PREGLED BROJ NUMBER1 ISSN ČASOPIS ZA DRUŠTVENA PITANJA/PERIODICAL FOR SOCIAL ISSUES. God. LVIII, br. 1 (2017.)

Transcription

1 ISSN PREGLED ČASOPIS ZA DRUŠTVENA PITANJA/PERIODICAL FOR SOCIAL ISSUES God. LVIII, br. 1 (2017.) Sarajevo, januar/january-april/april 2017 BROJ NUMBER1

2

3 ISSN (Print) PREGLED ĉasopis za društvena pitanja Broj 1 Godina Godište LVIII Sarajevo, januar-april 2017.

4 PREGLED: ĉasopis za društvena pitanja Izdavaĉ: Univerzitet u Sarajevu, Obala Kulina bana 7/II, Sarajevo, Bosna i Hercegovina Za izdavaĉa: prof. dr. Rifat Škrijelj, rektor Redakcija ĉasopisa: prof. dr. Merima Ĉaušević prof. dr. Elvir Ĉizmić prof. dr. Enes Durmišević prof. dr. Salih Foĉo prof. dr. Senadin Lavić prof. dr. Midhat Mekić prof. dr. Mirko Pejanović prof. dr. Hidajet Repovac MeĊunarodna Redakcija: prof. dr. Zvonko Kovaĉ, Filozofski fakultet Sveuĉilišta u Zagrebu (Hrvatska) prof. dr. Dragan Milanović, Kineziološki fakultet Sveuĉilišta u Zagrebu (Hrvatska) prof. dr. Milan Podunavac, Fakultet politiĉkih nauka Univerziteta u Beogradu (Srbija) prof. dr. Vesna Poţgaj-Hadţi, Filozofski fakultet Univerziteta u Ljubljani (Slovenija) prof. dr. Dragan Prole, Filozofski fakultet u Novom Sadu (Srbija) prof. dr. Stanka Setnikar-Cankar, Fakultet za upravu Univerziteta u Ljubljani (Slovenija) prof. dr. Mitja Velikonja, Fakultet društvenih nauka Univerziteta u Ljubljani (Slovenija) prof. dr. Veselin Vukotić, Fakultet za meċunarodnu ekonomiju, finansije i biznis Univerziteta Donja Gorica (Crna Gora) Glavni i odgovorni urednik: prof. dr. Senadin Lavić Sekretar Redakcije: Fuada Muslić, prof. Korektura: Tarik Ćušić, MA Prijevod: Mirza Ĉerkez, prof. DTP: Fuada Muslić, prof. Tiraţ: 300 primjeraka Štampa: Štamparija FOJNICA d.o.o. Fojnica Izlazi ĉetveromjeseĉno. Ĉasopis Pregled je indeksiran u EBSCO Publishingu, INDEX COPERNICUS i CEEOL meċunarodnim bazama podataka. Univerzitetski tele-informatiĉki centar je kreirao i dizajnirao web stranicu ĉasopisa Stavovi izneseni u tekstovima ne odraţavaju nuţno mišljenje Redakcije ĉasopisa. ISSN (Print) ISSN (Online)

5 ISSN (Print) ISSN (Online) PREGLED Periodical for Social Issues No 1 Year 2017 Volume LVIII Sarajevo, January-April 2017

6 PREGLED : Periodical for Social Issues Publisher: University of Sarajevo, 7/II, Obala Kulina bana, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina Publisher's Representative: Prof. Dr. Rifat Škrijelj, Rector Editorial Board: Prof. Dr. Merima Ĉaušević Prof. Dr. Elvir Ĉizmić Prof. Dr. Enes Durmišević Prof. Dr. Salih Foĉo Prof. Dr. Senadin Lavić Prof. Dr. Midhat Mekić Prof. Dr. Mirko Pejanović Prof. Dr. Hidajet Repovac International Editorial Board: Prof. Dr. Zvonko Kovaĉ, University of Zagreb, Faculty of Philosophy (Croatia) Prof. Dr. Dragan Milanović, University of Zagreb, Faculty of Physical Education (Croatia) Prof. Dr. Milan Podunavac, University of Belgrade, Faculty of Political Science (Serbia) Prof. Dr. Vesna Poţgaj-Hadţi, University of Ljubljana, Faculty of Philosophy (Slovenia) Prof. Dr. Dragan Prole, Faculty of Philosophy, Novi Sad (Serbia) Prof. Dr. Stanka Setnikar-Cankar, University of Ljubljana, Faculty of Administration (Slovenia) Prof. Dr. Mitja Velikonja, University of Ljubljana, Faculty of Social Sciences (Slovenia) Prof. Dr. Veselin Vukotić, University of Donja Gorica, Faculty of International Economy, Finances and Business (Montenegro) Editor-in-Chief: Prof. Dr. Senadin Lavić Editorial Board Secretary: Fuada Muslić, Eng. Lit. Grad. Proofreading: Tarik Ćušić, MA Translation: Mirza Ĉerkez, Eng. Lit. Grad. DTP: Fuada Muslić, Eng. Lit. Grad. Press run: 300 copies Print: Štamparija FOJNICA d.o.o. Fojnica Fourth month periodical Periodical Pregled is indexed in EBSCO Publishing, INDEX COPERNICUS and C.E.E.O.L. international databases. Webpage created and designed by the University Tele-Information Center. The views and opinions expressed in the articles in the Pregled are those of the author(s) and do not necessarily reflect the views or opinions of the editor, the editorial board or the publisher. ISSN (Print) ISSN (Online)

7 SADRŢAJ / CONTENTS Ĉlanci / Articles Prof. dr. Mirko Pejanović: Promjena etniĉke strukture opština u Bosni i Hercegovini prema popisu stanovništva iz godine / Ethnic Structure Changes in B-H Municipalities According to the Census of Doc. dr. Elvis Fejzić: Referendum i demokratska vlast: Plebiscitarna demokratija kao prijetnja / The Referendum and Democratic Government: Plebiscitary Democracy as a Threat Mr. sc. Denis Delismajlović, prof. dr. Elvir Ĉizmić: Situational Risk Management in Enterprise Resources Planning Systems (ERP) Implementation: An Empirical Study / Situaciono upravljanje rizicima kod implementacije integriranih poslovnih informacionih (ERP) sistema: Empirijsko istraţivanje Prof. dr. Vedad Spahić: Ironija kao modus kulturalnog pamćenja: Intertekst srednjovjekovnih povelja i epitafa u Dizdarevom Kamenom spavaču / Irony as a Module of Cultural Remembrance: Intertext of Middle-aged Charters and Epitaphs in Dizdar's Stone Sleeper Prof. dr. Vladimir Ilić: Weberova metodološka rešenja na planu prouĉavanja spasenja / Weber's Methodological Solutions on Studying Salvation Planning Dr. Amra Ĉaušević, prof. dr. Elvir Ĉizmić: Analiza utjecaja turizma dogaċaja na zadovoljstvo turista turistiĉkom destinacijom primjer Sarajevo film festivala / Analysis of the Impact of Event Tourism on the Tourist Satisfaction of Tourism Destination - Case of the Sarajevo Film Festival Dr. Emir Suljagić: Premoštavanje jaza izmeċu drţave i društva: Krizni štab kao kljuĉni mehanizam etniĉkog ĉišćenja / Bridging the Gap between State and Society: Crisis Committee as Ethnic Cleanising's Key Mechanisim Prof. dr. Enver Ajanović: Reorganizacija ministarstava u Vladi Federacije Bosne i Hercegovine prema srodnosti upravnih poslova i standardima EU / Reorganization of Ministries in the Federation of Bosnia and Herzegovina Government According to the Administration Similarity and EU Standards Doc. dr. Ajdin Huseinspahić: Odnos nupcijaliteta i nataliteta na podruĉju Zenice u periodu i danas / The Nuptiality and Birth Rate Correlation in the Zenica District from 1929 to 1941 and Today Ivana Puthorski, prof.: Komunikacijske strategije / Communication Strategies Prof. dr. Suad Kurtćehajić: Znaĉaj obnove bosanskohercegovaĉke drţavnosti na prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a / Importance of Renewal of BIH Statehood at the First Session of ZAVNOBiH (National Anti-Fascist Council of the People's Liberation of Bosnia and Herzegovina)

8 Pogledi i mišljenja / Views and Opinions Doc. dr. Nedreta Šerić: Socijalni rad pojam, predmet, teorija i praksa / Social Work - Notion, Subject, Theory and Practice Prikazi i osvrti / Reviews and Comments Prof. dr. Mirko Pejanović: Izazovi i perspektive politiĉkog voċstva u 21. vijeku / The Challenges and Perspectives of 21 st Century Political Leadership Prof. dr. Šefket Krcić: Znaĉajna monografska studija iz oblasti javnih komunikacija suvremenih socijalnih struktura / Important Monographic Studies in the Field of Contemporary Social Structure Public Communication Prof. dr. Hidajet Repovac: IzmeĊu sna i jave - Moţe li nam umjetnost vratiti nadu u bolju budućnost / Between Dream and Reality - Can arts give us hope for better future Dr. Meldijana Arnaut-Haseljić: Nova epoha novi (već viċeni) ratovi / New Epoch New (already seen) Wars In Memoriam Prof. dr. Jasmina Osmanković, mr. sc. Nataša Pelja-Tabori: IN MEMORIAM: Sabahudin Pelja ( ) Upute za autore / Guidelines for Authors / 277

9 Ĉlanci / Articles

10

11 Prof. dr. Mirko Pejanović Dopisni ĉlan ANUBiH-a / ANUBIH Corresponding Member UDK (497.6) UDK 324 (497.6) 2013 Izvorni nauĉni ĉlanak PROMJENA ETNIĈKE STRUKTURE OPŠTINA U BOSNI I HERCEGOVINI PREMA POPISU STANOVNIŠTVA IZ GODINE ETHNIC STRUCTURE CHANGES IN B-H MUNICIPALITIES ACCORDING TO THE CENSUS OF 2013 Sažetak U istraţivačkoj studiji o etničkoj strukturi opština u Bosni i Hercegovini prema popisima stanovništva iz i godine elaboriraju se promjene u demografskoj strukturi stanovništva koje su nastale od do godine. Posebna paţnja daje se promjeni etničke strukture stanovništva prema Popisu stanovništva iz godine. Jedinica posmatranja promjene etničke strukture stanovništva jeste opština kao osnovna teritorijalna samoupravna jedinica u kojoj ţive stanovnici jedne zemlje. Komparacija etničke strukture opština prema Popisu stanovništva iz sa etničkom strukturom prema Popisu stanovništva iz je pokazala da je došlo do radikalne promjene etničke strukture u opštinama Bosne i Hercegovine. Prema Popisu stanovništva Bosne i Hercegovine iz godine, dvije trećine opština imaju jednonacionalnu strukturu u postotku od 70% do 99%. Ovakve promjene etničke strukture uslovljene su politikom nasilnog etničkog čišćenja u vremenu rata i preovladavajućim uticajem etničkih stranaka u vršenju vlasti u postdejtonskom periodu. Etnička homogenizacija stanovništva ostvarena u vremenu rata odvija se i u miru kao etnička teritorijalizacija. Etnička teritorijalizacija prostora ima svoju osnovu u etnopolitikama jednonacionalnih stranaka. Uslijed takvog društvenog kretanja na prostoru Bosne i Hercegovine su oblikovana područja sa dovršenom etničkom teritorijalizacijom. Ona se javljaju u vidu Republike Srpske za Srbe, zatim u vidu pet kantona za Bošnjake: Tuzlanski, Unskosanski, Sarajevski, Zeničko-dobojski i Bosansko-podrinjski. Za hrvatski narod kao etnički teritorijalizirani prostor iskazuje u: Zapadnohercegovački, Hercegbosanski i Posavski kanton. 1

12 Višenacionalna struktura stanovništva odrţana je u gradu Mostaru, Distriktu Brčko i opštinama: Jajcu, Bosanskom Petrovcu, Vukosavlju, Jezeru, Donjem Ţabaru, Gornjem Vakufu, Pelagićevu, Ţepču i Busovači. Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, Federacija Bosne i Hercegovine, Republika Srpska, Distrikt Brčko, opštine u Bosni i Hercegovini, Popis stanovništva iz godine, Popis stanovništva iz godine, etnička homogenizacija, etnička teritorijalizacija, kantoni u Federaciji Bosne i Hercegovine, političke stranke, etnička struktura opština, teritorijalna organizacija opština, linija meďuentitetskog razgraničenja, Dejtonski mirovni sporazum, Evropska unija Summary In a research study on the ethnic structure of municipalities in Bosnia and Herzegovina, according to the Census 1991 and 2013 the changes in the demographic structure of the population that occurred from 1991 to 2013 are elaborated. Special attention is given to changes in the ethnic structure of the population according to Census The observation unit of monitoring changes in the population ethnic structure are municipalities as basic territorial selfgovernment unit in which inhabitants of a country live. Comparison of municipalities ethnic structure after the 1991 Census with the ethnic structure of the Census 2013 showed that there were radical changes in the ethnic structure in the BH municipalities. According to the census for Bosnia and Herzegovina in 2013, two-thirds of the municipalities have a mono-national structure in percentage ranging from 70% to 99%. Such changes in ethnic structure are caused by the violent ethnic cleansing policies during the war and the prevailing influence of ethnic parties in the exercise of power in the postwar period. The ethnic homogenization of the population recorded in the war takes place peacefully as ethnic territorialisation. The ethnic territorialisation space has its basis in the ethno-politics mono-ethnic parties. Due to such movement at the BH social area, the forming of ethnic territorialization areas is completed. It takes place in the form of Republic of Srpska for the Serbs, then in the form of five cantons for Bosniaks: Tuzla, Una-Sana, Sarajevo, Zenica- Doboj and Bosnia-Podrinje. The ethnic territorialized space for Croatian people is Zapadna Herzegovina, Hercegbosanski and Posavina Canton. Multi-ethnic structure of the population has been preserved place in the city of Mostar, Brčko District and municipalities: Jajce, Bosanski Petrovac, Vukosavlje, Lake, Donji Ţabar, Gornji Vakuf, Pelagićevo, Ţepče and Busovača. Keywords: Bosnia and Herzegovina, the Federation of Bosnia and Herzegovina, the Republic of Srpska, Brčko District, Bosnia and Herzegovina municipalities, Census 1991, Census 2013, ethnic homogenization, ethnic territorialisation, FBiH cantons, political parties, the ethnic structure of municipalities, territorial organization of municipalities, inter-entity demarcation line, Dayton peace Agreement, European Union 2

13 1) Istorijski kontekst politiĉke pluralizacije bosanskohercegovaĉkog društva godine Slom socijalizma u Evropi i svijetu uticao je na produbljivanje krize jugoslavenske socijalistiĉke federacije. Pad Berlinskog zida godine oznaĉio je poĉetak sloma socijalistiĉkog društvenog poretka u Sovjetskom savezu, Ĉeškoj, Poljskoj, MaĊarskoj, Bugarskoj, Rumuniji, Jugoslaviji i Albaniji. Politiĉka pluralizacija u republikama jugoslavenske socijalistiĉke federacije zapoĉela je tokom godine i odvijala se razliĉitom dinamikom. Slovenija i Hrvatska su svoju politiĉku pluralizaciju zapoĉele godine i završile godine. Provele su višestranaĉke izbore i organizovale referendume o nezavisnosti i suverenom statusu. 1 Politiĉka pluralizacija bosanskohercegovaĉkog društva uslijedila je sa zakašnjenjem u odnosu na Sloveniju i Hrvatsku. Rijeĉ je o tome da je formiranje višestranaĉke strukture zapoĉelo u maju godine. Tako je Stranka demokratske akcije formirana u maju, a Srpska demokratska stranka u julu godine. Tokom avgusta godina formirana je Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine. Ove stranke javljaju se kao novi politiĉki subjekti. 2 Osnovu za ĉlanstvo imaju iskljuĉivo pripadnici jednog naroda. Stranka demokratske akcije je okupljala bošnjaĉko (tada muslimansko) stanovništvo. Srpska demokratska stranka je okupljala srpsko stanovništvo, a Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine hrvatsko stanovništvo. Na taj naĉin u Bosni i Hercegovini su formirane etniĉke stranke. Tokom izborne kampanje, od septembra do novembra godine, ove tri etniĉke stranke su imale saradnju i zajedniĉki nastup u javnosti. Njihova izborna kampanja je voċena sa ciljem da se sruši vlast socijalistiĉkog jednopartijskog poretka. 3 Istovremeno su zagovarale više nacionalnih i vjerskih sloboda u odnosu na period socijalizma. U izbornoj 1 Slovenija je provela referendum o nezavisnosti u decembru godine. Hrvatska je referendum o nezavisnosti provela u maju godine. Makedonija je referendum o nezavisnosti provela u septembru godine. Bosna i Hercegovina je u Parlamentu Bosne i Hercegovine usvojila rezoluciju o nezavisnosti 14. oktobra godine. Vidi šire: Begić, Kasim I. (1997) Bosna i Hercegovina od Vanceove misije do Daytonskog mirovnog sporazuma, Bosanska knjiga, Sarajevo, str Rijeĉ je o strankama koje svoje ĉlanstvo imaju samo iz jednog naroda, zapravo hrvatskog, srpskog i bošnjaĉkog naroda. One su se pojavile kao potpuno nove stranke. Vidi šire: Razvoj politiĉkog pluralizma u Sloveniji i Bosni i Hercegovini, urednici: Danica Fink Hafner i Mirko Pejanović, Promocult, Sarajevo/Ljubljana, 2006, str Ibid., str

14 kampanji nije bilo zagovaranja politiĉkih ideja o promjeni unutrašnje teritorijalne organizacije opština u Bosni i Hercegovini. Prvi višestranaĉki izbori odrţani su 19. novembra godine. Nadmoćnu izbornu pobjedu osvojile su tri etniĉke stranke: Stranka demokratske akcije, Srpska demokratska stranka i Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine. One su zajedno osvojile 84% mjesta u Skupštini Republike Bosne i Hercegovine. 4 Opozicione, multietniĉke stranke osvojile su 16% poslaniĉkih mandata u Skupštini Republike Bosne i Hercegovine. Nova višestranaĉka vlast formirana je u decembru godine. Tri vladajuće stranke, SDA, HDZBiH i SDS, saglasile su se da obrazuju višestranaĉku vladu i to na principu partnerstva, što znaĉi podjelu resora vlasti po kvantitativnom kljuĉu: pet za SDA, ĉetiri za SDS i tri za HDZ. 5 Izostalo je formiranje parlamentarne većine na demokratskom standardu prema kome se za formiranje većine uspostavlja politiĉki program i koalicioni sporazum na temelju tog programa. Budući da je zaobiċen univerzalni demokratski standard u formiranju parlamentarne većine, vrlo brzo su, tokom vršenja vlasti u godini, nastala politiĉka neslaganja u donošenju zakona u Parlamentu Bosne i Hercegovine. Ta neslaganja su kulminirala u parlamentarnom odluĉivanju o drţavnopravnom statusu Republike Bosne i Hercegovine u procesu disolucije Socijalistiĉke federativne republike Jugoslavije. MeĊustranaĉki sukob doveo je do politiĉke diferencijacije i svrstavanja stranaka oko dvije opcije. 4 Nacionalna pripadnost je postala istovremeno i politiĉko opredjeljenje. Srbi su glasali za Srpsku demokratsku stranku, Hrvati za Hrvatsku demokratsku zajednicu Bosne i Hercegovine i Bošnjaci (tada Muslimani) za Stranku demokratske akcije. Stranka demokratske akcije je dobila 35,85% poslaniĉkih mjesta u Parlamentu Bosne i Hercegovine. Srpska demokratska stranka je dobila 30%, a Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine 18,35%. Vidi: Razvoj politiĉkog pluralizma u Sloveniji i Bosni i Hercegovini, urednici: Danica Fink Hafner i Mirko Pejanović, Promocult, Sarajevo/Ljubljana, 2006, str Sva vlast i svi kljuĉni poloţaji u vlasti podijeljeni su po usaglašenom kljuĉu. Bosni i Hercegovini je obećana prosperitetna budućnost. Vidi šire: Muhamed Filipović (1997) Bosna i Hercegovina najvaţnije geografske, demografske, historijske, kulturne i politiĉke ĉinjenice, Compact, Sarajevo, str

15 Prvu opciju o suverenom i nezavisnom drţavnopravnom statusu Republike Bosne i Hercegovine zagovarale su: Stranka demokratske akcije i Hrvatska demokratska zajednica. Ovu opciju je zagovaralo i pet opozicionih stranaka. 6 Drugu opciju da Bosna i Hercegovina ne moţe biti suverena drţava zagovarala je Srpska demokratska stranka i njoj programski blizak Srpski pokret obnove. 7 Parlament Bosne i Hercegovine je 25. januara godine donio odluku o raspisivanju referenduma graċana za izjašnjavanje o suverenom i nezavisnom statusu drţave Bosne i Hercegovine. Referendum je odrţan 28. februara i 1. marta godine. Ukupno je 2 miliona graċana ili 64% upisanih u biraĉki spisak izašlo na referendum i sa 99% se izjasnilo da Bosna i Hercegovina dobije status suverene drţave. 8 Nakon referenduma graċana uslijedilo je meċunarodno priznanje od Evropske unije 6. aprila godine i prijem u ĉlanstvo Organizacije ujedinjenih nacija 22. maja godine. Od tada Bosna i Hercegovina ima meċunarodno-pravni subjektivitet i meċunarodno priznanje istorijskih granica i teritorijalnog integriteta. 2) Optimalna teritorijalna organizacija opština u vremenu socijalistiĉkog razvoja Bosne i Hercegovine Tokom socijalistiĉkog razvoja Bosne i Hercegovine, sve do godine, bilo je više transformacija teritorijalne organizacije opština. Nakon što su ukinuti srezovi kao oblici širih teritorijalnih jedinica godine, unutrašnja teritorijalna organizacija prostora Bosne i Hercegovine na lokalnom nivou utemeljena je sa 106 opština. U uspostavljanju opština primijenio se princip optimalne organizacije: odgovarajući teritorijalni obuhvat, odreċen broj stanovnika i prirodni resursi za ekonomski razvoj. 6 Rijeĉ je o sljedećim opozicionim strankama: Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine, Savez reformskih snaga Bosne i Hercegovine, Muslimanska bošnjaĉka organizacija, Liberalna stranka i Demokratska stranka socijalista. 7 Srpska demokratska stranka u vrijeme izborne kampanje nije javno iznosila stanovište o drţavnopravnom statusu Bosne i Hercegovine u procesu disolucije SFRJ. Tokom godine Srpska demokratska stranka je negirala mogućnost (podv. M. P.) da Bosna i Hercegovina bude nezavisna i suverena drţava. Vidi šire: Razvoj politiĉkog pluralizma u Sloveniji i Bosni i Hercegovini, urednici: Danica Fink Hafner i Mirko Pejanović, Promocult, Sarajevo/Ljubljana, 2006, str Begić, Kasim I. (1997) Bosna i Hercegovina od Vanceove misije do Daytonskog mirovnog sporazuma, Bosanska knjiga, Sarajevo, str

16 Svaka opština je imala gradski urbani centar, kao sjedište lokalnog razvoja i lokalne administracije. 9 Do manjeg povećanja broja opština uslijedilo je u okviru projekta za pripremu i odrţavanje XIV Zimskih olimpijskih igara u Sarajevu godine. Uslijed potrebe za postojanjem cjeline za realizaciju projekta odrţavanja XIV Zimskih olimpijskih igara, izvršena je teritorijalna podjela opštine Novo Sarajevo na dvije opštine: Novo Sarajevo i Novi Grad. TakoĊer je izvršena teritorijalna podjela opštine Centar Sarajevo na: Centar i Stari Grad. Grad Sarajevo je teritorijalno proširen za još ĉetiri opštine: Pale, Hadţići, Ilijaš i Trnovo. Na osnovu interesa za razvoj neumskog podruĉja, kao prostora na kome Bosna i Hercegovina izlazi na Jadransko more, potkraj 70-ih godina dvadesetog vijeka formirana je opština Neum. Na taj naĉin je teritorijalna organizacija opština u Bosni i Hercegovini povećana sa 106 na 109 jedinica. I upravo ovim brojem od 109 opština Bosna i Hercegovina je ušla u doba višepartijskog politiĉkog ustrojstva. Zapravo, sve do poĉetka rata u Bosni i Hercegovini, a to je april godine, Bosna i Hercegovina je imala teritorijalnu organizaciju opština oblikovanu tokom perioda socijalistiĉkog razvoja, od do U vremenu rata od do godine unutar prostora pod kontrolom vlasti Republike srpskog naroda formirane su dvije nove opštine: Milići i Srpska Kostajnica. Nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma naziv Srpska Kostajnica je izmijenjen u naziv Kostajnica. Na politici razdvajanja srpskog naroda od bošnjaĉkog i hrvatskog naroda formiran je, na poĉetku rata, grad: Srpsko Sarajevo i to na dijelu istoĉnog predratnog prostora grada Sarajeva. Unutar prostora grada Srpskog Sarajeva formirane su nove opštine: Srpska Ilidţa, Srpsko Novo Sarajevo i Srpski Stari Grad Postojale su znatne razlike u teritorijalnoj i demografskoj veliĉini opština. Tako, naprimjer, najveća opština po broju stanovnika bila je Banja Luka. Po broju stanovnika najmanje su bile: Ljubinje i Kalinovik. Po teritorijalnom obuhvatu najveće su bile opštine: Foĉa, Konjic i Duvno. Vidi šire: Pejanović, Mirko Elmir Sadiković (2010) Lokalna i regionalna samouprava u Bosni i Hercegovini, TKD Šahinpašić, Sarajevo/Zagreb, str Nazivi ovih opština i grada Srpsko Sarajevo izmijenjeni su nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma, tako da su dobijeni novi nazivi: Istoĉna Ilidţa, Istoĉno Novo Sarajevo, Istoĉni Stari Grad Sarajevo i grad Istoĉno Sarajevo. U teritorijalnu cjelinu grada Istoĉno Sarajevo ukljuĉene su i opštine: Pale, Sokolac i Trnovo. 6

17 Na prostoru pod kontrolom ratnog Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine formirana je tokom rata opština Buţim. Ona je formirana voljom deset mjesnih zajednica koje su gravitirale Buţimu kao centru tog podruĉja. 3) Etniĉka struktura opština u Bosni i Hercegovini prema Popisu stanovništva iz godine Popis stanovništva godine obavljen je u svih 109 opština Republike Bosne i Hercegovine. Prema Popisu iz godine, Bosna i Hercegovina je ukupno imala stanovnika. Etniĉku strukturu stanovništva ĉinilo je: Bošnjaka (tada Muslimana) ili 43,40%; srpskog stanovništva je bilo ili 31,2%, a hrvatskog stanovništva je bilo ili 17,4%. Uz pripadanje svojim nacionalnim identitetima: srpskom, hrvatskom i bošnjaĉkom, graċani Bosne i Hercegovine su se opredijelili da budu popisani i kao Jugoslaveni i ostali. Skupina Jugoslavena je imala ili 5,5%. Skupina ostalih je brojala ili 2,5%. Od 109 opština samo je 18 bilo sa dvotrećinskom većinom stanovništva jedne nacije na svom podruĉju. Dvotrećinsku većinu Srba imale su opštine: Ĉelinac, Ljubinje, Drvar, Glamoĉ, Grahovo, Šekovići, Srbac i Laktaši. Sa dvotrećinskom većinom hrvatskog stanovništva bile su opštine: Posušje, Ljubuški, Grude, Široki Brijeg (Lištica), Ĉitluk, Kreševo i Neum. Dvotrećinsku većinu bošnjaĉkog stanovništva na svojoj teritoriji imale su opštine: Stari Grad Sarajevo, Cazin i Velika Kladuša. Prema tome, osam opština je imalo dvotrećinsku većinu srpskog stanovništva, zatim, sedam opština dvotrećinsku većinu hrvatskog stanovništva i tri opštine dvotrećinsku većinu bošnjaĉkog stanovništva. 11 Ukupno je 91 opština, prema Popisu stanovništva iz godine, imala višenacionalnu strukturu. Bile su izrazito multietniĉke zajednice. Najveći broj opština je imao na svom podruĉju i bošnjaĉko i srpsko i hrvatsko stanovništvo. Takvih opština sa tronacionalnom strukturom bilo je 46. To su: Centar Sarajevo (Bošnjaci 50,1%, Srbi 21,0%, Hrvati 6,8%, Jugoslaveni 16,4% i ostali 5,6%); Hadţići (Bošnjaci 63,6%, Srbi 26,3%, 11 Vidi: Nacionalni sastav stanovništva rezultati za Republiku po opštinama i naseljenim mjestima U: Popis stanovništva, domaćinstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991, Drţavni zavod za statistiku Republike Bosne i Hercegovine, Statistiĉki bilten 234, Sarajevo, decembar, godine, str. 12, 26, 32, 34, 45, 69, 74, 78, 81, 96, 100, 101,

18 Hrvati 3,1%, Jugoslaveni 3,5% i ostali 3,5%); Ilidţa (Bošnjaci 43,2%, Srbi 36,8%, Hrvati 10,2%, Jugoslaveni 7,6% i ostali 2,1%); Novi Grad Sarajevo (Bošnjaci 50,8%, Srbi 27,5%, Hrvati 6,5%, Jugoslaveni 11,4% i ostali 3,8%); Novo Sarajevo (Bošnjaci 35,7%, Srbi 34,6%, Hrvati 9,3%, Jugoslaveni 15,9% i ostali 4,6%); Ilijaš (Bošnjaci 42,0%, Srbi 45,0%, Hrvati 6,9%, Jugoslaveni 4,6% i ostali 1,5%); Stari Grad Sarajevo (Bošnjaci 77,7%, Srbi 10,1%, Hrvati 2,2%, Jugoslaveni 6,6% i ostali 3,3%); Vogošća (Bošnjaci 50,7%, Srbi 35,8%, Hrvati 4,3%, Jugoslaveni 7,0% i ostali 2,2%); Banovići (Bošnjaci 72,1%, Srbi 17,0%, Hrvati 2,1%, Jugoslaveni 7,3% i ostali 1,6%); Banja Luka (Bošnjaci 14,6%, Srbi 54,6%, Hrvati 14,8%, Jugoslaveni 12,1% i ostali 3,9%); Bihać (Bošnjaci 66,1%, Srbi 17,9%, Hrvati 7,9%, Jugoslaveni 6,2% i ostali 1,9%); Bosanska Gradiška (Bošnjaci 26,4%, Srbi 59,6%, Hrvati 5,7%, Jugoslaveni 5,5% i ostali 2,7%); Bosanski Brod (Bošnjaci 12,0%, Srbi 33,4%, Hrvati 41,0%, Jugoslaveni 10,7% i ostali 2,9%); Bosanski Šamac (Bošnjaci 6,8%, Srbi 41,3%, Hrvati 44,7%, Jugoslaveni 5,3% i ostali 1,9%); Brĉko (Bošnjaci 44,1%, Srbi 20,7%, Hrvati 25,4%, Jugoslaveni 6,5% i ostali 3,3%); Breza (Bošnjaci 75,5%, Srbi 12,3%, Hrvati 4,9%, Jugoslaveni 5,8% i ostali 1,5%); Bugojno (Bošnjaci 42,0%, Srbi 18,5%, Hrvati 34,2%, Jugoslaveni 3,3% i ostali 2,0%); Ĉapljina (Bošnjaci 27,5%, Srbi 13,5%, Hrvati 53,7%, Jugoslaveni 3,8% i ostali 1,6%); Derventa (Bošnjaci 12,5%, Srbi 40,6%, Hrvati 38,9%, Jugoslaveni 5,9% i ostali 2,1%); Livno (Bošnjaci 14,3%, Srbi 9,6%, Hrvati 72,2%, Jugoslaveni 2,8% i ostali 1,1%); Lukavac (Bošnjaci 66,7%, Srbi 21,3%, Hrvati 3,8%, Jugoslaveni 6,0% i ostali 2,2%); Maglaj (Bošnjaci 45,1%, Srbi 30,7%, Hrvati 19,3%, Jugoslaveni 3,5% i ostali 1,5%); Modriĉa (Bošnjaci 29,1%, Srbi 35,2%, Hrvati 27,5%, Jugoslaveni 5,2% i ostali 2,9%); Mostar (Bošnjaci 34,6%, Srbi 18,8%, Hrvati 34,0%, Jugoslaveni 10,1% i ostali 2,5%); Mrkonjić-Grad (Bošnjaci 11,9%, Srbi 76,9%, Hrvati 7,8%, Jugoslaveni 2,2% i ostali 1,2%); Odţak (Bošnjaci 20,7%, Srbi 18,9%, Hrvati 54,4%, Jugoslaveni 3,8% i ostali 2,3%); Orašje (Bošnjaci 6,7%, Srbi 14,9%, Hrvati 75,1%, Jugoslaveni 2,2% i ostali 1,1%); Prijedor (Bošnjaci 43,9%, Srbi 42,3%, Hrvati 5,6%, Jugoslaveni 5,7% i ostali 2,5%); Prnjavor (Bošnjaci 15,2%, Srbi 71,2%, Hrvati 3,7%, Jugoslaveni 3,7% i ostali 6,2%); Novi Travnik (Bošnjaci 37,9%, Srbi 13,3%, Hrvati 39,6%, Jugoslaveni 6,9% i ostali 2,3%); Sanski Most (Bošnjaci 46,7%, Srbi 42,1%, Hrvati 7,2%, Jugoslaveni 2,1% i ostali 2,1%); Skender-Vakuf (Bošnjaci 5,5%, Srbi 68,3%, Hrvati 24,6%, Jugoslaveni 0,9% i ostali 0,7%); Srebrenik (Bošnjaci 74,6%, Srbi 13,0%, Hrvati 6,7%, Jugoslaveni 2,9% i ostali 2,7%); Stolac (Bošnjaci 43,4%, Srbi 21,0%, Hrvati 33,1%, Jugoslaveni 1,6% i ostali 0,9%); Teslić (Bošnjaci 21,4%, Srbi 55,1%, Hrvati 15,9%, Jugoslaveni 5,8% i ostali 1,8%); Tešanj (Bošnjaci 72,1%, Srbi 6,3%, Hrvati 18,4%, Jugoslaveni 2,2% i ostali 1,0%); Travnik (Bošnjaci 45,0%, Srbi 11,0%, Hrvati 36,9%, 8

19 Jugoslaveni 5,3% i ostali 1,8%); Trebinje (Bošnjaci 18,0%, Srbi 68,9%, Hrvati 4,0%, Jugoslaveni 5,3% i ostali 3,8%); Tuzla (Bošnjaci 47,6%, Srbi 15,4%, Hrvati 15,5%, Jugoslaveni 16,7% i ostali 4,8%); Vareš (Bošnjaci 30,2%, Srbi 16,4%, Hrvati 40,6%, Jugoslaveni 9,3% i ostali 3,4%); Visoko (Bošnjaci 74,5%, Srbi 16,2%, Hrvati 4,1%, Jugoslaveni 3,2% i ostali 2,1%); Vitez (Bošnjaci 41,3%, Srbi 5,4%, Hrvati 45,5%, Jugoslaveni 4,9% i ostali 2,8%); Zavidovići (Bošnjaci 59,8%, Srbi 20,4%, Hrvati 13,3%, Jugoslaveni 4,8% i ostali 1,8%); Zenica (Bošnjaci 55,2%, Srbi 15,4%, Hrvati 15,5%, Jugoslaveni 10,8% i ostali 3,1%); Ţepĉe (Bošnjaci 47,1%, Srbi 9,9%, Hrvati 39,6%, Jugoslaveni 2,4% i ostali 1,0%); Ţivinice (Bošnjaci 80,3%, Srbi 6,4%, Hrvati 7,3%, Jugoslaveni 3,9% i ostali 2,1%). 12 Ukupno 46 opština je u etniĉkoj strukturi stanovništva na svom podruĉju imalo i bošnjaĉko i srpsko i hrvatsko stanovništvo. Sa pribliţno istim brojem bilo je uĉešće bošnjaĉkog, srpskog i hrvatskog stanovništva u opštinama: Doboj, Modriĉa, Brĉko, Bosanski Brod, Bugojno, Bosanski Šamac, Vogošća, Ilidţa, Novi Grad Sarajevo, Novo Sarajevo, Derventa, Jajce, Travnik, Gradaĉac, Kakanj, Konjic. 13 U gradu Mostaru je bio pribliţan broj hrvatskog stanovništva (43.037) i bošnjaĉkog stanovništva (43.856), srpskog stanovništva je bilo , Jugoslavena je bilo Tuzla je imala Bošnjaka, Srba i Hrvata , Jugoslavena je bilo Banja Luka je imala srpskog stanovništva i bošnjaĉkog stanovništva, te hrvatskog stanovništva, Jugoslavena je bilo Sarajevo je bilo grad sa 10 opština. Imao je ukupno stanovnika. Od toga je bilo bošnjaĉko stanovništvo. Srpskog stanovništva je bilo , a hrvatskog Jugoslavena je bilo , a ostalih MeĊu opštinama koje su imale preteţno dvonacionalnu strukturu na svom podruĉju bile su: Pale (Bošnjaci i Srbi); Trnovo (Bošnjaci i Srbi); Banovići (Bošnjaci i Srbi); Bijeljina (Bošnjaci i Srbi); Bileća (Bošnjaci i Srbi); Bosanska Dubica (Bošnjaci i Srbi); Bosanska Krupa (Bošnjaci i Srbi); Bosanski Novi (Bošnjaci i Srbi); Bosanski Petrovac (Bošnjaci i Srbi); Bratunac (Bošnjaci i Srbi); Busovaĉa (Bošnjaci i Hrvati); Ĉajniĉe (Bošnjaci i Srbi); Donji Vakuf (Bošnjaci i Srbi); Foĉa (Bošnjaci i Srbi); Fojnica (Bošnjaci i Hrvati); Gacko (Bošnjaci i Srbi); Goraţde (Bošnjaci i Srbi); 12 Ibid., str. 7, 8, 10, 12, 13, 14, 15, 20, 23, 25, 27, 29, 34, 35, 70, 72, 75, 76, 77, 80, 81, 82, 84, 86, 92, 93, 98, 99, 102, 103, 104, 107, 111, 113, 116, 121, 124, 125, Ibid., str. 8, 10, 13, 23, 25, 29, 35, 37, 51, 54, 55, 63, 76, 104, 14 Ibid., str. 14, 76, Ibid., str. 7. 9

20 Gornji Vakuf (Bošnjaci i Hrvati); Graĉanica (Bošnjaci i Srbi); Han-Pijesak (Bošnjaci i Srbi); Jablanica (Bošnjaci i Hrvati); Kalesija (Bošnjaci i Srbi); Kalinovik (Bošnjaci i Srbi); Kiseljak (Hrvati i Bošnjaci); Kladanj (Bošnjaci i Srbi); Kljuĉ (Srbi i Bošnjaci); Kupres (Srbi i Hrvati); Lopare (Srbi i Bošnjaci); Nevesinje (Srbi i Bošnjaci); Olovo (Bošnjaci i Srbi); Prozor (Hrvati i Bošnjaci); Rogatica (Bošnjaci i Srbi); Rudo (Bošnjaci i Srbi); Sokolac (Srbi i Bošnjaci); Srebrenica (Bošnjaci i Srbi); Šipovo (Srbi i Bošnjaci); Tomislav-Grad (Hrvati i Bošnjaci); Ugljevik (Srbi i Bošnjaci); Višegrad (Bošnjaci i Srbi); Vlasenica (Bošnjaci i Srbi); Zvornik (Bošnjaci i Srbi). 16 Bošnjaci i Srbi ĉine skoro pribliţno uĉešće u višenacionalnoj strukturi 30 opština. Te opštine su preteţno na prostoru istoĉne Bosne, istoĉne Hercegovine i Bosanske krajine. Osim Bijeljine, u svim opštinama u istoĉnoj Bosni Bošnjaci su imali relativnu većinu u odnosu na Srbe. U pet opština dvonacionalnu etniĉku strukturu ĉine Bošnjaci i Hrvati, a u jednoj Hrvati i Srbi (Kupres). Prema Popisu stanovništva iz godine, bošnjaĉki, srpski i hrvatski narod je ţivio izmiješano u 91 opštini od 109 opština. Brojnost srpskog, hrvatskog i bošnjaĉkog stanovništva u svakoj opštini pojedinaĉno iskazivala se razliĉito: kao narod sa apsolutnom većinom i kao narod sa relativnom većinom. Bošnjaci su bili u apsolutnoj većini u rasponu od 50,6% u opštini Tuzla, do 91% u opštini Velika Kladuša. Apsolutna većina Bošnjaka bila je u 35 opština. Rijeĉ je o ovim opštinama: Banovići (72,4%), Bihać (66,6%), Bosanska Krupa (74,5%), Bratunac (64,2%), Breza (75,6%), Cazin (97,6%), Donji Vakuf (55,3%), Foĉa (51,6%), Gornji Vakuf (56,1%), Graĉanica (72,2%), Gradaĉac (60,2%), Goraţde (70,2%), Hadţići (63,5%), Jablanica (72,1%), Kakanj (54,5%), Kalesija (79,5%), Kladanj (73,3%), Konjic (54,5%), Lukavac (66,7%), Olovo (78,0%), Rogatica (64,4%), grad Sarajevo (50,1%), Srebrenica (72,9%), Srebrenik (78,0%), Tešanj (72,2%), Trnovo (68,9%), Tuzla (50,6%), Velika Kladuša (91,8%), Visoko (74,5%), Višegrad (62,8%), Vlasenica (55,3%), Zavidovići (60,1%), Zenica (55,2%), Zvornik (59,4%), Ţivinice (50,6%) Ibid., str. 10, 12, 14, 16, 18, 19, 22, 23, 24, 26, 31, 33, 38, 40, 42, 43, 46, 49, 51, 52, 53, 57, 58, 59, 61, 62, 68, 72, 79, 80, 85, 87, 90, 94, 97, 101, 106, 112, 118, 122, Vidi: Filipović, Muhamed (1997) Bosna i Hercegovina najvaţnije geografske, demografske, historijske, kulturne i politiĉke ĉinjenice, Compact, Sarajevo, str

21 Relativnu većinu Bošnjaci su imali u 12 opština: Brĉko (44,4%), Bugojno (42,1%), Doboj (40,2%), Fojnica (49,4%), Jajce (38,3%), Maglaj (45,4%), Mostar (34,8%), Prijedor (44,0%), Sanski Most (47,0%), Stolac (44,5%), Travnik (45,3%), Ţepĉe (47,2%). 18 U apsolutnoj većini srpsko stanovništvo je bilo u 31 opštini i to: Banja Luka (54,8%), Bijeljina (59,4%), Bileća (80,3%), Bosanska Dubica (69,1%), Bosansko Grahovo (95,5%), Bosanski Petrovac (75,2%), Bosanska Gradiška (59,9%), Bosanski Novi (60,4%), Ĉajniĉe (52,9%), Ĉelinac (88,9%), Drvar (97,3%), Gacko (62,4%), Glamoĉ (79,3%), Han-Pijesak (58,3%), Kalinovik (60,6%), Laktaši (81,7%), Lopare (55,5%), Ljubinje (89,9%), Mrkonjić-Grad (77,3%), Nevesinje (74,5%), Pale (69,1%), Prnjavor (71,6%), Rudo (70,85%), Skender-Vakuf (68,45%), Sokolac (68,6%), Srbac (89,1%), Šekovići (94,3%), Šipovo (79,2%), Teslić (55,1%), Trebinje (69,3%), Ugljevik (56,2%). 19 Relativnu većinu Srbi su ĉinili u 6 opština: Derventa (40,8%), Ilijaš (45,1%), Kljuĉ (49,5%), Kotor-Varoš (38,1%), Kupres (49,0%), Modriĉa (35,5%). 20 Hrvati su apsolutnu većinu imali u 14 opština: Ĉapljina (53,9%), Ĉitluk (98,9%), Grude (99,8%), Kiseljak (51,7%), Kreševo (70,7%), Lištica Široki Brijeg (99,2%), Livno (72%), Ljubuški (92,6%), Neum (87,6%), Odţak (54,2%), Orašje (75,3%), Posušje (99,5%), Prozor (62,3%), Duvno Tomislav-Grad (86,5%). 21 Hrvatsko stanovništvo relativnu većinu je imalo u šest opština: Bosanski Brod (41,0%), Bosanski Šamac (44,7%), Busovaĉa (48,1%), Novi Travnik (39,6%), Vareš (40,6%), Vitez (45,7%). 22 Posmatrano u cjelini, Bošnjaci ţive u 40 opština sa apsolutnom i 12 sa relativnom većinom (ukupno 52 opštine). Te opštine ĉine više od 50% ukupnog stanovništva Bosne i Hercegovine. 23 Istovremeno je rijeĉ o podruĉju Bosne i Hercegovine koje je najrazvijenije i najviše naseljeno. Bošnjaci su istovremeno najviše rasprostranjeni i ţive zajedno sa Srbima i Hrvatima, osim zapadnohercegovaĉkih opština. 18 Ibid., str Ibid., str Ibid., str Ibid., str Ibid., str Ibid., str

22 Srbi imaju apsolutnu većinu u 31 opštini, a relativnu u šest opština (ukupno 37 opština). Teritorij na kome ţive Srbi pokriva veliki dio nerazvijenih i rijetko naseljenih podruĉja Bosne i Hercegovine. Srbi su rasprostranjeni na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine, osim na prostoru zapadne Hercegovine, Velike Kladuše i Cazina. Hrvatsko stanovništvo ima apsolutnu većinu u 14, a relativnu u šest opština (ukupno 20 opština). Hrvatsko stanovništvo je i najmanje rasprostranjeno na teritoriji cijele Bosne i Hercegovine. Rijeĉ je o tome da je hrvatsko stanovništvo rasprostranjeno u zapadnoj Hercegovini, zapadnoj Bosni, Posavini, banjaluĉkom i tuzlanskom podruĉju, te na podruĉju centralne Bosne u opštinama: Kiseljak, grad Sarajevo, Busovaĉa, Kreševo, Vitez, Travnik, Novi Travnik, Kakanj, Zenica, Jajce, Bugojno, Gornji Vakuf. 24 4) Uticaj nasilnog progona stanovništva i etniĉkog ĉišćenja tokom rata godine na promjenu predratne etniĉke strukture opština u Bosni i Hercegovini Jedan od strateških ciljeva šesnaeste Skupštine srpskog naroda, odrţane 12. maja godine u Banjoj Luci, bilo je razdvajanje srpskog naroda od druga dva naroda: bošnjaĉkog i hrvatskog i to u drţavnom smislu. 25 Taj cilj je bio u funkciji etniĉkog zaokruţivanja teritorije srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Ostvarivanje ovog cilja izvedeno je nasilnim progonom bošnjaĉkog i hrvatskog civilnog stanovništva iz njihovih naselja i gradova u kojima su ţivjeli do poĉetka rata, godine. Masovan nasilni progon nesrpskog stanovništva izveden je na podruĉju gradova: Banja Luka, Brĉko, Zvornik, Bijeljina, Doboj, Foĉa, Trebinje, Višegrad, Rogatica, Rudo, Sanski Most, Kljuĉ, Prijedor, Bosanska Gradiška. Sa podruĉja Bosanske krajine, Posavine i istoĉne Bosne nasilno je prognano nesrpsko stanovništvo. Na taj naĉin je izvedeno etniĉko ĉišćenje prostora koji je zaokruţivan kao etniĉki ĉist prostor za srpski narod. 26 To je dovelo do radikalne promjene 24 Ibid., str Prema izlaganju Radovana Karadţića: Prvi strateški cilj je razdvajanje od druge dvije nacionalne zajednice, drţavno razdvajanje. Vidi šire: Donia, Robert (2012) Iz Skupštine Republike Srpske , University press izdanja Magistrat i Fondacija istina, pravda, pomirenje, Sarajevo Tuzla, str Republika srpskog naroda, nastala na nasilnom progonu i etniĉkom ĉišćenju nesrpskog naroda, postat će jedan od dva entiteta u unutrašnjem ustavno-politiĉkom ustrojstvu drţave Bosne i Hercegovine, prema Dejtonskom mirovnom sporazumu iz godine. 12

23 etniĉke strukture opština u Bosni i Hercegovini uslijed provoċenja politike etniĉkog ĉišćenja nesrpskog stanovništva od ratne Karadţićeve Srpske demokratske stranke. Zbog opsade i granatiranja gradova od Vojske Republike Srpske mijenjala se etniĉka struktura većeg broja gradskih naselja još u vremenu rata. To se posebno ispoljilo na primjeru grada Sarajeva. Više hiljada graċana je tokom rata napustilo grad Sarajevo zbog nepodnošljivih uslova ţivota u opsjednutom gradu. Osim opasnosti od svakodnevnog granatiranja grada, nije bilo hrane, vode, elektriĉne energije. Grad Sarajevo je tokom opsade i rata ostao bez znatnog dijela svog stanovništva i iz reda srpskog i iz reda hrvatskog i iz reda bošnjaĉkog naroda. Rijeĉ je o obrazovanoj gradskoj populaciji koja je iz Sarajeva otišla u evropske drţave i Kanadu, SAD i Australiju. Znatan dio srpskog i hrvatskog stanovništva napustio je gradove pod kontrolom Armije Republike Bosne i Hercegovine, zbog ratnih dejstava i teških uslova ţivota u ratu. Rijeĉ je o gradovima: Bihać, Jajce, Bugojno, Travnik, Zenica, Kakanj, Konjic, Lukavac, Ţivinice, Zavidovići, Kladanj, Gradaĉac, Srebrenik, Graĉanica, Maglaj, Kalesija, Banovići. Istovremeno, znatan dio bošnjaĉkog i srpskog stanovništva nasilno je raseljen u vrijeme bošnjaĉko-hrvatskog vojnog sukoba ( ) sa prostora pod kontrolom Hrvatskog vijeća odbrane. U vrijeme bošnjaĉkohrvatskog sukoba Bošnjaci i Srbi su nasilno raseljeni sa prostora Hercegovine i zapadne Bosne. TakoĊer je zbog vojnih dejstava znatan broj hrvatskog stanovništva raseljen sa prostora centralne Bosne, a najviše iz gradova: Travnik, Novi Travnik, Busovaĉa, Fojnica, Vitez, Kakanj, Bugojno i Zenica. Zbog nasilnog progona i ratnih uslova u velikoj mjeri je promijenjena predratna etniĉka struktura opština i gradova u Bosni i Hercegovini. Povratak izbjeglica i raseljenog stanovništva u postdejtonskom vremenu u njihova predratna mjesta ţivljenja nije se ostvario u znaĉajnom broju. 27 Zbog toga je nasilna etniĉka homogenizacija i etniĉka teritorijalizacija u ratu dovela do velike promjene etniĉke strukture stanovništva u opštinama Bosne i Hercegovine. 27 Na prostor Republike Srpske vratilo se stanovnika hrvatske nacionalnosti, a bošnjaĉkog naroda Povratak srpskog stanovništva na prostor Federacije Bosne i Hercegovine ostvaren je samo u opštinama Bosanski Petrovac, Glamoĉ, Grahovo, Drvar te grad Mostar. U drugim dijelovima Federacije Bosne i Hercegovine zabiljeţen je zanemariv povratak srpskog stanovništva. Vidi šire u: Pejanović, Mirko (2005) Politiĉki razvitak Bosne i Hercegovine u postdejtonskom periodu, TKD Šahinpašić, Sarajevo, str

24 Naspram višeetniĉke strukture većine opština 28 iz predratnog vremena u Bosni i Hercegovini došlo je do takvih promjena da su na dijelovima teritorije Bosne i Hercegovine formirane dominantne etniĉke većine. U pitanju je prostor Republike Srpske, zapadne Hercegovine, zapadne Bosne, kao i prostor Tuzlanskog, Sarajevskog, Unsko-sanskog, Zeniĉko-dobojskog i Bosansko-podrinjskog kantona. Na tim prostorima su opštine izgubile svoju predratnu multietniĉku strukturu. Postale su opštine u kojima ţivi dvotrećinska ili apsolutna većina samo jednog naroda, bilo srpskog, bilo hrvatskog, bilo bošnjaĉkog. Tako su nastale etniĉke većine Srba u opštinama na podruĉju Republike Srpske, zatim etniĉka većina Bošnjaka u opštinama na prostoru Federacije i to opštinama u kantonima: Sarajevskom, Tuzlanskom, Zeniĉko-dobojskom, Unsko-sanskom i Bosansko-podrinjskom. Opštine sa većinom hrvatskog stanovništva nalaze se na prostoru Zapadnohercegovaĉkog, Hercegbosanskog i Posavskog kantona. Etniĉki mješovite opštine ostale su na prostoru dva kantona u Federaciji Bosne i Hercegovine: Hercegovaĉkoneretvanski i Srednjobosanski kanton. Grad Mostar i grad Brĉko zadrţali su predratnu multietniĉku strukturu. 5) Etniĉka struktura opština u Bosni i Hercegovini prema Popisu stanovništva iz godine Popis stanovništva 29 zbog rata ( ) i postratne obnove proveden je godine. Od Popisa iz godine proteklo je 22 godine. U pripremi i provoċenju Popisa godine primijenjene su preporuke Ekonomskog povjerenstva UN-a za Evropu, Statistiĉkog ureda Evropske unije i Uredbe br. 763/2008 Evropskog parlamenta i Vijeća Evropske unije, kao i Uredbe 1201/2009 koja implementira Uredbu 763/2008 Evropskog parlamenta i Vijeća Evropske unije o popisima stanovništva i stavova u pogledu tehniĉkih specifikacija, obiljeţja i njihova rašĉlanjivanja U predratnom vremenu 91 opština od 109 opština imalo je višeetniĉku strukturu sa relativnom većinom jednog naroda ili sa pribliţnim uĉešćem Bošnjaka, Srba i Hrvata. 29 Popis je proveden od do godine na temelju Zakona o popisu stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini godine ( Sluţbeni glasnik Bosne i Hercegovine, br.: 10/12 i 18/13). 30 Vidi: Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini, rezultati popisa, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo, juni, 2016, str

25 Stanovništvo, prema etniĉkoj/nacionalnoj pripadnosti, iskazano je u tabelama za nivo Bosne i Hercegovine, entiteta i Distrikta Brĉko. Istovremeno je stanovništvo, prema etniĉkoj pripadnosti, iskazano u tabelama na nivou kantona i na nivou opština. Prema Popisu stanovništva iz godine, ukupan broj stanovnika Bosne i Hercegovine je Nacionalnu strukturu Bosne i Hercegovine ĉine: Bošnjaci: (ili 50,11%); Hrvati: (ili 15,43%); Srbi: (ili 30,78%). Ostali u strukturi stanovništva Bosne i Hercegovine ĉine: Bez nacionalnog izjašnjavanja bilo je: stanovnika, a bez odgovora je bilo stanovnika. 31 Popis stanovništva iz godine je pokazao da Bosna i Hercegovina u odnosu na Popis stanovništva iz godine ima skoro jedan milion stanovnika manje. 32 Promijenjen je postotak uĉešća Srba, Hrvata i Bošnjaka u ukupnom stanovništvu Bosne i Hercegovine u odnosu na godinu. Bošnjaci su sa 43,71% izašli na 50,11% ukupnog stanovništva. Hrvati su sa 17,3% spali na 15,43%, a Srbi su smanjili uĉešće u ukupnom stanovništvu sa 31,3% na 30,78%. Federacija Bosne i Hercegovine, prema Popisu stanovništva iz godine, ima ukupno stanovnika. U strukturi stanovništva Federacije Bosne i Hercegovine Bošnjaci ĉine: (ili 70,40%). Hrvata u Federaciji Bosne i Hercegovine ima: (ili 22,44%), a Srba: (ili 2,55%). Bez izjašnjavanja je ostalo: U skupini ostalih je stanovnika. 33 Republika Srpska ima ukupno stanovnika. U strukturi stanovništva Republike Srpske Bošnjaci ĉine: (ili 13,99%), Hrvata je (ili 2,41%). Srba u Republici Srpskoj ima (ili 81,51%). Nacionalno se nije izjasnilo Pripadnika ostalih ima: Brĉko Distrikt Bosne i Hercegovine ima ukupno: , u ĉemu Bošnjaka ima: (ili 42,36%), zatim Hrvata: (ili 20,66%) i Srba: (ili 34,58%). Pripadnika ostalih ima: (ili 1,65%). 35 Etniĉka struktura stanovništva u kantonima Federacije Bosne i Hercegovine je razliĉita. 31 Ibid., str Rijeĉ je o tome da je Bosna i Hercegovina, prema Popisu stanovništva iz godine, imala stanovnika, što je za stanovnika manje prema Popisu iz godine, jer godine u Bosni I Hercegovini ţivi: stanovnika. 33 Vidi: Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini, rezultati popisa, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo, juni, Ibid., str Ibid. 15

26 Unsko-sanski kanton ukupno ima stanovnika. 36 Etniĉku strukturu stanovništva u ovom kantonu ĉine: ili 90,0% Bošnjaci, zatim ili 1,9% Hrvati i ili 3,1% Srbi. Skupinu ostalih ĉine: ili 4,2% stanovnika. Ovaj kanton je većinski jednonacionalan. Posavski kanton ukupno ima stanovnika. Hrvati ĉine najbrojniju skupinu: ili 77,3%, Srba ima 831 ili 1,9% stanovnika. Skupina ostalih je 459 ili 1,1%. 37 Tuzlanski kanton je najmnogoljudniji od deset kantona u Federaciji Bosne i Hercegovine. Ima ukupno stanovnika. Najbrojnije uĉešće ima bošnjaĉko stanovništvo: ili 88,2%. Hrvata u Tuzlanskom kantonu ima ili 5,3%. Srba ima ili 1,6%. Skupina ostalih ima ili 4% stanovnika. 38 Zeniĉko-dobojski kanton ima najbrojniju etniĉku skupinu: Bošnjaka ili 82,1% od ukupnog stanovništva ( ), Hrvata ima ili 12%, Srba ima ili 1,5%. Skupina ostalih broji ili 3,5%. 39 Bosansko-podrinjski kanton u svom sastavu ima tri opštine: Goraţde, Pale (Federacija Bosne i Hercegovine) i Foĉa (Federacija Bosne i Hercegovine). Ukupno ima stanovnika. Bošnjaci su najbrojnija etniĉka skupina: ili 94%. Hrvati uĉestvuju sa 24 stanovnika ili 0,1%. Srba ima 885 ili 3,7%. Ostali uĉestvuju sa 426 ili 1,8% stanovnika. 40 Srednjobosanski kanton 41 ukupno ima stanovnika. Najbrojniju etniĉku skupinu ĉine Bošnjaci: ili 57,6%. Drugu po brojnosti skupinu ĉine Hrvati i to ili 38,3%. Srpsko stanovništvo je veoma mala skupina: ili 1,2%. Skupina ostalih ima ili 2,1%. Skupina ostalih je brojnija od srpske etniĉke skupine. Hercegovaĉko-neretvanski kanton 42 ukupno ima stanovnika. Najbrojniju etniĉku skupinu ĉine Hrvati: ili 53%. Bošnjaka ima ili 41%. Srba ima ili 2,9%. Skupina ostalih ima ili 1,4% stanovnika. 36 Ibid., str Ibid. 38 Ibid. 39 Ibid. 40 Ibid. 41 Ibid. 42 Ibid. 16

27 Zapadnohercegovaĉki kanton 43 ima stanovnika. Hrvati ĉine dominantnu većinu: ili 98,8%. Bošnjaka ima 718 ili 0,8%, a Srba 101 ili 0,1%. Skupina ostalih ima 124 ili 0,1%. Sarajevski kanton 44, poslije Tuzlanskog kantona, ima najviše stanovnika u Federaciji Bosne i Hercegovine. Zapravo, Sarajevski kanton ima stanovnika. Bošnjaka ima: ili 83%. Hrvata ima ili 4,2%. Srba ima ili 3,2%. Skupina ostalih broji ili 6,8% stanovnika. Kanton 10, zapravo Hercegbosanski kanton 45, sa sjedištem u Livnu, ima ukupno stanovnika. Većinsku skupinu ĉine Hrvati: ili 76,8%. Srbi su po broju druga skupina sa ili 13%. Bošnjaka ima: ili 9,6%. Skupina ostalih je malobrojna: 298 ili 0,4%. 6) Radikalne promjene etniĉke strukture opština u Bosni i Hercegovini prema Popisu stanovništva iz godine Promjena etniĉke strukture u opštinama Bosne i Hercegovine javlja se u radikalnom obliku. Prema popisu stanovništva Bosne i Hercegovine iz godine, većina opština u Federaciji Bosne i Hercegovine i većina opština u Republici Srpskoj imaju jednonacionalnu strukturu u rasponu od 80% do 98%. 6.1) Etniĉka struktura opština u Federaciji Bosne i Hercegovine U entitetu Federacije Bosne i Hercegovine od 80 opština apsolutnu većinu, sa preko 90% bošnjaĉkog stanovništva, ima 27 opština. Rijeĉ je o sljedećim opštinama: Bosanska Krupa (92,3%), Buţim (99,3%), Cazin (95,9%), Kljuĉ (96,3%), Sanski Most (92,5%), Banovići (93,9%), Doboj-Istok (95,9%), Graĉanica (97,0%), Kalesija (97,5%), Kladanj (97,2%), Sapna (96,9%), Srebrenik (90,6%), Teoĉak (99,6%), Ţivinice (91,9%), Breza (92,8%), Olovo (95,3%), Visoko (91,9%), Zavidovići (91,0%), Foĉa (Federacija BiH) (91,2%), Goraţde (94,2%), Donji Vakuf (95,6%), Hadţići (92,6%), Ilijaš (92,6%), Trnovo (91,6%) i Vogošća (92,0%). 43 Ibid. 44 Ibid. 45 Ibid. 17

28 Apsolutnu većinu hrvatskog stanovništva, sa preko 90% na svom podruĉju u Federaciji Bosne i Hercegovine, ima 10 opština. To su: Tomislav-Grad (91,8%), Neum (97,6%), Grude (99,5%), Ljubuški (96,8%), Posušje (99,7%), Široki Brijeg (99,6%), Ĉitluk (98,7%), Usora (92,2%), Domaljevac-Šamac (97,1%) i Dobretići (99,8%). Na prostoru Federacije Bosne i Hercegovine samo jedna opština, a to je Drvar, ima apsolutnu većinu srpskog stanovništva (91,2%). Prema tome, u Federaciji Bosne i Hercegovine ukupno 38 opština od 80 na svom podruĉju ima apsolutnu većinu jednog naroda. 46 Skoro polovina od ukupnog broja opština u Federaciji Bosne i Hercegovine ima izvedenu etniĉku homogenizaciju, odnosno etniĉku teritorijalizaciju na svom podruĉju. Od 70% do 90% stanovništva jedne nacije ţivi u 21 opštini Federacije Bosne i Hercegovine. Bošnjaĉko stanovništvo u rasponu od 70% do 90% ţivi u 13 opština i to: Bihać (88,1%), Velika Kladuša (80,6%), Ĉelić (88,9%), Lukavac (86,6%), Tuzla (72,8%), Kakanj (86,4%), Maglaj (85,6%), Zenica (84,5%), Bugojno (78,3%), Ilidţa (87,1%), Novi Grad (84,2%), Novo Sarajevo (74,3%), Stari Grad (88,7%). Sa apsolutnom većinom stanovništva u 27 opština i sa dvotrećinskom većinom u 13 opština bošnjaĉko stanovništvo ima etniĉku teritorijalizaciju u 40 od 80 opština. 47 Hrvatsko stanovništvo u dvotrećinskoj većini, zapravo u postotku od 70% do 90%, ţivi u sedam opština. Rijeĉ je o opštinama: Livno (85,8%), Kupres (Federacija BiH) (88,5%), Ravno (81,8%), Prozor (74,9%), Ĉapljina (78,5%), Kreševo (78,7%), Orašje (87,3%). Ukupno u 17 opština Federacije Bosne i Hercegovine ţivi hrvatsko stanovništvo, bilo u apsolutnom broju ili dvotrećinskoj većini. Srpsko stanovništvo na podruĉju Federacije Bosne i Hercegovine ima dvotrećinsku većinu sa 82,8% u opštini Grahovo. 48 Opštine na prostoru Federacije Bosne i Hercegovine su, prema Popisu stanovništva iz godine, etniĉki teritorijalizirane sa dominantnom većinom jednog naroda i to u 59 opština. Samo 21 opština na prostoru Federacije Bosne i Hercegovine ima višenacionalni sastav. U pitanju su opštine: Bosanski Petrovac (43,4% Bošnjaci i 54,5% Srbi), Odţak (61,7% Hrvati, 33,0% Bošnjaci i 3,1% Srbi), Vareš (61,3% Bošnjaci i 31,7% Hrvati), Ţepĉe (38,8% Bošnjaci, 51,8% Hrvati i 1,7% Srbi), Busovaĉa (49,5% Hrvati, 46 Ibid. 47 Ibid. 48 Ibid. 18

29 48,5% Bošnjaci i 1,1% Srbi), Fojnica (61,3% Bošnjaci i 29,7% Hrvati), Gornji Vakuf Uskoplje (57,3% Bošnjaci i 41,4% Hrvati), Jajce (48,7% Bošnjaci, 46,1% Hrvati i 1,8% Srbi), Novi Travnik (66,7% Bošnjaci, 46,7% Hrvati i 1,5% Srbi), Travnik (66,7% Bošnjaci, 28,2% Hrvati i 1,2% Srbi), Vitez (55,5% Hrvati, 40,7% Bošnjaci i 1,3% Srbi), Stolac (58,5% Hrvati, 38,2% Bošnjaci i 1,9% Srbi), Glamoĉ (43,5% Srbi, 32,4% Bošnjaci i 23,5% Hrvati), Kiseljak (57,1% Hrvati, 37,8% Bošnjaci i 2,0% Srbi). Grad Mostar ima višenacionalnu strukturu. Hrvati i Bošnjaci su u pribliţnom postotku: 48,4% Hrvati, 44,2% Bošnjaci i 4,2% Srbi. Pribliţno uĉešće u postotcima ima bošnjaĉko i hrvatsko stanovništvo u opštinama: Jajce, Busovaĉa, Ţepĉe, Gornji Vakuf Uskoplje, Vitez, Odţak, Fojnica, Vareš, Glamoĉ, te grad Mostar. 6.2) Etniĉka struktura opština u Republici Srpskoj U Republici Srpskoj 27 od 62 opštine ili više od jedne trećine ima apsolutnu većinu srpskog stanovništva sa postotkom od 90% i više. To su opštine: Bileća: 98,5% Srbi, Berkovići: 91,9% Srbi i 7,5% Bošnjaci, Ĉelinac: 95,7% Srbi i 2,9% Bošnjaci, Foĉa (Republika Srpska): 91,3% Srbi i 6,9% Bošnjaci, Gacko: 95% Srbi i 4,1% Bošnjaci, Istoĉna Ilidţa: 93,2% Srbi i 4,4% Bošnjaci, Istoĉni Drvar: 98,7% Srbi, Istoĉno Novo Sarajevo: 96,3% Srbi, Istoĉni Stari Grad: 94,1% Srbi i 4,6% Bošnjaci, Kalinovik: 96,3% Srbi i 2,8% Bošnjaci, Kneţevo: 94,8% Srbi i 4,4% Bošnjaci, Krupa na Uni: 99,7% Srbi, Kupres (Republika Srpska): 99,7% Srbi, Laktaši: 95,7% Srbi, 1,5% Hrvati i 0,3% Bošnjaci, Lopare: 90,3% Srbi i 8,9% Bošnjaci, Ljubinje: 98,8% Srbi, Mrkonjić-Grad: 96,3% Srbi, 2,2% Bošnjaci i 1,0% Hrvati, Nevesinje: 95,3% Srbi i 4,1% Bošnjaci, Oštra Luka: 92,6% Srbi i 5,7% Hrvati, Pale (Republika Srpska): 97,8% Srbi i 1,0% Bošnjaci, Petrovac: 99,2% Srbi, Petrovo: 98,4% Srbi, Ribnik: 99,5% Srbi, Rudo: 90,9% Srbi i 8,5% Bošnjaci, Sokolac: 93,6% Srbi i 5,6% Bošnjaci, Srbac: 94,6% Srbi, 2,4% Bošnjaci i 0,7% Hrvati, Šekovići: 97,5% Srbi i 1,6% Bošnjaci, Šipovo: 93,1% Srbi i 6,1% Bošnjaci, Trebinje: 93,4% Srbi, 3,4% Bošnjaci i 1,0% Hrvati. 49 Republika Srpska ima 17 od 62 opštine na ĉijem podruĉju se uĉešće srpskog stanovništva kreće od 70% do 90%. To su opštine: Banja Luka: 89,6% Srbi, 49 Vidi: Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini, rezultati popisa, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo, juni, 2016, str

30 4,2% Bošnjaci i 2,8% Hrvati, Bijeljina: 85% Srbi, 12,2% Bošnjaci, Ĉajniĉe: 81,1% Srbi, Doboj: 73,4% Srbi, 21,4% Bošnjaci i 2,6% Hrvati, Donji Ţabar: 72,4% Srbi i 27,1% Hrvati, Gradiška: 80,9% Srbi, 14,7% Bošnjaci i 1,6% Hrvati, Han-Pijesak: 86,9% Srbi i 12,2% Bošnjaci, Jezero: 73,5% Srbi i 25,1% Bošnjaci, Kostajnica: 72,5% Srbi, 24,4% Bošnjaci i 1,4% Hrvati, Kozarska Dubica: 86,7% Srbi, 10% Bošnjaci i 1,3% Hrvati, Modriĉa: 78,6% Srbi, 12,1% Bošnjaci i 6,5% Hrvati, Novi Grad: 74,2% Srbi, 23,7% Bošnjaci i 0,7% Hrvati, Prnjavor: 85,3% Srbi, 8,3% Bošnjaci i 1,34% Hrvati, Rogatica: 88,8% Srbi i 10,4% Bošnjaci, Šamac: 76,7% Srbi, 7,3% Bošnjaci i 14% Hrvati, Teslić: 75,4% Srbi, 18,6% Bošnjaci i 3,7% Hrvati, Ugljevik: 85,4% Srbi, 13,9% Bošnjaci, Višegrad: 87,5% Srbi i 9,8% Bošnjaci. 50 Opština sa višenacionalnom strukturom stanovništva u Republici Srpskoj ima 22 od ukupno 62 opštine. Rijeĉ je o jednoj trećini opština. Bošnjaĉko stanovništvo ima uĉešće u postotku od 30% do 40% na podruĉju pet opština. To su opštine: Zvornik sa 33,7% bošnjaĉkog stanovništva, Trnovo sa 40,8% bošnjaĉkog stanovništva, Prijedor sa 32% bošnjaĉkog stanovništva, Milići sa 36,7% bošnjaĉkog stanovništva i Bratunac sa 38,4% bošnjaĉkog stanovništva. 51 MeĊu opštinama koje imaju preko 50% bošnjaĉkog stanovništva na svom podruĉju samo je opština Srebrenica sa 54,1% bošnjaĉkog stanovništva. Ukupno je pet opština u Republici Srpskoj koje imaju uĉešće Bošnjaka izmeċu 20% i 30% u ukupnoj strukturi svog stanovništva. Rijeĉ je o ovim opštinama: Doboj 21,4%, Jezero 25,0%, Kostajnica 24,4%, Kotor-Varoš 26,6%, Novi Grad 23,7%. IzmeĊu 10% i 20% uĉešća bošnjaĉkog stanovništva imaju opštine: Gradiška 14,7%, Modriĉa 12,1%, Kozarska Dubica 10,0%, Teslić 18,6%, Ugljevik 13,9%. Do 10% bošnjaĉkog stanovništva imaju opštine: Brod 9,1%, Šamac 7,3% i Višegrad: 9,8%. 52 Samo u ĉetiri opštine u Republici Srpskoj hrvatsko stanovništvo uĉestvuje u postotku od 10% do 20%. To su opštine: Brod 19,8%, Donji Ţabar 27,1%, Šamac 14,0%, Vukosavlje 16,6%. Jedino u opštini Pelagićevo hrvatsko stanovništvo ima uĉešće 35,4%. Od 5% do 10% uĉešće hrvatskog stanovništva javlja se u opštinama: Modriĉa 50 Ibid. 51 Ibid., str. 56, 62, 65 i Ibid., str. 57, 64 i

31 6,5% i Kotor-Varoš 5,7%. U opštinama Teslić, Prijedor, Kozarska Dubica, Kostajnica, Gradiška i Doboj uĉešće hrvatskog stanovništva kreće se od 1,3% u Kozarskoj Dubici do 3,7% u Tesliću. 53 7) Jednoetniĉka struktura stanovništva u opštinama formiranim uz liniju meċuentitetskog razgraniĉenja Na osnovi Dejtonskog mirovnog sporazuma uspostavljena su dva entiteta u teritorijalnoj organizaciji drţave Bosne i Hercegovine: Federacija Bosne i Hercegovine i Republika Srpska. Uz liniju razgraniĉenja Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine formirane su nove opštine. U Republici Srpskoj je formirano 18 opština uz liniju razgraniĉenja sa Federacijom Bosne i Hercegovine. Tako su formirane opštine: Krupa na Uni, Ribnik, Kupres (Republika Srpska), Petrovac, Pelagićevo, Oštra Luka, Jezero, Osmaci, Novo Goraţde, Petrovo, Vukosavlje, Berkovići, Istoĉni Mostar, Istoĉni Drvar, Donji Ţabar, Pelagićevo, Istoĉni Stari Grad, Istoĉno Sarajevo, Istoĉna Ilidţa. 54 U Federaciji Bosne i Hercegovine formirano je 10 opština uz meċuentitetsku liniju razgraniĉenja. To su opštine: Doboj-Istok, Doboj-Jug, Domaljevac- Šamac, Ĉelić, Sapna, Teoĉak, Foĉa (Federacija Bosne i Hercegovine), Pale (Federacija Bosne i Hercegovine), Dobretići i Ravno. 55 Opštine formirane uz liniju meċuentitetskog razgraniĉenja, a njih je 29, nisu imale nuţne demografske, prostorne i ekonomske pretpostavke za sve ono što ĉini optimalne uslove za formiranje jedne opštine. Tako su u Republici Srpskoj formirane opštine: Istoĉni Drvar sa 79 stanovnika, Petrovac sa 361 stanovnikom, Kupres (Republika Srpska) sa 300 stanovnika, Istoĉni Mostar sa 257 stanovnika. Nadalje, Istoĉni Stari Grad ima stanovnika, Jezero stanovnika, Krupa na Uni stanovnika. 56 Istovremeno, ĉetrnaest novih opština u Republici Srpskoj ima preko stanovnika. Raspon broja stanovnika kreće se od Berkovića sa stanovnika do stanovnika, koliko ima Istoĉna Ilidţa. 53 Ibid., str. 58, 59, 61, 63 i Vidi: Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini, rezultati popisa, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo, juni, 2016, str Ibid. 56 Ibid., str. 59, 60, 61 i

32 Na prostoru Federacije Bosne i Hercegovine najmanje stanovnika ima opština Pale (Federacija Bosne i Hercegovine), ukupno 904. Opština Foĉa (Federacija Bosne i Hercegovine) ima i Dobretići Preostalih sedam opština u Federaciji Bosne i Hercegovine formiranih uz liniju meċuentitetskog razgraniĉenja ima razliĉit broj stanovnika od koliko ima Domaljevac-Šamac do stanovnika koliko ima opština Sapna. I u Republici Srpskoj i u Federaciji Bosne i Hercegovine većina opština formiranih uz liniju meċuentitetskog razgraniĉenja ima apsolutnu većinu jednog naroda njih 23 od ukupno 29. Višenacionalnu strukturu imaju samo opštine: Vukosavlje, Pelagićevo, Osmaci, Jezero, Kupres (Federacija Bosne i Hercegovine) i Donji Ţabar. 57 8) Zakljuĉak Bosna i Hercegovina je, prema Popisu stanovništva iz godine, imala ukupno stanovnika. Etniĉku strukturu stanovništva ĉinili su Bošnjaci (tada Muslimani) sa 43,40%, zatim Hrvati sa 17,4% i Srbi sa 31,2%. Tada je u ukupnom stanovništvu skupina Jugoslavena imala uĉešće sa 5,5% i skupina ostalih sa 2,5%. I bošnjaĉko i srpsko i hrvatsko stanovništvo bilo je rasprostranjeno na cijelom prostoru drţave Bosne i Hercegovine. Prema Popisu stanovništva iz godine, 91 opština od njih 109 je imala višenacionalnu strukturu. Najveći broj opština, njih 46, imao je na svom podruĉju skoro pribliţno uĉešće i srpskog i hrvatskog i bošnjaĉkog stanovništva. Tronacionalnu strukturu je imala većina urbanih centara u Bosni i Hercegovini. Jedan broj opština je imao dvonacionalnu strukturu na podruĉju istoĉne Bosne, istoĉne Hercegovine i Bosanske krajine. U 30 opština dvoetniĉku strukturu su ĉinili Bošnjaci i Srbi, a u pet opština etniĉku strukturu su ĉinili Bošnjaci i Hrvati. 57 Ibid. 22

33 Višeetniĉka struktura na prostoru Bosne i Hercegovine do rata godine bila je u vidu leopardove koţe i smatrala se paradigmom multietniĉnosti i zajedniĉkog ţivota. Politiĉka pluralizacija bosanskohercegovaĉkog društva izvedena je godine na etniĉkoj osnovi. Na prvim višestranaĉkim izborima pobijedile su tri narodne stranke: Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine, Srpska demokratska zajednica i Stranka demokratske akcije. Po svom ĉlanstvu i pristalicama one su postale etniĉke stranke. Ove stranke su nakon izborne pobjede godine, kada su osvojile 84% povjerenja graċana, sebi prisvojile pravo da predstavljaju cijeli svoj narod. Etniĉka pripadnost je postala politiĉko opredjeljenje većine graċana Bosne i Hercegovine. Srbi su glasali za SDS, Hrvati za HDZ BiH i Bošnjaci za SDA. U odluĉivanju u višestranaĉkoj Skupštini Bosne i Hercegovine o drţavnopravnom statusu Republike Bosne i Hercegovine u procesu disolucije jugoslavenske socijalistiĉke federacije, vladajuće parlamentarne stranke, SDA, HDZBiH i SDS, nisu uspjele oblikovati politiĉki konsenzus u Skupštini Bosne i Hercegovine. Demokratsko rješenje je pronaċeno na referendumu 29. februara i 1. marta. GraĊani su svojom voljom odluĉili da njihova zemlja Bosna i Hercegovina dobije drţavnopravni status suverene i nezavisne drţave. Umjesto razvoja u miru, uslijedio je agresivni rat protiv meċunarodno priznate drţave Bosne i Hercegovine. Jedan od ciljeva Srpske demokratske stranke, a koji je ustanovljen na šesnaestoj Skupštini srpskog naroda 12. maja godine u gradu Banjoj Luci, bilo je razdvajanje srpskog naroda, i to drţavno razdvajanje, od bošnjaĉkog i hrvatskog naroda. U provoċenju ovog cilja primijenjena je politika nasilnog progona bošnjaĉkog i hrvatskog stanovništva sa prostora istoĉne Bosne, istoĉne Hercegovine, Posavine i Bosanske krajine. U prvoj godini rata iz predratnih mjesta ţivljenja prognano je više od milion stanovnika bošnjaĉke i hrvatske nacionalnosti sa planiranog prostora za Republiku srpskog naroda. Zbog nasilnog provoċenja politike pomjeranja stanovništva iz predratnih mjesta ţivljenja tokom vremena rata, godine, došlo je do potpune promjene etniĉke strukture stanovništva u opštinama Bosne i Hercegovine. 23

34 U vremenu nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma nije se u cjelini ostvarila politika povratka stanovništva u prijeratna mjesta ţivljenja. Uslijed toga se na prostoru Bosne i Hercegovine, a to znaĉi u opštinama, radikalno promijenila predratna etniĉka struktura. Tu radikalnu promjenu potvrċuju rezultati Popisa stanovništva iz godine. Ukupan broj stanovnika u poratnom vremenu u odnosu na vrijeme rata je smanjen sa na Predratni broj opština je povećan sa 109 na 140. Nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma uz liniju meċuentitetskog razgraniĉenja formirano je 29 opština. Prema Popisu stanovništva Bosne i Hercegovine iz godine, većina opština u Federaciji Bosne i Hercegovine i većina opština u Republici Srpskoj ima jednonacionalnu strukturu u rasponu od 80% do 98%. Od 80 opština u Federaciji Bosne i Hercegovine većinu sa preko 90% bošnjaĉkog stanovništva ima 27 opština. Apsolutnu većinu hrvatskog stanovništva sa preko 90% na svom podruĉju u Federaciji Bosne i Hercegovine ima 10 opština. Na prostoru Federacije Bosne i Hercegovine samo opština Drvar ima apsolutnu većinu srpskog stanovništva (91,2%). Zapravo, 38 opština u Federaciji Bosne i Hercegovine na svom podruĉju ima apsolutnu većinu jednog naroda. Na podruĉju Federacije Bosne i Hercegovine u 21 opštini ţivi jedna nacija u postotku od 70% do 90%. Prema tome, u 58 opština na prostoru Federacije Bosne i Hercegovine ţivi jedan narod sa apsolutnom ili dvotrećinskom većinom. Samo 21 opština od 80 na prostoru Federacije Bosne i Hercegovine ima višenacionalnu strukturu. Grad Mostar ima višenacionalnu strukturu i to u odnosima: Bošnjaci 44,2%, potom Hrvati 48,4% i Srbi 4,2%. Pribliţno uĉešće u postocima ima bošnjaĉko i hrvatsko stanovništvo u opštinama: Jajce, Busovaĉa, Ţepĉe, Gornji Vakuf Uskoplje, Vitez, Fojnica i Odţak. U Republici Srpskoj sa preko 90% stanovništva jedne nacije je 29 od 62 opštine. Rijeĉ je o 50% ukupnog broja opština u Republici Srpskoj koje imaju na svom prostoru apsolutnu većinu srpskog naroda. 24

35 Srpsko stanovništvo ţivi sa 70% do 90% u 19 opština na prostoru Republike Srpske. Stoga slijedi da 48 opština od ukupno 62 na prostoru Republike Srpske ima apsolutnu ili dvotrećinsku većinu srpskog stanovništva. Od 62 opštine u Republici Srpskoj, samo su 22 koje imaju višenacionalnu strukturu. U pogledu opština formiranih uz liniju meċuentitetskog razgraniĉenja nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma, od njih 29 apsolutnu većinu jednog naroda imaju 23 opštine. Distrikt Brĉko ima tronacionalnu strukturu stanovništva sa: 42,4% Bošnjaka, zatim 34,6% Srba i 20,7% Hrvata. Nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma, a zbog posljedica rata i nedovoljnog povratka prognanih u svoja predratna mjesta ţivljenja, dvije trećine opština u Federaciji Bosne i Hercegovine i Republici Srpskoj postale su većinski jednonacionalne. U poratnom vremenu nastavljena je etniĉka homogenizacija stanovništva i etniĉka teritorijalizacija prostora Bosne i Hercegovine. Prema Popisu stanovništva iz godine, Bosna i Hercegovina je izgubila rasprostranjenost bošnjaĉkog, srpskog i hrvatskog stanovništva na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine i to u 91 opštini, kako je bilo do Popisa stanovništva iz godine. U ratnim i poratnim godinama, zapravo od do godine, stanovništvo se na etniĉkoj osnovi grupisalo na tri podruĉja Bosne i Hercegovine na kojima većinski ţivi jedan od naroda Bosne i Hercegovine. To je podruĉje Republike Srpske gdje ţivi 81,5% srpskog stanovništva. Na podruĉju Federacije Bosne i Hercegovine ţivi 70% bošnjaĉkog stanovništva i 22% hrvatskog stanovništva. Hrvatsko stanovništvo većinski ţivi na podruĉju tri kantona: Zapadnohercegovaĉkog, Posavskog i Hercegbosanskog. Literatura 1. Begić, Kasim I. (1997) Bosna i Hercegovina od Vanceove misije do Daytonskog mirovnog sporazuma, Bosanska knjiga, Sarajevo. 2. Donia, Robert (2012) Iz Skupštine Republike Srpske , University press izdanja Magistrat i Fondacija istina, pravda, pomirenje, Sarajevo Tuzla. 3. Filipović, Muhamed (1997) Bosna i Hercegovina najvaţnije geografske, demografske, historijske, kulturne i političke činjenice, Compact, Sarajevo. 25

