INSPIRATION: National report MONTENEGRO (Act. 1.3)

Transcription

1 ISBN INSPIRATION Spatial Data Infrastructure in the Western Balkans Reference N : 2011/ Project Identification No. EuropeAid/130907/C/SER/Multi INSPIRATION: National report MONTENEGRO (Act. 1.3) This project is funded by the European Union A project implemented by GFA Consulting Group GmbH / conterra / Umweltbundesamt / GDI Gisdata December,

2 Your contact persons within GFA Consulting Group GmbH are Fritz Kroiss (Team Leader) Conrad Graf Hoyos (Project Director) INSPIRATION Spatial Data Infrastructure in the Western Balkans EuropeAid/130907/C/SER/Multi INSPIRATION National report MONTENEGRO (Act. 1.3) Author: Ivan R. Aleksić Disclaimer The content of this publication is the sole responsibility of Ivan R. Aleksić and can in no way be taken to reflect the views of the European Union. GFA Consulting Group GmbH Eulenkrugstraße 82 D Hamburg, Germany Phone: +49 (40) ; Fax: +49 (40) Conrad.hoyos@gfa-group.de This project is funded by the European Union A project implemented by GFA Consulting Group GmbH / conterra / Umweltbundesamt / GDI Gisdata Publisher for the consortium: GDi Gisdata, Zagreb Zagreb, december

3 Project Title: INSPIRATION Spatial Data Infrastructure in the Western Balkans Project Number : EuropeAid/130907/C/SER/Multi Country : Montenegro Counterpart: Name: Organisation: Adress: Tel. number: Fax numer: Contact: Tel. number: Contractor: Project Office: Address : c/o GDi GISDATA Zagreb Bastianova 52a Zagreb, Croatia Tel. number : fritz.kroiss@umweltbundesamt.at Contact person: Fritz Kroiss Team Leader Signatures : Head office: GFA, Eulenkrugstr 82 D Hamburg, Germany +49 (40) Fax number : +49 (40) conrad.hoyos@gfa-group.de Conrad Hoyos Project Director GFA Signatures : Date of report: Author of report: Ivan R. Aleksić 2

4 Sadržaj NOTACIJA 5 POJMOVI 6 1. APSTRAKT 8 2. PROJEKTNI ZADATAK I UVOD Projektni zadatak Cilj projekta Uvod METODOLOGIJA IZRADE STUDIJE REZULTATI STUDIJE DETALJNI PRIKAZ IMPLEMENTACIJE NIGP Zakonodavstvo Opis zakonodavnog okvira Aktuelni propisi koji uređuju NIGP Propisi u postupku donošenja za uređivanje NIGP Propisi o pristupu informacijama javnog sektora Propisi o zaštiti intelektualnih prava prostornih informacija Propisi o ograničenju prava na pristup prostornim informacijama Razmjena gepodataka Model finansiranja NIGP i politika cijena za prostorne informacije Model finansiranja NIGP Politika cijena za prostorne podatke Zaključak Organizacija i koordinacija uspostavljanja NIGP Postojeći institucionalni okvir i tijela NIGP Nacionalne strategije implementacije NIGP i plana aktivnosti Zaključak TEHNIČKA IMPLEMENTACIJA NIGP Podaci Metapodaci Mrežni servisi Geoportali Geoportali na nacionalnom nivou Geoportal Uprave za nekretnine Ministarstvo održivog razvoja i turizma Geoportali lokalne samouprave Glavni grad Podgorica Opština Tivat Opština Bar Zaključak 77 3

5 7. PREPORUKE ZA DALJI RAZVOJ NIGP Zakonodavstvo Koordinacija i organizacija Tehnička implementacija LITERATURA I INTERNETSKI IZVORI KORISNI URL IZVORI U CRNOJ GORI PRILOZI ZAHVALNOST 102 4

6 NOTACIJA CEN/TC 287 Evropski odbor za standardizaciju/tehnički komitet 287 CSW Katalog mrežnih servisa (Catalogue Services for the Web) CT Servis transformacije koordinata (Coordinate Transformation Service) DT Grupa za izradu nacrta (Drafting Team) ETL Model ekstrakcije-transformacije-učitavanja (Extract Transform Load) EU Evropska Unija GCM Generički konceptualni model GeoDRM RM Referentni model za upravljanje geoprostornim digitalnim pravima GIS Geografski informacioni sistem GML Jezik geografskog kodiranja (Geography Markup Language) GPS Global Positioning System GNSS Global Navigation Satelite System HTTP Protokol za prenos hiperteksta (Hypertext Transfer Protocol) ICT Informaciono komunikacione tehnologije INSPIRE Infrastruktura prostornih informacija u Evropi IPP Infrastruktura prostornih podataka IR Pravila implementacije (Implementing Rules) ISO/TC 211 Međunarodna organizacija za standarde/tehnički komitet 211 NIGP Nacionalna infrastruktura geoprostornih podataka NIPP Nacionalna infrastruktura prostornih podataka NSDI National Spatila Data Infrastructure OASIS Organizacija za razvoj informacionih strukturnih standarda (Organization for the Advancement of Structured Information Standards) OGC Otvoreni geoprostorni konzorcijum (Open Geospatial Consortium) OMG Object Management Group OSS Open Source Software OWS OGC Mrežni servisi (OGC Web Services) PSI Informacije javnog sektora (Public Sector Information) SDI Infrastruktura prostornih podataka (Spatial Data Infrastructure) SOA Servisno orijentisana arhitektura SRS Prostorni referentni sistemi (Spatial Reference Systems) UZN Uprava za nekretnine UML Jezik jedinstvenog modelovanja (Unified Modelling Language) W3C World Wide Web Consortium WMS Mrežni servis mapa (Web Map Service) XML extensible Markup Language 5

7 POJMOVI Daljinska detekcija: metod prikupljanja informacija putem sistema koji nijesu u direktnom fizičkom kontaktu sa ispitivanom pojavom ili objektom. Digitalni model terena: prostorni prikaz matematički definisanog modela reljefa. Digitalni ortofoto: digitalna slika teritorije u ortogonalnoj projekciji, dobijena iz digitalnog aerofotogrametrijskog snimka, satelitskog snimka ili snimka dobijenog ostalim metodama snimanja iz daljinske detekcije. Državni referentni sistem: koordinatni sistem koga čini skup numeričkih vrijednosti konstanti, neophodnih da se definišu položaji i druga svojstva tačaka u prostoru. Geografska imena: nazivi naseljenih mjesta i fizičko-geografskih objekata (planina, rijeka, jezera, itd.). Geoportal: internet sajt ili njegov ekvivalent. Geoprostorni podaci (Geopodaci): podaci sa direktnom ili indirektnom vezom sa određenom lokacijom ili geografskom oblasti. Infrastruktura prostornih podataka: predstavlja metapodatke, skupove i servise prostornih podataka; mrežne servise i tehnologije; sporazume o razmjeni, pristupu i korišćenju; i mehanizme koordinacije i praćenja, uspostavljene i operativne procese i procedure. INSPIRE: Infrastruktura prostornih informacija u Evropi (the INfrastructure for SPatial InfoRmation in Europe) - Evropska okvirna direktiva, koja čini pravni okvir za kolektivno dijeljenje geoinformacija u okviru Evropske unije. Interoperabilnost: mogućnost kombinovanja skupova prostornih podataka i interakcije servisa bez ponovljanja manuelnih intervencija, tako da je rezultat koherentan a dodatna vrijednost skupova podataka i servisa povećana. Metapodaci: informacije koje opisuju skupove i servise geopodataka, omogućavajući njihovo pronalaženje, popisivanje i upotrebu. Meta-registar: informacioni sistem za održavanje registara. Nacionalni geoportal NIGP: internet sajt koji omogućava subjektima NIGP-a povezivanje sa drugim servisima uključenim u NIGP, kao i pronalaženje, pristup i korišćenje geopodataka; NIGP - nacionalna infrastruktura geoprostornih podataka: predstavlja strategiju, tehnologiju, pravila, standarde i ljudske resurse koji su potrebni za prikupljanje, obradu, čuvanje, pristup, razmjenu i optimalno korišćenje geoprostornih podataka. 6

8 Osnovni topografski model: predstavlja apstrakciju prostora i čine ga definisani topografski objekti sa pripadajućim opisom svojstava i međusobnih odnosa (atributi i relacije), obuhvatom prikupljanja, pravilima kreiranja i načinom prikaza, a izrađuje se na osnovama i principima geografskog informacionog sistema. Otvoreni standard: standard koji je besplatno i javno dostupan (bez nadoknade i tereta patentnih ili licenci drugih oblika intelektualne svojine). Prostorni objekat: apstraktni prikaz fenomena iz stvarnog svijeta, u vezi sa konkretnom lokacijom ili geografskom oblašću. Prostorni podaci: podaci s direktnom ili indirektnom vezom sa određenom lokacijom ili geografskom oblašću. Servisi geopodataka: označavaju operacije koje se mogu obaviti pozivanjem računarske aplikacije nad geopodacima koji su sadržani u skupovima geopodataka ili na povezanim metapodacima. Skup geopodataka: kolekcija geopodataka koji su međusobno povezani. Skup prostornih podataka: zbirka prostornih podataka koju je moguće identifikovati. Standard: dokument uspostavljen konsenzusom i odobren od strane priznatog tijela koje omogućuje uobičajenu i višekratnu upotrebu, pravila, smernice ili karakteristike za aktivnosti ili njihove rezultate, u cilju postizanja optimalnog stepena reda u datom kontekstu. Subjekti NIGP: su organi državne uprave, organi autonomne pokrajine, organi lokalne samouprave, javna preduzeća, pravna lica kojima je povereno upravljanje geopodacima, pravna lica koja koriste podatke i servise obuhvaćene NIGP-om i koja pružaju usluge javnih servisa na osnovu tih geopodataka. Tehnička dokumentacija: skup projekata koji se izrađuju radi utvrđivanja koncepcije geodetskih radova, razrade uslova i načina izvođenja radova. Web servisi: programske komponente koje omogućavaju izgradnju proširivih, slabo povezanih i platformski nezavisnih aplikacija, koji podržavaju međuoperativnost različitih sistema i omogućavaju aplikacijama da razmjenjuju poruke korišćenjem standardnih protokola. 7

