrebnih aktivnosti. Zone zaštite izvorišta su: - zona ogranicenja i kontrole III zona - zona strogog režima II zona - zona strogog režima zaštite I zona. Slika 5. Stanje vode zahteva hitno preduzimanje mera Postojeći sistemi vodosnabdjevanja uglavnom osiguravaju vodu za gradska i opštinska središta, dok ostala naselja s obeležjima ruralne sredine nisu pokrivena javnom vodoopskrbom. Unutar područja pokrivenosti javnim sistemima vodosnabdevanja postoje znatne razlike u priključenosti, tako da ona u nekim seoskim sredinama iznosi 10% dok je u vecim gradovima i do 95%. Odvodnja i pročišcavanje otpadnih voda nije na zadovoljavajućem nivou, osim u većim naseljima, te rešavanje odvodnje zaostaje za vodosnabdevanjem. Iskorištenu i upotrijebljenu vodu potrebno je u okviru propisane kvalitete što prije i što sigurnije odvesti te upustiti u recipijente (rijeke, vodotoke, melioracijske kanale) kako one svojim procjeđivanjem u podzemlje i površinske tokove ne bi ugrožavale kvalitetu podzemnih i površinskih voda koje se upotrebljavaju za vodoopskrbu ili pak kao tehnološka voda, čije su količine i zaliha ograničene i svakim danom ih je sve manje. U prethodnom razdoblju intenzivne izgradnje sistema vodosnabdevanja nije se vodilo racuna o neophodnosti istovremene izgradnje odgovarajućih sistema odvodnje. Izrađena projektna dokumentacija odvodnih sustava i uređaja za pročišcavanje realizirala se samo delom u većim naseljima, obično tamo gdje su odvodni sistemi postojali i od ranije. Zbog aktuelnog stanja i nedostataka sredstava radovi na njihovoj izgradnji znatno su usporeni ili zaustavljeni. Stoga danas imamo brojne nedovršene sisteme odvodnje i započete objekte pročišcavanja. Poseban problem predstavlja održavanje izgrađenih sistema i uređaja. Na mnogim mestima su toliko zapušteni da je njihova funkcija problematična. Slična situacija je i na uređajima industrije ili poljoprivrednih kombinata. Izvan većih naselja, uz retke iznimke, ako se odvodnja i rešavala, to je bilo individualno, propusnim crnim jamama, septičkim jamama ili sličnim objektima, čiji efluent se infiltrira u podzemlje ili ispušta u najbliži jarak ili potok. Tamo gdje su izgrađeni vodovodi postojeći objekti uz povećanu potrošnju više nisu dovoljni, pa se sve češće otpadne vode bez ikakve prethodne obrade spajaju na saobraćajne jarke, melioracijske kanale ili najbliže vodotoke stvarajući okolini neprihvatljivo ekološko i

9 higijensko sanitarno stanje. Rešavanjem odvodnje i pročišćavanja otpadnih voda zaštitili bi se resursi površinskih i podzemnih voda od onečišćenja, zato je potrebno je planirati i izgraditi sisteme javne odvodnje na područjima gdje nisu izgrađeni, rekonstruirati i izgraditi uredaje za prečišćavanje i kupanje ljudstva. 5. Tretman sa otpadnim vodama Slika 6. Blagodeti naših reka i jezera Zagađenje-kontaminacija životne sredine nastaje usled dotoka komunalnih i industrijskih otpadnih voda. Ono može biti biološko, hemijsko, radiološko, fizičko i kao promena temperature vode. Opterećenja voda može biti organsko (tekstilna, prehrambena, industrija celuloze i papira), neorganska (rudarstvo, proizvodnja uglja i teška industrija) i bakteriološka (mikroorganizmi razlažu belančevine, ugljene.hidrate, sulfate, amonijak, nitrate). Naravno, poseban je problem u uslovima ratnih razaranja, NHB udesa, terorizma i elementarnih nepogoda većih razmera, kada dsolazi do RHB kontaminacije vode za duži vremenski period.. Izvori zagađenja su raznoliki i teško prepoznatljivi: infiltracija ljudskih i životinjskih otpadnih materija, prodiranje veštačkih đubriva, herbicida, insekticida u podzemne vode, prodiranje vode iz neuređenih