36 4. Pejanović, Mirko (2005) Politički razvitak Bosne i Hercegovine u postdejtonskom periodu, TKD Šahinpašić, Sarajevo. 5. Pejanović, Mirko Elmir Sadiković (2010) Lokalna i regionalna samouprava u Bosni i Hercegovini, TKD Šahinpašić, Sarajevo Zagreb. 6. Nacionalni sastav stanovništva rezultati za Republiku po opštinama i naseljenim mjestima U: Popis stanovništva, domaćinstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991, Drţavni zavod za statistiku Republike Bosne i Hercegovine, Statistiĉki bilten 234, Sarajevo, decembar, godine. 7. Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini, rezultati popisa, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo, juni, Razvoj politiĉkog pluralizma u Sloveniji i Bosni i Hercegovini, urednici: Danica Fink Hafner i Mirko Pejanović, Promocult, Sarajevo Ljubljana, Sluţbeni glasnik Bosne i Hercegovine, br. 10/12 i 18/13. 26

37 Doc. dr. Elvis Fejzić Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo Fakultet politiĉkih nauka / Faculty of Political Sciences UDK Izvorni nauĉni ĉlanak REFERENDUM I DEMOKRATSKA VLAST: PLEBISCITARNA DEMOKRATIJA KAO PRIJETNJA THE REFERENDUM AND DEMOCRATIC GOVERNMENT: PLEBISCITARY DEMOCRACY AS A THREAT Sažetak U savremenim demokratijama različiti instrumenti direktne demokratije imaju status dopunskih političkih instrumenata. Njihova praktična upotreba korespondira sa dodatnim legitimiranjem političkih odluka koje donosi drţavna vlast. Iako postoji više različitih instituta neposredne demokratije, ipak, političko odlučivanje koje je utemeljeno na referendumskoj participaciji naroda predstavlja njen najreprezentativniji pojavni model u modernoj politici. No, u slučajevima kada je drţavna vlast inicijator referendumskog odlučivanja, takav javni aktivitet nerijetko je samo konstruirana politička forma koja skriva stvarne namjere političke vlasti, odnosno njenu ţelju da homogenizira i podredi biračko tijelo kako bi nesmetano mogla manipulirati njegovom voljom. Takve prakse su mnogo učestalije u drţavama sa slabije razvijenom političkom kulturom. S druge strane, u demokratskim drţavama čija je politička kultura zrela i participativna biračko tijelo u ovim reţimima vlasti je, u pravilu, obrazovano i adekvatno socijalizirano o političkom procesu referendumski aktivitet moţe pozitivno utjecati na demokratizaciju političkog sistema i etabliranje legitimiteta izabrane drţavne vlasti. MeĎutim, to ne znači da se u razvijenim demokratskim drţavama povremeno ne pojavljuju prakse zloupotrebe narodne volje putem referendumske participacije. Referendumsko odlučivanje naroda o pravu na nacionalno samoodreďenje ima poseban značaj u političkoj teoriji, dok ovaj vid političke participacije izaziva diferentne kontroverze u političkoj praksi. Stoga, vaţno je detektirati, demaskirati i identificirati pozitivne i negativne strane referendumske demokratije zato što, u osnovi, bez toga nije moguće prevenirati kontradiktorne prakse koje reduciraju kvalitet ovog modela direktne vladavine. Ključne riječi: referendum, referendumska demokratija, plebiscit, plebiscitarna demokratija, direktna demokratija, volja naroda, populizam, drţavna vlast, manipulacija, autoritarizam 27

38 Summary In modern democracies different instruments of direct democracy have the status of complementary policy instruments. Their practical use is the added legitimacy to the political decisions taken by the state government. Although there are many different institutes of direct democracy, political decision-making based on the referendum presents its most representative emergent model in modern politics. However, in cases where the national government is the initiator of the referendum, it often presents just a constructed political form that clouds true intentions of political authorities, and their desire to homogenize and subjugate the electorate. In the end it allows the political authorities to manipulate the will of the electorate. Such practices are far more common in countries with less developed political culture. On the other hand, in democratic countries whose political culture is mature and participatory the electorate in these modes of government is, as a rule, adequately educated and socialized in political process the referendum activity can have a positive impact on the democratization of the political system and the establishment of the legitimacy of elected government. However, this does not mean that in developed democratic countries there are no occasional practices of abuse of popular will through the referendum. A national referendum decision on the right to national self-determination has a particular significance in political theory, while this form of political participation causes controversy in political practice. Consequently, it is important to detect, to unmask and identify positive and negative sides of the referendum democracy, since it is otherwise not possible to prevent contradictory practices that reduce the quality of the model of direct rule. Keywords: referendum, referendum democracy, plebiscite, plebiscitary democracy, direct democracy, the will of the people, populism, state power, manipulation, authoritarianism. Uvodna rasprava: Referendum, plebiscit i direktna demokratija Diskurs o direktnoj demokratiji i neposrednoj graċanskoj participaciji je slojevit i ima agonistički karakter. Ne postoji konsenzus o primarnoj ulozi neposredne demokratije u savremenoj politici, a samim time ni o faktiĉkoj upotrebi referenduma u politiĉkoj praksi. Odluĉivanje uz pomoć instituta direktne demokratije moţe imati razliĉit karakter i praktiĉnu svrhu u demokratskim drţavama. S tim u vezi, ne treba praviti subjektivna i neracionalna poistovjećivanja u pogledu znaĉenja, funkcija i namjera diferentnih oblika neposredne participacije naroda. Tako, naprimjer, iako se referendumska demokratija oznaĉava u politiĉkom diskursu koji simbiotiĉki percipira referendum i plebiscit kao plebiscitarna demokratija, u pravilu, ovi reţimi direktne vladavine trebali bi se diferencirati zato što u 28

39 demokratskim drţavama imaju razliĉitu normativnu funkciju. 1 Štaviše, u ovom sluĉaju rijeĉ je o suprotstavljenim koncepcijama neposredne vladavine naroda. Prva korespondira sa teorijskim poimanjem demokratije koja je utemeljena na referendumskoj volji naroda, dok je druga bliska odreċenju klasične odnosno demokratije zasnovane na plebiscitarnom odlučivanju graďana. 2 Stoga u teorijama neposredne demokratije treba obavezno praviti razliku izmeċu plebiscitarne i referendumske demokratije koja se odnosi na upotrebu referenduma kao dopunskog instrumenta u proceduri politiĉkog odluĉivanja u sistemu predstavniĉke demokratske vladavine. Plebiscitarni model politiĉkog odluĉivanja je, s druge strane, u potpunosti indiferentan u odnosu na volju izabranih politiĉkih predstavnika, odnosno distanciran je od logike djelovanja i strogo normiranih pravila politiĉkih institucija. Plebiscitarna demokratija predstavlja oblik vlasti koji se uspostavlja na plebiscitu, a obiĉno ima izraţena autoritarna obiljeţja. Plebiscit se moţe pojaviti i u liku maskiranog referenduma. 3 Putem plebiscitarne demokratije 1 Ovom obliku politiĉke participacije prethodi dinamiĉna, jednosmjerna i neposredna komunikacija vladajuće politiĉke elite i naroda zbog ĉega je meta aktera politiĉke manipulacije. Plebiscitarna demokratija otvara prostor demagogiji (vladavini politiĉkih voċa koji manipulišu masama govorništvom i pozivanjem na njihove predrasude i strasti), ĉime se praktiĉno svodi na sistem masovnog prihvatanja koji diktaturama daje populistiĉki sjaj (Hejvud, 2004: 140). Treba apostrofirati da plebiscitarna demokratija ni u demokratskim, ali ni u autoritarnim reţimima vlasti nije imuna na demagogiju i populizam što, zapravo, najviše slabi njen demokratski kapacitet. 2 Direktna demokratija u savremenoj politici, u osnovi, moţe obuhvatati razliĉite institucionalne oblike neposrednog sudjelovanja naroda u oblikovanju politiĉke volje i procesima politiĉkog odluĉivanja koji su uklopljeni u opći sustav predstavniĉke demokracije. Temelji se na uvjerenju da narod kao suveren i izvor legitimnosti mora imati institucionalne mogućnosti da povremeno bude zakonodavac i da se kao relevantan politiĉki akter neposredno pojavljuje u zakonodavnoj politici ( ). Suvremene institucije izravne demokracije su puĉke inicijative i referendum, izravni izbori nositelja politiĉkih funkcija, te plebisciti. U uţem smislu svode se samo na razliĉite oblike predstavniĉkih demokracija koje se ĉesto koriste referendumom kao naĉinom donošenja politiĉkih odluka referendumske demokracije. Drugo shvaćanje izravne demokracije vezano je uz modele ureċenja politiĉkog i društvenog ţivota utemeljene na teorijama identitarne demokracije, poglavito na zamislima J. J. Rousseaua o naĉelnom identitetu izmeċu onih koji vladaju i onih kojima se vlada. Iz identiteta se izvodi zahtjev za izravnim nastupom naroda i neposrednim oĉitovanjem opće volje, bez predstavniĉkih institucija ( ). Takvo shvaćanje izravne demokracije postoji u plebiscitarnim demokracijama. One se mogu okarakterizirati kao protustranaĉke zato što iskljuĉuju mehanizme posredovanja politiĉke volje izmeċu naroda i poslanika (Kos- Stanišić, 2004: 94). 3 To se obiĉno dogaċa u sluĉajevima kada drţavna vlast koristi referendum iskljuĉivo kao manipulacijsko sredstvo. Uz pomoć referendumske participacije vlast samo ţeli dodatno legitimirati korjenite odluke koje namjerava donijeti. Tako će, naprimjer, referendum o predloţenim promjenama Ustava u Turskoj biti odrţan 16. aprila godine. U ovom sluĉaju izmjene Ustava predviċaju konvertiranje parlamentarnog u predsjedniĉki politiĉki sistem, a na tome već duţe vremena insistira predsjednik drţave Recep Tayyip Erdoğan. 29

40 graċani se mogu neposredno izjašnjavati samo o politiĉkim pitanjima koja im delegira vlast. No, treba posebno apostrofirati da su praktiĉne slabosti i nedostaci savremene predstavniĉke demokratije, zapravo, otvorili prostor za uĉestaliju upotrebu instituta direktne politiĉke participacije prije svega referenduma i graċanske inicijative kao dopunskih instrumenata u donošenju politiĉkih odluka. Referendumska demokratija, u pravilu, pripada sferi poluneposredne demokratije zasnovane na praktiĉnoj upotrebi instituta direktne političke participacije koja se diferencira od klasičnog shvatanja neposredne demokratije, gdje narod na masovnim skupovima neposredno participira u donošenju politiĉkih odluka. Teorijske i praktiĉne razlike izmeċu neposredne i poluneposredne demokratije moguće je identificirati u savremenoj politici, ali se, ipak, ĉesto ovi pojmovi upotrebljavaju kao sinonimi. Marcel Prelot smatra da je demokratija uĉinkovitija u poluneposrednom nego u predstavniĉkom reţimu narodne vladavine. 4 Dakle, u poluneposrednom reţimu narodne vladavine graċani imaju osiguranu mogućnost, pri ĉemu ih ne obavezuju zvaniĉni stavovi izabrane politiĉke vlasti, da neposredno izraze svoje politiĉko mišljenje i odluĉuju o posebnim politiĉkim pitanjima. Najuĉestalija praktiĉna mogućnost putem koje narod neposredno intervenira u politici je referendum. 5 Ipak, postoje i drugi naĉini putem kojih graċani mogu direktno sudjelovati u politiĉkom procesu. Tako, recimo, Marcel Prelot razlikuje četiri glavna oblika neposredne participacije naroda: narodni veto, referendum, graċanska inicijativa i narodni opoziv. No, referendum se u većini demokratskih drţava, ipak, najviše koristi kao sredstvo i instrument Kritiĉari navedenog prijedloga ustavnih reformi smatraju da će producirati autoritarne prakse u vlasti ako bude usvojen i implementiran jer će osnaţiti poziciju predsjednika drţave koji će moći autonomno, uzmimo, proglasiti vanredno stanje, izdavati dekrete, raspustiti parlament te postavljati ministre i visoke drţavne funkcionere. 4 Zato što u prvom sluĉaju narod vrši širu zakonodavnu i upravnu djelatnost. Dok u zastupniĉkom reţimu jedna neosporiva pretpostavka uzrokuje da odluka izabranih postaje odlukom izbornog tijela, koja se samo putem njih moţe izraziti, u poluzastupniĉkom sustavu zastupnik se trudi pretpostavku uĉiniti što je moguće vjerodostojnijom, a u poluizravnom sustavu narod moţe sam ukinuti pretpostavku jer se ne zadovoljava samo time da bira, nego moţe i odluĉivati (Prelot, 2002: 93 94). 5 Referendum je instrument neposredne demokratije putem kojeg biraĉi donose neku politiĉku odluku, odnosno daju mišljenje o nekom zakonu ili, pak, politiĉkom pitanju. Usto, referendum podrazumijeva i glasanje biraĉkog tijela o nekom pitanju javne politike, npr. ustavnim amandmanima (Hague, Harrop, Breslin, 2001: 176). Mogućnost za prakticiranje referenduma obiĉno se predviċa ustavom, a pravila praktiĉne upotrebe, u pravilu, reguliraju se posebnim zakonom. No, u nekolicini drţava referendum se ne spominje u ustavu, naprimjer, u Belgiji, Holandiji, Norveškoj i Kipru, zbog ĉega je rijetka i izuzetna pojava u politiĉkoj praksi tih drţava, a njegovo eventualno korištenje regulira se putem ad hoc zakona. 30

41 direktne narodne vladavine. Efekti koje producira njegova upotreba u politiĉkoj praksi u najvećoj mjeri zavise od trenutnih politiĉkih okolnosti, odnosa vlasti prema referendumskom odluĉivanju, razvijenosti politiĉke kulture, kvaliteta politiĉke socijalizacije i zakonske regulative što ureċuje oblast referendumske participacije. Sakralizacijski potencijal referendumskog aktiviteta: Prednosti i pozitivne politiĉke implikacije Uprkos ograniĉenjima koja prate referendumsku demokratiju, uzmimo, istiĉe se nerijetko da je ona funkcionalan reţim vlasti i efikasan model za donošenje odluka. U ovom politiĉkom diskursu detektiraju se i identificiraju njene pozitivne atribucije. Štaviše, pristalice ovog politiĉkog pristupa odbacuju i negiraju tvrdnje da narod ne posjeduje adekvatno znanje za participaciju u referendumskom odluĉivanju. 6 Usto, tvrdi se da slabost institucionalne i partijske politike u većini drţava stvara potrebu za uĉestalijom referendumskom participacijom u sferi upravljanja drţavom. 7 Prema tome, apologira se praktiĉna upotreba referenduma ili, bolje reĉeno, insistira se na intenzivnom korištenju referenduma u politiĉkoj praksi. TakoĊer, naglašava se da je neophodno efikasnije regulirati legislativne procedure koje se odnose na referendumsko odluĉivanje, ĉime bi se eliminirala i onemogućila zloupotreba od zainteresiranih društvenopolitiĉkih aktera ovog instrumenta neposredne graċanske participacije. Tako bi bili osigurani uvjeti vjeruju pristalice referendumskog odluĉivanja za slobodno formiranje i izraţavanje volje biraĉkog tijela, što je, u osnovi, temeljni zahtjev demokratije. Praktiĉna primjena instituta direktne demokratije u politici ima, ustvari, i širi društveni značaj: producira osjećaj zadovoljstva i sreće meċu graċanima, te 6 S tim u vezi, naglašava se da taj prigovor ne znaĉi mnogo, jer se njime, u stvari, osporava narodno glasanje uopšte, pa i ono kada biraĉi odluĉuju o predstavnicima koji će upravljati zemljom u narednih nekoliko godina (Milosavljević, 2011: 144). 7 Tako se, naprimjer, apostrofira da sve više raste nezadovoljstvo partitokratijom i ţelja za politiĉkim uĉešćem izvan partijskih struktura. Izmenjena je priroda upravljanja i postoje brojna društvena pitanja za ĉije rešavanje biraĉi pokazuju veću naklonost od politiĉkih elita. Prenos suverenosti u okviru evropskih integracija doveo je, takoċe, do širenja referendumske prakse u Evropi, jer je priliĉan broj zemalja odrţao prve drţavne referendume upravo u vezi sa pristupanjem Evropskoj uniji ili pojedinim ugovorima te unije (Milosavljević, 2011: 144). 31

42 utjeĉe na stvaranje i etabliranje participativne političke kulture. 8 Korist od prakticiranja direktne demokratije i referendumskog odluĉivanja moţe imati istovremeno i politiĉka vlast ali i graċani. Drţavna vlast obavezno se poziva na volju naroda kada se konfrontira sa akterima trţišnog fundamentalizma i korporacijskog imperijalizma u doba neoliberalne globalizacije. 9 Konzumiranje referendumske demokratije u razvijenim liberalnodemokratskim drţavama dovodi se u direktnu vezu sa izgradnjom i oĉuvanjem stabilnosti politiĉkog sistema. Drugim rijeĉima, drţave u kojima se permanentno primjenjuje referendumska demokratija vjeruju pristalice ovog politiĉkog diskursa vremenom osiguravaju optimalnu društvenu harmoniju i neophodnu dozu graďanskog zadovoljstva što je, u osnovi, atribucija razvijenih i stabilnih politiĉkih reţima. U liberalno-demokratskim reţimima vlasti graċani bi trebali imati osiguranu mogućnost da, izmeċu ostalog, mijenjaju i kreiraju legislativu neposredno i autonomno od manipulacijskog utjecaja politiĉke vlasti. Štaviše, nije dobro za zdravlje demokratije da to ĉine iskljuĉivo politički predstavnici umjesto naroda. Sakrament individualizma u liberalnim politiĉkim reţimima ne smije biti doveden u pitanje, a neposredno odluĉivanje je, zapravo, samo jedan od vidova izraţavanja individualne volje graċana. S obzirom da je referendum najzastupljeniji institut direktne demokratije u politiĉkoj praksi, upravo se putem njega najuĉestalije realizira i ostvaruje neposredna politička volja 8 Mogućnost neposredne politiĉke participacije, recimo, utjeĉe na opće zadovoljstvo švicarskih graċana ţivotom. Premda nisu mogli definitivno potvrditi pozitivne posljedice na stavove pojedinaca prema njihovu politiĉkom utjecaju, pokazalo se da je utjecaj na zadovoljstvo ţivotom vrlo snaţan (Kriesi, 2007: 55 56). Usto, istiĉe se da su u švicarskoj politiĉkoj praksi intenzivno referendumsko odluĉivanje i procesi izravne demokracije izuzetno privlaĉni. U skladu s rezultatima općenitijih ispitivanja javnog mnijenja ( ), iskustvo Švicarske, s jedne strane, pokazuje da graċani doista nisu preopterećeni zadatkom ĉije se izvršenje od njih oĉekuje u okviru tih procesa. To prije svega proizlazi iz predstrukturiranja njihovih odluka zbog naĉina na koji su te institucije organizirane u Švicarskoj te uslijed mobilizacije i komuniciranja strategija politiĉkih elita. S druge strane, iskustvo Švicarske ukazuje i na to da graċani imaju dvostruku korist od procesa izravne demokracije: ti procesi povećavaju ne samo uspješnost javnih sluţbi nego i legitimnost politiĉkih odluka, te samim time i općenito zadovoljstvo graċana ţivotom (Kriesi, 2007: 56). 9 Tako je na prijedlog vlade Alexisa Ciprasa koja se protivila ekonomskom diktatu meċunarodnih kreditora odrţan referendum u Grĉkoj 5. jula godine. Na referendumu su se graċani izjašnjavali o planu štednje koji su Grĉkoj nametnule meċunarodne finansijske institucije. Plan štednje su saĉinili Evropska komisija, MeĊunarodni monetarni fond i Evropska centralna banka. Grĉki narod podrţao je prijedlog grĉke vlade i premijera Alexisa Ciprasa ili, drugim rijeĉima, više od 61% biraĉa koji su participirali na referendumskom odluĉivanju glasalo je protiv nametnutih striktnih mjera štednje. Detaljnije o trţišnom fundamentalizmu i korporacijskom imperijalizmu pogledati u: Fejzić, 2016.b. 32

43 graċanstva. 10 Dakle, intenzivno referendumsko odluĉivanje empirijska iskustva na to nedvosmisleno ukazuju moţe utjecati na izgradnju participativnog potencijala politiĉke kulture. No, ovo nije standardizirano pravilo jer se u nekim drţavama razvijene političke kulture skoro nikako ne upotrebljavaju instrumenti direktne demokratije. Prema tome, permanentno i intenzivno referendumsko odluĉivanje nije obiljeţje iskljuĉivo razvijenih politiĉkih kultura i stabilnih demokratija, bolje reĉeno, uĉestalo referendumsko odluĉivanje ne zavisi direktno od stepena razvijenosti politiĉke kulture. Tako da se, naprimjer, u nekim tranzicijskim demokratijama povremeno organiziraju referendumi iako se one, ustvari, ne ubrajaju u drţavne reţime sa razvijenom politiĉkom kulturom. U tranzicijskim drţavama nerijetko mogu graďanski protesti protiv vlasti i akcije graďanskog neposluha rezultirati referendumskim odluĉivanjem naroda. 11 Na ovaj naĉin vlast prihvata zahtjeve i kritike nezadovoljnih graċana kao opravdane, pokušavajući tako smiriti strasti i revolucionarni potencijal depersonalizirane mase. Na konačan rezultat referendumskog odluĉivanja ĉak i kada bi, naprimjer, bilo moguće iskljuĉiti manipulacijski utjecaj zainteresiranih društvenopolitiĉkih aktera obiĉno utjeĉe više politiĉkih faktora. Podrška graďana koju neka vlada uţiva u trenutku referendumskog odluĉivanja nerijetko opredjeljujuće utjeĉe na rezultate referenduma. 12 Stoga, ako drţavna vlast predlaţe referendumsko izjašnjavanje naroda, uzmimo, ona će vjerovatno izabrati najbolji moment to je, u pravilu, period kada uţiva maksimalnu i sigurnu podršku naroda, odnosno snaţnu potporu javnog mnijenja za donošenje neke vaţne politiĉke odluke. Izbor pravog termina za referendumsko glasanje od vlasti, zapravo, optimizira šanse za očekivani ishod referenduma. Uprkos tome apologete referendumske participacije 10 Tako da se smatra da graċani trebaju imati aktivnu ulogu u politiĉkim procesima i nakon što daju svoj glas na izborima, a jedan od naĉina moţe biti odluĉivanje na referendumu, bilo da je inicijator referenduma vlada ili sami graċani. Referendumom se povećava utjecaj graċana u procesima politiĉkog odluĉivanja, što u konaĉnici moţe imati pozitivan utjecaj na razvoj demokratske politiĉke kulture (Pereša, Zelić, 2012: 6). 11 Parlament Rumunije je nakon višednevnih protesta desetina hiljada graċana koji su bili nezadovoljni radom vlade Sorina Grindeanua 13. februara godine jednoglasno izglasao prijedlog da se odrţi referendum o javnoj podršci borbi protiv korupcije. Prisutni poslanici podrţali su prijedlog rumunskog predsjednika Klausa Iohannisa koji je inaĉe zagovornik borbe protiv korupcije u drţavi. Referendumsko pitanje i termin referendumskog odluĉivanja naknadno će biti utvrċeni i definirani. 12 Ponekad su referendumske odluke obiljeţene nekim drugim politiĉkim dogaċajima ( ). Potpora aktualnoj vladi katkad bitno odreċuje glasovanje na referendumima, moţda i više od samoga referendumskog pitanja odreċuje rezultat referenduma (Lajh, Krasovec, 2007: 62), što referendumsko odluĉivanje ĉini još više kompliciranim i neizvjesnim. 33

44 smatraju da odlučivanje putem referenduma nije inferiorno i limitirano imajući u vidu komplicirane okolnosti u kojima se donose referendumske odluke u odnosu na institucionalno odlučivanje na kojem poĉivaju savremeni demokratski reţimi vlasti. Protulibertanski karakter referenduma: Hendikepi i kontradikcije u politiĉkoj praksi Iako referendumsko odluĉivanje moţe doprinijeti revitaliziranju zdravlja demokratije u drţavama sa razvijenom politiĉkom kulturom i socijalizacijskim aparatom, ipak, njegova upotreba izaziva mnogo više kontroverzi i kontradikcija u doba globalizirane politike. Kritiĉari referendumske demokratije, uzmimo, istiĉu da je to nepraktičan i skup mehanizam politiĉkog odluĉivanja. TakoĊer, unutar ovog politiĉkog pristupa akcentira se da rezultati referenduma nerijetko demonstriraju konzervativnu i protulibertansku političku volju kao, naprimjer, u Švicarskoj osim u pojedinim sluĉajevima kada su, recimo, predlagaĉi referenduma akteri političke ljevice. 13 Produciranje konzervativne politiĉke volje putem referendumskog odluĉivanja, ĉime se pokazuje da graċani nisu spremni da prihvate istinske politiĉke promjene i usvoje politiku multikulturalizma, predstavlja jedno od najizraţenijih ograničenja referendumske demokratije. 14 Zbog navedenih prigovora znaĉajno je degradirana normativna svrha i detroniziran demokratski potencijal referendumske demokratije u modernoj politici. No, postoje i drugi razlozi zbog kojih je reducirano povjerenje u ovaj institut neposredne demokratije i oblik politiĉkog odluĉivanja. Ĉesto se u demokratskim drţavama dovodi u pitanje vjerodostojnost rezultata odluĉivanja na referendumu zbog nedostatne participacije graċana, ali se, usto, apostrofira i negativan utjecaj referendumskog odluĉivanja na 13 Protivnici referendumske participacije, imajući u vidu praktiĉna ograniĉenja ovog modela odluĉivanja, naglašavaju da su švicarski graċani obiĉno konzervativniji od politiĉara ( ). Oni su tako odbijali uvoċenje biraĉkog prava za ţene sve do godine. U jesen godine na referendumu je izglasana zabrana gradnje minareta. Ali, ima i primera drugaĉije vrste: godine švajcarska vlada je izdvojila znatnu sumu novca iz budţeta za spasavanje jedne privatne banke, a graċani su, reagujući na takvu odluku, izdejstvovali referendumom da se ista svota novca izdvoji iz budţeta za socijalna davanja (Milosavljević, 2011: 143). 14 Filip Lovo sarkastiĉno istiĉe da su Švicarci otvoreni prema promjenama da bi se što manje mijenjali (o njegovoj kritici referendumske demokratije detaljnije proĉitati u: Lovo, 1999). 34

45 graċanstvo i politiĉke institucije. 15 Pod utjecajem kompliciranih politiĉkih okolnosti graċani nerijetko iznenada mijenjaju i redefiniraju mišljenje o nekom pitanju o kojem su se prethodno izjašnjavali na referendumu, što predstavlja ozbiljan problem, uz ograniĉenja i poteškoće koje prate referendumsku proceduru, koji referendumsku demokratiju ĉini nepouzdanim mehanizmom odluĉivanja. No, na referendumima se ĉesto ne ostvari zadati cilj. Drugim rijeĉima, u politiĉkoj praksi referendumi nerijetko ne ispune svoje demokratske pretenzije. Ovaj politiĉki institut ponekad se svodi na obiĉni instrument kontrole u rukama politiĉke elite koja putem njega kontrolira narod i legitimira svoje odluke. Izabrane politiĉke vlasti mogu, usto, vještački osigurati ţeljeni rezultat referenduma. 16 Rezultatima referenduma moţe se manipulirati na više razliĉitih naĉina, kao uostalom i rezultatima upotrebe drugih instituta direktne demokratije. Referendum nije manipulacijski instrument iskljuĉivo u autoritarnim drţavama ili, bolje reĉeno, on takav karakter ponekad ima i u demokratskim drţavama. 17 Zbog toga referendum nije uvijek adekvatan i funkcionalan instrument politiĉkog odluĉivanja, jer se njegovi rezultati mogu kozmetički fabricirati. 15 Destruktivne tendencije koje je javljaju praktiĉnom upotrebom referenduma i drugih instrumenata direktne demokratije sve su uĉestalije u savremenoj politici zbog ĉega se istiĉe unutar diskursa koji kritizira i demonizira znaĉaj direktne demokratije da kvare narod i da slabe predstavniĉke skupštine ( ). Nizak procent glasaĉa koji uĉestvuju u mnogim od tih odluka je pokrenuo problem vjerodostojnosti rezultata. U Sjedinjenim Drţavama se on veoma dovodi u pitanje. U popriliĉnom broju sluĉajeva biraĉko tijelo je brzo mijenjalo mišljenje. Moguća kašnjenja koja postoje u proceduri referenduma sluţe kao još jedan razlog za napade (Fridrih, 2005: 453). 16 Tako, naprimjer, vlast moţe utjecati na rezultate referenduma odreċivanjem vremena njihova odrţavanja i formulacijom pitanja. Primjerice, godine britanska je vlada odrţala referendum u Walesu o devoluciji tek nakon sliĉnog glasovanja u Škotskoj, jer se znalo da je podrška za devoluciju tamo ĉvršća. Trik s odreċivanjem vremena odrţavanja referenduma je uspio za dlaku. Moţe se ograniĉiti i doseg referenduma. U Italiji se referendumima mogu ukinuti samo postojeći zakoni; zadatak je parlamenta da poslije toga donese zamjenske zakone. Naravno, vladari se mogu jednostavno oglušiti na rezultate referenduma. Godine Švedska je na referendumu odluĉila da se zatvore njezine nuklearne elektrane. No godine sve su one još radile (Hague, Harrop, Breslin, 2001: 175). 17 Politiĉka komunikacija u monopartijskim socijalistiĉkim reţimima vlasti ĉak i onim koji nisu bili zasnovani na sovjetskom ekonomsko-politiĉkom modelu, a takav je bio jugoslavenski socijalistiĉki reţim vlasti bila je pod kontrolom autoritarnih voċa ( ). Direktna graċanska participacija koju su osiguravali ( ) imala je obiljeţja prividne politiĉke participacije ( ). Prividna politiĉka participacija u jugoslavenskoj politiĉkoj praksi, u osnovi, ukljuĉivala je slijedeće forme graċanskog sudjelovanja u politici: štrajkove, studentske demonstracije, referendume oko samodoprinosa, javne rasprave oko zakona i promjena, aktivitet radniĉkih i omladinskih organizacija koje su bile produţena ruka komunistiĉke partije te, uz to, vijeća udruţenog rada i vijeća općina ili republika (Fejzić, 2016.a: 151). 35

46 Referendumsko pitanje trebalo bi biti jasno, odnosno to je kriterij koji bi morao ispunjavati svaki referendum. Štaviše, neke drţave ovo pravilo predviċaju u svojim ustavima. 18 Nejasno formulirana referendumska pitanja ĉesto oteţavaju objektivno izjašnjavanje graċana na referendumu. To se posebno odnosi na graċane koji su nedovoljno politiĉki socijalizirani. U ovom sluĉaju dovodi se u vezu sloboda odlučivanja i informiranost graďana, odnosno tvrdi se da biraĉi koji nisu adekvatno informirani o predmetu odluĉivanja ne mogu slobodno donositi odluke o njemu. GraĊani se, u prvom redu, trebaju socijalizirati o nekom pitanju kako bi mogli autonomno odlučivati o njemu. MeĊutim, veliki broj graċana nerijetko nije u dovoljnoj mjeri educiran o bitnim politiĉkim pitanjima, pa ĉak i u razvijenim demokratijama. Iako je zakonom strogo zabranjeno naknadno formuliranje, odnosno preformuliranje referendumskog pitanja nakon što je provedena procedura prikupljanja potpisa za referendum koji su inicirali graċani i to se naţalost povremeno dogaċa u politiĉkoj praksi. To je, ustvari, u koliziji sa prvobitnim zahtjevom i inicijativom graċana, odnosno njihovom stvarnom politiĉkom voljom. 19 Drugim rijeĉima, ova politiĉka praksa kontradiktorna je i zahtjevima politike konstitucionalizma na kojoj su zasnovani savremeni demokratski reţimi vlasti. Referendum s plebiscitarnim karakterom je, u osnovi, uvijek potencijalna opasnost za vladavinu naroda i na razliĉite naĉine destruira njen libertanski duh. Osim što sakralizira liderokratsku viziju politike, ĉak moţe zadirati u 18 Jasnoća referendumskog pitanja, u osnovi, odnosi se na formulaciju pitanja, izbor odgovora mora biti nedvojben. Opasnost od nerazumijevanja pitanja je stvarna. D. Briffault navodi da su istraţivanja u Kaliforniji pokazala da je za razumijevanje nekih referendumskih pitanja potrebno dvogodišnje obrazovanje nakon mature. Ta pojava uzrokuje apstinenciju neškolovanih i siromašnih biraĉa koji su ponekad i objekt referenduma. D. B. Magleby iznosi da su biraĉi na referendumu prema ostatku biraĉkog tijela neproporcionalno dobro obrazovani, imućni i bijelci. Primjerice, u Texasu biraĉi nekoliko dana prije odluĉivanja dobivaju vodiĉ (engl. Voter information pamflet) s pitanjem, saţetim objašnjenjem problema i pozitivnim i negativnim argumentima za usvajanje kako bi se informiranjem zajamĉila sloboda odluĉivanja. MeĊutim, S. Demiert istiĉe da su vodiĉi kompliciraniji i nejasniji od samog referendumskog pitanja. Dodajmo tomu da uloţena financijska sredstva u promidţbu referendumskog prijedloga imaju velik utjecaj na uspjeh ili neuspjeh referenduma. Ako njihov izvor i uporaba nisu kontrolirani i ostaju u rukama interesnih skupina, sloboda odluĉivanja biraĉa nije zajamĉena (Kostadinov, Barić, 2006: 68). 19 Zbog toga insistiranje da se naknadno ili, bolje reĉeno, razliĉito od referendumskog pitanja za koje su prikupljani potpisi, formulira 'prava volja biraĉa' nedopušteno je i izrazito opasno, jer smjera na rušenje naĉela ustavne vladavine. Referendum se ne moţe i ne smije raspisati po populistiĉkom naĉelu 'institucionalno ili vaninstitucionalno', pri ĉemu se još namigujući naglašava kako se, pored formalno postavljenog referendumskog pitanja, za koje su prikupljeni potpisi biraĉa, 'dobro znade koje je pravo, ali prikriveno pitanje, premda ono nije izrijekom formulirano' (Smerdel, 2010: 5). 36

47 suverenitet i teritorijalni integritet drugih drţava. 20 Dakle, referendumsko odluĉivanje koristi se ponekad u nehumane, agresorske i ekspanzionističke svrhe, odnosno putem njega se zadire u unutarnje poslove drugih drţava, njihovu nezavisnost, suverenost, teritorijalni integritet i kontinuitet te, u osnovi, asistira u okupiranju i pripajanju teritorije drugih drţava. Imajući u vidu navedeno, protivnici referendumske demokratije smatraju da se putem referenduma ne trebaju rješavati teritorijalni i granični sporovi drţava zato što je rijeĉ o osjetljivim političkim pitanjima koja zahtijevaju paţnju, posvećenost i permanentnu diplomatsku aktivnost. Kritiĉari referendumskog odluĉivanja istiĉu da su referendumske odluke ĉesto netolerantne zato što su biraĉi isključivi u pogledu izjašnjavanja na referendumu. 21 U ovom diskursu se vladavina zasnovana na referendumu ocjenjuje kao reţim vlasti koji dovodi do majorizacije i segregacije manjina u politiĉkoj zajednici. Referendumska demokratija preferira i promovira model većinskog odlučivanja, odnosno mišljenje većine, dok mišljenje manjine ostaje marginalizirano i obezvrijeċeno. 22 Stoga unutar ovog politiĉkog pristupa naglašava se da referendumsko odluĉivanje producira nepravedan reţim vlasti. Uzimajući u obzir apostrofirane hendikepe referendumske participacije graċana, evidentno je da treba više ulagati u razvoj politiĉkog obrazovanja, tehniĉke procedure glasanja kao što je razvoj elektronskog glasanja i informiranje biraĉa te, usto, dati posrednicima politiĉkim partijama ili, pak, interesnim grupama koje su 20 Tako, naprimjer, iako su politiĉke voċe Francuske burţoaske revolucije proklamirale jedan uzvišeni princip, pogrešno su ga primenjivale u praksi. Preciznije reĉeno, oni su upotrebljavali dati tekst kako bi opravdavali pripajanje zemalja koje su pripadale drugim suverenima. Kad god su rezultati plebiscita išli u prilog Francuskoj, aneksija je bila 'legalna'. Na primer, 28. oktobra 1790, Merlin de Due, pozivajući se na ţelju alzaške populacije da bude pripojena Francuskoj, tvrdio je da Alzas pripada Francuskoj i da njime više ne treba da upravljaju nemaĉki vladari koji su polagali pravo na tu regiju na osnovu Vestfalskog sporazuma. Po njemu, ţelja Alzašana imala je veću snagu od Sporazuma (Kaseze, 2011: 31). 21 S tim u vezi, Stiven Šalom tvrdi da ljudi, kada donose politiĉke odluke koje ne nastaju kao posledica uĉešća u nekoj vrsti dogovornog procesa, njihovi nepromišljeni stavovi pre će biti netolerantni i neinformisani. Dok razmatranje ohrabruje ljude da traţe taĉku poklapanja i naċu naĉine da ozbiljno razmotre mišljenja drugih, glasanje na referendumu ohrabruje ljude da izraze svoje već postojeće poglede na polarizovane pozicije. U referendumskoj demokratiji, kada izgubite glasanje ne osećate se bolje što ste uĉestvovali; osećate se pregaţenima što niko nije ozbiljno razmotrio vaše interese. Kada pobedite na glasanju osećate da imate praviĉno ubeċenje, bez potrebe da razmatrate interese onih koje ste porazili (Šalom, 2007: 5). 22 Narod moţe biti doveden u zabludu kroz referendumsko odluĉivanje, ali moţe uĉiniti i nepravdu. Budući da se njegova volja izraţava u većinskim odlukama, nepravda se dogaċa većinom na štetu manjina, ĉija se temeljna i ljudska prava krše (Ballestrem, 1998: 74). 37

48 ukljuĉene u organizaciju referendumske kampanje veći znaĉaj u kontekstu proaktivne socijalizacije graċana o temeljnom problemu. Referendumsko pitanje mora biti uvijek ispravno i jasno formulirano kako bi izbor odgovora bio jednostavan i nedvojben. No, referendumi ne ispunjavaju uvijek ovaj kriterij jer se u referendumskom pitanju ujedno sugerira odgovor, a onda rezultati takvog referendumskog odluĉivanja ne mogu imati istinski demokratski potencijal. Referendum i polemike o nacionalnom samoopredjeljenju Kada se uz pomoću referendumske demokratije rješavaju osjetljiva politička pitanja kao, recimo, ona iz sfere prava na nacionalno samoopredjeljenje nemoguće je u potpunosti eliminirati pojavu političkih kontradikcija i paradoksa. 23 Takvo izjašnjavanje naroda ĉesto ima plebiscitarne atribucije te, usto, ne rezultira uvijek trajnim političkim rješenjima, stabilnošću i progresom. Pravo na nacionalno samoopredjeljenje tretiralo se dugo vremena posebno u periodu izmeċu dvaju svjetskih ratova, tj. do formiranja organizacije Ujedinjenih nacija kao irelevantno kad god je bilo izvjesno da je narodna volja protivna geopolitiĉkim, ekonomskim i strateškim interesima pobjedničkih drţava. Dvije najpoznatije klasične koncepcije politike nacionalnog samoopredjeljenja su Lenjinova i Vilsonova teorijska vizija koje su prepoznatljive po svojim redukcionistiĉkim obiljeţjima. Ove doktrine nacionalnog samoopredjeljenja znatno se razlikuju što moţe biti posljedica dominantne ideologije pod ĉijim su utjecajem formulirane. I pored neuspjeha Ujedinjenih nacija u ostvarivanju suštinske misije, ova organizacija napravila je odreċene pozitivne iskorake u rješavanju pitanja koja su povezana sa implementiranjem prava na nacionalno samoopredjeljenje. Bolje reĉeno, ova planetarna politiĉka organizacija kritizirala je naĉin na koji se provodio referendum o nacionalnom samoopredjeljenju u nekim drţavama u odreċenim sluĉajevima kada su bile prekršene temeljne normativne odredbe meċunarodnog prava O iluzijama i zabludama prava na nacionalno samoopredjeljenje opširnije se informirati u: Fiš, Tako je, recimo, Generalna skupština Ujedinjenih nacija zauzela stav da je referendum u organizaciji britanskih vlasti odrţan na Gibraltaru bio u suprotnosti sa Rezolucijom 2231 (XXI), ali nije išla toliko daleko da naĉelno zabrani odrţavanje referenduma. Generalna skupština nije saopštila razloge za takav stav. Ona je samo podvukla da je britanska odluka podloţna kritici zbog toga što su britanske vlasti, prilikom organizovanja referenduma, ponudile Gibraltarcima samo dve opcije: ili da se pridruţe Španiji ili da ostanu pod britanskom jurisdikcijom (Kaseze, 2011: 250). U ovom sluĉaju nije bila ponuċena 38

49 Usto, prilikom organiziranja referenduma o nacionalnom samoodreċenju drţavna vlast ne bi smjela dopustiti što je osnovni zahtjev da se mijenja sastav biraĉkog tijela preseljavanjem ljudi sa drugih teritorija. 25 No, u nekim sluĉajevima svjesno su zanemareni i prekršeni meċunarodni pravni standardi kako bi se ostvarili realpolitički ciljevi egocentriĉnih politiĉkih aktera. Primarni cilj referenduma nije uvijek da utvrdi stvaranu političku volju zainteresirane populacije. Naprotiv, ponekad je osnovni zadatak referenduma da zloupotrebom politiĉke volje zainteresirane populacije pomogne u ostvarivanju megalomanskih, ekspanzionistiĉkih i realpolitiĉkih ciljeva i ambicija. Tako, naprimjer, Ujedinjene nacije nisu adekvatno pristupile saharskom problemu odnosi se na rješavanje pitanja o pravu naroda Zapadne Sahare na samoopredjeljenje zbog toga što je napravljen kompromisni presedan, pri ĉemu se pridavao veći znaĉaj teritoriji nego ljudima koji je naseljavaju. Prema tome, referendumska demokratija ne moţe se primjenjivati u kompliciranim političkim okolnostima gdje nije omogućeno slobodno izraţavanje volje zainteresiranog naroda zato što tada referendum ne moţe ispuniti svoju normativnu svrhu. Referendumsko odluĉivanje o pravu na nacionalno samoopredjeljenje je veliki izazov i za savremenu politiku jer postoji veliki broj autonomnih regija, federalnih jedinica, manjina, etniĉkih grupa i nacija koje ţele konzumirati ovo pravo iako ne ispunjavaju prema normativnim odredbama meċunarodnog prava temeljne uvjete za takav politiĉki aktivitet. Ipak, u nekim drugim sluĉajevima referendumska demokratija ispunila je svoju primarnu svrhu onda kada su bili osigurani uvjeti za referendumsko odluĉivanje u pogledu izjašnjavanja o nacionalnom samoodreċenju, tj. omogućila je zainteresiranoj populaciji da nesmetano i slobodno izrazi svoju političku volju. Jedan od uspješnih primjera referendumskog odluĉivanja o nacionalnom samoodreċenju, zapravo, predstavlja bosanskohercegovačko iskustvo s referendumskim izjašnjavanjem naroda o pravu na samoopredjeljenje. mogućnost narodu Gibraltara da odabere nezavisnu politiĉku egzistenciju na referendumskom odluĉivanju. 25 Ipak, historijski nalazi ukazuju da se to dešavalo u nekim sluĉajevima posle Prvog svetskog rata, kada su organizovana masovna preseljenja stanovništva s ciljem da se modifikuje društvena jedinica koja je bila pozvana da izrazi svoje ţelje na referendumu. Takve manipulativne mere bile bi potpuno protivne doktrini o 'slobodnom i istinskom izraţavanju volje'; one bi poništile vrednost referenduma kao sredstva za utvrċivanje ţelja stanovništva (Kaseze, 2011: 253). 39

50 Kritiĉke akcentacije: Referendumske prakse u heterogenim društvima Referendum ne moţe zbog kompliciranih politiĉkih odnosa u savremenoj politici zamijeniti političke institucije, ali moţe biti njihov dopunski instrument. Zbog toga protivnici direktne demokratije kritiziraju uĉestalu upotrebu referenduma i njegovu demokratsku ortodoksiju. Protive se njegovoj ĉešćoj upotrebi jer on, zapravo, ne moţe zamijeniti predstavniĉke institucije i demokratske postupke. Središnji argument protiv referenduma glasi da on ugroţava demokratske institucije višestranaĉkog politiĉkog sustava (Grdešić, 2011: 48). Usto, istiĉe se da se moć parlamenta kao zakonodavnog organa znatno smanjuje ako se njegove odluke unaprijed usmjeravaju ili naknadno potvrċuju na referendumu. Referendumom se dugoroĉno slabi i derogira sustav predstavniĉke vlasti. Gubeći moć, zakonodavna tijela gube i ugled i poštovanje graċana (Grdešić, 2011: 48). Prema tome, u kritiĉkom diskursu tvrdi se da je uĉestalo korištenje referenduma u politiĉkoj praksi jedan od uzroka degradiranja, ruiniranja i detroniziranja moći i ovlaštenja politiĉkih institucija. Referendumsko odluĉivanje izraţava se i realizira realpolitičkom logikom ili-ili, odnosno biranjem odgovora da ili ne koje je suprotstavljeno, u osnovi, predstavniĉkoj demokratiji i donošenju odluka u politiĉkim institucijama. S druge strane, politiĉko odluĉivanje u institucijama vlasti uz sve njegove mane i hendikepe naklonjeno je pregovaranju i političkom dijalogu, odnosno traganju za dogovorom što, ustvari, uopće ne poznaje referendumska demokratija, a to je jedan od njenih eliminatornih nedostataka i ograniĉenja. S obzirom da referendumska demokratija uopće ne apostrofira znaĉaj pregovaranja i dogovaranja u politici, ona nije dobar mehanizam za donošenje politiĉkih odluka u heterogenim društvima. Njenom primjenom majoriziraju se manjinske i marginalne grupe u društvu. Takva politiĉka praksa distancirana je od krucijalnih naĉela liberalne demokratije ili, bolje reĉeno, ima jasno izraţen autoritarni karakter. S takvim kontradikcijama u sferi praktiĉne politike referendumska demokratija konvertira se u svoju političku negaciju, odnosno politiĉki aktivitet koji ne proširuje, već rapidno reducira prostor za konzumiranje politiĉkih sloboda. Autoritarni potencijal referendumske participacije dodatno etabliraju njena plebiscitarna obiljeţja i protudemokratski implementacijski mehanizmi. Drugim rijeĉima, ona moţe imati dominantna liderokratska i egokratska svojstva pri ĉemu sluţi samo kao instrumentalni paravan protudemokratske drţavne vlasti ali, usto, moţe se, uzmimo, ĉak i realizirati u politiĉkoj praksi na naĉin koji ne anticipira demokratsku proceduru i legalistički rezon. Aksiološki duh i praktiĉni kapacitet referendumske demokratije ne odgovaraju u potpunosti 40

51 kompliciranom biću i karakteru savremene politike, drţave i društva, zbog ĉega taj model politiĉkog odluĉivanja nije podesan instrument za donošenje nekih politiĉkih odluka u heterogenim i globaliziranim drţavama i društvima. Stoga sakralizacijske naracije o referendumu u politiĉkoj teoriji treba uzeti s rezervom, a vladavinu koja je zasnovana na njegovoj upotrebi treba kritiĉki akceptirati. Literatura 1. Aron, R. (1996) Demokracija i totalitarizam: Izabrani teorijsko-politički spisi, Politiĉka kultura, Zagreb. 2. Ballestrem, C. (1998) Narodni suverenitet u ustavnoj drţavi, Politička misao, 35 (3), str Fejzić, E. (2016.a) Neposredna demokratija u monopartijskim socijalistiĉkim drţavama: O minimiziranju volje naroda i paradoksima savremene politike, Znakovi vremena, 19 (73), str Fejzić, E. (2016.b) Transformacija upravljanja drţavom: Korporacijski imperijalizam na djelu, Fakultet politiĉkih nauka Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo. 5. Fiš, J. (2013) Pravo naroda na samoopredeljenje: Obuzdavanje jedne iluzije, Albatros plus, Beograd. 6. Fridrih, K. J. (2005) Konstitucionalna demokratija: Teorija i praksa u Evropi i Americi, CID, Podgorica. 7. Grdešić, I. (2011) Referendum protiv parlamentarizma, Političke analize, 2 (5), str Hague, R., M. Harrop, S. Bresiln (2001) Komparativna vladavina i politika: Uvod, Fakultet politiĉkih znanosti, Zagreb. 9. Hejvud, E. (2004) Politika, Clio, Beograd. 10. Kaseze, A. (2011) SamoodreĎenje naroda, Sluţbeni glasnik, Beograd. 11. Kos-Stanišić, L. (2004) Venezuela demokracija ili poludemokracija?, Politička misao, 41 (4), str Kostadinov, B., S. Barić (2006) Sudski nadzor referendumskih odluka u saveznim drţavama Sjedinjenih Ameriĉkih Drţava, Hrvatska javna uprava, 6 (3), str Kriesi, H. (2007) Izravna demokracija: Švicarsko iskustvo, Anali hrvatskog politološkog društva, 4 (4), str Lajh, D., A. Krasovec (2007) Referendum o ulasku Slovenije u Europsku uniju: MeĊunarodni komparativni pogled, Politička misao, 44 (3), str Lovo, F. (1999) Velike savremene demokratije, Izdavaĉka knjiţarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci, Novi Sad. 16. Milosavljević, B. (2011) Uvod u teoriju ustavnog prava, Pravni fakultet Univerziteta Union u Beogradu, JP Sluţbeni glasnik, Beograd. 41

52 17. Pereša, I., D. Zelić (2012) Analiza referenduma u Hrvatskoj: U odnosu na evropske standarde, GONG, European Fund for the Balkans, Zagreb. 18. Prelot, M. (2002) Političke institucije, Politiĉka kultura, Zagreb. 19. Smerdel, B. (2010) Neposredno odluĉivanje i njegove ustavne granice, Hrvatska pravna revija, 10 (11), str Šalom, S. R. (2007) Politiĉki sistem za dobro društvo, Z magazin Balkan, 1 (1), str

53 Denis Delismajlović, MSc in Economics, PhD Candidate / Doktorant University of Mostar Dţemal Bijedić / Univerzitet Dţemal Bijedić u Mostaru Faculty of Economics / Ekonomski fakultet Prof. Dr. Elvir Ĉizmić University of Sarajevo / Univerzitet u Sarajevu School of Economics and Business / Ekonomski fakultet UDK Izvorni nauĉni ĉlanak SITUATIONAL RISK MANAGEMENT IN ENTERPRISE RESOURCES PLANNING SYSTEMS (ERP) IMPLEMENTATION: AN EMPIRICAL STUDY SITUACIONO UPRAVLJANJE RIZICIMA KOD IMPLEMENTACIJE INTEGRIRANIH POSLOVNIH INFORMACIONIH (ERP) SISTEMA: EMPIRIJSKO ISTRAŢIVANJE Summary Implementation of enterprise business information systems, due to their complexity and integration, requires many resources and is often unsuccessful. To reduce the number of unsuccessful implementation and improve their results, it is necessary to manage risks actively during the implementation, which involves adapting the process to the implementation context. This paper proposes a model for a situational approach to risk management based on the context of implementation, i.e. implementation approach and the characteristics of organizations where the system is implemented. An empirical study has been conducted based on a survey sent to experts from a number of countries involved in enterprise system implementation to test and analyze differences related to different characteristics and contexts. Keywords: Enterprise systems; ERP; Integrated Business Information Systems; Risk Management, Situational methodology. Sažetak Implementacije integriranih poslovnih informacionih sistema (ERP), zbog svoje sloţenosti i integracije, zahtijevaju mnogo resursa i često su neuspješne. Da bi se smanjio broj neuspješnih implementacija i poboljšali njihovi rezultati, potrebno je aktivno upravljati rizicima u toku realizacije projekta, što uključuje prilagoďavanje 43

54 procesa upravljanja rizicima kontekstu implementacije. U ovom radu je predloţen model za situacioni pristup upravljanju rizicima na osnovu konteksta implementacije, u zavisnosti od pristupa (metode) implementacije i karakteristika organizacije u kojoj se implementira sistem. U okviru toga, kao glavni dio, uraďeno je empirijsko istraţivanje meďu konsultantskim kućama i ekspertima iz većeg broja zemalja uključenih u implementacije ERP-sistema, a radi testiranja i analize razlika koje nastaju zbog različitih karakteristika implementacije. Ključne riječi: integrirani poslovni informacioni sistemi, ERP, upravljanje rizikom, situaciona metodologija Introduction Risks are a constitutive part of an ERP project implementation. However, with planning and a systematic approach to the risk management during the project implementation, the possibility of failure is reduced. To avoid the consequences of implementation failure and achieve the most benefits from it, actively managing risks should be firmly embedded in the implementation process of integrated business information systems and of high importance for organizations that strive to create additional business value and competitive advantage from the implemented system. ERP projects risk management was a subject of research conducted by various authors who tried to understand the ERP project risks systematically. By creating situational risk management methodology in the ERP system implementation, through identification of the risk factors, their qualitative, and quantitative analysis, and behavior in the context of different aspects of the implementation and organization in which they are implemented - the results of the implemented system could be significantly improved. Regarding that, this research conducts an identification of risk factors and their qualitative and quantitative valorization. Different type and characteristics of the implementation are taken into consideration aiming to identify and analyze the specifics of particular models of the implementation. Also, the influence of characteristics of the organization where the ERP system implementation is conducted is examined as one of the possible enlargement or reduction factors of the implementation s risk. 44

55 1. Situational methodology of risk management model Various approaches to the project and risk management are found in the literature. The situational or contextual approach is used in this paper which means that different situations or contexts affect the process of project management and that there is no single methodology for all circumstances. It indicates that various contexts or situations of the ERP project implementation more or less emphasize some of the risks and therefore dictate different approaches to their management. This understanding is contained in the concept which is in literature called Situational method engineering because it implies methodology engineering for a certain situation. Engineering means either creating that methodology from scratch and/or supplementing existing methodologies; respectively, starting point can be either a set of methodology pieces that comprise it or existing, usually predefined, methodology. Simplified situational risk methodology creation model (created based on Henderson-Sellers et al., 2014): Figure 1. Simplified situational risk management methodology creation model This approach includes 1) determining the base risk management methodology or segments of methodology as the basis and 2) the situational risk management characteristics which bring in a context in which implementation unfolds. In this research, PMBOK methodology is used as the base methodology, as it represents the universally accepted approach to project management, and therefore risk management. Based on that, a model for the situational approach to risk management based on the context of implementation is created: 45

56 Figure 2. Research model The difference of this model compared to the PMBOK is that it also takes situational characteristics into consideration: (1) implementation characteristics, (2) organization where implementation is performed characteristics and (3) other characteristics. 2. Risk factors The foundation of risk management is the identification and analysis of risk factors which emerge in a certain type of project. Different varieties of projects have different risk factors. Sumner (2000) identifies the IT project risk factors and singles out those that are specific to ERP system implementation. Implementation risk factors of ERP systems were a subject of choice of many other authors (for example Scott and Vessey, 2002; Ravasan and Mansouri, 2014; Aloini, et al., 2007, Camara et al. 2006; O Leary, 2000, Huang et al., 2004, Wright and Wright, 2001). Aloini et.al. (2007) can be particularly distinguished, as they completely analyzed all available literature in the risk management of the ERP system implementation, and then summarized it in 19 generic factors by the frequency of their appearance in literature. On the other hand, some authors single out the factors specific to the certain context of implementation or organization type. Zeng (2010) analyzes risk factors of ERP system implementation in the project-oriented organization; whereas Kraljic et al. (2011) distinguish the specific factors of ERP system implementation in state owned companies in Bosnia and Herzegovina. By available literature analysis with a special emphasis on the works of Aloini et al. (2007), as well 46

57 as Ravasan and Mansouri (2014), who were already engaged in other authors' risk factor gathering and analysis - a modified risk factor list is created for this research: Table 1. Identified risk factors in ERP system implementation Factor Description R1 High fluctuation of project team members or lack of people within the project team during the ERP implementation R2 Low competence of the project team (including consultants) R3 Unclear or poorly defined goals, objectives and scope of implementation R4 Inadequate organization's top management support and involvement R5 Lack of adequate management structure in the project R6 Inefficient communication and reporting system towards stakeholders (especially to users) R7 Problems in communication and cooperation among organization's departments and functions involved in the implementation R8 Inadequate user involvement in the implementation process R9 Inadequate user training R10 Inadequate business process reengineering in order to adapt the organization to the new ERP system R11 Inefficient or inadequate ERP system project management methodologies, techniques and practices R12 Inadequate change management during the implementation R13 Data migration and data integration problems R14 Poor budgeting, evaluation, and cost control of the project R15 Inadequate behavior of middle and lower managers in the organization during the implementation As the research focus of this paper is implementation alone, not the stages before or after, the risk factors are related to that part of the ERP system implementation process. 47

58 3. Situational characteristics of research The second aspect of the situational (contextual) methodology creation is the situational characteristics which, essentially, make a difference between projects. Apart from the ERP system specifics which have certain characteristics, which differentiate it from other information systems, situational characteristics are specified in this paper: 1) implementation characteristics, 2) organization where the implementation is performed characteristics and 3) other characteristics. Implementation characteristics as a determinant of the risk management. There are various approaches to the ERP system implementation, and they are used depending on the available time, budget, size and breadth of the organization and other factors. Implementation characteristics are shown in the next table: Table 2. Implementation characteristics as a determinant of risk management Implementation characteristics Implementation method (strategy) System modification level Situational characteristics Big bang Phased implementation (including "Roll- Out") Vanilla Substantial customization Description of the characteristic Implementation is performed simultaneously in the whole organization, bigger impact on business. Implementation is performed in smaller, logically linked, phases/steps. Smaller impact on business. Implementing standardized ERP system, with minimal customization. Substantial standard ERP customization (modification). Organization characteristics as a determinant of the risk management. Aside from the approach to the implementation, it is necessary to analyze the characteristics of the organization itself where the system is implemented. Organization characteristics are shown in the next table: 48

59 Table 3. Organization characteristics as a determinant of risk management Organization characteristics Territorial organization types Proprietary organization types Organization size Situational characteristics One location Multiple locations State owned/public companies Private companies SMEs Large enterprises Description of the characteristic Organization territorial widespread on multiple locations or countries can largely affect the ERP system implementation, and there is an assumption of the risk increase and a possibility of project failure. According to earlier research, the proprietary organization type can also play a role in certain risk increase, and therefore, this aspect can be noted in the risk factor analysis as one of the determinants. Organization size is also found in research as relevant to the selection of the implementation approach, so this characteristic can lead to different risk level that appear during the implementation. In the next chapter, the research results according to the different characteristics are presented. 4. Data analysis and research results The survey was international and the final list of 107 experts from 36 countries were surveyed. The participants were mostly recognized by their LinkedIn profile, activities in the ERP communities, and previous work with the author on ERP project implementations. 4.1 Risk factors evaluation according to situational characteristics The research results are analyzed in various contexts. These contexts included implementation characteristics ( Big bang, Phased approach, Vanilla and substantial customization), as well as characteristics of 49

60 organization where the implementation is performed (territorial and proprietary organization types, and organization size). To analyze this, 5 weights are defined: Substantial risk increase (+30%), Lesser risk increase (+10%), Without change (0%), Lesser risk reduction (-10%) and Substantial risk reduction (-30%). After processing the results, by increasing or reducing by respective weights, the following differences regarding the general risk rating are obtained: Figure 3. Differences between the general risk and the risk according to implementation characteristics According to the survey results, implementation characteristics lead to smaller or greater changes in risks compared to the general rating. The changes happened in both, factor values (% increase/reduction), as well as in their mutual ranking. The "big-bang" approach lead to the greatest increase of risks, which is reasonable since the complete implementation takes place instantaneously and there is not much time for reaction or revision of the mistakes as in the phased approach. Even when the risk factors' ranking is observed, this approach yields the most changes, where as much as eight factors have 50

61 changed ranks, either by increase or reduction. Hence, not even a single factor reduced, whereas several have increased more than others. It is interesting that factor R3 - Unclear or poorly defined goals, objectives and scope of implementation, which is normally rated with the highest rating in the general sense - had the biggest increase. Also, R2 - Low competency of the project team members (including consultants) had a large increase, because, in this implementation approach, the project team has to have plenty of experience to deliver the required functionalities by the agreed deadline. On the other side, phased approach had far lesser results, where the factor R8 - Inadequate user involvement in the implementation process had the most increase which is probably a consequence of the implementation process centralization. As the phased implementation is mostly executed in large enterprises, there is not often much space to engage the users in the implementation process, and the more or less predefined implementation solution is given in all organizational units where the system is implemented. Further, with phased approach the factor R1 - High fluctuation of project team members or lack of people within the project team during the ERP implementation - even had a reduction regarding the general rating, which could be a consequence of the better organization of the implementation team because of mutual experience in the previous phases of implementation, lesser stress concerning deadlines, and more time to engage additional members. It could be concluded that this part of the results is coherent with the previous researches, which means that the risk is generally greater with the "big-bang" approach rather than the phased approach. With the system modification on mind as a characteristic of implementation, it can be noticed that the substantial system modification is at the same time far riskier approach to the implementation, which is accordant with the ERP system implementers' logic where the standard system implementation approach is usually sought to be used (even often the "vanilla" as its extreme). The reason for this is because the standard system is often easier for implementation, was many times tested previously, used as the best practice by many organizations - so there is no surprise with its implementation, usage, and further upgrading. Regarding the approach with the substantial system modifications, again the largest increase had the factor R3 - Unclear or poorly defined goals, objectives and scope of implementation - which was rated the highest mark in the general sense, but also had the biggest increase with the "big-bang" approach. If the goals and the implementation size are not clearly defined with the substantial system modification approach, then modifications could be performed endlessly, which would extend the implementation time as well as expenses. There were not many increases with the "vanilla" 51

62 approach, and similarly with the phased approach, the factor R1 - High fluctuation of project team members or lack of people within the project team during the ERP implementation - had a decrease regarding the general rating, which could be linked to the fact that the implementation of the standard system requires less experience and knowledge. Figure 3. Differences between the general risk and the risk according to organization characteristics According to the research results in general, the implementation which takes place in organizations on multiple locations leads to greater risk, than those in one place. The greatest increase again had the factor R3 - Unclear or poorly defined goals, objectives and scope of implementation, which can be associated with the greater impact on the project if the scope is not defined precisely. Furthermore, in that case, could, in different locations, the functionalities for implementing be differently defined, which could lead to a lesser unification of the work processes and the system itself, more difficult decisions making on how to perform the work, different problems from location to location, etc. The second most affected factor is the R8 - Inadequate user involvement in the implementation process, also second with the total risk results too. As with the phased approach, the implementation on multiple locations is usually performed in large enterprises as well, so it 52

63 normally does not leave much room to involve users in the implementation process - therefore a unique solution for implementation in all locations is usually predefined. The proprietary organization type also plays a role in determining different risk levels between the particular risk factors. Implementation is therefore in state/public organizations, according to the research results, riskier than those in private organizations. In both cases, the biggest increase was with the factor R3 - Unclear or poorly defined goals, objectives and scope of implementation - which follows the previous results, although, at state/public organizations, that increase is considerably larger. Furthermore, with state/public businesses the factor R15 - Inadequate behavior of middle and lower managers in the organization during the implementation - is also important, which could be linked to the deficiency of the formal and real authority of the top management towards the lower levels. On the other hand, the factor R8 - Inadequate user involvement in the implementation process - is prominent in private companies. The size of the organization as an implementation characteristic puts greater emphasis on risk increase in large enterprises, rather than SMEs. Even with large enterprises, the most increase happens in the factor R3 - Unclear or poorly defined goals, objectives and scope of implementation - which could be due to greater consequences in great enterprises in case of this risk's occurrence. The most distinguished in SMEs is the factor R15 - Inadequate behavior of middle and lower managers in the organization during the implementation. The reason behind this could be in the fact that in smaller organizations the middle and lower managers do many different jobs, or have more functions at the same time, unlike those in large organizations so that can decrease their engagement and engagement of their inferiors. This is especially evident if there does not exist a clearly defined role of every participant in the project, so managers always put their regular business roles first, neglecting the project. Regarding the rank change, most factors are changed in implementation characteristics in multiple locations and implementations in private organizations (6 factors each). It is especially important to note the factors R7 - Problems in communication and cooperation among organization's departments and functions involved in the implementation, and R10 - Inadequate business process reengineering in order to adapt the organization to the new ERP system - which, in some cases, change positively, and in other negatively. 53

64 4.2 Situational approach - combination of characteristics After reviewing the results individually by the characteristics of implementation and the organization where implementation was performed, results according to combined characteristics are shown in this part. The reason for this approach is to show the existence of differences between groups of participants and their answers, which were the constitutive part of one unique average. In the survey, every participant specified the ERP they usually implement, and these answers were combined with results on implementation approach. In this example the analysis for implementation approach of SAP is shown, to see the differences in relation to general risk results. The distribution of the risk by implementation approach for SAP implementations is presented in the next table: Table 4. Evaluation of the risk by implementation approach for SAP implementations General risk Increase/decrease of risk for SAP implementation Risk factor Big bang Phased approach Substantial customization Vanilla Big bang Phased approach Substantial customization Vanilla R1 2,619 2,153 2,064 2,496 5,82% 6,57% 29,22% -10,35% R2 3,324 2,977 2,802 3,225 3,04% 3,04% 20,29% -9,55% R3 3,824 3,506 3,339 3,762 4,99% 4,93% 17,22% -6,85% R4 3,077 2,816 2,716 2,984 5,57% 6,61% 16,51% -2,42% R5 2,846 2,597 2,486 2,774 12,09% 12,28% 24,64% 1,94% R6 2,797 2,622 2,522 2,754 13,95% 14,31% 23,23% 4,20% R7 3,139 2,883 2,785 3,060 5,20% 6,65% 15,82% -3,19% R8 3,296 3,053 2,937 3,214 11,64% 11,05% 20,84% 2,63% R9 2,687 2,446 2,403 2,646 13,21% 12,34% 23,50% 4,12% R10 2,826 2,586 2,513 2,751 4,86% 6,14% 15,27% -2,46% R11 2,404 2,194 2,132 2,340 16,16% 18,70% 27,62% 7,02% R12 2,481 2,279 2,203 2,426 17,67% 17,03% 29,22% 6,91% R13 3,052 2,760 2,695 2,911 16,90% 17,50% 25,56% 9,77% R14 2,603 2,458 2,370 2,610 17,12% 15,67% 25,38% 6,67% R15 2,962 2,782 2,730 2,899 9,05% 9,65% 14,75% 4,49% Difference compared to general risk 10,48% 10,83% 21,94% 0,86% According to the results, the risks of SAP implementation are perceived higher comparing to the general risk. That is especially significant if the system is substantially customized during implementation. SAP is very standardized software, not very open for changes, so that could be the reason for more than 1/5 higher average risk. The largest increase of almost 1/3 is recorded for risk factors R1. High fluctuation of project team members or lack of people within the project team during the ERP implementation and R12. Inadequate change management during the implementation. On the 54

65 other hand, Vanilla approach is the same as average, and some risk factors are even decreased. It is interesting that the largest decrease is recorded for factor R1. High fluctuation of project team members or lack of people within the project team during the ERP implementation which have also the largest increase for substantial customization. The main conclusion is that overall, SAP implementation is perceived riskier, especially when the client requests high system customization to align with its business process. These results showed the validity of the situational approach to the risk management, because the risks are not the same in every situation, and do not come with the same strength. 5. Conclusion ERP projects implementation management requires a special approach, due to their specifics and characteristics, especially integration. Project management is generally comprised of several management aspects. In this paper, a study on the management of risks in the implementation of ERP systems was conducted. A model of research - risk management according to the situational methodology was set. The risk management approach according to the PMBOK methodology was used as a basis, which was then modified according to situational characteristics of the implementation, the organization where the system was implemented, and other characteristics. The main aspect of the research was associated with the impact of implementation characteristics on the given risk factors or on the change of risks depending on which implementation approach was used. As the research results have shown, implementation characteristics lead to lesser or greater changes in risks compared to the general risk, in both, the factor values (% increase/decrease), as well as in their mutual ranking. Out of the four analyzed implementation approaches ("big bang", phased approach, "vanilla", substantial system modification) the highest increase of risk was registered with the "big-bang" approach, which was somewhat expected since the whole implementation happens simultaneously and the time for reaction and error revision is very limited. Aside from risk increase in the general sense, this approach had the biggest changes in risk ranking where as much as eight factors changed ranks. On the other hand, phased approach had far lesser differences, the risk was considerably less rated compared to the "big-bang" so it can be concluded that the "big-bang" approach is riskier than the phased one. System modification during implementation, as the second aspect of implementation characteristics research, increases risks depending on the modification level. Therefore, the substantial modification 55

66 (customization) of the system approach was rated as a considerably riskier approach to implementation, which is accordant with the ERP system implementers logic who generally favor the standard system implementation (the closer to the "vanilla" approach the better). Implementers arguments are that the standard system has fewer implementation surprises, is more standardized, easier for implementation, was many times tested in earlier implementations and usage, and that it has fewer problems in the future system upgrade. Surely, only the aspect of risk management in the implementation was viewed here, not the loss of specific organization characteristics, or competitive advantages mentioned in the literature, as a result of the standard system implementation. The impact of organization where implementation is performed characteristics on general risk factors was analyzed in the paper, along with the risk change dependent on these characteristics. Three types/aspects were analyzed, with six organization characteristics: territorial organization type (one or multiple locations), proprietary organization type (state/public and private organizations) and organization size (small and medium businesses and large enterprises). When considering the territorial organization type, it can be concluded according to the research results that the implementation in organizations on multiple locations is riskier than those in one location. Regarding the proprietary organization type, results showed that the implementation in state/public organizations is riskier than those in private organizations. The last aspect which was researched was the organization size, and the research results showed that the risk was increased with the organization size, or that the projects in large organizations were riskier than those in small and medium ones. Apart from the risk ratings, many risks have changed their ranking - depending on the organization characteristics some were better or worse ranked compared to the general rating. This was mainly expressed in the organization implementation on multiple locations and the implementations in private organizations where the change in ranking was recorded in 6 factors each. Furthermore, combined characteristics were analyzed, to show the differences inside the main sets of data. Results showed that introducing another characteristic can significantly change the risk amount, which happened after the result for SAP were presented. The participants who implement the SAP system acknowledged the higher risk then average, especially if the substantial customization was used. Like every other research, this one is limited too, so space was left for future research. Some aspects of further research could be: additional and specific 56

67 risk factors, additional research characteristics, and a larger number of participants. Apart from the mentioned risk factors, many other are present in the literature (specific factors) which only matter in certain situations. They could also be analyzed according to the situational approach to get a better image on their impact on the project. Additional research characteristics or the greater elaboration of existing ones could be seen as a space for further research. Example could be an additional elaboration of the implementation strategies, beside the "big-bang" and phased approach, such as the "roll-out", the pilot project implementation and others. Also, there are additional ERP brands and methodologies which could be analyzed, a more detailed classification of organizations where the system is implemented according to the industry. As a result of additional respondents and characteristics, an online tool could be made, which would give the anticipated risks based on the different characteristics and approaches to the ERP implementation. References 1. A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK Guide). (2013). 5th ed. Project Management Institute. 2. Al-Mashari, M. (2003), Enterprise resource planning: A taxonomy of critical factors, European Journal of Operational Research, 146, Operational Research pp Aloini, D., Dulmin, R., Mininno, V. (2012), Risk assessment in ERP projects, Information Systems 37 (3), Aloini, D., Dulmin, R., and Mininno, V. (2007). Risk Management in ERP Project Introduction: Review of the Literature. Information & Management, 44(6), Appuswamy, R. (2000), Implementation issues in ERP, 1st International Conference on Systems Thinking in Management, ICSTM2000, Geelong, Australia 6. Bannerman, P. L. (2008). Risk and risk management in software projects: A reassessment. Journal of Systems and Software, 81(12), Camara, M., Kermad, L., and El Mhamedi, A. (2006). Risk prediction in ERP projects: classification of reengineered business processes, Int. Conf. on Computational Intelligence for Modelling, Control and Automation CIMCA 8. Chapman, C. B. and Ward, S. (1997), Project Risk Management: Processes, Techniques and Insights, Wiley, New York 9. Chen, C. C., Law, C. C., and Yang, S. C. (2009). Managing ERP implementation failure: a project management perspective. IEEE transactions on engineering management, 56(1),

68 10. De Bakker, K., Boonstra, A., and Wortmann, H. (2010). Does risk management contribute to IT project success? A meta-analysis of empirical evidence. International Journal of Project Management, 28(5), Gargeya, V. B. and Brady, C. (2005). Success and failure factors of adopting SAP in EPR system implementation", Bus. Process Manage. J., vol. 11, no. 5, Henderson-Sellers, B., Ralyte, J., Agerfalk, and P.J., Rossi, M. (2014). Situational Method Engineering, Springer-Verlag Berlin Heidelberg, pp Huang, S. M., Chang, I. C., Li, S. H. and Lin, M. T. (2004). Assessing risk in ERP projects: identify and prioritize the factors, Industrial Management and Data Systems, 108 (8), Iskanius, P. (2009). Risk management in ERP project in the context of SMEs. Engineering Letters, 17(4), Kraljic, A., Kraljic, T., and Delismajlović, D. (2011). ERP implementation s risk factors in state owned company in post-socialist transitioning country. In E. Ariwa & E. El-Qawasmeh (Eds.), Communications in Computer and Information Science (CCIS 2011) Series of Springer LNCS, Markus, M.L., Tanis, C. and van Fenema, P.C. (2000). Enterprise resource planning: multisite ERP implementations, Commun. ACM 43, 4, O Leary, D. E. (2000). Enterprise Resource Planning Systems: Systems, Life Cycle, Electronic Commerce, and Risk. Cambridge, UK: Cambridge University Press. 18. Ravasan, A.Z. and Mansouri, T. (2014). A FCM-Based Dynamic Modeling of ERP Implementation Critical Failure Factors, International Journal of Enterprise Information Systems, 10(1), Scott, J.E. and Vessey, I. (2002). Managing risks in enterprise systems implementations, Communication of the ACM, 45 (4), Sumner, M. (2000). Risk factors in enterprise-wide/erp projects, Journal of Information Technology (Routledge, Ltd.), 15 (4), Tatsiopoulos, I. P., Panayiotou, N. A., Kirytopoulos, K. and Tsitsiriggos, K. (2003). Risk Management as a Strategic Issue for the Implementation of ERP Systems: A Case Study from the Oil Industry, International Journal of Risk Assessment and Management, 4 (1). 22. Umble, E. J., Haft, R. R. and Umble, M. M. (2003). Enterprise resource planning: Implementation procedures and critical success factors", Eur. J. Oper. Res.,vol. 146, Wright, A. M. and Wright, S. (2001). Information system assurance for ERP systems: Unique risk considerations, Journal of Information Systems, 16, Wu, L. C., Ong, C. S., and Hsu, Y. W. (2008). Active ERP implementation management: A Real Options perspective. Journal of Systems and Software, 81(6), Zafeiropoulos, I., Metaxiotis, K., and Askounis, D. (2005). Dynamic risk management system for the modeling, optimal adaptation and 58

69 implementation of an ERP system, Information Management & Computer Security, Vol. 13 Iss: 3, Zeng, Y., (2010). Risk Management for Enterprise Resource Planning System Implementations in Project-Based Firms, Doctoral dissertation, University of Maryland, College Park 27. Zur Muehlen, M., and Ho, D. T. Y. (2005). Risk management in the BPM lifecycle. In International Conference on Business Process Management (pp ). Springer Berlin Heidelberg. 59

70 60

71 Prof. dr. Vedad Spahić Univerzitet u Tuzli / University of Tuzla Filozofski fakultet / Faculty of Philosophy UDK Izvorni nauĉni ĉlanak IRONIJA KAO MODUS KULTURALNOG PAMĆENJA Intertekst srednjovjekovnih povelja i epitafa u Dizdarevom Kamenom spavaču IRONY AS A MODULE OF CULTURAL REMEMBRANCE Intertext of middle-aged charters and epitaphs in Dizdar's Stone Sleeper Sažetak U svjetlu činjenice da su uočene veze izmeďu srednjovjekovnih bosanskih tekstova i pjesničke zbirke Kameni spavač kao opće mjesto ovdašnjeg kritičkog diskursa, moţe se učiniti iznenaďujućim rezultat egzaktne analize koja pokazuje da samo desetak tekstova srednjovjekovnih epitafa i povelja uspostavlja odnos eksplicitne intertekstualnosti (citatnosti) sa pjesmama iz ove knjige. Rad se bavio tim poveznicama metodološki se oslanjajući na klasifikaciju modela intertekstualnosti koju je ponudila njemačka kulturologinja i slavistica Renate Lachmann. Citatni postupak s prikladnom metakreativnom gestom korišten je u slučajevima kada je: [modul a)] prototekstni resurs sam po sebi nudio se kao svojevrsna konkretna univerzalija ; [modul b)] autorska intencija bila orijentirana ka specifikaciji i ilustraciji odreďenih ideologema bitnih za Makovu viziju bosanske i općeljudske povijesti. Rezultati analize pokazali su da je Dizdareva intertekstualno zasnovana koncepcija kulturalnog pamćenja u odnosu na bosansku povijest afirmativna onoliko koliko je moguć ironijski otklon od ideoloških konjunktura i redukcionizama. Ključne riječi: Mak Dizdar, intertekstualnost, citatnost, kulturalno pamćenje, ironija, ideologem vjerne sluţbe, demistifikacija povijesti, identitet, prozopopeja Summary In the light of the fact that noted connections between middle-aged Bosnian texts and poetic collection "Stone Sleeper" are a general place for local critical 61

72 discourse, results of the exact analysis, which show that only ten or so such middleaged epitaphs and charters show establishment of a relationship of explicit intertextuality (citation) with songs from this book, might seem surprising. This work dealt with those connections by methodologically leaning on classification of model of intertextuality offered by a German culturologist and Slavic Studies expert Renate Lachmann. Citation procedure with appropriate meta-creative gesture was used in cases when: (modul A) prototextual resource was in its basic sensea "concrete universal", (modul B) author's intention was oriented towards specification and illustration of certain ideologemes important for Mak's vision of Bosnian and human general history. Results of this analysis showed that Dizdar's intertextually based conception of cultural remembrance with regards to Bosnian history is as much affirmative as it is able to do an ironic deflection from ideological conjunctures and reductionisms. Key words: intertextuality, citation, cultural memory, irony, ideology of loyal service, demystification of history, identity, prosopopoeia Jedno od općih mjesta kritiĉkog diskursa o Maku Dizdaru su zapaţanja o vezama starih bosanskih tekstova i pjesniĉke zbirke Kameni spavač. U svjetlu te ĉinjenice moţe se na prvi pogled uĉiniti iznenaċujućim rezultat egzaktne analize koja pokazuje da samo desetak tekstova srednjovjekovnih epitafa i povelja uspostavlja odnos eksplicitne intertekstualnosti (citatnosti) sa pjesmama Kamenog spavača. Dizdar za bosanskim srednjim vijekom kao svojom temeljnom inspiracijom poseţe na takav naĉin da su u prvom planu uvijek intermedijalne i intrakulturalne poveznice koje, na liniji univerzalnih znaĉenja poetskog izriĉaja, sugestiju duhovnog kontinuiteta bosanske povijesti ovjerodostojuju punije i intenzivnije od pukog citatnog fiksiranja, po svojoj prirodi podloţnijeg inklinaciji u semantiĉki reduktivni dokumentarizam. Na tom tragu citatni postupak s prikladnom metakreativnom gestom korišten je u sluĉajevima kada je: [modul a)] prototekstni resurs sam po sebi nudio se kao svojevrsna konkretna univerzalija ; [modul b)] autorska intencija bila orijentirana ka specifikaciji i ilustraciji odreċenih ideologema bitnih za Makovu viziju bosanske i općeljudske povijesti. U obje inaĉice neupitno je pjesnikovo umijeće kreativnog dijalogiziranja sa tekstovima prošlosti, što i jeste cilj estetski svrsishodne intertekstualnosti. 62

73 Modul a) Kao primjer semantiĉke proliferacije prototeksta (modul a) istiĉemo Dizdarov Zapis o vremenu koji se citatno veţe za natpis na stećku Stipka Radosalića (Premilovo polje, 14. stoljeće): 1 Premilovac Slovo o vremenu Boţe, davno ti sam legao I vele ti mi je leţeti... (Stari bosanski tekstovi, 111) Zapis o vremenu Davno ti sam legao I dugo ti mi je Leţati Davno Da trava mi kosti Davno Da crvi mi meso Davno Da stekoh tisuću imena Davno Da zaboravih svoje ime Davno ti sam legao I dugo ti mi je Leţati (Kameni spavač, 62) Lapidarnu refleksiju o eternalnom, o ĉasovitosti ljudske prirode koja biva transcendirana znamenom u trajnom mediju kamenu i rijeĉi, Dizdar uzima kao polazište gonetanja misterija bosanskog srednjovjekovlja istiĉući u prvi plan njegovu provokativnu ambivalentnost: istodobnu zapretenost i otvorenost tumaĉenju, alteritetu, semiozi, koja svoju raspoloţivost razliĉitim metadiskursima rasprostire na širokoj gami od poetsko-metaforiĉkih aktuelizacija jedne u svome vremenu posve samosvojne laicistiĉke kulture do svakojakih zloupotreba, posezanja, prisvajanja, pripisivanja, otpisivanja i krivotvorenja kojima je bosanski identitet u Dizdarovoj pjesmi oliĉen u onostranom prozopopejiĉnom glasu kamenog spavaĉa stoljećima izloţen, do mjere koja se i poetski i zbiljski potvrċuje stihovima stekoh tisuću imena... zaboravih svoje ime. Glas spavaĉa javlja se kao glas budnog, historijski osviještenog, nasuprot onih kojima je upućen, moţda fiziĉki budnih ali davno zaspalih i samoprepuštenih zaboravu, manipulaciji i povijesnim vjetrometinama. 1 Navodi prema izdanjima: Dizdar, Mak (1990) Stari bosanski tekstovi, Svjetlost, Sarajevo; i :Dizdar, Mak (1996) Kameni spavaĉ, Sarajevo Publshing, Sarajevo. 63