9 1 APSTRAKT APSTRACT Studija INSPIRATION Country Report MONTENEGRO urađena je u okviru realizacije projekta INSPIRATION Spatial Data Infrastructure in the Western Balkans. Studija prikazuje analizu trenutnog stanja Nacionalne infrastrukture geoprostornih podataka (NIGP) u Crnoj Gori koja se zasniva na INSPIRE principima. Svrha je kreiranje okvira koji omogućava lakši pristup i korišćenje geoinformacija, kroz razvoj sistema za podršku harmonizaciji i interoperabilnosti geopodataka korišćenjem standarda. Metodologija izrade Studije je zasnovana na metodama istraživanja, analizi podataka, komunikacijama i diskusijama. Istraživanja i analiza podataka bazirani su na dokumentima: Službeni dokumenti Vlade Crne Gore; Službeni dokumenti Uprave za nekretnine; Studije i izvještaji koji su izrađeni za potrebe EU. Komunikacije su vršene sa sljedećim institucijama u Crnoj Gori: Uprava za nekretnine; Univerzitet u Podgorici; Građevinski fakultet u Podgorici; Lokalne samouprave. Korišćeni su rezultati upitnika tekovina EU za životnu sredinu, upitnik za implementaciju, Crna Gora, godina 15 (2012) i upitnika Trenutno stanje NIGP u Crnoj Gori (2013). U studiji je prikazana detaljna analiza pojedinih segmenata neophodnih za implementaciju i razvoj NIGP u Crnoj Gori: detaljni prikaz implementacije NIGP, tehnička implementacija NIGP i preporuke za dalji razvoj NIGP. U studiji je dat zakonodavni okvir neophodan za implementaciju NIGP u Crnoj Gori koga čine postojeći zakoni, uredbe, strategije i drugi normativni akti. U cilju sprovođenja politike ubrzanog razvoja u oblasti geoinformacija i NIGP primjenjuju se normativni akti Crne Gore i Evropske Unije. Zakonodavni okvir sačinjavaju: Propisi koji uređuju NIGP; Propisi o pristupu informacijama javnog sektora; Propisi o zaštiti intelektualnih prava prostornih informacija; Propisi o ograničenju prava na pristup prostornim informacijama. 8

10 Ostali normativni akti regulišu: Razmjenu gepodataka; Modele finansiranja NIGP; Politiku cijena za prostorne podatke. Na osnovu razmatranja vezanih za organizaciju i koordinaciju uspostavljanja NIGP u Crnoj Gori konstatovano je da postoje: Institucionalni okvir NIGP; Planovi aktivnosti implementacije NIGP. U Studiji je detaljno razmatrana tehnička implementacije NIGP u Crnoj Gori. Analizirane su glavne komponenti INSPIRE Direktive: podaci, metapodaci i mrežni servisi. Analiza podataka je data u okviru oblasti: Specifikacije podataka; Modela za transformaciju i formata za razmjenu podataka; Formata podataka za NIGP; Pregleda projekata koji obezbeđuju geoinformacije. U studiji su prikazani najznačajniji projekti u Crnoj Gori koji obezbjeđuju geoinformacije: Osnivanje katastra nepokretnosti na nepremjerenom dijelu teritorije Crne Gore, Geoinformacije za razvoj i EU integracije, Modernizacija geodetsko-katastarskog informacionog sistema, Digitalna topografska karta 1:25000 i Zemljišna administracija i upravljanje. Geoportali u praktičnoj upotrebi, koji doprinose razvoju NIGP na teritoriji Crne Gore, predstavljeni su na dva nivoa: Geoportali na nacionalnom nivou; Geoportali lokalne samouprave. Predstavljeni geoportali na nacionalnom nivou su: geoportal Uprave za nekretnine i portal Ministarstva održivog razvoja i turizma. Predstavljeni geoportali lokalne samouprave su: portal glavnog grada Podgorica, portal opštine Tivat i portal opštine Bar. Preporuke za dalji razvoj NIGP u Crnoj Gori odnose se na: zakonodavstvo, koordinaciju, organizaciju i tehničku implementaciju. Preporuke koje treba odmah realizovati su: Izrada nacrta novog zakona o NIGP u Crnoj Gori; Izrada strategije NIGP Crne Gore i Akcionog plana. INSPIRE Direktiva 2007/2/EC o uspostavljanju infrastrukture geoprostornih podataka u okviru Evropske zajednice je delimično transponovana u Crnoj Gori. 9

11 ABSTRACT The Study INSPIRATION Country Report MONTENEGRO done within the framework of the project INSPIRATION Spatial Data Infrastructure in the Western Balkans. The study shows the establishment of the National Spatial Data Infrastructure (NSDI) in Montenegro, which is based on INSPIRE principles. The objective is to create framework that facilitates easier access to and use of geo information, through development of the system to support geo data harmonization and interoperability using standards. Methodology of the Study is based on the research methods, data analysis, communication and discussion. Research and analysis are based on documents: Official documents of the Government of Montenegro Official documents of the Real Estate Administration Studies and reports which have been made for the EU. Communications were made with the following institutions in Montenegro: Real Estate Administration; University of Podgorica; Faculty of Civil Engineering in Podgorica; Local governments. Data from the questionnaires Monitoring transposition and implementation of the EU environmental acquis, Montenegro Implementation Questionnaire, Year 15 (2012), were used in the Study and questionnaires, "The current state of the NSDI in Montenegro" (2013). The study presents a detailed analysis of individual segments required for the implementation and development of the NSDI in Montenegro: detail the implementation of the NSDI, the technical implementation of the NSDI and recommendations for further development of the NSDI. The study provides a legislative framework necessary for the implementation of the NSDI in Montenegro which consists of existing laws, regulations, strategies and other normative acts. In the aim of rapid development in the field of geoinformation and NSDI, were applied normative acts of Montenegro and the European Union. The legal framework consists of: Regulations governing the NSDI; Regulations on access to public sector information; Regulations on the protection of intellectual property rights spatial information; Regulations which restrict the right of access to spatial information. 10

12 Other normative acts which regulating: Exchange of geo data; Financing models NSDI; Pricing policy for spatial data. Based on the considerations for establishing the organization and coordination of the NSDI in Montenegro found to exist: The institutional framework of the NSDI; Action plans for the implementation of the NSDI. The Study considers the technical implementation of the NSDI in Montenegro. The main components of the INSPIRE Directive are analyzed: data, metadata and network services. Data analysis is given for: Data specification; Model transformation and formats for data exchange; Data formats for NSDI; Overview of projects that provide geo-information. The study has shown the most significant projects in the Montenegro, which provide geo information: The establishment of the cadastre in part of the territory of Montenegro without data of geodetic survey, Geo information for development and European integration, Modernization of geodetic and cadastral information system, Digital topographic map of 1:25000 and Land administration and management LAMP. Geo portals in practical use, which contribute to the development of the NSDI in Montenegro, are presented on two levels: Geo portals at the national level; Geo portals at the local level. Geo portals at the national level are: geo portal of Real Estate Administration and portal of the Ministry of sustainable development and tourism. Geo portals at the local level are: portal of capital city Podgorica, portal of Tivat municipality and portal of Bar municipality. Recommendations for further development of the NSDI in Montenegro related to: legislation, coordination, organization and technical implementation. Recommendations that should be done immediately are: Making draft of the new law on the NSDI in Montenegro; Development of the NSDI Strategy of Montenegro and Action Plan. INSPIRE Directive 2007/2/EC of the establishment of the infrastructure for geospatial information within the European Community was partially transposed in Montenegro. 11

13 2 PROJEKTNI ZADATAK I UVOD 2.1 Projektni zadatak Dokumentacijom projektnog zadatka (Terms of reference TOR) INSPIRATION The Spatial Data Infrastructure Solution for Western Balkans (EC 2011) u zemljama korisnicama projekta (Albanija, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Makedonija, Crna Gora, Srbija i Kosovo 1 ) promoviše se infrastruktura prostornih podataka (IPP) i koordinira njihova izgradnja u jugoistočnoj Evropi s idejom pripreme korisnika da usklade NIGP sa ciljevima INSPIRE direktive. Za postizanje navedenih ciljeva definisane su sljedeće aktivnosti na projektu: analiza političkog, institucionalnog i zakonodavnog okvira, izgradnja kapaciteta i prenos znanja, podizanje svijesti i komunikacija. U okviru svake od navedenih aktivnosti definisani su konkretni zadaci. U komponenti projekta Aktivnost broj 1, na osnovu koje se izrađuje ovaj nacionalni izvještaj predviđeno je da se realizuju sljedeći zadaci: regionalna analiza zakonodavnog okvira IPP, regionalni izvještaj sa preporukama za uspostavljanje IPP, individualni (nacionalni) izvještaj sa preporukama za IPP zakonodavstvo, izrada regionalne studije o katastru i IPP. Saglasno Aktivnosti broj 1 iz projekta, ovaj izvještaj pod nazivom INSPIRATION nacionalni izvještaj CRNA GORA (INSPIRATION Country Report MONTENEGRO) pokriva konkretnu Aktivnost 1.3 izradu individualnog (nacionalnog) izveštaja sa preporukama za IPP zakonodavstvo. 2.2 Cilj projekta Saglasno projektnom zadatku ili TOR-u INSPIRATION projekta (EC 2011, str.16), cilj ovog izvještaja je da se kreiraju i sistematizuju preporuke za poboljšanje zakonodavnog okvira i nacrta odredbi IPP za korisnike, uključujući nacrt osnovnih članova za buduću harmonizaciju sa INSPIRE direktivom. Izvještaj definiše i daje opis tijela NIPP u skladu s nacrtom odredbi, uključuje predložene mjere kao i redosled zadataka za njihovu implementaciju. Imajući u vidu da je u Studiji izrađenoj u okviru aktivnosti Regionalni izvještaj o zakonodavnom okviru IPP (Kroiss 2013), pored regionalne analize napravljen i 1 Pod UNSCR 1244/99 ( This designation is without prejudice to positions on status, and is in line with UNHCR 1244 and ICJ Advisory opinion on the Kosovo declatration of independence ) 12

14 nacionalni separat o IPP zakonodavnom okviru za svaku zemlju korisnicu (aktivnost 1.2), onda je ovaj zadatak prilagođen izrađenoj Studiji i realnosti trenutka u kojem se Nacionalna infrastruktura prostornih podataka (NIPP) nalazi. Realnost trenutka za Crnu Goru ogleda se u činjenici da se ona nalazi na putu za ulazak u Evropsku Uniju. Crna Gora je zvanično dobila status kandidata za članstvo u Evropskoj uniji, a odluka je donijeta 17. decembra godine na sastanku šefova država i vlada zemalja-članica EU u Briselu. Za Crnu Goru su Evropske integracije jedan od primarnih ciljeva. Pregovori o ovoj kandidaturi su započeti godine. U novembru 2007 Evropska Komisija je objavila da je Crna Gora napravila značajan napredak uspostavljanjem efikasne državne uprave od momenta sticanja nezavisnosti. Sagledavajući postavljeni cilj i sveukupni kontekst u kojem se izvještaj izrađuje, on je prilagođen sadašnjem trenutku i proširen na nacionalni izvještaj o NIGP koji sadrži sljedeće dve glavne komponente: Detaljni prikaz implementacije NIGP u Crnoj Gori; Preporuke za dalji razvoj NIGP u Crnoj Gori. 2.3 Uvod Počeci i stepen razvoja Nacionalne infrastrukture geoprostornih podataka (NIGP), kao i implementacija INSPIRE Direktive u Crnoj Gori, detaljno su predstavljeni u prethodnim regionalnim studijama o katastru. Na prvoj regionalnoj konferenciji o katastru održanoj u Opatiji godine, donijeta je odluka o izradi opsežne studije o katastru u regionu. Projektni zadatak za ovu studiju su pripremili prof. Bačić i g-din Onsrud, a izradu je preuzela firma Project Management and Mapping AS (PMM) iz Norveške. Na izradi studije su radili Fredrik Steiwer, Jon Birger Fjalestad i prof. Miodrag Roić, sa Geodetskog fakulteta Sveucilišta u Zagrebu. Izradi studije je prethodila poseta konsultanata institucijama u kojima su se oni pobliže upoznali sa svakom od njih. Osim toga, svaka institucija je imenovala po jednog korespodenta koji je odgovorio na raznovrsna pitanja koja su bila postavljena u anketi (Roić 2010). Nakon druge regionalne konferencije o katastru održane u Ohridu, takođe je pripremljena studija koju je godine podržala Vlada Norveške preko institucije za katastar i kartografiju Statens Kartverka. Teme ove konferencije, obrađene u studiji su: napredak u uspostavljanju ažurnog katastra, elektronski informacioni servisi katastra, status GNSS servisa, status uspostave NSDI i INSPIRE, topografski podaci i ortofoto. 13