deponija smeća, ispuštanje otpadne vode iz industrije. Dejstvo otpadnih voda zasniva se na njihovom sadržaju hranjivih (fosfor, azot) i toksičnih komponenti. Površinske vode su ugrožene i toplotnim opterećenjem (smanjuje se količina kiseonika u vodi). Opasne zagađujuće komponente u vodama su: polliciklični aromatični ugljovodonici, pesticidi, deterdženti, živa, kadmijum, fluor, jedinjenja cijanja, hroma i dr. Toplotno optereće vodotoka potiiče u potpunosti od energetskih procesa (termoelektrane najviše, a rafinerije nafte, hemijska industrija i crna metalurgija u manjoj meri) i ukupnog energetskog bilansa Sunčevog sistema. Karakteristika voda je proces samoprečišćavanja, a to je proces prirodne regeneracije, odnosno proces uspostavljanja prethodnog stanja u vodotoku. Samoprečišćavanje voda obuhvata fizičke i hemijske procese koji se odvijaju pod uticajem organizama koji razlažu organske komponente. Zakonske norme sadrže odgovornosti, postupke za dobijanje odobrenja, obaveze kontrole, granične vrednosti i postupke određivanja koncentracije zagađujućih komponenata u otpadnim vodama. One predstavljaju opasnost zbog svog fizičko-hemijskog, bakteriološkog i toksičnog sadržaja. žpokazatelji štetnog dejstva komponenata u otpadnoj vodi su organoleptički (komponente koje vodi dau boju, neprijatan ukus i miris), opšte-sanitarni (za komponente koje imaju sposobnost samporečišćavanja) i sanitarno-toksični (komponente koje imaju toksično dejstvo na živi svet u vodi). Zagađujuće komponente u vodi se mogu podeliti na komponente koje se u vodi ne razgrađuju (hloridisoli), sintetičke organske komponente i vidljiva neorganska jedinjenja (grubo-disperzne čestice, glina, uglja). Zbog fermentacionih procesa, industrijske otpadne vode imaju kiselu reakciju ph<7 dok komunalne otpadne vode imaju baznu reakciju ph>7. Zbog toga je ponekad moguće puštati industrijske otpadne vode u kanalizacionu mrežu.

10 ph vrednost, ph= -log10[h+] Slika 7. Otpadne vode imaju različitu ph-vrednost Ključni uticaj na samoprečišćavanje voda imaju aerobne bakterije koje razgrađuju organske komponente uz potrošnju kiseonika. Njihova aktivnost zavisi od: temperature vode, prisustva toksičnih komponenti u vodi, prisustva kiseonika, od procesa fotosinteze, od turbulencije strujanja vode i sl.. Minimalna koncentracija kiseonika u vodi je 5 mg/l. Hlor je veliki otrov i u koncentracijama od 0.1 do 0.2 mg/l uništava riblju mlađ i rakove. Stanje i upotrebljivost pitke vode može se oceniti na osnovu niza postupaka: - fizički (određivanje T, ph, boje, mirisa zamućenosti, električne provodnosti, gustine, konstante površinskog napona, redoks potencijala masenog udela i suvog ostatka); - hemijski (određivanje čvrstih, tečnih i gasovitih komponenti u vodi); - bakteriološki (određuje se pomoću mikroskopa broj bakterija u vodi); - biološki (za određivanje koncentracije organskih komponenti u vodi);. - ekološki (procena stanja vode kao životnog prostora bioloških sistema posle uvođenja otpadnih voda). U procesu detekcije, primenjuju se mikroorganizmi čiji razvoj zavisi od koncentracije i stepena razlaganja organskih komponenti. Biološku aktivnost voda karaktetriše biohemijski potrebna količina kiseonika BPK. Glavne zagađujuće komponente otpadnih voda su suspendovane komponente (nerastvorljive čestice neorganskog porekla). Količina se određuje filtriranjem ili centrifugiranjem po sledećem: - suv ostatak (pokazatelj je sadržaja mineralnih komponenti u otpadnoj vodi), - koliformne bakterije (br.bakterija/litru otpadne vode) - toksične komponente (deluju štetno na čoveka i okolinu-cijanidi, nitriti, hromiti, olovo, hidroksilna ciklična