74 Modul b) Kao primjere za drugi tip intertekstualne transformacije (modul b) evidentirali smo više citatnih veza. Pjesma Zapis o odlasku eksploatira tri prototekstna predloška epitaf posvećen starješini Dragaju autora Vukašina iz Pojske (13/14. stoljeće), zapis na stećku Pokrajca Oliverovića djelo nepoznatog dijaka iz Vrpolja (god. 1413) i natpis na grobnoj ploĉi Ivana Maršića (15. stoljeće): Ivan Maršić Slovo o konĉini Ţivih na zemlji mnogo ja Osmadeset osam lita. A ništa ne nesoh!... (Stari bosanski tekstovi, 228.) Dijak iz Vrpolja Dom moj oţalostih Se leţe Dragaj, na kraju ništ... (Stari bosanski tekstovi, 87.) Zapis o odlasku Na svijetu ovom dugo ja ţih Bih osamdeset i osam ljeta na sijem svijetu U svoj dom mnoga blaga spremih i skrih Ne ĉasih ni ĉas namjernika ne ĉastih ne pogostih gosta U mom domu bog mi podili ja mogah gospodina moga i druga moga u poĉtenije prijeti i u tom mom dobru doċe smrt u vrijeme ţivota dom moj oţalostih!... (Stari bosanski tekstovi, 208.) Vukašin iz Pojske Ništi Na svijetu sijem ja ţivjeh dosta I mnoga blaga revno ko mrav u dom svoj nesoh Sada u konĉini Odlazim Sa sobom ništa ja ništi ne ponesoh Pusto iza mene sve blago osta (Kameni spavač, 113) Postupak citatnog kolaţiranja ovdje je funkciji smisaone kumulacije kojom se narativno uprizoruje ţitije antijunaka kao kontrapunkt središnjoj idejnoj agendi Kamenog spavača eshatologiji nepomirljivih opreka duhovnog i materijalnog, prolaznog i vjeĉnog, ovozemaljskog i onostranog, za koju se vjeruje da je predstavljala temelj religijskog uĉenja bosanskih krstjana. Poetska uvjerljivost Dizdarevih stihova leţi, prije svega, u persuazivnoj snazi apelativnog iskaza, na sadrţajnom planu umješnom transformacijskom gestom prevedenog iz afirmativnog u negativni ţivotni primjer koji djeluje, 64

75 barem za današnjeg ĉitaoca, potresnije od demagogijske retorike 2 obrnutih apostrofa (prozopopeja) obilato eksploatiranih u tekstovima srednjovjekovne bosanske epigrafike, iz uvjerenja da kao efikasno jeziĉko oruċe mogu posluţiti vladajućoj vjersko-feudalnoj eliti u promociji politiĉki konjunkturnih ideologema. Zanimljivo je da se pritom predodţba uzoritosti, morala i idiliĉnih društvenih odnosa u epitafima i poveljama ne zasniva toliko na religijskim naĉelima koliko na floskuli vjerne sluţbe, što je po svoj prilici posljedica provizorija vjerskog ţivota karakteristiĉnog za bosansko srednjovjekovno društvo koje je u tom pogledu bilo limitirano realnim organizacionim mogućnostima stigmatizirane i, što je posebno bitno, za izgradnju sakralne infrastrukture (bez koje nije moguće uspostaviti razvijenu, samoodrţivu, urednu i masovnu religijsku praksu) iz dogmatskih i oportunistiĉkih razloga manje-više nezainteresirane Crkve bosanske. Ukazani i nadasve atraktivni komunikacijski prostor u mediju laicizirane umjetnosti stećaka koristio je, stoga, feudalni establišment, dovodeći politiĉku lojalnost bezmalo u ravan sa evanċeoskim moralnim maksimama. Unutar takve kulturalne prakse producirani profani(sani) sadrţaji bosanskih epitafa ĉine u najvećem broju primjera motivsku supstancu intertekstualne 2 Istini za volju, ima primjera u kojima ideologijsko i poetsko sadjejstvuju i meċusobno se oplodotvoruju i koji su, kao takvi, u pogledu intertekstualnog nadovezivanja konvenirali osnovnim idejnim polazištima zbirke, pa se citatni metakreativni postupak mogao alimentirati tek potrebnom mjerom verbalne rekreacije prototeksta, kao u sljedećem primjeru: Kovaĉ Radiĉ: Blago A se pisa na krstu Jurja da je znati svakomu ĉoviku: Juraj Ivanović kako stekoh blago i š njega pogiboh! (Stari bosanski tekstovi, 252) Zapis o blagu Nikada nikom ne rekoh Kako stekoh blaga Sada neka se zna Da tagda u ruke vraga Stigoh Da s njega Zbog blaga da pogiboh (Kameni spavaĉ, 140) 65

76 preregistracije (modul b) apologijskog u ironijski, socijalno i povijesno osviješten govor kamenih spavaĉa, koji krasi neke od najuspjelijih Dizdarevih pjesama. Ovaj tip citatne metakreacije povezuje npr. epitaf dijaka Radoja posvećen pokojnom Ozrisalu Kopijeviću (izmeċu i 1423.) i Dizdarev sjajni i neponovljivi Zapis o vitezu: Dijak Radoje: Ţivot i smrt Ozrisala Kopijevića Smrti ne poiskah... NaviĊen od kraljevstva bosanskoga i gospockoga srbskoga za moga gospodina sluţbu bodoše me i sikoše me i oderaše. I tuj smrti ne dopadoh I umrih na rošstvo Hristovo. A gospodin me vojevoda okrili i ukopa i pobiliţi. (Stari bosanski tekstovi, 213) Zapis o vitezu Volio je trave volio je ptice volio oblake Volio je nebo volio je zemlju I dane razigrane Ko konjice Zna Lake I zato i tako smrti nikad ne poiska Al smrt je uza nj vavijek bila Prisutna i Bliska Za sluţbu temţe vjernu Za gospodina svoga Bodoše ga Sjekoše ga Deraše ga I u tom danu I u toj noći boja velega Tuj smrtni junak smrti ne dopade U buni jednoj on pade U buni protiv nevjerstva svijeta on skonĉa slavno Umrije davno pred mnogo godina Umrije a mrtav Još nije Zapitaj sad za ime njegovog gospodina Da djelo mu bijaše nevjerstvo I ime da mu bješe zlo To samo se Sada (Kameni spavač, 114.) Namjesto feudalne apologije u Dizdarevoj pjesmi imamo demistifikaciju ideološkog diskursa vjernog viteškog sluţenja koja se odvija na dva plana: a) 66

77 podlaganjem kontekstualnih, povijesno provjerljivih ĉinjenica u semantiĉki mainstream pjesme; b) funkcionalnom retoriĉkom prekonfiguracijom citatnih segmenata prototeksta. Buna u kojoj stradava vjerni vitez povijesno se da locirati u posttvrtkovsku eru feudalnog autonomašenja bosanskih oblasnih gospodara koji su u pohlepi za vlašću desetljećima potkopavali integritet bosanske drţave. Pokazat će se da je to, pored vanjskopolitiĉkih, bio kljuĉni unutarnji razlog stanja u kojem je jednosmjerno vodilo padu (šaptom!) pod osmansku vlast. Iz te perspektive Dizdareva pjesma ukazuje se kao osebujno, idejom socijalnog humanizma inspirirano ĉitanje bosanske povijesti u kome se miješaju ţalobno i ironiĉno, uzvišeno i prizemno. Iz pijeteta prema vitezuţrtvi, kao metafori povijesne sudbine bosanskog ĉovjeka, podmetnuti mu prozopopejiĉni govor prvog lica sa stećka u pjesmi je zamijenjen trećim zajedniĉkim nam licem patnje i stradanja za sitan tuċi interes, za sve one silne i nepobrojane ĉastnike iz pjesme Zapis o časti (ironijska citatna replika jednog paragrafa Dabišine darovnice Hrvoju Vukĉiću Hrvatiniću iz godine) koje bosanskom nevoljniku valja podmiriti. Demistifikacija, peĉat na povelji Tekst Dabišine darovnice Dizdar će, na istom fonu, citatno eksploatirati i u pjesmi Nevoljni vojno, permutirajući smisao i ton prigodne laudacije 3 svojstven ovoj vrsti bosanskih povelja u antimilitarno i aherojsko zbiranje ţivotnog i povijesnog iskustva kroz glas ratnog veterana ĉija se biografija ne osmišljava u epskoj paradigmi uzoritog ratnika nego u osviještenom demistificirajućem pogledu unatrag u nevolju. Evo fragmenta koji to najoĉitije potvrċuje: Stjepan Dabiša: I gledahomo... I gledahomo našima oĉima gdi naši virni polivahu svoje svitlo oruţje krvju turaĉkom od udarac maĉnih kripkijeh ih desnice, ne štedeće se nam' posluţiti, a svoje mišice nasladiti v' poganskoj krvi. (Stari bosanski tekstovi, 139) 3 Tekstovi vladarskih darovnica javno su ĉitani na ceremonijalnim sveĉanostima koje su okupljale bosansku feudalnu vrhušku. Vojno-politiĉki kontekst u kome se Bosna nalazila za vladavine kralja Dabiše i u posttvrtkovskoj eri u cjelini bitno je uvjetovao sadrţaj tekstova ovoga ţanra. 67

78 Nevoljni vojno U rvanju potonjem al desnica mi pala A hvala i slava na dane krvi na rane nestala (Kameni spavač, 124) Umjesto zakljuĉka Uoĉene meċutekstovne veze i naĉini na koje su ostvarene govore zapravo o Dizdarevoj koncepciji kulturalnog pamćenja kao sasvim bliskoj onoj koju zagovara Terry Eagleton u knjizi Ideja kulture, istiĉući da su vrijednosti kulture univerzalne ali nikada apstraktne, i ne mogu se razvijati bez neke vrste lokalnog odreċenja. Dizdarev odnos prema povijesti je afirmativan onoliko koliko je ironiĉan (moţda najilustrativnije u pjesmi Razmirje), baš kao što je, u odnosu spram vlastite nacionalne povijesti, unutar ĉijeg okvira se ostvaruje, nacionalna kultura kulturom samo zbog toga što taj okvir nadilazi smjerajući općem. U tom smislu, ironija, ironija naše povijesne sudbine, ukazuje se i kao jedan od dominantnih modusa u poetskom ovjerodostojenju eksplicitnih intertekstualnih veza Kamenog spavača i srednjovjekovnih bosanskih tekstova. Literatura 1. Dizdar, Mak (1996) Kameni spavač, Sarajevo Publshing, Sarajevo. 2. Dizdar, Mak (1990) Stari bosanski tekstovi, antologija, Svjetlost, Sarajevo. 3. Eagleton, Tery (2002) Ideja kulture, Jesenski i Turk, Zagreb. 4. Imamović, Mustafa (1998) Historija Bošnjaka, BZK Preporod, Sarajevo. 5. Intertekstualnost i intermedijalnost, zbornik, uredili: Zvonko Maković, Magdalena Medarić, Dubravka Oraić i Pavao Pavliĉić, Liber, Zagreb, Lachmann, Renate (2002) Phantasia / Memoria / Rhetorica, Matica hrvatska, Zagreb. 7. Malcolm, Noel (1995) Povijest Bosne, BZK Preporod, Novi Liber Dani, Zagreb Sarajevo. 68

79 Prof. dr. Vladimir Ilić Univerzitet u Beogradu / University of Belgrade Filozofski fakultet / Faculty of Philosophy UDK 316 Weber, M. Izvorni nauĉni ĉlanak WEBEROVA METODOLOŠKA REŠENJA NA PLANU PROUĈAVANJA SPASENJA WEBER'S METHODOLOGICAL SOLUTIONS ON STUDYING SALVATION PLANNING Sažetak Max Weber je najznačajniji pojedinačni naučnik u dosadašnjem razvoju sociologije. Njegov osnovni metod jeste metod razumevanja. U prvom delu teksta pokazuje se njegov pogled na odnos umetnosti, erotike, nauke i religije. Drugi deo sadrţi interpretaciju uporednog okvira njegovih istraţivanja kroz razmatranje konsekventnih teodiceja. Treći deo pokazuje specifičnosti Weberovog uporednog pristupa. Četvrti deo pokazuje ulogu idealnih tipova u Weberovoj razumevajućoj sociologiji. Naredni deo pokazuje način stvaranja i primene iskustvene osnove u njegovom proučavanju svetskih religija. Zaključak je da je Weber slagao parcijalne slike u opšti okvir idealnih tipova da bi došao do potpunog istorijskog znanja o kulturi, primenjujući dosledno metodološku poziciju koju je razvio izmeďu i godine. Ključne reči: Max Weber, spasenje, iskustvena evidencija Summary Max Weber is the most significant single scientist in the development of sociology. His basic method is the method of understanding. The first part of the text indicates his view of the relationship between art, eroticism, science and religion. The second part contains an interpretation of comparative framework of his research through the consequent consideration of theodicy. The third part shows the specifics of Weber's comparative approach. The fourth section shows the role of ideal types in Weber's "sociology of understanding". The next section shows a method of creating and applying experiential base in his study of world religions. The conclusion is that Weber built partial images into the general framework of ideal types to come to a complete historical knowledge about the culture, applying consistently methodological position that he developed between 1903 and Keywords: Max Weber, salvation, empirical evidence 69

80 Weberovo prouĉavanje religije tema je koja gotovo da se sama po sebi nameće, ako se ima u vidu da je u pitanju deo shvatanja najznaĉajnijeg pojedinaĉnog sociologa u istoriji ove nauke. 1 Religija, odnosno iz nje proistekla privredna etika, njegov je kljuĉni istraţivaĉki prioritet, a razumevanje je najvaţniji postupak Verstehende Soziologie, mada nije uvek dosledno odreċeno niti situirano u epistemološkom pogledu. Da dodam još jedan razlog zbog kojeg se o sociološkom razumevanju religije govori upravo na primeru shvatanja M. Webera. L. A. Scaff piše da je veberijanski revizionizam deo borbe za ovladavanjem Weberom, koja je znaĉajna zato što se smatra da Weber zauzima centralno podruĉje u društvenim naukama; prema ovom moţda ne preterano odmerenom stanovištu, onaj ko kontroliše interpretaciju Webera moţe da se uzda da će upravljati nauĉnom aktivnošću današnjice u meri u kojoj se to odnosi na društvene nauke. Kumulativnost nauĉnog znanja i schüchterne Zärtlichkeit Pre nego što se pokaţe Weberov pogled na odnos razumevajuće sociologije i religije, treba nešto reći i o njegovom viċenju odnosa nauke i drugih delova kulture društva. Weber u svojim shvatanjima deluje robusno i radikalno kao i jedan od njegovih uzora, F. Nietzsche. No, Weber je, baš kao i spolja robusni radikalni nihilistiĉki ateista, sposoban ne samo za grandioznu saznajnu strast nego i za uzdrhtalu, bojaţljivu neţnost prema svim onim tvorevinama ljudskog delanja i razmišljanja koje su nastajale kroz istoriju i ĉije stvaraoce on usrdno nastoji da razume. Moţe se navesti njegov kroki jevrejskih proroka: Amosovu burnu, vrelu, nesmanjenu strast, Osijinu mekoću i toplinu ljubavi koja pridobija, Isaijin nepokolebljivi, otmeni i samouvereni polet, a i snaţno i duboko oduševljenje, Jeremijinu dušu, meku i depresivnim raspoloţenjima podloţnu, koja pati od prinudnih predstava, ali se, usled prinude svoje pozvanosti napreţe do oĉajniĉkog herojstva; Jezekiljev ekstatiĉki uzavreli, ali suštinski hladni intelektualizam (Veber, 1997, III: 272; u daljem tekstu: SSSR). Ĉini se da se ovde iza demonskog karaktera otkriva schüchterne Zärtlichkeit. Lepota i umetnost, kao grana društvenog delanja koja je nosi, prema njegovom mišljenju, predstavlja konkurenta i religiji i moralu ( umetniĉkom 1 Prva verzija teksta pod nazivom Weberovo razumevanje jezika religije podneta je kao saopštenje na prvom meċunarodnom nauĉnom skupu Nauĉno razumevanje jezika religije u Beogradu, godine. U meċuvremenu su izvršene bitne izmene u njegovoj strukturi i sadrţaju. 70

81 stvaraocu, kao i estetski uzbuċenom primaocu, s druge strane, etiĉka norma kao takva moţe lako imati izgled nasilja nad onim što je stvarno stvaralaĉko i najliĉnije ); moţda nije odveć smelo pomisliti da sistematsko uništavanje lepote u izrazu ovde, nezavisno od pišĉevih namera (a reĉ je upravo o autoru koji je neprestano obraćao paţnju na neminovne, makar i neţeljene, posledice delanja) sluţi da se istakne osobenost nauke. Svojevremeno je Weber tvrdio da umetnost preuzima funkciju izbavljenja unutar sveta i spasenja od rastućeg pritiska teorijskog i praktiĉnog racionalizma (SSSR, I:456). Weber, naime, smatra da lepo ima dijaboliĉki karakter, u najmanju ruku zbog srodnosti umetniĉkog sa verskim uzbuċenjem. Pisati suvo, meandrirano, precizno, na neprivlaĉan i ĉak na odbojan naĉin, u tom smislu moţda zaista znaĉi pisati nauĉno. Prema Weberovim reĉima, stvarno delanje se u velikoj većini odvija u tupoj polusvesnosti ili nesvesnosti o svom 'smeranom znaĉenju'. Onaj koji dela 'oseća' ga više neodreċeno nego što zna za njega ili je 'naĉisto s tim'; on dela u većini sluĉajeva nagonski ili shodno navici (Veber, 1976, I-II, u daljem tekstu: PD, I: 15). Ovde je (i ne samo na ovom mestu) nesumnjivo vidljiv rikertovski elitizam. Moţda je vaţnije da je Weberova heuristiĉki nadasve plodna podela na etiĉko i egzemplarno proroštvo po mnogo ĉemu rikertovska, odnosno u ovde korišćenom znaĉenju, elitistiĉka: egzemplarni proroci pokazuju put spasenja malobrojnima, najĉešće kaluċerima i intelektualcima. Oni etiĉkog tipa nude spasenje svima koji poštuju boţju volju. No, kod Webera elitizam, shvaćen samo u ovom smislu, poprima oblik svojevrsnog duhovnog aristokratizma Osnovni smer njegovih istraţivanja je nastojanje da uoĉi, ispita, razume, izrazi i kontroliše neujednaĉeno spiralno probijanje racionalnosti kroz istoriju. Osnova Weberovog razumevanja religije dosta je jasno vidljiva iz njegovog ukazivanja na veze i razlike izmeċu religije, umetnosti, seksualnosti i nauke. Umetniĉka dela ovaj pisac bez ustezanja koristi kao izvore obaveštenja. Ne usteţe se da protestantsko viċenje sveta prikazuje kroz poreċenje Miltona sa Danteom. Primere iz knjiţevnosti koristi kao nosioce empirijskih svedoĉanstva gde god je to moguće. S druge strane, obrazovanje (ovde opet protivstavljeno pukoj nauĉnoj obaveštenosti ) omogućuje piscu da protestantizam shvati baš zato što ga svojim intelektualnim nastrojenjem uveliko nadilazi. No, pouĉno je, uz ostalo, Weberovo rašĉlanjivanje (donekle i rašĉaravanje ) umetnosti; umetnost je, kao i religija, i zbog toga je i konkurent potonjoj, suoĉena sa etiĉkom iracionalnošću sveta. Iracionalna je puka ĉinjenica da postoji patnja kao takva. Nejednakost raspodele sreće i patnje potpuno je etiĉki nemotivisana za religiozno nemuzikalnog Webera. 71

82 Umetnost je estetska osuda nepravednog sveta, kao što su religije spasenja pokušaji njegovog pravdanja na etiĉkom i eshatološkom planu. U svakom sluĉaju, prema Weberovom mišljenju, umetnost je sumnjiva za religijsku etiku bratstva jer je nosilac magijskih sredstava i u napetosti je sa traganjem za spasenjem. Obrazovanje, ukus, stil ţivota, vrlo su znaĉajna sredstva sociološkog opisa. Weber misli da su granice u obrazovanju i u kulturi ukusa najsuštastvenije i najnepremostivije od svih staleških razlika (SSSR, I: 466). Stoga ne ĉudi što je religijska etika bratstva u zategnutim odnosima ne samo sa posebnim delatnostima ciljnoracionalnog delanja nego i sa estetikom i erotikom. Oba poslednje pomenuta podruĉja ţivota konkurišu religiji, nekada i preko zajedniĉkih tvorevina: Od takvih ne treba zaboraviti osobito od strane puritanaca većinom ignoriranu 'Pjesmu nad pjesmama' (SSSR, I: 95). Za Webera je polna ljubav najveća iracionalna sila ţivota i kao takva ona se nalazi u dubokoj napetosti sa religijskom etikom bratstva (SSSR, I: 457). Ovo ima i kulturno-istorijske razloge: vrlo ĉesto je polno opštenje bilo sastavni deo magijske, pa i religijske, orgijastike. U toku istorijskog razvoja seksualnost se sublimiše u erotiku, a nasuprot trezvenom realizmu seljaka, erotika postaje svesno negovana i nesvakodnevna sfera. Religije spasenja odbacuju emancipovanu erotiku u paketu sa hramovnom prostitucijom: Erotski zanos je u harmoniji samo sa orgijastiĉkom, nesvakodnevnom formom religioznosti (SSSR, I: 462) Ili, s nešto drugaĉijim naglaskom: Do poslednjeg pojaĉavanja akcenta erotske sfere došlo je na tlu intelektualistiĉkih kultura tamo gde se ta sfera sudarila sa neizbeţno asketskim slojem profesionalaca. U tom zategnutom odnosu sa racionalnom svakodnevicom polni ţivot, koji je bio postao nesvakodnevni, a posebno nebraĉni, mogao je izgledati kao jedina spona koja je ĉoveka, tad već potpuno izašlog iz kruţnog toka starog, jednostavnog, organskog bivstvovanja seljaka, još povezivala sa prirodnim izvorom svekolikog ţivota (SSSR, I: 459). Vredi ponoviti, erotski zanos je, kada nisu u pitanju intelektualni, verski ili ljubavni virtuozi, u harmoniji samo sa orgijastiĉkom, nesvakodnevnom formom religioznosti. Razumljivo je zašto hrišćanstvo ne moţe da prihvati prirodnu, nesputanu erotiku: Dosledna etika verskog bratstva odnosi se prema svemu tome radikalno neprijateljski. Srećna erotska ljubav i hrišćanska etika bratstva meċusobno se iskljuĉuju. Weber se ovde osvrće na Tolstojeva dela, a sami novozavetni sadrţaji ovo potvrċuju pokazujući hladnu porugu prema srećnoj ljubavi. Koncesije ĉine i Sveti Pavle i katoliĉki brak; no, za protestantsku askezu svako rafiniranje u erotici jednako je najgorem obogotvorenju kreature. Ipak, Weber i ovde ukazuje na izuzetke, smatrajući da se etika kvekera (nazarena) najviše pribliţila unutrašnjim verskim vrednostima braka. Prema njegovim reĉima, ovde i puritanizam prati menjanje osećanja ljubavi i svest o odgovornosti kroz sve nijanse toka organskog ţivota 'sve do pianissimo najdublje starosti', u onom 72

83 uzajamnom jemĉenju i uzajamnom dugovanju (u geteovskom smislu) moţe biti neĉeg osobenog i najuzvišenijeg. Retko to daje sam ţivot; kome je to dato, taj moţe da kaţe da je srećan i miljenik sudbine a ne da je to sam 'zasluţio'. Iracionalnost i teodiceje Etiĉka iracionalnost sveta se i ovde, na emotivno najdelikatnijem podruĉju, javlja kao izazov za razliĉite teodiceje. One ne moraju a ĉesto i nisu onostrano usmerene, posebno ukoliko se radi o religijama ĉiji su nosioci ratnici ili bogati graċani (ne i malograċani). I seljak i feudalni vlastelin su mogli umreti siti ţivota kao Avram, ali to nije mogao da uĉini, bar ne po pravilu, i obrazovani ĉovek. Bilo je reĉi o napetosti izmeċu religije, sa jedne, i umetnosti i erotike, sa druge strane: napetost u odnosu prema nauci je najveća, nezavisno od toga što jedan od izvora nauĉnog saznanja predstavljaju razliĉite magijske radnje. Najveća i najnaĉelnija je svesno uspostavljena napetost izmeċu religioznosti i carstva mislećeg saznanja (SSSR, I: 463). Ili, drugim reĉima, empirijski i uz to matematiĉki orijentisano posmatranje sveta donosi naĉelno odbacivanje svakog naĉina posmatranja koji uopšte postavlja pitanje 'smisla' zbivanja unutar sveta. Stoga, sa svakim jaĉanjem racionalizma empirijske nauke sve više se religija potiskuje iz carstva racionalnog u iracionalnu sferu, a naroĉito iracionalna ili antiracionalna nadosobna sila kao takva. Ovaj klasno svesni burţoa koji se nije ustezao da piše o kapitalistiĉkom podjarmljivanju (npr. PD, I: 319) napisao je nespornu istinu: Ne postoji nikakva potpuno oĉuvana religija koja deluje kao vitalna sila, a da na bilo kojem mestu ne zahteva 'credo non quod, sed quia absurdum' 'ţrtvu intelekta' (SSSR, I: 464) Ili, drugim reĉima, nije se ustezao da kaţe da su kosmos prirodnog kauzaliteta i postulirani kosmos etiĉkog kauzaliteta poravnanja bili i jesu i da će biti u uzajamnoj nepomirljivoj suprotnosti. Intelektualac kao takav podjednako je daleko od religije, pogotovo one koja naveštava zagrobni ţivot, kao i velmoţa i veletrgovac, pa i još više: on (ili ona) ne odriĉe se nebratske aristokratije racionalnog kulturnog poseda. Istorijski posmatrano, religija ne mora da ima, a ĉesto i nema, bilo kakvu izgraċenu predstavu o zagrobnom ţivotu. Kako bi Weber rekao: Nije svaka religija, pa ni svaka svetska religija, uopšte poznavala neku onostranost kao mesto ostvarenja odreċenih obećanja. Sa samo delimiĉnim izuzetkom hrišćanstva i malobrojnih drugih, specifiĉno asketskih ispovedi, ĉak su dobra 73

84 spasa svih, iskonskih kao i kultivisanih, proroĉkih ili ne-proroĉkih religija bila pre svega u ogromnom stepenu ovostrana: zdravlje, dug ţivot, bogatstvo bila su obećanja kineske, vedske, Zaratustrine, starojevrejske, islamske, koliko i feniĉanske, egipatske, vavilonske, i starogermanske religije, kao i obećanja za poboţne laike hinduizma i budizma (SSSR, I: 203). Ili, drugim reĉima, psihološki posmatrano, baš je prisutni, ovostrani habitus bio nešto do ĉega je bilo primarno stalo onima koji su traţili spas (ibid.: 204). Weber je religiju doţivljavao nipošto na poslednjem mestu kao legitimaciju nejednakosti na ovome svetu: Sreća hoće da bude 'legitimna'. Ako se pod opštim izrazom 'sreća' poimaju sva dobra kao ĉast, moć, posed, i uţivanja, onda je to najopštija formula za onu sluţbu legitimiranja koju je religija imala da obavi za sav spoljašnji i unutrašnji interes svih vladajućih, posednika, pobednika, zdravih ukratko, srećnih: teodiceja sreće. Ona je ukorenjena u najmasivnijim ('farisejskim') potrebama ljudi, pa je zato lako razumljiva, mada na njeno dejstvo ĉesto nije obraćana dovoljna paţnja (ibid.:198). Uopšte uzev, postoje tri konsekventne teodiceje. Nijedna od njih nije u skladu sa vrednostima humanistiĉke tradicije, što za Webera znaĉi da su sve one i bitno iracionalne. Kao što primećuju Tenbruck i Bus, razlog za to je što one ĉuvaju spasenje za izabrane i što su lišene neutilitarne etike bratske ljubavi. Jedna od ovih teodiceja, zaratustrijanstvo, ili zoroastrizam, zasniva se na dualizmu dobra i zla. Dualizam je u pogledu idejne prerade postavljao u izvesnom smislu jednostavne zahteve, zahtevajući samo sistematizovanje magijskog pluralizma duhova da bi odgovorio svrsi. Weber primećuje da je u ovom smislu zoroastrizam bio najdosledniji, ali on, meċutim, već samim temeljnim dualistiĉkim naĉelom podrazumeva ograniĉavanje svemoći boga. Prema Weberovom tumaĉenju, u modernijoj verziji dualizma, kao u hrišćanstvu, bog dobrote pobeċuje, a ova nedoslednija narodska forma dualizma rasprostranjena je svuda. No, teodiceja koja bogu dobrote pridaje svojstvo nadmoći ili svemoći, suoĉena sa opipljivom svetskom nepravdom i ljudskom nesrećom, podrazumeva odustajanje od razumevanja smisla sveta i boţjih odluka i završava u uĉenju o predestinaciji. Treća forma teodiceje, inaĉe posebno svojstvena indijskoj religioznosti intelektualaca, spaja virtuozno samoizbavljenje sa svima dostupnom mogućnošću spasa i najstroţe odbacivanje sveta sa organskom socijalnom etikom. U jednom od evropskih znaĉenja Indiji nedostaje humanizam. Indijske religije izbavljenja nenadmašne su i na planu veţbanja u egoizmu, kao u sluĉaju budizma, i na polju religijskog pripitomljavanje podanika, gde se naroĉito iskazala bramanska teorija (SSSR, II: 120). Prema Weberovom 74

85 razumevanju budizma, pojedinac mora da ima debelu koţu nosoroga kada je reĉ o osećanjima (SSSR, II: 196) Naime, budistiĉka karitas ima isti onaj karakter bezliĉnosti i objektivnosti kakav se moţe naći u dţainizmu i, na drugi naĉin, takoċe u puritanizmu. U pitanju je vlastita certitudo salutis, ne sudbina 'Bliţnjega' (ibid.). Drugim reĉima, ta prosvetljenost, što konaĉno oslobaċa, od patnje, postiţe se jedino predanošću molitvi, kontemplativnim uranjanjem u jednostavne, praktične ţivotne istine. Dakle, 'znanje' koje je uskraćeno svakom onom ko dela, a mogućno samo nekome ko teţi prosvetljenju, jeste, doduše, praktiĉne vrste, ali to, ipak, nije 'savest' koju ĉak i Gete osporava onome ko dela i priznaje je samo 'onome ko posmatra' (SSSR, II: 197). Još samo jedna napomena o odsustvu humanizma u hinduistiĉkom svetu: u civilizaciji koja je prezirala zemljoradnju zbog njoj svojstvenog uništavanja ţivih bića, Weber opaţa da se u nekim selima na deset hiljada stanovnika nije mogla naći nijedna devojĉica mlaċa od godinu dana. Kao i da je u nekim starosnim skupinama bilo deset puta više deĉaka nego devojĉica. U samoj stvari, kod budista nije zlo greh, nego prolaznost. Stari judaizam je za Webera nešto drugo ne samo pojava svetskog istorijskog znaĉaja nego i nipošto na poslednjem mestu specifiĉno kukavna etika neodupiranja (SSSR, III: 330), izraţena i kroz reĉi melanholiĉnog mekušca Jeremije. Njemu je strano otmeno ateistiĉko spasenje budista, ali se on, po prirodi stvari, i pored kljuĉne kategorije berith-a, koja podrazumeva uzajamnost obaveza, nalazi vrlo daleko od onoga što će Weber nazivati ekstremno racionalistiĉkim fanatizmima, misleći pri tom na ljudska prava (PD, I: 5). S druge strane, razlikovanje crkve sa njenim univerzalnim pretenzijama i sekte kao zajednice posvećenih osoba, i to posvećenih u njihovo odraslo doba, upućuje na Jellineka, prema kojem je sloboda verskog ubeċenja najstarije ĉovekovo pravo (PD, II: 295). Mogućnost da se istovremeno oboţava (ili bar štuje) više bogova postepeno kod starih Jevreja biva zamenjena savezom sa jednim bogom. To ne znaĉi da su ljudi u nekom sadrţajnijem smislu reĉi postali slobodnima ne samo stoga što im je suţen prostor da magijskim putem upravljaju svojim bogovima i bez obzira na njihova neprestana nastojanja da religije što više pribliţe razumljivijoj i psihološki za najveći broj ljudskih bića isplativijoj magiji. I u naše vreme nad ljudima osim hijerokratske prinude postoji i ona politiĉka, da se i ne pominje ekonomska, odnosno sudbina velikog broja ljudi koje je, kako Weber kaţe, burţoazija podvlastila (PD, I: 454). 75

86 Sociološko razumevanje religije u kontekstu uporednih istraţivanja Bendix, istovremeno odrešito i smotreno, tvrdi da je (Bendix,1966.; 1959: 261) Weberov primarni pogled na društvo proţet shvatanjem o delikatnoj ravnoteţi suprotstavljenih snaga koju mnogo toga moţe da poremeti. On eksplicitno odbija da društvene strukture u sociološkom istraţivanju interpretira kao celine, osim u provizorne, orijentacione svrhe. Prema Weberu, društvo je prepuno sukoba grupa. Konfuĉijanski uĉenjak je u sukobu sa magom, taoistiĉkim mistikom i budistiĉkim monahom, braman sa pretenzijama kšatrija, heterodoksijom dţainizma, budizma, unutarbramanistiĉkim doktrinarnim sporovima itd. Bendix smatra da je ovaj i ovakav Weberov pogled na borbu razliĉitih društvenih grupa bio jezgro njegovog pogleda na ţivot ne samo sociološkog nego i liĉnog (Bendix,1966.; 1959: 263). Uticaj nihilistiĉkog ateiste Nietzschea vidljiv je i ovde. S druge strane, Bendix upozorava, pozivajući se na jedan Weberov tekst iz godine, da je, naglašavajući znaĉaj verskih ideja, Weber dodavao da bi ga kritiĉari, da to nije radio, optuţivali za materijalizam, kao što ga sada optuţuju za idealizam (Bendix, 1966.; 1959: 69). Weber je u relativnom kontinuitetu izvodio svoja uporedna istraţivanja svetskih religija. Posle bavljenja protestantizmom u narednim tomovima studija o konfuĉijanizmu, hinduizmu i judaizmu prvo se daje slika društvene strukture posmatranih kultura, a onda se istraţivaĉka paţnja usredsreċuje na velike verske inovatore, odnosno na doba religiozne kreativnosti. Ovo zapaţanje ima nesumnjiv metodološki znaĉaj. Doba kljuĉanja duhova i izbijanja na površinu novog (mada se ono moralo dugotrajno pripremati) nesumnjivo jeste opravdan centar istraţivaĉke paţnje, bilo da se ispituje suština neke (i) religijom uslovljene privredne etike ili se uzima polazna toĉka za praćenje njenog razvoja. Bendix primećuje da ovome sledi ispitivanje veze ortodoksnih i heterodoksnih ogranaka svake od posmatranih svetskih religija, da bi se na kraju svake monografije izvelo poreċenje posmatrane religije sa drugim religijama i posebno sa racionalnošću ekonomskog ponašanja koje karakteriše razvoj Zapada (ibid.: 97). Bendix je ovde oĉito sklon da Webera tumaĉi evrocentriĉno i da azijske religije posmatra kao kontrolne sluĉajeve u uporednom istraţivanju. S druge strane, zanimljivo je da Weber ispitivanje veze izmeċu verske privredne etike i društveno-ekonomskih pretpostavki nastanka modernog kapitalizma (ili njihovog odsustva) već u studiji o konfuĉijanizmu i taoizmu strukturiše drugaĉije nego u radovima o protestantskoj etici. U ispitivanju Kine on poĉinje analizom društva, a tek kasnije unosi u razmatranje specifiĉno verske ĉinioce. 76

87 Posmatrano na jednoj opštijom metodološkoj ravni, kao kod svakog uporednog empirijskog istraţivanja, postupak mora da bude induktivan i u tom smislu logiĉki nesavršen: posmatraju se situacije u kojima je ĉinilac sa pretpostavljenom znaĉajnom uzroĉnom specifiĉnom teţinom prisutan ili odsutan. Naravno, te situacije treba da budu sliĉne, što ĉesto nisu, ili se, bar, ne moţe odrediti da li jesu, u kom pogledu, i u kojoj meri. Weberu je ovo jasno: Smisaono shvatljiva, potkrepljena simptomatiĉnim pojavama (ponašanje helenskih proroĉišta i proroka prema Persijancima), puna duha hipoteza Ed. Meyera o kauzalnom znaĉaju bitaka na Maratonu, kod Salamine, i kod Plateje, za svojevrsni razvoj helenske (a time i zapadne) kulture, moţe se potkrepiti samo onom proverom koja se moţe izvršiti na primerima ponašanja Persijanaca u sluĉaju pobede (Jerusalim, Egipat, Mala Azija) i koja u mnogom pogledu nuţno mora ostati nesavršena. Znatna racionalna oĉiglednost hipoteze mora ovde da posluţi kao potpora. Ali u veoma velikom broju sluĉajeva istorijskih objašnjenja, koja izgledaju vrlo jasna, ne postoji mogućnost ĉak ni jedne takve provere kakva je u ovom sluĉaju još bila moguća. Tako to objašnjenje ostaje definitivno 'hipoteza' (PD, I: 8). Nedostatnost indukcije u odnosu na neke idealno formulisane zahteve logike nauĉnog istraţivanja je nešto što se podrazumeva: ne ĉudi što nauĉni zakoni imaju karakter odnosa verovatnoća, ili, drugim reĉima, izgleda, šansi, da se neka relacija zbude. Bendix ovo izraţava nešto drugaĉije, tvrdeći da se Weber postepeno širio od detaljnog ispitivanja reciproĉnih uticaja ka uporednoj analizi (Bendix,1966.; 1959: 258). Idealni tipovi su u okviru ove zamisli nuţni ne samo zbog razloga koji se obiĉno vezuju za epistemološke postulate ili rešenja razliĉitih varijanti istorizma već i stoga da bi poreċenja uopšte bila moguća: I ovdje, nuţno, moramo, da bismo na prvom mjestu istaknuli karakteristiĉne razlike, govoriti jednim 'idealno tipiĉnim' pojmovnim jezikom, koji u izvjesnom smislu siluje historijsku realnost, ali bi bez toga od samih ograniĉenja klauzulama bila uopće iskljuĉena jasna formulacija (SSSR, I: 88). U samoj stvari, Bendix smatra da je Webera zanimala struktura, naĉini ţivota statusnih grupa, puritanskih poboţnjaka, konfuĉijanskih uĉenjaka, hinduistiĉkih bramana, jevrejskih levita; da je on hteo da analizira društvene uslove koji harizmatska nadahnuća nekolicine pretvaraju u stil ţivota posebne statusne grupe (ibid.: 258). Kljuĉno mesto preko kojeg su se prelamale poreċene sliĉnosti i razlike izmeċu izbaviteljskih religija bilo je pitanje certitudo salutis. Dva merila, meċusobno tesno povezana, sluţila su da izraze stepen racionalizovanja neke religije: Prvo, stepen u kojem se ona otresla magije, a onda, stepen sistematske jedinstvenosti na koji je ona dovela odnos izmešu boga i sveta i, prema tome, vlastiti etiĉki odnos prema svetu (SSSR, I: 421). Prema 77

88 Weberovoj oceni, u prvom pogledu asketski protestantizam u svojim razliĉnim uobliĉenjima predstavlja poslednji stupanj. Njegova najkarakteristiĉnija uobliĉenja najpotpunije su rašĉistila s magijom. Ovakav pristup nuţno je na ravni prikazivanja rezultata morao da bude u znatnoj meri neistorijski ; on sistematski prikazuje religije, nuţno pojednostavljuje, podvlaĉi osobine religija znaĉajne za uobliĉavanje praktiĉnog ţivota (SSSR, I: 218) Weber, kao da oseća da će biti izloţen prigovorima za evrocentrizam, upozorava da u SSSR redosled razmatranja sluĉajno ide geografski sa istoka na zapad. To je uslovljeno razlozima unutrašnje svrsishodnosti prikaza. Weberovom senzibilitetu konfuĉijanizam nije bio posve stran; uostalom, davno je zapaţeno da se većina vaspitanih ljudi, nezavisno od njihovog konfesionalnog samorazumevanja, u svojoj svakodnevnoj ateizovanosti ponašaju kao dobri konfuĉijanci. Bez obzira što kod njega postoji apologija napetosti, borbe, objašnjiva verovatno uticajem Nietzschea, Marxa i moţda Hegela, njegovom duhu bilo je blisko što u kineskoj etici nije postojalo radikalno zlo, nego samo greška. Naravno, ovakvoj etici nuţno je nedostajala centralna sila neke religije izbavljenja koja bi metodiĉno usmeravala ţivot (ibid.: 377). Gordo odricanje od onostranosti moglo je da zadovolji samo intelektualce. Do potpunog obezliĉenja boga, izvorno zamišljenog kao osoba, došlo je pre manje od hiljadu godina, ali su konfuĉijanci u svojoj redakciji klasiĉne literature uklonili narodna boţanstva uspešnije uĉinivši ono što je Platon ţeleo da uradi sa Homerom. Mandarinska decentnost privlaĉi Weberov aristokratski ukus: on sa zadovoljstvom navodi likovna dela kao izvore o konkurentskim religijama, koja su taoiste prikazivala kao ĉupave plebejce (Rickert bi se ovde moţda sloţio; kao i svi oni za koje je populus jednako vulgus). Taoizam je tragao za spasenjem, ĉime se Konfuĉije nije bavio: Kada je glavni protivnik literata postao sultanizam oslonjen na evnuhe i generale, taoisti su se borili na strani ovih poslednjih. Sliĉnost sa Indijom gde su se hinduistiĉki bramani borili protiv kšatrija sa njihovim izvorno plemićkim budizmom ovde je dosta uoĉljiva. Weber se ne usteţe da primeti da je upravo antiliterarni karakter poznijeg taoizma bio razlog što je on uhvatio koren u slojevima trgovaca. Ali neprestano pada u oĉi odsustvo zamisli radikalnog zla, svojstvenog Indiji koliko i Kini. Poredeći neposredno puritanizam sa konfuĉijanstvom, istraţivaĉ zapaţa da obe ove etike imaju svoja iracionalna sidra: Tamo magija, ovde konaĉno neistraţive odluke jednog boga nad svetom. No, razlike su nepremostive: 78

89 Konfuĉijanski racionalizam je znaĉio racionalno prilagoċavanje svetu. Puritanski racionalizam: racionalno ovladavanje svetom (ibid.: 439). Ili, drugim reĉima: Konfuĉijanskom idealu otmenosti više od svega opreĉna je ideja 'poziva' (ibid.). Za klasiĉno obrazovane literate ĉovek je bio estetska vrednost, a ne oruċe jednog boga. Put komparativnog istraţivanja vodio je na Zapad i Kina je traţila Indiju. U nadasve znaĉajnoj meċuigri izmeċu svojih pojedinaĉnih studija, Weber kaţe da je druga zemlja najjaĉi kontrast prvoj, pošto Indija negira svet više nego što se ovaj bilo gde drugde negira (ibid.:441). Ovo u SSSR: Umetnuto razmatranje: teorija stupnjeva i pravaca religijskog odbacivanja sveta, kao da pokazuje jasan otklon od evrocentrizma. Ĉovek koji ga piše nije više onaj autor dva eseja o protestantizmu; mada nije sporno da ih je nekada napisao i da se njihovog sadrţaja ne odriĉe. Bez obzira na ovaj pomak, njegov sadašnji cilj moţe da podseća na stari, samo formulisan drugim reĉima: Takav ogled iz sociologije religije mora biti i teţi da bude ujedno doprinos tipologiji i sociologiji samog racionalizma (ibid.,i: 442). No, postepeno se, kroz samo istraţivanje, menjaju i saznajni prioritet i postupak. Poredeći u prouĉavanju hinduizma i budizma (i u manjoj meri dţainizma) sliĉnosti i razlike Indije sa Kinom, Weber kao da privremeno zaboravlja na tradicionalno delanje. Isticanju racionalistiĉkog prosvetiteljstva velikog mogula Akbara, koji se prema budistiĉkoj crkvi osećao kao vizantijski car prema hrišćanskoj (SSSR, II: 226), sledi ukazivanje da su nasuprot Kinezima Indijci negovali racionalnu nauku, da su razvili sistem brojeva, kao i da ih je odlikovala i da ih još uvek krasi ogromna verska i filozofska trpeljivost. Indija je razvila osnove upotrebljivog prava, a autonomija trgovaĉkog sloja u njoj je povremeno bila razvijena bar koliko i u srednjem veku u Evropi. Neupitan je znaĉaj ustanove kasta. Formalna prelaţenja u hinduizam bar teoretski nisu moguća, a osim toga hinduizam je ekskluzivan i ne ţeli da obuhvati ĉoveĉanstvo. Naravno, hinduizam se razvijao; uz ranije reĉeno treba pomenuti da Vede ne poznaju kastu i da je Indiju nemoguće prouĉavati ne-istorijski, bez obzira što je najvećim autoritetima sluţila kao primer azijskog, navodno, stagnantnog društva. Uĉenje o karmi povezano je sa sasvim posebnim obrascem spasenja: Koncepcija nekog 'radikalnog zla' uopšte nije bila moguća u tom poretku, jer 'prosto greha' nije ni moglo biti, nego uvek samo obrednog ogrešenja o konkretnu dharmu, uslovljenu pripadnošću kasti (SSSR, II: 130). Nije bilo jednakosti ljudi, pogotovo ne pred nekim bogom koji bi bio iznad sveta. Weber preduzima poreċenje, kontrastirajuće indijske bramane sa kineskim mandarinima. Otmenost bramana buni se protiv askeze proţete zanosom i neuropatskih stanja; tome se suprotstavlja racionalizam njihovog znanja i obrazovanja. To vodi 79

90 putevima sliĉnim kineskoj magiji. Weber zapaţa da intelektualci mogu da prihvate apatiĉnu ekstazu (zametak kontemplacije) i prakse askeze koje podleţu racionalizaciji (ibid.: 136) No, za razliku od mandarina, bramani nisu pretendenti na politiĉke sluţbe nego su oni kasta maga. U Weberovoj interpretaciji, nalaganje vegetarijanstva i uzdrţavanja od alkohola je, oĉito, poniklo iz neprijateljstva prema orgijama sa mesom; vrlo stroga zabrana brakolomstva i opominjanje na zauzdavanje seksualnog nagona uopšte imali su sliĉne, antiorgijastiĉke, korene. Gnev i strast bili su tu, kao i u Kini, zabranjeni usled verovanja u demonsko i dijaboliĉko poreklo ovih emocija. Za razliku od mnogih sadrţaja pravoverne hinduistiĉke doktrine, ovo verovanje moţda je i osnovano; no, primećujem da Faust bez Mefista jedva da je humanoidan, jer je nuţno ograniĉen da bude samo refleksivan, a ni u kom smislu delatan. Naredba o strogoj ĉistoći, naroĉito pri jelu, poticala je od magijskih pravila o ĉistoći (ibid.:137). Weber naglašava da u fundamentalnoj suprotnosti prema hrišćanstvu, 'greh' i 'savest' nisu mogli biti izvori traganja za spasenjem (ibid.: 187). Ako poštuju pet standardnih zapovesti, kaluċeri posvećeni kontemplaciji idu ka nirvani, a laici ka ponovnom povoljnom roċenju i ka bogatstvu na ovom svetu. Weber se ne usteţe od širokih poreċenja: kaţe da, baš kao što je crkva protiv reformacije pojaĉala praksu ispovesti i stvorila nove monaške redove u katoliĉanstvu, tako je hinduizam slomio budizam i dţainizam u Indiji; prema njegovom viċenju, pod islamskom vlašću gurui su bili oslonac stare religije kao što su to bili biskupi u vreme seobe naroda na Zapadu. Ova i ovakva Indija razvija kontemplaciju i askezu, ali ne praktiĉnost, pa ni otmenost. Weber odvaţno pravi poreċenja nivoa razvijenosti razliĉitih pojava i u prouĉavanju drevnog judaizma. Pozivajući se na napise iz El Amarne, zakljuĉuje da sirijsko-palestinski gradovi poseduju jedan razvojni stadijum blizak helenskom polisu i to još u vreme Tutmesa Trećeg. Ovog politiĉkog strasnika ponekad ponese afekt pa (SSSR, III: 53) piše bez navodnika o egzekuciji saveza protiv Venijamina, što potpuno podseća na opis saveznih egzekucija u Nemaĉkoj iz XIX veka. I na jednom drugom mestu (ibid.: 88) govori o saveznoj egzekuciji opisanoj u Knjizi o sudijama kao da se odnosi na šlezvigholštajnski rat iz godine. No, Webera borbe jevrejskih pastira i u PD i u SSSR ipak mnogo pre podsećaju na borbu Švajcaraca protiv Ciriha ili Samnićana protiv Rima. To su pre svega borbe gorštaka protiv ravniĉara, ponekad jasno izraţene kao sukobi vlasnika sitne stoke sa gradskim patricijatom. U ovako sasvim grubo skiciranom socijalnom kontekstu judaizam se razvio iz idejno-teoloških izvora sliĉnih indijskim. Rani Jahve je antropomorfan, sliĉan indijskom Indri, pre svega je bog rata (SSSR, III: 123). On je i bog 80

91 velikih prirodnih katastrofa, što ide uz boţanstvo rata, kao i Indra. Već u staroj tradiciji jevrejski bog umeo je da pokaţe i prijatne crte, kao gospodar kiše. Kasnije, pre svega pod uticajem koncepcija najviših nebeskih bogova, rasprostranjenih u zemljama okolne kulture, pa i u Palestini, nastupilo je sublimiranje i racionalizovanje boţijeg lika u mudrog upravljaĉa svetom. Ova vera Izraelaca u Jahvea spreĉila je nastanak kulta mrtvih i kulta predaka, pa Weber na primeru Egipta primećuje da se kult mrtvih i kult predaka ne moraju podudarati. No, prema njegovoj proceni, u jednom vaţnom pogledu je izraelska etika, i pored svih sliĉnosti u pojedinosti, bila suprotna egipatskoj, a isto tako i mesopotamskoj: u relativno poodmakloj racionalnoj sistematizaciji (SSSR, III: 233). Ona je idejno razvijena, dok indijska caritas, samsara, ima formalnu i skoro iskljuĉivo obrednu suštinu. Ipak, već u egipatskoj etici postoji zahtev da se ĉovek pokaţe dobrim i prema neprijatelju, što je daleko prejudiciranje jevanċeoske karitas. Specifiĉnost judaizma, i ujedno njegov svetski istorijski znaĉaj, jeste što u Izraelu nema egzemplarnog proroštva, nema nadmašanja svakodnevnog morala kod proroka, što je posledica beritha naroda sa Jahveom. Izraelski prorok je uvek oruċe i sluga boţijeg naloga. Kako Weber piše, razlika je bila u tome što su u Heladi, kao i u Indiji, stvarno verski navestitelji spasenja i proroci spasenje vezivali za specijalne pretpostavke obrednog ili asketskog karaktera, uopšte su bili donosioci 'spasenja', pre svega onostranog spasenja. Upravo suprotno tome, izraelski proroci su navešćivali nesreću, i to ovostranu nesreću, baš zbog grehova prema onom opštevaţećem, za svakog Izraelca vaţećem zakonu njihovog boga (SSSR, III: 264). Jedinstvenost jevrejstva (ibid.: 349) poĉiva na patetici i entuzijazmu proroka i mitova, odnosno na njihovoj strastvenosti; imponuje uzan prostor za toliki sadrţaj, kao i narodski karakter i razumljivost svetih tekstova za svakoga. Kako Weber primećuje, za razliku od toga, etiĉka sadrţina Bhagavadgite ili autentiĉno Budino uĉenje o izbavljenju nisu razumljivi nijednom detetu. A jevrejski racionalizam i jevanċelja su najbolje podešeni za deĉje razumevanje. To je konstrukcija koja sva zbivanja sveta i ţivota ĉini racionalno razumljivim na naĉin koji odgovara bezazlenom shvatanju masa i dece, a ne shvatanju koje je sublimirano filozofskom spekulacijom (ibid.: 350). Kako Weber piše, u judaizmu je spasenje bilo dostupno svakome. Rabini su odbacivali intelektualistiĉko-mistiĉki aristokratizam spasenja ali i askezu. Jevrejstvu je strana ideja o iskvarenosti tela i sveta na kojoj je Sveti Pavle (sistematizator svetskog istorijskog znaĉaja, najĉešće nesvesni i nadasve nadmoćni uzor svih konvertita) gradio hrišćanstvo. Jevreji nisu obezvreċivali svet, njima je sasvim nepoznata i misao da je okretanje od sveta pretpostavka verskog spasenja. Farisejstvu je bilo strano i odbacivanje bogatstva i bezazlenog uţivanja u njemu, a borba protiv kurvanja poĉivala 81

92 je na staroj borbi protiv orgijastike Vala, dok je proklinjanje onanije bilo uslovljeno verskom borbom protiv onanistiĉke orgijastike Moloha. Weber posredno zakljuĉuje da je jahvizmu konkurentska orgijastika Vala oĉito bila preteţno seksualna orgijastika, pošto Jevreji ne izbegavaju meso ni alkohol, za razliku od Hindusa. Judaizam nije bio egzemplaran, pa samim tim ni ekskluzivan. Jevrejski rabin nije darovao sakramentalno spasenje, niti je bio harizmatski pomagaĉ u nevolji. Njegov poseban verski posed bilo je znanje. Kljuĉna poluga jevrejskog doprinosa racionalizaciji sveta bilo je razvijanje etiĉkog na raĉun egzemplarnog proroštva. Weber poredi proroke u staroj Grĉkoj, Izraelu i Indiji u pogledu njihovog osuċivanja neopravdanih socijalnih razlika. Postoji sliĉnost u ovom pogledu kod grĉkih i kod većine izraelskih proroka, a indijskom proroštvu nedostaje takva crta, mada su uslovi u Indiji, u doba Bude, opisani kao relativno sliĉni uslovima u Grĉkoj u VI veku s. e. (PD, I: 375). Zanimljivi su izvori za, u pogledu kauzalnog znaĉaja, presudno uporedno razlikovanje egzemplarnog od etiĉkog proroštva: Jer ni Vede, ni kineske klasiĉne knjige ĉiji su najstariji delovi, u oba sluĉaja, sastavljeni od pesama svetih pevaĉa, pesama spevanih u slavu i zahvalnost, i od magijskih ritusa i ceremonija ne daju povoda da se poveruje da je tamo ikad moglo postojati proroštvo etiĉkog tipa, kakvo je bilo proroštvo na Bliskom istoku i u Iranu. Presudan razlog za to leţi u odsustvu liĉnog transcendentnog etiĉkog boga (PD, I: ). Kljuĉna društvena grupa za širenje svetske religije jeste sitno graċanstvo. Weber je ovde sasvim jasan: U sloju sitnih graċana, naroĉito zanatlija, uporedo postoje najveće suprotnosti. Najveći kontrasti koji se mogu zamisliti su kastinski tabui i magijska ili mistagoška sentimentalna i orgijska religija u Indiji, animizam u Kini, derviška religija u islamu, pneumatskoentuzijastiĉka zajedniĉka religija antiĉkog hrišćanstva, naroĉito na istoku Rimske imperije, deisidemonija pored orgijskog oboţavanja Dioniza u antiĉkoj Grĉkoj, farisejska lojalnost zakonima u antiĉkom jevrejstvu u velikim gradovima, u suštini idolatrijsko hrišćanstvo pored svih vrsta religioznosti sekta u srednjem veku, i sve vrste protestantizma novog doba (PD, I: 406). Uporedni metod ovde se javlja kao izdvajanje i suĉeljavanje kontrasta. Razlikujući delatnu askezu od kontemplacije, Weber tvrdi da se presudna istorijska razlika izmeċu preteţno istoĉnjaĉkih i azijskih, s jedne strane, i preteţno zapadnjaĉkih tipova religija spasenja, s druge strane, sastoji u tome što prve bitno završavaju u kontemplaciji, a druge u askezi (PD, I: ). No, razlike se ispituju ne samo na planu ideja već i na polju materijalnih pretpostavki nastanka kapitalizma: U zaista velikoj listi onoga 82

93 što su postigli Jevreji, u ekonomskoj sferi, nedostaje ako ne potpuno, ono, ipak, upadljivo, upravo onaj elemenat koji je posebno karakteristiĉan za moderni kapitalizam, naime organizacija industrijskog rada u kućnoj industriji, u manufakturi, u fabrici (ibid.: 513). Judaizam se razlikuje od drugih religija ne toliko u sadrţaju koliko u kvalitetu religioznog mentaliteta. Ovde su kazna i nagrada mnogo bliţi i neposredniji. Judaizam je slobodan od magijskih i ezoteriĉnih spekulacija, njegovi proroci su razvili studiranje zakona, onoga što je dobro u boţijim oĉima, pretvorili su svakodnevni ţivot ljudi u nešto podvrgnuto boţanski odreċenom moralnom poretku. Ili, sumarno, za razliku od orijentalne i grĉke zamisli sveta, judaizam je zamislio radikalni kontrast izmeċu sveta kakav jeste i kakav će biti. No, i sami konteksti se razlikuju u zavisnosti od bitnih strukturalnih osobina društava u kojima se posmatraju varijeteti uporedno prouĉavane pojave. U ovom smislu Bendix kaţe da analiza kaste igra istu ulogu u Weberovoj analizi Indije kao njegova rasprava o sekti i gradskoj zajednici u njegovoj raspravi o protestantizmu ili diskusija o srodniĉkim grupama i birokratiji u analizi konfuĉijanizma (Bendix, 1966.; 1959: 196). Naĉin situiranja uporedno posmatranih varijeteta u njihove kontekste nije jednoobrazan ni u zavisnosti od vremena pisanja pojedinih delova SSSR. Kao što je reĉeno, u studijama o indijskim religijama, kao i u istraţivanju judaizma, pisac, za razliku od ogleda o Kini, polazi prvo od analize društvene strukture, da bi se tek potom okrenuo razmatranju sliĉnosti i razlika verskih uĉenja i njihovih privrednih etika koje su bar na interpretativnom planu već smeštene u prethodno razraċene društveno-ekonomske kontekste. Idealni tipovi i odnos prema evolucionizmu Weber je predstavnik empirizma, i to onog najboljeg. On drţi da sociologija istraţuje empirijske pravilnosti i tipove (PD, I: 269), za njega su društveni zakoni na osnovu posmatranja utvrċeni tipiĉni izgledi nekog toka društvenog delanja koji je mogućno očekivati kad postoje izvesne okolnosti; ti izgledi se mogu razumeti na osnovu tipiĉnih motiva i tipiĉno smeranog znaĉenja koje mu pridaju oni koji delaju (PD, I: 13). Prilikom izvoċenja analiza najmodernijim varijetetima prouĉavane pojave protivstavlja one drugaĉije i starije, da bi mogao sistematski da prati njihove sliĉnosti i razlike. Pritom, naĉelno uzev, smatra da je ĉisto ideološki 'ţivot' neke zajednice manje efikasan pokretaĉ no što je ekonomska zainteresovanost. Ne usteţe 83

94 se da na svoj naĉin formuliše odreċene nauĉne zakone; na primer, kada tvrdi da napuštanje naturalne privrede i dominacija pokretne imovine dovodi svuda do oslobaċanja imućnih slojeva od liturgijskog podmirenja potreba i da se stvara sistem daţbina koje opterećuju mase. S druge strane, neka Weberova uopštavanja podupiru svojim sadrţajem opravdanost Rickertove zebnje da su iskazi opšteg karaktera u naukama o kulturi banalni (ukoliko ne sadrţe svakodnevnu ţivotnu mudrost); na primer, teza da, ukoliko više neko sveštenstvo teţi da ţivotnu praksu svetovnjaka uskladi sa boţjom voljom, i da pre svega na tome zasnuje svoju moć i svoje prihode, utoliko više ono mora, kad formira svoje uĉenje i svoje delanje, voditi raĉuna o tradicionalnim predstavama svetovnjaka. Weber ponekad ĉak koristi i funkcionalna objašnjenja kojima naĉelno poriĉe svaku vrednost osim ĉisto heuristiĉke: Hinduizam je pobedio jer je bio u stanju da pruţi neuporedivu versku potporu interesima legitimiteta vladajućih slojeva na onaj poseban naĉin na koji su oni proizlazili iz osobenih socijalnih prilika u Indiji (SSSR, II: 21). Nekad se, opet, objašnjenje svodi na posledicu istorijske akcidentalije: Budizmu je internacionalni uspeh omogućila istorijska sluĉajnost što je jedan od prvih velikih kraljeva bio njegov strasni pristalica (ibid.: 218). Weber retko popušta ovakvom iskušenju koje ga dovodi bliţe Rankeovom nego njegovom vlastitom eksplanatornom modelu. Prema mišljenju nekih komentatora (Winckelmann, 1980), Weber je naglašavao znaĉaj nauĉnog objašnjenja umesto razumevanja više nego što se obiĉno misli. Prema Winckelmannovom mišljenju, Weberovo samorazumevanje kao i njegove saznajne namere kretale su se poslednjih godina njegovog rada od istorije ka sociologiji. NasleĊe istorizma pruţalo je Weberu osnov za razumevanje samosvojnosti pojedinih religija i meċusobnu zavisnost (Faktoren Interdependenz) idealnih i materijalnih interesa ĉije je dejstvo posmatrano na uporednom planu, kao i za razumevanje (tako se tada govorilo) primitivnih slika sveta (Weltbildes) i s njima povezanih ţivotnih tehnika (Lebenstechniken). Ne ĉudi što Weber u svojim kasnijim radovima polazi prvo od analize društvene strukture, da bi tek kasnije ukljuĉio kulturne ĉinioce i idealne motive. Prigovori upućeni prema statiĉnosti komparativne perspektive donekle stoje, posebno u sluĉaju nekih istraţivanja. No, Weberov pristup podrazumeva da, kada se oĉekivani oblik neke pojave javi, onda se njegove razvijene forme porede sa onim manje razvijenim. Istina je da je Weber izriĉito davao prednost istoriji nad sociologijom, upozoravajući istoriĉare da shvate da traganje za posebnim i jedinstvenim u istoriji u isto vreme ukljuĉuje i konstrukciju tipiĉnog. S. Whimster 84

95 (Whimster, 1980) u ovom smislu naglašava Weberov kauzalizam koji je u protivstavu prema kantovskom fenomenalizmu i koji Webera pribliţava Millu i Durkheimu. U samoj stvari, Weber u PD kaţe da sociologija traţi generalizovane pravilnosti, a istorija kauzalnu analizu i objašnjenje individualnih akcija, struktura itd. Whimster stoga naglašava da obe discipline po Weberovom mišljenju tragaju za uzrocima, pri ĉemu posebnu ulogu ima Millov metod razlike: gde nema protestantske etike, nema ni racionalnog obrasca ponašanja. Weberov osobeni kauzalizam mogao bi se rekonstruisati iz ĉlanka o objektivnosti iz godine. Naravno, Weberova pozicija se na ovaj naĉin otvara prema kritici onih koji zagovaraju hipotetiĉko-deduktivno shvatanje nauke i stoga Whimster polemiše sa Runcimanom. U svakom sluĉaju, iz prethodnih razlaganja je vidljivo da se o celini Weberove zamisli dijahronih poreċenja ne moţe suditi samo na osnovu PD, nego da je potrebno ukljuĉiti i razmatranje posebnih studija. Whimster se u ovom smislu poziva na W. Mommsena za koga PD nije jedan torzo, već više mikstura nekoliko torza. Iskustvena osnova Weberovog istraţivanja religija Kao i drugi delatnici, i sociolog se najbolje prepoznaje po materijalu s kojim radi i po tome šta od tog materijala saĉini. Kako ovaj pisac kaţe, da bi se progledale veze osnovnih religioznih predstava asketskog protestantizma s maksimama ekonomskog svakodnevnog ţivota, potrebno je, prije svega, uzeti u razmatranje one teološke spise na kojima se moţe vidjeti da su se razvili iz dušobriţniĉke prakse (SSSR, I: 120). S druge strane, Weber je potpuno dirkemovski otvoren prema izvorima obaveštenja o masovnim pojavama. Kako sam kaţe, Badensku konfesionalnu statistiku najiscrpniji statistiĉki materijal za profesionalnu strukturu posmatranu prema veroispovesti, obradio je jedan od njegovih uĉenika i on ju je koristio upravo zato što ona sadrţi sistematiĉne podatke. U prouĉavanju indijskih religija i njihove veze sa društvenom strukturom stare i savremene Indije Weber se obilato koristio statistiĉkom graċom tadašnjih britanskih gospodara Indije. Pri prouĉavanju konfuĉijanizma i taoizma Weber koristi moderne istoriĉare Kine, velika klasiĉna dela kineske literature u prevodu na engleski jezik, razne udţbenike istorije religije, disertacije branjene ĉak u Njujorku (od doktoranada Kineza) ĉiji sadrţaj upotrebljava još i prilikom korekture svog teksta, unoseći tako u poslednji ĉas nova svedoĉanstva u svoja razmatranja. Engleski, francuski i nemaĉki ĉasopisi ovde se podrazumevaju kao izvori, a posebno vaţan izvor su zbornici carskih naredbi drţavnim ĉinovnicima Kine 85

96 objavljivani u Peking gazette (SSSR, I: 226). Weber, pokušavajući da kinesku privredu prikaţe kao u biti stacionarnu, preraĉunava vrednosti novca, pirinĉa i ţita kroz vekove. Na osnovu kojih izvora je vršeno istraţivanje vezano za Indiju? Pri prouĉavanju hinduizma i budizma nije se mogla koristiti sasvim razraċena evropska konfesionalna statistika. Na raspolaganju je imao rezultate redovnih desetogodišnjih popisa stanovništva Indije, pa je vrlo široko koristio obiman materijal cenzusa iz godine, dopunjen podacima popisa iz 1911, smatrajući da ovi izveštaji bilo za celu Indiju bilo za pojedine provincije spadaju u najbolje što ima sociološka literatura uopšte i tvrdeći da su na osnovu njih nastajali izvrsni nauĉni radovi (SSSR, II: 32). A pošto je u folkloru video majdan, Weber govori o prebogatim izvorima u vidu spomenika i natpisima prevedenim i protumaĉenim u arheološkim ĉasopisima. Literarni izvori, odnosno prevodi na nemaĉki i pogotovo na engleski jezik najvaţnijih delova Veda, sutri, legendi ranog budizma, engleski prevodi grĉkih izvora i kineskih putopisa, sve je to u ne beznaĉajnoj meri bilo dostupno zahvaljujući delovanju specijalizovanih ĉasopisa za orijentalistiku, pre svega na engleskom jeziku. No, i tu je bilo razlika prema pojedinim razdobljima. Bilo je malo obaveštenja o vedskom periodu, a i u vezi sa razdobljem Upanišada Weber je morao da se koristi ezoteriĉnim tekstovima umesto njihovim popularizacijama, što je bitna razlika u odnosu na prouĉavanje protestantske etike. Ipak, ova vrsta graċe omogućila je, ili bar znatno osnaţila, dijahrona poreċenja. Kako Weber zapaţa (SSSR, II: 29), Vede ne sadrţe skoro ništa od boţanskih i ljudskih stvari, fundamentalnih za hinduizam. Njihovi bogovi su sliĉni homerovskim, kasnije će ih zameniti Brama, Višnu i Šiva; danas stari bogovi Veda ţive istorijskim ţivotom po milosti vedski obrazovanih uĉenjaka. Veda se protivi dharmi hinduizma, u Vedama se govedina jede, a krave kolju, a u Weberovo vreme nijedan korektan Hindus neće proći pored krave koja mokri a da ne pokvasi ruku tim mlazom i da ne okvasi njome, kao katolici svetom vodicom, ĉelo, odeću itd. Prema Weberovom zapaţanju, Vede su, kao uopšte i većina ranijih izvora vere, bile ovostrano orijentisane, budući da su iznikle iz feudalnih zajednica, tj. iz pljaĉkaških zajednica. Upotreba kulturnih izvora kao kljuĉnih podataka vidljiva je i u objašnjavanju (najkonsekventnije meċu konsekventnima) hinduistiĉke teodiceje. Weber se poziva se na Mahabharatu i Atma Puran, pokazujući da sadrţaj prve upućuje da se za vreme boravka na nebu ne moţe sticati karma, nego samo kroz delanje za vreme boravka na zemlji. Kasnije promene doktrine velikim se delom prikazuju na osnovu sadrţaja Upanišada, uz citiranje njihovih stihova. Kada objašnjava smisao znanja u smislu gnozis, prosvetljenja, kao osobenog hinduistiĉkog certitudo salutis, Weber se poziva na sadrţaje Mahabharate i 86

97 Bhagavad Gite. Posebno je zanimljiva njegova kritika Mahabharate kao izvora; smatrajući da je njena konaĉna redakcija izvršena pribliţno u šestom veku naše ere, Weber upozorava na njenu ulogu kao nove društvene okolnosti saobraţene korekcije Veda i na dijaloge koje su sveštenici izmenili da bi uklonili njihov prvobitno prepoznatljiv kšatrijski orijentisan sadrţaj (SSSR, II: 168). Kšatrije su, naime, bile naklonjeni nekoj vrsti Valhale, neba boga Indre, vrednovali su, kao i stari Germani, smrt na polju ĉasti, dok je Mahabharata mešavina nekadašnje gorde etike vitezova, graċanske potrebe za oslanjanjem na jednog boga i svešteniĉko-mistiĉke ravnodušnosti prema svetu (ibid.: 175). Izvorni materijali i citati, Budine besede itd. bili su dostupni na više jezika. Weber je mogao da dosta pouzdano, naravno, idealno-tipski, rekonstruiše stari budizam u svim kljuĉnim momentima kao suprotan pol konfuĉijanizmu (SSSR, II: 193). Budizam je bio antipolitiĉka staleška religija lutajućih intelektualistiĉkih prosjaka, etika bez boga i bez kulta, koja u sebe nije ukljuĉivala uĉenje o onostranoj milosti, već se drţala uĉenja o karmi prema kojem svako odluĉuje o sopstvenoj sudbini na onom svetu. Kako Weber na sebi dostojan naĉin zapaţa, azijska religija ne polazi od liĉnosti, već od svakog pojedinaĉnog dela od kojeg nijedno ne moţe da bude izgubljeno. Budizam i sliĉne religije, ovako posmatrane, ne pokazuju sluh za veĉni ţivot, pošto u ovom azijskom kontekstu sam pojam ţivot podrazumeva prolaznost. Da bi potkrepio svoje zakljuĉke, Weber konsultuje epigrafsku i letopisnu ostavštinu cejlonskih (danas Šri Lanka) vladara u prevodu na engleski jezik (ibid.: 242), a prilikom iznošenja zapaţanja o budizmu u Sijamu (danas Tajland) kao izvore navodi ne samo natpise nego i objekte graċevinske delatnosti, statue i hramove (ibid.: 244); kada raspravlja o budizmu u Koreji, pored ostalog, koristi putopise (ibid.: 254); a kada razmatra budizam u Japanu, poziva se na neposredna posmatranja nemaĉkih nauĉnika koji su boravili u ovoj zemlji (ibid.: 255). Kada posmatra lamaistiĉku varijantu budizma, mahom koristi ruske pisce, ali u izvodima iz njihovih dela na nemaĉkom jeziku, poziva se na izveštaje kineskih hodoĉasnika, naroĉito kada raspravlja o lamaistiĉkim manastirima na Tibetu, ţaleći što mu je nedostupna znaĉajna ruska literatura o lamaizmu (ibid.: 266). Kada je bilo u pitanju prouĉavanje starog judaizma, jedne od bitnih prekretnica u svetskoj istoriji, Weber je pre svega ukazivao na izuzetno visok kvalitet literature o religiji Izraela i jevrejstva (SSSR, III: 9). Ĉini se da je Weber, posve opravdano obraćajući posebnu paţnju na dela koja su se bavila spoljnom politikom u vreme starog Izraela (u pitanju je bila mala zemlja ĉiji je društveni i kulturni ţivot morao biti pod snaţnim uticajem egzogenih ĉinilaca trajnijeg delovanja), izgleda ipak potcenjivao doseg 87

98 egipatskih uticaja u korist onih iz Mezopotamije, idući time nehotiĉno i za samom starozavetnom tradicijom. U svakom sluĉaju, Weber je za prouĉavanje starog judaizma raspolagao, prema vlastitim reĉima, obimnom prvoklasnom literaturom (SSSR, III: 12); u njoj su nezanemarivo mesto zauzimali ĉlanci i saopštenja ĉasopisa Nemaĉkog udruţenja za Palestinu. Razumljivo je da je ovaj istraţivaĉ veoma široko koristio i Stari zavet kao izvor za jevrejsku istoriju, zapaţajući da je i u izraelskim gradovima postojalo antiĉko klasno raslojavanje: po gradovima naseljeni patricijat kao poverilac i izvan njih seljaci kao duţnici (ibid.: 30). Vidljivo je Weberovo interesovanje pre svega za klasne odnose izmeċu gradskog patricijata u onome što će Rimljani kasnije nazvati Palestinom i okolnih seljaka i odgajivaĉa stoke. Ovi odnosi postiţu odreċeni sklad tek u vreme Davida, mada suprotnost izmeċu seljaka i odgajivaĉa stoke dolazi do izraza u celoj ranoizraelskoj tradiciji (ibid.: 62). Zanimljivo je da se Weber na naĉin koji nagoveštava kasniji Braudelov pristup posebno interesovao za klimatske prilike koje su se vrlo sporo menjale, smatrajući da su se prirodno dati kontrasti privrednih uslova oduvek izraţavali u suprotnostima ekonomske i socijalne strukture (ibid.: 19). MeĊu izvorima korišćenim pri prouĉavanju drevnog judaizma sreće se i Hamurabijeva prepiska (ibid.: 45), a u sklopu kritike starozavetnih izvora Weber zapaţa da neke priĉe o praocima daju neistorijske pretpostavke: recimo faraonovo darovanje kamile Avramu, pošto tada u Egiptu još nije bilo poznato da postoje kamile (ibid.: 59). Kritika starozavetnih izvora posebno je prisutna u sluĉaju Pete knjige Mojsijeve, gde Weber Ponovljene zakone tumaĉi kao kompilaciju prepunu interpolacija. Weberov odnos prema ĉinjenicama veoma imponuje; trebalo je imati mnogo samopouzdanja da se prihvati da i nauĉne zablude, a ne samo istine, pridonose razvoju racionalnog saznanja. Ovakav pristup dobijao je u epistemološkom smislu najjaĉe potvrde, pošto je anticipirao podatke koji će tek biti otkriveni. Kada je Weber govorio o harizmatskim kapacitetima mandarina zbog njihove veze sa svetim knjigama, nagaċao je da je Konfuĉijev specifiĉan doprinos predstavljalo proĉišćavanje ovih starih tekstova, odnosno zamena herojsko ratniĉkih priĉa moralizatorskim. Bendix piše da je Otto Franke, sinolog, ovo potvrdio petnaest godina kasnije otkrivajući Konfuĉijeve falsifikate (Bendix, 1966., 1959: 118). Rekonstruišući razvoj budistiĉkog uĉenja, Weber je pisao da je u naše svrhe preporuĉljivo sistematski i, dakle, u što zatvorenijem misaonom sklopu prikazati za nas vaţne taĉke starog budizma prema vremenski najstarijim 88

99 izvorima, bez obzira da li je on stvarno baš u stadijumu svog roċenja imao pun obim te racionalne zatvorenosti, o ĉemu mogu odluĉivati samo struĉnjaci (SSSR, II: 193). Ovo je potpuno u skladu sa shvatanjem idealnih tipova. Umesto zakljuĉka Kljuĉno je pitanje (a)istoriĉnosti i, uopšte, prisustva i uloge temporalnih poreċenja u Weberovom delu. G. Roth (Roth, 1976), interpretirajući ono što nam je poznato s poĉetka PD, smatra da sociologija formuliše tipske pojmove i da traga za opštim pravilnostima, a da istorija, naprotiv, traga za uzroĉnom analizom individualnih akcija, struktura i liĉnosti koje imaju kulturno znaĉenje. Drugim reĉima, sociološko istraţivanje je prvi korak ka potpunoj istorijskoj analizi kulture. Nije sporno da je ovakva interpretacija stvarno zasnovana na sadrţaju prvih delova PD. Neki drugi komentatori, kao W. Mommsen, prihvatajući ovo, premeštaju, bar delimiĉno, naglasak: prema ovakvom mišljenju, Weber je slagao parcijalne slike u opšti okvir idealnih tipova da bi došao do potpunog istorijskog znanja o kulturi, primenjujući dosledno metodološku poziciju koju je razvio izmeċu i godine (Mommsen, 1974). Izvesno je da veliki nauĉnici stvaraju velika dela, a moţe se podsetiti i da oni ne stvaraju iskljuĉivo velika dela. S druge strane, teško je naći sociologa povodom kojeg je ovo podsećanje manje potrebno nego u sluĉaju Maxa Webera. Literatura 1. Bendix, R. (1966.; 1959) Max Weber: An intellectual portrait, University paperpacks, London. 2. Bus, A. E. (1994) Maks Veber i Azija, Gradina Junir, Niš. 3. Mommsen, W. (1974) The Age of Bureaucracy: Perspectives on the Political Sociology of Max Weber, Basil Blackwell, Oxford. 4. Roth, G. (1975) On Max Weber, Contemporary Sociology, IV, Roth, G. (1976) History and Sociology in the Work of Max Weber, The British Journal of Sociology, 27 (3), str Runciman, W. G., ur. (1978) Weber: Selections in Translation, Cambridge University Press, Cambridge. 7. Scaff, L. A. (1984) Weber before Weberian sociology, The British Journal of Sociology, 35 (2), str

100 8. Tenbruck, F (1959) Die Genesis der Methodologie Max Webers, Kölner Zeitschrift fuer Soziologie und Sozialpsychologie, 11 (4), str Tenbruck, F. N. (1975) Das Werk Max Webers, Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, 27 (4), str Turner, B. C (1974) Weber on Islam, Routledge and Kegan Paul, London. 11. Veber, M. (1976) Privreda i društvo, Prosveta, Beograd. 12. Veber, M. (1997) Sabrani spisi o sociologiji religije, tom I-III, Izdavaĉka knjiţarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci, Novi Sad. 13. Weber, M. (1986) Metodologija društvenih nauka, Globus, Zagreb. 14. Whimster, S. (1980) The profession of history in the work of Max Weber: its origins and limitations, The British Journal of Sociology, 31 (3), str Winckelmann, J. (1980) Die Herkunftn von Max Webers 'Entzauberungs' Konzeption, Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, 32 (1), str

101 Dr. sc. Amra Ĉaušević Prof. dr. Elvir Ĉizmić Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo Ekonomski fakultet / School of Economics and Business UDK :791 Pregledni nauĉni ĉlanak ANALIZA UTJECAJA TURIZMA DOGAĐAJA NA ZADOVOLJSTVO TURISTA TURISTIĈKOM DESTINACIJOM PRIMJER SARAJEVO FILM FESTIVALA ANALYSIS OF THE IMPACT OF EVENT TOURISM ON THE TOURIST SATISFACTION OF TOURISM DESTINATION CASE OF THE SARAJEVO FILM FESTIVAL Sažetak Istraţivanje ima za cilj da utvrdi kako Sarajevo film festival utječe na zadovoljstvo turista turističkom destinacijom. Jedan od ciljeva rada je da se na osnovu rezultata istraţivanja daju preporuke za efikasnije korištenje Sarajevo film festivala kao faktora turizma dogaďaja u stvaranju autentičnog i prepoznatljivog turističkog proizvoda grada Sarajeva. U istraţivačkom dijelu se analizira utjecaj Sarajevo film festivala na zadovoljstvo turista turističkom destinacijom grada Sarajeva i da li Sarajevo film festival značajno poboljšava turističku ponudu grada Sarajeva. Doprinos istraţivanja ogleda se kroz promociju ogromnog kulturološkog značaja Festivala, kao jednog od najbitnijih turističkih projekata regiona pa i šire te kroz jačanje imidţa zemlje, ponajviše grada Sarajeva. Ključne riječi: turizam, turizam dogaďaja, imidţ turističke destinacije, percepcija turističke destinacije Summary Research aims to determine how the Sarajevo Film Festival affects on the tourist satisfaction of the Sarajevo as a tourism destination. One of the goals is to provide, on the basis of survey results, recommendations for a more efficient use of the Sarajevo Film Festival as a factor of event tourism in creating an authentic and recognizable tourist product of Sarajevo. The research part of the work analyzes the influence of the Sarajevo Film Festival on the tourist satisfaction of the Sarajevo as a tourism destination and the impact of the Sarajevo Film Festival on the improvement of the tourist offer of the city of Sarajevo. The contribution of this 91

102 research is reflected in the promotion of enormous cultural significance of the Festival, as one of the most important tourist projects of the region and beyond and in strengthening the image of the country, in particular the city of Sarajevo. Key words: tourism, event tourism, tourism destination image, tourism destination perception Uvod Kroz period svog postojanja turizam je, kao odraz ljudske teţnje za kretanjem, doţivio mnoge modifikacije svojih segmenata teţeći da se prilagodi promjenama na turistiĉkom trţištu, a najviše promjenama u zahtjevima i potrebama turista. Turizam dogaċaja je jedan od najmlaċih ali i najperspektivnijih vidova turizma ĉija je ekspanzija zapoĉela u posljednjim decenijama dvadesetog vijeka. DogaĊaji su postojali kao dio turistiĉkog proizvoda, sa većim ili manjim znaĉajem i utjecajem na destinaciju, ali njihova komercijalizacija inicirala je aktivnije interesiranje uĉesnika turizma i ĉitavih privreda za prouĉavanje ove oblasti, a sve u cilju povećanja ekonomskih i drugih koristi koje zajednica ostvaruje. Niz zakljuĉaka do kojih se došlo studioznijim analizama menadţmenta dogaċaja pokazao je da se pravim pristupom planiranju i organizaciji dogaċaja mogu poboljšati ne samo ekonomski efekti već i utjecaj koji dogaċaji imaju na formiranje imidţa destinacije. Turistiĉka destinacija Turistiĉka destinacija je mjesto, regija ili zemlja intenzivnog okupljanja turista zbog razliĉitih koristi koje im ona pruţa, a mora biti dovoljno privlaĉna i opremljena za prihvatanje i boravak turista. 1 Destinacija je mjesto zbog kojeg vrijedi otići od kuće. U prošlosti destinacijama su smatrane zgrade, gradovi i zemlje; destinacije sutrašnjice će biti brendovi. U prošlosti marketing u turizmu je bio usmjeren na to kako treba otići negdje. Zatim 1 Mikaĉić, V. (2005) Koncepcija turistiĉke destinacije, III Hrvatski geografski kongres: zbornik radova, Hrvatsko geografsko društvo, Zagreb,