15 Treća regionalna konferencija o katastru održana je godine u Bečićima a domaćin konferencije bila je Uprava za nekretnine Crne Gore (UZN). Rezultati ove konferencije prezentovani su u Trećoj studiji o katastru u regiji, autor je prof. Miodrag Roić sa Geodetskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, a izdavač je Uprava za nekretnine Crne Gore (Slika 2.3.1). Ova treća regionalna konferencija kao i treća studija, posvećene su izabranim specificnim temama važnim za izgradnju Nacionalne infrastrukture prostornih podataka i implementaciji INSPIRE direktive. Na ovaj način u relativno kratkom periodu razvijen je dobar koncept regionalne saradnje koja je postala efektivnija na polju razmjene iskustava u vezi korišćenja Web servisa odnosno, izgradnje Nacionalne infrastrukture prostornih podataka i implementacije INSPIRE direktive. Slika Treća studija o katastru u regiji (izdavač Uprava za nekretnine Crne Gore) 14

16 Posvećivanje razvoju NSDI i implementaciji INSPIRE Direktive, na najbolji način pokazuje Studija o katastru i infrastrukturi prostornih podataka regije zapadnog Balkana. Ova po redu peta studija, pod naslovom "5. Regionalna Studija o Katastru i Infrastrukturi Prostornih Podataka", autora prof. dr. sc. Željko Bačić i dr. sc. Vesna Poslončec-Petrić (Slika 2.3.2), pokazuje značenje regionalne saradnje i vrijednosti razmjene informacija o sistemima zemljišne administracije i infrastrukture prostornih podataka, kao i znanja akumuliranog u nacionalnim institucijama odgovornim za navedena područja (Slika 2.3.3). Slika Peta regionalna studija o katastru i infrastrukturi prostornih podataka Ovom napredku razvoja posebno doprinosi sistemsko uspostavljanja Nacionalne infrastrukture geoprostornih podataka (NIGP), koja se zasniva na principima definisanim INSPIRE direktivom (Infrastructure for SPatial InfoRmation in Europe Infrastruktura za prostorne informacije u Evropi) odnosno, Evropske komisije (European Commission: DIRECTIVE 2007/2/EC). Svrha direktive je da obezbedi kreiranje evropske infrastrukture harmonizovanih podataka o prostoru za potrebe 15

17 podrške aktivnostima od direktnog ili indirektnog uticaja po životnu sredinu sa stanovišta geoinformacija. Slika Region zapadnog Balkana Ova studija u okviru INSPIRATION projekta detaljno razmatra postojeće stanje u oblasti NIGP u Crnoj Gori, ocenjuje dostignuti nivo savremenog razvoja i daje preporuke za buduću implementaciju prema INSPIRE direktivama. 16

18 3 METODOLOGIJA IZRADE STUDIJE Metodologija izrade Studije zasnovana je na metodama istraživanja, analiza podataka, komunikacija, razgovora i analiza realizovanih anketa. U istraživanjima i analizi podataka korišćeni su: službeni dokumenti Vlade Crne Gore (VCG), službeni dokumenti Uprave za nekretnine (UZN), službeni dokumenti drugih tijela javne vlasti u Crnoj Gori, studije, izveštaji, članci i prezentacije koje je UZN izradla ili naručila, studije i izvještaji koji su izrađeni za potrebe EU. Komunikacije su obavljane uglavnom direktno na sastancima i stručnim skupovima, zatim putem interneta i telefona. Razgovori su obavljani sa predstavnicima i odgovornim licima za razvoj NIGP u sljedećim institucijama: Uprava za nekretnine (UZN); Univerzitet u Podgorici; Građevinski fakultet u Podgorici; Lokalne samouprave. Korišćeni su rezultati ankete tekovina EU za životnu sredinu Upitnik za implementaciju, Crna Gora godina 15 (2012) ( Monitoring transposition and implementation of the EU environmental acquis, Montenegro Implementation Questionnaire, Year 15 (2012)). Upitnik je vezan za primjenu Direktive 2007/2/EC Evropskog parlamenta i Saveta od 14. marta 2007 (DIRECTIVE 2007/2/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 14 March 2007). Detalji upitnika vezani su za uspostavljanje Infrastrukture prostornih informacija u Evropskoj zajednici (INSPIRE), (Establishing an Infrastructure for Spatial Information in the European Community (INSPIRE). Ovi podaci se odnose na datum U studiji su korišćeni i rezultati ankete koju je realizovala Uprava za nekretnine Crne Gore u mesecu septembru godine. Upitnik o stanju nacionalne infrastructure prostornih podataka u Crnoj Gori, uručen je predstavnicima pojedinih institucija na "Drugoj NSDI nacionalnoj konferenciji", koja je održana od 16. do 17. septembra godine u Podgorici (Second NSDI National Workshop Montenegro, INSPIRATION Spatial Data Infrastructure in the Western Balkans, 16 th 17 th September 2013, Podgorica). Uprava za nekretnine Crne Gore razmotrila je sve aspekte za potrebom implementacije zakonske regulative i pripremila je upitnik koji ima za cilj 17

19 sagledavanje trenutnog stanja i potreba za dalji razvoj sektora koji obezbjeđuje i koristi prostorne podatke. Informacije dobijene kroz upitnik neophodne se za analizu postojećih skupova prostornih podataka, raspoloživih kapaciteta za njihovu proizvodnju i održavanje, oblika saradnje između subjekata NIGP, primjene standarda, kao i sagledavanja potreba za dalje unapređenje podataka i servisa. U studiji su pokazani pojedini rezultati iz određenih tema ove opsežne ankete u kojoj je do godine učestvovalo 28 institucija u Crnoj Gori. Osnovni podaci o upitniku Upitnik sadrži 33 pitanja grupisanih u 5 tema: 1. Podaci o organizaciji; 2. Prostorni podaci; 3. Saradnja između subjekata NIGP; 4. Standardizacija; 5. Ostalo. Podaci o organizaciji U narednoj tabeli 3.1 data je struktura organizacija koje su odgovarale na upitnik prema vrsti organizacije. Tabela 3.1 Struktura anketiranih organizacija prema vrsti Institucija Broj Procenat Organ državne uprave 14 50% Organ lokalne uprave 7 25% Državna agencija 1 4% Javno preduzeće 2 7% Naučno-obrazovna ustanova 0 0% Projektantsko-urbanistička organizacija 0 0% Privatna organizacija 2 7% Ostalo 2 7% Σ % Grafička predstava zastupljenosti organizacija u anketi prema vrsti data je na slici 3.1. U najvećem procentu odgovori na upitnik su prosleđeni od strane organa državne uprave (50%), zatim od organa lokalnih samouprava (25%), javnih preduzeća, privatnih organizacija i ostalih (7%). 18

20 Slika 3.1 Zastupljenost organizacija u anketi prema vrsti. Organizacije obavljaju svoju djelatnost na različitim teritorijalnim nivoima: Lokalnom; Regionalnom; Nacionalnom; Međunarodnom. Raspored organizacija prema teritorijalnom nivou djelatnosti dat je u tabeli 3.2. Tabela 3.2 Organizacije prema teritorijalnom nivou djelatnosti Teritorijalni nivo Broj Procenat Lokalni nivo 14 37% Regionalni nivo 7 18% Nacionalni nivo 15 40% Međunarodni nivo 2 5% Σ % 19

21 Grafička predstava zastupljenosti organizacija prema teritorijalnom nivou djelatnosti data je na slici 3.2. Slika 3.2 Organizacije prema teritorijalnom nivou djelatnosti Najviše su zastupljene organizacije koje prema teritorijalnom nivou pripadaju nacionalnom nivou (40%), zatim lokalnom (37%) i regionalnom (18%). Važno je naglasiti da je određen broj organizacija naveo više teritorijalnih nivoa djelatnosti. 20

22 4 REZULTATI STUDIJE Rezultati Studije se odnose na prikaze detaljnih analiza pojedinih segmenata neophodnih za implementaciju i razvoj NIGP: Detaljni prikaz implementacije NIGP; Tehnička implementacija NIGP; Preporuke za dalji razvoj NIGP. Detaljni prikaz implementacije NIGP Detaljni prikaz implementacije NIGP posvećen je sljedećim oblastima: Zakonodavstvo; Organizacija i koordinacija uspostavljanja NIGP. U okviru analiza zakonodavstva razmatraju se: opisi zakonodavnog okvira, razmjena gepodataka, modeli finansiranja NIGP i politika cena za prostorne informacije. Organizacija i koordinacija uspostavljanja NIGP razmatrana je i prikazana sa više različitih spekata: postojećeg institucionalnog okvira i tijela NIGP, nacionalnih strategija implementacije NIGP i planova aktivnosti. Tehnička implementacija NIGP Detaljni prikaz tehničke implementacije NIGP posvećen je sljedećim oblastima: Podaci; Metapodaci; Mrežni servisi. Analizama ovih oblasti obuhvaćeni su i prezentovani: geoportali nacionalnog i lokalnog značaja. Preporuke za dalji razvoj NIGP Analize preporuka za dalji razvoj NIGP prikazane su u okviru sljedećih oblasti: Zakonodavstvo; Koordinacija i organizacija; Tehnička implementacija NIGP. Rezultati Studije prikazani su: tekstom, tabelama i grafičkim prilozima. 21

23 5 DETALJNI PRIKAZ IMPLEMENTACIJE NIGP 5.1 Zakonodavstvo Zakonodavni okvir neohodan za implementaciju NIGP u Crnoj Gori sastoji se od sljedećih dokumenata: zakona, uredbi i studija Opis zakonodavnog okvira U cilju pregleda stanja pravne regulative vezane za implementaciju Nacionalne infrastrukture geoprostornih podataka, zakonodavni okvir u Crnoj Gori može se globalno podeliti u dve oblasti: propisi koji regulišu oblast geopodataka, propisi koji regulišu delokrug državnih i drugih organa. U narednim potpoglavljima dat je pregled stanja važeće pravne regulative u oblasti prikupljanja, razmjene i korišćenja geopodataka Aktuelni propisi koji uređuju NIGP Propisi koji regulišu oblast geopodataka Najvažniji propisi u Evropi i Crnoj Gori koji obezbjeđuju mehanizme i instrumente potrebne za unaprjeđenje odlučivanja, razvoj i sprovođenje politike i propisa u oblasti geoinformacija su: INSPIRE direktiva; Zakon o državnom premjeru i katastru nepokretnosti. Direktiva INSPIRE usvojena je od strane Evropskog parlamenta i Saveta Evropske unije 14. marta godine. Zakon o državnom premjeru i katastru nepokretnosti stupio je na snagu 25. maja godine. U Izmjenama i dopunama Zakona o državnom premjeru i katastru nepokretnosti iz godine, propisan je okvir kojim se stvara prava osnova za uspostavljanje NIGP u Crnoj Gori. INSPIRE direktiva Direktiva obezbjeđuje okvir za kreiranje infrastrukture harmonizovanih informacija o prostoru unutar i između zemalja članica. Istovremeno, direktiva definiše zajednički prilaz pitanjima pristupa i razmene digitalnih geopodataka i na taj način 22