jedinjenja) Biološki potreban kiseonik BPK je glavni pokazatelj zagađenosti otpadnih voda, na osnovu koga se vrši izbor postupka prečišćavanja. Da bi se razgradnja potpuno obavila potrebno je od 21 do 28 dana, što je dug period, pa se zbog toga uzima masa O 2 utrošena za razgradnju komponenata u periodu od 5 dana. BPK5 se određuje manometarskom metodom, kod koje se registruje pad pritiska u specijalnom inkubatoru. Hemijski potreban kiseonik HPK je masa kiseonika (u mg/l), potrebna za oksidaciju organskih jedinjenja i neorganskih soli. HPK je pokazatelj zagađenosti vode. Najpoznatija metoda za određivanje HPK je pomoću kalijumdihromata. Slika 8. Ciklus kruženja vode u prirodi Biorazložljivost predstavlja osobinu organskih komponenata u otpadnim vodama da se razlažu pod dejstvom aerobnih i anaerobnih bakterija. Odnos HPK/BPK je parametar biorazložljivosti i raste sa porastom zagađenja. Biološko prečišćavanje otpadnih voda može se vršiti ako se ph vrednost kreće između 6.5 i 8.5, jer se u tom intervalu najbolje razvijaju mikroorganizmi u biološkim populacijama.

11 Boja, miris i ukus su organoleptička svojstva vode. Boja je posledica prisustva organskih koloidnih komponenata u vodi, pri čemu ne postoji direktna veza između boje i koncentracije organskih komponenti. Uklanjanje boja (dekolorizacija) se može postići koagulacijom, adsorpcijom na aktivnom uglju ili oksidacijom pomoću peroksida hlora ClO 2. Ukus i mirisi nastaju lučenjem organizama koji žive u vodi (alge i gljive), ili usled prisustva nekih hemijskih jedinjenja u vodi. Uklanjanje mirisa (dezodoracija) se najčešće vrši peroksidom hlora. Svaka voda ima svoj specifičan ukus zbog rastvorenih gasova i soli. Uklanjanje neprijatnog ukusa se vrši adsorpcijom na aktivnom uglju, peroksidom hlora, ozonom ili hlorisanjem (dodavanje mase hlora koja odgovara minimalnom sadržaju hlornih jedinjenja u vodi). Smanjenje zagađenosti voda otpadnim vodama može se postići organizacionim i tehnološkim promenama u industrijskim procesima nastajanja otpadnih voda, zamenom vode drugim sredstvima (posebno vazduhom u procesima hlađenja) i primenom postupaka za preradu otpadnih voda. Temperatura otpadne vode iz procesa trebalo bi da bude približno jednaka temperaturi vode na ulazu u proizvodni proces. Za procese hlađenja koristi se oko 36% ukupne potrošnje vode. Smanjenje vode za hlađenje može se ostvariti primenom zatvorenog i otvorenog toka rashladne vode. Prednosti zatvorenog toka su: mala potreba za održavanjem sistema, nema gubitka isparavanjem vode, nema opterećenja sredine stvaranjem magle ili zamrzavanjem. Dok su nedostaci: veliki protok vazduha za hlađenje, veća osnovna površina u odnosu na tornjeve za hlađenje. Nedostatak je stalni gubitak vode i uznošenje kapljica. Troškovi hemijske pripreme dodatne vode kod otvorenih kružnih procesa čine oko 35% pogonskih troškova. Metode prerade otpadnih voda mogu se podeliti na: - mehaničke (izdvajanje grubih nečistoća pomoću rešetki i sita, taloženje, flotacija, filtriranje, centrifugiranje), - toplotne (u ovu grupu postupaka spadaju: isparavanje, destilacija, ekstrakcija, membranska filtracija, hlađenje), - hemijske (u ovu grupu postupaka spadaju: taloženje, flokulacija, neutralizacija, katalitička oksidacija, izmena jona i dezinfekcija), i - biološke (aeracija, aerobna i anaerobna fermentacija). Proces prečišćavanja komunalnih voda se može podeliti na više celina (predtretman-separacija, proces flotacije,primarno taloženje, biološka aeracija,sekundarno taloženje, filtriranje). Pri naglim promenama protoka otpadnih voda narušava se rad taložnika i filtara, dok se pri promenama sastava narušava