103 se kroz kulturne atrakcije turistima nudilo da tamo nešto rade. Danas je zadatak stvoriti destinaciju u kojoj se nešto moţe doţivjeti. 2 Jedan od najznaĉajnijih marketinških izazova je potreba za efikasnom strategijom pozicioniranja destinacije. Da bi se uspješno promovirala na ciljnim trţištima, destinacija se mora povoljno razlikovati od konkurencije ili biti pozitivno percipirana u glavama potrošaĉa. Kljuĉna komponenta ovog procesa pozicioniranja je stvaranje i upravljanje prepoznatljivom i privlaĉnom percepcijom ili imidţom destinacije. 3 Turistiĉka destinacija jedan je od elemenata turistiĉkog sistema i to onaj koji potiĉe djelovanje ukupnog sistema privlaĉenjem turista i motiviranjem njihovog dolaska i povezuje sve njegove dijelove. Većina turistiĉkih destinacija sastoji se od sljedećih komponenti (tzv. šest A): 4 atrakcije (engl. Attractions) podrazumijevaju prirodne i društvene atraktivnosti, znaĉajne za osiguravanje inicijalne motiviranosti turista za dolazak u destinaciju; receptivni sadrţaji (engl. Amenities) obuhvaćaju smještajne i ugostiteljske objekte, trgovinu, zabavne sadrţaje te ostale usluge; pristup (engl. Accessibility) odnosi se na razvoj i odrţavanje efikasnih prometnih veza s emitivnim trţištima (meċunarodni prometni terminali i lokalni transport); dostupni paket-aranţmani (engl. Available packages) podrazumijevaju unaprijed pripremljene paket-aranţmane od posrednika u prodaji i njihovih zastupnika; aktivnosti (engl. Activities) odnose se na sve dostupne aktivnosti u destinaciji i ono ĉime će se potrošaĉ baviti tokom boravka u destinaciji; pomoćne usluge (engl. Ancillary services) ukljuĉuju marketinške, razvojne i koordinacijske aktivnosti koje provodi odreċena destinacijska organizacija za potrebe potrošaĉa i industrije. Pojam destinacija potjeĉe iz latinskog jezika (destinatio) i oznaĉava odreċenje, opredjeljenje, namjenu i krajnji cilj. Novija objašnjenja ovoga pojma oznaĉavaju destinaciju kao mjesto u koje stvar ili osoba idu, kraj 2 Howie, F. (2003) Managing the tourist destination, Thomson, London, str Echtner, C. M., J. R. B. Ritchie (1991) The meaning and measurement of destination image, The Journal of Tourism Studies, Vol. 2, No. 2, str Cooper, C., J. Fletcher, D. Gilbert (1998) Tourism Principles and Practice, Longman, Harlow, Essex, str

104 putovanja. Ova rijeĉ je široko prihvaćena u zraĉnom saobraćaju i podrazumijeva krajnje odredište putovanja. S obzirom na ulogu zraĉnog saobraćaja u razvoju turizma odnosno u preobraţavanju turizma u masovnu pojavu, pojam destinacije je našao široku primjenu i u turizmu. U suštini turizma se nalazi ţelja za turistiĉkim kretanjem ka mjestima (destinacijama) koja zbog specifiĉnih karakteristika privlaĉe traţnju turiste. Destinacije zaokupljuju paţnju jer stimuliraju i motiviraju kretanje turista i predstavljaju podruĉja u kojima se stvara većina turistiĉkih proizvoda. Shodno tome, u destinacijama se nalazi veći dio ukupne turistiĉke privrede i u njima se ispoljava većina pozitivnih i negativnih efekata razvoja turizma. I pored saglasnosti o navedenim osobinama destinacija, ne postoji saglasnost o suštini samog pojma. 5 Razlozi razliĉitog shvaćanja sadrţaja pojma turistička destinacija nalaze se prije svega u razliĉitosti aspekata njegovog posmatranja (geografski, ekonomski, sociološki, marketinški i menadţerski aspekt) 6 i njegovom razliĉitom percipiranju od pojedinih uĉesnika turistiĉke destinacije (postojeća i potencijalna turistiĉka potraţnja, domicilno stanovništvo, javni sektor odreċenog podruĉja, lokalni poduzetnici i dr.). Slijedom navedenog, većina empirijskih istraţivanja se ne opterećuje pitanjima definicije turistiĉkih destinacija, već se naprosto bavi lokalitetima gdje se odvija promet posjetitelja ili gdje bi se on mogao odvijati. 7 Analizom brojnih definicija turistiĉke destinacije smatra se primjerenim definirati je kao turistiĉki organiziranu i trţišno prepoznatljivu prostornu jedinicu koja zbirom svojih turistiĉkih proizvoda potrošaĉima nudi kompletno zadovoljenje turistiĉke potrebe. Iz navedenog proizlazi da za karakterizaciju neke prostorne jedinice turistiĉkom destinacijom nije presudna njezina veliĉina, ni geopolitiĉke granice, već sposobnost privlaĉenja turista i kompletnog zadovoljenja kompleksne turistiĉke potrebe. 8 Turistiĉka destinacija, u svom najjednostavnijem smislu, posebna je geografska regija u kojoj posjetitelji, putujući i posjećujući njena mjesta, uţivaju poseban turistiĉki doţivljaj. Savremeni trendovi na turistiĉkoj 5 Popesku, J. (2009) Menadţment turistiĉke destinacije, Fakultet za turistiĉki i hotelijerski menadţment, Beograd, str Manente, M., M. Cerato (1999) Destination Management Understanding the Destination as a System, Conference Proceedings (First Draft) From Destination to Destination Marketing and Management (Venice: CISET), str Hitrec, T. (1995) Turistiĉka destinacija pojam, razvitak, koncept, Turizam, Vol. 3-4, str Leiper, N. (1995) Tourism Management, RMIT Press, Melbourne, str

105 potraţnji ukazuju na hitnu potrebu za stvaranjem turistiĉke destinacije kao koordiniranog sistema. Ponuda u savremenoj destinaciji mora biti integrirana te obuhvaćati sve potrebne sadrţaje za ugodan boravak turista. To se smatra naĉinom udaljavanja od masovnog turizma, koji je i dalje prisutan u brojnim evropskim destinacijama. Turistiĉka regija, sa svojom atraktivnom ponudom, postaje kljuĉna za kvalitetu i duţinu boravka turista. 9 Svjetska turistiĉka destinacija (UNWTO) definira turistiĉku destinaciju kao znaĉajno mjesto koje se posjećuje tokom putovanja i razlikuje tri vrste turistiĉkih destinacija: udaljenu destinaciju, glavnu destinaciju i motivirajuću destinaciju. Definicija turistiĉke destinacije koju je usvojila UNWTO je da je to fiziĉki prostor u kome turista boravi najmanje jednu noć. Imidţ turistiĉke destinacije Pojam destinacijskog imidţa dominantno je podruĉje turistiĉkog istraţivanja već više od ĉetiri desetljeća. U turistiĉkoj literaturi zauzima vaţno mjesto još od sedamdesetih godina dvadesetog vijeka kada je primijećeno da pozitivni imidţ destinacije rezultira povećanim brojem posjeta 10 i od kada se shvatilo da destinacijski imidţ ima vaţnu ulogu u procesu donošenja odluke o posjeti odreċenoj destinaciji. 11 Definiciju imidţa turistiĉke destinacije ne moţe se egzaktno pratiti zbog samog razvoja terminologije, ali i zbog širine znaĉenja pojma turistiĉke destinacije koji ukljuĉuje više pojmova i nivoa, poput turistiĉkih mjesta, gradova, drţava i sliĉno. Iako se u literaturi nalaze brojne definicije imidţa turistiĉke destinacije, on se najĉešće definira kao skup vjerovanja, ideja i utisaka koje pojedinac ima o odreċenoj destinaciji Vodeb, K. (2010) Cross-border regions as potential tourist destinations along the Slovene Croatian frontier, Tourism and Hospitality Management, Vol. 16, No. 2, str Gartner, W. C., J. Shen (1992) The impact of Tiananmen square on China's tourism image, Journal of Travel Research, Vol. 30, No. 4, str Jenkis, H. O. (1999) Understanding and Measuring Tourist Destination Images, International Journal of Tourism Research, Vol. 1, str Cromton, J. L. (1979) An assesment of the image of Mexico as a vacation destination and the influence of geographical location upon the image, Journal of Travel Research, Vol. 18, No. 4, str

106 Druga definicija navodi da se imidţ destinacije smatra izrazom svih objektivnih znanja, doţivljaja, predrasuda, imaginacija i spoznaja koje pojedinac ili grupa ima o odreċenom mjestu. 13 Kako bi se pruţio bolji uvid u izrazito zanimanje za prouĉavanje imidţa turistiĉke destinacije, navest će se nekoliko dodatnih definicija autora bitnih za ovo podruĉje. Njihovo hronološko navoċenje pruţa dobar uvid u razvoj pristupa formiranju imidţa turistiĉke destinacije. Oĉito je da je 1970-ih godina, kada se javljaju prve definicije, naglasak bio iskljuĉivo na kognitivnoj komponenti imidţa turistiĉke destinacije, dok novije definicije naglašavaju i kognitivnu i afektivnu dimenziju. 14 Imidţ turistiĉke destinacije se definira kao ukupna percepcija destinacije koja se formira procesuiranjem informacija iz razliĉitih izvora tokom vremena. 15 Dalje, u 1980-im godinama afektivna se komponenta poĉinje pojavljivati u definicijama, pa se tako imidţ turistiĉke destinacije definira kao pojedinĉev stav prema destinaciji temeljen na njegovim znanjima i osjećajima. 16 MeĊu prvim definicijama s poĉetka 1990-ih godina je definicija da se imidţ turistiĉke destinacije definira kao percepcija individualnih atributa turistiĉke destinacije i holistiĉka impresija o destinaciji. 17 Autori općeprihvaćenog modela o formiranju imidţa turistiĉke destinacije u svojoj definiciji kaţu da je imidţ turistiĉke destinacije pojedinĉev mentalni prikaz znanja, osjećaja i globalnog utiska o destinaciji. 18 Kasnije se u definiciji naglašava da imidţ predstavlja skup asocijacija i dijelova informacija povezanih s destinacijom koji ukljuĉuju brojne komponente destinacije, ali i osobne percepcije. 19 Na kraju je dat kompletan prikaz savremenog definiranja imidţa turistiĉke destinacije, prema kojem je imidţ turistiĉke 13 Lawson, F., M. Baud-Bovy (1977) Tourism and Recreational Development, Architectural Press, London, str Pike, S. (2002) Destination Image Analysis: A Review of 142 Papers from , Tourism Management, Vol. 23, No. 5, str Assael, H. (1992) Consumer Behavior and Marketing Action, fourth edition, PWS-Kent Publishing Company, Boston, str Moutinho, L. (1987) Consumer behavior in tourism, European Journal of Marketing, Vol. 21, No. 10, str Echtner, C. M., J. R. B. Ritchie (1991) The meaning and measurement of destination image, The Journal of Tourism Studies, Vol. 2, No. 2, str Baloglu, S., K. W. McCleary (1999) A model od destination image formation, Annals of Tourism Research, Vol. 26, No. 4, str Murphy, P., M. P. Pritchard, B. Smith (2000) The destination product and its impact on traveller perceptions, Tourism Management, Vol. 21, No. 1, str

107 destinacije zbir ukupnih utisaka, vjerovanja, ideja, oĉekivanja i osjećaja o mjestu prikupljenih tokom vremena. 20 Faktori koji utjeĉu na formiranje imidţa grupiraju se u ĉetiri osnovne grupe: a) informacijsko-komunikacijski, b) demografski, c) motivacijski, d) kognitivni i afektivni faktori. a) Informacijsko-komunikacijski faktori. To su faktori koji utjeĉu na formiranje percepcije i procjene. 21 Traţenje informacija jest izraţena ţelja za konsultiranjem razliĉitih izvora prije donošenja odluke o kupovini. Budući da turistiĉki proizvod ima brojna obiljeţja usluga, odnosno ishodi odluke o odabiru turistiĉke destinacije su nepredvidivi, potrošaĉi percipiraju neizvjesniju i riskantniju kupovinu. U takvim situacijama pojedinci, budući da ţele smanjiti nastajanje poslijekupovne disonance, odnosno povećati zadovoljstvo donesenom odlukom, kreću u prikupljanje informacija kako bi smanjili rizik. Ukoliko pojedinac nema dovoljno informacija pohranjenih u memoriji, odnosno tzv. unutrašnje traţenje informacija ne rezultira zadovoljavajućim informacijama, on aktivira proces vanjskog traţenja. To znaĉi da konsultira razliĉite vanjske izvore informacija, što se moţe smatrati komunikacijskim procesom pomoću kojeg pojedinac nadograċuje vlastito iskustvo i informacijski splet. Do novih informacija moţe doći ĉitanjem knjiga i ĉlanaka o destinaciji, oglašavanjem, kao i raspravom o iskustvima sa prijateljima i roċacima. Oĉekivani efekat moţe biti pozitivan ili negativan. 22 Prema temeljnoj podjeli informacijsko-komunikacijskih izvora, informacijsko-komunikacijski faktori grupiraju se u tri vrste izvora. 23 Prvi izvor odnosi se na samostalne izvore, odnosno razmjenu iskustva s osobama koje su direktno ili indirektno došle do informacija o turistiĉkoj destinaciji. Najĉešće su to ĉlanovi referentnih grupa koji su posjetili destinaciju ili im turizam u općenitom smislu, odnosno ta specifiĉna 20 Kim, H. i S. L. Richardson (2003) Motion picture impacts on destination images, Annals of Tourism Research, Vo. 30, No. 1, str Beerli, A., J. D. Martin (2004) Factors influencing destination destination image, Annals of Tourism Research, Vol. 31, No. 3, str Chon, K. S. (1990) The role of destination image in tourism: a review and discussion, The Tourist Review, Vol. 45, No. 2, str Moutinho, L. (1987) Consumer behavior in tourism, European Journal of Marketing, Vol. 21, No. 10, str

108 destinacija ili tip odmora, predstavlja podruĉje njihovog interesa. Takav izvor informacije kreira svijest i znanje o odreċenoj lokaciji na odreċenom teritoriju, a znaĉajno moţe utjecati kako na imidţ tako i na broj posjeta odreċenoj destinaciji. Drugu grupu informacijsko-komunikacijskih faktora predstavljaju razliĉiti oblici marketinške komunikacije. Rijeĉ je o komercijalnim izvorima koji oznaĉavaju sve napore koje organizacije ili pojedinci ciljano provode u svrhu promocije destinacije. Svi oblici koji se koriste mogu se zaokruţiti pojmom integrirane marketinške komunikacije (IMK), 24 koja je koncept pomoću kojega preduzeće paţljivo integrira i koordinira svoje brojne komunikacijske kanale kako bi se isporuĉila jasna, konzistentna i privlaĉna poruka o organizaciji i njenim proizvodima. Osnovna podjela oblika IMK, odnosno promotivnih oblika, je na oglašavanje, unapreċenje prodaje, odnose s javnošću, liĉnu prodaju i publicitet. Treći su izvor informacijsko-komunikacijskih faktora uĉesnici koji su profesionalnim djelovanjem ukljuĉeni u turistiĉki proces. To su razliĉiti prijevoznici, putniĉki agenti, turoperatori, lokalna uprava turistiĉke destinacije, agencije za kongresni turizam, hoteli, nacionalne turistiĉke organizacije itd., koji promoviraju odredišta samostalno ili u meċusobnoj saradnji, a svoje promotivne aktivnosti usmjeravaju prema kupcima, odnosno krajnjim korisnicima ili prema ostalim turistiĉkim organizacijama. Informacijsko-komunikacijski izvori utjeĉu na formiranje kognitivne komponente imidţa turistiĉke destinacije, dok ne utjeĉu na afektivnu komponentu. 25 b) Demografski faktori. Većina modela koji se bave formiranjem imidţa turistiĉke destinacije ukljuĉuje demografske varijable kao standardne faktore koji su od znaĉajnog utjecaja na percepciju i proces donošenja odluke kod pojedinca. Kao glavni demografski faktori koji utjeĉu na formiranje imidţa turistiĉke destinacije u većini literature spominju se dob i edukacija, ali razliĉiti izvori naglasak stavljaju na razliĉite faktore. Neki autori pokazuju da su dob, zaposlenje i dohodak vaţni faktori koji utjeĉu na turistiĉki imidţ i percepciju iskustva putovanja, 26 dok drugi naglašavaju da, osim dobi i dohotka, prethodna iskustva i osobne vrijednosti utjeĉu na imidţ destinacije 24 Kotler, P., G. Armstrong, J. Sanders, V. Wong (1999) Principles of Marketing, Prentice Hall, New Jersey, str Woodside, A. G., S. Lysonski (1989) A General Model of Traveler Destination Choice, Journal of Travel Research, Vol. 27, No. 4, str Asworth, G. J., B. Goodall (1990) Marketing Tourism Places, Routledge, London, str

109 kao i na izbor destinacije. 27 Iako su brojne demografske varijable poput dobi, edukacije, dohotka, spola, zanimanja i braĉnog statusa bile ukljuĉene u prethodna istraţivanja, ispostavilo se da su dob i edukacija glavni faktori koji utjeĉu na imidţ. 28 c) Motivacijski faktori. Razliĉiti autori navode da motivi utjeĉu na postupak formiranja slike i izbor odredišta. 29 U kontekstu turizma motivacija se obiĉno definira kao društveno-psihološki faktor koji stvara predispozicije da se pojedinac odluĉi i sudjeluje u turistiĉkoj aktivnosti. 30 Najbitniji aspekt turistiĉke motivacije je zadovoljenje potreba i ţelja potencijalnog turiste. Njegova svijest o destinaciji formira se iz razliĉitih formalnih i neformalnih izvora, turistiĉkih brošura, magazina, propaganda uopće, iz vlastitog iskustva ili od prijatelja. 31 Motivacija je posebno bitna prilikom donošenja odluke o odabiru destinacije te je izrazito povezana s imidţom destinacije koji pojedinci formiraju prije ali i nakon posjeta destinaciji. Literatura stavlja naglaske i na karakteristike destinacije ili unutrašnje stanje osobe kao motiv za posjetu destinaciji. Izbor turistiĉke destinacije je pod utjecajem razliĉitih push i pull motiva. 32 Push motivi su unutrašnji razlozi koji predisponiraju turiste da putuju (poput potrebe za bijegom od rutine, relaksacijom, zabavom, prestiţem, poboljšanjem bliskih odnosa i društvenih kontakata, noviteta, proširenjem vidika itd.), dok su pull motivi karakteristike destinacije (poput ugodnog smještaja, klimatskih uvjeta, plaţa, ponude noćnog ţivota, mogućnosti kupovine, gastronomska ponuda, sigurnost, prirodne ljepote itd.) koje mogu bitno utjecati na odluku turista da posjeti odreċenu destinaciju. 33 PotvrĊeno je da je primarni imidţ destinacije 27 Woodside, A. G., S. Lysonski (1989) A General Model of Traveler Destination Choice, Journal of Travel Research, Vol. 27, No. 4, str Baloglu, S. (1997) The Relationship between Destination Images and Sociodemographic and Trip Characteristics of International Travelers, Journal of Vacation Marketing, Vol. 3, str Stern, E., S. Krakover (1993) The Formation of a Composite Urban Image, Geographical Analysis, Vol. 25, No. 2, str Beerli, A., J. D. Martin (2004) Factors influencing destination destination image, Annals of Tourism Research, Vol. 31, No. 3, str Oom do Valle, P., A. Correia, E. Rebelo (2008) Determinants of tourism return behaviour, Tourism and Hospitaliy Research, Vol. 8, No. 3, str Popesku, J. (2009) Menadţment turistiĉke destinacije, Fakultet za turistiĉki i hotelijerski menadţment, Beograd, str Oppermann M. (2000) Tourism destination loyalty, Journal of Travel Research, Vol. 39, No. 1, str Dann, G. M. (1981) Tourism Motivations: An appraisal, Annals of Tourism Research, Vol. 8, No. 2, str

110 izgraċen kada faktori push i pull koegzistiraju. 34 Općeprihvaćeno je da je razumijevanje motivacije za putovanje kljuĉno u predviċanju budućih obrazaca putovanja. 35 Prema istraţivanju, razumijevanje motivacije potrošaĉa je kljuĉni preduvjet za stvaranje ţeljenih iskustava i zadovoljstva za kupce. 36 d) Kognitivni i afektivni faktori. Danas se većina autora slaţe da je destinacijski imidţ koncept stvoren od potrošaĉa na temelju razumne i emocionalne interpretacije dviju meċusobno povezanih komponenti: kognitivne i afektivne. 37 Veliki broj autora smatra da se imidţ turistiĉke destinacije formira zavisno od racionalnih i emotivnih interpretacija koje potrošaĉ postavlja, odnosno od dvije usko povezane komponente: perceptivne/kognitivne evaluacije te afektivnih procjena. Afektivna i kognitivna komponenta su prema brojnim teorijama ponašanja potrošaĉa, uz konativnu odnosno ponašajuću komponentu, osnovne komponente izgradnje stava. Te teorije koriste i modeli koji se bave formiranjem imidţa turistiĉke destinacije, ali literatura ne ulazi u problematiziranje konativne dimenzije već objašnjava i ispituje primarno kognitivnu i afektivnu dimenziju i posmatra ih kao zavisne varijable koje se formiraju pod utjecajem navedenih nezavisnih varijabli: motivacije, demografskih faktora i informacijskokomunikacijskih faktora. Kognitivna dimenzija podrazumijeva znanja i uvjerenja, odnosno stavove koje pojedinac ima o odreċenom objektu, dok afektivna dimenzija podrazumijeva osjećaje o tom objektu. 38 Kognitivno znaĉenje se stjeĉe kroz procjenu fiziĉkih karakteristika objekta, a afektivno kroz osjećajnu kvalitetu okoline. 34 Chon, K. S. (1990) The role of destination image in tourism: a review and discussion, The Tourist Review, Vol. 45, No. 2, str Kim, Y. H., B. K. Goh, J. Yuan (2010) Development of a multi-dimensional scale for measuring food tourists motivations, Journal of Quality Assurance in Hospitality & Tourism, Vol. 11, No. 1, str Park, K., Y. Reisinger, H. Kang (2008) Visitors motivation for attending the South Beach Wine and Food Festival, Miami Beach, Florida, Journal of Travel & Tourism Marketing, Vol. 25, str Beerli, A., J. D. Martin (2004) Factors influencing destination image, Annals of Tourism Research, Vol. 31, No. 3, str Baloglu, S., D. Brinberg (1997) Affective Images of Tourism Destinations, Journal of Travel Research, Vol. 35, No. 4, str Walmsley, D. J., J. M. Jenkins (1993) Appraisive Images of Tourist Areas: Application of Personal Construct, Australian Geographer, Vol. 24, No. 2, str

111 Bitno je prouĉavati utjecaj obje vrste faktora na formiranje imidţa budući da prethodna istraţivanja naglašavaju da kognitivna i afektivna evaluacija zajedno formiraju ukupni imidţ destinacije. 39 Što se tiĉe njihovog meċuutjecaja, većina autora se slaţe da afektivna evaluacija zavisi o kognitivnoj procjeni objekta i da afektivne reakcije nastaju kao posljedica kognitivnih reakcija. 40 To znaĉi da kognitivna komponenta prethodi afektivnoj, a onda one zajedno utjeĉu na kompletan, opći imidţ destinacije na temelju kojeg potrošaĉ procjenjuje objekt, u ovom sluĉaju turistiĉku destinaciju. Utjecaj turizma dogaċaja na imidţ turistiĉke destinacije Za turistiĉku destinaciju moţe se reći da predstavlja konkurentnu jedinicu u turizmu, odnosno otvoreni sistem koji se nalazi u odnosu s trţištem, potrebama gostiju, lokalnim faktorima, nosiocima ponude i proizvodom. Turistiĉku destinaciju karakterizira i njena dinamiĉnost. Ona mora odgovoriti na preferencije turista, odnosno na zahtjeve trţišta. Turistiĉka destinacija je jedan od ĉetiri integrirana dijela turizma kao sistema. 41 Turizam kao sistem sastavljen je od trţišta, putovanja, turistiĉke destinacije i marketinga, pri ĉemu se pod turistiĉkom destinacijom misli na splet objekata i atrakcija koje ţele razliĉite grupe posjetitelja, kao i na formuliranje politike i marketinško planiranje usmjereno prema zadovoljenju tih ţelja. 42 Konkurentnost turistiĉke destinacije moţe se definirati kao sposobnost menadţmenta turistiĉke destinacije da na svim nivoima razvija i optimalno kombinira izvedene i prirodne elemente turistiĉke ponude. Glavni cilj svake destinacije je ostvariti dugoroĉnu konkurentsku prednost na turistiĉkom trţištu. Zbog toga menadţment turistiĉke organizacije i destinacije mora udovoljiti istim principima, tokovima i zahtjevima kao i menadţment bilo kojeg profitnog sistema. Konkurentska prednost destinacije utvrċuje 39 Stern, E., S. Krakover (1993) The Formation of a Composite Urban Image, Geographical Analysis, Vol. 25, No. 2, str Crompton, J. L., P. K. Ankomah (1993) Choice set propositions in destination decisions, Annals of Tourism Research. 41 Graĉan, D., A. Rudanĉić-Lugarić (2013) Konkurentnost turistiĉke destinacije studija sluĉaja (case study) Rijeĉki karneval, Ekonomski vjesnik: Review of Contemporary Entrepreneurship, Business, and Economic Issues, Vol. 26, No. 1, str Cooper, C., J. Fletcher, D. Gilbert (1998) Tourism Principles and Practice, Longman, Harlow, Essex, str

112 uspješnost poslovanja, pa je zbog toga nuţno shvatiti naĉin njenog stjecanja. Faktori konkurentske prednosti destinacije su: potraţnja, profesija/partneri, razvojni faktori i strategija. Kvalitet i struktura potraţnje odreċuje pritisak na nosioce turistiĉke ponude. Diferenciranost turistiĉke potraţnje utjeĉe na inovativnost nosioca ponude i optimizaciju kvaliteta troškova. Profesija/partneri se ĉesto dogovaraju o cijeni ili se udruţuju zbog odreċenih interesa, što smanjuje inovativnost i konkurentnost destinacije. Razvojni ili povoljno raspoloţivi faktori mogu kratkoroĉno povećati konkurentsku sposobnost. Zajedniĉka strategija destinacije omogućuje zajedniĉko djelovanje. 43 Konkurentska prednost destinacije ostvaruje se i kroz dva osnovna nivoa, a to su cjenovni nivo i kvalitativni nivo. 44 Pojedine destinacije sniţavaju cijenu na granicu rentabilnosti privlaĉeći time potencijalne turiste. Drugi kvalitativni nivo ukljuĉuje brzinu inovacija, gdje se elementi ponude sistematski obogaćuju dovodeći destinaciju na kvalitativno viši nivo zadovoljenja turista. Tome u prilog ide i turizam dogaċaja koji predstavlja nadogradnju turistiĉke ponude kao konkurentske prednosti destinacije. 45 U turizmu dogaċaja prednost i atraktivnost turistiĉke destinacije superiorno se nameću pomoću komparativnih prednosti i izvedenih konkurentskih prednosti. Komparativne prednosti ogledaju se u sljedećem: prirodne vrijednosti ili prirodna imovina (tipovi sporta i teme za proslavu), lokacija (ciljana trţišta, sponzoriranja, vlasnici dogaċaja), kultura (lokalne proslave od interesa za posjetitelje) i klima (sezonski dogaċaji). Izvedene konkurentske prednosti odnose se na organizaciju dogaċaja (rukovodstvo, ujedinjena vizija i ciljevi, integriran, strateški pristup, partnerstvo i saradnja), investiranje (pogoni za sva dogaċanja, dogaċajni portfolio, vlasništvo dogaċaja, konkurencija za dogaċaj), marketing (brendiranje i pozicioniranje, efektivno-ciljane komunikacije), struĉnost i profesionalizam (edukacija, trening ljudskih potencijala, kvaliteta i inovacija dogaċaja), inteligencija (utjecajni dogaċaj, stvaranje naslijeċa, istraţivanje, procjena i oznaĉavanje dogaċaja i razmišljanje o budućim dogaċajima) Graĉan, D., A. Rudanĉić-Lugarić (2013) Konkurentnost turistiĉke destinacije studija sluĉaja (case study) Rijeĉki karneval, Ekonomski vjesnik: Review of Contemporary Entrepreneurship, Business, and Economic Issues, Vol. 26, No. 1, str Pirjavec, B., O. Kesar (2002) Poĉela turizma, Mikrorad i Ekonomski fakultet, Zagreb, str Graĉan, D., A. Rudanĉić-Lugarić (2013) Konkurentnost turistiĉke destinacije studija sluĉaja (case study) Rijeĉki karneval, Ekonomski vjesnik: Review of Contemporary Entrepreneurship, Business, and Economic Issues, Vol. 26, No. 1, str Getz, D. (2008) Event Tourism: Definition, Evolution, and Research, Tourism Management, Vol. 29, str

113 Zbog istovremene prirode te proizvodnje i potrošnje u turistiĉkom sektoru, razvoj turizma dogaċaja izaziva daleko šire implikacije u turistiĉkoj destinaciji nego druge djelatnosti. Turizam dogaċaja odnosno dogaċaji utjeĉu na skoro svaki aspekt ljudskog ţivota, bilo socijalno, kulturno, ekonomski, ekološki ili politiĉki. DogaĊaji posjeduju pozitivan i negativan raspon utjecaja na odreċenu destinaciju domaćina i na poslovne subjekte. Ipak, sve koristi koje proizlaze iz pozitivnih veza i efekata za turistiĉku destinaciju su razlog podrške sve većem razvoju turizma dogaċaja i popularnosti organiziranja dogaċaja. 47 Privlaĉni element turistiĉke destinacije je njezin turistiĉki proizvod, a njime se moţe smatrati organizirani dogaċaj koji je u sluţbi privlaĉenja turista, stvaranja imidţa i konkurentnosti destinacije. Organizirani dogaċaji mogu utjecati na percepciju inostranih turista o imidţu grada u kojem se festival odrţava. Pored porasta posjeta turista organiziranom dogaċaju, sam dogaċaj moţe privući i medijsku pozornost i povećati pristup destinaciji koja poboljšava ugled (imidţ) grada domaćina ili turistiĉke regije. Medijska izloţenost uspješno organiziranom dogaċaju moţe ilustrirati odliku sposobnosti, inovacija i postignuća destinacije domaćina u organiziranju dogaċaja. 48 Primijećeno je da se strateška upotreba dogaċaja intenzivirala u posljednjih nekoliko godina po gradovima sa ciljem da steknu udio urbanog turistiĉkog trţišta. Lokalno stanovništvo vjeruje da će dogaċaji pridonijeti pozitivnoj percepciji destinacije u budućnosti poboljšanjem imidţa i povećanim brojem dolazaka. 49 U posljednjih nekoliko godina visokoprofilirani sportski dogaċaji su sve više kritiĉki postavljeni u marketing, u proces donošenja odluka i strategiju razvoja turistiĉkih destinacija. 50 Ekonomski utjecaj velikih sportskih dogaċaja oslanja se prvenstveno na dva aspekta: prvo, oni mogu privući uĉesnike i gledaoce koji donose novac lokalnoj ekonomiji; drugo, dogaċaj 47 Getz, D. (2008) Event Tourism: Definition, Evolution, and Research, Tourism Management, Vol. 29, str Bowdin, G., J. Allen, R. Harris, I. McDonnell, W. O'Toole (2012) Events Management, Routledge, str Smith, A. (2006) Tourists consumption and interpretation of sport event imagery, Journal of Sport & Tourism, Vol. 11, No. 1, str Lee, C-K., T. Taylor (2005) Critical reflections on the economic impact assessment of a mega-event:the case of 2002 FIFA World Cup, Tourism Management, Vol. 26, No. 4, str

114 moţe poboljšati imidţ destinacije kroz oglašavanje i tako privući turiste da posjete destinaciju u nekim drugim periodima godine. 51 U znak priznanja da se imidţ turistiĉke destinacije kod posjetitelja kompleksno utvrċuje i da je višedimenzionalni, razni autori su pokušali da identificiraju i istraţe naĉin na koji posjetitelji dogaċaja izgraċuju i tumaĉe ono što vide, ĉuju i ĉitaju o odreċenoj destinaciji. Kao odgovor nekoliko autora posvetilo se istraţivanju prema teorijskom razvoju ovog podruĉja. 52 Istraţivaĉi se ĉesto ne slaţu jedni sa drugima o mogućem utjecaju dogaċaja na imidţ destinacije, a neki su ĉak i doveli u pitanje da li imaju ikakav efekat. Eksperimentalno istraţivanje iz godine je pokazalo da su prijenos dogaċaja na TV-u, reklamiranje dogaċaja i reklamiranje destinacije pogoċeni razliĉitim dimenzijama imidţa destinacije. Neki efekti svakog oblika medija su bili negativni, iz razloga što pokrivenost dogaċaja medijima ĉesto ima negativan utjecaj na imidţ gledaoca na prirodno okruţenje destinacije. 53 Jedan od rijetkih autora je ispitao efekte imidţa sportskih inicijativa o potencijalnim turistima putem empirijske studije sluĉaja. Nalazom u vezi sa sportskim strategijama rasporeċenim u tri engleska grada ustanovljeno je da, generalno, sportski dogaċaji imaju pozitivne konotacije meċu potencijalnim turistima, ali utjecaj je ograniĉen, u smislu da je mali postotak ljudi bio svjestan sportskih inicijativa tih gradova. 54 Neki istraţivaĉi su ispitali utjecaj imidţa specifiĉnih sportskih dogaċaja na gledaoce i uĉesnike. 55 Jedni autori su pokazali da Šangaj F1 Grand Prix, općenito, postiţe pozitivan utjecaj imidţa na gledaoce, ali da se taj stepen utjecaja razlikuje od dimenzije do dimenzije. 56 Studija sluĉaja iz Chalip, L., C. Costa (2005) Sport event tourism and the destination brand: towards a general theory, Sport in Society, Vol. 8, No. 2, str Smith, A. (2006) Tourists consumption and interpretation of sport event imagery, Journal of Sport & Tourism, Vol. 11, No. 1, str Chalip, L., B. C. Green, B. Hill (2003) Effects of sport event media on destination image and intention to visit, Journal of Sport Management, Vol. 17, str Smith, A. (2005) Re-imaging the city: the value of sport initiatives, Annals of Tourism Research, Vol. 32, No.1, str Kaplanidou, K. (2009) Relationships among behavioral intentions, cognitive event and destination images among different geographic regions of Olympic Games spectators, Journal of Sport & Tourism, Vol. 14, No. 4, str Liu, D., C. Gratton (2010) The impact of mega sporting events on live spectators images of a host city: a case study of the Shanghai F1 Grand Prix, Tourism Economics, Vol. 16, No. 3, str

115 godine je takoċer potvrdila da kognitivna percepcija imidţa dogaċaja gledalaca Olimpijskih igara pozitivno utjeĉe na kognitivnu percepciju imidţa destinacije. 57 U drugom istraţivanju ispitivao se meċuodnos sportskih dogaċaja i imidţa destinacije, fokusirajući se na uĉesnike koji su prisustvovali biciklistiĉkom obilasku. Pokazan je znaĉajan utjecaj imidţa dogaċaja na imidţ destinacije, ali ne i suprotno. 58 Sarajevo film festival Sarajevo film festival je jedan od najprominentnijih filmskih festivala u jugoistoĉnoj Evropi. Odrţava se svake godine od u Sarajevu i ima prosjeĉnu posjetu od oko ljubitelja filma. Vodeći je filmski festival u regiji, priznat i od filmskih profesionalaca ali i šire publike. Visokokvalitetni programi, jak industrijski segment, obrazovna i networking platforma za mlade filmske autore te prisustvo predstavnika filmske industrije, filmskih autora i predstavnika medija, uz publiku od preko ljudi, potvrda su statusa Sarajevo film festivala. 59 Bitno je naglasiti da niti jednom filmskom dogaċaju u regionu nije uspjelo da za tako kratko vrijeme privuĉe paţnju gledanosti cijeloga regiona, posebno u zemljama bivše Jugoslavije. Zahvaljujući jeziĉkoj bliskosti, inostrani turisti iz regiona doţivljavaju Sarajevo film festival kao platformu koja ih putem jeziĉki sliĉnih projekcija još više spaja i zbliţava. Zahvaljujući internacionalnom programu Festivala i uĉešću nekih od najpoznatijih holivudskih glumaca kao posjetilaca, ljudi iz svih zemalja sve više se odluĉuju da posjete Sarajevo film festival. Dobra reputacija Festivala kao i jeftini aranţmani putovanja i smještaja ĉine Sarajevo film festival veoma atraktivnom destinacijom u ovom dijelu Evrope Kaplanidou, K. (2009) Relationships among behavioral intentions, cognitive event and destination images among different geographic regions of Olympic Games spectators, Journal of Sport & Tourism, Vol. 14, No. 4, str Kaplanidou, K., C. Vogt (2007) The interrelationship between sport event and destination image and sport tourists behaviors, Journal of Sport & Tourism, Vol. 12, No. 3-4, str Sarajevo film festival (2014) O festivalu (internet), dostupno na: (pristupljeno 7. marta 2014). 60 Sarajevo film festival (2014) O festivalu (internet), dostupno na: (pristupljeno 7. marta 2014). 105

116 Analiza podataka i rezultati istraţivanja Istraţivanje ima za cilj da utvrdi kako Sarajevo film festival utjeĉe na zadovoljstvo turista turistiĉkom destinacijom. Veliĉina uzorka za ovo istraţivanje iznosila je 400 ispitanika (inostranih turista) odabranih metodom sluĉajnog uzorka 200 inostranih turista koji su Sarajevo posjetili za vrijeme odrţavanja Sarajevo film festivala ( augusta godine), 100 inostranih turista koji su Sarajevo posjetili u julu i 100 inostranih turista koji su ga posjetili u septembru godine. Za izbor ispitanika koristila se klasiĉna metoda presretanja. Grafikon 1: Percepcija Sarajeva kao turističke destinacije 106

117 U grafikonu 1 su testirani stavovi koji se tiĉu Sarajeva kao turistiĉke destinacije. Zanimljivo je razmotriti dobivene rezultate u grafikonu te ih posmatrati poredeći ocjene turista koji su u Sarajevu boravili tokom i mimo Sarajevo film festivala. Moţe se primijetiti da je više tvrdnji sa kojima se slaţu posjetioci u vrijeme Festivala (sedam), nego onih s kojima se slaţu posjetioci Sarajeva mimo Festivala. U ovom sluĉaju su ispod u tabeli izdvojeni elementi koji se statistiĉki znaĉajno razlikuju izmeċu ova dva uzorka. Podebljane su one tvrdnje s kojima se više slaţu posjetioci za vrijeme Sarajevo film festivala, a u kurzivu napisane su tvrdnje s kojima se više slaţu turisti anketirani u julu i septembru, a imaju statistiĉki znaĉajnu razliku izmeċu ova dva uzorka, ustanovljenu Mann Whitney U testom. Tabela 1: Percepcija Sarajeva kao turističke destinacije i rezultati Mann Whitney U testa Mislim da većina ljudi (koji nisu iz BiH) ima pozitivno mišljenje o Sarajevu (kao turistiĉkoj destinaciji). Sarajevo (kao turistiĉka destinacija) ima jedinstven imidţ. Mislim da je Sarajevo popularna turistiĉka destinacija. Mislim da postojanje/odrţavanje Sarajevo film festivala znaĉajno poboljšava turistiĉku ponudu Sarajeva. Osoblje u Sarajevu (konobari, zaposlenici u bankama, prodavnicama i sl.) je prijateljski nastrojeno prema gostima. Sarajevo je jedan od gradova koji najradije ţelim posjetiti. Sarajevo pruţa više prednosti u odnosu na sliĉne evropske gradove. Kada osjetim potrebu za odmorom/putovanjem u inostranstvo, posjetim iskljuĉivo Sarajevo. Sarajevo mi se sviċa više od ostalih turistiĉkih gradova. juli i septembar SFF P value 3,53 3,99 0,000 4,18 4,15 0,712 3,33 3,80 0,000 3,29 4,01 0,000 4,41 4,13 0,002 3,78 3,85 0,771 3,19 3,81 0,000 1,70 3,20 0,000 3,02 3,66 0,

118 Sa sljedećim tvrdnjama više se slaţu posjetioci koji su Sarajevo posjetili za vrijeme odrţavanja Sarajevo film festivala, a statistiĉki su znaĉajne: mislim da većina ljudi (koji nisu iz BiH) ima pozitivno mišljenje o Sarajevu (kao turistiĉkoj destinaciji) ocjena 3,99; mislim da je Sarajevo popularna turistiĉka destinacija (ocjena 3,80); mislim da postojanje/odrţavanje Sarajevo film festivala znaĉajno poboljšava turistiĉku ponudu Sarajeva (4,01); Sarajevo pruţa više prednosti u odnosu na sliĉne evropske gradove (3,81); kada osjetim potrebu za odmorom/putovanjem u inostranstvo, posjetim iskljuĉivo Sarajevo (3,20); Sarajevo mi se sviċa više od ostalih turistiĉkih gradova (3,66). Sa tvrdnjom da je osoblje u Sarajevu (konobari, zaposlenici u bankama, prodavnicama i sl.) prijateljski nastrojeno prema gostima (ocjena 4,41) više se slaţu turisti koji su Sarajevo posjetili u julu i septembru, a statistiĉki je znaĉajna, ustanovljena Mann Whitney U testom. Sa šest tvrdnji koje se odnose na stavove o Sarajevu kao turistiĉkoj destinaciji a statistiĉki su znaĉajne više se slaţu posjetioci koji su Sarajevo posjetili za vrijeme odrţavanja Sarajevo film festivala. Turisti smatraju da postojanje/odrţavanje Sarajevo film festivala znaĉajno poboljšava turistiĉku ponudu Sarajeva. Sveukupno, turisti koji su Sarajevo posjetili za vrijeme odrţavanja Festivala imaju pozitivniji stav o Sarajevu kao turistiĉkoj destinaciji. Testiranje istraţivaĉkih hipoteza Za potrebe rada je definirana sljedeća hipoteza: H1: Prisustvo na Sarajevo film festivalu utjeĉe na zadovoljstvo turista turistiĉkom destinacijom grada Sarajeva. Analizirajući stavove koji se tiĉu Sarajeva kao turistiĉke destinacije, moţe se zakljuĉiti da je više tvrdnji sa kojima se slaţu posjetioci u vrijeme Festivala. Sa sljedećim tvrdnjama (šest) više se slaţu posjetioci koji su Sarajevo posjetili za vrijeme odrţavanja Sarajevo film festivala, a statistiĉki su znaĉajne: mislim da većina ljudi (koji nisu iz BiH) ima pozitivno mišljenje o Sarajevu (kao turistiĉkoj destinaciji) ocjena 3,99; mislim da je Sarajevo popularna turistiĉka destinacija (ocjena 3,80); mislim da postojanje/odrţavanje Sarajevo film festivala znaĉajno poboljšava turistiĉku ponudu Sarajeva (4,01); Sarajevo pruţa više prednosti u odnosu na sliĉne evropske gradove (3,81); kada osjetim potrebu za odmorom/putovanjem u inostranstvo, posjetim iskljuĉivo Sarajevo (3,20) Sarajevo mi se sviċa više 108

119 od ostalih turistiĉkih gradova (3,66). Sa tvrdnjom da je osoblje u Sarajevu (konobari, zaposlenici u bankama, prodavnicama i sl.) prijateljski nastrojeno prema gostima (ocjena 4,41) više se slaţu turisti koji su Sarajevo posjetili u julu i septembru, a statistiĉki je znaĉajna, ustanovljena Mann Whitney U testom. Shodno navedenom, moţe se zakljuĉiti da prisustvo na Sarajevo film festivalu pozitivno utjeĉe na zadovoljstvo turista turistiĉkom destinacijom grada Sarajeva i time se hipoteza prihvata. Zakljuĉak Hipoteza je prihvaćena s obzirom da se sa šest tvrdnji koje se odnose na stavove o Sarajevu kao turistiĉkoj destinaciji a statistiĉki su znaĉajne više slaţu posjetioci koji su Sarajevo posjetili za vrijeme odrţavanja Sarajevo film festivala. Ovaj rezultat je u skladu sa prethodnim istraţivanjima. Atraktivnost turistiĉke destinacije moţe se stvoriti potvrċivanjem vlastitog kulturnog naslijeċa (poput koncerata, festivala, izloţbi itd.), povezivanjem turistiĉke ponude s kulturnim identitetom (historijske tradicije, prirodne ljepote i lokalni obiĉaji), dogaċajima i manifestacijama, zabavnim programima, a sve u svrhu privlaĉenja što većeg broja turista, produţenja sezone i efikasnosti podizanja atraktivnosti turistiĉke destinacije. 61 Konkurentska prednost destinacije ostvaruje se i kroz dva osnovna nivoa, a to su cjenovni nivo i kvalitativni nivo. 62 Pojedine destinacije sniţavaju cijenu na granicu rentabilnosti privlaĉeći time potencijalne turiste. Drugi kvalitativni nivo ukljuĉuje brzinu inovacija, gdje se elementi ponude sistematski obogaćuju dovodeći destinaciju na kvalitativno viši nivo zadovoljenja turista. Tome u prilog ide i turizam dogaċaja koji predstavlja nadogradnju turistiĉke ponude kao konkurentske prednosti destinacije. 63 Pri posjeti organiziranom dogaċaju posjetitelji-turisti će osim osnovne potrošnje vjerovatno potrošiti svoj novac na smještaj, robu i uslugu, kao i 61 Graĉan, D., A. Rudanĉić-Lugarić (2013) Konkurentnost turistiĉke destinacije studija sluĉaja (case study) Rijeĉki karneval, Ekonomski vjesnik: Review of Contemporary Entrepreneurship, Business, and Economic Issues, Vol. 26, No. 1, str Pirjavec, B., O. Kesar (2002) Poĉela turizma, Mikrorad i Ekonomski fakultet, Zagreb, str Graĉan, D., A. Rudanĉić-Lugarić (2013) Konkurentnost turistiĉke destinacije studija sluĉaja (case study) Rijeĉki karneval, Ekonomski vjesnik: Review of Contemporary Entrepreneurship, Business, and Economic Issues. Vol. 26, No. 1, str

120 posjetiti razne atrakcije. Uĉinkovita promocija destinacije kroz organizirani dogaċaj moţe rezultirati time da turisti-posjetitelji produţe svoj boravak i posjete druge regionalne turistiĉke destinacije i njihove atrakcije. 64 DogaĊaji postaju primarna turistiĉka atrakcija jedne turistiĉke destinacije. Povezanost dogaċaja sa drugim turistiĉkim proizvodima grada moţe imati veoma povoljan utjecaj na zadovoljstvo turista turistiĉkom destinacijom. Literatura 1. Assael, H. (1992) Consumer Behavior and Marketing Action, fourth edition, PWS-Kent Publishing Company, Boston. 2. Asworth, G. J., B. Goodall (1990) Marketing Tourism Places, Routledge, London. 3. Baloglu, S. (1997) The Relationship between Destination Images and Sociodemographic and Trip Characteristics of International Travelers, Journal of Vacation Marketing, Vol. 3, str Baloglu, S., D. Brinberg (1997) Affective Images of Tourism Destinations, Journal of Travel Research, Vol. 35, No. 4, str Baloglu, S., K. W. McCleary (1999) A model od destination image formation, Annals of Tourism Research, Vol. 26, No. 4, str Beerli, A., J. D. Martin (2004) Factors influencing destination destination image, Annals of Tourism Research, Vol. 31, No. 3, str Bowdin, G., J. Allen, R. Harris, I. McDonnell, W. O'Toole (2012) Events Management, Routledge. 8. Chalip, L., C. Costa (2005) Sport event tourism and the destination brand: towards a general theory, Sport in Society, Vol. 8, No. 2, str Chalip, L., B. C. Green, B. Hill (2003) Effects of sport event media on destination image and intention to visit, Journal of Sport Management, Vol. 17, str Chon, K. S. (1990) The role of destination image in tourism: a review and discussion, The Tourist Review, Vol. 45, No. 2, str Cooper, C., J. Fletcher, D. Gilbert (1998) Tourism Principles and Practice, Longman, Harlow, Essex. 12. Cromton, J. L. (1979) An assesment of the image of Mexico as a vacation destination and the influence of geographical location upon the image, Journal of Travel Research, Vol. 18, No. 4, str Crompton, J. L., P. K. Ankomah (1993) Choice set propositions in destination decisions, Annals of Tourism Research. 14. Dann, G. M. (1981) Tourism Motivations: An appraisal, Annals of Tourism Research, Vol. 8, No. 2, str Getz, D. (2008) Event Tourism: Definition, Evolution, and Research, Tourism Management, Vol. 29, str

121 15. Echtner, C. M., J. R. B. Ritchie (1991) The meaning and measurement of destination image, The Journal of Tourism Studies, Vol. 2, No. 2, str Gartner, W. C., J. Shen (1992) The impact of Tiananmen square on China's tourism image, Journal of Travel Research, Vol. 30, No. 4, str Getz, D. (2008) Event Tourism: Definition, Evolution, and Research, Tourism Management. Vol. 29, str Graĉan, D., A. Rudanĉić-Lugarić (2013) Konkurentnost turistiĉke destinacije studija sluĉaja (case study) Rijeĉki karneval, Ekonomski vjesnik: Review of Contemporary Entrepreneurship, Business, and Economic Issues, Vol. 26, No. 1, str Hitrec, T. (1995) Turistiĉka destinacija pojam, razvitak, koncept, Turizam, Vol. 3-4, str Howie, F. (2003) Managing the tourist destination, Thomson, London. 21. Jenkis, H. O. (1999) Understanding and Measuring Tourist Destination Images, International Journal of Tourism Research, Vol. 1, str Kaplanidou, K. (2009) Relationships among behavioral intentions, cognitive event and destination images among different geographic regions of Olympic Games spectators, Journal of Sport & Tourism, Vol. 14, No. 4, str Kaplanidou, K., C. Vogt (2007) The interrelationship between sport event and destination image and sport tourists behaviors, Journal of Sport & Tourism, Vol. 12, No. 3-4, str Kim, Y. H., B. K. Goh, J. Yuan (2010) Development of a multidimensional scale for measuring food tourists motivations, Journal of Quality Assurance in Hospitality & Tourism, Vol. 11, No. 1, str Kim, H., S. L. Richardson (2003) Motion picture impacts on destination images, Annals of Tourism Research, Vol. 30, No. 1, str Kotler, P., G. Armstrong, J. Sanders, V. Wong (1999) Principles of Marketing, Prentice Hall, New Jersey. 27. Lawson, F., M. Baud-Bovy (1977) Tourism and Recreational Development, Architectural Press, London. 28. Lee, C-K., T. Taylor (2005) Critical reflections on the economic impact assessment of a mega-event: the case of 2002 FIFA World Cup, Tourism Management, Vol. 26, No. 4, str Leiper, N. (1995) Tourism Management, RMIT Press, Melbourne. 30. Liu, D., C. Gratton (2010) The impact of mega sporting events on live spectators images of a host city: a case study of the Shanghai F1 Grand Prix, Tourism Economics, Vol. 16, No. 3, str Manente, M., M. Cerato (1999) Destination Management Understanding the Destination as a System, Conference Proceedings (First Draft) From Destination to Destination Marketing and Management (Venice: CISET), str

122 32. Mikaĉić, V. (2005) Koncepcija turistiĉke destinacije, III Hrvatski geografski kongres: zbornik radova, Hrvatsko geografsko društvo, Zagreb, Moutinho, L. (1987) Consumer behavior in tourism, European Journal of Marketing, Vol. 21, No. 10, str Murphy, P., M. P. Pritchard, B. Smith (2000) The destination product and its impact on traveller perceptions, Tourism Management, Vol. 21, No. 1, str Oom do Valle, P., A. Correia, E. Rebelo (2008) Determinants of tourism return behaviour, Tourism and Hospitaliy Research, Vol. 8, No. 3, str Oppermann, M. (2000) Tourism destination loyalty, Journal of Travel Research, Vol. 39, No. 1, str Park, K., Y. Reisinger, H. Kang (2008) Visitors motivation for attending the South Beach Wine and Food Festival, Miami Beach, Florida, Journal of Travel & Tourism Marketing, Vol. 25, str Pike, S. (2002) Destination Image Analysis: A Review of 142 Papers from , Tourism Management, Vol. 23, No. 5, str Pirjavec, B., O. Kesar (2002) Počela turizma, Mikrorad i Ekonomski fakultet, Zagreb. 40. Popesku, J. (2009) Menadţment turističke destinacije, Fakultet za turistiĉki i hotelijerski menadţment, Beograd. 41. Sarajevo film festival (2014) O festivalu (internet), dostupno na: (pristupljeno 7. marta 2014). 42. Smith, A. (2005) Re-imaging the city: the value of sport initiatives, Annals of Tourism Research, Vol. 32, No. 1, str Smith, A. (2006) Tourists consumption and interpretation of sport event imagery, Journal of Sport & Tourism, Vol. 11, No. 1, str Stern, E., S. Krakover (1993) The Formation of a Composite Urban Image, Geographical Analysis, Vol. 25, No. 2, str Vodeb, K. (2010) Cross-border regions as potential tourist destinations along the Slovene Croatian frontier, Tourism and Hospitality Management, Vol. 16, No. 2, str Walmsley, D. J., J. M. Jenkins (1993) Appraisive Images of Tourist Areas: Application of Personal Construct, Australian Geographer, Vol. 24, No. 2, str Woodside, A. G., S. Lysonski (1989) A General Model of Traveler Destination Choice, Journal of Travel Research, Vol. 27, No. 4, str

123 Dr. Emir Suljagić UDK (497.6) Pregledni nauĉni ĉlanak PREMOŠTAVANJE JAZA IZMEĐU DRŢAVE I DRUŠTVA: KRIZNI ŠTAB KAO KLJUĈNI MEHANIZAM ETNIĈKOG ĈIŠĆENJA BRIDGING THE GAP BETWEEN STATE AND SOCIETY: CRISIS COMMITTEE AS ETHNIC CLEANSING'S KEY MECHANISM Sažetak Članak istraţuje i analizira ulogu i poloţaj kriznog štaba kao jednog od temeljnih instrumenata u procesu etničkog čišćenja u Bosni i Hercegovini. Krizni štab, ratno predsjedništvo i slični organi bili su predviďeni jugoslavenskim zakonodavstvom u slučaju vanrednog stanja ili proglašene ratne opasnosti. SDS je, nakon što je nasilno preuzela vlast, iskoristila upravo taj organ i njegovu zakonom definisanu ulogu kao jedan od temeljnih instrumenata etničkog čišćenja nesrba u dijelovima Bosne i Hercegovine u kojima je bila proglašena tzv. Srpska Republika Bosna i Hercegovina. Članak analizira repertoar mjera i akcija koje su krizni štabovi mogli preuzimati i koje su preuzimali u procesu deportacije odnosno istrebljenja nesrpskog stanovništva na području pod njihovom kontrolom. Cilj članka je da etničko čišćenje kao set mjera i koraka postavi u kontekst u kojem se odvija: u lokalnu zajednicu odnosno općinu. Članak pokazuje kako se administrativni odnosno paradrţavni aparat i zajednica koaguliraju u svrhe etničkog čišćenja i istraţuje mikromehaniku etničkog čišćenja i identificira tačke u kojima dolazi do fuzije protodrţave i društva sa jednom zajedničkom svrhom: etničkim čišćenjem. Etničko čišćenje odvija se u istom okruţenju, fizičkom i institucionalnom, u kojem se odvija i svakodnevni ţivot, istom setu pojedinačnih i grupnih odnosa i mreţa: stvarnost etničkog čišćenja uvijek se odvija u okruţenju koje je poznato počinitelju, koje je relativno lako kontrolisati i izolirati od drugih sličnih cjelina. Veze izmeďu drţave i društva su najkraće, a njihova interakcija najintenzivnija u fizičkom i institucionalnom okruţenju u kojem se odvija svakodnevni ţivot. Količina dokaza o ulozi i vaţnosti kriznog štaba u različitim stadijima provedbe srpske/srbijanske politike etničkog čišćenja varira, ali se moţe zaključiti da je postojao u različitim oblicima tokom cijele operacije. Razlike u mandatu proizlaze iz razlika u historijskim i političkim okolnostima, broju i snazi aktera, ali i iz činjenice da je srpsko političko i vojno rukovodstvo učilo iz grešaka i taktiku prilagoďavalo novim uvjetima. Summary The paper examines and analyzes the role and position of the Crisis Committee as one of the key instruments in the ethnic cleansing in Bosnia and Herzegovina. The 113

124 Crisis Committee Exhibition, War Presidency and similar bodies were drafted in the Yugoslav legislation in case of emergency or declared war. After SDS violently took power in 1992, it immediately used that authority and its law defined roles as one of the basic ethnic cleansing instruments in parts of Bosnia and Herzegovina where so called was declared Serbian Republic of Bosnia and Herzegovina against non-serbs. The paper analyzes the array of measures and actions that Crisis Committees in the territory under their control were able to take and those taken in the process of deportation or extermination of non-serbs. The paper s aim is to put in the context within they took place in the local community or municipality ethnic cleansing as a set of measures and steps. The article demonstrates how the administrative or para-state apparatus and community coagulate into the ethnic cleansing purpose and explores the micro-mechanics of ethnic cleansing and identifying the point at which there is a fusion of proto-state and society with one common purpose: ethnic cleansing. Ethnic cleansing takes place in the same environment, physical and institutional in which everyday life takes place, the same set of individual and group relationships and networks: the reality of ethnic cleansing always takes place in an environment that is known to the perpetrator, that is relatively easy to control and isolate themselves from others similar units. Links between the state and society are the shortest, and their interaction is most intense in the physical and institutional environment in which everyday life takes place. The amount of evidence about the role and importance of the Crisis Committee in various stages of implementation of the Serbian irredentist policy of ethnic cleansing varies, but it can be concluded that it existed in various forms during the entire operation. Differences in the mandate arise from differences in historical and politically circumstances, the number and strength of the actors, and also from the fact that the Serbian political and military leadership learned from the mistakes and adapted tactics to new conditions. Cilj ovog ĉlanka je da etniĉko ĉišćenje kao set mjera i koraka postavi u kontekst u kojem se odvija: u lokalnu zajednicu odnosno općinu. Ĉlanak će pokazati kako se administrativni odnosno paradrţavni aparat i zajednica koaguliraju u svrhe etniĉkog ĉišćenja. Centralni dio koncepta i politike etniĉkog ĉišćenja u bivšoj Jugoslaviji bilo je srpsko/srbijansko nastojanje na izgradnji nove drţave: zajednice koja je svoj identitet temeljila na radikalnom prekidu veza sa prijašnjim identitetom i naracijom. 1 1 Dobar dio dokaza u ovom ĉlanku su odluke i propisi koji su objavljeni u sluţbenim listovima razliĉitih nivoa vlasti planirane srpske drţave. Sve su te publikacije postojale i prije godine, ali nakon što je uspostavljena srpska kontrola tamo gdje su objavljivani, svi su bili iznova numerisani, a godina uzeta je kao godina prva ili nulta godina. 114

125 U svrhe ĉlanka etniĉko ĉišćenje ćemo definisati kao aktivnost, praksu i politiku koja ima sistematski karakter, identificira posebnu ciljnu grupu zbog njenih etniĉkih, nacionalnih ili vjerskih karakteristika, temelji se na planiranoj upotrebi nasilja i implicira pretpostavku da vlasti ili podrţavaju ili ne sprjeĉavaju takvu praksu. 2 Druga premisa ĉlanka je da je etniĉko ĉišćenje bila izabrana politika srpskih politiĉkih elita u projektu izgradnje nove drţave koja je trebala biti izgraċena na ruševinama Jugoslavije i da ukljuĉuje sve dijelove prethodne drţave na koje su Srbi imali pretenzije. Suštinski dio uspostave nove drţave je preuzimanje vlasti i uspostava potpune politiĉke, ekonomske i vojne kontrole nad podruĉjem na koje poĉinitelji etniĉkog ĉišćenja imaju pretenzije. Tema ĉlanka, meċutim, nije zloĉinaĉka priroda preuzimanja vlasti na platformi etniĉkog ĉišćenja nego konvergencija drţave ili preciznije protodrţave i društva koja se dogaċa u procesu preuzimanja kontrole nad instrumentima vlasti i nakon što proces etniĉkog ĉišćenja zapoĉne u punom kapacitetu. Ĉlanak, naime, ima za cilj da istraţi mikromehaniku etniĉkog ĉišćenja i identificira taĉke u kojima dolazi do fuzije protodrţave i društva sa jednom zajedniĉkom svrhom: etniĉkim ĉišćenjem. Ovdje je potrebno nekoliko uvodnih napomena. Prvo, i pored toga što se vanjskom posmatraĉu moţe uĉiniti da se etniĉko ĉišćenje odvija simultano na teritorijama velike površine s pravom, imajući u vidu svjetlosnu brzinu i posloviĉnost kojom se odvija sam proces je mnogo komplikovaniji i odvija se u lokalnoj zajednici, u istom okruţenju u kojem su i poĉinitelji i ţrtve zajedno ţivjeli do tog trenutka. Etniĉko ĉišćenje odvija se u istom okruţenju, fiziĉkom i institucionalnom u kojem se odvija i svakodnevni ţivot, istom setu pojedinaĉnih i grupnih odnosa i mreţa. I pored toga što strateške odluke mogu biti donesene desetinama ili stotinama kilometara daleko od poprišta, stvarnost etniĉkog ĉišćenja uvijek se odvija u okruţenju koje je poznato poĉinitelju, koje je relativno lako kontrolisati i izolirati od drugih sliĉnih cjelina. Drugo, uspjeh ili propast etniĉkog ĉišćenja zavisi od sposobnosti vlastodrţaca da uvjere supstancijalan dio stanovništva da je etniĉko ĉišćenje zapravo rat: revolucionarni, oslobodilaĉki, rat za nezavisnost. Uspjeh u toj nakani da se zloĉin dominantnom dijelu stanovništva objasni kao rat znaĉi da društvo postaje dio poduhvata: istovremeno širi mobilizacijsku bazu, ukljuĉuje pojedince, grupe i mreţe koje bi pod drugim okolnostima 2 Scholars Initiative, Marie-Janine Ĉalić, Ethnic Cleansing and War Crimes, , 115

126 oklijevale da se pridruţe u iskorjenjivanju pripadnika druge grupe, a rjeĉnikom teorije igre ishod svih interakcija svodi na tzv. zero-sum-game. Treće, rat u ovom sluĉaju ne treba shvatiti kao regulisani sukob dviju organizovanih oruţanih formacija, nego u smislu u kojem je Joseph Goebbels opisao totalni rat u govoru odrţanom u februaru To je rat u kojem je svako neprijatelj i niko ne uţiva nikakvu zaštitu. Totalan je u smislu da se sve raspoloţivo koristi sa samo jednom svrhom: etniĉkim ĉišćenjem, a u kojem provoċenje politike etniĉkog ĉišćenja ima veći znaĉaj nego sve ostalo. Naziva se ratom i objavljuje ne zato što poĉinitelji zloĉina u to uistinu vjeruju, nego zato što je rat specifiĉna situacija koja u politiĉkom, ali i još vaţnije, pravnom smislu, dramatiĉno i temeljno mijenja odnos izmeċu drţave i društva. U pravnom smislu, ratno stanje omogućuje drţavi monopol na sve resurse i indirektno produbljuje drţavnu kontrolu vitalnih ako ne i svih segmenata društva. Ĉetvrto, veze izmeċu drţave i društva su najkraće, a njihova interakcija najintenzivnija u fiziĉkom i institucionalnom okruţenju u kojem se odvija svakodnevni ţivot. GraĊani pojedinci uţivaju odnos sa drţavom na dnevnoj osnovi i oslanjaju se na upravni aparat u smislu cijelog niza usluga potrebnih za svakodnevni ţivot. U autoritarnim drţavama te veze su snaţnije, frekventnije i intenzivnije nego u demokratskim društvima. U socijalistiĉkoj Jugoslaviji zvaniĉna doktrina samoupravljanja za rezultat je imala kompleksnu, ponekad zbunjujuću strukturu sa ponekad znaĉajnim ovlastima koje su delegirane niţim nivoima vlasti. To je zauzvrat osiguralo dublju i frekventniju interakciju društva i drţave nego bilo gdje u Evropi, ukljuĉujući i zemlje drţavnog socijalizma u srednjoj i istoĉnoj Evropi. S tim na umu moţemo se okrenuti najvaţnijem mehanizmu u sveukupnoj politici etniĉkog ĉišćenja na teritoriji bivše Jugoslaviji: organu ili tijelu za koje se moţe reći da utjelovljuje naĉin na koji drţava i društvo konvergiraju sa ciljem vršenja etniĉkog ĉišćenja. U svrhe ovog ĉlanka to tijelo će se nazivati krizni štab; iako u razliĉitim dokumentima ima i drugih naziva, kao što su ratno predsjedništvo, ratni štab ili ratno povjereništvo, rijeĉ je o istom organu ureċenom na općinskom i/ili regionalnom nivou, sa izvanredno velikim ovlastima da kontroliše i upravlja skoro svim aspektima ţivota. Koliĉina dokaza o ulozi i vaţnosti kriznog štaba u razliĉitim stadijima provedbe srpske/srbijanske politike etniĉkog ĉišćenja varira, ali se moţe zakljuĉiti da je postojao u razliĉitim oblicima tokom cijele operacije. Razlike u mandatu proizlaze iz razlika u historijskim i politiĉkim okolnostima, broju i snazi aktera, ali i iz ĉinjenice da je srpsko politiĉko i vojno rukovodstvo uĉilo iz grešaka i taktiku prilagoċavalo novim uvjetima. 116

127 Srpsko voċstvo u Hrvatskoj upravljalo je operacijom etniĉkog ĉišćenja na regionalnom nivou, zbog a) relativne srpske većine u onim dijelovima Hrvatske na koje su imali pretenzije i b) zato što se moglo osloniti na Jugoslavensku narodnu armiju (JNA) koja se u Hrvatskoj zadrţala pod izgovorom voċenja jugoslavenskog rata protiv secesije. Lokalne vlasti nastavile su da funkcioniraju kao i dotad, ali je njihov mandat sada proširen da bude komplementaran, a ne da preuzima operaciju JNA u Hrvatskoj. Zahvaljujući prisustvu i aktivnostima JNA, mobilizacija prije svega teritorijalne odbrane izvedena je po prijeratnom postojećem planu mobilizacije i, onog trenutka kada je obavljena, srpsko rukovodstvo nastavilo je raditi u koordinaciji sa JNA. Usto, prisustvo JNA omogućavalo je Srbiji da maskira svoju pravu ulogu: još uvijek je zvaniĉno bila dio jugoslavenske federacije, a JNA je bila njena zakonita oruţana sila, iako je u stvarnosti i praktiĉno rukovodstvo Srbije upravljalo JNA-om. Kao rezultat toga, srbijansko rukovodstvo je s lakoćom kontrolisalo politiĉku i vojnu situaciju u onome što će kasnije postati Republika Srpska Krajina 3 (RSK) i, onda kada je to bilo potrebno, manipulirala situacijom u svoje unutrašnje politiĉke svrhe. U Bosni i Hercegovini situacija je bila drugaĉija u odreċenoj mjeri. Dok je za Srbe u Hrvatskoj pitanje bilo kako izvršiti tranziciju iz Jugoslavije u Republiku Srpsku Krajinu, bosanski Srbi su morali iz Bosne i Hercegovine preći u Republiku Srpsku. JNA se barem na papiru povukla 19. maja godine i veći dio tog dijela projekta sastojao se u uspješnoj transformaciji JNA u iskljuĉivo srpske oruţane snage. Iz tog razloga, krizni štabovi koji su u Bosni i Hercegovini nastali iz stranaĉkih organa Srpske demokratske stranke (SDS), prvobitno uspostavljenih za koordinaciju sa jedinicama JNA, prerasli su u zvaniĉne organe planirane srpske drţave koja je bila u zametku na teritoriji BiH. Imali su mnogo vaţniju ulogu, izmeċu ostalog, zato što mandat kriznih štabova nije bio samo da provociraju krizu podrivanjem i uništavanjem postojećih drţavnih struktura nego i izgradnja nove drţave i uspostava nove strukture koja je imala biti u skladu sa ideologijom nove srpske drţave. 3 Rijetko šta pokazuje stepen kontrole koji je Slobodan Milošević imao nad voċstvom Srba iz Hrvatske kao okolnosti povezane sa potpisivanjem Vanceovog mirovnog plana koji je bio osnova za dolazak trupa UN-a. Premijer Vlade Srba u Hrvatskoj snaţno se protivio planu jer, prema njegovim rijeĉima, Srbima nije garantovao zaštitu. Babić i Milošević razmijenili su otvorena pisma i Babić se obavezao da neće prihvatiti mirovni plan, ali je Milošević organizovao odrţavanje sjednice tzv. proširenog Predsjedništva SFRJ i nakon dvodnevnog stalnog zasjedanja jednostavno iscrpio Babića. Vidjeti: Predsjednik Srbije Milanu Babiću, 8. januar 1992.; vidjeti takoċer: Odgovor na otvoreno pismo Predsjednika Republike Srbije Slobodana Miloševića, Milan Babić, 11. januar 1992.; stenogram razgovora izmeċu ĉlanova Predsjedništva SFRJ i predstavnika Republike Srpske Krajine, 3. januar

128 U sluĉaju Srba u Bosni i Hercegovini, krizni štab je omogućio mirnu i neometanu tranziciju iz stare drţave u novu; SDS-u omogućio je kontrolu nove drţave nakon što su stranaĉki organi postali drţavni organi u nastajanju. Za politiĉko voċstvo bosanskih Srba regionalni krizni štabovi bili su prenosni remen, ali dokazi upućuju da je pritisak ĉesto dolazio odozdo, a ne odozgo i da je rukovodstvo vrlo ĉesto kaskalo za inicijativom lokalnih lidera i djelovalo samo da bi sankcionisalo i/ili legitimiralo njihove aktivnosti. 4 Dokazi sa Kosova indiciraju dvije vrste ovakvih struktura. Jedna, centralno tijelo pod imenom Zajedniĉka komanda, koje se sastojalo od najviših policijskih i vojnih zvaniĉnika i kojim je predsjedavao Nikola Šainović 5, zamjenik premijera Srbije, i koje je upravljalo operacijom etniĉkog ĉišćenja, te se u tom smislu Kosovo razlikovalo od Hrvatske i naroĉito Bosne i Hercegovine. Drugu strukturu ĉinila su općinska tijela koja su djelovala kao podrška Vojsci Jugoslavije (VJ) i Ministarstvu unutrašnjih poslova (MUP). Okolnosti su diktirale njihovu sekundarnu ulogu u odnosu na MUP i VJ, ponajprije zbog toga što je Kosovo zvaniĉno bilo dio Srbije i nije bilo potrebe za zaobilaţenjem postojećih administrativnih ili politiĉkih struktura. Usto, i policija i vojska, koje su hijerarhijske i centralno ustrojene i kontrolisane organizacije u ratnom stanju, preuzimaju nove i šire ovlasti i odgovornosti. Zraĉni napadi NATO-a omogućili su drţavi Srbiji da zvaniĉno proglasi ratno stanje i poĉne provoditi propise koje svaka drţava provodi u takvim stanjima. Ĉinjenica je, meċutim, da rat protiv albanskog stanovništva koji je vodila drţava Srbija i progon stanovništva u tom smislu nisu imali ništa sa operacijama NATO-a. Naĉin i oblik organizacije politiĉke vlasti i vojnih snaga sam po sebi ne objašnjava etniĉko ĉišćenje. Ova vrsta koncentracije moći tokom ratnog stanja bila je predviċena jugoslavenskim zakonodavstvom i predstavlja naĉin na koji bi svaka drţava odgovorila na oruţani sukob. Ono što objašnjava doprinos ovog mehanizma politici etniĉkog ĉišćenja je svrha u koju je 4 Ilustrativan u odnosu na dinamiku izmeċu lokalnih i regionalnih vlasti, na jednoj strani, i vrha rukovodstva, na drugoj, je dokument pod naslovom Zakljuĉci usvojeni na podregionalnom sastanku politiĉkih predstavnika opština Bihać, Bosanski Petrovac, Srpska Krupa, Sanski Most, Prijedor, Bosanski Novi i Kljuĉ, iz juna godine, u kojem se poziva nadreċene da a) proglase ratno stanje, b) odgovore na zahtjeve u vezi sa uspostavom koridora izmeċu sjeverozapadne Bosne i Srbije, c) izvrše reorganizaciju JNA u srpsku vojsku itd. Vidjeti: Zakljuĉci usvojeni na podregionalnom sastanku politiĉkih predstavnika općina Bihać, Bosanski Petrovac, Srpska Krupa, Sanski Most, Prijedor, Bosanski Novi i Kljuĉ, 7. juni Nikola Šainović je, nakon odsluţene dvije trećine kazne za zloĉine protiv ĉovjeĉnosti i kršenje prava ili obiĉaja ratovanja izreĉenoj pred MKSJ, prošle godine pušten na slobodu. 118

129 upregnut: bez obzira na historijske, politiĉke i pravne razlike, krizni štabovi i organi i cjeline, organizovani duţ sliĉnih linija i sliĉnim mandatom, predstavljali su vezu izmeċu drţavne platforme etniĉkog ĉišćenja i društvenih resursa. Krizni štab je kljuĉni mehanizam u stvaranju jedne od najoĉitijih perverzija etniĉkog ĉišćenja: kada zakon ne pruţa zaštitu, nego sluţi za uspostavu dominacije jedne grupe nad drugom, humanitarne organizacije vrše nabavku oruţja umjesto hrane, komunalne sluţbe ĉiste masovne grobnice umjesto ulica, javni prevoz se koristi za deportaciju, a lokalna društva Crvenog krsta zagovaraju i uĉestvuju u progonu. Sljedeći dio ĉlanka će biti posvećen pravnoj i historijskoj pozadini kriznog štaba kao mehanizma i detaljno objasniti njegovu svrhu i mandat u razliĉitim stadijima etniĉkog ĉišćenja. Krizni štab: pravni i politiĉki kontekst Koncept kolektivnog općinskog organa u uvjetima ratnog stanja ili neposredne prijetnje ratnim stanjem bio je sastavni dio jugoslavenskog zakonodavstva i prije etniĉkog ĉišćenja. U okviru jugoslavenske reforme odbrane u šezdesetim godinama dvadesetog vijeka, nakon sovjetske invazije na Ĉehoslovaĉku godine, dio ovlasti povezanih sa odbranom delegiran je takozvanim komitetima za općenarodnu odbranu i društvenu samozaštitu (u daljem tekstu: komitet). 6 U skladu sa jugoslavenskim zakonodavstvom, takva tijela su trebala biti uspostavljena u općinama, gradovima i regionalnim zajednicama. 7 Njihove ovlasti su bile priliĉno široke: operativni i politiĉki nadzor i razmatranje situacije relevantne za odbranu i bezbjednost zemlje, ohrabrivanje aktivnosti organa samoupravnih organizacija i zajednica, društveno-politiĉkih i drugih društvenih organizacija u vršenju općenarodne odbrane i društvene samozaštite; pravovremeno i efikasno aktiviranje zajedniĉkog sistema odbrane i samozaštite u njegovim pripremama i aktivnostima i osiguranje vršenja ustavne uloge i odgovornosti Saveza komunista u zaštiti socijalistiĉke revolucije i socijalistiĉkih samoupravnih odnosa. 8 Dvije karakteristike komiteta imaju zapanjujuće sliĉnosti sa kasnijim kriznim štabovima: skoro sveobuhvatne ovlasti 9 i partijski nadzor nad njegovim aktivnostima. 6 Zakon o odbrani SFRJ, Sluţbene novine, 23. april 1982, br. 21, ĉlan Zakon o odbrani SFRJ, Sluţbene novine, 23. april 1982, br. 21, ĉlan Zakon o odbrani SFRJ, Sluţbene novine, 23. april 1982, br. 21, ĉlan Komiteti za općenarodnu odbranu i društvenu samozaštitu su bili tako brojni i utjecajni da su ih profesionalni vojnici smatrali ne samo nametljivim nego smetnjom odbrambenom 119

130 Na kraju, krizni štabovi su imitirali strukturu i izbor ĉlanova komiteta, koji su se u pravilu sastojali od predstavnika Saveza komunista i drugih društveno-politiĉkih organizacija i organa društveno-politiĉkih zajednica i/ili samoupravnih organizacija i zajednica 10. Ovo zakonodavstvo se vjerno reflektiralo i usvojeno je i na niţim nivoima vlasti, kao što se vidi u Ustavu Socijalistiĉke Republike Bosne i Hercegovine (SRBiH) 11. Usto, Ustav SRBiH je predviċao još jedno tijelo u sluĉaju ratnog stanja: ratno predsjedništvo, koje je trebalo da se sastoji od rukovodstva lokalne skupštine, predsjednika i koje bi imalo ovlasti da odluĉuje u svim nadleţnostima skupštine sve dok se skupština ponovo ne bude mogla sastati. 12 Da rezimiramo, mnogo prije nego što su krizni štabovi uopće uspostavljeni, postojao je pravni okvir za lokalnu/regionalnu koncentraciju moći u vanrednim okolnostima, u toj mjeri da je bilo potrebno samo Savez komunista zamijeniti SDS-om u jednom ili Socijalistiĉkom partijom Srbije u drugom sluĉaju. Sljedeći dio ĉlanka će se fokusirati na nastanak kriznih štabova i elaborirati razlike u njihovom razvoju i organizaciji u razliĉitim stadijima procesa etniĉkog ĉišćenja. Zbog istaknute uloge kriznih štabova u etniĉkom ĉišćenju u Bosni i Hercegovini, bavit će se prvo srpskim kriznim štabovima u BiH, a potom u Hrvatskoj i na Kosovo. Krizni štabovi prvi put se spominju kao stranaĉka tijela SDS-a u dokumentu koji se kolokvijalno naziva Varijanta A i Varijanta B, u uputstvu Glavnog odbora SDS-a Bosne i Hercegovina iako se tvrdi da je dokument nastao u Kriznom štabu SDS-a za organizovanje i djelovanje srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim okolnostima 13. Dokument nareċuje partijskim organizacijama u općinama u kojima su Srbi većina kao i onima u kojima su manjina da pristupe uspostavi Kriznog štaba srpskog naroda, sistemu zemlje, kao što se vidi iz memoara generala Veljka Kadijevića. I pored toga što je on u njihovom formiranju i postojanju vidio i zavjeru protiv Jugoslavije, svi ostali organi formirani na sliĉnoj osnovi su se borili, od općinskih izbornih štabova u Bosni i Hercegovini do Zajedniĉke komande na Kosovu. Kadijević, Veljko (1993) Moje viċenje raspada: Vojska bez drţave, Politika, Beograd, str Za više detalja o prirodi koncepta općenarodne odbrane vidjeti: Hadţić, Miroslav (2001) Sudbina partijske vojske, Samizdat B92, Beograd, str The Law on Defense of SFRJ, Official Gazette, SFRJ, 23 April 1982, No. 21, Article Ustav Socijalistiĉke Republike Bosne i Hercegovine, ĉlan 98, Sluţbene novine SRBiH, 9. februar 1984, br Ustav SRBiH, ĉlan 273, Sluţbene novine SRBiH, 25. februar 1974, br Uputstvo o organizovanju i djelovanju organa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim okolnostima, Srpska demokratska stranka, Glavni odbor, Sarajevo, 12. decembar

131 koji će se sastojati od kljuĉnog personala lokalnog SDS-a: ĉlanova općinskog odbora, imenovanih u općinsku vladu kao što su predsjednik skupštine općine ili predsjednik izvršnog odbora, naĉelnik ili komandir policije, naĉelnik ili komandir teritorijalne odbrane (TO) i sekretar općinskog sekretarijata narodne odbrane ili SDS-ov zvaniĉnik u sekretarijatu narodne odbrane, uz odbornike u općinskoj skupštini i ĉlanove glavnog ili izvršnog odbora SDS-a iz općine o kojoj je rijeĉ. 14 U pravilu, predsjednik skupštine općine ili izvršnog odbora imenovan je za zapovjednika takvih organa. 15 Ono što treba imati na umu je da je formiranje kriznih štabova bilo centralni dio strategije uspostave takozvanih srpskih općina i bilo je zamišljeno i kao tijelo koje će vladati teritorijom koja bude stavljena pod kontrolu. I pored toga što se dokument Varijanta A i varijanta B, prije svega, bavi kriznim štabom kao stranaĉkim tijelom, dokument Vlade Srpske Republike Bosne i Hercegovine (SRBiH) od 26. aprila godine je definitivni dokaz nove uloge koju preuzimaju krizni štabovi. Pod naslovom Izvod iz uputstva za rad kriznih štabova srpskog naroda (u daljnjem tekstu: Izvod) dokument proširuje ovlasti kriznih štabova i predstavlja osnovu za novu koncentraciju ovlasti i resursa. U skladu sa ovim dokumentom, krizni štabovi preuzimaju sve prerogative i funkcije Skupštine opštine i pored pitanja odbrane i policije, postaju odgovorni za skoro sve aspekte ţivota: 'privredu, humanitarnu i zdravstvenu zaštitu, informisanje i propagandu, snabdijevanje i ishranu, izbjeglice, ratne zloĉine i štetu, vezu, koordinaciju'. 16 Mandat kriznih štabova sada se definiše kao koordiniranje funkcija vlasti u svrhe zaštite teritorije, bezbjednosti stanovništva i imovine, uspostavljanje vlasti i organizacije svih drugih tokova ţivota i rada. 17 Tokom cijele godine razliĉite institucije vlade u Srpskoj Republici BiH nastojale su da dalje formalizuju ulogu i mjesto kriznog štaba, ĉesto do taĉke zabune i kaskajući za razvojem dogaċaja na terenu, ali iako se terminologija mijenjala sa svakom novom direktivom ili odlukom, njegov mandat je u osnovi ostajao isti. 14 Uputstvo o organizovanju i djelovanju organa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim okolnostima, Srpska demokratska stranka, Glavni odbor, Sarajevo, 12. decembar Uputstvo o organizovanju i djelovanju organa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim okolnostima, Srpska demokratska stranka, Glavni odbor, Sarajevo, 12. decembar Srpska republika Bosna i Hercegovina, Vlada, Izvod iz uputstva za rad kriznih štabova, Sarajevo, 26. april godine. 17 Srpska republika Bosna i Hercegovina, Vlada, Izvod iz uputstva za rad kriznih štabova, Sarajevo, 26. april godine. 121