24 obezbjeđuje dostupne geinformacije na nacionalnom i evropskom nivou (Tabela ). Tabela Direktiva INSPIRE Naziv Vrsta Datum 1. Direktiva 2007/2/ES Evropskog parlamenta i Saveta Evropske unije od 14. marta godine o uspostavljanju infrastrukture prostornih informacija u Evropskoj uniji (INSPIRE) zakonodavni akt 14/03/ Uredba o INSPIRE razmjeni podataka i servisa zakonodavni akt 29/03/ Uputstvo o "Uredba o pristupu skupovima prostornih podataka i servisa zemalja članica od strane institucija i organa Zajednice pod usklađenim uslovima'' uputstvo 03/12/ INSPIRE Dobra praksa u razmjeni podataka i servisa uputstvo 21/12/2011 Skupovi prostornih podataka u kontekstu direktive moraju biti u digitalnoj formi i u vlasništvu javnih institucija, odnosno moraju biti definisani jednom od 34 teme koje su date u aneksima direktive. Teme prostornih podataka obuhvaćene direktivom razvrstane su po aneksima prema prioritetima za donošenje pravila za harmonizaciju i implementaciju: U tabeli prikazani su rezultati ankete (septembra 2013.), gdje su dati proizvodi geopodataka prema INSPIRE temama i broj organizacija koje ove geopodatke proizvode odnosno koriste u Crnoj Gori. Tabela Proizvodi geopodataka prema INSPIRE temama Aneks I Broj organizacija 1 Koordinatni referentni sistemi 3 2 Sistemi geografskih mreža 1 3 Geografski nazivi 3 4 Administrativne jedinice 6 23

25 5 Adrese 7 6 Katastarske parcele 7 7 Transportne mreže 6 8 Hidrografija 4 9 Zaštićene lokacije 8 Aneks II 1 Visine 7 2 Pokrivenost tla 4 3 Orto-snimci 4 4 Geologija 4 Aneks III 1 Statističke jedinice 4 2 Objekti 12 3 Tlo 3 4 Korišćenje zemljišta 8 5 Zdravlje i sigurnost ljudi 3 6 Komunalne i javne usluge 9 7 Praćenje životne sredine 10 8 Proizvodni i industrijski kapaciteti 5 9 Poljoprivredni i vodoprivredni kapaciteti 5 10 Demografija 5 11 Područja upravljanja kroz zaštićena područja 4 12 Zone prirodnog rizika 7 13 Atmosferski uslovi 2 14 Meteorološke geografske karakteristike 2 15 Okeanografske karakteristike 1 16 Morska područja 2 17 Bio-geografski regioni 4 18 Staništa i biotopi 4 19 Raširenost vrsta 3 20 Energetski izvori 5 21 Izvori minerala 4 24

26 Ukupan broj organizacija koje su navele da ne proizvode geopodatke prema INSPIRE temama je 11. Zakon o državnom premjeru i katastru nepokretnosti Zakon o državnom premjeru i katastru nepokretnosti ("Sl. list RCG", br. 29/07 od , "Sl. list Crne Gore", br. 32/11 od ) uređeni su stručni poslovi i poslovi državne uprave koji se odnose na geodetsko-katastarske poslove, pri čemu je stvoren okvir za osnivanje NIGP i transponovanje INSPIRE direktive u pravni sistem Crne Gore. U junu godine donijet je Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o državnom premjeru i katastru nepokretnosti. Izmjenama su dodatno obuhvaćene oblasti: Nacionalna infrastruktura geoprostornih podataka, geodetski radovi u inženjersko-tehničkim oblastima, definisanje prostornog referentnog sistema i web servisi. Zakonom iz i izmjenama i dopunama iz uređuje se državni premjer, katastar nepokretnosti i upisi prava na nepokretnostima, katastar vodova, osnovna državna karta i topografske karte, premjer državne granice, Nacionalna infrastruktura geoprostornih podataka, geodetski radovi u inženjersko-tehničkim oblastima i druga pitanja od značaja za državni premjer i katastar. Na ovaj način Zakonom je kreirana osnova za uspostavljanje NIGP kroz odredbe koje definišu (Glava XIIa - Nacionalna infrastruktura geoprostornih podataka - članovi 156 a. 156 z.): Pojam Nacionalne infrastrukture geoprostornih podataka; Subjekte NIGP; Osnivanje, održavanje i korišćenje geopodataka NIGP; Sadržina NIGP; Metapodaci; Baze i servisi geopodataka; Nacionalni geoportal NIGP; Ograničenja pristupu bazama i servisima geopodataka; Savjet NIGP; Ovlašćenja Savjeta NIGP. Važan instrument za osnivanje NIGP je zaključivanje sporazuma o razmjeni, pristupu i korišćenju geopodataka između subjekata NIGP. Nacionalna infrastruktura geoprostornih podataka obuhvata digitalne geopodatke i odgovarajuće servise geopodataka za teritoriju Crne Gore, koji su u nadležnosti organa i pravnih lica, a koji su istovremeno i subjekti NIGP: 1. organi državne uprave; 2. organi lokalne samouprave; 3. pravna lica koja obavljaju poslove od javnog interesa; 4. pravna lica kojima je povjereno upravljanje geopodacima; 5. pravna lica koja koriste podatke i servise obuhvaćene NIGP i koja pružaju usluge javnih servisa na osnovu tih geopodataka. 25

27 Za efikasno funkcionisanje utvrđuju se mehanizmi koordinacije i nadzora nad procesima i procedurama osnivanja i korišćenja geopodataka. Preko nacionalnog geoportala održava se javni servis metapodataka i obezbeđuje subjektima i korisnicima povezivanje sa drugim servisima, kao i pronalaženje, pristup i korišćenje geopodataka u okviru NIGP. Propisi koji regulišu delokrug državnih i drugih organa Neki od najznačajnijih propisa u Crnoj Gori koji regulišu djelokrug državnih i drugih organa, koji u obavljanju poslova iz svoje nadležnosti prikupljaju i koriste geopodatke, dati su pregledno u narednoj tabeli (Tabela ). Tabela Propisi koji regulišu djelokrug državnih i drugih organa No Naziv zakona 1 Zakon o državnom premjeru i katastru nepokretnosti 2 Zakon o svojinsko-pravnim odnosima 3 Zakon o državnoj imovini 4 Zakon o Notarima 5 Zakon o opštem upravnom postupku 6 Zakon o elektronskom potpisu 7 Zakon o prostornom planiranju i izgradnji objekata 8 Zakon o administrativnim taksama 9 Zakoni koji regulišu pojedine stručne oblasti Prilikom navođenja djelokruga pojedinih državnih i drugih organa u narednim potpoglavljima akcenat je stavljen na obavljanje poslova koji se odnose na geopodatke, odnosno nije se razmatrao cio djelokrug pojedinog organa Propisi u postupku donošenja za uređivanje NIGP INSPIRE direktiva je djelimično transponovana u zakonodavstvo Crne Gore kroz Zakon o državnom premjeru i katastru nepokretnosti. U zemljama Evropske unije transpozicija INSPIRE direktive urađena je kroz donošenje odgovarajućih zakona. Pored toga, u zemljama u regionu kao što su Hrvatska i Makedonija transpozicija direktive planirana je kroz donošenje novog zakona. Bilateralni analitički pregled zakonodavstva EU za 27. poglavlje Životna sredina, predstavljen je od 18. do 22. marta godine u Briselu na kojem su članovi radne grupe za ovo poglavlje predstavili crnogorsko zakonodavstvo u toj oblasti (Negotiating Team for the Accession of Montenegro to the European Union Working Group for Chapter 27 Environment and Climate Change - Bilateral screening: Chapter 27). 26

28 Na sastanku je učestvovalo 23 člana radne grupe, među kojima su bili i predstavnici Uprave za nekretnine, koji su predstavili crnogorsko zakonodavstvo u ovoj oblasti, i u okviru njega trenutno stanje u dijelu implementacije INSPIRE drektive, kapacitete za usvajanje i primjenu evropskog zakonodavstva. Članovi radne grupe u delegaciji Crne Gore na ovom sastanku u Briselu, iznijeli su ocjenu da je najprihvatljivija opcija za punu transpoziciju INSPIRE direktive, priprema novog Zakona o NIGP u Crnoj Gori Propisi o pristupu informacijama javnog sektora Dostupnost podataka koji su u posjedu državnih i drugih organa regulisana je i definisana nizom akata kao što su: Ustav Crne Gore; Zakon o slobodnom pristupu informacijama; Zakon o potvrđivanju Konvencije o dostupnosti informacija, učešću javnosti u donošenju odluka i pravu na pravnu zaštitu u pitanjima životne sredine; Zakon o zaštiti od buke u životnoj sredini. Ustav Crna Gora Ustavom Crne Gore (Objavljen u Službenom listu Crne Gore", br. 1/07 od ) propisano je, pored ostalog, da: (1) Svako ima pravo na zdravu životnu sredinu. Svako ima pravo na blagovremeno i potpuno obavještavanje o stanju životne sredine, na mogućnost uticaja prilikom odlučivanja o pitanjima od značaja za životnu sredinu i na pravnu zaštitu ovih prava. Svako je, a posebno država, obavezan da čuva i unaprjeđuje životnu sredinu (član 23.); (2) Jemči se zaštita podataka o ličnosti. Zabranjena je upotreba podataka o ličnosti van namjene za koju su prikupljeni. Svako ima pravo da bude upoznat sa podacima koji su prikupljeni o njegovoj ličnosti i pravo na sudsku zaštitu u slučaju zloupotrebe (član 43.); (3) Svako ima pravo pristupa informacijama u posjedu državnih organa i organizacija koje vrše javna ovlašćenja. Pravo pristupa informacijama može se ograničiti ako je to u interesu: zaštite života; javnog zdravlja; morala i privatnosti; vođenja krivičnog postupka; bezbjednosti i odbrane Crne Gore; spoljne, monetarne i ekonomske politike (član 51.). 27