rad uređaja za oksidaciju i neutralizaciju. Usrednjavanje sastava otpadnih voda se postiže mešanjem voda različitog sastava ili uvoođenjem reagenasa u vodu. U prvom slučaju primenjuju se usrednjivači, a u drugom mešači. Najrasprostranjeniji su mešači sa nepokretnim pregradama i pregradama sa otvorima. Mešači sa pregradama su nepogodni za primenu kada je izraženije taloženje reagenata. (npr. krečno mleko). Za takve slučajeve pogodniji su vertikalni mešači vihornog tipa. Mešanje omogućava promena brzine strujanja vode pri prolazu kroz konusni deo mešača. Brzina strujanja vode na ulazu u konusni deo iznosi 1m/s, a u cilindričnom delu mešača ona je manja od 0.03 m/s. Mehanički mešači su pogodni za ispravno uvođenje reagenta u vodu i u slučajevima naglih promena protoka otpadnih voda. Kapacitet mešača se postiže promenom broja obrtaja vratila mešalice. Za osrednjavanje koncentracije zagađujućih komponenata u otpadnim vodama koriste se veštačka jezera i specijalni rezervoari osrednjivači. Rezervoari imaju mnogo manju zapreminu od jezera. Osrednjavanje se postiže prinudnim mešanjem otpadnih voda. Pri tome se primenjuju mehaničke mešalice, barbotiranje vazduhom ili sistem pregrada koje razdvajaju vodu na niz struja. Taloženje je osnovni postupak izdvajanja iz otpadnih voda nerastvorenih taložnih ili plivajućih mehaničkih primesa, lebdećih čestica, emulgovanih ulja. Taloženje može biti prethodna i završna etapa prečišćavanja otpadnih voda. Taložnici se dele na horizontalne,vertikalne i radijalne. Horizontalni taložnici se primenjuju za protok otpadne vode do m3/dan. Dok se radijalni primenjuju za veće protoke. Najveći nedostatak je problem odvođenja taloga iz njih. Radijalni taložnici su rešenje ovog problema, i koriste se za manje protoke otpadnih voda. Izdvajanje taloga vrši se ceđenjem. Hidrostatički pritisak za ceđenje iznosi od 10 do 20 kpa. Najčešće se primenjuju u obradi prirodnih voda za potrebe proizvodnih organizacija. Kapacitet taloženja je i do 2 puta veći nego kod vertikalnih taložnika. Taloženje se naročito dobro obavlja kod komponenata koje imaju sposobnost aglomeracije (hidroksidi metala, soli koje imaju osobinu koagulanata). U procesu taloženja masa taloga se uvećava. Za održavanje konstantnog nivoa taloga taložnici su obično snabdeveni ugušćivačima. Na njihov rad nepovoljno utiču promene protoka otpadnih voda. Za male protoke otpadnih voda koristi se taložnik sa nosećim slojem, a za veće protoke se koristi sekcioni taložnik. Svi taložnici su veoma osetljivi na prisustvo vazduha ili drugih gasova u otpadnoj vodi. Gasovi u taložnicima flotiraju talog i uznose čvrste čestice. Zbog

12 toga pri obradi industrijskih voda, pored taloženja treba izvršiti degazaciju pomoću degazatora. Izdvajanje gasova vrši se kad se promeni smer strujanja vode. Environ Enginee M M T5 Ecoomis M M SQM T3 T4 Custo M T1 T2 Compa Others Slika 9. Strukura sistema kvaliteta u zaštiti voda Zaključak U procesu društevno-ekonomskog razvoja, da bi zadovoljio svoje potrebe, čovek koristi ogromne količine mineralnih i energetskih izvora. Smatra se da su fosilna goriva koja služe za dobijanje električne i toplotne energije, kao i u saobraćaju, glavni uzročnik zagađene životne sredine. Tako se dolazi do apsurdne situacije, da postupak dobijanja i korišćenja energije, čiji je krajnji cilj viši standard i bolji život, vodi u degradaciju osnovnih životnih uslova. Degradacija u životnoj sredini nije novijeg datuma. Sreće se u raznim istorijskim epohama dalje ili bliže prošlosti, različita je od današnje po svojim uzorcima i obimu ispoljavanja. Najčešće je bila vezana za seču šumskog prostora da bi se