132 Tako je u maju Vlada uputila Odluku o obrazovanju ratnih predsjedništava u općinama za vrijeme neposredne ratne opasnosti ili ratnog stanja, koja je više bila pokušaj konsolidacije teritorijalnih osvajanja i uspostave politiĉke kontrole. Dio dokumenta koji se odnosi na ulogu novog organa, predsjedništva, ne razlikuje se mnogo: njegov glavni posao je da organizuje, koordiniše i sinhronizuje aktivnosti na odbrani srpskog naroda i uspostavi vlast 18. U junu godine, meċutim, dolazi do napuštanja koncepta predsjedništva u korist ratnih povjereništava u okviru plana da se uspostavi ĉvršća kontrola centralne vlast nad općinama. 19 Novi koncept ratnog povjereništva bio je identiĉan prethodnom sa izuzetkom da je povjerenik bio imenovan sa vrha i bio odgovoran za svaku pojedinaĉnu autonomnu regiju, odnosno više pojedinaĉnih općina. 20 U skladu sa ovom odlukom, planirano je da se ratno povjereništvo sastoji od predstavnika Republike i ĉetiri predstavnika izabrana meċu najuglednijim graċanima iz kriznog štaba, privrede i stranke na vlasti. 21 Mandat je sada širi nego ranije, iako donekle nejasno s obzirom na to da je ratno povjereništvo trebalo da usko saraċuje sa legalnim vlastima, prenosi direktive Ratnog predsjedništva Republike, prenosi informacije o problemima, potrebama i aktivnostima opštinskih organa preko svog predstavnika, saraċuje sa vlastima u stvaranju uslova za rad vojnih organa i jedinica u odbrani srpskog naroda. 22 Konaĉno, u decembru godine Skupština Republike Srpske usvojila je Odluku o prestanku vaţenja Odluke o osnivanju ratnih povjereništava u općinama u uvjetima tokom ratnog stanja ili neposredne ratne opasnosti i krizni štab je u 18 Odluka o obrazovanju ratnih predsjedništava u općinama za vrijeme neposredne ratne opasnosti ili ratnog stanja, Srpska republika Bosna i Hercegovina, Vlada, br , Pale, 24. maj Odluka o obrazovanju ratnih povjereništava u općinama za vrijeme neposredne ratne opasnosti ili ratnog stanja, br /92, 10. juni 1992, Sluţbene novine srpskog naroda u BiH, 30. juni 1992, br. 10, str Vidjeti, naprimjer, odluke o imenovanju Dragana Đokanovića za povjerenika Ratnog predsjedništva za općine Bratunac, Skelani, Zvornik i Vlasenica; Srpska republika Bosna i Hercegovina, br /92, Bratunac, 16. juni 1992.; Srpska republika Bosna i Hercegovina, Predsjedništvo, br /92, 17. juni 1992.; Republika Srpska, Predsjedništvo, br /92, 17. juni 1992, Srpska republika Bosna i Hercegovina, Predsjedništvo, br /92, 17. juni 1992, Srpska republika Bosna i Hercegovina, Predsjedništvo, br /92, 17. juni Odluka o obrazovanju ratnih povjereništava u općinama za vrijeme neposredne ratne opasnosti ili ratnog stanja, br /92, 10. juni 1992, Sluţbene novine srpskog naroda u BiH, 30. juni 1992, br. 10, str Odluka o obrazovanju ratnih povjereništava u općinama za vrijeme neposredne ratne opasnosti ili ratnog stanja, br /92, 10. juni 1992, Sluţbene novine srpskog naroda u BiH, 30. juni 1992, br. 10, str

133 svojim raznim oblicima i pod raznim imenima prestao postojati. 23 Ali do decembra godine etniĉko ĉišćenje nesrpskog stanovništva je bilo okonĉano i krizni štabovi ispunili su svoju misiju. Za Srbe u Hrvatskoj krizni štab pod tim imenom bio je više izuzetak nego pravilo, ali dokazi upućuju na istaknutu ulogu općine i općinskih organa kako u preuzimanju vlasti tako i u mobilizaciji društvenih resursa u svrhe etniĉkog ĉišćenja. U dugim razgovorima sa istraţiteljima MeĊunarodnog kriviĉnog suda za bivšu Jugoslaviju, Milan Babić, koji je svojevremeno bio lider Srba u Hrvatskoj, isticao je vaţnost općine kao fundamentalne društveno-politiĉke zajednice 24. Uspostava Srpske autonomne oblasti Krajina (SAO Krajina) zavisila je od saglasnosti općinskih skupština, kao što se moţe zakljuĉiti iz dvije takve odluke koje su donijele općine Donji Lapac i Dvor na Uni. 25 U tom smislu, Babić opisuje SAO kao konfederaciju opština, 26 u kojoj su odluke išle odozdo prema gore, iz opština prema Skupštini Krajine. 27 Dalje, prema Babićevim rijeĉima, u sluĉaju neposredne ratne opasnosti ili rata, općine su imale pravo da formiraju predsjedništvo skupštine opštine koje bi funkcionisalo kao skupština opštine. 28 Odluke predsjedništva, koje je ĉesto i neformalno nazivano ratnim predsjedništvom, morale su biti odobrene od skupštine općine nakon što se bude mogla sastati, što je u potpunosti u skladu sa predratnim jugoslavenskim zakonodavstvom. 29 Srbi u Hrvatskoj su, sudeći prema postojećim dokumentima, u svom novoosnovanom entitetu primjenjivali jugoslavensko zakonodavstvo. Poslovnik o radu Skupštine SAO Krajine omogućava Vladi da donosi odluke iz nadleţnosti Skupštine u sluĉaju 23 Odluka o prestanku vaţenja odluka o obrazovanju ratnih predsjedništava u općinama za vrijeme neposredne ratne opasnosti ili ratnog stanja, br /92, 17. decembar Intervju Ureda Tuţiteljstva MKSJ sa Milanom Babićem, 26. februar 2002, str Skupština Općine Donji Lapac, 20. decembar 1990.; Skupština Općine Donji Lapac. 26 Daljnji dokazi ove izjave mogu se naći u Nacrtu Odluke o provoċenju Statuta Srpske autonomne oblasti Krajina u kojem se navodi da će skupštine opština koje se pridruţe Zajednici opština ( ) vršiti funkciju Skupštine Autonomne oblasti Krajine (ĉlan 1) i da će privremeno predsjedništvo zajednice opština ( ) vršiti funkciju izvršnog odbora Srpske autonomne oblasti Krajina (ĉlan 2). Nacrt Odluke o provoċenju Statuta SAO Krajina, Knin, 19. decembar Intervju Ureda Tuţiteljstva MKSJ sa Milanom Babićem, 16. januar 2002, str Intervju Ureda Tuţiteljstva MKSJ sa Milanom Babićem, 16. januar 2002, str Babić elaborira: (...) Postojao je zakon o opštinama koji se odnosio na formiranje opština. To je bio zakon koji je generalno provoċen. Bio je savezni zakon i zakon na nivou republika koji je regulisao opštine. Na osnovu ovih propisa postojao je statut opštine koji je dalje razraċivao ove zakonske norme. Predsjedništvo je funkcionisalo na osnovu tog statuta i zakona koji vaţili tamo. Ali, naziv ratno predsjedništvo je potpuno neprimjeren. Intervju Ureda Tuţiteljstva MKSJ sa Milanom Babićem, 16. januar 2002, str

134 neposredne ratne opasnosti ili ratnog stanja. 30 U sluĉaju rata, 31 meċutim, općinske vlasti su imale kontrolu nad najvitalnijim resursima svoje zajednice, kao što je privreda, teritorijalna odbrana i lokalni mediji. Odluka o prelasku na radu u ratnim uslovima 32 pruţa koristan uvid u stepen kontrole koje su općine imale nad lokalnom privredom. Odluka općinskim vlastima daje ovlasti nad svim faktorima privrednog i društvenog ţivota, preduzećima i institucijama i kontrolu nad radom i upravljanjem spomenutim faktorima, ukljuĉujući imenovanje i smjenu direktora. 33 Premda se ĉini benignom, izvjesno je da nije bila takva po nesrbe zaposlene u bilo kojem od faktora u pitanju, jer je otvorila vrata za masovne otkaze i uklanjanje s radnih mjesta. Općine su imale i kontrolu nad jedinicama lokalne teritorijalne odbrane: ( ) sluţbenici TO, uglavnom naĉelnici opštinskih štabova TO su bili stalno zaposleni na tim funkcijama. Sad, ne sjećam se taĉno da li ih je postavljala Skupština opštine ili Izvršni odbor Skupštine opštine. MeĊutim, bili su na platnom spisku opštinskih vlasti i na osnovu onog što znam, opštine nisu snosile nikakve druge troškove za te usluge, niti je to finansirala Vlada Krajine ili bilo koji drugi organ ovdje. 34 Konaĉno, nakon što je socijalistiĉko samoupravljanje kolabiralo 35 općine su naslijedile lokalne medije ili su osnivale nove lokalne medije ĉija se vaţnost kao instrumenta u operaciji etniĉkog ĉišćenja ne smije potcjenjivati. Okolnosti na Kosovu su se znaĉajno razlikovale u usporedbi sa Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom u smislu da su dopuštale mnogo veću slobodu za djelovanje VJ i MUP-a Srbije. Razlike i postojeći dokazi, meċutim, objašnjavaju evoluciju kriznog štaba iz vrste tijela odgovorne za upravljanje u pomoćni organ zaduţen za pruţanje podrške zvaniĉnim vojnim i 30 Poslovnik o Radu Skupštine SAO Krajina, br. 46/91-2 Knin, 30. april 1991, ĉlan Srbi u Hrvatskoj su zvaniĉno proglasili ratno stanje 26. oktobra 1990, slijedeći naredbu Predsjedništva SFRJ. SAO Krajina, Vlade SAO Krajine; Odluka o prelasku na rad u ratnim uslovima, Knin, br: 272/91-1, 26. oktobar SAO Krajina, Vlada SAO Krajine, Odluka o prelasku na rad u ratnim uslovima, Knin, br. 272/91-1, 26. oktobar SAO Krajina, Vlada SAO Krajine, Odluka o prelasku na rad u ratnim uslovima, Knin, br. 272/91-1, 26. oktobar Intervju Ureda Tuţiteljstva MKSJ sa Milanom Babićem, 14. januar 2002, str Babić objašnjava: ( ) osnivaĉ ( ) je bio tadašnji Socijalistiĉki savez radnog naroda, ali Socijalistiĉku savez je u jednom trenutku prestao da postoji ( ) Tako da je opština preuzela osnivaĉka prava ( ) Drugim rijeĉima, postala vlasnik. Tako da je imala Skupštinu, Upravni odbor, imenovan je direktor radija. Intervju Ureda Tuţiteljstva MKSJ sa Milanom Babićem, 9. januar 2002, str

135 policijskim formacijama. Ali i policija i vojska su saraċivale sa drugim, civilnim strukturama u onoj mjeri u kojoj su zavisili od njihove podrške. Uputstvo za odbranu naseljenih podruĉja jugoslavenskog Ministarstva odbrane je osnova za formiranje vrste organa koji bi ukljuĉivao vojne, policijske i civilne elemente. Dokument nalaţe uspostavu štaba koji bi povezao i ujedinio sve odbrambene strukture vojne rezerve, MUP-a, civilne zaštite, preduzeća i graċana kao rezerve MUP-a. 36 Ovo tijelo je, iako se formalno tako ne naziva, najsliĉnije kriznom štabu po ĉlanstvu: Štab se sastoji od predstavnika lokalne samouprave (predsjednika regije, Skupštine opštine ili Mjesne zajednie), predstavnika MUP-a, predsjednika Izvršnog odbora Skupštine opštine i predstavnika VJ. 37 Uz ove organe i Zajedniĉku komandu koja je imala strategijski nadzor i kontrolu nad procesom etniĉkog ĉišćenja, privremeno izvršno veće srbijanska vlast na Kosovu, drugim rijeĉima takoċer je uspostavilo neku vrstu organa ĉija je misija bila pruţanje podrške VJ i MUP-u, sa ovlastima da nadzire niţe rangirane, općinske, civilne štabove. Preţivjeli primjerak zapisnika sa sastanka tog tijela, odrţanog 25. maja godine, pruţa ilustrativan i vrijedan uvid u njegov modus operandi. Prvo, štab se sastojao od tri ĉlana privremenog izvršnog veća, tri profesionalna vojnika, jednog predstavnika MUP-a i finansijske policije i trţišne inspekcije PIV-a. Dnevni red i odluke pokrajinskog štaba na ovom sastanku pomaţu u razumijevanju njegovog mandata: dvije najvaţnije taĉke dnevnog reda bile su izvještaj finansijske policije o statusu konfiskovanih dobara i magacina i pitanje statusa skladišta graċevinskog materijala 38, za koje sa odreċenim stepenom izvjesnosti moţemo pretpostaviti da su pripadali protjeranim kosovskim Albancima. Dalje, jedna od taĉaka bila je i zahtjev upućen komandantima opštinskih štabova u vezi sa skladištima onoga što se u dokumentu naziva zaplijenjenim dobrima. 39 Druge odluke i zakljuĉci otkrivaju taĉno koliko je širok mandat tog tijela bio, jer se bavi temama od snabdijevanja hranom i vodo i elektro instalaterskim materijalom, opremom i alatom iz zaplijenjenih dobara do odobravanja premještanja 200 konja 36 Savezna republika Jugoslavija, Ministarstvo odbrane, Sekretarijat za odbranu Priština, Uputstvo za odbranu naseljenih podruĉja, strogo povjerljivo, br , 28. juli 1998, Priština. 37 Savezna republika Jugoslavija, Ministarstvo odbrane, Sekretarijat za odbranu Priština, Uputstvo za odbranu naseljenih podruĉja, strogo povjerljivo, br , 28. juli 1998, Priština. 38 Republika Srbija, Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija, Privremeno izvršno Veće, Pokrajinski štab, Zapisnik sa 20. sastanka Štaba, 25. maj Republika Srbija, Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija, Privremeno izvršno Veće, Pokrajinski štab, Zapisnik sa 20. sastanka Štaba, 25. maj

136 u Rudarsko-metalurški i hemijski kombinat Trepĉa. 40 Na koncu, iako se dokazi odnose samo na jednu od kosovskih općina, 41 nema sumnje da su krizni štabovi operisali na lokalnom, općinskom nivou, kao što će biti prikazano u nastavku ĉlanka. Pošto su postojanje i rad kriznih štabova i/ili organa formiranih po sliĉnom modelu, naredni dio ĉlanka će se detaljnije baviti njihovim ovlastima prije nego što se fokusira na naĉine i oblike na koje su krizni štabovi fuzionirali drţavu i društvo u zajedniĉke svrhe etniĉkog ĉišćenja. Krizni štab: mandat i ovlasti Ovaj dio ĉlanka će se baviti pitanjem mandata i elaborirati vrstu moći i resursa koji su bili koncentrisani u rukama kriznih štabova. Zapoĉet će iznošenjem mandata i objasniti kako je krizni štab kao organizacija interpretirao i provodio te ovlasti; potom će ispitati naĉin na koji je krizni štab pridonio etniĉkom ĉišćenju u svom zvaniĉnom kapacitetu. Ponajbolji uvid u istinski domet kriznih štabova pruţa Odluka o organizaciji i radu Kriznog štaba Općine Prijedor; 42 dok su i druge općinske organizacije SDS-a i druge općine imale krizni štab, malo gdje su njegove ovlasti tako detaljno elaborirane. Zato što je evidentno da su drugi krizni štabovi formirani i radili duţ identiĉnih linija, uvid u ovu odluku upotrebljiv je sa stanovišta prouĉavanja aktivnosti organizacije kriznih štabova uopće. Krizni štab općine Prijedor definiše svoj mandat na sljedeći naĉin: Obrazuje se Krizni štab Opštine Prijedor, radi koordinacije funkcije vlasti, odbrane teritorije Opštine, bezbjednosti stanovništva i imovine, uspostavljanja vlasti i organizacije svih drugih tokova ţivota i rada. 43 Da svi tokovi ţivota i rada nije samo fraza, vidi se iz dijela odluke kojim se regulišu broj i duţnosti ĉlanova kriznog štaba. Planirano je da ima devet ĉlanova uz predsjednika i potpredsjednika: predsjednika izvršnog odbora općine, komandanta općinskog štaba civilne zaštite, naĉelnika stanice javne bezbjednosti, sekretara općinskog sekretarijata za narodnu odbranu, sekretara 40 Republika Srbija, Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija, Privremeno izvršno Veće, Pokrajinski štab, Zapisnik sa 20. sastanka Štaba, 25. maj Republika Srbija, Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija, Općina Vuĉitrn, br. 1/98, 17. juni 1998, spisak ĉlanova Kriznog štaba Općine Vuĉitrn. 42 Sluţbeni glasnik Općine Prijedor, 25. juni 1992, br. 2/ Odluka o organizaciji i radu Kriznog štaba Općine Prijedor, Sluţbeni glasnik Općine Prijedor, 25. juni 1992, br. 2/29, ĉlan

137 općinskog sekretarijata za privredu i društvene djelatnosti, sekretara općinskog sekretarijata za urbanizam, stambeno-komunalne i imovinskopravne poslove, referenta za zdravstvo i socijalnu zaštitu u općinskom sekretarijatu za privredu i društvene djelatnosti i referenta za informisanje u općinskom sekretarijatu za privredu i društvene djelatnosti Štaviše, u ĉlanu 7 odluka kriznom štabu daje široke ovlasti u privredi: Donosi odgovarajuće odluke koje se odnose: na organizaciju i funkcionisanje privrede društvenog, mješovitog i privatnog sektora, na organizaciju i funkcionisanje društvenih djelatnosti, na organizaciju i funkcionisanje finansija, na zbrinjavanje ugroţenog stanovništva i izbjeglica ( ). 45 Krizni štab je samo jedan od naziva. Iako je proliferacija ratnih predsjedništava i ratnih štabova bila donekle zbunjujuća, njihova misija bila je identiĉna: odluka ratnog predsjedništva Srpske opštine Bosanska Krupa o organizaciji i naĉinu rada u ratnim uslovima, ne ostavlja sumnje u to. 46 I pored toga što je predsjedništvo imalo samo pet ĉlanova, njegov nedvosmisleni mandat, koji se nije razlikovao od prijedorskog, bio je rezimiran u samo jednoj reĉenici: preuzimanje funkcije zakonitih organa Srpske opštine Bosanska Krupa Skupštine, Izvršnog odbora, organa i organizacija uprave, pravosudnih organa, kao i preduzeća i institucija. 47 Ukratko, krizni štabovi zapovijedali su lokalnim vojnim jedinicama (teritorijalnom odbranom) i policijskim snagama, imali ovlasti da ih mobilišu, vodili lokalne ekonomije i imali potpunu kontrolu pristupa javnim i privatnim fondovima i dobrima. Paradoks je bio u tome što je krizni štab kontrolu mogao preuzeti samo u ratnim odnosno uvjetima neposredne prijetnje ratne opasnosti, ali je bio jedini organ ovlašten da ocijeni da li su odreċene okolnosti konstituisale ratno stanje ili stanje neposredne ratne opasnosti Odluka o organizaciji i radu Kriznog štaba Općine Prijedor, Sluţbeni glasnik Općine Prijedor, 25. juni 1992, br. 2/29, ĉlan 4. Odluka o imenovanju Kriznog štaba Općine Prijedor, Sluţbeni glasnik Općine Prijedor, 25. juni 1992, br. 2/29; za još jedan detaljni opis mandata, ĉlanstva i duţnosti pojedinih ĉlanova vidjeti: Zakljuĉke Kriznog štaba Sanskog ;osta, br. K-27/92, 30. maj Odluka o organizaciji i radu Kriznog štaba Općine Prijedor, Sluţbeni glasnik Općine Prijedor, 25. juni 1992, br. 2/29, ĉlan Srpska republika Bosna i Hercegovina, Srpska općina Bosanska Krupa, Ratno Predsjedništvo Srpske općine Bosanska Krupa. Odluka o organizaciji i naĉinu rada Srpske općine Bosanska Krupa u ratnim uslovima, br. 1/92, 7. maj Srpska republika Bosna i Hercegovina, Srpska općina Bosanska Krupa, Ratno Predsjedništvo Srpske općine Bosanska Krupa. Odluka o organizaciji i naĉinu rada Srpske općine Bosanska Krupa u ratnim uslovima, br. 1/92, 7. maj Vidjeti, naprimjer, odluke kriznih štabova u Zvorniku i Bratuncu kojima se proglašava vanredno stanja zbog neposredne opasnosti od rata i ratnog stanja. Odluka o proglašenju vanrednog stanja zbog neposredne prijetnje od ratne opasnost na teritoriji Srpske općine 127

138 Krizni štabovi obiĉno su uspostavljani i imitirali su vojne komande i imali su nadzor nad teritorijalnom odbranom, ali i jedinicama izvana, obiĉno paravojnim; pitanje odnosa sa policijom je jednostavno jer su policijski naĉelnici ili komandiri bili ĉlanovi kriznih štabova ex officio i o tome će biti rijeĉi u kontekstu operacije etniĉkog ĉišćenja. U pravilu, jedna od prvih odluka svakog kriznog štaba je bila odluka o mobilizaciji jedinica teritorijalne odbrane. Tako je već 5. aprila godine Krizni štab Općine Zvornik naredio probnu mobilizaciju svih jedinica teritorijalne odbrane Srpske Opštine Zvornik. 49 Isto tako, u roku od tri dana, Krizni štab u Bratuncu je naredio formiranje štaba, komandi i jedinica teritorijalne odbrane i njihovu mobilizaciju. 50 Odnos izmeċu kriznih štabova i teritorijalne odbrane i policije i drugih vojnih i paravojnih 51 formacija, za koje se moţe reći da su imali ulogu njihove oruţane sile, varira od mjesta do mjesta i od koordinacije do direktne komande i kontrole. S jedne strane, odluka Kriznog štaba Bratunac od 13. aprila navodi da će donositi odluke u vezi sa upotrebom Teritorijalne odbrane u skladu sa prijedlozima komandanta srpske TO ; 52 s druge strane, neki krizni štabovi su u stvarnosti komandovali teritorijalnom odbranom i izdavali naredbe, kao što je naredba predsjednika Kriznog štaba Bosanske Krupe Gojka Kliĉkovića kojom se nareċuje uništavanje tri mosta na teritoriji općine. 53 Kliĉkovićeva naredna odluka, pod naslovom Prijedlog od 25. maja, mnogo je ilustrativnija za odnos izmeċu kriznog štaba i vojske, bez obzira da li je rijeĉ o JNA ili TO. U tom dokumentu Kliĉković predlaţe da se izvrše pripreme za ĉišćenje lijeve obale rijeke Une i uništenje stambenih i drugih objekata u tom procesu. 54 Sadrţaj njegovog prijedloga kao i obrazloţenje odluke ne ostavljaju sumnje u politiĉku prirodu i cilj vojnih aktivnosti. Najvaţniji stav koji Kliĉković iznosi u prijedlogu jeste da bi trebao biti prihvaćen zbog politiĉke odluke da granica srpske opštine, ali i Autonomne regije Banja Zvornik, br , i Odluka o proglašenju ratnog stanja na teritoriji općine Zvornik, br. 01-2/92, Zvornik, 06/04/ Republika srpskog naroda u BiH, Srpska općina Zvornik, Krizni štab, nareċenje, 5. april Srpska općina Bratunac, Krizni štab, nareċenje o formiranju štaba, komandi i jedinica teritorijalne odbrane, br , 13. april 1992.; Srpska općina Bratunac, Krizni štab, nareċenje o općoj mobilizaciji, , 16. april Srpska općina Ilijaš, Zahtjev za pomoć u ljudstvu, br. 234/92, 14. juni Srpska općina Bratunac, Krizni štab, nareċenje o formiranju štaba, komandi i jedinica teritorijalne odbrane, br , 13. april Srpska općina Bosanska Krupa, Ratno predsjedništvo, naredba, 24. april Srpska općina Bosanska Krupa, Ratno predsjedništvo, prijedlog komandi Prve krajiške podgrmeĉke brigade, br. 184/92, 25. maj

139 Luka i Srpske Republike Bosne i Hercegovine i srpske drţave treba ići duţ rijeke Une do Bosanske Otoke. 55 U stvarnosti, krizni štabovi su izdavali nareċenja jedinicama teritorijalne odbrane ponekad i jedinicama JNA koje su ih potom izvršavale. Predsjednik Kriznog štaba Bratunac, naprimjer, opisuje detaljno odnos izmeċu Kriznog štaba, jedinica lokalne teritorijalne odbrane i JNA u napadu i masakru u selu Glogova 9. maja godine. 56 On u svjedoĉenju navodi da je odluku o napadu na selo Krizni štab donio prethodnog dana i da se diskutovalo i o takvim detaljima kao što su da li spaljivati ili poštedjeti bošnjaĉke kuće nakon što napad zapoĉne. Napad su zajedno izveli pripadnici bratunaĉke srpske TO, policije, jedinica JNA i paravojna grupa iz Srbije. 57 U drugim općinama krizni štabovi su, osim formiranja vlastitih jedinica, bili instrumentalni u tranziciji jedinica JNA 58 u Vojsku Republike Srpske (VRS). Tako je srpski Krizni štab u Sanskom Mostu raspravljao o transformaciji JNA jedinica u VRS u nekoliko navrata: u zakljuĉcima od 7. maja godine dvojica ĉlanova Kriznog štaba, ukljuĉujući i naĉelnika policije Mirka Vruĉinića, dobijaju instrukcije da odrţe razgovore sa komandantom Šeste krajiške brigade, pukovnikom Basarom i da ga ukljuĉe kao ĉlana u Ratni štab opštine Srpski Sanski Most i da se sloţi sa transformacijom JNA u srpsku teritorijalnu odbranu. 59 Bilješka u privatnom dnevniku Nedjeljka Rašule, predsjednika Kriznog štaba Sanskog Mosta, pokazuje da je rasprava o istom pitanju voċena ponovo 21. maja, kada je Krizni štab informisan da je TO dobila status armije pod jedinstvenom komandom i da je ostalo pitanje prekomande ĉlanova štaba TO od kojih su neki trebali da postanu oficiri u Vojsci. 60 Proces transformacije imao je razliĉit tok u razliĉitim dijelovima Bosne i Hercegovine, ali je bio dovršen do kraja maja, što se da naslutiti iz odluke o inkorporaciji srpske TO u VRS. 61 Vjerovatno je odnos izmeċu kriznih 55 Srpska općina Bosanska Krupa, Ratno predsjedništvo, prijedlog komandi Prve krajiške podgrmeĉke brigade, br. 184/92, 25. maj Ĉinjeniĉna osnova za sporazum o priznanju krivice, Miroslav Deronjić, 30. septembar 2003, MKSJ. 57 Ĉinjeniĉna osnova za sporazum o priznanju krivice, Miroslav Deronjić, 30. septembar 2003, MKSJ; vidi takoċer: izjava svjedoka, Miroslav Deronjić, 25. novembar 2003, MKSJ. 58 Uputstvo o organizovanju i djelovanju organa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim okolnostima, Srpska demokratska stranka, Glavni odbor, Sarajevo, 12. decembar Srpska općina Sanski Most, Krizni štab, zakljuĉci, br. K-17/92, 7. maj Privatni dnevnik Nedeljka Rašule, predsjednik Kriznog štaba Sanskog Mosta, bilješka za 21. maj Sluţbeni glasnik Općine Prijedor, br. 2/92, zakljuĉak. 129

140 štabova i vojnih i paravojnih formacija na njihovoj teritoriji najbolje sroĉen u jednom zakljuĉku Kriznog štaba Kljuĉ: Odnos izmeċu vojnih i civilnih vlasti treba biti takav da će vojne vlasti izvršavati nareċenja civilnih vlasti, a civilne vlasti se neće miješati u naĉin na koji se nareċenja izvršavaju. 62 Konaĉni dokaz nadreċene pozicije kriznih štabova vojnim i paravojnim snagama je da su potonji u pravilu bili na njihovom platnom spisku. Uz plaćanje lokalnih jedinica TO, krizni štabovi su plaćali i jedinice i grupe koje su dolazile izvana. MeĊu ostalim odlukama, privremena vlada Općina Zvornik još jedno od mnogih imena za krizni štab usvojila je poseban zakljuĉak kojim se utvrċuje kompenzacija za pripadnike teritorijalne odbrane Srpske vojske već 12. maja godine. Odluka konkretno spominje ĉlanove teritorijalne odbrane koji u vrijeme poĉetka sukoba nisu imali zaposlenje, ali definiše i proceduru za nadoknadu onim pripadnicima koji su bili zaposleni. 63 Fakture koje je izdala privremena vlada Općine Zvornik pokazuju da je izvršena i isplata Jedinici za specijalne namjene iz Loznice na ime nadoknade troškova jedinice 64 ĉak i prije toga. Na sliĉan naĉin, Izvršni odbor Općine Vogošća, djelujući u skladu sa preporukom ratnog štaba, usvojio je odluku da dobrovoljcima plati 300 njemaĉkih maraka za juli godine. 65 Manje je dokaza o odnosu izmeċu općinskih vlasti i vojnih i paravojnih formacija u Hrvatskoj, osim u ulozi podreċenoj JNA. MeĊutim, ima dovoljno dokaza da su općinske vlasti imale ulogu koja je prevazilazila prostu regrutacijsku bazu. Kao što je istaknuto u raspravi o odnosu izmeċu općina i TO, potonji su barem inicijalno bili podreċeni općinskim vlastima. Pismo Milana Babića od 22. jula godine pokazuje da su jedinice TO bile organizovane ĉak i na nivou mjesnih zajednica. 66 Još jedan dokument sa Babićevim potpisom iz augusta ne ostavlja sumnju da je općina bila od centralnog znaĉaja za uspostavu vojne i politiĉke kontrole na teritoriji Hrvatske na koju je pretendovala buduća srpska drţava: dokument o kojem je rijeĉ bavi se organizacijom operativnih zona TO Krajine u pokušaju da se uspostavi odreċeni stepen centralne kontrole nad općinskim teritorijalnim 62 Krizni štab Kljuĉ, zakljuĉak, 27. maj Srpska općina Zvornik, Privremena vlada, zakljuĉak o visini naknade za pripadnike teritorijalne odbrane Srpske vojske za maj, br /92, 12. maj Srpska općina Zvornik, Privremena vlada, naredba za isplatu, Zvornik, 4. maj Srpska općina Vogošća, Izvršni odbor, nadoknada za dobrovoljce, 28. juli Vlada SAO Krajine, naredba za formiranje odreda teritorijalne odbrane u Cetini, br. 133/91-3, 22. juli

141 jedinicama. 67 Konaĉno, izvještaj teritorijalne odbrane Krajine od 17. septembra godine pokazuje da se JNA u velikoj mjeri oslanja na općine u smislu snabdijevanja trupa za zajedniĉke operacije: izvještaj prenosi naredbu Milana Martića, u to vrijeme formalnog zapovjednika policije Krajine i zamjenika zapovjednika TO dvama općinskim štabovima TO, da imaju što je moguće više ljudi na raspolaganju 68 najbliţoj komandi JNA za daljnje operacije. Drugi dokazi indiciraju da su barem neke općinske vlasti Srba u Hrvatskoj uspostavile vezu sa drugim vojnim i paravojnim formacijama osim JNA. Tako je predsjednik Općine Petrinja poslao pismo Ţeljku Raţnatoviću Arkanu, zapovjedniku tzv. Srpske dobrovoljaĉke garde, sa upadljivim naslovom Dogovor o uĉešću jedinice Ţ. Raţnatovića u odbrani Petrinje, iznoseći uvjete pod kojim će Arkanovi ljudi boraviti 69 na teritoriji općine. Isto tako, općinski štab teritorijalne odbrane Okuĉani poslao je alarmantno pismo ratnom štabu Srpske radikalne stranke traţeći pomoć u ljudstvu što prije i što hitnije, uz napomenu da će logistiku za dobrovoljce osigurati Ministarstvo odbrane Srbije. 70 Kada je rijeĉ o ulozi kriznih štabova na teritoriji Kosova, iako su dokazi ograniĉeni, na samo jednu općinu, moguće je sklopiti sliku o tijelu koje ima sekundarnu ulogu i pruţa podršku vojsci i policiji. Tako je, naprimjer, Krizni štab Općine Vuĉitrn donio odluku da zapoĉne tovljenje nekih grla stoke za potrebe VJ i MUP-a sredinom maja godine; 71 nedatirano rješenje o oslobaċanju poreza pokazuje da je Krizni štab kupio deset pancirkošulja za potrebe VJ. 72 Uz pruţanje podrške VJ i MUP-u, Krizni štab Općine Vuĉitrn je pruţao podršku i jedinicama civilne zaštite koje su bile rasporeċene u općini, kao što se vidi iz zahtjeva jedne takve jedinice za snabdijevanje cijelim nizom stvari, od komunikacijske opreme preko pancirkošulja do cigareta i ţileta. 73 Odnos izmeċu civilnih kriznih štabova i razliĉitih formacija policije, vojske i paravojnih jedinica od vitalnog je znaĉaja zato što su sve ostale aktivnosti kriznih štabova zavisile od toga. Krizni štabovi su svoj mandat bazirali na sirovoj upotrebi sile i sve njihove odluke, zakljuĉci i propisi uopće bili su 67 Vlada SAO Krajine, naredba o formiranju operativnih zona SAO Krajine, br. 189/91-1, 20. august Štab SAO Krajine, izvještaj, br. 270/3, 17. septembar SAO Krajina, Općina Petrinja, Sporazum sa jedinicom Ţ. Raţnatovića o uĉešću u odbrani Petrinje, br /91, 25. novembar SAO Krajina, Štab teritorijalne odbrane Okuĉani, izvještaj o situaciji na frontu za 11/12. decembar 1991, br. 55/91, 12. decembar Krizni štab Općine Vuĉitrn, odluka, 11. maj Krizni štab Općine Vuĉitrn, potvrda. 73 Pismo 54 VTOd, primljeno u općinskom štabu 26. maja 1999, br

142 provoċeni zbog te jednostavne ĉinjenice; kada više nije bilo potrebe za silom, krizni štabovi prestali su da postoje. Krizni štab na vlasti: potpuna kontrola svih aspekata ţivota Nakon preuzimanja vlasti krizni štabovi su brzo poduzimali korake na njenoj daljnjoj konsolidaciji. Miroslav Deronjić, predsjednik Kriznog štaba Bratunac, ovako objašnjava proces u okviru kojeg je SDS došao doslovno u posjed drţave koju je planirala da izgradi: Još jedna aktivnost koju smo poduzeli bila je da uspostavimo opštinski Krizni štab, znaĉi ne više Krizni štab SDS-a (...) opštinski koji bi bio uspostavljen u skladu sa procedurom propisanom zakonom. Treća aktivnost koju smo preduzeli bilo je imenovanje direktora u preduzećima i firmama na mjestima na kojima su ranije bili Muslimani (...) još jedna aktivnost bila je da se pojaĉa policija. Još jedna da se formira komisija za ratni plijen. 74 Mjere Kriznog štaba u Bratuncu nisu bile izuzetak od prakse srpskih kriznih štabova u Bosni i Hercegovini. Zapisnik od 27. maja pokazuje da je Krizni štab u Kljuĉu poduzimao identiĉne korake: na dnevnom redu bile su preporuke za opštinske sudije i tuţioce i ratne upravnike i delegate u općinskim preduzećima. 75 Ali nisu ostali samo na raspravi o tome: 10. jula, na istoj sjednici na kojoj je donio odluku da zabrani ekstremistiĉke politiĉke organizacije SDA (Stranka demokratske akcije) i MBO (Muslimanskobošnjaĉka organizacija), Krizni štab je imenovao vršitelja duţnosti predsjednika i sudije Općinskog suda u Kljuĉu. 76 Isto tako, meċu prvim koracima Kriznog štaba u Sanskom Mostu bilo je preuzimanje kontrole nad lokalnom privredom naredbom predsjedniku Skupštine Općine da sazove sastanak direktora svih drţavnih institucija i preduzeća i zahtijeva da potpišu lojalnost Srpskoj republici BiH. TakoĊer, imaju zadatak da saznaju ko je u njihovim preduzećima zaduţen za ratne planove i ako je potrebno imenuju druge osobe. 77 Transportni resursi su takoċer stavljeni pod kontrolu, a tamo gdje je sjedište drţavnih prevoznih preduzeća bilo izvan srpske kontrole, krizni štabovi 74 Izjava svjedoka, Miroslav Deronjić, 25. novembar 2003, MKSJ. 75 Krizni štab Kljuĉ, zapisnik, 27. maj Krizni štab Kljuĉ, zapisnik, 10. juli Krizni štab Bosanski Petrovac, zapisnik, br. 101/92, 3. august Krizni štab Sanski Most, zakljuĉci, br. k-23/92, 22. maj

143 omogućavali su formiranje novih firmi. 78 Ali krizni štabovi su kontrolisali općine na mnogo rudimentarnijem nivou: imali su moć da ograniĉe slobodu kretanja 79 te putem kontrole goriva i distribucije goriva. U smislu toka same operacije etniĉkog ĉišćenja, te dvije stvari su bile od kljuĉnog znaĉaja jer su znaĉajno smanjivale izglede ţrtava da izbjegnu ubistvo, pritvor ili deportaciju, ali su isto tako omogućavale kriznim štabovima da usmjeravaju aktivnosti lokalnih srpskih zajednica. Gorivo je korišteno u deportaciji nesrba, ali je bilo potrebno i za pruţanje osnovnih usluga srpskoj zajednici, kao što su gradnja, 80 grijanje ili ţetva, 81 što je bilo vitalno u dominantno ruralnom društvu. Još jedna vaţna karakteristika aktivnosti kriznih štabova bila je sistematska pljenidba ili konfiskacija nesrpske imovine i uništavanje ili raspolaganje njome. Prijedorski Krizni štab je usvojio cijeli niz odluka kojim se nareċuje rušenje desetina stambenih objekata pod izgovorom da su teško oštećene u borbama, iako i lake borbe koje su u Prijedoru voċene prije srpskog preuzimanja vlasti nisu voċene na tim lokacijama. 82 Štaviše, krizni štabovi su u pravilu donosili propise kojima se graċanima zabranjuje prodaja ili kupovina imovine. U društvima kakvo je bivša Jugoslavija, zemlja i posjedovanje zemlje ima visoku simboliĉku vrijednost; srpska zemlja nije bila samo propagandna teza, nego je imala egzistencijalnu vaţnost, a SDSBiH je uloţio znaĉajne napore u istraţivanje distribucije i oĉuvanja zemlje kako iz internih tako i javnih razloga. 83 Krizni štab u Zvorniku je skoro istog trenutka kada je osnovan zabranio prodaju imovine. Ĉlan 1 odluke o tome navodi da poljoprivredno i graċevinsko zemljište, šume i šumsko zemljište, zgrade, stanovi, poslovne prostorije i posebni dijelovi zgrada u svojini graċanskih lica imaju status nepokretnosti i ne mogu biti predmet prometa, osim izmeċu pripadnika srpskog naroda na podruĉju 78 NareĊenje Kriznog štaba Autonomne regije Krajina o formiranju preduzeća iz dijelova radnog procesa, 9. maj 1992, Skupština Općine Petrovac, Krizni štab, zapisnik, K-40/92, 8. juni Srpska općina Vogošća, naredba, br. 1191/92, 30. maj 1992.; Srpska općina Sanski Most, odluka, br. 39-3/92, 23. juni Skupština Općine Petrovac, Krizni štab, zapisnik, br. K-54/92, 13. juni Skupština Općine Petrovac, Krizni štab, zapisnik, br. K-50/92, 10. juni 1992.; Srpska općina Sanski Most, zakljuĉci, br. K-17/92, 7. maj 1992.; Krizni štab Kotor-Varoš, izvod iz zapisnika sjednice proširenog ratnog predsjedništva, Kotor-Varoš, 14. juli Odluka o rušenju oštećenih objekata, br /92, 7. juni 1992.; br /92, Prijedor, 9. juni Operativni plan aktivnosti na oĉuvanju zemljišnih površina, juli 1991, Sarajevo; zapisnik sa konferenciji o oĉuvanju zemljišnih površina, Sarajevo, 25. juli

144 opštine. 84 Nakon što je etniĉko ĉišćenje zapoĉelo, sva nesrpska imovina je konfiskovana. U junu godine Krizni štab Općine Prnjavor zaplijenio je svu opremu, graċevinski materijal, robu široke potrošnje (...) graċana koji su privremeno ili za stalno otišli, pod izgovorom zaštite od kraċe i uništenja. 85 Ĉetiri dana kasnije usvojena je nova odluka: pozvani su svi nesrbi (koji više nisu bili u Prnjavoru) da se vrate i prijave lokalnim vlastima svoju pokretnu i nepokretnu imovinu ; u sluĉaju da to ne urade, navodi se u odluci, njihova imovina će biti proglašena drţavnom imovinom sa pravom raspolaganja opštine Prnjavor. 86 IznenaĊujuće je, meċutim, da imovina nije uništena nego je prodavana srpskom stanovništvu na javnim aukcijama. Najmanje dva dokumenta ukazuju na to. Krizni štab u Prnjavoru donio je odluku da će graċevinski materijal i roba široke potrošnje po cijenama koje utvrditi Izvršni odbor ustupiti MTP Promet, Prnjavor, na konsignacionu prodaju. 87 Oduka takoċer navodi da će zarada od prodaje biti uplaćena Fondu solidarnosti. 88 U isto vrijeme Krizni štab Sanskog Mosta diskutirao je kako da usmjeri zaradu od javne rasprodaje voznog parka i druge imovine koja ima status drţavne imovine ; na koncu je donesena odluka da se novac uplati u općinski budţet i raspodijeli u skladu s planom fondova koji koriste sredstva. 89 Konaĉno, tu je i pitanje lokalnih medija. Zapisnici sa sastanka Kriznog štaba Općine Kotor-Varoš pokazuju da je barem jednoj sjednici prisustvovao i lokalni novinar. 90 Koje su bile njegove duţnosti, moguće je samo pretpostaviti na temelju drugih sliĉnih situacija. Prijedor je vjerovatno najindikativniji u tom smislu pošto su lokalni novinari redovno prisustvovali sjednicama Kriznog štaba, a općinski mediji su imali ulogu megafona novih srpskih vlasti. 91 Sadrţaj svakodnevne propagande nije tema ovog ĉlanka i 84 Skupština Općine Zvornik, Odluka o zabrani prodaje nepokretnosti, br /92, 15. mart 1992, Zvornik. 85 Općina Prnjavor, Krizni štab, odluka, br /92, 19. juni 1992, Sluţbeni glasnik Općine Prnjavor, br. 3, 18. august Općina Prnjavor, Krizni štab, odluka, br /92, 23. juni 1992, Sluţbeni glasnik Općine Prnjavor, br. 3, 18. azgust Općina Prnjavor, Krizni štab, odluka, br /92, 19. juni 1992, Sluţbeni glasnik Općine Prnjavor, br. 3, 18. august Općina Prnjavor, Krizni štab, odluka, br /92, 19. juni 1992, Sluţbeni glasnik Općine Prnjavor, br. 3, 18. august Skupština Općine Sanski Most, Izvršni odbor, zapisnik, 27. juli Krizni štab Kotor-Varoš, zapisnik, 26. juni Svjedoĉenje Nusreta Sivca u predmetu: tuţitelj protiv Milomira Stakića, MKSJ, stranica transkripta 6618, 29. juli 2002.; Slobodan Kuruzović u predmetu: tuţitelj protiv Milomira Stakića, MKSJ, stranice transkripta , 26. mart 2003; Slavko Budimir: tuţitelj protiv Milomira Stakića, MKSJ, stranice transkripta , 6. mart

145 izvjesno zasluţuje posebnu paţnju ali upućuje na to da su krizni štabovi bili u stanju da uspostave potpunu informativnu blokadu i javnosti serviraju samo informacije koje su oni smatrali potrebnim. To takoċer nije bilo iznenaċenje: većina, ako ne i svi lokalni mediji su bili u općinskom vlasništvu. Krizni štabovi imali su moć da uspostavljaju nove 92 ili zapošljavaju i otpuštaju novinare postojećih lokalnih medija. 93 Usto, krizni štabovi su u pravilu imali i svoja politiĉka i informativna odjeljenja koja su ukljuĉivala radnike na radio-stanici, politiĉke povjerenike sa terena. 94 Ali ništa ne saţima odnos izmeċu kriznih štabova i općinskih medija i mjesta koje je krizni štab imao u provoċenju politike etniĉkog ĉišćenja kao dokument koji je Krizni štab Općine Bosanski Petrovac uputio lokalnom radiju o temi sadrţaja njegovog programa: Treba što više emitovati emisija sa tekstom, muzikom, tj. takvim sadrţajem koji podiţe borbenu gotovost srpskom narodu. Cilj takvih emisija je da u ovim teškim trenucima, kada bjesni rat koji vode takve snage koje ţele da unište cio srpski narod, ubijedi Srbe da je narod vojska, a vojska narod. Sve emisije moraju biti uraċene tako da Srbi shvate se moraju boriti za spas, slobodu i svoju teritoriju. Da bi se narod borio, mora biti spreman, a ako je spreman, bi će manje ţrtava. Zato obavještavamo radnike Radiostanice Petrovac da i vrijeme trajanja programa i programsku šemu usklade sa osnovnim ciljevima borbe srpskog naroda, do konaĉnog konstituisanja svoje slobodne demokratske drţave. 95 S ovim na umu, sljedeći dio ĉlanka će se baviti kriznim štabovima kao dijelom procesa i praksi koje ĉine etniĉko ĉišćenje. Na kraju će pokazati da je u svrhe etniĉkog ĉišćenja krizni štab kao mehanizam bio vitalan za mobilizaciju cijelih segmenata srpske zajednice. Krizni štabovi i etniĉko ĉišćenje Prije razmatranja praksi i elemenata etniĉkog ĉišćenja i uloge kriznih štabova, ilustracije radi, razmotrimo dva meċusobno nepovezana dokumenta. U odluci o statusu nesrpskog stanovništva Krizni štab Općine Ĉelinac uvodi nešto što opisuje kao poseban status sa jasno izraţenim pravima, 92 Srpska općina Ilidţa, odluka o osnivanje radio-televizije Srpske općine Ilidţa, br. 07/92, 29. maj Općina Kljuĉ, Krizni štab, prijedlog radnog rasporeda za organe Općine u ratnim uvjetima. 94 Srpska općina Sanski Most, Krizni štab, zakljuĉci br. K-31/92, 8. juni Skupština općine Petrovac, Krizni štab, Radio-stanici Petrovac, 18. juni

146 obavezama i odgovornostima. 96 Šta ta prava i odgovornosti zapravo znaĉe, navodi se detaljno u odluci koja poimeniĉno nabraja 34 graċanina nesrpske nacionalnosti i Bošnjaka i Hrvata u obliku liste ograniĉenja. Ovo što slijedi je lista: GraĊanima ( ) se zabranjuje kretanje gradom Ĉelinac izmeċu 16:00 i 06:00 sati; zadrţavanje na ulici, ugostiteljskim objektima i na drugim javnim mjestima; kupanje na rijeci Vrbanji i Joševci, bavljenje lovom i ribovolom; putovanje iz naselja u drugi grad bez odobrenja nadleţnog opštinskog organa; posjedovanje bilo kakvog vatrenog oruţja bez obzira da li za isto postoji izdato odobrenje za nošenje; kretanje i upotreba automobila; okupljanje u grupi većoj od tri muškarca; ostvarivanje kontakta sa rodbinskim vezama koja nisu mještani opštine Ĉelinac bez posebnog odobrenja; graċanin je duţan da prijavi liĉni boravak u domaćinstvu; zabranjuje se korištenje sredstava veze osim telefona u pošti; drţanje, oblaĉenje i nošenje bilo koje uniforme (vojna, milicijska, lugarska); prodaja nekretnina i zamjena stanova bez posebnog odobrenja nadleţnog opštinskog organa; ( ) obavezani su da se uredno odazivaju zadacima iz okvira radne obaveze, te da se disciplinovano ponašaju i niĉim ne skrnave borbu srpskog naroda za svoju slobodu; ( ) zabranjuje im se ostvarivanje bilo kakvog kontakta sa drugim licima iz komšiluka i šire, te kretanje izmeċu 00:00 i 24:00 sati, osim na poziv za radnu obavezu. 97 Krizni štab u Bosanskom Šamcu je, s druge strane, naredio upotrebu hrvatskog stanovništva kao talaca u nastojanju da zaustavi navodnu artiljerijsku vatru iz Hrvatske. 98 Zbog, kako se u dokumentu navodi, neprestanog bombardovanja i zbog osnovane sumnje da se avioni navode, da postoji saradnja sa zloĉincima, da ima zasjeda i neprimjerenog djelovanja, nareċuje se lokalnim policijskim i snagama teritorijalne odbrane da hrvatsko stanovništvo stave u izolaciju i rasporede po vitalnim objektima u gradu i selima. 99 Uz svoju, najblaţe reĉeno, diskriminirajuću prirodu, ove dvije odluke nemaju ništa zajedniĉko: donesene su u dvije razliĉite općine nakon što su tamošnji krizni štabovi preuzeli vlast. Pitanje glasi: kako su uspjeli da preuzmu kontrolu tako potpuno da su bili u stanju odluĉivati o sudbinama cijelih grupa? 96 Općina Ĉelinac, Ratno predsjedništvo, odluka o statusu nesrpskog stanovništva općine Ĉelinac, br /92, 23. juli Općina Ĉelinac, Ratno predsjedništvo, odluka o statusu nesrpskog stanovništva općine Ĉelinac, br /92, 23. juli 1992, ĉlanovi Srpska općina Bosanski Šamac, Krizni štab, br /92, 15. maj Srpska općina Bosanski Šamac, Krizni štab, br /92, 15. maj

147 Na temelju odluke Kriznog štaba Autonomne regije Krajina (ARK), sve općine na njenoj teritoriji su tako provele politiku koju je Krizni štab u Sanskom Mostu eufemistiĉno nazvao diferencijacija privrednih, politiĉkih i drţavnih organizacija po nacionalnoj osnovi. 100 Odluka Kriznog štaba Kljuĉa o istoj temi je interesantnija jer, uz marginalizaciju nesrba, definira i koja vrsta Srba moţe doći na njihovo mjesto. 101 U tekstu odluke navodi se da sve rukovodeće pozicije gdje je moguć dotok informacija, zaštita društvene imovine i sve pozicije od vaţnost za funkcionisanje privrednih cjelina mogu obavljati samo radnici srpske nacionalnosti, 102 ali i da radnici srpske nacionalnosti koji nisu lojalni Srpskoj republici Bosni i Hercegovini ne mogu obavljati ove poslove. S druge strane, Krizni štab Općine Šipovo bavio se ovim pitanjem samo u prolazu: na sastanku odrţanom 2. juna jednostavno je donio odluku da na rukovodećim mjestima mogu raditi samo srpski kadrovi koji su odani Srpskih republici BiH. 103 Krizni štab Bosanskog Petrovca obavio je raspravu o ovoj temi i odluĉio da prije svega izvrši analizu i razmotri mogućnost iskljuĉivanja sluţbenika muslimanske nacionalnosti iz rada organa uprave SO-e Petrovac, te da pripremi zamjene srpske nacionalnosti na svim radnim mjestima za koja ocijeni da trebaju ostati i funkcionisati u ratu. 104 Ono što je slijedilo ovakve odluke bio je talas uklanjanja nesrba sa mjesta od utjecaja ili autoriteta: Krizni štab u Zvorniku je odmah otpustio nesrbe tuţitelje i sudije u općini; 105 sve ostalo nesrpsko osoblje bilo je uklonjeno iz svih organa i institucija poĉevši od općinske administracije, 106 zdravstvenih ustanova, 107 komunalnih preduzeća, Srpska općina Sanski Most, Krizni štab, zakljuĉci, br. K-39/92, 23. juni Skupština Općine Kljuĉ, Ratno predsjedništvo, odluka, br /92, 21. juli Ova odluka odnosila na sva preduzeća u društvenom vlasništvu, dioniĉka društva, drţavne institucije, javna preduzeća i Stanicu javne bezbjednosti. 103 Općina Šipovo, Krizni štab, zapisnik, 2. juni Skupština Općine Petrovac, Krizni štab, br. K-55/92, 14. juni Srpska općina Zvornik, Privremena vlada, Odluka o razrješenju nosilaca pravosudnih funkcija u Osnovnom sudu i Osnovnom tuţilaštvu u Zvorniku, br /92, Zvornik, 27. april Općina Prijedor, Izvršni odbor, Odluka o razrješenju Beise Balić sa mjesta šefa Odjeljenja za opće poslove i organizaciju u općinskom sekretarijatu za opće poslove i organizaciju, br /92, 30. juni Istog dana Vera Stojić, koja je do tada bila sluţbenica gospoċe Balić, imenovana je na njeno mjesto; vidjeti, Općina Prijedor, Izvršni odbor, br /92, 30. juni Dom zdravlja Mladen Stojanović, Prijedor, odluka o razrješenju Sadete Beglerbegović sa mjesta direktora Prijedor farmacije, br , 30. juni Općina Bosanski Petrovac, Predsjedništvo skupštine, br /92, 17. april 1992.; Općina Prijedor, Krizni štab, br /92, 8. juni i odluka br /92, 8. juni Vidjeti odluke Kriznog štaba Prijedor br /92 i br /92. Dalje vidjeti odluke br /92 i br /92. Sluţbeni glasnik Općine Prijedor, br. 2/92, 25. juni

148 obrazovanja 109 i privrede. 110 Nakon što je lokalna vlast, uprava i privreda bila temeljito oĉišćena od nesrba, krizni štabovi su se hitno kretali u etniĉko ĉišćenje kompletnog nesrpskog stanovništva. Deportacija, kao jedan od konstitutivnih elemenata prakse etniĉkog ĉišćenja, zauzimala je istaknuto mjesto u mandatu kriznih štabova. Nisu svi imali agencije ili organe specijalizirane za dobrovoljni odlazak 111 ili raseljavanje 112 kako su se progon i deportacija nazivali u dokumentima kriznih štabova u nasilnom nastojanju da se zloĉinu dadne aura civiliziranosti ali su svi bez izuzetka provodili politiku ĉiji je cilj bilo nasilno uklanjanje nesrpskog stanovništva. Konaĉno, svaki je i proveo masovne i nasilne progone. 113 Ali više nego bilo šta drugo, arhivi kriznih štabova otkrivaju koji su bili logistiĉki prohtjevi masovne deportacije i potrebu da se oslone na resurse koji su obiĉno bili izvan dometa drţave. Krizni štab u Kotor-Varoši je, naprimjer, bio redovno izvještavan o aktivnostima vlastite Sluţbe za preseljenje stanovništva, 114 usvajao odluke da pospješi njene operacije dodjeljujući joj sluţbenike iz drugih referata u općini ili uklanjao druge zbog grešaka, 115 pravio planove informirajući stanovništvo tri dana uoĉi deportacije, 116 uvodio taksu za preseljenje 117 i ograniĉavao koliĉinu novca koju su mogli ponijeti 118 ili odluĉivao da svi autobusi u opštini moraju biti mobilisani za preseljenje stanovništva Krizni štab je u jednom danu imenovao zamjene za sve nesrbe direktore srednjih škola koji su smijenjeni 3. juna Odluke br /92, br /92, br /92, br /92, br /92, br /92, br /92, br /92, br /92, br /92, br /92, br /92, Sluţbeni glasnik Općine Prijedor, br. 2/92, 25. juni Općina Prijedor, odluka Kriznog štaba br /92; vidjeti odluku br /92. Sluţbeni glasnik Općine Prijedor, br. 2/92, 25. juni Općina Sanski Most, Krizni štab, odluka o kriterijima za moguće iseljavanje, 2. juli 1992.; vidjeti Srpska općina Sanski Most, nareċenje za formiranje komisije za preseljenje stanovništva, br. K-39-2/92, 23. juni Općina Kotor-Varoš, Ratno predsjedništvo, izvod iz zapisnika, 26. juli 1992.; vidjeti Općina Petrovac, Ratno povjereništvo, zapisnik, br. P:101/92, 3. august Srpska općina Bosanska Krupa, Ratno predsjedništvo, naredba, 28. april 1992.; Krizni štab, izjava, br. 20/92, 4. juni Općina Kotor-Varoš, Ratno predsjedništvo, izvod iz zapisnika, 26. juli 1992.; Općina Kotor-Varoš, Ratno predsjedništvo, izvod iz zapisnika, 21. juli Općina Kotor-Varoš, Ratno predsjedništvo, izvod iz zapisnika, 26. juli Općina Kotor-Varoš, Ratno predsjedništvo, izvod iz zapisnika, 29. juli Općina Kotor-Varoš, Ratno predsjedništvo, izvod iz zapisnika, 18. oktobar Općina Kotor-Varoš, Ratno predsjedništvo, izvod iz zapisnika, 29. juli Općina Kotor-Varoš, Ratno predsjedništvo, izvod iz zapisnika, 29. juli

149 Agencije za preseljenje stanovništva su dizajnirale proces tokom kojeg su ţrtve deportacije bile temeljito opljaĉkane prije odlaska, osiguravajući da sa sobom ponesu najmanje što je moguće. Njihovi stanovi zvaniĉno u vlasništvu organizacija, institucija i preduzeća u kojima su bili zaposleni u pravilu su bili predavani njihovim srpskim kolegama ili susjedima, 120 privatna imovina mogla je biti prenesena samo na blisku rodbinu iz miješanih brakova, ali u svim drugim sluĉajevima je bila predata na korištenje općini, a potom graċanima srpske nacionalnosti. Krizni štab vidimo u sliĉnoj ulozi i na Kosovu. Zapisnici Kriznog štaba Općine Vuĉitrn otkrivaju da se rutinski bavio napuštenom albanskom imovinom i da je saraċivao sa kriznim štabovima drugdje u upravljanju imovinom. I u najboljoj socijalistiĉkoj tradiciji formirao je specijalizirane komisije za svaki aspekt posla. Prvo je formirana komisija za popis, 3. maja 1999, 121 a onda 28. maja posebna komisija za napuštena vozila. 122 Druga odluka, u kombinaciji sa svjedoĉenjem oĉevidaca, otklanja sumnju u to šta je bila svrha popisa. Sabit Kadriu, albanski aktivista za ljudska prava, kazao je da je, osim imovine, izvršen i popis protjeranih Albanaca: Gledali smo kako vrše popis, odnosno registruju ljude, civile i znali smo ljude koji su vršili popis. 123 Dalje, Krizni štab iz Leposavića piše Kriznom štabu u Vuĉitrnu i traţi dio plijena: Da takva stoka ne bi lutala i crkavala, a pošto na podruĉju opštine Leposavić ima zainteresovanih graċana, za ĉuvanje i drţanje krava to se molite da odobrite da se sa vašeg podruĉja obezbedi 200 grla krava muzara koje bi se podelile graċanima na ĉuvanje i drţanje. 124 Svjedoĉenje oĉevidaca stavlja ovaj zahtjev u odgovarajući kontekst. Kadriu objašnjava: 120 Općina Petrovac, Komisija za raseljavanje, izjava u skladu sa odlukom Ratnog predsjedništva od 31. jula Krizni štab, Općina Vuĉitrn, odluka o formiranju komisije za popis, br , 3. maj Štab za koordinaciju civilnih, vojnih, policijskih i humanitarnih pitanja, br /2, Vuĉitrn, 28. maj Sabit Kadriu, tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, MKSJ, 7. mart 2002, stranica transkripta Zahtjev Kriznom štabu Vuĉitrn upućen iz Kriznog štaba Leposavić, br. S1, 21. april

150 ( ) Leposavić je grad na sjeveru Kosova uglavnom naseljen Srbima. I albanska imovina koja je bila opljaĉkana poslana je graċanima ili vojsci koja je bila tamo. To je bio zloĉin širokih razmjera, u tom smislu. 125 Ali nije to bio jedini naĉin na koji su krizni štabovi implicirali ostatak zajednice u etniĉko ĉišćenje. Zapisnici Kriznog štaba u Zvorniku pokazuju, naprimjer, da je deportacija stanovnika Kozluka izvedena u punoj koordinaciji sa Crvenim krstom Republike Srbije; 126 lokalna prevozna preduzeća, koja su vršila transport, redovno su od Kriznog štaba naplaćivala usluge koje su izvršile. 127 Takvu upotrebu javnih resursa u svrhe deportacije vidimo i drugdje u Bosni i Hercegovini: pismo Radomira Pašića, predsjednika Kriznog štaba Bosanskog Novog, u kojem od UPROFOR-a traţi podršku za deportaciju nesrpskog stanovništva, referiše se na transportna preduzeća Kozaraprevoz iz Bosanskog Novog i Autoprevoz iz Dvora na Uni (Hrvatska). 128 Usto, ĉini se i da saradnja Kriznog štaba u Zvorniku sa Crvenim krstom nije bila izuzetak, nego se ponavlja i u Bosanskom Novom i barem još jednoj općini. Tako je općinski Crveni krst u Bosanskom Novom uputio objavu nesrpskom stanovništvu sela Blagaj i Japra u vezi sa njihovim predstojećim preseljenjem. 129 Već neko vrijeme Krizni štab je bio pod pritiskom graċana srpske nacionalnosti da se omogući Muslimanima Blagaja da se isele. U tom smislu, Krizni štab više nije u situaciji da moţe garantovati sigurnost u ovom podruĉju. (...) Predlaţe se da operacija dobrovoljnog preseljenja prema Banjaluci treba da se nastavi, korištenjem vlastitih prevoznih sredstava ili prevoza koji će organizovati Krizni štab (...); zbog gore spomenutog ( ) konvoj treba biti formiran ne kasnije od 11:00 sati osmog juna i da će do Banjaluke imati vojnu i policijsku pratnju. Poslije tog datuma Crveni krst i Krizni štab neće više moći da garantuju sigurnost i ne mogu preuzeti odgovornost za posljedice. Općinski Crveni krst u Šipovu je isto tako pomogao ubrzavanje deportacije posljednjih preostalih nesrba. Njihovo obavještenje od 23. februara godine objašnjava graċanima koji su izrazili ţelju da se isele sa podruĉja 125 Sabit Kadriu, tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, MKSJ, 7. mart 2002, stranica transkripta Nedatirana bilješka predsjednika Kriznog štaba Zvornik Branka Grujića; odgovor Crvenog krsta Republike Srbije 26. juni Uplatnica, 27 juli 1992, uplata dinara iz budţeta Srpske općine Zvornik na raĉun transportnom preduzeću Drina-trans Zvornik za obavljene usluge. 128 Općina Bosanski Novi, Krizni štab, br. 01/ /92, 3. juli Općina Bosanski Novi, Crveni krst, obavještenje, br. 01/3-259/92, 7. juni

151 opštine Šipovo da mogu u organizovanom konvoju sa najneophodnijim liĉnim prtljagom da krenu na put. Punktovi za prikupljanje su ( ) a po već saĉinjenim spiskovima bez mogućnosti odustajanja. 130 Potom slijedi datum i vrijeme sa listom lokacija na kojima graċani mogu saĉekati da budu deportovani. Konaĉno, kada krizni štabovi nisu mogli platiti pojedince koji su uĉestvovali u ovim operacijama, pronaċen je naĉin tako da su ih na kraju platile firme u kojima su još uvijek bili zaposleni. 131 U Hrvatskoj, pak, takoċer vidimo nominalno humanitarne organizacije kako uĉestvuju u etniĉkom ĉišćenju. Matica iseljenika Srbije je barem u imenu trebala biti humanitarna organizacija koja se stara za legitimne humanitarne potrebe Srba s druge strane Drine. MeĊutim, dokument policije RSK iz decembra pokazuje da je Matica bila mnogo više: rijeĉ je o zahtjevu policijske stanice Donji Lapac za opremom i naoruţanjem od Matice iseljenika. I dok se o ĉizmama i jaknama moţe i imati dilema, o 50 automatskih pušaka AP-MB, 10 mitraljeza M-84 i municiji sigurno ne moţe. 132 Svjedoĉenja oĉevidaca dokazuju da dokument iz decembra nije bio rezultat nesporazuma ili izuzetak, nego da je Matica takve aktivnosti obavljala na redovnoj osnovi. Ustvari, Matica je odrţavala intenzivne odnose sa politiĉkim liderima Srba izvan Srbije i koordinirala isporuku oruţja sa srbijanskim Ministarstvom unutrašnjih poslova. 133 Prema tim svjedoĉenjima, MUP Srbije je uredio da Matica u Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu preveze oruţje iz vojnih magacina u Bubanj-Potoku, skoro svakodnevno i u velikim koliĉinama: ( ) taĉan broj iz Bubanj Potoka tokom tokom i krajem ( ) više od kamiona oruţja i municije je prošlo kroz Bubanj Potok, ukljuĉujući i transport u kojem je uĉestvovala i Matica. Onda su bila vozila koja je angaţovao MUP Srbije, kao i privatni prevoznici, a kamioni su dolazili iz Srpske krajine i Republike Srpske. I bilo je više od 1200 kamiona. Ne malih kamiona od ĉetiri i po tone, nego onih od više od dvadeset tona. 134 Ali vjerovatno najbolji dokazi o kontinuitetu ove vrste odnosa izmeċu srpske drţave/drţava i nekih segmenata srpske zajednice i kontinuitetu etniĉkog 130 Općinski komitet Crvenog krsta, obavještenje, 23. februar Ratno predsjedništvo Općine Kotor-Varoš, izvod iz zapisnika, 24. juli SAO Krajina, Stanica javne bezbjednosti Donji Lapac, specifikacija opreme, 12. decembar Zaštićeni svjedok B-179, tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, MKSJ, 15. septembar 2003, stranice transkripta Zaštićeni svjedok B-179, tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, MKSJ, 15. septembar 2003, stranica transkripta

152 ĉišćenja kao politiĉke platforme dolaze sa Kosova. Rijeĉ je o zapisniku sa sjednice općinske Asocijacije veterana ratova iz devedesetih u kojima je Srbija uvijek zvaniĉno poricala uĉešće iz aprila godine. 135 Sadrţaj odluke koja je donesena, meċutim, otkriva mnogo o oba gore iznesena navoda: Asocijacija je formirala vlastiti radni ratni štab da podijeli uniforme, oruţje i municiju svim vojnicima koji nemaju oruţje, da se poveţe sa ratnim štabovima opštine i okruga i informiše skupštinu općine i policiju o tome, u oĉekivanju da će saraċivati sa njima. 136 Uloga kriznih štabova u radu logora bila je takoċer instrumentalna, jer su većina manjih logora i tretman zatvorenika bili u njihovoj nadleţnosti. To se vidi, izmeċu ostalog, iz zapisnika kriznih štabova u Kotor-Varoši i Sanskom Mostu. PreĊašnji je već u julu donio odluku o organizovanju pritvora u prostorijama lokalnog mlina i naredio premještanje svih zarobljenika tamo. 137 Krizni štab u Sanskom Mostu je, pak, kategorizirao zatvorenike i tretman koji je bio rezervisan za svaku od tri grupe pojedinaca koje je zatvorila lokalna policija: politiĉare, nacionalne ekstremiste i osobe koje nisu dobro došle u opštinu Sanski Most. 138 Krizni štabovi i izvan Bosanske krajine imali su vlastite pritvore/zatvore/logore, kao što se vidi iz naredbe Kriznog štaba u Vogošći u kojoj se nalaţe oduzimanje privatne kuće u svrhe ispitivanja privedenih i pritvorenih osoba. 139 Vrlo ĉesto, ako ne i uvijek, krizni štabovi su u svojim zvaniĉnim dokumentima taj dio operacija koje su provodili pokušali da prikaţu kao preventivni ili zaštitni pritvor. Krizni štab Bosanskog Petrovca je, naprimjer, zakljuĉio da je potrebno napraviti plan za hapšenje i pritvaranje svih muslimana sposobnih za vojnu sluţbu za koje se smatra da mogu nanijeti zlo Srbima. 140 Na koncu, ako pogledamo odnos izmeċu Kriznog štaba u Foĉi i Kazneno-popravnog doma (KPD) koji je pretvoren u logor, jasno je da je Krizni štab imao domet i iza bodljikave ţice. Naime, upravnik KPD, Milorad Krnojelac, piše foĉanskom 135 Asocijacija veterana, Općinski odbor, Općina Istok, odluka, br. 43/06, 27. april Asocijacija Veterana, Općinski odbor, Općina Istok, odluka, br. 43/06, 27. april Općina Kotor-Varoš, Krizni štab, izvod iz zapisnika, 8. juli Krizni štab Bosanski Petrovac donio je sliĉnu odluku da uhapsi sve osobe koje su u nelegalnom posjedu oruţja ili one koji su registrovani kao muslimanski ekstremisti i predstavljaju potencijalnu prijetnju. Pritvor je bio odreċen u Pejanovoj kući, u blizini preduzeća u društvenoj svojini DP Bosna-plast. Skupština Općine Petrovac, Krizni štab, zapisnik, K-/92, 16. juni Općina Sanski Most, Krizni štab, zakljuĉci, br. 29/92, 4. juni Vaţnost kategorizacije zatvorenika je naroĉito zloslutna u vezi sa jednim drugim dokumentom Kriznog štaba u Sanskom Mostu kojim se nareċuje komandantu TO Sanski Most da izvrši selekciju zatvorenika koji su bili pritvoreni u sportskoj sali. Srpska općina Sanski Most, Krizni štab, naredba, br. 01/45-1, 18. juni Srpska općina Vogošća, Krizni štab, naredba, br. E 12/92, 2. maj Skupština Općine Petrovac, Krizni štab, zapisnik, br. K-70/92, 30. juni

153 Kriznom štabu i zahtijeva imenovanje ovlaštenih osoba za ispitivanje i istragu zarobljenih osoba. 141 Štaviše, kada su pritvorenici upućivali molbe da budu pušteni a neki od njih oĉito jesu o molbi nije odluĉivao upravnik, nego je ona prosljeċivana Kriznom štabu. 142 Dva dokumenta su indikativna za ulogu lokalnih i regionalnih vlasti u uništavanju dokaza o poĉinjenim zloĉinima. Jedan je odluka zvorniĉke općinske vlade, datirana 21. aprila 1992, kojom se odreċuje lokacija i naĉin pokopavanja osoba ubijenih u ratu u gradu i okolini, odnosno opštini Zvornik. 143 Drugi dokument je izvještaj Odjeljenja Sluţbe drţavne bezbjednosti Prijedor o masovnoj grobnici koja je otkrivena u muslimanskom groblju u Sanskom Mostu, koji pokazuje koji su sve organi vlasti i koja vrsta saradnje meċu njima bili potrebni da se iskopa, a potom zataška i sakrije masovna grobnica. Dokument Kriznog štaba otkriva ko je bio ukljuĉen u pokopavanje: bilo je potrebno uĉešće općinskog komunalnog preduzeća, istraţnog sudije općinskog suda i osoblja lokalnog doma zdravlja. 144 Daljnji dokumenti pokazuju da su javno komunalno preduzeće, općinski sud, dom zdravlja i civilna zaštita koordinirali pokopavanje ţrtava masakra u Vrhpolju i Hrustovu. 145 Ako to nije dovoljno, dokumenti Komunalnog preduzeća u Sanskom Mostu pokazuju da je bilo ukljuĉeno u sakupljanje, transport i pokopavanje leševa ţrtava u najmanje 26 razliĉita navrata izmeċu 28. maja i 24. septembra Zakljuĉak: Krizni štab smrtonosna fuzija drţave i društva Da zakljuĉimo: a) etniĉko ĉišćenje najlakše je objasniti kada se istraţuje u okruţenju u kojem je poĉinjeno, b) institucija ili organ poznat pod imenom krizni štab bio je kljuĉni mehanizam etniĉkog ĉišćenja u bivšoj Jugoslaviji i c) vitalni element njegove efikasnosti bila je naizgled normalnost onoga što mu je bilo u opisu posla. Ova argumentacija niĉim ne pokušava umanjiti ulogu profesionalnih vojnih i policijskih snaga, odnosno takozvanih paravojnih formacija: krizni štab je bio fokalna taĉka njihovih aktivnosti, dok 141 Kazneno-popravni dom Foĉa, br. 5/92, 20. maj Kazneno-popravni dom Foĉa, zahtjev Enesa Zekovića za puštanje, br /92, 15. maj Odluka o lokaciji i naĉinu pokopavanja osoba poginulih u ratu u gradu Zvorniku i okolini, 21. april 1992, privremena vlada Općine Zvornik. 144 Srpska općina Sanski ;ost, Krizni štab, odluka, br. K-271/ Srpska općina Sanski Most, Krizni štab, naredba, br. K-28/92, 2. juni Rukom pisani dokument sa naslovom Obavljene usluge, Arhiva MKSJ. 143

154 su lokalno stanovništvo i zvaniĉne vojne i policijske jedinice bili mnogo više meċusobno povezani nego što se ĉini na prvi pogled. I JNA i takozvana teritorijalna odbrana i srpska vojska Krajine i Vojska Republike Srpske bile su teritorijalno ustrojene formacije i najveći dio pripadnika regrutovan je lokalno. Ĉak i gdje to nije bio sluĉaj, krizni štabovi su, kao što je pokazano u ĉlanku, ili kontrolisali ili koordinirali vanjske naoruţane grupe. Usto, sve vrijeme je izgledalo kao da svako radi ono što je uvijek radio: lokalne vlasti usvajaju propise; mediji o tome izvještavaju; radnici nastavljaju da rade i primaju plaću za svoj rad, iako za malo drugaĉiju vrstu posla; humanitarni radnici se bave humanitarnom krizom; vozaĉi autobusa nastavljaju voziti; komunalne sluţbe nastavljaju ĉistiti; tuţitelji i sudije tuţe i izriĉu presude. Ali da bi na jednom drugom nivou ostao normalan u novom referentnom okviru pojedinac je morao u potpunosti izdati svoj prethodni ţivot, profesiju i moralnost, jer upravo je to potrebno onda kada treba uĉestvovati ili sauĉestvovati u ubijanju ili muĉenju, deportovanju ili uklanjanju fiziĉkih posmrtnih ostataka dojuĉerašnjih komšija, drugova iz škole ili kolega s posla. 144

155 Prof. dr. Enver Ajanović Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo Pravni fakultet / Faculty of Law UDK 354 (497.6) Pregledni nauĉni ĉlanak REORGANIZACIJA MINISTARSTAVA U VLADI FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE PREMA SRODNOSTI UPRAVNIH POSLOVA I STANDARDIMA EU REORGANIZATION OF MINISTRIES IN THE FEDERATION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA GOVERNMENT ACCORDING TO THE ADMINISTRATION SIMILARITY AND EU STANDARDS Sažetak U Bosni i Hercegovini se do sada više puta reformirala javna uprava. Prvi put nakon stjecanja političke nezavisnosti godine to se desilo zaključivanjem Vašingtonskog sporazuma godine. Ovim meďunarodnim ugovorom RBiH se pravno obavezala da na jednom dijelu svoje teritorije Ustavom FBiH uspostavi kantonalnu vlast. Potom je na osnovu Ustava BiH i Odluke Ustavnog suda BiH u FBiH reformirana federalna uprava tako što je odreďeno Ustavom FBiH da u Vladi FBiH ima 16 ministara; a od toga osam Bošnjaka, pet Hrvata i tri Srbina. Pored ustavnih promjena kao pravnog osnova za reformu federalne uprave u FBiH, Parlament FBiH je prvo potvrdio Odluku visokog predstavnika o Zakonu o ministarstvima Federacije i drugim tijelima federalne uprave godine. Ovaj zakon je mijenjan i dopunjavan šest puta. U svim ovim izmjenama i dopunama nije se desila reforma upravnog organizacionog prava na nivou Federacije u skladu sa pravnim standardima Evropske unije. U skladu sa hijerarhijskim odnosom meďunarodnog i nacionalnog prava, Ugovor o funkcioniranju EU utječe na posebno upravno organizaciono pravo u drţavama članicama. Primjenom ovih standarda u FBiH ne mogu više postojati Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Ministarstvo okoline i turizma, Ministarstvo kulture i sporta, te Ministarstvo razvoja, obrta i poduzetništva. Reformom ovog dijela upravnog prava mora postojati pet novih ministarstava: kulture, okoline, poljoprivrede, sporta i turizma. Zbog ustavnih odredaba na snazi o nadleţnostima FBiH i da u Vladi FBiH mora postojati 16 ministarstava, trenutno nema uvjeta da se turizam i okolina odvoje. Sada je moguće osnovati ministarstvo poljoprivrede, a u budućnosti će se morati odvojiti poslovi okoline i turizma i zakonom dati u nadleţnost odvojenim 145

156 ministarstvima, čim se steknu uvjeti i za ovakvu reformu upravnog organizacionog prava na federalnom nivou vlasti. Ključne riječi: rasformiranje ministarstava kulture i sporta, okoline i turizma u nova četiri ministarstva kulture, okoline, sporta i turizma, pripajanje vodoprivrednih upravnih poslova ministarstvu okoline Summary Up to the moment, there have been several public administration reforms in Bosnia and Herzegovina. The first time after gaining political independence in 1992 it happened as the result of the Washington Treaty of This international agreement legally obliged RBiH to establish cantonal authorities at one part of its territory through the Constitution of the FBiH. Therefore on the basis of the B&H Constitution and the Constitutional Court of BiH Decision, the federal government is reformed in accordance with the FBiH Constitution, so there are 16 ministers in the FBiH Government - eight Bosniaks, five Croats and three Serbs. In addition to constitutional changes, as a legal basis for the federal administration reform, the FBiH Parliament first confirmed the Decision of the Higher Representative on the Law on the Federal Ministries and other bodies of the federal administration in This law has been amended six times. In all of these amendments, there has not been a single reform of administrative organizational rights at the federal level in accordance with the legal standards of the European Union. In accordance with the hierarchical relationship of international and national laws, the Treaty on the EU functioning affects a particular administrative organizational law in member states. By applying those regulations, Ministries of Agriculture, Forestry and Water Management, Environment and Tourism, Culture and Sports and the Ministry of Development, Crafts and Entrepreneurship can no longer exist in the FBiH. The reform of this part of administrative law must have five new ministries: culture, environment, agriculture, sport and tourism. Due to the constitutional provisions in force on the FBiH competencies and that there must be 16 ministries in the FBiH Government; there are currently no conditions for the separation of tourism from environment. It is now possible to set up the Ministry of Agriculture, and in the future it will be necessary to separate the environment and tourism affairs and enact the law so the separated Ministries, as soon as the conditions for such reform of administrative organizational rights at the federal level of government are met. Key words: disassociation of the Ministry of Culture and Sport, Environment and Tourism into new four Ministries of Culture, Environment, Sports and Tourism, the merging of water management activities to the Ministry of Environment 146

157 I Uvod Pravni osnovi za reorganizaciju ministarstava u Vladi Federacije Bosne i Hercegovine Od osnivanja EEZ primarno i sekundarno pravo utjecalo je na razvoj posebnog upravnog organizacionog i funkcionalnog prava drţava ĉlanica. Tokom 60 godina postojanja i razvijanja ove meċunarodne organizacije znatno se povećavao i danas je normiran u primarnom i sekundarnom pravu EU. Ustav FBiH sadrţi odredbu da su politika zaštite ĉovjekove okoline i korištenje prirodnih bogatstava u zajedniĉkoj nadleţnosti Federacije i kantona. Iz ove odredbe se vidi da je sadašnja organizacija navedenih ministarstava protivna Ustavu FBiH. Zato se u skladu sa Ustavom FBiH moraju usvojiti izmjene Zakona o federalnim ministarstvima i drugim tijelima federalne uprave i tako uskladiti zakonodavstvo ovog entiteta sa Ustavom FBiH. Pored ustavnopravnog osnova za ovu reformu u upravnopravnom poretku, Zakon o organizaciji organa uprave u FBiH sadrţi opće principe organiziranja organa uprave FBiH. Ovi organi osnivaju se tako da se osigurava potpuno, efikasno i racionalno obavljanje svih upravnih i struĉnih poslova iz okvira nadleţnosti Federacije, odnosno iz nadleţnosti kantona. Organi uprave osnivaju se prema vrsti i obimu poslova i naĉelima grupiranja poslova prema vrsti, sloţenosti i meċusobnoj funkcionalnoj povezanosti, kao i sa potrebama osiguranja efikasnog rukovoċenja radom organa uprave. 1 II Ministarstvo okoline de lege ferenda a) Pravni osnov u pravu Evropske unije za osnivanje ministarstva okoline Ugovor o funkcioniranju EU sadrţi XX poglavlja o okolini. Okolinsko pravo Evropske unije moţe se podijeliti na opći i posebni dio. Opći dio normiran je primarnim i sekundarnim pravom, a posebni samo 1 Ĉlan 33. Zakona o organizaciji organa uprave u FBiH ( Sluţbene novine FBiH, br. 35 od 20. juna godine). 147

158 sekundarnim. Posebnim dijelom regulirano je pravo javnih dobara, kao što su zemljište (tlo), zrak, rijeke i more. 2 Prema Ugovoru o funkcioniranju EU, zahtjevi za zaštitu okoline moraju poći od unapreċivanja odrţivog razvoja pri utvrċivanju i provoċenju politike i mjera Unije. Okolinska politika doprinosi ostvarenju: odrţavanja i zaštite okoline kao i poboljšavanja njenog kvaliteta; zaštite ljudskog zdravlja; promišljenog i racionalnog korištenja prirodnih izvora; unapreċenja meċunarodnih mjera radi rješavanja regionalnih ili globalnih okolinskih problema i naroĉito radi suzbijanja klimatskih promjena. 3 Zaštita zdravlja kao opći cilj okolinske politike ureċena je posebno i primarnim pravom o javnom zdravlju. Za izradu okolinske politike Unije uzimaju se u obzir: raspoloţivi nauĉni i tehniĉki podaci; okolinski uvjeti u pojedinim regionima Unije; prednosti i opterećenja zbog aktivnosti odnosno neaktivnosti; ekonomski i socijalni razvoj Unije u cjelini, kao i uravnoteţen razvoj regiona. Unija i drţave ĉlanice saraċuju u okviru svojih ovlaštenja sa trećim zemljama i nadleţnim meċuvladinim organizacijama. Pojedinosti saradnje Unije mogu se urediti sporazumima izmeċu Unije i zainteresiranih trećih strana. Ovo pravilo ne odnosi se na nadleţnost drţava ĉlanica da pregovaraju u meċunarodnim grupama i zakljuĉuju meċunarodne sporazume. Radi postizanja propisanih ciljeva okolinske politike Evropski parlament i Savjet odluĉuju u redovnom zakonodavnom postupku o aktivnostima Unije nakon konsultacija Ekonomsko-socijalnog odbora i Odbora regija. Ukoliko su ove mjere povezane sa nesrazmjerno visokim troškovima za organe uprave u skladu sa principom uzrokovanja, drţave ĉlanice predviċaju odgovarajuće odredbe o privremenim izuzetnim pravilima i/ili finansijsku podršku iz Kohezionog fonda. Odstupanjem od postupaka donošenja zakljuĉaka i u skladu sa odredbama o ujednaĉavanju pravnih propisa, nakon konsultacija sa Evropskim parlamentom, Ekonomsko-socijalnim odborom i Odborom regija, Savjet u posebnom zakonodavnom postupku donosi propise preteţno poreske prirode, mjere o prostornom ureċenju, o kvantitativnom upravljanju vodnim resursima ili mjere koje posredno ili neposredno utjeĉu na raspoloţivost ovih resursa, o korištenju zemljišta izuzimajući upravljanje otpadom, te mjere koje znaĉajno utjeĉu na izbor drţave ĉlanice izmeċu razliĉitih izvora energije i općih struktura njenog snabdijevanja energijom. 2 Vidjeti na internetskoj stranici europa.eu za upravnu granu okoline. 3 Ĉlan 191. stav 1. Ugovora o naĉinu rada EU. 148