29 Zakon o slobodnom pristupu informacijama Zakonom o slobodnom pristupu informacijama ("Službeni list Crne Gore, broj 44/2012". od godine) propisano je, pored ostalog, da: (1) Pristup informacijama u posjedu organa vlasti (u daljem tekstu: pristup informacijama) zasniva se na načelima slobodnog pristupa informacijama, transparentnosti rada organa vlasti, prava javnosti da zna, ravnopravnosti i jednakosti i ostvaruje se na nivou standarda koji su sadržani u potvrđenim međunarodnim ugovorima o ljudskim pravima i slobodama i opšte prihvaćenim pravilima međunarodnog prava (član 2.); (2) Svako domaće i strano fizičko i pravno lice ima pravo na pristup informacijama, bez obaveze da navodi razloge i objašnjava interes traženja informacija (član 3.); (3) Pristupom informacijama obezbjeđuje se transparentnost rada, podstiče efikasnost, djelotvornost, odgovornost i afirmiše integritet i legitimnost organa vlasti (član 4.); (4) Pristupom informacijama obezbjeđuje se da javnost zna informacije koje su u posjedu organa vlasti, u cilju vršenja demokratske kontrole vlasti i ostvarivanja ljudskih prava i sloboda (član 5.); (5) Organi vlasti dužni su da svakom fizičkom i pravnom licu omoguće pristup informacijama na ravnopravnoj osnovi i pod jednakim uslovima, ako ovim zakonom nije drukčije određeno (član 6.); (6) Informacija je dokument ili dio dokumenta u pisanoj, štampanoj, video, zvučnoj, elektronskoj ili drugoj formi, uključujući i njihove kopije, bez obzira na sadržinu, izvor (autora), vrijeme sačinjavanja ili sistem klasifikacije. Pristup informacijama obuhvata pravo traženja i primanja informacija, bez obzira na svrhu i podatke koji su u njima sadržani (član 10.); (7) Informacioni sistem pristupa informacijama uspostaviće se u roku od 90 dana od dana donošenja podzakonskog akta iz člana 41 stav 2 ovog zakona (član 51.). Zakon o potvrđivanju Konvencije o dostupnosti informacija, učešću javnosti u donošenju odluka i pravu na pravnu zaštitu u pitanjima životne sredine Zakonom o potvrđivanju Konvencije o dostupnosti informacija, učešću javnosti u donošenju odluka i pravu na pravnu zaštitu u pitanjima životne sredine ("Službeni list Crne Gore, broj SU-SK Broj 01-91/5". Podgorica, 15. jula godine) propisano je, pored ostalog, da: (1) informacija o životnoj sredini predstavlja svaku informaciju u pismenom, vizuelnom, zvučnom, elektronskom ili drugom materijalnom obliku o stanju elemenata životne sredine (član 2.); 28

30 (2) će svaka strana obezbijediti da organi javne vlasti, kao odgovor na zahtev za informacijama o životnoj sredini, učine te informacije dostupnim javnosti, u okviru nacionalnog zakonodavstva (član 4.); (3) će svaka strana obezbijediti: da organi javne vlasti posjeduju i ažuriraju informacije u oblasti životne sredine u skladu sa svojim funkcijama; uspostavljanje sistema obaveznog protoka informacija prema organima javne vlasti o predloženim i postojećim aktivnostima koje mogu imati značajnog uticaja na životnu sredinu; da način na koji organi javne vlasti stavljaju informacije u oblasti zaštite životne sredine na raspolaganje javnosti bude transparentan i da te informacije budu efektivno dostupne; da informacije u oblasti životne sredine postanu sve dostupnije u elektronskim bazama podataka do kojih javnost može lako doći putem javnih telekomunikacionih mreža (član 5.). Zakon o zaštiti od buke u životnoj sredini Zakonom o zaštiti od buke u životnoj sredini ("Službeni list Crne Gore, broj 28/2011" od 2011 godine) propisano je, pored ostalog, da: (1) Strateške karte buke se izrađuju za aglomeracije, glavne puteve, glavnu prugu i glavni aerodrom. Izradu strateških karata buke za aglomeraciju na svojoj teritoriji obezbjeđuje jedinica lokalne samouprave. Strateške karte buke preispituju se i, ukoliko je potrebno, reviduju svakih pet godina. Način izrade i bliži sadržaj strateških karata buke propisuje Ministarstvo, uz prethodno pribavljeno mišljenje organa državne uprave nadležnog za poslove saobraćaja (član 11.); (2) Strateške karte buke čiju izradu obezbjeđuje jedinica lokalne samouprave, odnosno koncesionar, dostavljaju se u elektronskom obliku Agenciji. Uz strateške karte buke iz stava 1 ovog člana Agenciji se dostavljaju i korišćeni ulazni podaci i metapodaci, radi unošenja podataka u Informacioni sistem zaštite životne sredine (član 13.); (3) Podaci o buci u životnoj sredini i strateške karte buke objavljuju se na Internet stranici Agencije (član 15.). 29

31 Propisi o zaštiti intelektualnih prava prostornih informacija U Crnoj Gori je na snazi više zakona kojima se uređuje pravna zaštita intelektualne svojine. Najznačajniji među ovim zakonima su: Zakon o autorskim i srodnim pravima; Zakon o patentima; Zakon o žigovima; Zakon o pravnoj zaštiti industrijskog dizajna; Zakon o zaštiti topografija poluprovodnika. Zaštita prava proizvođača prostornih informacija (imalaca prava na prostornim informacijama) ostvaruje se u skladu sa Zakonom o autorskim i srodnim pravima ("Službeni list Crne Gore" broj 37 od god.). Navedenim zakonom uređuju se prava autora književnih, naučnih, stručnih i umjetničkih dijela (autorsko pravo), pravo interpretatora, pravo prvog izdavača slobodnog dijela, prava proizvođača fonograma, videograma, emisija, baza podataka i pravo izdavača štampanih izdanja kao prava srodna autorskom pravu (srodna prava). Autorsko dijelo je u smislu navedenog zakona originalna duhovna tvorevina autora, izražena u određenoj formi, bez obzira na njegovu umjetničku, naučnu ili drugu vrijednost, njegovu namjenu, veličinu, sadržinu i način ispoljavanja, kao i dopuštenost javnog saopštavanja njegove sadržine. Autorskim dijelom smatraju se, naročito: Pisana dijela (knjige, brošure,članci, prevodi, računarski programi u bilo kojem obliku njihovog izražavanja, uključujući i pripremni materijal za njihovu izradu i dr.); Govorna dijela (predavanja, govori, besede i dr.); Dramska, dramsko-muzička, koreografska i pantomimska dijela, kao i dijela koja potiču iz folklora; Muzička dijela, sa riječima ili bez riječi; Filmska dijela (kinematografska i televizijska dijela); Dijela likovne umjetnosti (slike, crteži, skice, grafike, skulpture i dr.); Dijela arhitekture, primijenjene umjetnosti i industrijskog oblikovanja; Kartografska dijela (geografske i topografske karte); Planovi, skice, makete i fotografije; Pozorišna režija. Autorskim dijelom smatra se i zbirka, koja s obzirom na izbor i raspored sastavnih dijelova, ispunjava uslove propisane za autorsko dijelo (enciklopedija, zbornik, antologija, izabrana dijela, muzička zbirka, zbirka fotografija, grafička mapa, izložba i sl.). 30

32 Autor uživa moralna i imovinska prava u pogledu svog autorskog dijela od trenutka nastanka autorskog dijela. Zakonom se, u skladu sa navedenim, priznaju i štite autorska prava autora (proizvođača) na prostornim informacijama, bez obzira u kojoj formi su ista izražena (slika, karta, plan, zbirka...). Bitno je istaći i da Zakon priznaje prava proizvođačima baza podataka, dok se pod bazama podataka, u smislu Zakona smatra zbirka zasebnih podataka, autorskih dijela ili drugih materijala uređenih na sistematičan ili metodičan način, koji su pojedinačno dostupni elektronskim ili drugim putem. Zakonom o autorskim i srodnim pravima ("Službeni list Crne Gore" broj 37 od god.) u odjeljku prava proizvođača baze podataka, definiše se: (1) Baza podataka je zbirka nezavisnih podataka, autorskih dijela ili drugih materijala koja je na sistematski ili metodološki način usklađena i koja je individualno dostupna elektronskim ili drugim putem, a kod koje pribavljanje, provjera ili prezentacija sadržaja iziskuje značajno ulaganje u kvalitativnom, odnosno kvantitativnom smislu. Zaštita baze podataka ili njenog sadržaja postoji nezavisno od njene podobnosti za autorsko pravnu ili drugu zaštitu, a uključivanje materijala u bazu i njegovo korišćenje ne utiče na prava koja postoje na tom materijalu (član 139); Baza podataka se štiti u skladu sa odredbama ovog zakona o srodnim pravima. (2) Proizvođač baze podataka ima isključivo pravo da drugome dozvoli ili zabrani: 1) umnožavanje svoje baze podataka; 2) distribuiranje svoje baze podataka; 3) davanje u zakup svoje baze podataka; 4) stavljanje baze podataka na raspolaganje javnosti (član 141); (3) Ovlašćeni korisnik koji objavljenu bazu podataka ili kopije baze podataka koristi u skladu sa zakonom može koristiti kvalitativno, odnosno kvantitativno nebitne djelove baze podataka za bilo koju svrhu (član 142). Može se konstatovati da u Crnoj Gori postoji odgovarajuća zakonska regulativa koja se odnosi na zaštitu intelektualnih prava proizvođača prostornih informacija Propisi o ograničenju prava na pristup prostornim informacijama Zakonom o državnom premjeru i katastru nepokretnosti ("Službeni list RCG", br. 29/07 od , "Službeni list Crne Gore", br. 32/11 od ) nijesu ograničena prava na pristup prostornim informacijama, u smislu pregleda, jedino 31

33 zbog načina čuvanja i korišćenja podataka katastarski planovi i geodetski elaborati ne mogu se iznositi iz prostorija organa uprave (član 171). Opšti uslovi pod kojima je moguće ograničiti prava pristupa skupovima i servisima prostornih informacija (geopodaci) postoje u više zakona koji su od značaja za ovu materiju, od kojih je bitno napomenuti: 1. Zakon o tajnosti podataka ( Službeni list CG, br. 14/08 i 76/09); 2. Zakon o zaštiti podataka o ličnosti ( Službeni list CG, br. 79/08,70/09); 3. Zakon o slobodnom pristupu informacijama ("Službeni list Crne Gore, broj 44 / 2012". od godine); 4. Zakon o izdavanju djelatnosti("službeni list Crne Gore", br. 26-2/12-1/11, EPA 767 XXIV Podgorica, 29. maja godine). Pored navedenog, ograničenja prava na pristup prostornim informacijama propisana su, i mogu biti propisana u skladu sa navedenim opštim uslovima, kroz niz posebnih zakona Razmjena geopodataka Ustavom, zakonima i drugim opštim aktima regulisani su međusobni odnosi državnih i drugih organa. Razmjena geopodataka između državnih i drugih organa realizuje se na osnovu sporazuma i propisa. Međusobni odnosi državnih i drugih organa mogu se podeliti na: Generalna obaveza saradnje; Način razmjene geopodataka; Drugi propisi od značaja. Generalna obaveza saradnje Zakonom o državnoj upravi ( Službeni list CG, broj 38/2003), propisano je, pored ostalog, da su organi državne uprave dužni da sarađuju u svim zajedničkim pitanjima i da jedni drugima dostavljaju podatke i obaveštenja potrebna za rad, kao i da organi državne uprave osnivaju zajednička tijela i projektne grupe radi izvršavanja poslova čija priroda zahtijeva učešće više organa državne uprave. Ovim Zakonom definisane su sljedeće generalne obaveze saradnje i odnosi: organa državne uprave i Vlade, između ministarstava, između ministarstava i organa uprave, ministarstava prema Skupštini, organa državne uprave prema sudovima, ministarstava prema organima lokalne samouprave, organa uprave prema javnim ustanovama i javnim preduzećima, organa državne uprave prema nevladinim organizacijama. 32