obezbedile veće poljoprivredne i površine za podizanje ljudskih naselja. Degradacija se ogleda u pojačanim erozijama, remećenju vodnih režima i opadanju plodnosti zemljišta Čovek je životnu sredinu ugrožavao sa prvim proizvodnim procesima, koji su prirodne proizvode prerađivali u one kojih u prirodi nije bilo. Budući da se u vreme poljoprivredne revolucije, kao energija koristila životinjska i ljudska snaga, snaga vetrova, talasa i sunca, a u zanatskoj obradi metala (toplota dobijena sagorevanjem drvne mase), zagađenja nisu bila tako velika. Uglavnom su to bili dimni gasovi koji su se gubili u atmosferi. Kasnije, razvojem masovne industrijske proizvodnje i korišćenja fosilnih goriva kao energetskih izvora, degradacija životne sredine se intenzivira, sve do obima, kada se dovodi u pitanje opstanak života na planeti. Opasnosti na planeti Zemlji (zagađenje i smanjenje pitke vode, zemljišta, vazduha, globalno zagrevanje, ozonska rupa, kisele kiše, genetski modifikovana hrana, demografski bum) spadaju u arsenal gorućih ekoloških problema. Misija ekološke paradigme podrazumeva uspostavljanje sklada između ljudskog bića i prirode kroz radikalnu izmenu vladajućeg sistema vrednosti i preoblikovonje antropocenrične svesti i etike u ekocentrične forme i sadržaje nastavnih planova i programa na svim nivoima školovanja i obrazovanja kadrova, koji treba da se bave ovom problematikom. Tradicionalni koncept razvoja, fokusiran na proizvodnji materijalnih dobara i eksternoj eksplotaciji prirodnih, a pre svega vodnih resursa približio se samom kraju. Da bi se realizovao koncept održive zajednice, tj. obezbedila budućnost i sprečila planetarna katastrofa koju produkuje društvo rizika, neophodno je izvršiti dakle, duboki preobražaj svih polja na kojima počiva današnji društveni obrazac. Iskustvo pokazuje da je uvođenje sistema kvaliteta usko povezano sa organizacionim promenama i da je neophodno uključivanje svih subjekata, naučnih oblasti, grana i disciplina. Imperativ modernog društva postaje smanjenje intervencije nad prirodom, a veće korišćenje znanja, informacija i novih tehnologija. Instrumenti i mere ekonomsko-ekološke politike na ovom putu moraju imati odlučujuću i nezamenljivu ulogu. U situaciji brzih promena i neprekidnog eksponencijalnog umnožavanja znanja, neophodno je celoživotno obrazovanje, i onaj ko to ne respektuje i ne upražnjava, osuđen je na zaostajanje. Da bi se zaštitile površinske i podzemne vode potrebno je nastojati postojeće tehnologije zameniti s čišćim tehnologijama, izgraditi i opremiti odlagališta otpada na način da što manje utiču na površinske i podzemne vode, kao i sanirati postojeća neuređena odlagališta otpada. Da bi zaštitili kvalitet vode potrebno je kontrolisati izgradnju na područjima gdje bi ona ugrožavala kvalitet vode izvorišta i

13 podzemnih izvorišta koja se koriste ili se planiraju za vodosnabdevanje, te i zabraniti ako bi to bilo potrebno. Područja na kojima se nalaze izvorišta moraju biti zaštićena od namjernog ili slučajnog zagađenja, kao i od drugih uticaja koji mogu nepovoljno uticati na zdravstvenu ispravnost vode, a što će se sprovoditi prema odlukama o zaštiti izvorišta. Danas se u svijetu zaštiti voda pridaje sve veća pažnja. U aktuelnim evropskim direktivama u politici vezanoj za vode prioritet se daje: sprečavanju daljnjeg pogoršanja, te zaštiti i poboljšanju stanja vodnih ekosistema kao i ostale okoline (kopnenog i močvarnog) vezanog uz vodene sisteme, razumnom korištenju voda baziranom na dugoročnoj zaštiti raspoloživih vodenih resursa i ublažavanju posledica poplava i suša. Kao posledica prekoračenja granica izdržljivosti prirodnog