159 Na prijedlog Komisije i nakon konsultacija Evropskog parlamenta, Ekonomsko-socijalnog odbora i Odbora regija, Savjet moţe jednoglasno odluĉiti da za navedene oblasti vaţi redovni zakonodavni postupak. Donošenje ovih mjera slijedi nakon konsultacija Ekonomsko-socijalnog odbora i Odbora regija. U redovnom zakonodavnom postupku i nakon konsultacija Ekonomskosocijalnog odbora i Odbora regija, Evropski parlament i Savjet odluĉuju o općim akcionim programima, u kojima se utvrċuju prioritetni ciljevi. Mjere potrebne za provoċenje ovih programa donose se zavisno od sluĉaja u redovnom i posebnom zakonodavnom postupku. U skladu sa odreċenim mjerama Unije, drţave ĉlanice vode brigu o finansiranju i provoċenju okolinske politike. Ugovor o funkcioniranju EU dozvoljava drţavama ĉlanicama da, pored unijskih zaštitnih mjera, preduzimaju ili zadrţe pojaĉane mjere koje moraju biti u skladu sa ugovorima. Mjere se notificiraju Komisiji. 4 Okolinska politika zasniva se na pravnim naĉelima visokog nivoa zaštite okoline, opreznosti i prevencije, porijekla i uzrokovanja. U tom pogledu, mjere usklaċivanja koje ispunjavaju zahtjeve zaštite okoline obuhvataju, ako je potrebno, zaštitnu klauzulu. Ta klauzula ovlašćuje drţave ĉlanice na preduzimanje privremenih mjera iz neekonomskih razloga neuvjetovanih okolinskom politikom, koje podlijeţu kontrolnom postupku Unije. Ova politika Unije usmjerena je na visoki nivo zaštite uvaţavajući i razliĉite osobine u pojedinim regionima. 5 Ova politika Unije temelji se na naĉelima opreza i prevencije, na naĉelu suzbijanja oštećenja okoline sa prioritetom na njihov izvor, kao i na principu uzrokovanja. Prema principu opreznosti, okolinska politiĉka djelatnost nareċuje se ne samo radi otklanjanja prijeteće štete ili konkretnog rizika nego sluţi izbjegavanju rizika. Zato je dovoljna mogućnost okolinske štete utemeljene na ĉinjenicama, 6 dok se na osnovu ranije ugovorom propisanog principa prevencije (spreĉavanja) opravdavaju okolinske politiĉke mjere, ako je postojao jasan rizik nastanka okolinske štete. 4 Ĉlanovi 191. stav 3, 192. i 193. Ugovora o naĉinu rada EU. 5 Ĉlan 191. stav 2. Ugovora o naĉinu rada EU. 6 Schröder, in Rengeling (FN 16), 9 Rn. 35 m.w. N. Siehe die Mitteilung der Kommision über die Anwendbarkeit der Vorsorgeprinzips v , KOM (2000) 1 endg. Der EuGH hat bislang die Durchsetzung des Vorsorgeprinzips weitgehend den Mitgliedstaaten überlassen, Urt. v , C 6/99, Slg I-1651 ff. (Greenpeace France and others); vgl. dazu van Calster/Scott, RECIEL 2001, 116.; navedeno u: Michael Kloepfer, op. cit. str

160 Naĉelo porijekla propisuje da se oštećenja okoline trebaju suzbijati na izvoru. 7 Prema ovom naĉelu, spreĉavanje emisija ima prioritet nad suzbijanjem imisija i utvrċivanjem okolinskih standarda. 8 Politika visokih dimnjaka bila bi suprotnost ovom naĉelu. Prema naĉelu uzrokovanja, onaj koji okolinu oštećuje ili stvara odgovarajući rizik obavezan je snositi 9 troškove za izbjegavanje, uklanjanje i poravnanje okolinskih opterećenja. Ovom obavezom snošenja troškova treba se uzroĉniku dati poticaj za smanjivanje ili razvijanje manje opterećujućih tehnologija i proizvoda. 10 Kao što se vidi iz ovih odredaba, nema nijedne odredbe o poljoprivredi zajedno sa odredbama o okolini. Iz ovih odredaba i teorijskih objašnjenja jasno je da se ovo pravo moţe najefikasnije primjenjivati ako se osnuje ministarstvo nadleţno samo za okolinu. b) Vaţeće pravo javnog vodnog dobra u Federaciji Bosne i Hercegovine Zakon o vodama FBiH sadrţi više pravnih normi ĉija primjena bi bila efikasnija ako bi se osnovalo ministarstvo okoline. Prvo, to su ekološke norme definicije i zato ovaj zakon treba primjenjivati ministarstvo okoline de lege ferenda. Iz njihovog naziva vidi se da zakonodavac za potrebe primjene ovog zakona u upravnom postupku nije normirao ove definicije za vještaĉki izgraċeni dio javnog vodnog dobra. Radi se o vrstama vodoprivrednih objekata s obzirom na namjenu. 11 Odredbama o zaštiti voda ĉuva se supstanca voda. 12 Ova zaštita uvjet je vodoprivredne djelatnosti, jer od hemijskog, biološkog i fiziĉkog svojstva voda zavisi njihovo korištenje na osnovu upravnih akata/prethodne vodne saglasnosti, vodne saglasnosti i vodne dozvole. Upravo ovaj odnos supstance vode i njenog korištenja takoċer zahtijeva da u upravnopravnom poretku postoji ministarstvo okoline. Upravo zato upravni nadzor nad primjenom 7 Vgl. Epiney/Furrer, EuR 1992, 369 (384 f.). Zur Abgrenzung zwischen Vorsorge- und Vorbeugeprinzip vgl. Schröder, in Rengeling (FN 16), 9 Rn. 36; Frenz (FN 472(, Rn. 141 ff. ; Epiney (FN 470), S. 98 ff.; navedeno u: Michael Kloepfer, op. cit. str Epiney (FN 470), S. 102.; navedeno u: Michael Kloepfer, op. cit. str Vgl. Nettesheim, Jura 1994, 337 (340); navedeno u: Michael Kloepfer, op. cit. str Jahns-Böhm, in Schwarze (FN 435), Art. 174 EGV Rn. 21.; navedeno u: Michael Kloepfer, op. cit. str Vidjeti više o tome u ĉlanu 4. i 14. Zakona o vodama FBiH ( Sluţbene novine FBiH, br. 70 od 20. novembra godine). 12 Ĉlanovi od 53. do 79. Zakona o vodama FBiH ( Sluţbene novine FBiH, br. 70 od 20. novembra godine). 150

161 Zakona o vodama FBiH treba vršiti ovo novo ministarstvo, a ne sadašnje Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva FBiH. Zakon o vodama FBiH sadrţi i odredbe o zaštiti od štetnog djelovanja voda. 13 Ovakvo djelovanje voda uzrokuju prirodne nepogode. Ovi prirodni procesi mogu utjecati na vodoprivrednu djelatnost i oni sami po sebi, razumljivo, nisu vodoprivredna djelatnost. Radi se o naknadi štete koju uzrokuju velike bujice vode. 14 Zato i ovi upravni poslovi zaštite od štetnog djelovanja voda po svojoj pravnoj prirodi pripadaju budućem ministarstvu okoline. Privredni znaĉaj vode proizlazi iz njenih hemijskih, bioloških i fiziĉkih svojstava, tako da obavljanje vodoprivredne upravne djelatnosti pripada ministarstvu okoline de lege ferenda. MeĊusobna povezanost odnosno uvjetovanost ekološkog svojstva vode da bude iskorištena i u vodoprivredne svrhe normirana je i odredbom da je prethodna vodna saglasnost uvjet izdavanja okolinske dozvole po Zakonu o zaštiti okoline. Naime, izdavanjem ili odbijanjem izdavanja okolinske dozvole pruţa se upravnopravna zaštita meċusobno povezanim okolinskim medijima zraku, vodama i tlu. Na medij tlo treba se primijeniti široko tumaĉenje, jer su sa tlom neraskidivo povezane i šume. One su takoċer prema svojim prirodnim i pravnim svojstvima prirodno javno dobro, iako ih Evropska unija pogrešno svrstava u poljoprivredu. U vezi sa osnivanjem Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o ministarstvima i drugim tijelima federalne uprave, politiĉka praksa imenovanja nedovoljno profesionalnog rukovodioca ovog organa uprave i pojedine odredbe Zakona o vodama spreĉavaju ostvarenje tendencije profesionalizacije javne uprave. 15 Do sada je ministar u sadašnjem Ministarstvu poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva uvijek bio struĉnjak za poljoprivredu, a nikada za okolinu. Profesionalizacija federalne uprave u FBiH moţe se postići samo osnivanjem ministarstva okoline kao organa uprave specijaliziranog samo za okolinske upravne stvari. Zakon o vodama sadrţi odredbu da federalni ministar poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva usvaja propis o naĉinu odreċivanja granice vodnog dobra i postupku utvrċivanja pripadnosti zemljišne ĉestice javnom vodnom dobru. Granicu pojedinaĉnog vodnog dobra odreċuje, na osnovu ovog propisa, Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva za 13 Ĉlanovi 80. do 97. Zakona o vodama FBiH ( Sluţbene novine FBiH, br. 70 od 20. novembra godine). 14 Tako je bilo sa velikim poplavama u maju godine. Za ovako velike poplave u Bosni i Hercegovine nije znalo ni najstarije stanovništvo u tom trenutku. 15 Pusić, Eugen (1996) Nauka o upravi, Školska knjiga, Zagreb, str

162 površinske vode I kategorije, a za površinske vode II kategorije kantonalno ministarstvo nadleţno za vode. 16 Puno bolje bi bilo da ove granice odreċuje ministar okoline sa odgovarajućim obrazovanjem, a ne sadašnji ministar poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva kao inţenjer agronomije. U oblasti okoline profesionalne federalne uprave nema ni u odredbi da Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva predlaţe strategije upravljanja vodama uz saglasnost sadašnjeg federalnog ministarstva nadleţnog za okolinu. 17 Daleko bolje bi bilo da ovu strategiju predlaţe ministar u ministarstvu nadleţnom samo za okolinske upravne poslove. Isti nedostatak postoji i u odredbi da federalni ministar poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva predlaţe plan upravljanja vodama Vladi FBiH. 18 U skladu sa profesionalizacijom javne uprave za podnošenje ovog prijedloga de lege ferenda mora biti nadleţan ministar profesionalac za okolinu. Ovakvih podzakonskih akata u Zakonu o vodama ima još i sve njih treba predlaţiti ministarstvo i ministar okoline de lege ferenda. 19 Navedeni nedostatak postoji takoċer u odredbi da na prijedlog federalnog ministra poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva Vlada Federacije odreċuje pojedinaĉne površinske vode na kojima je zabranjena plovidba plovilima koja za pogon koriste naftne derivate. 20 Ovim derivatima zagaċuje se supstanca voda, tako da ovaj prijedlog pripada nadleţnosti ministarstva okoline de lege ferenda. Osjetljivost i manja osjetljivost podruĉja, kao i mjere zaštite, zabrane i ograniĉenja u osjetljivom podruĉju regulira federalni ministar okoline uz saglasnost federalnog ministra poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva. 21 Prema pravnim standardima EU, ovo su iskljuĉivo okolinski upravni poslovi i zato će u budućnosti ovakve prijedloge morati podnositi ministar okoline, a ne ministar poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva. 16 Ĉlan 8. u vezi sa ĉlanom 7. stav 1. i ĉlanom 9. stav 1. i 2. Zakona o vodama ( Sluţbene novine FBiH, br. 70 od 20. novembra godine). 17 Ĉlan 24. stav 2. Zakona o vodama ( Sluţbene novine FBiH, br. 70 od 20. novembra godine). 18 Ĉlan 40. Zakona o vodama ( Sluţbene novine FBiH, br. 70 od 20. novembra godine). 19 To su, npr., ĉlan 61. stav 6, ĉlan 62. stav 4, ĉlan 64. stav 1. itd Zakona o vodama ( Sluţbene novine FBiH, br. 70 od 20. novembra godine). 20 Ĉlan 57. stav 1. Zakona o vodama ( Sluţbene novine FBiH, br. 70 od 20. novembra godine). 21 Ĉlan 73. Zakona o vodama ( Sluţbene novine FBiH, br. 70 od 20. novembra godine). 152

163 Na prijedlog federalnog ministra poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva Vlada FBiH odreċuje broj potencijalno ugroţenih stanovnika i veliĉinu moguće štete na zemljištu, objektima i drugim dobrima, uzimajući u obzir prirodne mogućnosti i uvjete za nastanak štetnog djelovanja voda. 22 TakoĊer, ne pripada federalnom ministarstvu poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva da federalni ministar donosi propis o naĉinu odreċivanja ugroţenog podruĉja i razvrstavanju zemljišta na kategorije ugroţenosti. 23 Iz sadrţaja ove odredbe vidi se da po svojoj pravnoj prirodi ovaj podzakonski akt treba normirati federalni ministar samo za okolinu, jer je samo ovaj rukovodilac struĉan donositi takve odluke. Jasno je da federalni ministar poljoprivredne struke to ne moţe bolje uĉiniti. Isto tako, federalni ministar okoline je dovoljno struĉno osposobljen da sam usvaja plan o mjerama i naĉinu njihovog provoċenja za podruĉja uz površinske vode I kategorije, a nikako ministar poljoprivrede. Opravdanje za ovakav pristup vidi se iz sadrţaja ovih mjera. To su: mjere na ugroţenim podruĉjima i zaštitnim vodnim objektima kojima se spreĉava nastanak teţih posljedica štetnog djelovanja voda; neprekidna deţurna sluţba pravnog lica kome je agencija za vode ustupila obavljanje struĉno-tehniĉkih poslova iz svoje nadleţnosti u vrijeme opasnosti i za vrijeme trajanja velikih voda; povećan nadzor nad zaštitnim objektima i na ugroţenim podruĉjima; odstranjivanje naplavina u cilju povećanja kapaciteta protoĉnosti rijeĉnog korita; provoċenje privremenih mjera kao što je postavljanje odbrambenog nasipa, nasipanje, saniranje proboja i dr. 24 I na kraju, sanacija posljedica štetnog djelovanja voda izvodi se na osnovu programa sanacije. Ovaj program treba predloţiti ministarstvo okoline de lege ferenda, jer voda kao okolinski medij moţe imati štetno djelovanje na prirodnu okolinu. Pritom nema nikakve smetnje da i dalje Vlada FBiH usvaja ovaj program. 25 U pogledu upravnog organizacionog prava, Agencija za vodno podruĉje Jadranskog mora i Agencija za vodno podruĉje rijeke Save obuhvataju upravne poslove koji po svojoj pravnoj prirodi pripadaju okolinskom pravu. 22 Ĉlan 86. stav 2. Zakona o vodama ( Sluţbene novine FBiH, br. 70 od 20. novembra godine). 23 Ĉlan 86. stav 4. Zakona o vodama ( Sluţbene novine FBiH, br. 70 od 20. novembra godine). 24 Ĉlan 92. stavovi 2. i 4. Zakona o vodama ( Sluţbene novine FBiH, br. 70 od 20. novembra godine). 25 Ĉlan 94. stavovi 1. i 6. Zakona o vodama ( Sluţbene novine FBiH, br. 70 od 20. novembra godine). 153

164 Zato i obje agencije moraju postati nesamostalne upravne ustanove u okviru ministarstva okoline de lege ferenda. III Ministarstvo poljoprivrede a) Primarno pravo Evropske unije I u EU postoje odredbe samo o pravu poljoprivrede, pa u svakoj drţavi ĉlanici postoji ministarstvo samo za poljoprivredne upravne poslove. Iz ovih odredbi kao i sekundarnog prava moţe se saznati zašto se osnivaju ministarstva namijenjena samo ovoj vrsti upravnih poslova. Unija utvrċuje zajedniĉku agrarnu i ribolovnu politiku i provodi je. Unutrašnje trţište obuhvata i poljoprivredu, ribarstvo i trgovinu poljoprivrednim proizvodima. Pod poljoprivrednim proizvodima moraju se podrazumijevati proizvodi tla, stoĉarstvo i ribarstvo, te proizvodi koji su sa njima u neposrednoj vezi prvog nivoa obrade. Pozivanje na zajedniĉku poljoprivrednu politiku ili na poljoprivredu i korištenje rijeĉi poljoprivredni moraju se razumjeti u smislu da se pod tim misli i na ribolovstvo uzimanjem u obzir posebnih obiljeţja ribarskog sektora. Propisi o uspostavljanju i funkcioniranju unutrašnjeg trţišta primjenjuju se na poljoprivredne proizvode ukoliko nije nešto drugo odreċeno u preostalim primarnim odredbama o poljoprivredi u Ugovoru o funkcioniranju EU. Preostale odredbe vaţe i za proizvode iz Dodatka I. Sa funkcioniranjem i razvojem unutrašnjeg trţišta za poljoprivredne proizvode oblik zajedniĉke agrarne politike mora se istovremeno pojaviti. Cilj poljoprivredne politike je stabilizacija trţišta, osiguranje snabdijevanja i briga o dostavi potrošaĉima za odgovarajuće cijene. Ova politika ima i cilj da se poveća produktivnost poljoprivrede promoviranjem tehniĉkog napretka, racionaliziranjem poljoprivredne proizvodnje i najboljeg mogućeg korištenja produktivnih faktora, a naroĉito radne snage. Njen cilj je i da se na ovaj naĉin poljoprivrednom stanovništvu garantira izdrţavanje za ţivot, a naroĉito povećavanjem prihoda po glavi stanovnika osobama angaţiranim u poljoprivredi. Pri oblikovanju zajedniĉke poljoprivredne politike i za to posebnih metoda koji se moraju primijeniti mora se uzeti u obzir: posebna vlastita vrsta poljoprivredne djelatnosti koja proizlazi iz socijalne strukture poljoprivrede te strukturalne i prirodno uvjetovane razlike razliĉitih poljoprivrednih podruĉja; nuţnost da se postepeno provedu odgovarajuća prilagoċavanja; te 154

165 ĉinjenica da poljoprivreda u drţavama ĉlanicama predstavlja jedno privredno podruĉje usko isprepleteno sa cijelom narodnom ekonomijom. 26 Radi postizanja ciljeva poljoprivredne politike osniva se zajedniĉka organizacija poljoprivrednih trţišta. Ona postoji zavisno od proizvoda u formi: a) zajedniĉkih pravila o konkurenciji, b) obavezujućeg koordiniranja razliĉitih nacionalnih trţišnih poredaka, c) evropskog trţišnog poretka. Osnovana zajedniĉka organizacija moţe ukljuĉiti sve mjere potrebne za provoċenje ciljeva poljoprivredne politike, a naroĉito reguliranja cijena, pomoći za proizvodnju i dodjelu razliĉitih proizvoda, mjera uskladištenja i poravnanja, zajedniĉke organizacije za stabilizaciju uvoza i izvoza. Zajedniĉka organizacija mora se ograniĉiti na slijeċenje ciljeva poljoprivredne politike i iskljuĉiti svaku diskriminaciju izmeċu proizvoċaĉa ili potrošaĉa unutar Unije. Moguća zajedniĉka politika cijena mora se zasnivati na zajedniĉkim naĉelima i jedinstvenim metodama obraĉuna. Radi omogućavanja ovim zajedniĉkim organizacijama ostvarivanja njihovih ciljeva mogu se osnovati jedan ili više fondova za garanciju i usmjerenje za poljoprivredu. 27 Zbog ostvarivanja ciljeva zajedniĉke poljoprivredne politike, u okviru ove politike mogu se predvidjeti zajedniĉke mjere radi promoviranja korištenja odreċenih proizvoda. Isto se moţe uĉiniti za efikasno koordiniranje nastojanja na podruĉju profesionalnog obrazovanja, istraţivanja i širenja struĉnih poljoprivrednih znanja. Poglavlje o pravilima konkurencije primjenjuje se na proizvodnju poljoprivrednih proizvoda i trgovinu sa samo utoliko koliko je odredio Evropski parlament i Savjet uvaţavajući ciljeve zajedniĉke agrarne politike u okviru zajedniĉke organizacije za poljoprivredno trţište koju u redovnom zakonodavnom postupku osnivaju Evropski parlament i Savjet nakon saslušanja Ekonomskog i socijalnog odbora, koji su neophodni za ostvarivanje ciljeva zajedniĉke poljoprivredne i ribolovne politike. 28 Na prijedlog Komisije Savjet moţe odobriti pomoć radi zaštite postrojenja koja su oštećena strukturalnim ili prirodno datim uvjetima, ili u okviru ekonomskog programa razvoja. 26 Ĉlan 39. Ugovora o funkcioniranju EU. 27 Ĉlan 40. Ugovora o funkcioniranju EU. 28 Ĉlan 42. u vezi sa ĉlanom 43. stav 2. Ugovora o funkcioniranju EU. 155

166 Radi oblikovanja i provoċenja zajedniĉke poljoprivredne politike Komisija podnosi prijedloge koji, izmeċu ostalog, predviċaju zamjenu nacionalnih trţišnih poredaka u zajedniĉkoj organizaciji poljoprivrednog trţišta, te provoċenje propisanih mjera u poljoprivredi. Ovim prijedlozima mora se voditi raĉuna o unutrašnjem odnosu poljoprivrednih stvari u poglavlju o poljoprivredi. U redovnom zakonodavnom postupku i nakon konsultacija Ekonomskog i socijalnog odbora Evropski parlament i Savjet utvrċuju zajedniĉku organizaciju poljoprivrednog trţišta te i druge odredbe nuţne za ostvarivanje ciljeva zajedniĉke poljoprivredne i ribolovne politike. Prema ovim kriterijima, predviċene zajedniĉke organizacije poljoprivrednog trţišta mogu se zamijeniti nacionalnim trţišnim poretkom: a) ako oni drţavama ĉlanicama koje su se izrazile protiv ovih mjera i imaju svoj trţišni poredak za proizvode koji dolaze u obzir nude ekvivalentne sigurnosti za zapošljavanje i naĉin ţivota odnosnih proizvoċaĉa; pritom se moraju uzeti u obzir moguća prilagoċavanja tokom vremena i potrebne specijalizacije; i b) ako zajedniĉka organizacija za trgovaĉki promet unutar Unije osigurava uvjete koji odgovaraju onima unutrašnjeg trţišta. Na prijedlog Komisije Savjet objavljuje mjere radi utvrċivanja cijena, varijabilnih uvoznih nameta, pomoći i koliĉinskog ograniĉenja, te radi utvrċivanja i podjele mogućnosti ribolova. Ako se osnuje zajedniĉka organizacija za odreċene sirovine prije nego što postoji zajedniĉka organizacija za odgovarajuću dalju obradu proizvoda, tada se mogu uvesti odgovarajuće sirovine iz zemalja van Unije ako se koriste za dalje obraċene proizvode koji su odreċeni za izvoz u treće zemlje. 29 Ako u jednoj drţavi ĉlanici postoji za proizvod nacionalni trţišni poredak ili pravilo istog djejstva i time je istovrsni proizvod u drugoj drţavi ĉlanici povrijeċen, njen konkurentski poloţaj, tada drţave ĉlanice podiţu namete za poravnanje pri uvozu odnosnih proizvoda iz drţave ĉlanice u kojoj navedeni trţišni poredak ili pravilo postoji, osim ako ova drţava ĉlanica podiţe namet za poravnanje pri uvozu. Komisija utvrċuje ove namete u visini potrebnoj za ponovno uspostavljanje ravnoteţe; moţe odobriti druge mjere ĉije uvjete i pojedinosti ona utvrċuje. Kao što se vidi u ovim odredbama o poljoprivredi, nema nijedne odredbe o okolini. 29 Ĉlan 43. u vezi sa ĉlanom 41. Ugovora o funkcioniranju EU. 156

167 b) Vaţeće pravo poljoprivrede u Federaciji Bosne i Hercegovine Federalno ministarstvo poljoprivrede de lege ferenda bi i dalje obavljalo iste upravne, struĉne i druge poslove u oblasti poljoprivrede kao i sadašnje Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva FBiH. To su: zaštita i korištenje poljoprivrednog zemljišta; zaštita poljoprivrednog bilja i proizvoda od uzroĉnika bolesti, štetoĉina i korova; proizvodnja i promet sjemena i sadnog materijala, proizvodnja i unapreċenje stoĉarstva; zdravstvena zaštita ţivotinja; kontrola zdravstvene ispravnosti sirovog mesa, ribe, mlijeka i jaja, te stoĉne hrane; inspekcijski nadzor poljoprivrede. Pod nadzorom federalnog ministarstva poljoprivrede ostao bi i dalje Zavod za zaštitu bilja u poljoprivredi. Ministarstvo poljoprivrede u FBiH de lege ferenda mora imati organizacione jedinice za poljoprivredu i prehrambenu industriju, ruralni razvoj i poljoprivredne savjetodavne sluţbe, poljoprivredna plaćanja, veterinarstvo, lovstvo, upravljanje projektima, finansije i raĉunovodstvo, pravne, kadrovske i opće poslove, informatiĉke sisteme i internu reviziju. Već osnovane organizacione jedinice nadleţne su primjenjivati Zakon o poljoprivrednom zemljištu, Zakon o poljoprivredi, Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o poljoprivredi, Zakon o dopunama Zakona o poljoprivredi, Zakon o sjemenu i sadnom materijalu poljoprivrednog bilja i Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o sjemenu i sadnom materijalu poljoprivrednog bilja, Zakon o vinu, Zakon o poljoprivrednim savjetodavnim sluţbama, Zakon o novĉanoj podršci u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji, Zakon o priznavanju i zaštiti sorti poljoprivrednog i šumskog bilja, Zakon o sjemenu i sadnom materijalu poljoprivrednog bilja, Zakon o stoĉarstvu, Zakon o lovstvu, Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o lovstvu i Zakon o slatkovodnom ribarstvu. IV Ministarstvo turizma Nakon osnivanja ministarstva samo za turizam ovaj organ uprave nastavio bi primjenjivati Zakon o ugostiteljskoj djelatnosti i Zakon o turistiĉkoj djelatnosti. 157

168 V Ministarstvo kulture Ugovor o funkcioniranju EU sadrţi i odredbe o kulturi. Unija podrţava i dopunjava mnoštvo svojih kultura i jezika u sluĉaju potrebe. 30 Unija doprinosi razvoju kultura drţava ĉlanica ĉuvajući njihovo nacionalno i regionalno mnoštvo, kao i istovremeno isticanje zajedniĉkog kulturnog naslijeċa. Svojom djelatnošću Unija promovira saradnju izmeċu drţava ĉlanica i pomaţe i dopunjuje u sluĉaju potrebe njihovu djelatnost u podruĉjima: poboljšavanja znanja i širenja kulture i historije evropskih naroda; odrţavanja i zaštite kulturnog naslijeċa od evropskog znaĉaja, nekomercijalne kulturne razmjene, te umjetniĉkog i kulturnog stvaranja, ukljuĉujući audiovizuelno podruĉje. Unija i drţave ĉlanice promoviraju saradnju sa drugim zemljama i meċunarodnim organizacijama nadleţnim za kulturno podruĉje, a naroĉito sa Vijećem Evrope. Pri svojoj djelatnosti Unija na osnovu drugih odredaba ugovora vodi raĉuna o kulturnim aspektima, a naroĉito radi ĉuvanja i promoviranja mnoštva svojih kultura. Kao doprinos ovim ciljevima - u redovnom zakonodavnom postupku i nakon saslušanja Odbora za regije Evropski parlament i Savjet objavljuju promotivne mjere, iskljuĉujući svako harmoniziranje pravnih i upravnih propisa drţava ĉlanica; - na prijedlog Komisije, Savjet objavljuje preporuke. 31 Na osnovu ovih odredaba zakonom se mora osnovati ministarstvo kulture FBiH. 30 Ĉlan 165. stav 1. odredba 1. Ugovora o funkcioniranju EU. 31 Ĉlan 167. Ugovora o funkcioniranju EU. 158

169 VI Ministarstvo sporta Unija doprinosi evropskoj dimenziji sporta i pritom uzima u obzir njegova posebna obiljeţja, ĉije su strukture zasnovane na dobrovoljnom angaţmanu, kao i njegove socijalne i pedagoške funkcije. 32 Djelatnost Unije u oblasti sporta je razvoj evropske dimenzije sporta promoviranjem fer odnosa i otvorenosti sportskih takmiĉenja i saradnja izmeċu organizacija odgovornih za sport, te zaštita tjelesnog i duhovnog integriteta sportista, a naroĉito mlaċih sportista. 33 Unija i drţave ĉlanice promoviraju saradnju sa trećim drţavama i meċunarodnim organizacijama nadleţnim za sport, a naroĉito Vijećem Evrope. 34 Na osnovu ovih odredaba zakonom se mora osnovati ministarstvo sporta FBiH. VII Ministarstvo trgovine Ministarstvo razvoja, obrta i poduzetništva treba se pripojiti Ministarstvu trgovine FBiH, jer su ovo veoma srodni upravni poslovi iz oblasti privrede. Pored toga, oba ministarstva imaju veoma male budţete. U godini budţet Ministarstva razvoja, obrta i poduzetništva iznosio je svega 8,44 miliona, a Ministarstva trgovine još i manje 1,51 milion KM. Sabiranjem ovih budţeta dobije se budţet u iznosu od 9,95 miliona KM. VIII Prenos javnih sluţbenika pri pripajanju, osnivanju i ukidanju organa uprave Zakon o drţavnoj sluţbi u Federaciji Bosne i Hercegovine ne sadrţi nijednu odredbu o pravnom statusu upravnih sluţbenika nakon spajanja dvaju ili više organa u jedan novi organ. Ova pravna praznina moţe se premostiti tako što će se svi upravni sluţbenici nadleţni za vodoprivredne upravne poslove premjestiti u novo ministarstvo okoline, jer se opisanom reformom posebnog upravnog organizacionog prava ne ukidaju ovi upravni poslovi, nego se 32 Ĉlan 165. stav 1. odredba 2. Ugovora o funkcioniranju EU. 33 Ĉlan 165. stav 2. alineja 7. Ugovora o funkcioniranju EU. 34 Ĉlan 165. stav 3. Ugovora o funkcioniranju EU. 159

170 samo mijenja organ uprave nadleţan da obavlja ove poslove. Upravni sluţbenici u agencijama za vodna podruĉja ostaju na svojim radnim mjestima. Istovremeno sa premještajem upravnih sluţbenika svi upravni spisi i sredstva za rad vodoprivredne organizacione jedinice moraju se predati novom ministarstvu okoline radi rješavanja tekućih upravnih stvari. Zakljuĉak U skladu sa navedenim odredbama EU i profesionalnim slabostima Zakona o vodama FBiH upravne poslove iz oblasti vodoprivrede u Ministarstvu poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva treba pripojiti poslovima zaštite okoline u jedno ministarstvo pod nazivom ministarstvo okoline. Sadašnje nadleţnosti Ministarstva okoline i turizma bi se proširile nadleţnostima iz sadašnjeg Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva FBiH. To su: unapreċenje proizvodnje u šumarstvu, uzgoj, zaštita, ureċivanje i unapreċivanje šuma, stanje drvnog fonda, eksploatacija šuma; pošumljavanje degradiranih i izdanaĉkih šuma, goleti i krša; lovstvo i lovna priroda; vodni izvori, planovi, osnovi i bilansi voda; zahvatanje i korištenje voda; osiguranje voda; osiguranje voda za potrebe vodosnabdijevanja stanovništva i industrije; inspekcijski nadzor vodoprivrede i šumarstva i drugi poslovi utvrċeni zakonom. Pritom u ovom ministarstvu de lege ferenda budućim pravilnikom o unutrašnjoj organizaciji mora se osnovati više organizacionih jedinica za opće i posebno okolinsko pravo. Samo jedna organizaciona jedinica bila bi nadleţna da primjenjuje Zakon o zaštiti okoline kao opći dio okolinskog prava. Ostale organizacione jedinice bi bile nadleţne za javna prirodna dobra: zrak, more, vode i tlo. U skladu sa ovom odredbom pod zaštitu tla mogle bi se svrstati i šume, jer su i one javno prirodno dobro. MeĊutim, to nije u skladu sa primarnim pravom Evropske unije koje u poljoprivredno pravo uvrštava sve proizvode tla. Da li je ova odredba u pravu Evropske unije ispravna, sasvim je druga stvar. Potrebno je osnovati i organizacionu jedinicu za pravnu zaštitu ţivotinja u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode. Isto se treba uĉiniti i radi pravne zaštite minerala, fosila i sirovina te prirodnih bogatstava. Organizaciona jedinica za zaštitu javnog vodnog dobra bi vršila sve upravne funkcije koje trenutno vrše Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva i Ministarstvo za okolinu i turizam. To su: upravljanje ovim dobrom, zaštita njegove supstance, upravni nadzor nad primjenom svih općih 160

171 pravnih propisa o javnom vodnom dobru, te pojedinaĉno korištenje ovog dobra na osnovu upravnih akata. Ovakvo spajanje organizacionih jedinica iz Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva i Ministarstva za okolinu i turizam u novo ministarstvo okoline ima svoj opći pravni osnov u vaţećem Zakonu o organizaciji organa uprave FBiH, odnosno njegovim općim principima organiziranja organa uprave u FBiH i općim pravnim aktima o vodama u FBiH. Zato je jedan dio nadleţnosti iz ovog ministarstva potrebno prenijeti u nadleţnost drugog ministarstva. U novom ministarstvu okoline mora postojati i organizaciona jedinica za zraĉno javno dobro. Potrebno je osnovati i organizacionu jedinicu za zaštitu tla. Do sada u Bosni i Hercegovini ovakva zaštita nije postojala. Pravni osnov je Zakon o zaštiti prirode. Ovaj opći pravni akt sadrţi odredbe o zaštiti pejzaţa, ekosistema, divlje flore i faune, o staništima, mineralima, fosilima i sirovinama, nacionalnim parkovima, parkovima prirode itd. Ovaj novi organ uprave primjenjivao bi Zakon o zaštiti okoline, Zakon o vodama i Zakon o zaštiti prirode, Zakon o zaštiti zraka i Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zaštiti zraka. Spajanjem ministarstava trgovine i za poduzetništvo, obrt i razvoj, te osnivanjem ministarstva namijenjenog samo poljoprivrednim svrhama stvorit će se minimalne ozbiljne pretpostavke za ekonomiĉnu i zakonitu federalnu upravu. Sada tog napretka nema zbog nedosljednog organiziranja birokratske federalne uprave mimo potreba i daleko od graċana i poljoprivrednih subjekata u FBiH. Upravni poslovi ministarstva kulture i ministarstva sporta de lege ferenda trebaju biti isti kao i upravni poslovi Ministarstva kulture i sporta FBiH de lege lata. 161

172 162

173 Doc. dr. Ajdin Huseinspahić Univerzitet u Zenici / University of Zenica Pravni fakultet / Faculty of Law UDK : (497.6 Zenica) 18/20 Pregledni nauĉni ĉlanak ODNOS NUPCIJALITETA I NATALITETA NA PODRUĈJU ZENICE U PERIODU I DANAS THE NUPTIALITY AND BIRTH RATE CORRELATION IN THE ZENICA DISTRICT FROM 1929 TO 1941 AND TODAY Sažetak Polazeći od hipoteze da je broj sklopljenih brakova imao direktan utjecaj na ukupan broj roďenja u periodu od do godine na području Zeničkog sreza, te propitujući proporcionalnost navedenih varijabli na području grada Zenice s današnje vremenske distance, u fokusu radu su se našle društvene tendencije u bračnim odnosima na području Zenice u navedenom periodu u odnosu na njihovo današnje shvatanje. U svrhu dokazivanja, odnosno opovrgavanja hipoteze, prikupljeni su podaci iz matičnih knjiga roďenih, vjenčanih i umrlih, nakon čega je izvršeno njihovo poreďenje te nuţno dovoďenje u korelaciju sa današnjim društvenim tendencijama kada je riječ o braku i njegovoj ulozi u povećanju nataliteta na području Zenice. Ključne riječi: matična knjiga, natalitet, nupcijalitet Summary Starting from the hypothesis that the number of marriages had a direct impact on the total number of births in the Zenica county from 1929 to 1941, and questioning the proportionality of the variables in the City of Zenica from today's time perspective, the focus of the work have found themselves social tendencies in marital relations in Zenica in that period compared to their present understanding. For the purpose of proving or disproving hypotheses data were collected from the registers of births, marriages and deaths, after which was performed to compare them and necessarily bringing in correlation with the current social tendencies when it comes to marriage and its role in increasing the birth rate in the area of Zenica. Keywords: civil register, birth rate, nuptiality. 163

174 Uvod Normirati, ne normirati ili prenormirati odreċene društvene odnose predstavljaju najĉešće izazove pred kojima se najĉešće nalazi jedno društvo, odnosno zakonodavci u njemu. Bez obzira za koju od navedenih mogućnosti da se odluĉe, njihov jedinstveni cilj bi trebao biti baziran na pravnoj sigurnosti, zaštiti temeljnih ljudskih prava i uspostavljanju što pravednijeg pravnog sistema. Jedna od niza društvenih pojava koja je regulisana još u praiskonu svoga nastanka jeste i brak. Vjerovatno je društvo prepoznalo znaĉaj i vrijednost braka kao nukleusa razvoja porodice koju bi krasile sve one vrijednosti koje je svaki društveno-politiĉki i pravni sistem izgraċivao po urneku vlastitog obrasca vrijednosti. Kako je vrijeme prolazilo, tako su i pojedina društva akceptirala i pravno normirala nove trendove u shvatanju braka, a što se nuţno impliciralo i na porodiĉno-pravne odnose. S druge strane, postojala su i ona društva koja su djelovala izuzetno konzervativno o pitanju blagonaklonog gledanja na nove društvene tendencije u braĉnim odnosima. Shodno tome, kada govorimo o pravnom regulisanju braĉnih odnosa, mogli bismo konstatovati da i danas postoje otvorene, poluotvorene i hermetiĉki zatvorene društvene zajednice koje zauzimaju razliĉite stavove kada je rijeĉ o braku i drugim oblicima zajednica ţivota. Bez obzira o kojoj formi društvenih zajednica govorili, unutar svih njih se dešavaju za nas interesantni prirodni i društveni procesi poput raċanja, sklapanja braka, razvoda i sl. Shodno tome, u ovom radu naš prevashodni cilj je analiza društvenog akceptiranja braka od do godine na podruĉju Zeniĉkog sreza u Kraljevini Jugoslaviji i njegovo poreċenje sa današnjim odnosom društva prema tom institutu. Tako ćemo doći do mjerodavnih pokazatelja o tome da li je i u kojoj mjeri došlo do promjene u odnosu društva prema braku i njegovoj ulozi. Konkretni pokazatelji na koje ćemo se fokusirati u ovom radu su broj sklopljenih brakova, broj (zakonito i nezakonito) roċene djece kao i broj razvoda, odnosno rastava braka. U cilju prikupljanja što vjerodostojnijih podataka i donošenja što objektivnijeg zakljuĉka empirijskom metodom smo istraţili relevantne matiĉne knjige/matice na podruĉju Zeniĉkog sreza u navedenom periodu koje smo uporedili sa današnjim statistiĉkim parametrima kada je u pitanju broj roċenih, vjenĉanih i razvedenih na podruĉju grada Zenice. Prema tome, naš zadatak je bio usmjeren ka dovoċenju u korelaciju broja sklopljenih brakova sa brojem roċenja na podruĉju Zenice, te njihovo poreċenje sa današnjim stanjem. Slijedom navedenog, polazna hipoteza ovog rada je da od broja sklopljenih brakova zavisi i broj roċenja, što bi znaĉilo da je povećan broj sklopljenih brakova znaĉio i povećan broj roċenja, odnosno da je smanjenje broja sklopljenih 164

175 brakova utjecalo na smanjenje broja roċenja. Pritom smo broj sklopljenih brakova posmatrali kao nezavisnu varijablu naspram broja roċenja, što bi imalo ulogu zavisne varijable. U cilju provjere gore navedene hipoteze posluţili smo se normativnom, historijskom, aksiološkom, komparativnom, sociološkom, kvalitativnom i kvantitativnom metodom, kao i metodom analize i sinteze dobivenih podataka. Pošto je u Kraljevini Jugoslaviji, pa tako i na podruĉju Zeniĉkog sreza, u okviru prethodno navedenog perioda (ali ne i iskljuĉivo u tom periodu), obaveza voċenja evidencije roċenih, vjenĉanih, umrlih bila u nadleţnost vjerskih zajednica, nuţno je bilo stupiti u kontakt sa nadleţnim organima vjerskih zajednica, odnosno posjetiti njihove urede, a sve u cilju prikupljanja gore navedenih podataka. S obzirom na to da su poslovi voċenja matiĉnih knjiga na podruĉju BiH sve do 9. V godine bili u nadleţnosti vjerskih zajednica, u ovom radu fokusirali smo se na analizu matica koje su vodili Islamska vjerska zajednica, rimokatoliĉki ţupni uredi Sv. Ilije Proroka, kao i zeniĉka parohija Srpske pravoslavne crkve. Navedene tri vjerske zajednice smo uzeli kao referentni uzorak u odnosu na broj stanovnika i vjersku strukturu stanovništva tog perioda za podruĉje Zeniĉkog sreza. O pojavi prvih matica u Evropi i voċenju matiĉnih knjiga u Kraljevini Jugoslaviji Od vremena pojave pisma odnosno prvih civilizacija na Istoku, ĉovjek je imao potrebu za evidencijom odnosno biljeţenjem vaţnih društvenih pojava. Nastankom prvih drţava nametnula se potreba za evidencijom stanovništva koju su provodili nadleţni drţavni organi, a sve u cilju utvrċivanja adekvatnih politika ili strategija društveno-politiĉkog i ekonomskog razvoja. 1 Pored toga, i fiziĉka lica su vodila evidencije svoga poslovanja, a što se 1 Taj posao u antiĉkoj rimskoj drţavi su provodili cenzori. Censores (lat. censor cenzor, procjenitelj), cenzori, dvojica rimskih magistrata ĉija je osnovna duţnost bila provoċenje censusa, tj. sastavljanje popisa ili liste graċana i utvrċivanje njihove imovine radi rasporeċivanje u imovinske razrede i tribuse, što je imalo bitan utjecaj na sudjelovanje graċana u politiĉkom ţivotu i njihovo ispunjavanje poreza i vojne duţnosti. Ubrzo su cenzori stekli i ovlaštenja da sastavljaju popise senatora. S druge strane, bili su ovlašteni da lice koje smatraju nedostojnim za tu funkciju izbrišu s liste, odnosno da ga uklone iz Senata. Na taj naĉin je cenzura postala vrlo ugledna magistratura zadrţavajući svoj ugled sve do principata, nakon ĉega ona pomalo gubi ulogu magistrature; Romac, A. (1989) Rječnik rimskog prava, treće dopunjeno izdanje, Informator, Zagreb,

176 ispostavilo kao uzrokom nastanka posebne vrste kontrakata. 2 Vremenom su pojedine društvene (vjerske) organizacije uspostavile zaseban sistem voċenja evidencija roċenja, krštenja, vjenĉanja, smrti i sl., da bi kasnije ti poslovi bili i u okviru nadleţnosti samih drţava, odnosno njenih niţih administrativnoteritorijalnih jedinica. 3 Kada su nove osobe (katekumeni) prihvatili kršćansku vjeroispovijest, bile su upisane u evidencije koje su se vodile u kršćanskim biskupskim crkvama. Prema sadašnjim saznanjima takve evidencije seţu i do poĉetka 4. st. u doba rimskog cara Konstantina. Osim imena krštenih, u njima su se nalazila i imena kumova. Posebno su se evidentirali i umrli ĉlanovi vjerske zajednice. 4 O matiĉnim knjigama u srednjem vijeku svjedoĉe razne biskupske sinode. 5 Prekretnicom u voċenju crkvenih evidencija smatramo odluku Thomasa Cromwella, ĉuvara drţavnog peĉata u Engleskoj, iz godine kojom, u ime kralja Henrika VIII, vrhovnog glavara Anglikanske crkve, nareċuje ţupnicima da briţljivo vode knjigu krštenih, vjenĉanih i umrlih, koju su morali voditi u posebnim škrinjama. Odlukom je odreċeno da ţupnik u prisustvu dvojice crkvenih starješina svake nedjelje unosi potrebne podatke za proteklu sedmicu. Da bi odluka bila savjesno provoċena, bile su 2 U ovom sluĉaju je rijeĉ o literarnim kontraktima koji su nastajali upisivanjem u vjerovnikovu blagajniĉku knjigu (codex accepti et expensi); Horvat, M. (1974) Rimsko pravo, osmo izdanje, Školska knjiga, Zagreb, Preteĉe današnjih matiĉnih knjiga predstavljaju prve evidencije koje su se vodile pri kršćanskim biskupskim crkvama o novim pripadnicima te vjerske zajednice. Ako, polazeći od osnovne zadaće koja im je bila namijenjena, ţelimo dati kratki prikaz povijesnog razvoja matiĉnih knjiga, onda moţemo u tome procesu uoĉiti dva osnovna razdoblja. U prvom razdoblju matice su bile iskljuĉivo evidencije o vjernicima, pripadnicima odreċene vjerske zajednice. U drugoj fazi one prerastaju u evidencije o graċanima, pripadnicima drţavne zajednice. Podrazumijeva se da izmeċu ta dva osnovna razdoblja ne postoje oštre granice i da je prijelaz u razliĉitim drţavnim zajednicama imao razliĉite pojavne oblike, ovisno o organizaciji i stupnju razvoja te posebnostima u odnosu izmeċu drţavne zajednice i Crkve. Ne ulazeći u njihovo pobliţe odreċivanje, ovdje ţelimo samo ukazati na ĉinjenicu da su matiĉne knjige usko povezane s nastankom apsolutnih monarhija. Radi potrebe organizacije novoga vojnog sustava i dogradnje centralne vlasti, drţavna uprava u poĉetku pokazuje interes za matiĉne evidencije da bi ih uskoro potom u potpunosti stavila pod svoju kontrolu, ostavljajući vjerskim ustanovama da za svoje potrebe i dalje vode matiĉne knjige. Vlahov, D., J. Jelinĉić, D. Doblanović, Uvod, VIA svezak 11 13, 11 12, dostupno na: ( ). 4 Strgaĉić, A. (1959) Inventar fonda matiĉnih knjiga Drţavnog arhiva u Zadru, Arhivski vjesnik, II, Zagreb, 485.; Umek, E., J. Kos (urednici) Vodnik po matiĉnih knjigah za obmoĉje SR Slovenije I, Ljubljana, 1972, XVII (stranice uvoda oznaĉene su rimskim brojevima). Citirano prema: Vlahov, D., J. Jelinĉić, D. Doblanović, 2, dostupno na: ( ). 5 Sršan, S. (1987) Matiĉne knjige za podruĉje Historijskog arhiva u Osijeku, Arhivski vijesnik 30/1987, Osijek,

177 predviċene i sankcije za one koji istu ne bi poštovali. 6 Opći propis o voċenju matica za ĉitavu Katoliĉku crkvu donio je tek Tridentski koncil ( ), a shodno ĉijim odredbama je svaki ţupnik bio duţan voditi knjigu krštenih, vjenĉanih, krizmanih, stanje duša i knjigu umrlih za svoje podruĉje. No, obavezno voċenje i naĉin kako će se matiĉne knjige voditi propisao je nešto kasnije Rimski obrednik iz godine. 7 Kada je rijeĉ o nadleţnosti prilikom voċenja matiĉnih knjiga u Kraljevini Jugoslaviji, neophodno je skrenuti paţnju na period austrougarske okupacije naših krajeva, pošto su još iz tog vremena ostale na snazi odreċene odredbe o voċenju prethodno navedenih matica i na podruĉju naše zemlje. Sve do sredine 18. st. u Austriji i Ugarskoj odnos izmeċu crkve i drţave je bio utemeljen na kanonskom pravu, te su shodno tim odredbama bila uredovana i pitanja voċenja matiĉnih knjiga, da bi se kasnije drţavna vlast poĉela zanimati za crkvene matiĉne knjige, a što je posebno došlo do izraţaja nakon dvorskog dekreta iz godine kojim je nareċeno da se u matiĉne knjige ima unijeti i ime nezakonitog oca samo na njegov zahtjev. Budući da su se do tada matiĉne knjige vodile na vaše naĉina, a njihova je vjerodostojnost ovisila o vrijednosti osobe koja ih je vodila (ponajviše ţupnici), to je car Josip II uveo drţavne knjige svojim patentom od 20. II godine. To znaĉi da je tada svaka zakonom priznata konfesija vodila matice za svoje pripadnike preko svojeg sluţbenika za dotiĉno podruĉje. 8 Takav je sluţbenik dobio prerogative drţavnog sluţbenika. Poslije toga se nadograċuje zakonodavstvo o voċenju matiĉnih knjiga. To jozefinistiĉko crkveno pravo postojalo je sve do godine kada je sklopljen konkordat izmeċu sv. Stolice i Beĉkog dvorca, a koji je bio ukinut već godine. Nadzor nad matiĉnim knjigama vršio je biskup ili koji drugi vjerski viši poglavar u skladu s postojećim drţavnim i crkvenim propisima, a što je potrajalo sve do raspada Austro-Ugarske monarhije, godine. 9 6 Tom odlukom Anglikanske crkve prvi put se uvode univerzalne odredbe o voċenju matiĉnih knjiga za pripadnike jedne vjerske zajednice; Vlahov, D., J. Jelinĉić, D. Doblanović, 2.; dostupno na: ( ). 7 Sršan, S., 90: Prema toj su odredbi ţupnici bili obvezni voditi i knjigu Stanja duša (Status animarum). Ta je knjiga objedinjavala sve relevantne podatke o cijeloj obitelji i svakoj pojedinoj osobi koja pripada Katoliĉkoj crkvi (datum roċenja, krštenja, prve priĉesti, krizme, vjenĉanja i smrti), a treba naglasiti da su saĉuvani primjerci tog sadrţaja, datirani prije kraja 18. stoljeća, prava rijetkost. Ova ĉinjenica zaĉuċuje s obzirom na stroge crkvene propise. Rimskim obrednikom prihvaćeni su posebni obrasci za voċenje svake od tih knjiga. Ibid., Ibid., Ibid. 167

178 U Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (KSHS) odnosno u Kraljevini Jugoslaviji je shodno odredbama Vidovdanskog ustava od godine bila zagarantovana sloboda vjeroispovijesti, tako da su usvojene i priznate konfesije mogle samostalno ureċivati vlastite vjerske poslove u granicama zakona. 10 Pošto konkordat, koji je bio podnesen na usvajanje godine, nije bio prihvaćen, Katoliĉka crkva u Kraljevini Jugoslaviji nije mogla na taj naĉin urediti svoj odnos prema drţavi. U pogledu voċenja matiĉnih knjiga stara Jugoslavija je potvrdila sve zakonske odredbe obzirom na matiĉne knjige stare Austro-Ugarske tako da ni dalje nije bilo jedinstva obzirom na voċenje matiĉnih knjiga. 11 Istina, drţava je i dalje ureċivala matice, dok je voċenje bilo prepušteno crkvenim organima, odnosno vjerskim zajednicama. S obzirom na to da za muslimane, odnosno za Islamsku zajednicu u BiH, nije postojala unutarinstitucionalna obaveza voċenja matiĉnih knjiga (barem ne na onom nivou na kojem je to bilo u okviru Crkve), organi vlasti Kraljevine Jugoslavije su donijeli Uredbu V.M. br. 6631, od godine 12 (u nastavku: Uredba) kojom je bio regulisan naĉin voċenja matica roċenih, vjenĉanih i umrlih muslimana u Kraljevini Jugoslaviji. Uredba je ostala na snazi sve do godine kada je donesen Zakon o drţavnim matiĉnim knjigama FNR Jugoslavije. Uredbom je mjesni vjerski sluţbenik (imam) obavezan na voċenje matiĉnih knjiga roċenih, vjenĉanih i umrlih, kao i domovnica, posjedujući vlastiti peĉat za podruĉje svoga dţemata, odnosno matiĉnog ureda. 13 Ukoliko imam jednog dţemata ne bude u mogućnosti da vodi matiĉne knjige i domovnice, nadleţni muftijski ured je imao duţnost da na to obaveţe imama susjednog dţemata koji je to u mogućnosti. 14 Uredbom je bilo propisano da se svi podaci moraju unositi odmah u matice, a najdalje u roku od 3 dana. 15 Sve dţematlije su bile duţne dostaviti podatke nadleţnom imamskom uredu u svrhu njihove evidencije. Ukoliko na taj naĉin ne bude postupljeno, nadleţni imam je bio ovlašten zahtijevati intervenciju nadleţne politiĉke vlasti Ĉl. 12 Ustava KSHS, Sluţbene novine KSHS, br. 142a/ Ibid. 12 Sluţbene novine KSHS, br. 14-II, od 20. januara godine. 13 Ĉl. 3, 4 i 5 Uredbe. Ĉlanom 1 i 2 Uredbe je regulisano da podruĉje dţemata obuhvata mjesto koje broji preko najmanje 300 muslimanskih domova jednog podruĉja uz mogućnost da taj broj bude i manji u sluĉaju velike udaljenosti manjeg broja domova. Pored toga, bila je predviċena mogućnost pripajanja bliţih seoskih dţemata gradskim dţematima, ukoliko se oni nisu mogli spojiti sa nekim od seoskih dţemata. 14 Ĉl. 6 Uredbe. 15 Ĉl. 9 Uredbe. 16 Ĉl. 17 Uredbe. 168

179 Nadzor nad voċenjem matica su vršile muftije ili lica koja oni odrede, dok su drţavni nadzor vršili sreski poglavari. 17 Svaka neurednost u pogledu voċenja matiĉnih knjiga je išla na teret imama i sankcionisana je odredbama kriviĉnog zakona i drugih propisa. Sankcije su bile popriliĉno stroge, tako da je Uredbom bilo regulisano da će za svaku neurednost imam biti kaţnjen ili će izgubiti zvanje, a o ĉemu je konaĉan sud donosilo Ministarstvo pravde. 18 Tek je godine Zakonom o drţavnim matiĉnim knjigama FNR Jugoslavije bilo utvrċeno voċenje matiĉnih knjiga roċenih, vjenĉanih i umrlih kod drţavnih matiĉnih ureda, nezavisno od konfesionalne pripadnosti. Od tada se matiĉne knjige vode po jedinstvenim obrascima i naĉelima za podruĉje Jugoslavije te za svakog ĉovjeka, bez obzira na vjeru, narodnost i spol. To je period u kojem su drţavni organi vlasti i faktiĉki izuzeli dotadašnje matiĉne knjige predavši ih drţavnim sluţbenicima u matiĉne urede. 19 Poseban znaĉaj matiĉnih knjiga istaknuo je ĉl. 26 st. 4 Ustava FNR Jugoslavije po kome je evidencija roċenih, vjenĉanih i umrlih bila u nadleţnosti drţave. Na cijelom podruĉju Jugoslavije uvedene su jedinstvene matiĉne knjige. Time je drţava uzela iskljuĉivo pravo nad voċenjem i izdavanjem podataka o roċenju, vjenĉanju i smrti dok su razne konfesije i dalje vodile takve knjige za svoje podruĉje, ali dobrovoljno za vjernike i kao privatna, odnosno interna stvar vjerskih osjećaja. 20 Istovremeno sa usvajanjem Uredbe je donesen i Pravilnik za izvršenje Uredbe o voċenju matice roċenih, vjenĉanih i umrlih muslimana u Kraljevini Jugoslaviji (u nastavku Pravilnik). 21 Osnov za poĉetak voċenja matica je popis stanovništva iz godine, koji su se drţavne vlasti obavezale staviti na raspolaganje imamatima preko nadleţnog sreskog vakufsko-mearifskog povjerenstva, odnosno sreskog muftijstva. 22 VoĊenje matica je bilo u iskljuĉivoj nadleţnosti imama koji je taj posao mogao povjeriti drugom licu u trajanju ne duţem od tri dana. 23 U maticama su stalno bili evidentirani pripadnici dotiĉnog dţemata kao i povremene dţematlije, a pod kojima su 17 Ĉl. 26 Uredbe. 18 Ĉl. 23 Uredbe. 19 Ibid., Zakon je odredio postojanje triju vrsta matiĉnih knjiga i to: roċenih, vjenĉanih i umrlih, a u koje su bile upisivane i sve ostale promjene liĉnog statusa graċana, tako da one imaju znaĉaj javnih knjiga, dok se izvodima iz njih priznavala dokazna moć javnih isprava. Ibid. 21 Pravilnik br. 6631, od 5. decembra godine sa izmjenama i dopunama od 1. maja godine. Sluţbene novine KSHS, br. 14-II, od 20. januara godine. 22 Ĉl. 4 Pravilnika. 23 Ĉl. 9 Pravilnika. 169

180 podrazumijevana lica koja se rode ili umru na podruĉju nematiĉnog dţemata, umrla lica koja su u svojoj oporuci navela da ţele biti opremljena u drugom dţematu kao i u sluĉaju smrti ili poroċaja tuċeg drţavljanina ili drţavljane. 24 Zanimljivo je da je Pravilnikom bilo zabranjeno imamima da vrše ĉin vjenĉanja, osim ako ga na to ne ovlaste šerijatski sudovi odnosno sresko muftijstvo. 25 Iako je Uredbom regulisano da imam vodi matiĉnu knjigu vjenĉanih, Pravilnikom je precizirano da se to odnosi jedino na izdavanje ilmi-habera, tj. potvrda, dok voċenje matiĉnih knjiga vjenĉanih spada u nadleţnost šerijatskih sudova odnosno sreskih muftijstava. 26 Osnovni demografski pokazatelji za podruĉje Zeniĉkog sreza godine i grada Zenice Prema Hrelji i Bjelovitiću, Zenica je utemeljena kao novi grad u prvoj polovini 15. vijeka, ali na već identifikovanim naslagama ranijih civilizacija. Ostaci ranijih epoha, civilizacija i kultura koje su ovdje cvjetale, te ostavile tragove, ukomponovani su u pravom smislu rijeĉi te su se nametnuli kao neophodni zbirni pokazatelji ţivota i aktiviteta na ovim prostorima. 27 Od V do VII vijeka podruĉje Zenice su naseljavala slovenska plemena, dok za period postojanja samostalne srednjovjekovne bosanske drţave ne postoje valjani podaci. 28 Nakon što je godine tursko-osmanlijska vojska osvojila Zenicu ukljuĉivši je u sastav vilajeta i kadiluka Brod, koji je svoj naziv dobio po nazivu srednjovjekovne ţupe, 29 u turskim defterima moţemo pronaći podatak o nahiji Brod koja je, prema popisu iz 1468/1469. godine, obuhvatala 70 naseljenih mjesta ĉiji je najveći broj bio u okviru spahijskog timara. 30 Interesantno je da su još tada najpotpuniji podaci za turskoosmanlijsko doba voċeni o katoliĉkom stanovništvu i to prema izvještaju pojedinih vikara ili biskupa Ĉl. 10 Pravilnika. 25 Ĉl. 16 Pravilnika. 26 Ĉl. 11 st. 1 Pravilnika. 27 Jalimam, S. (2016) Mikrohistorija na primjeru zeniĉkog kraja, Graĉaniĉki glasnik, ĉasopis za kulturnu historiju, br. 32/16, Izdavaĉka kuća Monos, Graĉanica, Jalimam, S. (1996) Prošlost Zenice do godine, Muzej grada Zenice, Zenica, Šabanović, H. (1982) Bosanski pašaluk, postanak i upravna podjela, drugo izdanje, Svjetlost, Sarajevo, Od toga je 15 naseljenih mjesta pripadalo timarima posade tvrdog grada Vranduka, dok je prema pretpostavkama, mali trg u Zenici pripadao timarima vranduĉke posade. Jalimam, S., Prošlost Zenice do godine, Ti popisi ne sadrţe samo brojke nego imena i prezimena, pa su vrlo znaĉajni za historijska i etnografska izuĉavanja. Na temelju tih evidencija moţemo zakljuĉiti da na podruĉju Zenice 170

181 Već godine je došlo do etabliranja novog društveno-politiĉkog sistema na ovim prostorima, pa je umjesto tursko-osmanske vlasti došla austrougarska, a što je rezultiralo i novom administrativno-teritorijalnom podjelom na okruge i srezove. 32 Prvi popis stanovništva nove vlasti su izvršile godine, drugi godine, treći godine, dok je ĉetvrti i posljednji popis stanovništva za vrijeme austrougarske vlasti izvršen 27. IX godine. U tom momentu Zenica je imala stanovnika, od ĉega muslimana, katolika, pravoslavaca, 178 jevreja i 118 ostalih. 33 U historijskoj literaturi postoji pretpostavka da je do Prvog svjetskog rata Zenica imala oko stanovnika, pa je broj njenog stanovništva porastao za ĉetiri puta u periodu od do godine. 34 U prvoj deceniji postojanja stare Jugoslavije 35 broj stanovnika u Zenici je rastao stopom manjom od 2% godišnje, tj. samo za 145 lica, dok je u istom periodu naglo opao i utjecaj katoliĉkog stanovništva, što je predstavljalo direktnu posljedicu iseljavanja stranaca: Austrijanaca, Nijemaca, Ĉeha, Poljaka i MaĊara. 36 Najveća disharmonija izmeċu broja stanovništva u srezu i gradu postoji kod muslimanskog i katoliĉkog stanovništva. Koliko je broj muslimanskog stanovništva veći u srezu nego u gradu (15%) toliko je broj katoliĉkog stanovništva veći u gradu nego u srezu. Ovakvo stanje je posljedica doseljavanja stranaca-katolika u toku okupacije, kao i nešto jaĉeg doseljavanja domaćeg katoliĉkog stanovništva. 37 Najveća harmonija izmeċu udjela stanovništva u srezu i gradu postoji kod pravoslavnog stanovništva, tokom XVIII vijeka nije bilo kršćana, a dokaz tome je i izvještaj katoliĉkog biskupa fra Mate Delivića iz godine, koji u svome Protocollumu navodi da je Zenica mjesto u središtu Bosne, izvrsna svojom ljepotom i plodnošću zemlje, ali u njoj nema kršćana. Katoliĉko stanovništvo se u Zenicu poĉelo doseljavati oko godine, što ne mora znaĉiti da katolika nije bilo i znatno ranije. Ibid., Ibid., Šire posmatrano, politiĉki kotar Zenica je tada imao stanovnika. U periodu od tri decenije austrougarske vlasti zeniĉko stanovništvo povećalo se za tri puta. Hadţijahić, M., Ispis o stanovništvu Zenice po popisima, nije paginirano, rukopis u Arhivskom odjeljenju Historijske zbirke Zenica, kutija: Historija Zenice, br. 2. Citirano prema: Jalimam, S., Prošlost Zenice do godine, Ibid., Pod izrazom stara Jugoslavija danas podrazumijevamo drţavu koja je nastala 1. decembra godine, a prestala postojati u narodnooslobodilaĉkim danima, a koju je kao rezultat pobjede jugoslavenske Narodne revolucije zamijenila Demokratska federativna Jugoslavija, koja se od 29. novembra godine nazivala Federativnom narodnom republikom Jugoslavijom, koju za razliku od prijašnjeg drţavnog sistema ĉešće oznaĉavaju novom Jugoslavijom. Ĉulinović, F. (1959) Drţavnopravna historija Jugoslavenskih zemalja XIX. i XX. vijeka, knjiga II, Školska knjiga, Zagreb, Jalimam, S., Prošlost Zenice do godine, Bjelovitić, M. (1968) Zenica i njena okolina: Ekonomskogeografska studija, Djela, knjiga XXXI, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Odjeljenje društvenih nauka, knjiga 18, Sarajevo, 104. Citirano prema Jalimam, S.,

182 gdje je udio stanovništva u srezu veći za 1% nego u gradu. 38 Prema rezultatima popisa stanovništva od 31. III godine, u Zenici je ţivjelo ukupno stanovnika, od ĉega su njih ili 36,2% bili muslimana, ili 24,3% bili katolici, ili 18,2% bili pravoslavci, 102 ili 0,5% bili protestanti, dok je ostalih kršćana bilo 15, te 234 lica bez konfesije ili lica ĉija vjeroispovijest nije bila poznata. 39 Zajedno sa svim drugim naseljima koja su potpadala pod jurisdikciju Zeniĉkog sreza, u srezu Zenica je ţivjelo ukupno stanovnika, 40 od ĉega je stanovnika bilo islamske vjeroispovijesti, stanovnika se izjašnjavalo kao katolici, dok je ispovijedalo pravoslavnu vjeru. 41 U datom periodu je u gradu Zenici postojalo kuća, domaćinstava u kojima je ţivjelo muškaraca i ţene. 42 Dok je u periodu od do godine porast stanovništva bio znatno laganiji, druga faza industrijalizacije Zenice, tj. period poslije godine, imala je krupne posljedice na razvoj grada koji će biljeţiti nagle promjene. 43 Kada je rijeĉ o današnjoj demografskoj slici na podruĉju grada Zenice, a prema preliminarnim rezultatima popisa stanovništva u BiH, na podruĉju grada Zenice je evidentirano stanovnika, od ĉega je na podruĉju grada popisan stanovnik Ibid. 39 Ibid. 40 Na bazi navedenih podataka zakljuĉujemo da je manje od jedne trećine stanovništva ţivjelo u urbanom dijelu Zeniĉkog sreza, dok je više od dvije trećine naseljavalo seoske krajeve. 41 Od ostalih vjeroispovijesti naglasimo da se 170 stanovnika izjasnilo kao protestanti, dok je ostalih kršćana bilo 15. Za 235 stanovnika je nepoznato vjersko opredjeljenje ili su se izjasnili kao lica bez konfesije. Ibid. 42 Pošto je iz rezultata popisa moguće uoĉiti omjer pismenih i nepismenih samo kao ilustraciju, valja napomenuti da je prevladavalo nepismeno stanovništvo. Ibid. 43 Tako je na prvom popisu nakon Drugog svjetskog rata utvrċeno da na podruĉju gradskog dijela Zenice ţivi stanovnika, dok je podruĉje Zeniĉkog sreza obuhvatalo stanovnika, od ĉega je bilo ţena i muškaraca. Zanimljivo je napomenuti da se broj stanovnika za period od do godine povećao za stanovnika. Pošto nije bilo nacionalne opredijeljenosti Muslimani, jedan broj stanovnika se izjasnio kao Srbin- Musliman, Hrvat-Musliman, ali većinom kao neopredijeljen. Ibid., Popis stanovništva, domaćinstava/kućanstava i stanova u Bosni i Hercegovini godine: Preliminarni rezultati po općinama i naseljenim mjestima u Federaciji Bosne i Hercegovine, Statistiĉki bilten 195, Bosna i Hercegovina, Federacija Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za statistiku, decembar 2013, Sarajevo,

183 Odnos nupcijaliteta i nataliteta na podruĉju Zeniĉkog sreza godine za pripadnike islamske vjeroispovijesti U cilju pribliţavanja društvenih tendencija u braĉnim odnosima u periodu od do godine za podruĉje Zeniĉkog sreza analizirali smo najobimnije matiĉne knjige roċenih i vjenĉanih za podruĉja seoskih naseljadţemata, kao i navedene matiĉne knjige za urbano podruĉje zeniĉkih naseljadţemata. Na taj naĉin smo nastojali doći do što reprezentativnijih podataka za podruĉje Zeniĉkog sreza. 45 Kada je rijeĉ o strukturi MKR-a, ona se sastojala od evidencije dana, mjeseca i godine roċenja po hidţretskom i drţavnom kalendaru, evidencije mjesta roċenja (općine, sreza i kućnog broja), evidencije imena i prezimena, ĉinjenice zakonitog roċenja, podatka o tome da li je dijete roċeno ţivo ili mrtvo, evidencije roditelja i njihovog zanimanja, imena imama koji je dao ime i obavio akiku, 46 te u posljednjoj koloni odreċene primjedbe, kao što je sklopljen odnosno razveden brak. Zanimljivo je da se u koloni evidentiranja podataka o ocu zahtijevalo unošenje njegovog imena i prezimena kao i zanimanja, dok je kod majke bilo potrebno evidentiranje njenog imena i prezimena po muţu, po rodu kao i njena vjera. 47 Nakon što smo prikupili podatke iz MKR-a za gore navedena ruralna podruĉja, tj. seoske dţemate Zeniĉkog sreza, došli smo do sljedećih podataka: na podruĉju Vranduka je od do godine evidentirano roċenja, dok je za podruĉje Babina i Seoca u istom periodu evidentirano 855 roċenja, meċu kojima je njih pet bilo nezakonito. Pošto je ĉinjenica (ne)zakonitog roċenja djeteta uvjetovala i njegov pravni status, nuţna je bila njena evidencija. 45 U tom smislu izvršili smo uvid u matiĉnu knjigu roċenih (MKR) za podruĉje dţematâ Vranduk, Babino i Seoci. 46 Akika predstavlja posebnu sveĉanost kod muslimana povodom roċenja djeteta, a koja ima svoj socijalni i duhovni karakter. Tom prilikom su roditelji duţni (ukoliko su to u mogućnosti) prinijeti ţrtvu, odnosno zaklati kurban u povodu roċenja djeteta, a što se obavlja 7, 14. ili 21. dan nakon roċenja, ili bilo koji drugi dan poslije toga. Tada se obiĉno nadijeva i ime djetetu. Više vidjeti: Ibn Kajjim El-Dţevzijje (2006) Ukrasi novoroċenĉeta, Bookline, El-Kelimeh, Bemust, Sarajevo, 47. i dalje. 47 Ovo stoga što je u islamu dopušteno sklapanje braka u kojem je braĉni drug musliman, a ţena pripadnica neke po islamu priznate vjere. Vidjeti: Ĉokić, A. L. (1931) O jurisdikciji šerijatskih prava, povodom brošure Zonića Hasana, štamparija Riste Sekulića, Tuzla, 3. Za muslimana nije ţenidbena zapreka vjera, kojoj pripada vjerenica ako se osniva na ma kojoj svetoj knjizi (kitabu). Sladović, E. (1925) Ţenidbeno pravo, štampano kao rukopis, Tisak zaklade tiskare Narodnih novina u Zagrebu, Zagreb,

184 U matiĉnim knjigama vjenĉanih (MKV) su evidentirani podaci o godini i mjestu vjenĉanja, odnosno pušćanju, 48 broj domovnice, ime i prezime vjerenika i vjerenice, njihovo zanimanje, ţupanija, srez i mjesto njihovog roċenja odnosno stanovanja, te njihova vjera kao i starosna dob stupanja u brak. U posebnoj koloni su evidentirani podaci o tome koji brak po redu zakljuĉuju navedena lica. Usto, evidentirani su još i podaci o imenu, prezimenu, zanimanju i vjeri roditelja vjerenika i vjerenice, imena i prezimena svjedoka, mjestu vjenĉanja, kao i podaci o tome jesu li vjerenici upoznati o braĉnim duţnostima i glavnim naĉelima islama. Posljednja kolona je bila rezervisana za primjedbe koje su bile povezane sa statusom supruţnika. Tako smo za podruĉje dţemata Vranduka došli do podataka da je u periodu od do godine evidentirano 219 sklopljenih brakova, dok su u istom periodu za podruĉje dţemata Babina i Seoca evidentirana 233 sklopljena braka. Kada je rijeĉ o starosnoj granici u kojoj su lica stupala u brak, analizom podataka dobivenih iz MKV-a moţemo zakljuĉiti da je dob stupanja u brak bila neujednaĉeno, ali da su i uprkos tome muškarci u prvi brak stupali nakon 25 godine, dok su ţene prvi braĉni odnos u najvećem broju sluĉajeva zasnivale do 20 godine. Ovo su prosjeĉne vrijednosti do kojih smo dolazili analizirajući dob stupanja u brak vjerenika i vjerenice. Naravno, postoje sluĉajevi u kojima su ţene u brak stupale i sa 37 godina, a muškarac sa 47 godina, pri ĉemu je to bio treći brak za ţenu, a za muškarca drugi. Interesantan je podatak iz godine kada je muškarac starosti 50 godina stupio u svoj treći brak sa ţenom od 19 godina kojoj je to bio drugi brak. Nisu bile rijetke ni obrnute situacije, pa smo tako zabiljeţili da je na podruĉju Babina muškarac sa 34 godine stupio u svoj prvi brak sa ţenom od 43 godine starosti kojoj je to bio drugi brak. Sliĉna situacija je i sa muškarcem koji je u svojoj 26. godini stupio u brak sa ţenom od 23 godine kojoj je to bio drugi brak. Podatak iz godine s podruĉja Babina svjedoĉi da je muškarac od 17 godina stupio u prvi brak sa ţenom kojoj je bilo 28 godina i koja je s njim stupila u svoj drugi brak. Dosta su rijetke situacije u kojima su braĉni partneri pribliţne ţivotne dobi, dok su toliko ĉeste situacije razliĉitih ţivotnih dobi za stupanje u brak na ova dva podruĉja da bi ih se moglo okarakterisati uobiĉajenim naĉinom ţivota i društveno prihvaćenom pojavom. Tako nam je zanimljiv podatak iz Babina i Seoca o stupanju u brak mladića sa 25 godina, kojem je to bio prvi brak i ţene iste ţivotne dobi, a kojoj je to bio ĉetvrti brak, ili muškarca od 26 godina koji je ušao u brak sa ţenom starosti 25 godina, a kojima je to bio drugi brak. 48 Pušćanje je jedan od šerijatom regulisanih naĉina prestanka braka. Više o tome vidjeti: Sladović, E., 126. i dalje. 174

185 Razlike u godinama budućih braĉnih partnera su i godine na podruĉju Vranduka bile jako izraţene. Tako biljeţimo sluĉajeve u kojima je muškarac sa 30 godina zasnivao svoj prvi brak sa ţenom od 27 godina kojoj je to bio treći brak; ili sluĉaj u kojem je muškarac starosne dobi od 26 godina zasnivao svoj prvi brak sa ţenom starosti 48 godina koja je sa njim stupila u svoj treći brak. Ĉak je tokom godine zabiljeţeno zasnivanje braĉne zajednice izmeċu muškarca starosne dobi od 55 godina kojem je to bio drugi brak i ţene starosti 45 godina kojoj je to bio ĉak peti brak. U pogledu broja razvoda brakova koji su evidentirani lijepljenjem napomene na parĉetu papira koja je sadrţavala podatke o razvedenim licima kao i broju presude nadleţnog suda koji je proveo postupak razvoda ili pak zapisivanjem te ĉinjenice, na podruĉju dţemata Vranduka je u periodu od više jednog desetljeća došlo do 17 razvoda, dok se u istom periodu na podruĉju dţemata Babino i Seoci dogodilo 11 sluĉajeva prestanka braka razvodom. Iz navedenog kao i na temelju uvida u matiĉne knjige vjenĉanih za seosko podruĉje Zeniĉkog sreza od do godine i analize podataka dobivenih na taj naĉin, zakljuĉujemo da su ţene nešto mlaċe u odnosu na muškarce stupale u brak, a ukoliko bi bile pribliţnih godina kao i njihovi budući muţevi, obiĉno bi to za njih bio drugi, treći brak. S druge strane, muškarci su u brak ulazili nešto stariji u odnosu na svoje izabranice, a što su uvjetovale tadašnje društvene prilike. Nisu bile rijetke situacije u kojima bi muškarac u starijoj ţivotnoj dobi sklapao brak sa ţenom koja bi bila mlaċa od njega, ali je preteţno u takvim sluĉajevima to za njega bio drugi, treći brak. U narednoj tabeli smo prikazali odnos broja sklopljenih i razvedenih brakova i broj roċenja na gore navedenim podruĉjima. Godina Broj sklopljenih Broj razvedenih Broj roċenih brakova brakova

186 Podaci za dţemate Babino i Seoce Godina Broj sklopljenih Broj razvedenih Broj roċenih brakova brakova Podaci za dţemat Vranduk Kada je rijeĉ o podacima za podruĉje urbanog dijela Zenice, a koji su obuhvatali sve urbane dţemate u periodu od do godine, valja istaknuti da su u navedenom periodu u MKR-u zabiljeţena roċenja, od ĉega smo pronašli tek jedno evidentirano nezakonito roċenje, odnosno roċenje van braka. U pogledu evidencije u MKV-u za podruĉje urbanog dijela dţematâ Zeniĉkog sreza, u prethodnom periodu kroz maticu su evidentirana 684 sklopljena braka, od ĉega je u istom periodu njih 83 bilo razvedeno. Na temelju podataka iz MKV-a smo došli do zakljuĉka da je u urbanom dijelu sreza mnogo veći procent brakova u koje su vjerenik i vjerenica ulazili prvi put za razliku od gore navedenih podataka. Tek u nekoliko sluĉajeva smo nailazili na podatke o trećem braku budućih supruţnika. Tokom godine dolazilo je do sklapanja brakova i meċu starijim licima te je zabiljeţeno da su muškarac starosti 57 godina i ţena od 50 godina sklopili svoj drugi brak, a u drugom sluĉaju muškarac od 50 godina i ţena od 36 godina starosti po drugi put zasnovali braĉnu zajednicu. Tako je godine zabiljeţeno da su muškarac od 41 i ţena od 31 godine 176

187 zakljuĉili svoj treći brak. Analizirajući stanje iz godine, uoĉili smo da je svoj peti brak zakljuĉio muškarac od 63 godine, dok za ţenu nema podataka, tako da moţemo samo nagaċati razloge njihovog neevidentiranja. Godina Broj sklopljenih Broj razvedenih Broj roċenih brakova brakova Podaci za urbani dio dţematâ Zeničkog sreza Ukoliko uporedimo broj sklopljenih brakova u tekućoj godini sa brojem roċenja u narednoj godini, dolazimo do sljedećih zakljuĉaka. Kada je rijeĉ o ruralnom dijelu Zeniĉkog sreza, za pripadnike muslimanske vjeroispovijesti moţemo zakljuĉiti da je tokom ĉetiri godine dolazilo do povećanja broja sklopljenih brakova (u tekućoj godini naspram one prethodne), što je rezultiralo smanjenjem broja roċenja u narednoj godini naspram prethodne. U dva sluĉaja je smanjenje broja sklopljenih brakova za posljedicu imalo i smanjenje broja roċenih, dok je u dva sluĉaja usljed smanjenja broja sklopljenih brakova dolazilo do povećanja broja roċenih u narednoj godini. Samo u jednom sluĉaju je usljed istog broja sklopljenih brakova kao i prethodne godine došlo do povećanja broja roċenih u narednoj godini. Iz navedenog zaključujemo da broj sklopljenih brakova u ovom slučaju nije imao posljedice u odnosu prema broju roďenja, a čemu svjedoče i prethodne činjenice, što znači da broj roďenih nije zavisio od broja sklopljenih brakova. Pritom vrijedi napomenuti da na to ni u kojem slučaju nisu utjecale vanbračne zajednice, odnosno nezakonita roďenja, čiji je broj bio vrlo minoran. 177

188 Analizirajući podatke za urbani dio dţematâ Zeniĉkog sreza koji nam kazuju da je u ĉetiri godine povećanje broja sklopljenih brakova rezultiralo povećanim brojem roċenja u narednoj godini, odnosno da je u jednom sluĉaju smanjenje broja sklopljenih brakova za posljedicu imalo i smanjenje broja roċenih u narednoj godini, kao i to da je tokom tri godine smanjenje broja sklopljenih brakova naspram prethodne godine dovodilo do povećanja broja roċenja u narednoj godini, te da je u jednom sluĉaju povećanje broja sklopljenih brakova rezultiralo smanjenjem broja roċenja, zaključili smo da je meďu urbanom muslimanskom populacijom naspram one u selu proporcionalnost u odnosu broja zaključenih brakova i broja roďenih bila daleko prisutnija, doseţući procent od 50%. Sveukupno posmatrano, meďu muslimanskim stanovništvom u periodu od do godine broj roďenja nije zavisio od broja sklopljenih brakova. Brojčano iskazano, od 27 slučajeva u samo njih 10 je zastupljena proporcionalnost izmeďu broja sklopljenih brakova i broja roďenja u narednoj godini. Odnos nupcijaliteta i nataliteta na podruĉju Zeniĉkog sreza godine za pripadnike rimokatoliĉke vjeroispovijesti U pogledu podataka o evidenciji roċenih/krštenih, vjenĉanih i razvedenih na podruĉju Zeniĉkog sreza za pripadnike rimokatoliĉke vjeroispovijesti, napomenimo da smo prikupili podatke iz matiĉnih knjiga za podruĉje ţupe Sv. Ilije Proroka, gdje smo, izvršivši uvid u matice, došli do podataka o broju roċenih i krštenih, njihovom (ne)zakonitom statusu, kao i broju sklopljenih i po graċanskom pravu razvedenih brakova. Tako je u MKV-u evidentirana godina i dan vjenĉanja, ime, prezime i stališ zaruĉnika i zaruĉnice, njihovo mjesto roċenja i stanovanja, njihova vjera, dob u kojoj su stupili u brak, podatak o tome jesu li mladenci ili udovci; 49 ime i prezime njihovih roditelja; ime, prezime, vjera i stališ svjedoka prilikom sklapanja braka; ime, prezime, sluţba i podaci o licu koje ih je vjenĉalo, ĉinjenica o tome jesu li ozvani, odnosno da li im je oproštena neka od braĉnih zapreka ili 49 Ovo iz razloga što je razvod braka, kao sakramenta u rimokatoliĉkoj crkvi, nedopušten te je zasnivanje novog braka dopušteno u sluĉaju prestanka prvog braka smrću. Valjano sklopljena i konzumirana sakramentalna ţenidba moţe se riješiti smrću jednog braĉnog druga. Sladović, E.,

189 oziv, 50 te konaĉno opaske u pogledu 29. i 30. Ţenidbenog zakona od 8. X godine. 51 Za razliku od evidencije MKV-a kod pripadnika islamske vjere gdje je evidentiran podatak o tome koji po redu vjerenici sklapaju brak, u MKV-u kod pripadnika rimokatoliĉke vjere je evidentirana ĉinjenica o tome da li zaruĉnici u brak ulaze kao udovci ili mladenci, iz prethodno navedenog razloga. Stoga, ukoliko bi crkveni brak bio i razveden po graċanskom pravu, on je u MKV-u bivao evidentiran kao razveden po civilnom pravu, dok je isti po crkvenom pravu i dalje smatran postojanim. Tako je u periodu od do godine u zeniĉkoj ţupi Sv Ilije Proroka, koja je sredinom tridesetih godina brojala vjernika, 52 zabiljeţeno roċenja, odnosno 610 sklopljenih brakova, meċu kojima je evidentirano 37 nezakonitih roċenja, prilikom ĉega ne smijemo izgubiti iz vida ĉinjenicu da su mnoga od tih nezakonitih roċenja bila razvrstana na nezakonita roċenja po graċanskom i crkvenom pravu. Pritom je vaţno naglasiti da je od tog broja manje od jedne trećine nezakonito roċenih pozakonjeno, tj. izvršen je akt legitimacije naknadnim sklapanjem braka. U MKR-u, što se u rimokatoliĉkoj crkvi oznaĉava i kao matiĉna knjiga krštenik (MKK), evidentirana su roċenja onih lica koja su netom poslije roċenja ili kasnije primila prvi sakrament. 53 Pošto su podaci evidentirani u svakoj ţupi kroz matice, zapravo podaci koji se odnose na vjernike, moţemo zakljuĉiti da su skoro svi rimokatolici roċeni u Zeniĉkom srezu od do godine i kršteni, odnosno evidentirani u MKK-u. U navedenoj matici su evidentirani godina, dan i mjesec roċenja, odnosno krštenje, ime roċenog lica, njegov status (u pogledu zakonitog ili nezakonitog roċenja), podaci o njegovim roditeljima, ime i prezime, vjera i stališ kumova, ime onog ko je 50 Tako je u nekoliko sluĉajeva vidljiva zabilješka o tome da je braĉna zapreka mješovite vjeroispovijesti oproštena od nadbiskupa. 51 Jedini adekvatan razlog valjanosti braka katolika jeste njegovo suglasje sa crkvenim propisima, kao što je jedini razlog nevaljanosti braka katolika njegovo nesuglasje sa crkvenim pravom. GraĊanski propisi stoga nemaju nipošto vrijednosti i znaĉaja ţenidbenih zapreka za brak katolika, već ga mogu samo sankcionisati. U navedenom je sadrţano temeljno naĉelo našeg zakonodavstva o ţenidbenim stvarima katolika. To je naĉelo, kao temeljno i mjerodavno, provedeno u zakonu za ţenidbe katolika i u patentu od godine kojim se uvodi zakon za ţenidbe katolika. Prvi stav navedenog patenta odreċuje i cilj donošenja istog: Da se propisi graċanskog prava postojeći za ţenidbe katolika u sklad dovedu s naredbama katoliĉke crkve. Ruspini, I. A., Uvjeti valjanosti braka katolika, dostupno na: ( ). 52 O ţupi Sv. Ilije Proroka u Zenici, dostupno na: ( ). 53 Krštenje je temelj kršćanskog ţivota. Bez njega nije moguće primiti ostale sakramente. Dostupno na: ( ). 179