34 Zakonom su definisane i relacije državne uprave i građana: (1) Građani imaju slobodan pristup podacima, dokumentima, izvještajima i informacijama organa državne uprave. Pristup aktima iz stava 1 ovog člana koji se odnose na pojedina fizička i pravna lica dostupna su samo ako za to postoji pravni interes povezan sa sudskim i drugim postupkom u kome građanin ostvaruje svoja prava, obaveze i pravne interese. Svako uskraćivanje, odnosno odbijanje zahtjeva građaninu u smislu st. 1 i 2 ovog člana se mora obrazložiti u pisanoj formi i omogućiti korišćenje prava na podnošenje predstavke. Predstavka se podnosi organu koji vrši nadzor nad radom organa državne uprave (član 51). (2) Organi državne uprave dužni su, na zakonit način i blagovremeno, postupati po zahtjevima građana koji oni podnose radi ostvarivanja prava i izvršavanja obaveza. Organi državne uprave građanima daju potrebne podatke, obavještenja i objašnjenja i pružaju odgovarajuću stručnu pomoć. Organi državne uprave su obavezni za ostvarivanje prava i obaveza građana, kada je to moguće, pripremiti potrebne obrasce i obavezno javno istaći standarde postupanja Član (52). Veoma važno je napomenuti da Uredbom o organizaciji i načinu rada državne uprave (Službeni list Crne Gore br. 59/09, član 21) Uprava ima obavezu da u okviru svojih djelatnosti vrši poslove koji se odnose na izradu, održavanje i razvoj GIS-a u saradnji sa organom državne uprave nadležnim za informaciono društvo i nacionalnu infrastrukturu geoprostornih podataka (NIGP). Iz navedenog proizilazi da postoji generalna obaveza organa državne uprave i drugih organa da međusobno sarađuju i dostavljaju podatke i obaveštenja potrebna za rad. Način razmjene geopodataka Način na koji se vrši razmjena geopodataka između državnih i drugih organa (postupak, pitanje naknade za korišćenje geopodataka, autorska prava i ostala pitanja od značaja) uređen je na različite načine. U jednom broju slučajeva sam način razmjene je detaljno regulisan zakonom i podzakonskim aktima. U praksi postoje primjeri: Zakonom o državnom premjeru i katastru nepokretnosti ("Sl. list RCG", br. 29/07 od , "Službeni list Crne Gore", br. 32/11 od ) propisano je da se za korišćenje podataka i usluga koje pruža Uprava za nekretnine Crne Gore obavlja plaćanje naknade za korišćenje podataka: 33

35 (1) Korišćenje podataka (član 172) Državni organi i organizacije, organi lokalne samouprave, pravna i fizička lica imaju pravo uvida u podatke katastra nepokretnosti i vodova i da zahtijevaju da im se izdaju prepisi, odnosno kopije podataka u analognom ili digitalnom obliku o činjenicama koje sadrži katastar nepokretnosti i vodova. Pravo uvida iz stava 1 ovog člana može se vršiti u radni original katastarskog plana i lista nepokretnosti, odnosno bazu podataka katastra nepokretnosti i vodova Crne Gore. Organ uprave je dužan da geodetskoj organizaciji izda podatke premjera, po pravilu, u roku od 5 dana od dana podnošenja zahtjeva. Uz zahtjev iz stava 3 ovog člana prilaže se i dokaz o plaćenoj naknadi za korišćenje podataka. (2) Naknada za korišćenje podataka (član 174) Za pripremu i korišćenje podataka premjera, katastra nepokretnosti i katastra vodova, kao i za usluge koje pruža organ uprave plaća se naknada. Naknadu iz stava 1 ovog člana ne plaćaju državni organi, organi lokalne samouprave i javne službe čiji su osnivači Crna Gora, odnosno lokalna samouprava osim za pripremu podataka i materijalne troškove, ukoliko im podaci služe za obavljanje poslova iz njihove nadležnosti. Visina naknade za korišćenje podataka iz stava 1 ovog člana zavisi od visine troškova njihovog prikupljanja, obrade i unošenja u bazu podataka, broja mogućih korisnika podataka, sadržine i obima podataka. Visinu naknade za pripremu i korišćenje podataka i za pružanje usluga iz stava 1 ovog člana utvrđuje Vlada. Uredbom o visini naknada za korišćenje podataka državnog premjera i katastra nepokretnosti ("Službeni list CG", br. 26/2012), utvrđuje se visina naknada za korišćenje baza i servisa geopodataka, izdavanje licence za izvođenje geodetskih radova i izradu tehničke dokumentacije, za pripremu i korišćenje podataka premjera, katastra nepokretnosti i katastra vodova kao i za usluge koje pruža Uprava za nekretnine Crne Gore. Visine naknada prema ovoj uredbi određene su za: Za izdavanje podataka državnog premjera i katastra nepokretnosti putem; Geoportala; Za licence; Za aerofotogrametrijske proizvode i usluge; Za ortofoto karte i digitalni model terena; 34

36 Osnovna državna karta, topografske karte i podaci o državnoj granici; Za podatke iz evidencije prostornih jedinica; Za podatke iz katastarskih planova; Za podatke iz baze katastra vodova; Za korišćenje podataka montepos sistema; Naknada za procjenu vrijednosti nepokretnosti. U drugim slučajevima način na koji se vrši razmjena geopodataka određuju sami državni ili ostali organi sopstvenim odlukama ili se razmjena geopodataka odvija u skladu sa dogovorom državnih i drugih organa, najčešće na osnovu prethodno zaključenih ugovora. Drugi propisi od značaja Pored propisa koji direktno uređuju način razmjene geopodataka za samu razmjenu geopodataka od značaja su i drugi propisi, među kojima posebno mjesto imaju sljedeći zakoni: 1) Zakon o obligacionim odnosima ("Službeni list Crne Gore, broj 47/2008". od god.); 2) Zakon o autorskim i srodnim pravima. ("Službeni list Crne Gore" broj 37 od god.); 3) Zakon o tajnosti podataka ( Službeni list CG, br. 14/08 i 76/09) ; 4) Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o elektronskoj trgovini ( Službeni list RCG, br: 80/04 i Službeni list CG, br /7. od ); 5) Zakon o elektronskom potpisu. ( Službeni list RCG, br: 55/03 i 31/05). Saradnje između subjekata NIGP Javne institucije su najvažniji korisnici i snabdevači geopodacima. Značajni proizvođači geopodataka, prepoznaju potrebu udruživanja i saradnje između subjekata NIGP radi postizanja sljedećeg: Saradnja između javnih institucija da bi se prikupile informacije za pojedine prostorne teme u cilju obezbeđenja sveobuhvatnih i ažurnih skupova i servisa geopodataka; Smanjenja troškova prikupljanja, održavanja i pristupa geopodacima kroz efikasnu razmjenu informacija na nacionalnom nivou; Kreiranje novih usluga zasnovanih na informacijama o prostoru, što će ubrzati razvoj privatnog sektora. Veoma je važno da javne institucije sarađuju u cilju proizvodnje interoperabilnih skupova podataka u cilju razvoja punog kapaciteta upotrebe prostornih podataka i tržišta u čemu je sama suština NIGP saradnje. Postoji opravdan rizik da će se proizvedeni geopodaci razmjenjivati u manjem obimu u slučajevima kada se razmjena geopodataka između javnih institucija obavlja uz previsoke naknade i da se razvoj tržišta na taj način usporava. 35

37 U anketi o stanju u geosektoru (septembar 2013.) prikupljeni su podaci o saradnji između korisnika proizvoda geopodataka. U tabeli dati su korisnici proizvoda geopodataka u Crnoj Gori. Tabela Saradnja između korisnika proizvoda geopodataka Korisnici Broj organizacija Procenat Sopstvene potrebe 13 17% Organi državne uprave 10 13% Organi lokalne uprave 7 9% Državne agencije 7 9% Javna preduzeća 5 8% Naučno-obrazovne ustanove 4 5% Projektantsko-urbanističke organizacije 3 4% Privatne organizacije 8 11% Međunarodna organizacija/kompanija 3 4% Građani 12 16% Ostali 3 4% Ukupan broj organizacija koje nijesu navele korisnike proizvoda geopodatka je 9. Pravila razmjene i korišćenja proizvoda Proizvodi koji se baziraju na geoprostornim podacima mogu biti klasifikovani na sljedeći način: Servisi za pretraživanje i pregled podataka (Data Discovery and Viewing Service (Web Clients)) ovo su servisi poput geoportala gdje je omogućeno pretraživanje preko metapodataka i javni uvid u geopodatke; Web Map Services (WMS) standardni protokol za pružanje georeferenciranih karata u obliku rastera preko Interneta koje su generisane iz jedne ili više distribuiranih geobaza; Preuzimanje (download) rasterskih slika podrazumijeva preuzimanje kopija geopodataka radi direktnog pristupa podacima; Web Feature Services (WFS) slični su WMS servisu, ali daju pristup vektorskim geopodacima; Preuzimanje (download) vektorskih podataka podrazumijeva preuzimanje kopija vektorskih podataka sa atributima. 36

38 Prostorni podaci U anketi o stanju u geosektoru (septembar 2013.), pored dobijenih informacija o proizvodima geopodataka prema INSPIRE temama i broju organizacija koje ove geopodatke proizvode (tabela ), prikupljeni su i podaci o proizvodima prostornih podataka koje su opisale same organizacije.. U tabeli dati su proizvodi prostornih podataka za koje su pojedine organizacije opisale sadržaj i broj organizacija koje ove geopodatke proizvode u Crnoj Gori. Tabela Proizvodi prostornih podataka koje su opisale organizacije Naziv proizvoda Broj organizacija Prostorno - urbanistički plan 5 Detaljni urbanistički plan 3 Urbanistički projekti 4 Lokalne studije 3 EPA Water Database 1 Registri, analiza rizika, nadzor 1 Planovi privremenih objekata 1 Prostorna planska dokumentacija 3 Naziv ulica 1 Studije 1 Geološke karte 2 Geomorfološke karte 2 Hidrogeološke karte 2 Metalogenska karta 2 CLC CORINE Land Cover 2 Strukturno-tektonska karta 2 Ukupan broj organizacija koje nijesu navele opise sadržaja proizvoda geopodatka je