sistema usledilo je razbuktavanje ekološke krize. Najteži ispit koji čovek polaže od nastanka do danas, može se uspešno savladati i položiti, isključivo i samo uvođenjem kvaliteta izvrsnosti i održivog razvoja. Isključujući pesimističko-apokaliptičnu viziju moderne civilizacije i neopravdani optimizam, rešenje problema mora podrazumevati temeljni preobražaj vrednosti i duha savremene kulture rada. Uspostavljanje jedinstvenog geografskog informacionog sistema o prostoru i urbanim sredinama na svim nivoima, omogućiće nadzor nad procesima i pojavama, u cilju monitoringa i donošenja adekvatnih odluka u procesu planiranja, odlučivanja i preduzimanja mera zaštite vodnioh tokova. Uspešna primena ekološkog menadžmenta-koncepta održivog razvoja, omogućiće nesmetani industrijski rast, kvalitet životne sredine, zdravlje, kao i harmoničan život današnjih i budućih generacija. Bez energičnog i rigoroznog obračuna sa daljim zagađivanjem ljudskog uma i duha u svim sferama i na svim nivoima, nema ni uspešnih rešenja problema u domenu materijalnih dobara i očuvanja životne sredine. Literatura 1. Drǎgǎnescu, M. Broadband Internet and the knowledge society. Studies in Informatics and Control Journal, Vol. 11 (2002.), No. 3, pp Mansell, R. When, U. (editors): Knowledge Societies: Information Technology for Sustainable Development. Oxford (UK): Oxford University Press, Miles I.. Information society revisited. In book: Networking Knowledge: Institutions and Intervention, Edited by R. Mansell, R. Samarajiva and A. Mahan. Delft (Nederlands): Technical University of Delft, Biočanin R., Đukić V. Strateški menadžment u odbrani i zaštiti od NHB udesa, IX Međunarodna konferencija " SymOrg 2004", Zlatibor. 5. Redclift M.Benton T. Sociology and the Environment:Discordant Discourse? in Social Theory and the Global Environment, London, Biočanin R., Amidžić B. Zaštita radne i životne sredine - Crne prognoze, Vojni informator br. 4-5, "VOJSKA", Beograd, Boguski, T. K., Hunt, R. G., Cholakis, J. M., Franklin, W. E. (LCA Methodology). In Curran, M.A., Ed., Environmental Life Cycle Assessment, McGraw-Hill Companies, New York, Veselinović D. i gr. autora: Stanja i procesi u životnoj sredini, Fakultet za fizičku hemiju Univerziteta Beograd, Grupče Lj. i gr. autora: Monitorin na životnata sredina vo Makedonija, Institut za biologiju, Skopje, Biočanin R. "Procena rizika i mere zaštite od akcidenata", "Bezbednost" br.5, RMUP Srbije, I. Burton, "What happened at Mississaga", Planning emergency responce system for chemical accidents, Adminitrative Guidelines, World Health Organization, Regional office for Europe, Copenhagen, Biocanin R. Protection of the human enviroment in case chemical accident, II regional Simposium "CHEMISTRY AND THE ENVIRONMENT" june Krusevac. 13. Vitorović S., Milošević M. Osnovi toksikologije, Poljoprivredni fakultet Univerziteta Beograd, Zbornici radova sa naučno-stručnih skupova "ZAŠTITA VAZDUHA"-Beograd, Majski susreti zdravstvenih radnika Srbije-Zlatibor. 15. Biočanin R. Zaštita radne i životne sredine u uslovima hemijske kontaminacije, PMF Univerziteta N. Sad, Biočanin R. Upravljanje hemijskim rizikom i osiguranje pri transportu opasnih materija, Preventivno inžinjerstvo br.1/2002. PREVING A.D. Beograd, Beara B. Uticaj saobraćaja na životnu sredinu, EKOOLOGIKA br.2, Beograd, Biočanin R., Amidžić B., S. Stajkovac. Ekološki menadžment u funkciji zaštite i unapređenja životne sredine, I Kongres Srpskih geografa, oktobar Sokobanja. 19. Stajkovac J., Jordović B., Amidžić B. Ekološki menadžment u sistemu kvaliteta, XXXIII Simpozijum o operacionim istraživanjima-sym-op-is oktobar Banja Koviljača.