190 obavio ĉin krštenja, kao i podaci o poloţenim sveĉanim zavjetima. 54 Od ukupnog broja sklopljenih brakova u navedenom vremenskom periodu u maticama vjenĉanih su evidentirani i podaci o razvedenim brakovima po graċanskom pravu, jer crkveno pravo i ne poznaje institut razvoda braka nego eventualno samo njegovog poništenja, prilikom ĉega se smatra da lica koja su do tada zajedniĉki ţivjela nisu sklopila brak zbog postojanja neke braĉne zapreke za koju se tada nije znalo ili koju bi zaruĉnici eventualno prešutjeli. 55 U tom sluĉaju se pretpostavlja da lica i nisu primila sakrament braka. U pogledu dobi stupanja u brak, a na temelju uvida u MKV, zakljuĉili smo da je u rijetkim sluĉajevima postojala velika razlika u godinama meċu budućim supruţnicima. Tako je godine zabiljeţeno da je muškarac od 31 godine zakljuĉio brak sa ţenom od 18 godina, što predstavlja izuzetak u odnosu na ĉinjenicu da su brak sklapali muškarci starije ţivotne dobi u odnosu na svoje izabranice. Sve u svemu, analiza dobne razlika prilikom zakljuĉenja braka upućuje nas na konstataciju da je u najvećem broju sluĉajeva ţena i prije 20. godine stupala u brak, dok su muškarci u brak stupali preteţno nakon 20. godine ţivota. Interesantno je da je tokom godine zakljuĉen brak izmeċu muškarca od 31 godine i ţene od 36 godina starosti, a što je ipak predstavljalo izuzetak u odnosu na uobiĉajenu dobnu granicu stupanja u brak i razliku u godinama meċu zaruĉnicima. U pogledu evidentiranih graċanskih razvoda braka, u prethodno navedenom desetogodišnjem periodu zabiljeţeno je 25 razvoda braka. Ĉak su, istina u manjem broju, zabiljeţeni sluĉajevi evidentno velike dobne razlike meċu zaruĉnicima. Tako je tokom godine brak sklopljen izmeċu muškarca od 64 godine i ţene od 36 godina. Starija lica su obiĉno sklapala svoj drugi brak nakon što bi prvi prestajao smrću jednog braĉnog partnera. Godina Broj sklopljenih Broj razvedenih Broj roċenih brakova brakova O redovniĉkim zavjetima vidjeti: article&id=803&itemid=51 ( ). 55 Sladović, E., 77. i dalje. 180

191 Podaci za ţupu Sv. Ilije Proroka u Zeničkom srezu Tako je tokom tri godine povećanje broja sklopljenih brakova meċu rimokatolicima utjecalo na povećan broj roċenih tokom naredne godine, dok je u dva sluĉaja smanjenje broja sklopljenih brakova za posljedicu imalo smanjenje broja roċenih. Tokom tri godine je povećanje broja sklopljenih brakova rezultiralo smanjenjem broja roċenja, dok je u samo jednom sluĉaju zabiljeţeno povećanje broja roċenja u narednoj godini i pored smanjenog broja sklopljenih brakova tokom prethodne godine. Zaključimo: porast broja sklopljenih brakova meďu pripadnicima rimokatoličke vjere u odnosu na prethodnu godinu je u 50% slučajeva značio istovremeno povećanje broja roďenih, odnosno da je smanjenje broja zaključenih brakova rezultiralo smanjenjem broja roďenih u narednoj godini. Identična proporcionalnost je zabiljeţena i u prethodnom slučaju kod urbanog muslimanskog dijela stanovništva. Odnos nupcijaliteta i nataliteta na podruĉju Zeniĉkog sreza godine za pripadnike pravoslavne vjeroispovijesti Kada je rijeĉ o evidentiranim podacima za pripadnike pravoslavne vjere na podruĉju Zeniĉkog sreza od godine, istraţujući matiĉne knjige roċenih/krštenih i vjenĉanih u okviru Srpske pravoslavne crkvene općine i parohije u Zenici, došli smo do sljedećih podataka. MKR/MKK i MKV sadrţe identiĉne rubrike onima koje se nalaze u maticama prethodno navedenih vjerskih zajednica uz odreċene specifiĉnosti i odstupanja preteţno vjerskog karaktera. Tako je u MKV-u morao biti evidentiran naziv crkve, odnosno hrama, datumi oglašavanja i sklapanja braka, podaci o ţeniku i nevjesti, podaci o svjedocima odnosno svećeniku koji je obavio akt vjenĉanja. Na kraju predviċena je kolona za evidenciju primjedbi, odnosno dodatnih podataka koji su bitni za navedeni brak. U periodu od do godine na podruĉju Zeniĉkog sreza meċu pripadnicima pravoslavne vjeroispovijesti roċeno je djece, od ĉega je 181

192 zabiljeţeno ĉak 51 vanbraĉno roċenje. Ta djeca su evidentirana kao nezakonito roċena. Kada je rijeĉ o broju sklopljenih brakova, na podruĉju Zeniĉke parohije od do godine evidentirana su 544 sklopljena braka kao i 27 rastava. U pogledu ţivotne dobi mladenaca, ona je, sliĉno kao i u prethodnim sluĉajevima, razliĉita. Analizirajući ţivotnu dob ţenika, zakljuĉujemo da su u najvećem broju sluĉajeva oni stariji od nevjeste i to u prosjeku za tri godine. Zanimljivo je da je od svih evidentiranih brakova u ovom vremenskom periodu najveći broj prvih sklopljenih brakova. No, pored njih postoje evidencije drugog odnosno trećeg zakljuĉenog braka, prilikom ĉega su preteţno oba supruţnika u tom trenutku ulazila u svoj drugi odnosno treći brak. Sredinom tridesetih godina prošlog stoljeća je zabiljeţeno sklapanje braka izmeċu ţenika koji je u svojoj 30. godini sklopio drugi brak, dok je, s druge strane, nevjesta u svojoj 20. godini sklopila prvi brak. Krajem godine je zabiljeţeno sklapanje trećeg braka izmeċu ţenika kojem je bilo 46 godina i nevjeste koja je u svojoj 39. godini stupila u svoj drugi brak. Postojali su i sluĉajevi sklapanja trećeg braka izmeċu ţenika koji je u svojoj 40. godini stupio u brak sa nevjestom starosti od 34 godine. Interesantno je da su tokom godine u jednom sluĉaju mladenci sklopili svoj prvi brak u priliĉno razliĉitoj ţivotnoj dobi. Dok je ţeniku bilo 30 godina, nevjesta je u brak stupila u 17. godini ţivota. Godina Broj sklopljenih Broj razvedenih Broj roċenih brakova brakova Podaci Srpske pravoslavne općine i parohije u Zenici U pogledu navedenih podataka, konstatujmo da je tokom šest godina meċu pravoslavnim stanovništvom na podruĉju Zeniĉkog sreza evidentirana 182

193 proporcionalnost izmeċu broja sklopljenih brakova i broja roċenja u narednoj godini. Tako je u ĉetiri sluĉaja usljed smanjenja broja sklopljenih brakova dolazilo i do smanjenja broja roċenih, dok je u dva sluĉaja povećanje broja sklopljenih brakova tokom prethodne godine rezultiralo povećanjem broja roċenih u narednoj. U dva sluĉaja je smanjenje broja zakljuĉenih brakova dovodilo do povećanog broja roċenja, dok je u jednom sluĉaju povećanje broja sklopljenih brakova dovelo do smanjenja ukupnog broja roċenih naredne godine. Zaključimo: meďu pravoslavcima na području Zeničkog sreza u periodu od do godine je najevidentnija proporcionalnost izmeďu broja sklopljenih brakova naspram broja roďenja (preko 50%), a prilikom čega ne smijemo izgubiti iz vida prilično značajan broj nezakonito roďene djece. Odnos nupcijaliteta i nataliteta na podruĉju grada Zenice od godine do godine Današnje shvatanje braka i njegovog društvenog znaĉaja uveliko je utjecalo i na donošenje zakonskih regula kojima su normirani braĉni odnosi. Za razliku od perioda kada je voċenje matiĉnih knjiga za vjernike bilo u iskljuĉivoj nadleţnosti vjerskih zajednica, danas je taj posao u nadleţnosti općinskih odnosno gradskih sluţbi, s tim što treba napomenuti da vjerske zajednice i dalje mogu voditi (i vode) gore navedene matiĉne knjige i druge evidencije koje sluţe iskljuĉivo njihovoj internoj upotrebi, što znaĉi da ova obaveza sa nadleţnih sluţbi javne vlasti nije delegirana vjerskim zajednicama. No, ipak u razgovoru sa nadleţnim sluţbenicima svih triju vjerskih zajednica na podruĉju Zenice došli smo do podataka da stanovništvo veliki znaĉaj pridaje vjerskoj formi sklapanja braka kao i svim obredima u vezi sa roċenjem ili smrti lica. U pogledu prezentovanja relevantnih statistiĉkih podataka za podruĉje grada Zenice, fokusirali smo se na period od do godine. Prilikom obrade referentnih podataka naĉinili smo razliku izmeċu podataka vezanih za urbani dio grada u odnosu na ostale dijelove Zenice (prigradska naselja i sela). Pošto ćemo u tabeli navesti za ovaj rad najznaĉajnije podatke, u nastavku ćemo se osvrnuti samo na posljednje tri i po godine. Tako je tokom godine na podruĉju Zenice evidentirano roċenih, od ĉega njih 897 u urbanom dijelu naselja, dok je 338 lica roċeno u ostalim (prigradskim i ruralnim) dijelovima grada. Od ukupnog broja roċenih na 183

194 podruĉju gradskih naselja je evidentirano 116 vanbraĉnih roċenja, dok su u ostalim dijelovima grada postojala 42 takva vida roċenja. Tokom godine zakljuĉeno je 688 brakova. Od ukupnog broja sklopljenih brakova, njih 497 je povezano sa podruĉjem grada, dok je 191 sklopljeni brak povezan sa ostalim dijelovima grada Zenice. 56 Tokom navedenog perioda evidentirana su i 174 razvoda braka, od kojih na podruĉje grada otpada 168 razvoda, dok je samo šest razvoda povezano sa ostalim dijelovima Zenice. 57 U godini je evidentirano roċenja, od ĉega je na podruĉju grada evidentirano 779 roċenja, dok je njih 366 povezano sa prigradskim i seoskim dijelovima grada. 58 U istom vremenskom periodu na podruĉju grada je roċeno 98 vanbraĉne djece, dok je njih 44 roċeno u ostalim dijelovima zeniĉkih prigradskih i seoskih podruĉja. 59 Ukupan broj zakljuĉenih brakova u ovom periodu je 624, od kojih su 454 braka povezana sa podruĉjem grada, dok je sa ostalim podruĉjem povezano sklapanje 170 brakova. U toku godine došlo je do 122 razvoda braka, od kojih je 113 razvoda povezano sa podruĉjem grada, a samo devet razvoda za ostale dijelove grada Zenice. U godini evidentirano je roċenja i to 701 povezano sa gradom i 398 sa ostalim dijelovima zeniĉkog prigradskog i seoskog podruĉja. Od ukupnog broja roċenih evidentirano je 135 vanbraĉnih roċenja, od ĉega je 94 djece roċeno u gradu, dok je u ostalim dijelovima grada roċeno 41 vanbraĉno dijete. 60 Tokom godine sklopljeno je 685 brakova, od kojih je 485 brakova sklopljeno u gradu, a njih 200 u ostalim dijelovima grada. U istom periodu dogodilo se 139 razvoda i to svi povezani sa podruĉje grada, dok u prigradskim i gradskim dijelovima grada nije zabiljeţen nijedan razvod. Tokom godine dogodilo se 1155 roċenja, uz zakljuĉenje 748 brakova kao i 81 razvod Demografska statistika 2012, Statistiĉki bilten 184, Bosna i Hercegovina, Federacija Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2013, 66, 102, Demografska statistika 2012, Statistiĉki bilten 184, Bosna i Hercegovina, Federacija Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2013, 66, 102, Demografska statistika 2013, Statistiĉki bilten 200, Bosna i Hercegovina, Federacija Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2014, 66, 102, Demografska statistika 2013, Statistiĉki bilten 200, Bosna i Hercegovina, Federacija Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2014, 66, 102, Demografska statistika 2014, Statistiĉki bilten 216, Bosna i Hercegovina, Federacija Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2015, 66, 102, Vidjeti mjeseĉne statistiĉke preglede Federacije Bosne i Hercegovine po kantonima, br. 1 12, god. XVI, Federacija Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, januar/sijeĉanj decembar/prosinac,

195 U pogledu dobi za zakljuĉenje braka, u navedenom vremenskom periodu došli smo do sljedećih podataka: u godini najveći broj brakova za gradsko podruĉje grada Zenice su zakljuĉile ţene u dobi od 25 do 29 godina, dok je u istom periodu u ostalim dijelovima grada najveći broj ţena stupio u brak od 20 do 24 godine ţivota. Kada je rijeĉ o starosnoj dobi u kojoj su muškarci stupali u brak na podruĉju grada Zenice, najveći broj njih je u brak stupio u dobi od 25 do 29 godine ţivota. Jednaki pokazatelji su prisutni i tokom i godine. Godina Broj sklopljenih Broj razvedenih Broj roċenih 62 brakova brakova /166= /153= /163= /157= /142= /158= /142= /135= Podaci za grad Zenicu Za razliku od zaključaka koje smo iznijeli za period od do godine i koji nam nisu davali za pravo da konstatujemo da je odnos izmeďu broja sklopljenih brakova i ukupnog broja roďenja isključivo proporcionalan, za period od do godine moţemo zaključiti da je odnos izmeďu navedenih varijabli isključivo proporcionalan, s tim što je u samo jednom slučaju usljed povećanja broja sklopljenih brakova došlo i do povećanja ukupnog broja roďenih u narednoj godini, dok je u svim ostalim slučajevima trend smanjenja bio prisutan na strani obje varijable. Uz sve to, evidentan je i blagi porast vanbračno roďene djece čiji je pravni status u današnjem pravnom sistemu izjednačen sa statusom djece roďene u braku za razliku od tridesetih godina prošlog vijeka. 62 Ovdje su prvo evidentirana lica roċena u braku, nakon ĉega smo naveli i broj vanbraĉno roċene djece. 185

196 Zakljuĉak Nakon provedenog istraţivanja moţemo zakljuĉiti da je odnos izmeċu broja sklopljenih brakova u tekućoj godini i ukupnog broja roċenja u narednoj godini u periodu od do godine na podruĉju Zeniĉkog sreza meċu pripadnicima svih triju vjerskih zajednica bio proporcionalan (što znaĉi da je broj povećanih ili smanjenih sklapanja brakova utjecao na istovremeno povećanje, odnosno smanjenje broja roċenja u narednoj godini) koliko i neproporcionalan (što znaĉi da broj povećanih ili smanjenih sklapanja brakova nije utjecao na istovremeno povećanje, odnosno smanjenje broja roċenja u narednoj godini). Jednostavno kazano, gotovo da je jednak broj sluĉajeva proporcionalnosti i neproporcionalnosti nezavisne i zavisne varijable u gore navedenom periodu za podruĉje Zeniĉkog sreza. U pogledu podataka do kojih smo došli za podruĉje grada Zenice u proteklih osam godine, moţemo konstatovati da je zastupljena proporcionalnost izmeċu broja sklopljenih brakova i ukupnog broja roċenja u narednoj godini, dok sluĉajeve neproporcionalnosti nismo zabiljeţili. S obzirom na našu poĉetnu hipotezu da je od broja sklopljenih brakova zavisio i broj roċenja, što bi znaĉilo da je povećanjem broja sklopljenih brakova dolazilo i do povećanja broja roċenja, odnosno da je smanjenje broja sklopljenih brakova utjecalo i na smanjenje broja roċenja, moţemo zakljuĉiti da proporcionalnost nije dokazana u periodu od do godine, za razliku od posljednjih osam godina. To bi znaĉilo da je naša poĉetna hipoteza opovrgnuta za period od do godine, odnosno potvrċena za period od do godine za podruĉje Zenice. Pored svega navedenog, ne smijemo izgubiti iz vida da je ukupan broj roċenja uvjetovan mnogo većim brojem faktora, a ne samo brojem sklopljenih brakova. Stoga bi zadatak nekog budućeg istraţivanja mogao biti fokusiran na analizu što većeg kruga faktora koji su utjecali, pa i danas utjeĉu na ukupan broj roċenja. 186

197 Literatura 1. Bjelovitić, M. (1968) Zenica i njena okolina: Ekonomskogeografska studija, Djela, knjiga XXXI, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Odjeljenje društvenih nauka, knjiga 18, Sarajevo. 2. Ĉulinović, F. (1959) Drţavnopravna historija jugoslavenskih zemalja XIX. i XX. vijeka, knjiga II, Školska knjiga, Zagreb. 3. Hadţijahić, M., Ispis o stanovništvu Zenice po popisima, nije paginirano, rukopis u Arhivskom odjeljenju Historijske zbirke Zenica, kutija: Historija Zenice, br Horvat, M. (1974) Rimsko pravo, osmo izdanje, Školska knjiga, Zagreb. 5. Ibn Kajjim El-Dţevzijje (2006) Ukrasi novoroďenčeta, Bookline, El- Kelimeh, Bemust, Sarajevo. 6. Jalimam, S. (2016) Mikrohistorija na primjeru zeniĉkog kraja, Graĉaniĉki glasnik, ĉasopis za kulturnu historiju, br. 32/16, Izdavaĉka kuća Monos, Graĉanica. 7. Jalimam, S. (1996) Prošlost Zenice do godine, Muzej grada Zenice, Zenica. 8. Pravilnik br. 6631, od 5. decembra godine sa izmjenama i dopunama od 1. maja godine. Sluţbene novine KSHS, br. 14-II, od 20. januara godine. 9. Romac, A. (1989) Rječnik rimskog prava, treće dopunjeno izdanje, Informator, Zagreb. 10. Ruspini, I. A., Uvjeti valjanosti braka katolika, dostupno na: ( ). 11. Sladović, E. (1925) Ţenidbeno pravo, štampano kao rukopis, tisak zaklade tiskare Narodnih novina u Zagrebu, Zagreb. 12. Sršan, S. (1987) Matiĉne knjige za podruĉje Historijskog arhiva u Osijeku, Arhivski vijesnik 30/1987, Osijek. 13. Strgaĉić, A. (1959) Inventar fonda matiĉnih knjiga Drţavnog arhiva u Zadru, Arhivski vjesnik, II, Zagreb. 14. Šabanović, H. (1982) Bosanski pašaluk, postanak i upravna podjela, drugo izdanje, Svjetlost, Sarajevo. 15. Vlahov, D., J. Jelinĉić, D. Doblanović, Uvod/ VIA svezak 11 13, 11 12, dostupno na: ( ). 16. Uredba V.M. br. 6631, od godine, Sluţbene novine KSHS, br. 14-II, od 20. januara godine. 17. Ustav KSHS, Sluţbene novine KSHS, br. 142a/ Demografska statistika 2012, Statistiĉki bilten 184, Bosna i Hercegovina, Federacija Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, Demografska statistika 2013, Statistiĉki bilten 200, Bosna i Hercegovina, Federacija Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo,

198 20. Demografska statistika 2014, Statistiĉki bilten 216, Bosna i Hercegovina, Federacija Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, Mjeseĉne statistiĉke preglede Federacije Bosne i Hercegovine po kantonima, br. 1 12, god. XVI, Federacija Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za statistiku, januar/sijeĉanj decembar/prosinac, 2015, Sarajevo. 22. O redovniĉkim zavjetima vidjeti: article&id=803&itemid=51 ( ). 23. O ţupi Sv. Ilije Proroka u Zenici, dostupno na: ( ). 188

199 Ivana Pothorski, prof. Prva srednja škola Beli Manastir / The First High School, Beli Manastir Osijek, Hrvatska / Osijek, Croatia KOMUNIKACIJSKE STRATEGIJE COMMUNICATION STRATEGIES UDK Pregledni nauĉni ĉlanak Sažetak Komunikacijska kompetencija je neizostavna sastavnica u području primijenjene lingvistike te ju se smatra nadreďenim pojmom različitim kompetencijama, poput gramatičke, sociolingvističke, strategijske i dr. Iako će se ovim člankom dati uvid u različite modele komunikacijske kompetencije, naglasak će biti na strategijskoj kompetenciji, odnosno strategijama kao mehanizmima koje govorniku omogućuju svladavanje poteškoća prilikom sudjelovanja u komunikacijskom procesu. Upravo zbog raznolikosti pristupa i modela, nerijetko dolazi do preklapanja i nejasnoća u korištenju terminologije. Stoga je cilj ovoga rada rasvijetliti tu tematiku pruţanjem sustavnoga pregleda povijesnoga razvoja komunikacijske kompetencije, modela prema različitim autorima te sadrţajnoga uvida u različite pristupe, poput tradicionalnoga i psihološkoga. Komunikacijske strategije, kao sastavnice strategijske kompetencije, učestalo su korišteno jezično sredstvo u svakodnevnoj komunikaciji, a govornici im pribjegavaju kako bi odrţali komunikacijski tijek i uspješno prenijeli poruku. Dijele se na strategije postignuća (kompenzacijske strategije), koje se smatra pozitivnima zato što govornik ustraje na rješavanju postojećega problema, te na strategije izbjegavanja koje se gleda negativno zbog toga što govornik izbjegava rješavanje komunikacijskoga problema te ne pokušava prenijeti poruku. Vaţno je istaknuti i afektivne čimbenike koji izravno utječu na jezični odabir i ponašanje sugovornika gdje se, primjerice, odlučuju na uporabu najučinkovitije strategije kako bi nadoknadili nedostatak jezičnoga znanja ili razgovor privode kraju davanjem izričito kratkih odgovora. Dakle, interakcija meďu sugovornicima različitih razina znanja jezika dokazuje da su komunikacijske strategije vrijedan i često korišten alat za odrţavanje razgovora kako bi se postigao cilj, tj. prenijela poruka. Ključne riječi: komunikacijska kompetencija, strategijska kompetencija, komunikacijska strategija, strategije postignuća (kompenzacijske), strategije izbjegavanja, afektivni čimbenici 189

200 Summary The importance and the role of communicative competence, which is an umbrella term for all competences, is an inevitable term in linguistics. The article provides an overview of different models of communicative competence according to the authors for instance: grammatical competence, sociolinguistic competence, discourse competence, strategic competence. The focus of this article is primarily set on various communication strategies as mechanisms that enable the speaker to overcome difficulties while taking part in the communication process. Owing to a variety of approaches and models, overlapping and vagueness of terminology is not uncommon. However, the paper will attempt to shed more light on the matter at hand by providing a systematic overview. In addition to that, the article gives a short historical insight into the development of the communicative competence emphasizing the elements which have broadened the concept of communicative competence. Various approaches to communicative competence, such as the traditional approach or psychological approach, are discussed, as well. Communication strategies are divided into achievement strategies (compensatory strategies) and avoidance strategies, the former being considered as positive and the latter as negative strategies in the process of communication. To be more precise, affective factors encourage the speaker to either use the most efficient strategy to compensate for one s lack of language knowledge, or simply let the conversation end by using only short answers. Therefore, the interaction between the speakers with different levels of language proficiency proves that communication strategies are a valuable and commonly used tool to maintain the conversation in order to achieve the goal, i.e. to convey the message. Key words: communicative competence, strategic competence, communication strategy, achievement (compensatory) strategies, avoidance strategies, affective factors 1. Uvod Pri objašnjavanju pojma komunikacijskih strategija vaţno je poći od nadreċenih pojmova kojima one pripadaju. Tako komunikacijske strategije ne moţemo spomenuti prije pojašnjavanja strategijske kompetencije, a nju ne moţemo poĉeti razluĉivati prije objašnjavanja pojma komunikacijske kompetencije koja je krovni pojam svim navedenim kompetencijama. Komunikacijska kompetencija priliĉno je širok pojam i u sebi sadrţava mnoge elemente. Od samih poĉetaka komunikacijskoj kompetenciji dodavani su razliĉiti elementi u pokušaju usavršavanja i preciziranja pojma. U poĉetku je naglasak bio stavljen iskljuĉivo na lingvistiĉki aspekt, istiĉući kako je poznavanje gramatiĉkih i jeziĉnih pravila najvaţnije. No, u daljnjem razvoju komunikacijske kompetencije moţemo primijetiti proširenje okvira 190

201 elementima sociolingvistiĉke, pragmatiĉke ili ĉisto komunikacijske prirode. Dakle, moţemo reći da korisnikova komunikacijska kompetencija obuhvaća kombinaciju razliĉitih znanja i vještina. U svakodnevnoj govornoj situaciji vaţno je poznavanje gramatiĉkih pravila, u svrhu stvaranja toĉnih reĉenica; zatim društvenih pravila, u smislu prilagoċavanja jezika situacijskome i društvenome kontekstu; pragmatiĉkih, kako bismo znali razlikovati odreċene stilove, registre, mogli formirati reĉenice u smisleni diskurs te, naposljetku, vaţno je poznavati strategije koje prizivamo u situacijama kada je naše znanje ili nedostatno ili kada ţelimo pospješiti tijek komunikacije. Ovaj će se rad prvenstveno baviti razliĉitim komunikacijskim strategijama, kao postupcima ili mehanizmima koji govorniku omogućavaju kompenziranje ili svladavanje teškoća nastalih usred komunikacijskoga procesa. Prikazat će se razliĉiti pristupi, uloge odreċenih strategija te, na kraju, predoĉiti taksonomije razliĉitih lingvista, uz prikaz uporabe razliĉite terminologije. 2. Komunikacijska kompetencija 2.1. Definicija Pri definiranju pojma komunikacijske kompetencije valja poći od Noama Chomskog (1965) koji je u svojoj knjizi Aspects of the Theory of Syntax iznio podjelu na kompetenciju i performansu. Dok se prvi dio odnosi na znanje koje posjeduje jednojeziĉni govornik, drugi podrazumijeva stvarnu jeziĉnu uporabu. Prema Bagarić-Medve (2012), Chomsky nositelja kompetencije vidi kao jednojeziĉnoga izvornoga govornika koji savršeno vlada apstraktnim sustavom jeziĉnih pravila i ta mu pravila daju mogućnost razumijevanja i izricanja neograniĉenoga niza gramatiĉki toĉnih reĉenica koje nikada prije nije ĉuo. Chomskyjev predloţeni koncept naišao je na protivljenje pobornika tada sve zastupljenijeg komunikacijskog gledišta u primijenjenoj lingvistici, istiĉući kako odraţava priliĉno idealiziranu i posve lingvistiĉku kompetenciju. Pojam kompetencije bolje je realizirao Dell Hymes (1972), koji je ujedno uveo i pojam komunikacijske kompetencije. Hymes navodi kako Chomskyjev pojam kompetencije nije primjeren jer ne promatra ĉovjeka u društvenim okvirima, već ga gleda kao izdvojenu jedinku. U većem dijelu društva govornikslušatelj, prema Hymesu, nije jednojeziĉna osoba, već višejeziĉna. Govornik tako ne posjeduje samo lingvistiĉko znanje već i sociolingvistiĉko koje mu 191

202 omogućuje pravilnu uporabu jezika u skladu s društvenim pravilima (Bagarić-Medve, 2012: 5). Krajem 70-ih godina dolazi do daljnjeg razvoja pojma komunikacijske kompetencije. Widdowson (1983) u odreċivanju komunikacijske kompetencije u obzir uzima lingvistiĉka i sociolingvistiĉka pravila. U svome se radu uvelike oslanja na spoznaje iz podruĉja pragmatike i analize diskursa. Navodi podjelu na pravila (rules) i sposobnost (capacity), uz napomenu kako sposobnost nije kompetencija, s obzirom da ona oznaĉava uporabu znanja jezika. Canale Swain (1980) pridonijeli su razvoju komunikacijske kompetencije istaknuvši razliku izmeċu komunikacijske kompetencije i komunikacijske performanse, koju se takoċer naziva i stvarnom komunikacijom. Kompetencija se shvaćala kao skup znanja i vještina potrebnih za komunikaciju, dok se pod znanjem podrazumijeva sve ono što govornik, svjesno ili nesvjesno, zna o jeziku. U svome radu navode tri vrste znanja (više o tome u dijelu o modelima komunikacijske kompetencije). Savignon (1972) komunikacijsku kompetenciju promatra kao Hymes i Canale i definira je kao sposobnost djelovanja u pravom komunikacijskom okruţenju. Drugim rijeĉima, spominje dinamiĉnu razmjenu u kojoj se lingvistiĉka kompetencija treba prilagoditi ulaznim informacijama, verbalnim i neverbalnim, koje dolaze od sugovornika. Kod diobe izmeċu kompetencije i performanse, prvu definira kao temeljnu sposobnost, dok potonju smatra oĉitovanjem te sposobnosti. Performansa je, prema Savignon, jedini element koji se moţe promatrati i vrjednovati (Bagarić, Mihaljević- Djigunović, 2007). Bachman (1990) doprinosi uvoċenjem pojma komunikacijske jezične sposobnosti, istiĉući kako u sebi sadrţava znaĉenje pojmova komunikacijske kompetencije i jeziĉnoga umijeća. Komunikacijsku jeziĉnu sposobnost tumaĉi kao pojam koji se sastoji od znanja (kompetencije) i sposobnosti za izvršenje toga znanja. U skladu s time navodi kako je cilj jezika postizanje odreċenoga komunikacijskoga cilja u odreċenim društvenim okvirima. 192

203 2.2. Modeli komunikacijske kompetencije a) Canale i Swain Canale i Swain (1980) predloţili su model koji se u prvom redu sastojao od tri elementa, tj. ukljuĉivao je tri tipa znanja i vještina. Tu ukljuĉujemo gramatiĉku, sociolingvistiĉku i strategijsku kompetenciju. No, Canale (1983, 1984) je model naknadno proširio diskursnom kompetencijom, pripojivši neke elemente sociolingvistiĉke kompetencije. Slijedi pojašnjenje svake kompetencije pojedinaĉno: gramatiĉka kompetencija odnosi se na poznavanje i uporabu morfoloških i sintaktiĉkih pravila, znanje vokabulara, semantiĉkih pravila i, naposljetku, ortografskih i fonoloških pravila; sociolingvistiĉka kompetencija podrazumijeva uporabu jezika pojedinca u skladu s društvenim pravilima i normama i u razliĉitim sociokulturološkim i sociolingvistiĉkim kontekstima; Canale se u definiranju diskursne kompetencije najviše oslanjao na Widdowsonov rad. Diskursna kompetencija definira se kao poznavanje naĉina povezivanja i tumaĉenja oblika u svrhu postizanja potpunosti govornih ili pisanih tekstova razliĉitih ţanrova (Bagarić, Mihaljević-Djigunović, 2007: 87). b) Bachman i Palmer Bachman i Palmer (1996) u svome modelu navode ĉetiri skupine osobina, istiĉući kako osobine govornika imaju utjecaj na komunikacijsku jeziĉnu sposobnost. Te se osobine dijele na sljedeće skupine: opće osobine, tematsko znanje, afektivna shema i jeziĉna sposobnost, koju se smatra kljuĉnim elementom, a koja se dijeli na: jezično znanje i strategijsku kompetenciju. Jeziĉno znanje dijeli se na dva široka podruĉja: organizacijsko (ustrojbeno) znanje i pragmatičko (korisničko) znanje. Prvo se sastoji od gramatičkog (morfologija, sintaksa, vokabular, fonologija) i tekstovnog znanja (poznavanje razumijevanja i produkcije tekstova, znanje o koheziji i koherenciji itd.) Pragmatiĉko znanje podrazumijeva mogućnost stvaranja i tumaĉenja diskursa povezivanjem reĉenica ili izriĉaja te tekstova s njihovim znaĉenjem. Vaţno je poznavanje pragmatiĉkih (izraţavanje prihvatljivih jeziĉnih 193

204 funkcija) i sociolingvistiĉkih konvencija (stvaranje i tumaĉenje jeziĉnih sadrţaja prihvatljivih u odreċenom kontekstu jeziĉne uporabe). Strategijska kompetencija definirana je kao niz metakognitivnih komponenti koje korisniku jezika omogućuju: postavljanje jezičnoga cilja (izbor jednoga ili više ciljeva i odluĉivanje o tome treba li uopće pokušati postići cilj); procjenjivanje komunikacijskih izvora (sredstvo pomoću kojega se kontekst jeziĉne uporabe povezuje s ostalim komponentama); planiranje (odluĉivanje o tome kako iskoristiti jeziĉno znanje i druge komponente u svrhu postizanja ţeljenoga cilja). Model koji su predloţili Bachman i Palmer smatra se boljim od modela komunikacijske kompetencije Canalea i Swain jer detaljno prikazuje i objašnjava razliĉite elemente komunikacijske kompetencije (Bagarić, Mihaljević-Djigunović, 2007: 89). c) ZEROJ Komunikacijska kompetencija u ZEROJ-u (Zajedniĉkom europskom referentnom okviru za jezike) sadrţi tri elementa: jeziĉnu, sociolingvistiĉku i pragmatiĉku kompetenciju, uz odsustvo strategijske kompetencije. Svaki aspekt jeziĉnoga znanja izriĉito je odreċen u smislu poznavanja sadrţaja i sposobnosti korištenja. Ovaj je model namijenjen ne samo vrjednovanju već uĉenju i pouĉavanju jezika (za dodatno pojašnjenje vidi: ZEROJ, 2005). 3. Strategijska kompetencija 3.1. Strategijska kompetencija unutar modela komunikacijske kompetencije Strategijska kompetencija opisuje se kao poznavanje jeziĉnih i nejeziĉnih komunikacijskih strategija kojima korisnik pribjegava s namjerom kompenziranja prekida u komunikaciji, koji mogu biti prouzrokovani nedovoljnim znanjem ili drugim ograniĉenjima. Canale (1983.a, 1983.b) navodi kako se, uz spomenuto nadomještanje praznina u komunikaciji, strategijska kompetencija takoċer moţe koristiti i za pospješivanje uĉinkovitosti komunikacije. Strategijska kompetencija usko je povezana s kognitivnim strategijama koje govornici primjenjuju pri izvršavanju planova. 194

205 Prema modelu Van Eka (1986), strategijska kompetencija sastavni je dio komunikacijske kompetencije. Van Ekov model komunikacijske kompetencije sastoji se od šest elemenata, a u odreċenju strategijske kompetencije vodio se prema definicijama Canalea i Swain koji govore da strategijsku kompetenciju karakterizira mogućnost prizivanja odreċenih strategija kako bi se riješio novonastali problem u komunikaciji. Cohen (1994) je takoċer ponudio svoj model komunikacijske sposobnosti koji se sastojao od ĉetiri elementa (sociokulturalne kompetencije, sociolingvistiĉke kompetencije, gramatiĉke kompetencije i strategijske kompetencije). Strategijska kompetencija, u njegovome modelu, poprima šire okvire, sliĉno naĉinu predloţenome kod Bachmana (u smislu postavljanja komunikacijskoga cilja, planiranja i izvršenja). Interakcijski model komponenata komunikacijske kompetencije, predloţen od Savignon (1983), istovjetan je onome od Canalea i Swain u smislu da se sastoji od ĉetiri elementa: gramatiĉke kompetencije, sociolingvistiĉke, diskursne i strategijske. Savignon navodi kako se kompetencije razvijaju povećanjem znanja o jeziku. Tako će korisnik na višim stupnjevima imati razvijeniju gramatiĉku ili sociolingvistiĉku kompetenciju, no dok ostale kompetencije rastu s povećanjem jeziĉnoga umijeća, strategijska opada. Smatra se kako govornik, doseţući višu razinu znanja jezika, sve manje poseţe za komunikacijskim strategijama, iako su one, kako istiĉe autorica, prisutne na svim jeziĉnim razinama. Govornik nikada ne moţe znati sve o jeziku, stoga je vaţno znati nositi se s ograniĉenjima. Bachman i Palmer (1996) u svome modelu navode uporabu strategija u okviru strategijske kompetencije. Ovaj model strategijsku kompetenciju karakterizira kao skup metakognitivnih komponenti koje govorniku omogućuju ukljuĉivanje u postavljanje komunikacijskoga cilja, procjenjivanje komunikacijskih izvora i planiranje. Bachman je uveo promjene kada je rijeĉ o poimanju strategijske kompetencije i njene uloge. Toĉnije, ne gleda je se samo kao sastavnicu jeziĉnoga znanja već i jeziĉne sposobnosti. S druge strane, strategijsku se kompetenciju više ne karakterizira samo kao kompenzacijsko sredstvo kojemu se pribjegava u sluĉaju nedostatka drugih kompetencija već je dobila i opći karakter. Prema navodima MacNamare (1997), ona zauzima ulogu posrednika izmeċu namjera, temeljnih kompetencija, tematskoga i kulturalnoga znanja i konteksta jeziĉne uporabe (Bagarić-Medve, 2012: 72). I, naposljetku, relevantno je navesti tumaĉenje strategijske kompetencije u okvirima ZEROJ-a, koji je ne priznaje kao sastavni dio komunikacijske 195

206 kompetencije. ViĊenje strategijske kompetencije priliĉno je široko te obuhvaća korištenje svih strategija. Toĉnije, naglašava se komunikacijska primjena i istiĉe kako namjena strategijske kompetencije nije samo kompenziranje nedostataka u komunikaciji već i korištenje svih strategija. 4. Komunikacijske strategije 4.1. Definiranje komunikacijskih strategija Nakatani (2010) navodi kako se komunikacijskim strategijama moţe smatrati bilo kakav pokušaj od jeziĉnih korisnika kako bi se svladale teškoće i kako bi se dovelo do jeziĉne produkcije na jeziku cilju, u svrhu postizanja ciljeva u stvarnoj interakciji. Brown (1987) komunikacijske strategije objašnjava kao primjenu verbalnih ili neverbalnih mehanizama za prenošenje odreċenoga pojma u sluĉaju kada konkretni jeziĉni oblici nisu dostupni govorniku u odreċenome trenutku u komunikaciji (Karimnia, Zade, 2007) Prema Corderu (1977), komunikacijske strategije su sistematizirani postupci primijenjeni od strane govornika kako bi izrazio svoje znaĉenje u trenutku kada je suoĉen s nekom poteškoćom (Bialystok, 1990.; u Ya-ni, 2007: 44). Komunikacijske su strategije, prema Sternu (1983), tehnike svladavanja poteškoća u komuniciranju na drugome jeziku kojega ne poznajemo dobro (Bialystok, 1990.; u Ya-ni, 2007: 44) Kratak povijesni pregled komunikacijskih strategija Pojam komunikacijska strategija skovao je Selinker (1972) u svome radu o meċujeziku. U njemu je raspravljao o strategijama u komunikaciji na inome jeziku. Nedugo zatim, Savignon (1972) je objavila izvještaj provedenoga istraţivanja u kojemu je istaknula vaţnost strategija svladavanja ili coping strategies u okvirima komunikacijskoga pouĉavanja i testiranja jezika. Varadi (1973/1980) je odrţao govor na manjoj europskoj konferenciji, gdje je raspravljao o strateškom jeziĉnom ponašanju, posebice o prilagodbi poruke. Prvu definiciju komunikacijskih strategija pruţa Tarone sa svojim 196

207 suradnicima (Tarone, 1977.; Tarone Cohen Dumas, 1976), kao i prvu taksonomiju (Tarone, 1977) koju se i dalje smatra jednom od najutjecajnijih. Pitanje komunikacijskih strategija dobiva na vaţnosti kada su Canale i Swain (1980; Canale, 1983) objavili svoj model komunikacijske kompetencije, uvrstivši komunikacijske strategije kao dio strategijske kompetencije. Faerch i Kasper (1983.a) objavili su ureċenu knjigu pod nazivom Strategies in Interlanguage Communication, koja je sadrţavala najvaţnije objavljenje radove kao i neke od novije objavljenih studija (Bialystok, 1983.; Faerch i Kasper, 1983.c; Haastrup i Phillipson, 1983.; Wagner, 1983). Ove su publikacije dovele do povećanoga interesa za daljnje istraţivanje komunikacijskih strategija, fokusirajući se prvenstveno na klasifikaciju i mogućnost pouĉavanja samih strategija. U drugoj polovini 80-ih godina skupina istraţivaĉa sa Sveuĉilišta Nijmegen u Nizozemskoj provela je veliki empirijski projekt ĉiji su rezultati ukazali na razliĉite aspekte uporabe komunikacijskih strategija. Bialystok (1990) i Poulisse (1990) izdali su monografije godine, što je uvelike pospješilo istraţivanje u podruĉju komunikacijskih strategija. Sljedećih su se godina mnogi lingvisti (Cohen, Weaver Li, 1995.; Dörnyei Scott, 1995.a, 1995.b; Yarmohamadi Seif, 1992.; Yule Tarone, 1991) bavili prouĉavanjem strategija kao i istraţivanjem njihovoga pouĉavanja. Poulisse (1993) je pokušao smjestiti strateško jeziĉno ponašanje u širi kontekst jeziĉne produkcije, prilagoċavajući Leveltov (1989) psiholingvistiĉki model govora (Dörnyei Scott, 1997: 175) Pristupi poimanju komunikacijskih strategija Slijede pristupi kroz koje se mogu vidjeti razliĉiti pristupi lingvista komunikacijskim strategijama (Dörnyei Scott, 1997: 178). a) Tradicionalni pristup Komunikacijske strategije se u svjetlu ovoga pristupa gledaju prvenstveno kao verbalni ili neverbalni elementi koji pomaţu pri svladavanju poteškoća govornika u inome jeziku. Takvo se polazište odraţava u definicijama Tarone (1977) te Faercha i Kasper (1983.b). Tarone istiĉe kako se komunikacijske strategije koriste kada jeziĉne strukture nisu dovoljne kako bi se prenijela misao govornika, dok Faerch i Kasper strategije karakteriziraju kao svjesne radnje koje prizivamo kada se pojavi odreċeni problem i koje su usmjerene na postizanje odreċenoga komunikacijskog cilja. 197

208 b) Tarone interaktivna perspektiva Prema autorici, komunikacijske se strategije vide kao sredstva koja se koriste u zajedniĉkom pregovaranju znaĉenja, gdje se oba sugovornika pokušavaju usuglasiti oko komunikacijskoga cilja. Ovo bi polazište moglo ukljuĉiti i postojanje razliĉitih mehanizama za popravak, ĉija bi namjera bila pojasniti namijenjeno znaĉenje, a ne samo ispraviti jeziĉni oblik. Iako sama autorica u svome radu nikada nije proširila opseg taksonomije komunikacijskih strategija da ukljuĉuje sredstva za rješavanje problema, oni postoje kod drugih autora (Canale, 1983.; Dörnyei Thurrell, 1992.; Dörnyei Scott, 1995.a, 1995.b; Savignon, 1983.; Rost Ross, 1991). c) Dörnyei prošireni pristup Dörnyei je predloţio proširenje definicije komunikacijskih strategija, posebice istaknuvši strategije odugovlačenja. Razlog tomu, kako navodi, nedostatak vremena za procesiranje je jedan od glavnih razloga zašto govornici inoga jezika koriste strategije. Te strategije, koje se još nazivaju i pause fillers, korisnicima daju vremena za razmišljanje, a u isto vrijeme komunikacijski kanal drţe otvorenim i upravo se zbog toga smatraju strategijama za rješavanje problema (što je još navedeno i kod drugih istraţivaĉa: Canale, 1983.; Rost, 1994.; Rubin, 1987.; Savignon, 1983). Pojava odugovlaĉenja u tome smislu prouĉavana je neko vrijeme od psiholingvista i lingvista koji se bave prouĉavanjem inoga jezika, no nije uvrštena u glavna istraţivanja komunikacijskih strategija. U modelu koji predlaţe Tarone (1980), pause fillers potpali bi pod jeziĉnu produkciju, a ne pod komunikacijske strategije, uz napomenu da glavna svrha strategija za produkciju nije pregovaranje o znaĉenju. d) Dörnyei i Scott prošireni pristup Dörnyei i Scott (1995.a, 1995.b) proširili su okvire komunikacijskih strategija u pokušaju ukljuĉivanja odreċenih aspekata prethodnoga istraţivanja. Opseg komunikacijskih strategija u ovome sluĉaju ukljuĉivao bi sve moguće svjesne pokušaje svladavanja odreċenog problema kojega je govornik svjestan tijekom komunikacije. Autori su ovime htjeli pokriti sve razliĉite tipove mehanizama usmjerenih na rješavanje problema u komunikaciji. e) Canale prošireni koncept Canale (1983) je zasluţan za uvoċenje najšireg poimanja komunikacijskih strategija. Predlaţe da komunikacijske strategije ukljuĉuju svaki pokušaj govornika usmjeren na pospješivanje uĉinkovitosti komunikacije. Iako se rijeĉ strategija ĉesto vezuje uz vojnu terminologiju, takoċer oznaĉava primjenu odreċenih radnji ili procedura za postizanje odreċenoga cilja. 198

209 Drugim rijeĉima, komunikacijska je strategija, u najopćenitijem smislu, plan radnje kako bi se postigao komunikacijski cilj. f) Psihološki pristupi Drugaĉiji pristup komunikacijskim strategijama zauzeli su Bialystok (1990) i Nijmegen Group (Bongaerts, Kellerman i Poulisse), koji su ujedno i pripadnici ove skupine. Iako su, prema tumaĉenju komunikacijskih strategija, bili sliĉni onome od Faercha i Kasper (1983.b), napomenuli su da su one svojstveno umni postupci, što upućuje na potrebu istraţivanja temeljnih kognitivnih procesa strateške uporabe jezika. Smatraju da bi iskljuĉivanje psiholingvistiĉkog aspekta u prouĉavanju komunikacijskih strategija dovelo do slabijeg poznavanja same pojave, a samim time i do stvaranja taksonomija upitne kakvoće. Autori istiĉu kako bi se buduća istraţivanja komunikacijskih strategija trebala usmjeriti na kognitivne dubinske strukture strateške uporabe jezika. g) Poulissein model jezične produkcije Poulisse je (1993), imajući pristup Leveltovome (1989) modelu jeziĉne produkcije, modificirala ranije spomenuti model u okvirima Nijmegen grupe. Njen je model omogućio detaljniji pregled psiholingvistiĉke analize strateškog jeziĉnog ponašanja i time ponudio drugaĉiju taksonomiju Taksonomije Strategije će biti tabliĉno prikazane po kategorijama. Svaka kategorija u sebi sadrţava odreċeni broj strategija. Za detaljniji pregled, objašnjenje te primjere strategija u kontekstu vidi: Dörnyei Scott (1997). Autori taksonomija su: Tarone (1977), Faerch Kasper (1983.b), Bialystok (1983), Bialystok (1990), Paribakht (1985), Willems (1987), Nijmegen Group (utemeljena na Poulisse, 1987.; Kellermanu, 1991), Poulisse (1993) i, naposljetku, Dörnyei Scott (1995.a, 1995.b). Tablica 1. Različite taksonomije komunikacijskih strategija Lingvist(i) Tarone (1977) Faerch Kasper (1983.b) Bialystok (1983) Podjela strategija avoidance; paraphrase; conscious transfer, appeal for assistance; mime formal reduction; functional reduction; achievement (compensatory) strategies L1-based strategies; L2-based strategies; non-linguistic strategies 199

210 Paribakht (1985) Willems (1987) Bialystok (1990) Nijmegen Group Poulisse (1993) Dörnyei Scott (1995.a, 1995.b) linguistic approach; contextual approach; conceptual approach; mime reduction strategies; achievement strategies analysis-based strategies; control-based strategies conceptual strategies; linguistic / code strategies substitution strategies; substitution plus strategies; reconceptualization strategies direct strategies; interactional strategies; indirect strategies Vaţno je napomenuti kako svaki autor uvodi vlastitu terminologiju komunikacijskih strategija. U svome radu koristim podjelu na kompenzacijske (achievement) strategije i reduction strategies. Takvu klasifikaciju jedino nalazimo kod Faercha i Kasper (1983.b) i Willemsa (1987). Dok, primjerice, Faerch i Kasper pod compensatory strategies navode strategije poput: code-switching, paraphrase, word coinage, generalization itd., iste se strategije mogu pronaći kod drugih lingvista pod drugaĉijom kategorijom, primjerice paraphrase kod Tarone (1977) ili language switch kod Bialystok (1983). Neujednaĉenost terminologije predstavlja problem u klasificiranju komunikacijskih strategija. 5. Kompenzacijske strategije Komunikacijske se strategije dijele na: strategije postignuća (achievement strategies), koje su takoċer poznate kao kompenzacijske strategije (compensatory strategies) i na strategije izbjegavanja (avoidance strategies) (vidi: Bialystok, 1990.; Dornyei Scott, 1997.; Faerch Kasper, 1983.; Nakatani, 2005.; Tarone, 1981). Prva skupina oznaĉava skupinu strategija u kojima govornik radi na alternativnome planu kako bi postigao svoj prvotni cilj na bilo koji mogući naĉin. Ove se strategije smatraju pozitivnima, jer govornik ustraje na rješavanju postojećega problema. Strategije izbjegavanja se, s druge strane, percipiraju kao negativne, jer govornik izbjegava rješavanje komunikacijskoga problema te ne pokušava prenijeti poruku. Ovakav se tip strategija najĉešće vezuje uz uĉenike s niţim nivoom jeziĉnoga umijeća (Nakatani, 2006: 151). 200

211 Ya-ni (2007) se poziva na Dörnyeija navodeći kako kompenzacijske strategije ukljuĉuju kompenziranje znanja koje nedostaje. Dörnyei je u svome modelu istaknuo 11 tipova kompenzacijskih strategija, koji ukljuĉuju: okolišanje, kovanje novih rijeĉi, gotove primjere, traţenje pomoći, odugovlaĉenje ili strategije za dobivanje na vremenu itd (Ya-ni, 2007: 45). U modelu komunikacijskih strategija autora Faercha i Kasper (1983), kompenzacijske se strategije tumaĉe kao podtip komunikacijskih strategija koji se koristi zbog nedostatka jeziĉnih resursa. Pojam komunikacijskih strategija kod Nijmegen grupe (Poulisse, 1989) jednak je onome kod Faercha i Kasper pa kompenzacijske strategije navodi kao radnje koje govornik poduzima kako bi dosegao namijenjeno znaĉenje, dok je u isto vrijeme svjestan problema koji se pojavljuju usred planiranja govora, zbog njegovih nedostataka. Poulisse napominje kako problem mora biti lingvistiĉke prirode te da govornik mora nastojati dostići ranije odreċeno znaĉenje. Vaţno je istaknuti još dva relevantna elementa, a to su dvije glavne arhistrategije: konceptualne i lingvističke. Pod konceptualne se ubrajaju analitiĉke strategije, poput: okolišanja, opisivanja, parafraze, dok kod lingvistiĉkih nailazimo na strategije transfera, pod koje ubrajamo: posuċivanje rijeĉi, doslovni prijevod, potuċivanje (foreignizing). Poulisse navodi kako se mimika (mime) takoċer koristi s ostalim tipovima kompenzacijskih strategija te se upravo zato ne klasificira kao zasebna strategija. Oxford (1990) daje svoj sustav strategija za uĉenje i usvajanje jezika. Strategije dijeli na izravne (direct) i neizravne (indirect). Kompenzacijske se strategije mogu pronaći u prvoj skupini, zajedno s kognitivnim strategijama i strategijama pamćenja. Oxford ih navodi kao radnje za svladavanje ograniĉenja u govoru i pisanju. Neki od naĉina svladavanja ograniĉenja u govoru i pisanju moţe ukljuĉivati prebacivanje na materinski jezik, traţenje pomoći, potpuno ili djelomiĉno izbjegavanje komunikacije, prilagoċavanje ili pokušavanje stvaranja pribliţno sliĉne poruke, tvorbu novih rijeĉi, okolišanje i sl. (Ljungberg, 2011: 7). 201

212 6. Zakljuĉak Ovaj je rad nastojao prikazati vaţnost i ulogu komunikacijske kompetencije kao neizostavnoga pojma u lingvistici ali i svakodnevnoj uporabi jezika. Prikazan je razvoj komunikacijske kompetencije kroz povijest te su naglašeni aspekti kojima se s vremenom proširivalo poimanje toga pojma. TakoĊer su predoĉeni razliĉiti pristupi i modeli koji su se oslanjali na spoznaje iz drugih podruĉja (poput sociolingvistike, pragmatike) i tako dali još veće znaĉenje komunikacijskoj kompetenciji. Glavna tema rada su komunikacijske strategije u okvirima prouĉavanja inoga jezika. Uzevši u obzir ranije spomenutu podjelu na kompetenciju i performansu, jasno je kako su strategije uoĉljivi dio kompetencije, koji se moţe pratiti i vrjednovati. Pratiti ih moţemo u odreċenim situacijskim kontekstima (primjerice, u razredu) izmeċu dva sugovornika, od kojih jedan ima višu razinu jeziĉnoga umijeća od drugoga. Strategije dolaze u fokus tijekom interakcije, kada jedan od sugovornika naiċe na poteškoću koju mora savladati. Na njemu je koji će tip strategija odabrati, tj. hoće li pokušavati komunikaciju odrţati ţivom, koristeći kompenzacijske strategije ili će jednostavno pribjeći redukcijskim strategijama, koristeći kratke izraze te na kraju odustati od komunikacije u potpunosti. Ovo ne ukazuje samo na trenutnu razinu znanja već i na afektivne ĉimbenike poput viċenja samoga sebe te procjene svojih sposobnosti. Kada govorimo o strategijama, vaţno je spomenuti i razliĉite taksonomije koje postoje te problem s neujednaĉenošću terminologija. OdreĊeni autori u svojim klasifikacijama navode iste strategije, dok za njih ili njihove kategorije koriste razliĉite nazive, što na kraju dovodi do problematike povezane za ujedinjavanjem nazivlja. Literatura 1. Bachman, L. (1990) Fundamental considerations in language testing, Oxford University Press, Oxford. 2. Bachman, L. F. A. S. Palmer (1996) Language testing in practice, Oxford University Press, Oxford. 3. Bagarić-Medve, V. (2012) Komunikacijska kompetencija: Uvod u teorijske, empirijske i primijenjene aspekte komunikacijske kompetencije u stranome jeziku, Filozofski fakultet u Osijeku. 4. Bagarić, V. J. Mihaljević-Djigunović (2007) Definiranje komunikacijske kompetencije, Metodika, Vol. 8, br. 1, str

213 5. Bialystok, E. (1990) Communication strategies, Blackwell, Oxford. 6. Brown, H. (1987) Principles of language learning and teaching, Engle wood Cliffs, Practice Hall, NJ. 7. Canale, M. M. Swain (1980) Theoretical bases of communicative approaches to second language teaching and testing, Applied Linguistics, 1, Chomsky, N. (1965) Aspects of the theory of syntax, Mass, MIT Press, Cambridge. 9. Dörnyei, Z. M. L. Scott (1997) Communication strategies in a second language: definitions and taxonomies, Language learning 47: 1, Faerch, C. G. Kasper (1983.a) Strategies in interlanguage communication. Harlow, Longman, UK. 11. Faerch, C. G. Kasper (1983.b) Plans and strategies in foreign language communication, u: Faerch, C. G. Kasper (1983.a) Strategies in interlanguage communication, Harlow, Longman, UK. 12. Hymes, D. (1972) On communicative competence, u: Pride, J. B. J. Holmes (ur.), Karimnia, A. S. Zade Salehi (2007) Communication strategies: English language departments in Iran, Iranian Journal of Language Studies, Vol. 1(4). 14. Ljungberg, A. (2011) Compensation strategies in English as a foreign language, Faculty of Arts and Education, Karlstads universitet. 15. Nakatani, Y. (2006) Developing an oral communication strategy inventory, The Modern Language Journal (90). 16. Oxford, R. L. (1990) Language learning strategies: What every teacher should know, Newbury House, New York. 17. Poulisse, N. (1993) A theoretical account of lexical communication strategies, u: Schreuder, R. B. Weltens (ur.) The bilingual lexicon ( ), John Benjamins, Amsterdam. 18. Savignon, S. (1972) Communicative competence: An experiment in foreign language teaching, Center for curriculum development, Philadelphia. 19. Selinker, L. (1972) Interlanguage, IRAL, 10, Tarone, E. (1977) Conscious communication strategies in interlanguage: A progress report, u: Brown, H. D. C. A. Yorio R. C. Crymes (ur.), On TESOL '77 ( ), TESOL, Washington. 21. ZEROJ (2005) Zajedniĉki europski referentni okvir za jezike, CEFR (Common European Framework of Reference for Languages: Learning, Teaching, Assessment). 203

214 204

215 Prof. dr. Suad Kurtćehajić Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo Fakultet politiĉkih nauka / Faculty of Political Sciences UDK (497.15) 1943 Struĉni ĉlanak ZNAĈAJ OBNOVE BOSANSKOHERCEGOVAĈKE DRŢAVNOSTI NA PRVOM ZASJEDANJU ZAVNOBiH-a IMPORTANCE OF RENEWAL OF BIH STATEHOOD AT THE FIRST SESSION OF ZAVNOBiH (National Anti-Fascist Council of the People's Liberation of Bosnia and Herzegovina) Sažetak Odrţavanje prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a u Mrkonjić-Gradu 25. i 26. novembra godine historijski je dogaďaj za Bosnu i Hercegovinu jer su na tom skupu predstavnici svih naroda u Bosni i Hercegovini prvi put nakon 480 godina, od kada je Bosna izgubila svoju drţavnost padom pod Osmanlije godine, sastali da slobodno i svojevoljno odluče o njenoj sudbini. U tom smislu 173 vijećnika koja su izabrana od 247 delegata ZAVNOBiH-a zauzeli su stanovište o Bosni i Hercegovini formulacijom sadrţanom u Rezoluciji ZAVNOBiH-a pod tačkom 5. u kojoj je izraţena volja naroda u Bosni i Hercegovini da njihova zemlja koja nije ni srpska, ni hrvatska, ni muslimanska nego i srpska, i hrvatska, i muslimanska bude slobodna i zbratimljena Bosna i Hercegovina, u kojoj će biti osigurana puna ravnopravnost i jednakost Srba, Muslimana i Hrvata, čime je proklamiran princip idealnog suvlasništva na teritoriji Bosne i Hercegovine. Ovaj princip, s druge strane, znači da nijedan narod koji u Bosni i Hercegovini ţivi neće imati ekskluzivitet ni na jednom njenom pedlju. Time su udareni temelji novovjekovnoj drţavnosti Bosne i Hercegovine. Ova drţavnost je ostvarivana u jugoslavenskoj federaciji, ali se u situaciji jugoslavenske krize koja je završila disolucijom pokazala kao najbitnija činjenica za put Bosne i Hercegovine u nezavisnost, što je uslijedilo početkom godine. Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, ZAVNOBiH, AVNOJ, Tito, drţavnost Summary The first Session of ZAVNOBiH in Mrkonjić Grad, held on 25 and 26 November 1943, was historical event for Bosnia and Herzegovina. For the first time after 480 years since Bosnia had lost its statehood by the Ottoman Empire in 1463, 205

216 representatives of all nations in Bosnia and Herzegovina met to freely and willfully decide on its destiny. In this regard, 173 councilors, elected out of 247 ZAVNOBiH delegates postured on Bosnia and Herzegovina by formulation included in ZAVNOBiH Resolution under the item 5 where the will of the people of Bosnia and Herzegovina was expressed. Their country, that is not neither Serbian or Croatian or Muslim, but Serbian, Croatian and Muslim should be free and united Bosnia and Herzegovina where full equality and parity of Serbs, Muslims and Croats will be ensured. In this way the principle of ideal co-ownership on the territory of Bosnia and Herzegovina was proclaimed. On the other hand, this means that there are no people that live in Bosnia and Herzegovina that have exclusivity on any inch of it. In this way the foundations of the new Statehood of Bosnia and Herzegovina were laid. This Statehood was achieved in the Yugoslav federation but in the situation of Yugoslav crisis that ended with the dissolution, proved to be the most important fact for Bosnia and Herzegovina's independence, what happened at the beginning of Key words: Bosnia and Herzegovina, ZAVNOBiH, AVNOJ 1, Tito, Statehood. Osvajanjem Jajca i pogubljenjem posljednjeg bosanskog kralja, Stjepana Tomaševića, god. Bosna je pala pod osmansku vlast. Mada je prestala postojati kao samostalna drţava, Bosna je u narednim stoljećima kroz gotovo cijeli svoj period egzistiranja od gubitka drţavnosti, god., pa do obnove drţavnosti god. 2 zadrţala odreċena politiĉka identifikaciona obiljeţja. U tom smislu, u okviru Osmanskog carstva najprije je oformljen Bosanski sandţak god., zatim Hercegovaĉki god., pa Zvorniĉki (izmeċu i 1483.) te Kliški god. da bi do osnivanja posebnog, Bosanskog pašaluka (beglerbegluka, ajaleta, ejaleta) došlo god. U Bosanski ajalet su ušle sve zemlje iz bosanske srednjovjekovne drţave te od Osmanlija zauzeti dijelovi Dalmacije i Slavonije. 3 1 Acronym for Anti-Fascist Council for the National Liberation of Yugoslavia. Op. Trans god. uzima se kao dan obnovljene drţavnosti Bosne i Hercegovine po danu poĉetka prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a koje je odrţano u Mrkonjić-Gradu (Varcar- Vakufu). Zbog znaĉaja spomenutog dogaċaja Predsjedništvo Republike Bosne i Hercegovine god. donijelo je Ukaz o proglašenju Zakona o proglašenju 25. novembra Danom drţavnosti Bosne i Hercegovine, koji je Skupština Republike Bosne i Hercegovine donijela na sjednici Skupštine od 28. februara godine. Vidi: Ibrahimagić, O. (1997) Drţavnost i nezavisnost Bosne i Hercegovine, Vijeće Kongresa bošnjaĉkih intelektualaca, Sarajevo, str Ibrahimagić, O. (1999) Politički sistem Bosne i Hercegovine, Magistrat, Sarajevo, str

217 Donošenjem Uredbe o ureċenju Bosanskog vilajeta godine Bosna je u okviru Osmanskog carstva nastavila svoju politiĉku egzistenciju kao Bosanski vilajet da bi, potom, u okvirima Austro-Ugarske monarhije ( ) zadrţala specifiĉan pravni poloţaj u vidu corpus separatuma. Stvaranjem zajedniĉke juţnoslavenske drţave pod nazivom Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) god. Bosna je privremeno zadrţala neke oblike drţavnosti, što je trajalo do donošenja prvog ustava Kraljevine SHS, poznatijeg po datumu donošenja kao Vidovdanski ustav, kojim je pravno sankcionirano stajalište nacionalnog unitarizma i drţavnog centralizma. 4 Jugoslavenska muslimanska organizacija, kao politiĉka stranka koja je u najvećoj mjeri okupljala i artikulirala interese bosanskih muslimana prilikom donošenja tzv. Vidovdanskog ustava, osigurala je da se u njegov sadrţaj ugradi odredba sadrţana u ĉlanu 135. prema kojoj će se, u sluĉaju regionalne podjele zemlje, saĉuvati teritorijalna cjelovitost Bosne i Hercegovine u njenim historijskim granicama, što je i ispoštovano. Takvo stanje je trajalo do kraljeve proklamacije od god. 5 i donošenjem zakona o nazivu i podjeli Kraljevine na upravna podruĉja od god. u kojem dolazi do privremene razgradnje bosanskohercegovaĉkog historijskog tkiva. Njime je zvaniĉni naziv zemlje promijenjen u Kraljevina Jugoslavija, drţava je podijeljena na devet banovina, a teritorij Bosne i Hercegovine razbijen i podijeljen u ĉetiri banovine, i to tako da su se, izuzev Vrbaske banovine kojoj nisu dodavane nebosanske zemlje, osim općine Dvor na Uni, ostale tri banovine (Drinska, Zetska i Primorska), imale uklopiti u srpska, crnogorska i hrvatska etniĉka podruĉja. Ovakva podjela uĉinila je da se historijske granice Bosne više nisu mogle prepoznati. Pritom Bošnjaci ni u jednoj banovini nisu bili u apsolutnoj većini. Naredna dešavanja koja se tiĉu Bosne pokazuju da ona sve više postaje predmet velikosrpskih i velikohrvatskih aspiracija, što svoju punu kulminaciju doţivljava u podjeli Bosne i Hercegovine sporazumom koji je nastao izmeċu predsjednika i potpredsjednika vlade Kraljevine Jugoslavije: Dragiše Cvjetkovića i lidera HSS-a 6 Vlatka Maĉeka. Tim sporazumom rješenje hrvatskog pitanja osnivanjem Banovine Hrvatske uĉinjeno je na raĉun Bosne i Hercegovine. Naime, trinaest srezova 4 Isto, str DogaĊaj je poznatiji pod nazivom šestojanuarska diktatura. 6 Hrvatska seljaĉka stranka. 207

218 iz Bosne i Hercegovine našlo se u sastavu Banovine Hrvatske, 7 ĉime je izvršena razgradnja bosanskohercegovaĉkog historijskog prostora. Ostatak Bosne i Hercegovine koji se nalazio u sastavu Vrbaske, Zetske i Drinske banovine trebao je biti predmet srpske interesne sfere i shodno tome ući u sastav buduće srpske banovine pod nazivom srpske zemlje, koja je trebala biti formirana kao pandan Banovini Hrvatskoj. 8 Poĉetak Drugog svjetskog rata, 1. septembra godine, onemogućio je u pravno-politiĉkom smislu implementiranje ovog sporazuma. 9 Zamišljeno rješenje o podjeli Bosne izmeċu srpske i hrvatske interesne sfere izazvalo je talase nezadovoljstva graċana Bosne, a posebno studentske omladine svih nacionalnosti (Srba, Bošnjaka, Hrvata i Jevreja) koja se nalazila na sveuĉilištima u Zagrebu i Beogradu. S obzirom da u tom periodu Komunistiĉka partija Jugoslavije odbacuje integralno jugoslavenstvo 10 i kao znaĉajan korak naprijed u rješavanju nacionalnog pitanja vidi izgradnju Jugoslavije na federativnim principima, bosanskohercegovaĉki komunisti afirmiraju ideju politiĉke autonomije Bosne i Hercegovine. Shodno tome, iako na poĉetku KPJ nije imala jasan stav o pitanju poloţaja Bosne u budućoj jugoslavenskoj drţavi, postepeno sazrijeva svijest da u takvoj drţavi Bosna i Hercegovina treba imati status autonomne pokrajine. U izgradnji ovakvog stanovišta veliki znaĉaj ima i Peta zemaljska pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu, odrţana u julu To su: Brĉko, Bugojno, Derventa, Duvno, Fojnica, Gradaĉac, Konjic, Livno, Ljubuški, Mostar, Prozor, Stolac i Travnik. 8 Prema saĉuvanom Nacrtu uredbe o organizaciji banovine srpske zemlje u njen sastav bi ušle teritorije Vrbaske, Drinske, Zetske, Dunavske, Moravske i Vardarske banovine, a sjedište bi joj bilo u Skoplju. Vidi: Imamović, M. (1997) Historija Bošnjaka, Preporod, Sarajevo, str Ovdje treba istaći da je, prema Ustavu Kraljevine Jugoslavije iz godine, svaku teritorijalnu promjenu u zemlji kojom se potvrċuje novo teritorijalno-politiĉko ureċenje zemlje trebala potvrditi Narodna skupština. S obzirom da je ona bila raspuštena pred odrţavanje novih izbora, nije je bilo moguće sazvati. Pošto je u meċuvremenu, 1. septembra godine, izbio Drugi svjetski rat, izbori nisu odrţani, tako da ni sporazum Cvetkovića Maĉeka od godine nikada nije ni potvrċen. 10 Stanovište o postojanju jedne jugoslavenske nacije koja je sastavljena od tri plemena (Srbi, Hrvati i Slovenci). Ovakvo gledanje je negiralo nacionalne posebnosti jugoslavenskih naroda. Najveći protagonista i realizator ovakvog stanovišta bio je kralj Aleksandar KaraĊorĊević. Ovakvo stremljenje je svoj pravni izraz našlo u donošenju Zakona o nazivu i podjeli Kraljevine na upravna podruĉja od god. i promjeni naziva zemlje Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca u Kraljevina Jugoslavija. 208

219 godine u Sarajevu 11, gdje su bosanskohercegovaĉki komunisti otvoreno izišli s idejom narodne autonomije Bosne i Hercegovine u kojoj će ravnopravno u demokratiji ţivjeti Srbi, Bošnjaci i Hrvati. Takvo gledanje potvrċeno je i na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ odrţanoj u oktobru godine u Zagrebu. Istovremeno, velikosrpski i velikohrvatski politiĉki krugovi oštro su se protivili svakoj pomisli o bosanskoj autonomiji. Prvi ni u jednoj varijanti Bosnu i Hercegovinu nisu mogli vidjeti odvojeno od Srbije, a drugi su smatrali da Hrvatsku treba izdvojiti iz sastava Jugoslavije, izvršiti prisajedinjenje Bosne i Hercegovine Hrvatskoj i time realizirati ideje oca domovine Ante Starĉevića. Ovakva suprotstavljena gledanja o poloţaju i statusu Bosne i Hercegovine bila su prisutna uoĉi napada Njemaĉke i Italije na Jugoslaviju. Rat sila osovine 12 protiv Kraljevine Jugoslavije trajao je svega dvanaest dana (od 6. do 17. aprila god.) i završen je bezuvjetnim kapituliranjem svih oruţanih snaga Kraljevine Jugoslavije. Nakon toga došlo je do komadanja teritorija Kraljevine Jugoslavije od sila osovine i njenih saveznika. U toj situaciji Bosna i Hercegovina je ušla u sastav novostvorene Nezavisne drţave Hrvatske (skraćeno NDH) koju je 10. aprila god., dakle, ĉetiri dana nakon napada sila osovine na Kraljevinu Jugoslaviju, proglasio voċa ustaške grupe u Zagrebu Slavko Kvaternik. NDH je, pored Bosne i Hercegovine, obuhvatala teritorije uţe Hrvatske, Slavonije te dijelove Dalmacije koje Italija nije anektirala. MeĊutim, dijelovi Dalmacije koji su ostali u okviru Jadranskog pojasa bili su pod neposrednom italijanskom upravom. Kroz Bosnu i Hercegovinu, koja je inkorporirana u NDH, povuĉena je demarkaciona linija izmeċu Njemaĉke i Italije koja je odreċivala njihove interesne sfere. Nezavisna drţava Hrvatska bila je kvislinška i marionetska tvorevina sila osovine posredstvom koje su okupatori, a naroĉito Nijemci, ostvarivali svoje vojne i ekonomske interese eksploatizirajući bogate prirodne resurse tog podruĉja. Dalje treba istaći da je njemaĉki i italijanski okupator ograniĉavao 11 Borovĉanin, D. (1979) Izgradnja bosanskohercegovačke drţavnosti u uslovima NOR-a, Svjetlost, Sarajevo, str Pod ovim terminom podrazumijevat ćemo Njemaĉku i Italiju. Iako je Japan bio na strani sila osovine, nije aktivnije djelovao na prostorima bivše Jugoslavije. 209

220 vlast NDH, a ponekad kad mu je to bilo potrebno na odreċenim podruĉjima, i suspendirao vlast NDH i povjeravao je svojim komandantima. U okriljima te drţave uĉinjeni su strahoviti zloĉini prema srpskom 13, jevrejskom 14 ali i bošnjaĉkom i romskom narodu kao i meċu pripadnicima samog hrvatskog naroda ukoliko su se na bilo koji naĉin pokušali usprotiviti ovakvoj drţavi ili su ometali njeno funkcioniranje. Nasuprot velikohrvatskoj ideji oliĉenoj u NDH i pokretu ustaša, Bosna i Hercegovina je bila predmet i velikosrpske koncepcije oliĉene u ĉetniĉkom pokretu. Teorijska platforma po kojoj su protagonisti velikosrpske politike djelovali bila je programski dokument Homogena Srbija 15 Stevana Moljevića. 16 Ovome treba pridruţiti i Instrukcije ĉetniĉkog voċe Draţe Mihajlovića 17 majoru ĐorĊu Lašiću i kapetanu Pavlu Đurišiću od 20. decembra godine u kojima su sadrţani ciljevi ĉetniĉkih odreda. 18 Osnovne smjernice tih dokumenata bile su da Srbi trebaju imati vodeću ulogu na Balkanu te da u tom smislu treba stvoriti veliku Jugoslaviju, a u okviru nje veliku Srbiju. Shodno tome, potrebno je izvršiti razgraniĉenje sa Slovencima i Hrvatima kako bi se znalo šta je u toj zemlji srpsko, i to tako da najprije treba stvoriti proširenu Srbiju koja će obuhvatiti sva etniĉka prostranstva na kojima Srbi ţive Treba istaći da je širenje antisrpskog raspoloţenja i biološko uništenje Srba spadalo u red prioritetnih ciljeva NDH. 14 Masovna fiziĉka likvidacija Jevreja, uz prethodna poniţavanja i muĉenja, vršena je u okviru NDH nemilosrdno. 15 Petranović, B. M. Zeĉević (1987) Jugoslovenski federalizam: Ideje i stvarnost, Prosveta, Beograd, str TakoĊer pogledati: Dedijer, V. A. Miletić (1990) Genocid nad muslimanima, Svjetlost, Sarajevo. 16 Stevan Moljević ( ), po zanimanju advokat, od godine ĉlan Nacionalnog glavnog odbora ĉetnika, od godine politiĉki savjetnik ĉetniĉkog voċe generala Draţe Mihajlovića; po okonĉanju rata suċeno mu je zajedno s Draţom Mihajlovićem, a osuċen je 15. jula god. na dvadeset godina lišenja slobode s prinudnim radom. 17 Dragoljub Draţa Mihajlović, generalštabni general, nalazio se na ĉelu Komande ĉetniĉkih odreda jugoslavenske vojske i bio je predstavnik izbjegliĉke vlade u Londonu; po okonĉanju rata je uhvaćen, optuţen i 15. jula god. osuċen na smrt strijeljanjem. 18 Dedijer, V. A. Miletić (1990) Genocid nad muslimanima, Svjetlost, Sarajevo, str O granicama velike Srbije vidi detaljno: Dedijer, V. A. Miletić (1990) Genocid nad muslimanima, Svjetlost, Sarajevo, str

221 U takvu Srbiju trebalo je integrirati teritorije Kosova i Metohije, Vojvodine, Makedonije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine te znaĉajnije dijelove Hrvatske. 20 Bošnjacima, i to onim najuglednijim i najbogatijim, bilo je odreċeno likvidiranje u smislu obezglavljivanja i zastrašivanja bošnjaĉkog naroda koji bi potom bio izloţen sistematskom protjerivanju u Tursku. Što se Jugoslavije 21 tiĉe, kao što je navedeno, predviċeno je njeno proširenje prema Istri i Trstu, Bugarskoj 22 te sjevernoj Albaniji sa Skadrom. U tom smislu, nekad unitarnu Kraljevinu Jugoslaviju zamijenila bi Kraljevina Jugoslavija izgraċena na federalnom principu koja bi se sastojala od tri federalne jedinice: velike Srbije, minorne Hrvatske i Slovenije. 23 U nastojanju da realiziraju program Homogena Srbija i ciljeve ĉetniĉkih odreda sadrţane u Instrukcijama Draţe Mihajlovića, ĉetnici su pribjegli masovnim zloĉinima, posebno prema Bošnjacima u Bosni i Hercegovini i Sandţaku. Ustaškom i ĉetniĉkom zloduhu koji se nadvio nad Bosnom i Hercegovinom, te mraĉnim politikama voċenim od okupacionih snaga Njemaĉke i Italije i njenih kolaboracionista, odluĉno se suprotstavila Komunistiĉka partija Jugoslavije (skraćeno KPJ) traţeći izlaz u općenarodnom otporu fašizmu i suprotstavljanju politici zavaċanja naroda. U tom smislu, nakon niza sastanaka i savjetovanja i nakon što su postignute neophodne prethodne pripreme, Politiĉki biro CKKPJ 24 je na sjednici od 4. jula godine donio odluku o dizanju oruţanog ustanka u Jugoslaviji protiv fašistiĉkih okupatora i njegovih domaćih saveznika. Za implementiranje spomenute odluke na Bosnu i Hercegovinu bio je, od CKKPJ, zaduţen Svetozar Vukmanović Tempo. On je odmah po dolasku u Sarajevo sazvao sjednicu Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH koja je odrţana 20 Demirović, M. (1999) Bosna i Bošnjaci u srpskoj politici, Ekonomski fakultet Bihać i Pravni fakultet Bihać, Bihać. 21 Dedijer, V. A. Miletić (1990) Genocid nad muslimanima, Svjetlost, Sarajevo, str. 26 ( Instrukcije Draţe Mihajlovića). 22 Što se Bugarske tiĉe, uţe zbliţenje s njom predviċeno je nakon povezivanja svih srpskih krajeva u jednu cjelinu i zaţivljenja homogene Srbije; vidi: Petranović, B. M. Zeĉević (1987) Jugoslovenski federalizam: Ideje i stvarnost, Prosveta, Beograd, str Isto. 24 Centralni komitet Komunistiĉke partije Jugoslavije. 211

222 13. jula godine. Na toj sjednici Tempo je saopćio odluke CKKPJ o dizanju ustanka. Nakon što su stvorene neophodne pretpostavke, zapoĉelo se s prvim akcijama, i to 27. jula napadom na neprijateljski garnizon u Drvaru. Istog dana osloboċeni su Bosansko Grahovo i Oštrelj. 25 Ustanak se brzo proširio i na druge krajeve BiH. Dolazak Vrhovnog štaba NOP-a 26 s vrhovnim komandantom Josipom Brozom Titom 27 u istoĉnu Bosnu u decembru godine dovodi Bosnu i Hercegovinu u središte borbe protiv fašizma, te ona postaje poprište najvećih bitaka i centar odluĉivanja o sudbini kako Bosne i Hercegovine tako i cijele Jugoslavije. Razvoj ustanka u Bosni i Hercegovini dovodi do oslobaċanja većeg broja gradova i stvaranja slobodne teritorije. S obzirom na prioritetne ciljeve, meċu koje je spadalo i rušenja sistema stare vlasti, rukovodstvo NOP-a od samog poĉetka vodilo je raĉuna da se onemogući povratak na staro, te da se narodnooslobodilaĉka borba uĉini instrumentom uspostave nove vlasti. Tako je već na prvom istaknutijem skupu, a to je bilo vojno-politiĉko savjetovanje koje je odrţano u Stolicama kod Krupnja 26. septembra god., pored ostalog donijet zakljuĉak da se na svim osloboċenim podruĉjima imaju oformiti narodnooslobodilaĉki odbori kao organi nove vlasti. Sljedeća znaĉajna faza u razvoju i unapreċenju rada narodnooslobodilaĉkih odbora uĉinjena je donošenjem pravnih propisa izdatih od Vrhovnog štaba u februaru godine u Foĉi, koji su po mjestu gdje su donijeti poznati pod nazivom Foĉanski propisi. 28 U septembru godine izdao je Vrhovni štab u Bosanskoj krajini propise koji su po mjestu donošenja poznatiji kao Krajiški propisi. 25 Borovĉanin, D. (1979) Izgradnja bosanskohercegovačke drţavnosti u uslovima NOR-a, Svjetlost, Sarajevo, str Narodnooslobodilaĉki pokret. 27 Josip Broz Tito ( ) je bio velika historijska liĉnost. Vrtoglav politiĉki uspon Tito zapoĉinje godine kada je preuzeo voċstvo KPJ. Tokom rata protiv fašizma bio je vrhovni komandant narodnooslobodilaĉke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, a stvaranjem federativne Jugoslavije dolazi na njeno ĉelo gdje je i ostao sve do svoje smrti, godine. Njegova karizma odredila je u znaĉajnoj mjeri kretanja na podruĉju bivše Jugoslavije tokom cijelog perioda njegovog vladanja. 28 Sućeska, A. (1995) Drţavno-pravni razvitak Bosne i Hercegovine, Fakultet kriminalistiĉkih nauka, Sarajevo, str

223 S obzirom da ovi akti svoju snagu ne crpe iz pravnog sistema Kraljevine Jugoslavije već su zasnovani na prirodnom pravu proisteklom iz narodnooslobodilaĉke borbe, mogli bismo reći da oni sadrţe klicu nove ustavnosti koja raskida vezu s dotadašnjim pravnim kontinuitetom, te u tom smislu predstavljaju nove, revolucionarne pravne akte. 29 Narodnooslobodilaĉki odbori su u prvo vrijeme imali karakter lokalnih organa. No, njihovo oformljivanje i razvoj stvorili su pretpostavke za izgradnju najviših organa vlasti u vidu Antifašistiĉkog vijeća narodnog osloboċenja (AVNOJ) kao najvišeg organa vlasti, te zemaljskih antifašistiĉkih vijeća u pojedinim budućim federalnim jedinicama. U tom smislu, nakon izvršenih priprema došlo je do sazivanja predstavnika svih zemalja Jugoslavije. Osnivaĉki skup, na kojem su od pozvanog 71 delegata bila prisutna 54, 30 odrţan je u Bihaću 26. i 27. novembra godine. Nakon referata koji je prvog dana zasjedanja odrţao Josip Broz Tito kao vrhovni komandant NOVJ, 31 u kojem je iznio razloge oformljivanja i zadatke koje AVNOJ, kao tijelo koje se treba konstituirati, treba ispunjavati, drugog dana zasjedanja donesena su tri akta, i to 1. Rezolucija o stvaranju Antifašistiĉkog vijeća narodnog osloboċenja Jugoslavije, 2. Rezolucija o organizaciji AVNOJ-a i 3. Proglas narodu Jugoslavije. 32 Time je konstituirano Antifašistiĉko vijeće narodnog osloboċenja Jugoslavije (skraćeno AVNOJ) kao vrhovno predstavniĉko tijelo svih naroda Jugoslavije, ali još uvijek ne i najviši zakonodavni organ. Period poslije osnivanja AVNOJ-a bio je proţet dramatiĉnim dogaċajima. Narodnooslobodilaĉki pokret je bio suoĉen s najjaĉim udarima okupatora. Radilo se o ĉetvrtoj i petoj 33 neprijateljskoj ofanzivi koje su bile usmjerene da unište vrhovni štab i narodnooslobodilaĉki pokret. Nakon što su, uz velike ţrtve i ogromne napore, ovi udari uspješno prebroċeni, NOP doţivljava veliku ekspanziju, širi se slobodna teritorija, povećava se brojnost pokreta i rastu simpatije naroda prema NOP-u, a istovremeno slabi utjecaj izbjegliĉke vlade kako u zemlji tako i u inostranstvu zbog postojanja sve većeg broja 29 Fira, A. (1979) Ustavno pravo, Privredni pregled, Beograd, str Borovĉanin, D. (1979) Izgradnja bosanskohercegovačke drţavnosti u uslovima NOR-a, Svjetlost, Sarajevo, str Skraćenica za Narodnooslobodilaĉku vojsku Jugoslavije. 32 Borovĉanin, D. (1979) Izgradnja bosanskohercegovačke drţavnosti u uslovima NOR-a, Svjetlost, Sarajevo, str U narodu poznate kao Bitka na Neretvi i Bitka na Sutjesci. 213