39 Korišćenje geopodataka U svrhu definisanja pravila razmjene i distribucije geopodataka njihova upotreba može se klasifikovati prema sljedećem: Upotreba podataka od strane javnih institucija; Upotreba za obrazovanje, istraživanje i nauku; Upotreba od strane drugih neprofitnih institucija; Upotreba u komercijalne svrhe; Upotreba od strane javnog registrovanog korisnika; Upotreba od strane javnog neregistrovanog korisnika. Važno je naglasiti da je klasifikacija izvršena prema načinu upotrebe geopodataka, a ne prema vrsti korisnika Model finansiranja NIGP i politika cijena za prostorne informacije U savremenom društvu informacije o prostoru se sve više koriste u rešavanju svakodnevnih potreba profesionalnih korisnika i građana. Znatno povećan interes za geoinformacijama izazvan je brzim razvojem informacionih tehnologija, posebno interneta, uređaja za navigaciju i pozicioniranje, a naročito mobilnih uređaja. Osnovni faktori koji utiču na korišćenje geopodataka su: Dostupnost; Cijena distribucije. Od strane velikog broja država inicirana je izgradnja NIGP kako bi se stvorile pretpostavke da se podigne kvalitet i dostupnost geopodataka. Analize predviđaju rapidan razvoj tržišta geoinformacija. Mnogi industrijski sektori proizvode servise zasnovane na geopodacima uključujući oblasti kao što su kartografija, komunikacije, bezbjednost i odbrana, transport, poljoprivreda, turizam i druge Model finansiranja NIGP Servisi zasnovani na geoinformacijama Svjetske kompanije Google, Apple i Microsoft, proteklih godina zauzele su zanačajno mjesto u snabdevanju korisnika geopodacima putem interneta. Nove generacije internet proizvoda, kao što su Google Earth i Microsoft Virtual Earth, podstiču sve veći interesi za upotrebu geoinformacija. Takva promena je dodatno podstaknuta razvojem 'open source' aplikacija. 38

40 Praksa pokazuje u mnogim zemljama da servise za navigaciju i pozicioniranje sve intenzivnije pruža privatni sektor, dok javne institucije ne uspevaju da reaguju efikasno na zahteve tržišta za novim geoservisima. Praksa drugih država u odnosu na korišćenje prostornih podataka Praksa u svijetu u odnosu na politiku razmjene, finansiranja i korišćenja geopodataka je različita. U jednom broju država, poput SAD i Španije, zauzet je generalan stav da se podaci, koji su prikupljeni za javnu upotrebu finansiranjem iz državnog budžeta, ne naplaćuju ponovo, odnosno da su dostupni bez naknade (Tabela ). Geopodaci se razmjenjuju bez plaćanja naknade između javnih institucija uz podršku finansiranja proizvodnje i održavanja iz državnog budžeta u Francuskoj i Japanu. Švedska i Norveška su usvojile modele po kojima se razmjena i korišćenje geopodatka u principu vrši uz plaćanje naknade, s tim što se razmjena podataka između javnih institucija reguliše zaključivanjem posebnih ugovora. Iako podaci nijesu besplatni ovi modeli podstiču razmjenu podataka u javnom sektoru po relativno niskoj cijeni. Engleska je primjer zemlje gdje je nacionalna agencija za kartografiju Ordnance Survey prodavala geopodatke po tržišnoj vrijednosti, uz postojanje brojnih servisa koji se odnose na geopodatke. Interesantno je da je u međuvremenu došlo do promjena u njihovoj politici, obzirom da je od strane predsednika Vlade predloženo da se određeni skupovi geopodataka u vlasništvu Ordnance Survey učine dostupnim bez plaćanja naknade i bez ograničenja za ponovnu upotrebu. Tabela Modeli plaćanja Zemlja Visina naknade Modeli plaćanja Velika Britanija 100% Tržišna cijena Švedska Norveška Francuska Japan SAD Španija 0% Bez naknade Generalna iskustva ukazuju na okolnost da visoke cijene prostornih podataka ugrožavaju optimalnu upotrebu podataka i vode prema proizvodnji istih od strane više subjekata, što kao posljedicu ima nepotrebne troškove kroz dupliranje prikupljanja podataka. 39

41 INSPIRE Države članice prema INSPIRE Direktivi treba da osiguraju da servisi za pronalaženje (discovery) i pregled (view) budu na raspolaganju javnosti bez plaćanja naknade, uz izuzetak da javna institucija koja obezbeđuje servise može da naplaćuje naknadu za korišćenje servisa pregleda, gdje će naknada osigurati održavanje skupova geopodataka, naročito kada se radi o velikom obimu podataka koji se često ažuriraju. Direktiva obavezuje države članice da usvoje pravila po kojima će se vršiti razmjena skupova i servisa geopodataka između javnih institucija, čime bi se omogućilo da javne institucije imaju neometan pristup relevantnim servisima prostornih podataka, što bi im dalje omogućilo da efikasnije obavljaju poslove iz svoje nadležnosti. U slučaju da se naknade naplaćuju, iste bi trebale biti određene u najmanjem mogućem iznosu, kojim bi se obezbijedio neophodan kvalitet i dostupnost skupova i servisa prostornih podataka zajedno sa odgovarajućim povraćajem investicija, imajući u vidu način finansiranja javnih institucija. Trenutna politika Uprave za nekretnine Uprave za nekretnine je vodeća institucija u Crnoj Gori kada je riječ o obezbjeđenju ključnim geoinformacijama. Razmjena i distribucija geopodataka se obavlja u skladu sa važećom regulativom. Samo pitanje naknada za korišćenje podataka i servisa iz nadležnosti Uprave za nekretnine bliže je uređeno Zakonom o državnom premjeru i katastru nepokretnosti ("Sl. list RCG", br. 29/07 od , "Sl. list Crne Gore", br. 32/11 od ) i Uredbom o visini naknada za korišćenje podataka državnog premjera i katastra nepokretnosti ("Sl. list CG", br. 26/2012). Zakonom o državnom premjeru i katastru nepokretnosti u članovima 172. i 174. definisano je pitanje naknada za korišćenje geodetsko-katastarskih podataka i pružanje usluga Uprave. Visinu naknade utvrđuje Vlada Crne Gore donošenjem uredbe. Uredbom o visini naknade za korišćenje podataka premjera i katastra nepokretnosti i pružanje usluga Uprave za nekretnine regulisani su uslovi i cijene za korišćenje podataka i usluga Uprave. Naknada za izvršene usluge za radove koji nijesu obuhvaćeni ovom uredbom ugovorom se određuje u skladu sa cijenama radova na tržištu. Uvid u podatke katastarskog informacionog sistema i ostalu dokumentaciju, može se izvršiti neposredno u prostorijama Uprave za nekretnine Crne Gore ili putem interneta. Najvažniji web servisi su: pregled katastarskih evidencija Uprave, pretraga i uvid u prostorne podatke preko geoportala. 40

42 Najznačajniji prihod Uprava ostvaruje od naknada za korišćenje podataka državnog premjera i katastra nepokretnosti i usluga koje se odnose na pripremu podataka. Načini finansiranja organizacija Odgovori na pitanja o modelu finansiranja za NIGP dobijeni su iz ankete o stanju u geosektoru u Crnoj Gori (septembar 2013.), a raspored načina finansiranja organizacija pregledno je dat u tabeli Tabela Način finansiranja organizacije Način finansiranja organizacije Broj Procenat Državni budžet 14 50% Sopstveni prihodi 4 14% Djelimično budžet i delimično sopstveni prihodi 8 29% Ostalo 2 7% Grafički prikaz načina finansiranja organizacija dat je na slici Σ % Slika Način finansiranja organizacija 41

43 Najveći broj organizacija finansira se iz državnog budžeta (50%), zatim djelimično iz budžeta i djelimično iz sopstvenih prihoda (29%) i iz sopstvenih prihoda (14%) Politika cijena za prostorne podatke Tržište Potencijalni kupci i korisnici geopodataka mogu se razvrstati u tri osnovne grupe: Državni organi ministarstva, posebne organizacije, lokalna samouprava, javna preduzeća i drugi organi koji se finansiraju iz državnog budžeta, a kojima su geopodaci neophodni u obavljanju svakodnevnih zadataka; Privatna preduzeća privatnom sektoru mogu biti potrebni geopodaci radi obavljanja sopstvene dijelatnosti i proizvodnje servisa sa novom vrijednošću; Fizička lica pojedinci koje koriste geopodatke u svakodnevnom životu. Obzirom da je Uprava za nekretnine po prirodi posla najveći proizvođač ključnih geopodataka i da zauzima poziciju glavnog snabdjevača geopodacima na tržištu, potrebno je da ima vodeću ulogu u praćenju trendova u zadovoljenju potreba savremenog društva za kvalitetnim i dostupnim informacijama o prostoru. Najvažniji faktori potrebni za postizanje ovog cilja mogu se svrstati u tri grupe: Kvalitet podataka; Naknada; Sistem distribucije. Kvalitet podataka Niz faktora utiče na kvalitet prostornih podataka, od kojih se dva smatraju ključnim za uspjeh: Kompletnost podaci moraju biti kompletni u smislu da pokrivaju cjelokupnu teritoriju Crne Gore, ili određenu planiranu teritoriju; Aktuelnost podaci moraju biti ažurni. Ovo se naročito odnosi na ključne skupove geopodataka kao što su adrese, putna mreža, zgrade i parcele. Da bi se ovo postiglo, neophodno je prikupiti ažurne podatke u trenutku nastanka promjene. To podrazumijeva da Uprava za nekretnine ima produktivnu saradnju sa subjektima NIGP odgovornim za određene teme, kako bi se ključni skupovi podataka neprekidno održavali ažurnim. Naknada Različite kategorije korisnika geopodataka iziskuju i različite pristupe u načinu formiranja naknada, odnosno uslove pod kojima korisnik može da koristi geopodatke. Osnovni princip kojim bi se trebalo rukovoditi prilikom određivanja naknada za korišćenje geopodataka je da naknade ne treba da prevazilaze troškove prikupljanja, izrade, reprodukcije i distribucije zajedno sa realnim 42

44 povraćajem investicija. Kako bi se ovo postiglo u praksi potrebno je razviti model definisanja naknada za razmjenu geopodataka. Rezultati dobijeni iz ankete o stanju u geosektoru (septembar 2013.), koji se odnose na naknade, predstavljeni su u tabeli , u kojoj je data cjenovna politika proizvoda geopodataka u Crnoj Gori. Tabela Cjenovna politika proizvoda geopodataka Cjenovna politika Broj organizacija Procenat Cjena se određuje podzakonskim aktima ili sopstvenim odlukama 6 43% Podaci/usluge su besplatni 7 50% Kombinovani model 1 7% Ukupan broj organizacija koje nijesu navele korisnike proizvoda geopodatka je 12. Cjenovna politika proizvoda geopodataka grafički je predstavljena na slici Sistem distribucije Slika Cjenovna politika NIGP NIGP će razviti sisteme distribucije koji će podatke učiniti lako dostupnim, što će dalje omogućiti razvoj novih servisa od strane komercijalnih učesnika na tržištu. Zbog toga je važno da Uprava za nekretnine i ostale relevantne institucije koje su nadležne za obezbjeđivanje prostornih podataka, podstiču razvoj ovakvih servisa na geoinformacionom tržištu, zauzimanjem uloge aktivnog i efikasnog učesnika u obezbjeđenju relevantnih podataka. 43