224 dokaza o kolaboraciji ĉetniĉkih snaga 34 sa silama osovine. U isto vrijeme istina o borbi Titovih partizana prodire u svijet. Na svjetskoj sceni dolazi do obrta. Saveznici su tokom godine poĉeli nanositi smrtonosne udarce silama osovine. Italija je natjerana na kapitulaciju, a Njemaĉka potiskivana prema granicama Rajha, što je ukazivalo na skori slom fašizma i završetak Drugog svjetskog rata. Sve je to stvaralo pretpostavke za transformiranje karaktera AVNOJ-a od vrhovnog politiĉkog predstavniĉkog tijela u najviši organ vlasti. No, za realiziranje ove zamisli bilo je potrebno izvršiti odreċene pripremne radnje, u prvom redu stvoriti zemaljska antifašistiĉka vijeća narodnog osloboċenja. Kad je rijeĉ o Bosni i Hercegovini kao centralnom predmetu ovog rada, potrebno je istaći neke momente. U koncepcijama koje su dominirale meċu rukovodstvom KPJ kao idejne i rukovodeće snage NOP-a, negdje do sredine godine, Bosni i Hercegovini je bio odreċen status neke vrste autonomije u budućoj jugoslavenskoj zajednici. Iznova su u ljeto godine ţivlje krenule diskusije o poloţaju BiH. Moţemo reći da je inicijalna kapisla za ovakvu raspravu data nakon odrţavanja prvog zasjedanja Antifašistiĉkog vijeća narodnog osloboċenja Hrvatske (ZAVNOH) u junu Tom prilikom ZAVNOH je donio rezoluciju u kojoj se, pored ostalog, kaţe da se ZAVNOH izjasnio za slobodnu i demokratsku Hrvatsku u bratskoj zajednici sa slobodnom Srbijom, slobodnom Slovenijom, slobodnom Crnom Gorom, slobodnom Makedonijom i slobodnom Bosnom i Hercegovinom. 35 Time se prvi put spominje egzistencija Bosne i Hercegovine kao ravnopravne ĉlanice s ostalim jugoslavenskim zemljama. Ovdje treba istaći i znaĉajnu ulogu koju je odigrao Josip Broz Tito u pogledu inicijative za osnivanje Zemaljskog vijeća. 34 Ovdje treba istaći da su ĉetniĉke snage Draţe Mihajlovića u toku ĉetvrte neprijateljske ofanzive na Neretvi doţivjele veliki poraz od narodnooslobodilaĉke vojske. Od tog poraza ĉetnici se nisu oporavili, te se on moţe oznaĉiti kao politiĉki i vojniĉki slom ĉetnika. 35 Borovĉanin, D. (1979) Izgradnja bosanskohercegovačke drţavnosti u uslovima NOR-a, Svjetlost, Sarajevo, str

225 Naime, poslije pete neprijateljske ofanzive Tito se kod Kladnja sastao s nekim ĉlanovima Pokrajinskog komiteta Komunistiĉke partije za Bosnu i Hercegovinu. Tom prilikom, pored ostalog, postavio im je pitanje o tome kada rukovodstvo ustanka u Bosni i Hercegovini misli odrţati svoju bosansku skupštinu. Ovo pitanje je ĉlanove Pokrajinskog komiteta za Bosnu i Hercegovinu doĉekalo nespremnim da daju odgovor, meċutim, postavljen je problem koji je traţio razrješenje. Vrlo brzo se o tome povela diskusija u PKKPJ za Bosnu i Hercegovinu. Imajući u vidu rezultate postignute na okupljanju sva tri bosanskohercegovaĉka naroda o narodnooslobodilaĉkom pokretu, Pokrajinski komitet je uvidio da je ideja o autonomiji Bosne i Hercegovine prevaziċena, te je meċu ĉlanovima bosanskohercegovaĉkog rukovodstva brzo preovladalo stanovište da Bosna i Hercegovina treba dobiti status federalne jedinice, te da je to najpravednije i najbolje rješenje za sve narode Bosne i Hercegovine. Istaknuto je da, iako Bosna i Hercegovina nije nacionalno homogena zemlja, ona vjekovima postoji kao posebna kulturno-historijska cjelina sa svojim specifiĉnostima. Ovaj stav Pokrajinskog komiteta koji je saopćen Centralnom komitetu KPJ o Bosni i Hercegovini kao posebnoj i ravnopravnoj federalnoj jedinici u sastavu federativne Jugoslavije, naišao je na otpor od nekih ĉlanova Centralnog komiteta KPJ kao i Vrhovnog štaba NOVJ-a. Naime, protivnici rješenja 36 da Bosna i Hercegovina bude posebna i ravnopravna federalna jedinica u budućoj jugoslavenskoj zajednici polazili su od teze da ne postoji posebna bosanska nacija, već da se radi o višenacionalnom prostoru te zbog toga ne postoji osnova za oformljivanje posebne, bosanskohercegovaĉke federalne jedinice. Oni su bili zagovornici koncepta koliko nacija toliko i federalnih jedinica, a za Bosnu i Hercegovinu su stajali na stanovištu da treba biti autonomna pokrajina. MeĊutim, predstavnici Pokrajinskog komiteta za Bosnu i Hercegovinu, odnosno, rukovodeći ljudi narodnooslobodilaĉkog pokreta za Bosnu i Hercegovinu, a prije svih: Avdo Humo, Rodoljub Ĉolaković, Pašaga Mandţić, Uglješa Danilović, Mile Perković, Hasan Brkić, Sulejman Filipović i drugi, oštro su se suprotstavili ovakvom mehaniĉkom gledanju na 36 Ideji Bosne i Hercegovine kao posebne federalne jedinice naroĉito su se suprotstavljali srbijanski i crnogorski ĉlanovi rukovodstva NOP-a Jugoslavije: Moša Pijade, Sreten Ţujović Crni te Milovan Đilas. 215

226 rješenje nacionalnog pitanja u budućoj federativnoj Jugoslaviji i insistirali su na ravnopravnom tretmanu Bosne i Hercegovine naspram drugih federalnih jedinica. Oni su smatrali da samo takvo rješenje moţe biti pravi odgovor šovinistima svih boja u pogledu njihovih pretenzija prema Bosni i Hercegovini, te da Bosnu i Hercegovinu treba proklamirati kao zemlju koja nije ni srpska, ni hrvatska, ni muslimanska nego je i srpska, i hrvatska, i muslimanska. 37 Naime, njihov stav je bio da je Bosnu i Hercegovinu zbog izmiješanosti muslimanskog, srpskog i hrvatskog stanovništva, koja je prisutna na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine ĉineći je nedjeljivom cjelinom, nemoguće prikljuĉiti Srbiji ili Hrvatskoj, a da to ne bude na štetu nekog od ova tri naroda, a posebno bošnjaĉkog naroda. TakoĊer, pokušaj dijeljenja Bosne i Hercegovine bio bi protivan njenoj prirodi i kao takav predstavljao bi katastrofalno rješenje. Bosna i Hercegovina je u tom smislu trebala biti paradigma meċunacionalnog izmirenja kako na njenom tlu tako i šire, na jugoslavenskom. Ostalo je da se ovaj ĉvor razriješi u razgovoru s Josipom Brozom Titom. Prije toga ostvaren je razgovor s Edvardom Kardeljom, ĉovjekom koji je smatran prvim ideologom i teoretiĉarem KPJ. Argumente Pokrajinskog komiteta Kardelj je prihvatio nakon ĉega je uslijedio razgovor s Titom o tom pitanju koji je, imajući u vidu da je on dao inicijativu za obrazovanje ZAVNOBiH-a, taj prijedlog objeruĉke prihvatio. Nakon toga preovladalo je stanovište da se Bosna i Hercegovina konstituira kao posebna ravnopravna federalna jedinica u sastavu Demokratske federativne Jugoslavije. Ovakvo rješenje je bilo najpravednije za Bosnu i Hercegovinu. Nakon što je konaĉno zauzet stav u vezi s pitanjem poloţaja i uloge Bosne i Hercegovine u budućoj jugoslavenskoj zajednici, uslijedile su pripreme za odrţavanje Zemaljskog antifašistiĉkog vijeća narodnog osloboċenja Bosne i Hercegovine. U to vrijeme, treba imati u vidu, dvije trećine Bosne i Hercegovine je bilo osloboċeno. Okupatoru i domaćim izdajnicima naneseni su znaĉajni udarci. Sistem narodne vlasti uspješno je funkcionirao s tri oblasna, deset okruţnih i tri sreska narodnooslobodilaĉka odbora. Općinskih narodnooslobodilaĉkih odbora je bilo preko dvjesta, a seoskih preko hiljadu Zbornik, 1968, ZAVNOBiH dokumenti , knjiga prva, Veselin Masleša, Sarajevo, str Pozderac, H. (1975) Stvaranje i razvoj socijalistiĉke Bosne i Hercegovine, Prosvjetni list, Sarajevo. 216

227 Na frontovima Bosne i Hercegovine, pored boraca iz drugih podruĉja Jugoslavije, postojale su i uspješno se borile dvadeset tri bosanskohercegovaĉke brigade i dvadeset pet partizanskih odreda. Oformljene su bile i dvije divizije kao i Prvi bosanski korpus. Ilegalni pokret na neosloboċenoj teritoriji je u tom periodu bio itekako snaţan. 39 Time je, imajući u vidu cijeli tadašnji jugoslavenski prostor, Bosna i Hercegovina bila središte najkrupnijih i presudnih dogaċaja kako na vojnom tako i na politiĉkom planu. Sve ovo omogućilo je da doċe do sazivanja delegata narodnooslobodilaĉkog pokreta iz Bosne i Hercegovine i odrţavanja osnivaĉke skupštine, odnosno prvog zasjedanja Zemaljskog antifašistiĉkog vijeća narodnog osloboċenja Bosne i Hercegovine. Smatra se da se poĉetak ovog historijskog dogaċaja zbio u noći 25. novembra u Mrkonjić-Gradu 40 (Varcar-Vakufu) te da je zahvatio dva kalendarska dana: 25. i 26. novembar. Osnivaĉkoj skupštini ZAVNOBiH-a prisustvovalo je 247 delegata iz svih krajeva Bosne i Hercegovine. Ta skupština je tom prilikom izabrala 173 vijećnika ZAVNOBiH-a. Glasalo se ponaosob za svakog predloţenog vijećnika i svaki je izabran jednoglasno. Potom je Avdo Humo predloţio listu vijećnika AVNOJ-a iz Bosne i Hercegovine, te je tom prilikom, takoċer, jednoglasno izabrano 58 vijećnika AVNOJ-a iz Bosne i Hercegovine. 41 Nakon toga, ĉlan radnog predsjedništva Rodoljub Ĉolaković je u ime izabranog ZAVNOBiH-a predloţio Skupštini listu ĉlanova Prezidija ZAVNOBiH-a. Za svakog ĉlana Prezidija glasalo se ponaosob. Svi prijedlozi su usvojeni jednoglasno. Time je izabran Prezidij od 31 ĉlana, ukljuĉujući Predsjedništvo Prezidija ZAVNOBiH-a koje se sastojalo od pet ĉlanova, i to: predsjednika na ĉije mjesto je izabran dr. Vojislav Kecmanović Đedo, ljekar po profesiji, koji je time ušao u historiju kao prvi predsjednik ZAVNOBiH-a, tri potpredsjednika (Avdo Humo, knjiţevnik, ĉlan AVNOJ-a kao prvi, Aleksandar Preka, bivši 38 Isto. 39 Osnivaĉka skupština je odrţana u najvećoj prostoriji u Mrkonjić-Gradu koja je ranije bila krĉma. Ova prostorija je za ovu priliku okreĉena, oĉišćena, ukrašena zastavama, slikama, ćilimima i parolama. TakoĊer, napravljen je i podij za Predsjedništvo te govornica s koje su vijećnici istupali. Vidi: Ĉolaković, R. (1956) Zapisi iz oslobodilačkog rata, knjiga II, Prosveta, Beograd. 40 Prijedloge za listu vijećnika ZAVNOBiH-a i listu vijećnika AVNOJ-a i njihovih zamjenika iz Bosne i Hercegovine, koje je dao ĉlan radnog predsjedništva Avdo Humo, vidi opširnije: Zbornik, 1968, ZAVNOBiH dokumenti , knjiga prva, Veselin Masleša, Sarajevo, str

228 narodni poslanik HSS-a kao drugi i Đuro Pucar Stari, ĉlan Oblasnog NOO te ĉlan AVNOJ-a kao treći potpredsjednik) i sekretara na ĉije mjesto je izabran Hasan Brkić, politiĉki komesar XXVII divizije. 42 Na ovom skupu jednoglasno je usvojena Rezolucija ZAVNOBiH-a i Proglas narodima Bosne i Hercegovine. Rezolucija ZAVNOBiH-a ima poseban znaĉaj u pogledu postavljanja temelja obnovi bosanskohercegovaĉke drţavnosti te je shodno tome neophodno izvršiti analizu njene sadrţine. Tako se u Rezoluciji najprije navodi da su se prvi put u historiji Bosne i Hercegovine sastali predstavnici srpskog, hrvatskog i muslimanskog naroda kako bi na osnovu rezultata oruţane borbe naroda Jugoslavije i naroda Bosne i Hercegovine donijeli politiĉke odluke o ureċenju zemlje onako kako to najviše odgovara njihovoj volji i interesima. Time se, dakle, naglašava da je odluka o sudbini Bosne i Hercegovine data u ruke njenim narodima bez upliva vanjskog elementa. Tako su se narodi Bosne i Hercegovine nakon 480 godina, odnosno od sloma srednjovjekovne bosanske drţave godine koji se desio padom Jajca i pogubljenjem posljednjeg bosanskog kralja, Stjepana Tomaševića, od Osmanlija, ponovo našli u poziciji da odluĉuju o svojoj zemlji. Pritom treba imati u vidu da je ZAVNOBiH oformljen na jedan demokratski naĉin, odnosno da su o sudbini Bosne i Hercegovine odluĉivali vijećnici ZAVNOBiH-a, njih 173, koji su izabrani, istina, ne neposredno od naroda nego preko prisutnih 247 delegata, dakle, na posredan naĉin, što se itekako moţe opravdati okolnostima da je ovo zasjedanje odrţano u ratnim okolnostima. U ovome leţi i legitimitet i valjanost odluka koje su donijete na prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a. ZAVNOBiH-a je na svom prvom zasjedanju odrţanom 25. i 26. novembra god., razmatrajući pitanja vanjske i unutrašnje politike, donio Rezoluciju formuliranu u šest zakljuĉaka. Iz aspekta obnavljanja drţavnosti Bosne i Hercegovine najvaţniji zakljuĉci sadrţani su pod taĉkama 4. i 5. Rezolucije ZAVNOBiH-a. 41 Ĉlanovi Prezidija koje je Skupštini predloţio ĉlan radnog predsjedništva Rodoljub Ĉolaković, a koji su jednoglasno prihvaćeni su: potpukovnik dr. Vaso Butozan, Ismet Bektašević, Jure Begić, Bogomir Brajković, Ante Babić, Rodoljub Ĉolaković, Hamdija Ĉemerlić, Uglješa Danilović, Pero Đukanović, Simo Eraković, pukovnik Sulejman Filipović, potpukovnik Rade Hamović, Dušan Ivezić, Abdulah Kunosić, Osman Karabegović, Ante Kamenjašević, Husnija Kurt, Vojo Ljujić, Jovo Mitrašević, Hadţi- Mehmed Mujkić, Pašaga Mandţić, Muhamed Sudţuka, Novak Mastilović, Boško Šiljegović, Vlado Šegrt, Niko Tolo. Isto, str

229 Tako pod taĉkom 4. Rezolucije stoji: Narodi Bosne i Hercegovine stvaraju u zajednici s ostalim narodima Jugoslavije novu demokratsku federativnu Jugoslaviju slobodnih i ravnopravnih naroda, u kojoj će biti zajamĉena puna ravnopravnost njenim narodima. Narodi Bosne i Hercegovine u zajednici s drugim narodima Jugoslavije, zajedniĉkim naporima kroz oruţanu borbu za slobodu i nezavisnost, izvojevali su pravo da urede svoju zemlju onako kako to najviše odgovara volji i interesima i njih samih i svih naroda Jugoslavije. 43 Dalje, pod taĉkom 5. izraţena je volja naroda u Bosni i Hercegovini da njihova zemlja koja nije ni srpska, ni hrvatska, ni muslimanska nego i srpska, i hrvatska, i muslimanska bude slobodna i zbratimljena Bosna i Hercegovina, u kojoj će biti osigurana puna ravnopravnost i jednakost Srba, Muslimana i Hrvata. Istaknuto je da je Zemaljsko antifašistiĉko vijeće narodnog osloboċenja Bosne i Hercegovine jedino politiĉko predstavništvo naroda Bosne i Hercegovine. Ukazano je na ravnopravnost naroda Bosne i Hercegovine s ostalim narodima u izgradnji demokratske federativne Jugoslavije. Odrţavanjem ZAVNOBiH-a narodi Bosne i Hercegovine zajedniĉkim snagama stvorili su svoju federalnu jedinicu u vatri narodnooslobodilaĉke borbe, koja je voljom njenih delegata na drugom zasjedanju AVNOJ-a, nekoliko dana kasnije, postala sastavni dio Demokratske federativne Jugoslavije. ZAVNOBiH je, takoċer, prihvaćen od naroda i kao najviši organ vlasti u federalnoj Bosni i Hercegovini iako u samim dokumentima s prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a stoji da je on najviše politiĉko predstavništvo NOP-a Bosne i Hercegovine. Zvaniĉno najviši zakonodavni i izvršni organ u Bosni i Hercegovini ZAVNOBiH je postao na svom drugom zasjedanju u Sanskom Mostu odrţanom od 30. juna do 2. jula godine. Odluke donijete na prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a imale su svoje pozitivne odjeke i u pogledu daljnjeg jaĉanja i širenja narodnooslobodilaĉkog pokreta u Bosni i Hercegovini, jer je došlo do tješnjeg povezivanja naroda u Bosni i Hercegovini. One su trebale biti garant za svaki narod u Bosni i Hercegovini da neće biti izigran. 42 Zbornik, 1968, ZAVNOBiH dokumenti , knjiga prva, Veselin Masleša, Sarajevo, str

230 Literatura 1. Borovĉanin, D. (1979) Izgradnja bosanskohercegovačke drţavnosti u uslovima NOR-a, Svjetlost, Sarajevo. 2. Ĉolaković, R. (1956) Zapisi iz oslobodilačkog rata, knjiga II, Prosveta, Beograd. 3. Dedijer, V. A. Miletić (1990) Genocid nad muslimanima, Svjetlost, Sarajevo. 4. Demirović, M. (1999) Bosna i Bošnjaci u srpskoj politici, Ekonomski fakultet Bihać i Pravni fakultet Bihać, Bihać. 5. Fira, A. (1979) Ustavno pravo, Privredni pregled, Beograd. 6. Ibrahimagić, O. (1997) Drţavnost i nezavisnost Bosne i Hercegovine, Vijeće Kongresa bošnjaĉkih intelektualaca, Sarajevo. 7. Ibrahimagić, O. (1999) Politički sistem Bosne i Hercegovine, Magistrat, Sarajevo. 8. Imamović, M. (1997) Historija Bošnjaka, Preporod, Sarajevo. 9. Petranović, B. M. Zeĉević (1987) Jugoslovenski federalizam: Ideje i stvarnost, Prosveta, Sarajevo. 10. Pozderac, H. (1975) Stvaranje i razvoj socijalističke Bosne i Hercegovine, Prosvjetni list, Sarajevo. 11. Sućeska, A. (1995) Drţavno-pravni razvitak Bosne i Hercegovine, Fakultet kriminalistiĉkih nauka, Sarajevo. 12. Zbornik, 1968., ZAVNOBiH dokumenti , knjiga prva, Veselin Masleša, Sarajevo. 220

231 Pogledi i mišljenja / Views and Opinions 221

232 222

233 Doc. dr. Nedreta Šerić Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo Fakultet politiĉkih nauka / Faculty of Political Sciences UDK 36 SOCIJALNI RAD POJAM, PREDMET, TEORIJA I PRAKSA SOCIAL WORK - NOTION, SUBJECT, THEORY AND PRACTICE Sažetak U radu autorica analizira odreďene definicije socijalnog rada u kontekstu teorije i prakse. Ukazuje na probleme i teškoće u definisanju socijalnog rada, raspravu o mogućnostima nauke o socijalnom radu ali i na izazove koje nude definicije u 21. stoljeću. Posebno elaborira stavove o bitnim činiocima predmeta nauke o socijalnom radu, predmeta istraţivanja u socijalnom radu i predmeta praktikovanja odnosno prakse socijalnog rada. Značajnu paţnju poklanja i utjecaju društvenih faktora na izgradnju i načinima oblikovanja teorije i prakse socijalnog rada. Na kraju, propituje odnos i povezanost teorije i prakse, teorije i istraţivanja u socijalnom radu i povezanost istraţivanja u socijalnom radu i prakse. Ključne riječi: socijalni rad, predmet socijalnog rada, teorija, praksa, istraţivanje, društveni faktori Summary In this paper, the author analyzes certain social work definitions in the context of theory and practice. She points to the problems and difficulties in defining social work, discussing the possibilities of establishing social work science, and challenges that definitions face in in the 21 st century. In particular, she elaborates attitudes about the important factors of social work science subjects, social work research subjects and subjects of practice, or social work practice. She also gives significant attention to the influence of social factors on the construction and the way of shaping the theory and social work practice. In the end, she examines the relationship and link between theory and practice, theory and research in social work, and the connection of research into social work and practice. Keywords: social work, social work, theory, practice, research, social factors 223

234 Pojmovno odreċenje socijalnog rada u teoriji i praksi U analizi bitnih odredaba pojma socijalni rad, tragajući za onim što je specifiĉno i posebno u socijalnom radu i za socijalni rad, nailazimo na veoma sloţenu semantiku ovog pojma, razliĉita shvatanja, tumaĉenja i definisanja. S tim u vezi, u udţbenicima kao što su Socijalni rad, teorija i praksa (Dervišbegović, 2003) i Teorija nauke o socijalnom radu (Termiz, 2005) autori navode veliki broj definicija socijalnog rada od kojih svaka na svoj naĉin predstavlja odraz vremena u kojem je nastala, kao i teorijske orijentacije svojih autora. Prema autorima navedenih udţbenika koji polaze od zajedniĉkih karakteristika razliĉitih definicija, bitne odredbe socijalnog rada su sljedeće: socijalni rad je pomaţuća društvena djelatnost; to je djelatnost u funkciji povezivanja pojedinaca, institucija i sredstava koja su namijenjena za te svrhe pojedincima, grupama i u zajednici; ovu djelatnost obavlja poseban profil struĉnjaka kao što je socijalni radnik; profesija se zasniva na posebnim normama ponašanja, principima i pravilima, koji su obavezni za nosioce profesije, što govori o etici socijalnog rada, odnosno kodeksu ponašanja socijalnog radnika; struĉni socijalni rad podrazumijeva primjenu razliĉitih metoda i sredstava u cilju rješavanja nepovoljnih stanja, a predmet struĉnog socijalnog rada jeste klijent, osoba u stanju naglašene socijalne potrebe (Dervišbegović, 2003: 31; Termiz, 2005: 49). U analizi navedenih odredaba socijalnog rada dolazimo do zakljuĉka da autori pojam djelatnost, koju preciznije odreċuju kao društvenu i pomaţuću, dovode u direktnu vezu s pojmom socijalni rad, a pojam profesija u vezu s posebnim profilom struĉnjaka odnosno socijalnim radnicima koji obavljaju tu djelatnost. MeĊutim, obavljanje bilo koje djelatnosti nuţno zahtijeva i vršenje razliĉitih aktivnosti putem kojih se ta djelatnost ostvaruje, stoga autori navode i iz ĉega se aktivnosti struĉnog i profesionalnog socijalnog rada sastoje, šta je njihov sadrţaj. MeĊu razliĉitim autorima, nauĉnim i struĉnim radnicima postoji zbrka koja dovodi do neadekvatne upotrebe i pridavanja bitnih odredbi pojmu socijalni rad. S tim u vezi, jedni pod socijalnim radom podrazumijevaju profesiju, drugi struku, treći zanimanje. Polazeći od etimološkog znaĉenja rijeĉi profesija (lat. professio zanat, posao, stalno zanimanje; vrsta djelatnosti, vrsta zanimanja koja sluţi kao izvor egzistencije; zvanje; sluţba; struka, etc., Klaić, 1990: 1093), dolazimo do zakljuĉka da je profesija širi pojam od pojmova struka i zanimanje, a uţi od pojma djelatnost jer iz navedene definicije jasno je da je profesija vrsta djelatnosti. Ono po ĉemu se razlikuje struka kao uţi pojam od profesije, ogleda se u tome što osposobljavanje za profesiju, kao i sama profesija, podrazumijeva više meċusobno funkcionalno povezanih struĉnih znanja, od kojih neka znanja mogu biti uţih specijalnosti. 224

235 Profesija nuţno ne zahtijeva podjednaku osposobljenost u svim strukama koje moţe obuhvatati jer se u praksi jedne profesije neke struĉne osposobljenosti i znanja koriste više a neke manje (Kulić, 1997: 18 19). Bitno je napomenuti da u korištenju pojma zanimanje treba uzeti u obzir da, kada je pojedinac u pitanju, taj pojam moţe imati uţi i širi obim od pojmova struka i profesija, zbog toga što zanimanje predstavlja skup razliĉitih poslova, zadataka i aktivnosti koje svaki ĉovjek u toku svog rada obavlja ili je obavljao. Socijalni rad nije imao istu putanju, intenzitet i stepen razvoja podjednako u SAD-u i Evropi, a tako ni u zemljama nastalih raspadom bivše Jugoslavije, odnosno njenim nekadašnjim republikama. Zajedniĉka im je odrednica da se socijalni rad razvijao, oblikovao i prilagoċavao društvenim promjenama. Društvene promjene su generirale razliĉite ideje i znanja kojima su se sluţili socijalni radnici u praktikovanju socijalnog rada. No, mjesto, vrijeme i mreţa socijalnih interakcija i razliĉitih sociokulturnih utjecaja oblikovali su model socijalnog rada. Stoga su teorije i prakse socijalnog rada odraz vremena u kojem su nastajale. Iz tog ugla posmatrano, odreċenje pojma socijalnog rada definisao je, ustvari, odnos drţave i pojedinca, pa je tako bilo koja promjena u sadrţaju i pristupu socijalnog rada rezultat odnosa drţave prema pojedincu i obrnuto (Howe, 1996: 77). Treba istaknuti da je najstariji termin kojim su se izraţavale socijalne usluge bio ĉiniti dobro (Richmond, 1917, prema: Urbanac, 2006: 15). Sjetimo se Mary Richmond i njene definicije socijalnog rada, ujedno i prve do tada, ĉija se suština ogleda u tome da socijalni rad odreċuje kao vještinu pomaganja. Iako ima teoretiĉara koji će za njenu definiciju reći da je preuska u obuhvatnosti sadrţaja pojma socijalnog rada, ne moţemo a da ne konstatujemo da vještina pomaganja doista predstavlja jezgro, suštinu, samu srţ socijalnog rada. Iako je prošlo stoljeće od ove definicije, vještina pomaganja ima univerzalnu vrijednost i aktuelnost u savremenim percepcijama socijalnog rada. Savremenog socijalnog rada o kojem se danas mnogo govori u suštini nema bez šireg djelovanja i praćenja dinamiĉnih, turbulentnih i nimalo jednostavnih promjena, kako bilo kojeg tako i na socijalnoj pozornici bosanskohercegovaĉkog društva. Savremeni socijalni rad u praksi, kroz razliĉita podruĉja i nivoe djelovanja, nuţno implicira korištenje savremenih teorija koje odgovaraju savremenim društvenim kretanjima. Malcolm Payne koristi pojam savremena teorija socijalnog rada, obrazlaţući da se socijalni rad kao pojava, odnosno jedna od pojava društvene stvarnosti, moţe ispravno razumjeti dovodeći ga u vezu sa sadašnjim vremenom. Razliĉiti autori navode bitne probleme u definisanju pojma socijalni rad. Jedan od vaţnih problema u tom kontekstu predstavlja nepridavanje vaţnosti 225

236 razlikovanju socijalnog rada kao djelatnosti i nauĉnih osnova socijalnog rada, što ujedno doprinosi tome da postavljanje nauĉne definicije socijalnog rada prate mnoge poteškoće. Već duţe vrijeme brka se djelatnost socijalnog rada s pojavom, a socijalni rad je jedna od društvenih pojava (društvene) stvarnosti. Razliĉito definisanje socijalnog rada nuţno je ostavilo prostor za razliĉite ideje o suštini socijalnog rada. Polazeći od toga da je socijalni rad u 21. stoljeću dinamiĉan i permanentno se razvija, definicije IASSW-a i IFSWa nisu bile konaĉne već tragajuće, s ciljem da ponude jedan općeprihvaćen stav o socijalnom radu koji ima aplikativnu upotrebljivost na globalnom nivou. Tako godine MeĊunarodna federacija socijalnih radnika daje globalnu definiciju profesije socijalnog rada prema kojoj je socijalni rad praktiĉno zasnovana profesija i akademska disciplina koja promoviše socijalne promjene i razvoj, socijalnu koheziju, osnaţivanje i oslobaċanje ljudi. Principi socijalne pravde, ljudskih prava, kolektivne odgovornosti i poštovanja razliĉitosti su centralni za socijalni rad. Poduprt teorijama socijalnog rada, socijalnih znanosti, humanistiĉkih i autohtonih znanja, socijalni rad ukljuĉuje ljude i strukture, kako bi prevazišli ţivotne izazove i poboljšali blagostanje (Šadić, 2014: 88). Nesporno je da navedena definicija generira kljuĉne ideje savremenog socijalnog rada sadrţane u svekolikoj širini njegove obuhvatnosti i djelovanja, dajući socijalnim radnicima veliku odgovornost. MeĊutim, u vezi s navedenom definicijom moţemo iznijeti nekoliko zamjerki. Na prvom mjestu rijeĉ je o svoċenju nauĉnih osnova socijalnog rada na nivo akademske discipline, 1 što moţe izazvati zbunjenost o tome da li moţemo i u kojem kontekstu koristiti termin nauka o socijalnom radu. Zatim, da li je socijalni rad samo praktiĉno zasnovana profesija i kakva je uloga teorije u oblikovanju te profesije. Principi socijalne pravde, kolektivne odgovornosti i poštovanja razliĉitosti, iako su shodno ovoj definiciji centralni za socijalni rad, nisu specifiĉni i svojstveni samo socijalnom radu i socijalnim radnicima. MeĊutim, u kontekstu socijalnog rada u zajednici, navedene odredbe ove definicije ĉine sadrţaj raznih aktivnosti koje bi socijalni radnik trebao vršiti u okviru svog djelovanja u zajednici, poĉevši od socijalnih promjena, kohezije, preko osnaţivanja i uĉešća svih aktera u okviru svojih nadleţnosti do blagostanja, tj. poboljšanja kvaliteta ţivota ĉlanova zajednice, te kvalitetnije pruţenih usluga, ostvarenih prava, zadovoljenih potreba i sl. 1 Pojam akademska disciplina je bio prisutan i u definiciji iz godine 226

237 Predmet nauke o socijalnom radu Da li je socijalni rad samo nauĉna akademska disciplina ili se moţe govoriti o nauci o socijalnom radu, pitanje je koje prati sam razvoj socijalnog rada kao posebne aplikativne discipline sve do 80-ih godina prošlog stoljeća. I danas je prisutno razmimoilaţenje autora u odgovorima na ovo pitanje koje se ĉesto postavlja kroz nauĉne i struĉne rasprave. Nedeljković još godine u knjizi Socijalni rad istiĉe da je pogrešno postaviti pitanje o tome da li je socijalni rad nauka, istovremeno dajući odgovor teško da se socijalni rad moţe smatrati naukom već djelatnošću posebnog predmeta, metoda i specifiĉnih zadataka. MeĊutim, Nedeljković istiĉe da se moţe govoriti o nauci o socijalnom radu, ĉija fundiranost nuţno inicira postojanje posebne metodologije i metodike socijalnog rada kao i historije socijalnozaštitnih aktivnosti, koje zajedno mogu ĉiniti i predstavljati cjelinu. Treba istaći da je prošlo više od tri decenije od njegovog stava da većina zemalja koje razvijaju socijalni rad, njeguju nauku o socijalnom radu kao radnoj, pre svega operativnoj vrsti ljudske delatnosti koja je dobila svoju profesiju, svoj profesionalni oblik (Nedeljković, 1982: 35). Martinović godine u knjizi Znanstvene osnove socijalnog rada bez dvojbe govori o nauci o socijalnom radu te kaţe:... nauka o socijalnom radu kao primijenjena, integrativna i rezidualna kategorija ima nekoliko osnovnih pojmova ili kategorija u fokusu svog spoznajnog interesa. Prije svega ona prouĉava socijalni rad kao specifiĉno organiziranu praksu, ljudske potrebe, njihovo zadovoljavanje i humanizaciju, socijalno ponašanje, te socijalne probleme i njihovu prevenciju (Martinović, 1987: 26). Naprijed navedeno je ujedno i predmet teorije i prakse socijalnog rada. Dovoljno je letimiĉno ostvarivanje uvida u praksu socijalnog radnika kako bismo pronašli mnoštvo primjera koji potvrċuju navedeno. Utjecaj potreba je višestruk. Iza svakog socijalnog problema je neka od nezadovoljenih i/ili pogrešno zadovoljenih potreba. Svako ponašanje je direktno ili indirektno dirigovano potrebama, mogućnostima i naĉinima zadovoljavanja. Tragajući za bitnim ĉiniocima predmeta nauke o socijalnom radu, poći ćemo od općeg pojma nauke koja je prije svega specifiĉna društvena djelatnost. Epitet društvena je iz najmanje dva razloga. Nauĉnu djelatnost s preciznim ciljem i svrhom obavljaju posebni ĉlanovi društva, namjeravajući rezultate nauke uĉiniti dostupnim ĉlanovima društva. Preslikavajući bitne ĉinioce strukture nauke na socijalni rad, Termiz (2005) u knjizi Teorija nauke o socijalnom radu iznosi stavove o mogućnosti postojanja i razvoja nauke o socijalnom radu. Polazeći od uvjeta da jedna oblast ljudskog saznanja dobije status nauĉnog, autor je stava da moţemo govoriti o predmetu socijalnog 227

238 rada, metodama koje se koriste u okviru predmeta, zakonitostima po kojima se odvijaju pojave u socijalnom radu i postojanja pojmovno kategorijalnog aparata koji ĉine pojmovi koje je naveo Martinović kao specifikum spoznajnog interesa socijalnog rada. Autor je formirao i radnu definiciju predmeta nauke o socijalnom radu koja implicira da je predmet nauke o socijalnom radu (je) trajna, razvojna, široko rasprostranjena, sloţena, ciljana i svrsishodna društvena pojava/proces ĉija je suština pruţanje socijalne pomoći ĉlanovima društva koji mogu da se naċu ili se nalaze u stanju naglašene socijalne potrebe ili su u toku njenog prevladavanja, a svoje probleme u datoj situaciji ne mogu sami, sopstvenim angaţovanjem da prevladaju (Termiz, 2005: 38). Ono što se prvo uoĉava iz definicije jeste autorovo konstatovanje socijalnog rada kao jedne od pojava društvene stvarnosti bez objašnjenja sadrţaja pojave. Kao jedna od pojava društvene stvarnosti, socijalni rad je pojava koja u fokusu svoje paţnje ima socijalni segment ĉovjekovog ţivota u sloţenoj društvenoj realnosti u kojoj se nalazi. Shvatanje socijalnog rada kao trajne pojave uvjetovano je permanentnom potrebom za socijalnim radom, zbog toga će, što bez obzira na stepen blagostanja drţave, društava i zajednica, uvijek biti onih koji su u stanju naglašene socijalne potrebe. Dinamiĉne promjene u društvu nuţno iziskuju i stalno usavršavanje socijalnog rada kako teorijski, analogno tome i praktiĉno, što je ujedno i odgovor zašto je on razvojna pojava. Kao primjer navodimo razvoj teorija kojima se koriste socijalni radnici i razliĉitih teorijskih pristupa i orijentacija u radu s klijentom, te razvoj novih podruĉja profesionalne prakse i vještina rada socijalnih radnika. Iako je u teoriji socijalni rad razvojna pojava, u praksi nuţno nije tako. Tranzicijska društva i u socijalnom radu dovode do tranzicije. Ne moţemo oĉekivati uspjeh u teoriji i praksi socijalnog rada prelazeći iz socijalizma u kapitalizam a ne mijenjajući i sam model rada. Odredba široko rasprostranjena pojava korespondira aktuelnoj društvenoj stvarnosti bosanskohercegovaĉkog društva i izazovima ţivota u siromašnoj drţavi, te socijalnog rada koji treba dati odgovor na takve izazove. Sloţena je pojava ponajviše zbog toga što je i samo stanje naglašene socijalne potrebe posljedica interakcije i odnosa razliĉitih uzroka. Suština socijalnog rada kao pojave je pruţanje socijalne pomoći ĉlanovima društva, a pruţanje pomoći nije jednokratan ĉin već podrazumijeva proces, i to je jedna od bitnih odredaba ove definicije po kojoj se socijalni rad razlikuje od predmeta drugih nauka i nauĉnih disciplina. Općenito je pomoć prastara kategorija oko koje se koncentriše i poĉetno razumijevanje socijalnog rada (Hollstein, 172: 109). 228

239 Predmet istraţivanja u socijalnom radu Nesporno je da je predmet istraţivanja u svakoj nauci i nauĉnoj disciplini specifiĉan po svojim odredbama i svojstvima. Tako naizgled isti predmet istraţivanja u svojoj suštini moţe biti razliĉit stavljajući akcent na jedan segment, aspekt, svojstvo, odredbu, po kojem i postaje specifiĉan u odnosu na druge nauke i nauĉne discipline. Navedeni stav potvrċuje sloţenost društvenih nauka, a ne njenu monolitnost, ali i ukazuje na povezanost izmeċu nauke i nauĉnog saznanja, što doprinosi izgradnji i formiranju novih nauka i nauĉnih disciplina. I za nauku o socijalnom radu vaţe ista pravila i postupci u procesu stjecanja nauĉnog saznanja, shodno tome i sljedeće odredbe istraţivanja konstituisane od društvenih nauka i njihovih metodologija, prema kojima je istraţivanje sloţen, organizovan, sistematski, svrsishodan proces sticanja nauĉnog saznanja o strogo definisanom predmetu istraţivanja, verifikovanom vaţećom nauĉnom procedurom, odnosno odgovornom primenom nauĉnih metoda (Milosavljević Radosavljević, 2008: 57). Navedena definicija nuţno obavezuje svaku ciljanu i svrsishodnu djelatnost, tako i socijalni rad da, kao nauĉna djelatnost nauĉnog istraţivanja, treba nuţno ispuniti zahtjeve iz naprijed navedene definicije prilikom istraţivanja odreċenog procesa, pojave, problema/predmeta, a isti se uspješno ostvaruju kroz proceduru konceptualizacije i projektovanja istraţivanja. Iz navedene definicije moţemo konstatovati i da nauka o socijalnom radu implicira prihvatanje bitnih svojstava nauĉnog istraţivanja koje su konstituisale društvene nauke i njihove metodologije. U tom kontekstu, ni u socijalnom radu nema valjanog istraţivanja bez jasno definisane teme, precizno definisanog problema, njegovih bitnih odredbi, nauĉnog i društvenog znaĉaja, ostvarenog uvida u prethodna saznanja. Neophodno je i temeljiti istraţivanje na provjerenim i vjerovatno nauĉno-teorijskom i struĉnom ali i metodološkom saznanju. Vodeći se svojstvom sistematičnosti, sljedeće radnje se odnose na precizno definisanje predmeta istraţivanja, precizno postavljanje nauĉnih i društvenih ciljeva i hipoteza koje iz njih proizlaze. Vrlo vaţan korak predstavlja izbor nauĉnih metoda, njihova valjana i dosljedna primjena, kao i nauĉna i društvena opravdanost istraţivanja. Istraţivanja u socijalnom radu bez obzira da li govorili o nauĉnim, struĉnim i sve ĉešće u teoriji i praksi spominjanim akcionim i evaluacijskim istraţivanjima na današnjem stepenu razvoja metodologije istraţivanja u socijalnom radu nezaobilazno trebaju ispuniti navedene zahtjeve, tim prije kako bi odreċena ciljana i svrsishodna djelatnost mogla biti prihvaćena kao nauĉna djelatnost nauĉnog istraţivanja. Kada govorimo o ulozi i znaĉaju 229

240 nauĉnog istraţivanja, treba istaći da socijalni rad u svojoj suštini implicira istraţivanje, otkrivanje, analiziranje, identifikovanje, rješavanje i preveniranje socijalnih problema (Šerić, 2016: 142). Postoji znaĉajna razlika izmeċu metodologije društvenih nauka i istraţivanja u socijalnom radu. Prema Halmiju, treba razlikovati tradicionalnu metodologiju i metodologiju akcionih istraţivanja. Cilj tradicionalnih istraţivanja je doći do ĉistog nauĉnog saznanja o predmetu istraţivanja poštujući bitne norme pozitivistiĉko-funkcionalistiĉkog teorijsko-metodološkog pravca kao što su objektivnost, nauĉna neutralnost, nauĉna distanca istraţivaĉa, provjerljivost i sl. Kod akcionih istraţivanja ĉiju koncepciju kao novu metodološku paradigmu preferiraju i afirmišu savremeni autori cilj istraţivanja je doći do takvih rezultata koji će utjecati na promjenu situacije i rješavanje problema (Halmi, 1995). Stoga se akciona istraţivanja ne zadovoljavaju samo otkrivanjem i opisivanjem nekog društvenog/socijalnog problema već aktivnim uĉešćem istog u promjeni situacije. MeĊutim, akciona istraţivanja ne iskljuĉuju tradicionalna deskriptivna istraţivanja, niti to u krajnjoj instanci i mogu. Razlog je jednostavan: tradicionalna istraţivanja koja opisuju problem, saznaju ga i obavještavaju o njemu, nuţno prethode akcionim istraţivanjima. Nemoguće je i neobjektivno djelovati na pojavu, problem, promjenu situacije ako prethodno nemamo valjana i istinita saznanja. Stoga smatramo da su akciona istraţivanja samo ona koja dolaze poslije i imaju prioritetan cilj da riješe problem, što je specifikum istraţivanja u socijalnom radu. Postavlja se pitanje: po ĉemu je predmet istraţivanja u socijalnom radu specifiĉan? Ponajviše zbog ĉinjenice da se u većini predmeta istraţivanja u socijalnom radu istraţuje nivo i stepen interakcije razliĉitih subjekata u razliĉitim društvenim poloţajima, s razliĉitim socijalnim ulogama. TakoĊer, ĉesto je nuţno istraţiti u cjelini i/ili parcijalno odnos uzroka i posljedice. Ono što je u fokusu istraţivaĉkog interesa socijalnog rada jesu uzroci koji dovode do nastanka socijalnih problema, kao i situacije koje generiraju stanje naglašene potrebe. Prema Martinoviću, metodologija nauke o socijalnom radu usmjerena je na istraţivanje potreba, socijalnog ponašanja i socijalizacijskih procesa, te socijalnih problema i njihovu prevenciju u kontekstu zajednice (Martinović, 1987: 14), zbog znaĉaja zajednice za socijalni rad koja se manifestuje kroz sljedeće ĉinjenice: u zajednici pojedinci, porodice i grupe ostvaruju svoja prava iz oblasti socijalne zaštite, ali i većinu ljudskih prava, te zadovoljavaju svoje raznovrsne potrebe koje su u vezi s ljudskim pravima. Fenomenologiju i etiologiju socijalnih problema korektnije je istraţivati u zajednici u kojoj su njihove posljedice najintenzivnije. TakoĊer, utjecaj na humanizaciju ţivotne i radne sredine, o 230

241 kojoj Martinović govori, najneposrednije se ostvaruje u zajednici gdje se zaĉinje svijest o mogućnostima djelovanja. Predmeti istraţivanja u socijalnom radu, koji imaju za cilj doći do valjanog i upotrebljivog saznanja korištena za potrebe svakodnevne prakse socijalnog radnika, mogu biti razliĉiti. U nastavku, polazeći od općeg tipskog modela 2 i činioca sadrţaja predmeta istraţivanja (Milosavljević Radosavljević, 2008: 437), navest ćemo uobiĉajene moguće predmete istraţivanja, tj. šta to socijalni radnik moţe istraţivati. Uzroci nastanka stanja socijalne potrebe i socijalnih problema, kao i uvjeti u kojima se manifestuju prioritetni su predmeti istraţivanja u teoriji i praksi socijalnog rada; zatim utjecaj nekoga/nečega na ponašanje korisnika, na socioekonomski status, na nastanak socijalnog problema, stanja socijalne potrebe, ali i na zadovoljstvo pruţenim uslugama; potom pojavne oblike nasilja, delinkventnog ponašanja, diskriminacije, kao i povezivanje pojavnih oblika s drugim pojavama, npr. utjecaj siromaštva na povećan broj kriviĉnih djela kraċe, utjecaj poremećenih porodiĉnih odnosa na ponašanje djece i sl. Vrlo bitan predmet istraţivanja moţe biti i istraţivanje rasprostranjenosti i učestalosti koje moţe varirati od konstatovanja rasprostranjenosti do komparacije rasprostranjenosti po godinama, spolu, znaĉajnim sociodemografskim obiljeţjima. Poseban predmet istraţivanja mogu biti i ljudske potrebe, njihova struktura, putevi i naĉini zadovoljavanja i humanizacije potreba, zatim nivo i kvalitet zadovoljavanja potreba, npr., ĉlanova u jednoj lokalnoj zajednici. U uskoj vezi s potrebama je i socijalno ponašanje, a u tom kontekstu poseban predmet istraţivanja moţe se odnositi na procese socijalizacije iz aspekta socijalnog rada. Istraţivati se mogu i problemi u primjeni nečega poput primjene praktiĉnih metoda u socijalnom radu: posebno se mogu istraţivati problemi u primjeni odreċene metode u razliĉitim podruĉjima profesionalne prakse socijalnog rada, primjena teorijskih saznanja, a posebno efekti ostvareni primjenom metoda i teorijskih saznanja. U cilju saznanja o zadovoljstvu i kvalitetu pruţenih usluga, mogu se istraţivati i stavovi klijenata o njihovim problemima, društvenom poloţaju, stavovi klijenata o pruţenim uslugama. U kontekstu navedenih primjera mogućeg predmeta i ĉinioca sadrţaja predmeta istraţivanja u socijalnom radu, moţemo zakljuĉiti da sve zavisi od uvjeta i reakcije na uvjete od subjekata/korisnika prava i usluga iz oblasti socijalne zaštite i šire socijalnog rada, koji na bazi potreba formiraju svoje interese, a onda ih artikuliše kao ciljeve. Korisnici svoje potrebe, interese i ciljeve 2 Rijeĉ je o generalnom tipskom modelu odreċenja predmeta istraţivanja u društvenim naukama, koji moţe imati i svojstvo univerzalnog kada se moţe primjenjivati kako u društvenim tako i u prirodnim naukama. 231

242 ostvaruju kroz aktivnosti, ciljano i svrsishodno izvoċenje radnji kojima ţele postići cilj. A u postizanju cilja kroz aktivnosti djeluju na razliĉite naĉine kojima u konaĉnici proizvode posljedice, efekte i rezultate djelovanja. I tako ne postoji socijalna pojava koja je u fokusu istraţivaĉkog interesa teorije i prakse socijalnog rada, a da predmet istraţivanja ne situira kroz spomenute primjere. Predmet prakse socijalnog rada Praksa (praxis) je rijeĉ grĉkog porijekla u znaĉenju djelovanje i proizvoďenje odreďenih rezultata djelovanjem. Marx shvata ĉovjeka kao eminentno biće prakse te su, s tim u vezi, praksa kao bit ĉovjekove egzistencije i teorija neminovno u jedinstvu. Praksa socijalnog rada obuhvata znaĉajne segmente ĉovjekove egzistencije u kojima se mogu ili se ispoljavaju oblici ugroţenosti koji utjeĉu na i oteţavaju normalno funkcionisanje pojedinca, grupe ili zajednice. Stavljajući akcent na socijalni segment, praksa socijalnog rada, pored fokusiranja na socijalne probleme i stanje socijalne potrebe, istraţuje i mogućnosti korištenja potencijala pojedinaca, grupa i zajednica koje mogu doprinijeti boljem liĉnom i socijalnom funkcionisanju. Realni ţivot i društveni ambijent oblikuju i opredjeljuju modele prakse koji se odvijaju u razliĉitim podruĉjima. Podruĉja profesionalne prakse socijalnog rada se meċusobno proţimaju, s tim da svako podruĉje ima svoje specifiĉnosti, što nuţno implicira i primjenu metoda, tehnika i vještina svojstvenih predmetu odreċenog podruĉja. S tim u vezi, od socijalnog radnika se traţi da pored polivalentnog obrazovanja ima i uţu specijalnost, te da usavršava svoje znanje, kompetencije i vještine u podruĉju u kojem planira ili već djeluje kroz razliĉite aktivnosti. Halmi govori o aplikativnim podruĉjima socijalnog rada u zajednici, što je sasvim logiĉno s obzirom da se njihova primjena ne moţe odvojiti od lokalne zajednice. Tako autor, prema kriteriju posebnog podruĉja organizacije društva, socijalni rad klasifikuje na: socijalni rad u oblasti socijalne zaštite, socijalni rad u centrima za socijalni rad, socijalni rad u mjesnim zajednicama, socijalni rad u organima uprave nadleţnim za socijalnu zaštitu i socijalni rad u humanitarnim organizacijama. Prema kriteriju organizacija udruţenog rada, socijalni rad klasifikuje se na: socijalni rad u socijalnim ustanovama, socijalni rad u industriji, socijalni rad u zdravstvu, socijalni rad u školstvu, zatim na socijalni rad u zavodima za zapošljavanje, za socijalno osiguranje i u javnim tuţilaštvima. Kao posebna podruĉja profesionalne prakse socijalnog rada mogu se formirati i specijalizovana podruĉja za rad s 232

243 odreċenim kategorijama korisnika kao što su: socijalni rad s djecom bez roditeljskog staranja ili djecom koja ţive u teškim porodiĉnim prilikama, socijalni rad s materijalno neosiguranim osobama, socijalni rad s osobama sa smetnjama u psihofiziĉkom razvoju, socijalni rad s osobama društveno neprihvatljivog ponašanja, socijalni rad s duševno oboljelim osobama, ovisnicima o alkoholu i drogama, te socijalni rad s ostalim osobama kojima su potrebni oblici razliĉitih usluga socijalnog i drugog struĉnog rada (Halmi, 1989: ). Sliĉnu klasifikaciju podruĉja daju i Milovanović (1995), Milovanović Krović (1998), Dervišbegović (2003) i Termiz (2005), s tom razlikom što Milovanović i Krgović (1998) govore i o socijalnom radu u vanrednim društvenim prilikama s posebnim podruĉjem socijalnog rada s izbjeglicama, a Termiz (2005) socijalnom radu s izbjeglicama pridodaju i raseljena lica. S obzirom da je dosadašnji razvoj teorije socijalnog rada ponajviše afirmisao tri metodološka kompleksa studij sluĉaja (case study), studij grupe (group study) i studij zajednice (community study) koja zahtijevaju korištenje metoda nauĉnog istraţivanja u socijalnom radu (Kendall, 1972), moţemo govoriti i o podjeli podruĉja prema navedenim metodološkim kompleksima. U bosanskohercegovaĉkom kontekstu naprijed navedena specijalizovana podruĉja profesionalne prakse socijalnog rada u dosadašnjoj organizaciji, npr., centrima za socijalni rad nazivaju se oblastima. U bosanskohercegovaĉkom društvu razliĉita podruĉja profesionalne prakse socijalnog rada su relativno razvijena, a shodno tome i zastupljena. Socijalni rad u zdravstvu, kao veoma vaţnom aplikativnom podruĉju socijalnog rada, npr. u Kantonu Sarajevo, odvija se u primarnoj zdravstvenoj zaštiti pri domovima zdravlja u okviru porodiĉne medicine i centra za mentalno zdravlje, te psihijatrijskim sluţbama u bolnicama. Manje je zastupljen socijalni rad u školstvu i socijalni rad u lokalnim zajednicama. Kada je rijeĉ o predmetu prakse, tj. šta u razliĉitim podruĉjima socijalni radnici rade, govoreći u kontekstu bosanskohercegovaĉkog društva, evidentan je fenomen metodološkog redukcionizma. Svekolika širina socijalnog rada je locirana u socijalnoj zaštiti. Ekonomske, socijalne i politiĉke posljedice su utjecale na sadrţinsko osiromašenje predmeta prakse socijalnog rada, metodološkometodiĉku skuĉenost; akcent je na posljedicama i ulozi socijalnog radnika kao vatrogasca. I sve to u vremenu kada se najviše govori o savremenom socijalnom radu kojeg nema bez prevencije (Šerić, 2016). 233

244 Povezanost teorije i prakse Prema Payneu, teorija je tvrdnja o tome šta socijalni rad jeste i propisuje šta bi socijalni radnik trebao da radi u raznim situacijama (Payne, 2005: 18). Teorija u socijalnom radu je sastavni dio prakse. Uloga teorije, kako u praksi tako i u istraţivanju, je višestruka. Razliĉite teorije pomaţu socijalnim radnicima da, u rješavanju problema korisnika, imaju na raspolaganju razliĉite naĉine koji ujedno omogućavaju primjenu principa individualnog pristupa u radu s korisnikom. Zanemarivanje teorije u socijalnom radu vodi ka praksama s lošim efektima. Ĉinjenica je da je svaka teorija nastala u odreċenom vremenu, na odreċenom prostoru, s odreċenim ciljem i funkcijom. Kao što teorije polaze od razliĉitih izvora i ideja o socijalnom radu i praksi socijalnog rada, tako teorije shodno idejama odlaze u praksu i vode ka razliĉitim praksama socijalnog rada, iz kojih nastaju koncepti, modeli i strategije djelovanja socijalnog radnika. I nenauĉne teorije imaju vrijeme i mjesto nastanka, izvore, ciljeve i funkcije, ali suštinska razlika izmeċu teorije i nauĉne teorije je u naĉinu nastanka. Nauĉna teorija nuţno implicira korištenje nauĉnih metoda i prethodno opseţno istraţivanje pojava o kojima se cilja fundirati odreċena teorija. Kako pretvoriti teoriju u formu uputa ka djelovanju, zavisi od mnogo faktora. Stoga su i nastajali razliĉiti teorijsko-praktiĉni koncepti i modeli socijalnog rada. Payne ukazuje na dva naĉina oblikovanja teorije i prakse socijalnog rada. Kod jednosmjernog utjecaja odreċeni segmenti društva direktno utjeĉu na socijalni rad ne samo u izgradnji teorije socijalnog rada koja svoje izvore ima u društvu u kojem će biti primjenjivana već i u korištenju teorija nastalih u drugim društvima i kontekstima, a koje su se u praksi pokazale efikasnim. Po ovom naĉinu, ni socijalni radnik koji primjenjuje socijalni rad niti korisnik nemaju znaĉajan utjecaj u procesu oblikovanja teorije koju će koristiti i nad kojima će biti korištena. U drugom naĉinu oblikovanje je refleksivno s komplementarnim ulogama. Svi su u interakciji i utjeĉu jedni na druge u odreċenom sociokulturnom okviru i društvenom kontekstu. Korisnost i vaţnost oblika socijalnog rada odreċeni su mjestom, vremenom i mreţom socijalnih interakcija i razliĉitih sociokulturnih okvira (Payne, 2001: 16). Treba istaknuti da je potreba za refleksivnošću imanentna savremenijim teorijama koje upravo naglašavaju neminovnu interakciju s okruţenjem i razliĉitim sistemima. Mnogo je faktora koji utjeĉu na oblikovanje sadrţaja teorije i prakse socijalnog rada. Prema Payneu, znaĉajni faktori utjecaja na teoriju socijalnog rada su: razliĉit historijski razvoj socijalnog rada; znanja i ideje osjetljive na društvene promjene; politiĉka i javna percepcija socijalnog rada; 234

245 zastupljenost socijalnog rada u politiĉkim raspravama; zastupljenost socijalnog rad u medijima; organizacija socijalnog rada, te ekonomske mogućnosti kojima se podupire organizacija (Payne, 2005: 12). Društvene promjene nuţno zahtijevaju ideje i znanja koji će pratiti te promjene. S tim u vezi, socijalni rad nije imao istu putanju, intenzitet i stepen razvoja. Politiĉka i javna percepcija socijalnog rada od izrazite je vaţnosti, posebno u demokratskom okruţenju. S obzirom na to da su socijalni radnici dio javnosti, politiĉke promjene ne mogu zaobići ni socijalne radnike, niti proći bez utjecaja na teorijsku orijentaciju i praksu socijalnog rada. Politiĉki akteri omogućavaju ili ograniĉavaju domašaj, efikasnost i korisnost teorija socijalnog rada. Zbog ĉega? U teoriji je, uvjetno reĉeno, sve moguće. MeĊutim, moţemo imati bogatu teoriju, s jedne, a oskudnu praksu, s druge strane. Zbog toga su vaţna politiĉka i javna opaţanja i zapaţanja socijalnih problema i potreba jer ona opredjeljuju na ĉemu će biti akcent i kakav pristup pri rješavanju socijalnih problema i socijalnih potreba. U tom kontekstu, kroz protekle dvije decenije praksa socijalnog rada u našem društvu pokazuje da se uglavnom rješavaju iskazane potrebe i problemi ĉlanova lokalnih zajednica, s jedne, da se mnogo govori o preventivnom socijalnom radu u praksi, a u većini reaguje na posljedice, s druge strane. U ovakvom pristupu utjecaj politike i politizacije najviše dolazi do izraţaja. Jedan od naĉina oblikovanja praktiĉne teorije socijalnog rada predstavlja i korištenje medija, tj. zastupljenosti socijalnog rada u medijima. Korištenjem medija, posebno u zaštiti i ostvarivanju ljudskih prava koji su fundamentalni za socijalni rad, privlaĉi se interes javnosti, a privlaĉenjem interesa kroz odreċenu paţnju dobivamo i odreċenu podršku kojom moţemo utjecati na donosioce odluka (Demeš, 2003.; prema Šerić, 2016: 157). Naĉini organizacije socijalnog rada u sluţbama socijalne zaštite, centrima za socijalni rad, raznim ustanovama socijalne zaštite, te razliĉitim podruĉjima profesionalne prakse socijalnog rada itekako utjeĉu na praksu socijalnog rada, posebno ako organizaciju dovedemo u vezu s finansijskim sredstvima. Taj spoj direktno utjeĉe na to kako će socijalni radnik obavljati i obaviti svoj posao, s kojim efektima i kvalitetom. U tom kontekstu Payne pravi razliku izmeċu socijalnog radnika koji radi, naprimjer, u nekoj nezavisnoj agenciji i, imajući na umu naše uvjete, socijalnog radnika koji radi u centru za socijalni rad, naglašavajući da socijalni radnik u nezavisnoj agenciji ima više slobode da samostalno razvija tehnike socijalnog rada (Payne, 2001: 12). U nezavisnom djelovanju socijalni radnik ima veće mogućnosti u dosljednosti profesionalnom identitetu socijalnog rada, a ne samo ustanovi ĉiji je uposlenik. Na pitanje šta ili ko u BiH omogućava, direktno i/ili indirektno, socijalni rad, odgovor bi bio adresiran na sljedeće kljuĉne faktore i aktere kao što su: 235

246 zakonski okvir, društveno ureċenje, politiĉka konstelacija, ekonomskosocijalna razvijenost drţave i društva ali i lokalnih zajednica, sistem vrijednosti, teorijsko-metodološke orijentacije socijalnih radnika ali i sami korisnici svojim naĉinom djelovanja. Praktiĉnu prirodu socijalnog rada u konaĉnici ne odreċuju rasprave u akademskim krugovima već ono što socijalni radnici realno i konkretno rade i što im je omogućeno u praksi. Shodno tome, moţemo zakljuĉiti da je socijalni rad, njegov predmet i sadrţaj djelatnosti ono što nalaţu entiteti, kantonalna ministarstva, a u praksi, na lokalnom nivou shodno općinskim mogućnostima, realizuju centri za socijalni rad i ustanove socijalne zaštite. Povezanost teorije i istraţivanja Vaţna je uloga teorije i u istraţivanju. Svrha istraţivanja je saznati nepoznato, ali saznati ga kao istinito. Teorija idejno vodi istraţivanje, a u isto vrijeme provjerava valjanost teorije. Istraţivanja razliĉitih vrsta i tipova predstavljaju svakodnevnu pojavu u ţivotnoj praksi ljudskog društva, pojedinaca, grupa i zajednica. Iz te uloge proizlaze funkcije teorije u procesu nauĉnih istraţivanja u socijalnom radu, poĉevši od izbora naslova teme istraţivanja, formulisanja problema i odreċenja predmeta istraţivanja, do postavljanja nivoa nauĉne spoznaje, hipoteza i izbora metoda pribavljanja podataka. Pri izboru naslova teme istraţivanja nuţno je ostvariti uvid u postojeću teoriju i nivo razvijenosti teorije. Isto se odnosi i na formulaciju istraţivaĉkog problema i predstavljanje njegove strukture, funkcija i veza i odnosa, koje ĉinimo preko dostupne teorije. I posjedovanje dovoljno znanja o predmetu istraţivanja tokom projektovanja istraţivanja nuţno zahtijeva konsultovanje odreċene teorije, s tim da se pravi razlika izmeċu dovoljno znanja o predmetu istraţivanja i dovoljno znanja o društvenom realitetu, pojavi, problemu i predmetu koji istraţujemo, zbog toga što, u sluĉaju da istraţivaĉ ima dovoljno znanja o problemu koji istraţuje ne bi ni bilo potrebe da ga istraţuje jer ne bi postojao relevantan nauĉni problem bez kojeg nema niti ima potrebe za istraţivanjem. Postavljanje nivoa nauĉne spoznaje ili nauĉnih i društvenih ciljeva istraţivanja koji se ostvaruju kroz rezultate istraţivanja ne moţe biti korektno ako prethodno ne utvrdimo vrstu saznanja koje postoji o predmetu istraţivanja, iz aspekta teorije i društvene prakse. TakoĊer, hipoteze u projektu istraţivanja, u ĉijem sadrţaju treba biti ono nepoznato koje ćemo upoznati preko rezultata istraţivanja, prije negoli se formulišu, iziskuju obavezno ostvarivanje uvida u teoriju. 236

247 Povezanost teorije, istraţivanja i prakse Kao što teorije utjeĉu na proces istraţivanja, i istraţivanja pomoću rezultata do kojih se doċe utjeĉu na nastanak nauĉnih i drugih teorija, ali i evaluaciju i dopunu već postojećih, tako da teoriju moţemo shvatiti i kao efekt i kao rezultat istraţivanja. Teorije nema dok nije iskazana. Teorije uopćavaju stvari, to su opći iskazi o konkretnom, tj. iskazana zamisao o konkretnom. A to konkretno moţe biti i raznoliko. Rezultati istraţivanja dolaze iz prakse i ponovo se vraćaju u praksu. Iz prakse dolaze s odreċenim problemom, u praksu bi trebali otići s odreċenim rješenjem, s obzirom na to da istraţivanja, posebno u socijalnom radu, nisu sama sebi svrha već imaju za cilj postići rezultate koji će utjecati na promjenu situacije i rješavanje problema. S tim u vezi, ne funkcionišu u istraţivanju nikakve teorije koje se ne mogu primijeniti na konkretan ţivot. U sinergijskom odnosu teorije i istraţivanja bitno je spomenuti i teorijske protivrjeĉnosti. Teorija socijalnog rada i istraţivanje u socijalnom radu bi se trebali više baviti izvorima drţanja ĉovjeka u podreċenom poloţaju, a ne samo saniranjem posljedica podreċenog poloţaja. Zakljuĉci Ovim radom autorica je imala namjeru podsjetiti na naizgled jednostavna, a u suštini vrlo sloţena pitanja u vezi s definicijom, predmetom, teorijom i praksom, djelatnosti i nauĉnim osnovama socijalnog rada. Ukazano je na potrebu razlikovanja socijalnog rada kao profesije, struke i zanimanja. Objašnjene su karakteristike socijalnog rada kao jedne od pojava društvene stvarnosti. S obzirom na ĉinjenicu da socijalni rad po prirodi djelatnosti implicira istraţivanja, u radu su navedeni i primjeri mogućeg predmeta istraţivanja kako teorije tako i prakse socijalnog rada. Ukazano je da specifiĉnost predmeta istraţivanja u socijalnom radu treba traţiti u odgovoru da se u većini predmeta istraţuje nivo i stepen interakcije raznih subjekata u raznim društvenim poloţajima, s raznim socijalnim ulogama i statusima. Kada je u pitanju predmet prakse, autorica zakljuĉuje da su ekonomske, socijalne i politiĉke posljedice u našem društvu generirale fenomen metodološkog redukcionizma, sadrţinsko osiromašenje predmeta prakse socijalnog rada, metodološko-metodiĉku skuĉenost, akcenat na posljedicama i ulozi socijalnog radnika kao vatrogasca. Kada je u pitanju povezanost, odnosi i veze teorije i prakse, prakse i teorije, teorije i istraţivanja, istraţivanja i teorije, u radu su navedena polazna saznanja manifestovana kroz potrebu razlikovanja ovih odnosa i njihovog neminovnog utjecaja na socijalni rad. 237

248 Literatura 1. Dervišbegović, M. (2003) Socijalni rad: Teorija i praksa, Zonex ex libris, Sarajevo. 2. Halmi, A. (1989) Socijalni rad u lokalnoj zajednici, Biblioteka Socijalna zaštita, Zagreb. 3. Halmi, A. (1995) Metodologija istraţivanja u socijalnom radu, Alineja, Zagreb. 4. Hollstein, W., M. Meinhold (1980) Socijalni rad u kapitalističkim produkcionim uslovima, Viša škola za socijalne radnike Beograd, Viša škola za socijalne radnike Zagreb, Viša škola za socijalne radnike Skopje, Institut za socijalnu politiku, Jugoslovenska konferencija za socijalnu delatnost, Beograd Zagreb Skopje. 5. Howe, D. (1997) Uvod u teoriju socijalnog rada, Nauĉnoistraţivaĉki centar za socijalni rad i socijalnu politiku Fakulteta politiĉkih nauka, Beograd. 6. Kendall, K. (1972) The new Thems in Social Work Education, New York. 7. Martinović, M. (1987) Znanstvene osnove socijalnog rada, Narodne novine, Zagreb. 8. Milosavljević, S., I. Radosavljević (2008) Osnovi metodologije političkih nauka, Sluţbeni glasnik, Beograd. 9. Milovanović, M. (1995) Socijalni rad u ustanovama socijalne zaštite, Beograd. 10. Milovanović, M., T. Krgović (1998) Područja socijalnog rada, Beograd. 11. Morales, A. T., B. W. Sheafor (1995) Social Work: A profession of Many Faces, Allyn&Bacon. 12. Nedeljković, Y. R. (1982) Socijalni rad, Zavod za prouĉavanje socijalnih problema grada Beograda, Beograd. 13. Payne, M. (2001) Savremena teorija socijalnog rada, Filozofski fakultet, Banja Luka. 14. Petriĉković, M. (2006) Teorija socijalnog rada, Socijalna misao, Beograd. 15. Šerić, N. (2016) Mogućnosti i ograničenja ostvarivanja socijalnog rada u zajednici u Bosni i Hercegovini, doktorska disertacija. 16. Termiz, Dţ. (2005) Teorija nauke o socijalnom radu, NIK Grafit, Lukavac. 17. Urbanac, K. (2006) Izazovi socijalnog rada s pojedincem, Alineja, Zagreb. 238

249 Prikazi i osvrti / Reviews and Comments 239

250 240

251 Prof. dr. Mirko Pejanović Dopisni ĉlan ANUBiH-a / ANUBIH Corresponding Member IZAZOVI I PERSPEKTIVE POLITIĈKOG VOĐSTVA U 21. VIJEKU 1 THE CHALLENGES AND PERSPECTIVES OF 21 ST CENTURY POLITICAL LEADERSHIP 2 UDK (049.3) Sažetak Tekst je prikaz knjige dr. sc. Tatjane Lazić Političko vođstvo: Teorije i iskustva u savremenim demokratijama (Dobra knjiga, Sarajevo, 2016). Summary This text is the review of a book Ph.D. Tatjana Lazić Političko vođstvo: Teorije i iskustva u savremenim demokratijama (Political Leadership: Theories and Experiences in Contemporary Democracies), Sarajevo, Dobra knjiga, Knjiga Političko vođstvo: Teorije i iskustva u savremenim demokratijama, autorice dr. sc. Tatjane Lazić, predstavlja iznimno vrijedan i rijedak cjelovit politološki rukopis u kojem se studiozno, kritiĉki argumentovano, u konzistentnom emancipatorskom diskursu, analiziraju: teorijska utemeljenost, prakse, uĉinci i konsekvence politiĉkog djelovanja u etabliranim demokratijama i postsocijalistiĉkim društvima u odnosu na motive, metode i ciljeve politiĉkih subjekata na vlasti. Unutar osviještenog i osmišljenog konceptualno-metodološkog okvira autorica kritiĉki analizira fenomen politiĉkog voċstva, istraţuje i povezuje sve njegove aspekte u razliĉitim demokratskim politiĉkim sistemima, upućuje na aktuelnost ali i redukcionizam razliĉitih teorijskih pristupa kojima se prouĉavani fenomen nastoji situirati, objasniti i valorizovati u odreċenom vremenu i prostoru, te apostrofira teorijsku komplementarnost i povezanost sa realnim politiĉkim 1 Prikaz knjige Tatjane Lazić Političko vođstvo: Teorije i iskustva u savremenim demokratijama, Sarajevo: Dobra knjiga, Review of a book Političko vođstvo: Teorije i iskustva u savremenim demokratijama (Political Leadership: Theories and Experiences in Contemporary Democracies), Sarajevo, Dobra knjiga,

252 iskustvom. Prvi put u politološki opus u Bosni i Hercegovini a i šire, na prostorima drţava zapadnog Balkana, u nauĉni diskurs politiĉkih odnosno, šire posmatrajući, društveno-humanistiĉkih studija uvodi se i naglašava znaĉaj politiĉkog voċstva u razumijevanju i interpretiranju aktuelnih politika i njihovog uticaja na savremeni ţivot. Iz pozicije proemancipatorski orijentisane politološke misli dr. sc. Tatjana Lazić ukazuje na kompleksnost i višedimenzionalnost fenomena voċstva u politici, posebno se fokusirajući na do sada vrlo površno, simplifikovano i/ili redukcionistiĉki istraţivane nauĉne teme, kao što su motivi, aspiracije i intencije politiĉkog djelovanja, politiĉki temperament, politiĉke ambicije, politiĉki karijerizam, te procesi personalizacije i medijatizacije politiĉke vlasti koji vode stvaranju novih oblika autoritarnosti u liberalnim demokratijama. Gradeći cjelovit interpretativno-spoznajni ali i pedagoški diskurs politiĉkog voċstva, dr. sc. Tatjana Lazić kroz tri racionalno i logiĉki povezane cjeline (Teorije politiĉkog voċstva, Politiĉko voċstvo u razvijenim demokratijama i Politiĉko voċstvo u postsocijalistiĉkim zemljama), osam kljuĉnih tematskih naslova (Politika kao voċstvo, Klasiĉne teorije o politiĉkom voċstvu, Savremene teorije o politiĉkom, Politiĉko voċstvo i politiĉke partije, Politiĉko voċstvo i politiĉka kultura, Politiĉko voċstvo i politiĉka komunikacija, Politiĉko voċstvo i slom komunizma, Politiĉko voċstvo i autoritarnost), te sublimirano Zakljuĉno razmatranje (Politiĉko voċstvo i graċanski ethos) naglašava vaţnost kritiĉkog i interdisciplinarnog pristupa kojim se ujedno pomjeraju jednoznaĉne granice teorijskih spoznaja o politiĉkom voċstvu i oblikuje temeljno hipotetiĉko motrište o tome da istinski demokratski politiĉki reţim ne treba (to je nespojivo s njegovim autentiĉnim vrijednostima) personalizovana, harizmatska, ideološka, teokratska niti emotivno ostrašćena politiĉka voċstva, već struĉno, depersonalizovano, neharizmatiĉno, kompetentno, civilno-politiĉko voċstvo usmjereno na unapreċenje demokratske politiĉke kulture, razvoj opšteg dobra, zaštitu i unapreċenje demokratskih vrijednosti jednog društva. Objektivno i racionalno sagledavajući politiĉka iskustva liberalnih demokratija u savremenom svijetu, dr. sc. Tatjana Lazić nedvosmisleno ukazuje na ĉinjenicu da politiĉko voċstvo kakvo poznajemo u politiĉkoj teoriji i od kojeg oĉekujemo, u skladu sa njegovim atribucijama i kvalitetama, da preuzme odgovornost za demokratsko upravljanje, oblikovanje i usmjeravanje politiĉkih procesa i društvenih kretanja, u većoj ili manjoj mjeri pravi odstupnice od demokratskog koncepta upravljanja drţavom. Politiĉke naracije o idejnom, programskom i akcionom usmjerenju 242

253 na razvoj demokratskih institucija, procedura i vrijednosti ne mogu praktiĉno zaţivjeti uslijed neizgraċene obiĉajnosti ţivljenja demokratije demokratskih imaginacija, orijentacija, svjetonazora, stavova, mišljenja i interakcija politiĉkih i civilnih aktera koji u javnom prostoru djeluju kao autonomne, savjesne, odgovorne i moralne liĉnosti. Izazovi demokratizacije politiĉkog voċstva u 21. vijeku identifikuju se u politiĉkim motivima i teţnjama ka dominaciji, moći, uticaju i vlasti u dinamiĉnim i promjenjivim politiĉkim i društvenim okruţenjima. Zabrinjavajući status demokratije u svijetu uzrokovan, prije svega, krizom autoriteta, krizom vrijednosti i krizom sistema, kao najdubljom od svih kriza, velikim je dijelom posljedica nerazvijene demokratske politiĉke kulture i dugotrajne moralne indiferentnosti i neodgovornosti i predstavnika vlasti i graċana prema aksiološkom fundusu liberalne demokratije, javnom dobru i politiĉkom zajedništvu utemeljenom na principima graċanstva. Stoga dr. sc. Tatjana Lazić nauĉno utemeljeno i odmjereno provocira kritiĉku misao o tome da je savremena demokratija sve više podloţna ideološko-politiĉkim svjetonazorima koji su vrijednosno iskljuĉivi prema slobodi, pluralnosti, racionalnoj kritici, modernizmu i intelektualizmu. Na tom tragu demokratski sadrţaji politiĉke socijalizacije pokušavaju se zamijeniti novim vrijednostima kojima se olakšava prohodnost politiĉkih oponenata demokratije. Ukazujući na komplementarnost odreċenih tipova politiĉke kulture i politiĉkog voċstva u razliĉitim demokratskim društvima, autorica dolazi do zakljuĉka da se demokratija nuţno mora etiĉki/moralno i vrijednosno jaĉati onim politiĉkim i socijalnim potencijalima i resursima koji spreĉavaju i uklanjaju iz javnog i civilnog prostora nedemokratske sadrţaje, a koje nerijetko prepoznajemo u fenomenima kao što su militokratija, partitokratija, birokratizacija, oligarhizacija i elitizacija politike, tehnokratija, mediokratija, patologija politiĉke komunikacije, etnokratija itd. Posebno analizirajući prirodu demokratije u postsocijalistiĉkim društvima, dr. sc. Tatjana Lazić istiĉe da je promjena politiĉke paradigme nakon devedesetih godina XX vijeka uzrokovala pojavu novih problema kao što su etniĉki konflikti i distance, pasivna uloga meċunarodne zajednice, nagli porast desnih populistiĉkih partija, pauperizacija radniĉke klase i slabo civilno društvo. Objektivno sumirajući sve prepreke dugoroĉnog i stabilnog zaţivljavanja demokratskih principa politiĉkog rukovoċenja i civilno-politiĉkih praksi u demokratskim društvima, autorica u knjizi ukazuje da se liberalna demokratija nalazi pred velikim izazovima i iskušenjima futuroloških projekcija razvoja i unapreċenja na globalnom nivou. Za njeno oĉuvanje 243

254 potrebno je uloţiti puno napora da se u humanistiĉkom emancipatorskom diskursu obnove i stvore nove pretpostavke za njenu dugoroĉnu stabilnost i odrţivost, a što ukljuĉuje potrebu za njihovim samokritiĉkim preispitivanjem i valorizovanjem, te uspostavljanjem politiĉke vlasti koja bi, respektujući aksiologiju liberalne demokratije, podrţavala, motivisala i ohrabrivala graċane da aktivno saraċuju sa politiĉkim voċstvom na uspostavljanju stabilnih temelja demokratske politiĉke zajednice. Ovaj, prema svim nauĉnim kriterijumima, izuzetno vrijedan politološki rukopis otvara i analizira ne samo aktuelna politiĉka već i društvena pitanja koja se, direktno ili indirektno, referiraju na odgovornost svih graċana na stvaranju boljeg, humanijeg, pravednijeg svijeta u kojem ţivimo. Osim toga, njime se daje nemjerljiv doprinos, a što i jeste vrhunska vrijednost svakog nauĉnog istraţivanja, kreativnom uobliĉavanju i afirmaciji humane emancipatorske, racionalne kritiĉke i nauĉno relevantne autorske misli. 244

255 Prof. dr. Šefket Krcić 1 Univerzitet u Novom Pazaru / University of Novi Pazar Univerzitet u Tuzli / University of Tuzla UDK (049.3) ZNAĈAJNA MONOGRAFSKA STUDIJA IZ OBLASTI JAVNIH KOMUNIKACIJA SUVREMENIH SOCIJALNIH STRUKTURA 2 IMPORTANT MONOGRAPHIC STUDIES IN THE FIELD OF CONTEMPORARY SOCIAL STRUCTURE PUBLIC COMMUNICATION 3 Sažetak Tekst je prikaz knjige prof. dr. Najila Kurtića Odnosi s javnostima (University Press, Sarajevo, 2016). Autor teksta se u ovom osvrtu posvetio kritičkoj analizi originalnog djela koje je prošlo više stručnih rasprava i ranijih izdanja u obliku priručnika i stručnih rasprava za potrebe studenata komunikologije, prava i sociologije. Kao takvo, ovo djelo izazvat će interes istraţivača iz raznih struka. Kao izazov saopćavanja informacija u novom vremenu, u radu je dat pregled strukture znanstvenog doprinosa kao i postavljanja otvorenih pitanja. Ključne riječi: javnost, odnosi s javnostima, kritička analiza situacije vremena, bosansko društvo, komunikologija Summary This paper is a review of a book Odnosi s javnostima (Public Relations) by Prof. Dr. Najil Kurtić, University Press, Sarajevo, In the review the author gives critical analysis of original Kurtić s work which was subject to several expert discussions and earlier releases in the form of manuals and technical discussion for students of communications, law and sociology. As such, that work will spark the interest of researchers from various disciplines. The paper gives an overview of the structure of the work, as well as setting up open questions as a challenge to impart information in new times. Keywords: public, public relations, critical analysis of the situation of the time, Bosnian society, communication 1 Autor je profesor Univerziteta u Novom Pazaru i Univerziteta u Tuzli. Obavlja funkciju predsjednika Matice Bošnjaka Društva za kulturu, znanost i umjetnost Sandţaka. The author is a professor at Universities of Novi Pazar and Tuzla and president of Matice Bošnjaka Sanjak Association for Culture, Science and Arts. 2 Prikaz knjige Najila Kurtića Odnosi s javnostima, University Press, Sarajevo, A review of a book Odnosi s javnostima by Najil Kurtić, University Press, Sarajevo,

256 Pitanje javnosti i odnosa s javnostima Odnosi s javnostima su planirano, ustrajno, etički konkretno komuniciranje suvremenih društvenih struktura (profitnih i neprofitnih organizacija i drugih javnih subjekata) sa unutrašnjim i vanjskim stakeholderima s ciljem da im se predstave i nametnu kao kredibilni, relevantni i odgovorni partneri i korisni članovi zajednice, čije aspiracije na prirodne, ekonomske, kulturne i druge resurse zajednice odnosno društva vrijedi podržati u obostranom interesu. Dr. N. Kurtić Odnosi s javnostima je delikatno pitanje suvremenih komunikacijskih sistema, jedno kompleksno pitanje, kojem se prof. dr. Najil Kurtić posvetio više od dvije decenije. Ovdje i sada pokušat ćemo osmisliti predmet Kurtićevih znanstvenih istraţivanja. Pod pojmom javnosti, prije svega, razumijemo ono što je skriveno, tj. što je svakome prijemĉivo i pristupaĉno u domu društvenih okolnosti i odnosa u kojima se nalaze subjekti društva odnosno graċani. Javnost predstavlja ogledalo rada, tj. ukupnost društvene upućenosti i obaviještenosti unutar jedne zajednice, u vezi sa drugim grupama i zajednicama i njihovim kontekstima. Jasno, društvena upućenost je bazirana najvećim dijelom na sredstvima masovnog komuniciranja, prije svega, na štampane medije (novine, revije, ĉasopise), zatim radio, televizija, internet, film, gdje djelovanje nije samo neposredno, tj. ne samo uslijed toga što se novine ĉitaju, radio sluša u svim prilikama pa i u kretanju, već i posredno gdje pojedinci koji su neposredno primili ta priopćenja prenose njihov sadrţaju na osobe sa kojima dolaze u dodir. Prema tome, javnost stoji iza javnog mnijenja. Upravo Kurtićevo djelo Odnosi s javnostima (oko 600 stranica) pregledno akademski prezentira interpretaciju najbitnijih elemenata javnosti i odnosa sa javnostima. U tom kontekstu, javnost se nejednako tretira u pojedinaĉnim jeziĉkim podruĉjima, pa se tako javlja u suţenom znaĉenju kao svojevrsni publicitet, odnosno kao komunikacijska aktivnost kojom se zaokuplja paţnja graċana. Kurtićev komunikološki metod je izuzetno blizak metodu koji je originalno razvijao sociolog dr. Aleksandar Todorović, jedan od Gurviĉevih sljedbenika u svom djelu Sociologija masovnih komunikacija, ali nismo sigurni da je autor ovog djela imao kontakte sa Todorovićevim opusom. Sve to upućuje da se 246