45 Modeli plaćanja U praksi su prisutni različiti modeli plaćanja na osnovu kojih se određuje naknada za korišćenje geopodataka i različita su iskustva u primjeni, odnosno svaki od takvih modela ima svoje prednosti i nedostatke. Dobar model određivanja naknada za korišćenje geopodataka treba da: Ponudi naknadu za korišćenje prostornih podataka koja je niža od procijenjene dobiti korisnika istih; Omogućava predviđanje troškova; Ne sprečava prilagođavanje modela potrebama tržišta; Sprečava dupliranje proizvodnje geopodataka Zaključak Zakonodavni okvir neohodan za implementaciju NIGP u Crnoj Gori čine postojeći zakoni, uredbe, strategije i drugi normativni akti. U cilju sprovođenja politike ubrzanog razvoja u oblasti geoinformacija i NIGP primjenjuju se normativni akti Crne Gore i Evropske Unije. Zakonodavni okvir sačinjavaju: Propisi koji uređuju NIGP; Propisi o pristupu informacijama javnog sektora; Propisi o zaštiti intelektualnih prava prostornih informacija; Propisi o ograničenju prava na pristup prostornim informacijama. Ostali normativni akti regulišu: Razjmenu gepodataka; Modele finansiranja NIGP i politiku cijena za prostorne informacije; Modele finansiranja NIGP; Politiku cijena za prostorne podatke. Iz prethodnih razmatranja proizilazi da postoje propisi koji uređuju NIGP i da je Ustavom i zakonima Crne Gore garantovan pristup podacima koji su u posjedu državnih i drugih organa, kao i da je generalna politika usmjerena ka tome da podaci budu javno dostupni u digitalnom obliku. 44

46 5.2 Organizacija i koordinacija uspostavljanja NIGP Postojeći institucionalni okvir i tijela NIGP Institucionalni okvir i tijela NIGP propisani su Zakonom o državnom premjeru i katastru nepokretnosti ("Sl. list RCG", br. 29/07 od , "Sl. list Crne Gore", br. 32/11 od ), (član 156ž i 156z). Savjet NIGP Zakonom je predviđeno da Vlada Crne Gore osniva Savjet NIGP u cilju (član 156ž): praćenja, osnivanja, rada NIGP. U sastav Savjeta NIGP bira se devet članova koje imenuje i razrješava Vlada, od kojih je jedan predsjednik. Članovi Savjeta NIGP imenuju se na prijedlog Ministarstva i biraju se na period od četiri godine. Bliži sastav Savjeta NIGP, organizacija i druga pitanja od značaja za rad Savjeta NIGP-a uređuju se aktom o osnivanju. Odlukom o osnivanju i imenovanju članova Savjeta NIGP Crne Gore u Savjet se imenuju: za predsjednika Savjeta, potpredsjednik vlade za ekonomsku politiku, za člana i zamjenika predsjednika, direktor Uprave za nekretnine, za članove: predstavnik Ministarstva unutrašnjih poslova, predstavnik Ministarstva odbrane, predstavnik Ministarstva ekonomije, predstavnik Ministarstva saobraćaja i pomorstva, predstavnik Ministarstva održivog razvoja i turizma, predstavnik Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja predstavnik Seizmološkog zavoda. Odlukom su određeni subjekti Nacionalne infrastrukture geoprostornih podataka Crne Gore: Ministarstvo unutrašnjih poslova; Ministarstvo odbrane; Ministarstvo finansija; Ministarstvo nauke; Ministarstvo ekonomije; Ministarstvo saobraćaja i pomorstva; Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja; Ministarstvo održivog razvoja i turizma; Ministarstvo za informaciono društvo i telekomunikacije; Uprava za nekretnine; 45

47 Uprava pomorske sigurnosti; Uprava za vode; Uprava policije; Uprava za imovinu; Zavod za statistiku; Hidrometeorološki zavod; Seizmološki zavod; Državni arhiv; Direkcija javnih radova; Direkcija za saobraćaj; Direkcija za željeznice; JP Morsko dobro ; JP Nacionalni parkovi. Između Savjeta NIGP i subjekata NIGP, neophodno je utvrditi zajednički interes za uspostavljanje i održavanje Nacionalne infrastrukture geoprostornih podataka. Cilj sporazuma je da metapodaci, servisi i skupovi geopodataka prikupljeni, sačuvani i održavani od strane jednoga subjekta budu raspoloživi svim potpisnicima ovoga sporazuma, u skladu sa zakonom, unapred utvrđenim uslovima, pravima i obavezama. Kako Savjet NIGP nije još uvek formiran, Uprava za nekretnine uputila je Ministarstvu finansija Crne Gore urgenciju za donošenje odluke o osnivanju Savjeta NIGP u skladu sa odredbama Zakona. Ovlašćenja Savjeta NIGP Definisana ovlašćenja Savjeta NIGP (član 156z) su: daje mišljenje Ministarstvu o određivanju subjekata NIGP po oblastima i vrstama podataka, kriterijumima za osnivanje i održavanje NIGP, srednjoročnom programu radova NIGP, visini naknade za korišćenje geopodataka NIGP, načinu vršenja kontrole osnivanja i funkcionisanja NIGP; usklađuje aktivnosti subjekata NIGP; donosi poslovnik o svom radu; formira radne grupe NIGP za obavljanje određenih stručnih poslova; daje instrukcije subjektima NIGP o radu i organizaciji poslova NIGP i drugim aktivnostima od značaja za funkcionisanje NIGP. Osnovna uloga Savjeta NIGP je da rukovodi kreiranjem institucionalnog i tehničkog okvira za uspostavljanje zajedničke geoinformacione infrastrukture na nacionalnom nivou, kroz formulisanje jasnih smjernica i sredstava za ostvarenje tog cilja. 46

48 5.2.2 Nacionalne strategije implementacije NIGP i plana aktivnosti Nacionalne strategije implementacije NIGP i planovi aktivnosti definišu razvoj informacionog društva u Crnoj Gori (Tabela 5.2.2). Tabela Nacionalne strategije implementacije NIGP No Naziv strategije Godina 1 Strategija razvoja informacionog društva Crna Gora digitalno društvo Strategija korišćenja open source tehnologija u Crnoj Gori Strategija reforme javne uprave u Crnoj Gori za period Strategija razvoja informacionog društva Crna Gora digitalno društvo Ministarstvo za informaciono društvo i telekomunikacije kreiralo je Novu strategiju razvoja informacionog društva godine, u kojoj se ističe kontinuitet razvoja i precizno određivanje strateških pravaca koji će biti u skladu sa Evropskim konceptom razvoja. Ovim se podrazumijeva, potpuna primjena Evropskih direktiva u cilju adekvatnog monitoringa dostignutog kao i komparacije sa razvijenim zemljama EU. Koncept Nove strategije bazira se na prthodnim strategijama Strategija sektora elektronskih komunikacija godine i Strategija razvoja informacionog društva godine, postojećem stanju i dostignutom stepenu razvoja informacionog društva. Evropska komisija je krajem godine usvojila Digitalnu agendu za Evropu kao jedan od sedam najvažnijih inicijativa Evropske strategije godine koja je utvrđena da bi definisala ključnu ulogu informaciono komunikacionih tehnologija u društveno-ekonomskom razvoju zemlje. U tom kontekstu glavni cilj Strategije razvoja infromacionog društva od do godine je planiranje aktivnosti kojima će se maksimalno iskoristiti društveni i ekonomski potencijal ICT, naročito interneta kao vitalnog sredstva privredne i društvene djelatnosti. Strategija daje okvir za unaprjeđenje informacionog društva do godine sa jasnom vizijom: Crna Gora - digitalno društvo. Vizija je usmjerena na: privredu, civilni sektor, naučno istraživačke i obrazovne ustanove, kao i na državnu upravu koja je generator promjena u ovoj oblasti. 47

49 Akcioni plan za godinu predstavlja konkretan plan aktivnosti odnosno projekata koje treba realizovati da bi doprinijeli ispunjavanju ciljeva Strategije razvoja informacionog društva od godine. Strategija razvoja informacionog društva do godine oslanja se na pet stubova razvoja koje prate deset programa sa pojedinačnim ciljevima i zadacima. U cilju kompatibilnosti sa Strategijom projekti iz Akcionog plana za implementaciju Strategije podeljeni su po oblastima: ICT održivost sa programima: ICT osnove (tehnološki okvir, okvir radiofrekvencijskog spektra, okvir za zaštitu potrošača), ICT infrastruktura, pravni i regulatorni okvir, informaciona bezbjednost sa ciljem unaprjeđenja broad-band infrastrukture, pravog i regulatornog okvira čija je svrha stvaranje konkurentnog i održivog ICT sektora. ICT za društvo sa programima: e-obrazovanje, e-zdravstvo, e-uključivanje, sa ciljem posticanja svih subjekata društva da koriste moderne tehnologije. ICT za državnu upravu sa programom: e-uprava, koji je usredsređen na podsticanje državne uprave da inovativno koristi informaciono-komunikacione tehnologije u cilju poboljšanja kvaliteta usluga koje pružaju državni organi. ICT za ekonomski razvoj - sa programom I&R i inovacije - ICT tehnologije u funkciji razvoja nauke i istraživanja u cilju stvaranja produktivnog i održivog ICT sistema kroz stvaranje baze talenata, posticanje kreativnosti i preduzetništva. Strategija korišćenja open source tehnologija u Crnoj Gori Strategija korišćenja open source tehnologija ističe porast u korišćenju Open Source Software (OSS) širom svijeta koji je primjetan u gotovo svim oblastima: Internet, Operativni sistemi, Baze podataka, Aplikacije, i drugim oblastima. Podrška razvoju i implementaciji OSS je višedimenzionalna. Razvojem OSS, umanjuje se zavisnost institucija i društva od komercijalnih platformi, odnosno od vlasničkih softverskih rješenja. Cijena OSS odnosno njegovih licenci je neuporedivo niža od komercijalnih rješenja, što dovodi do velikih ušteda u razvoju i održavanju IT rješenja. Podrškom u korišćenju OSS, stimuliše se i ukupni razvoj informacionog društva jedne države, kroz podršku edukaciji, kako pravnim subjektima tako i pojedincima koji se bave informacionim tehnologijama. Sve više država se odlučuje za prelazak na OSS sisteme zbog očigledne višenamjenske koristi. Vlade pojedinih država se prilagođavaju OSS standardima odnosno omogućavaju dostupnost svojih sadržaja i podržavaju ISO definisane standarde za OSS, kao što su HTML, Open Document format, Open Office XML format u cilju da državne informacije budu dostupne u OSS formatima. U cilju jačanja Open Source ideje u Crnoj Gori, glavni nosioci ideje OSS od strane institucija sistema treba da budu: 48

50 resorna ministarstva koja u svojoj nadležnosti mogu doprinijeti edukaciji i širenju informatičke svijesti o OSS; akademske institucije koje treba da podrže i učestvuje u formiranju tijela i organizacija zaduženih za pitanja OSS u Crnoj Gori. Strategija reforme javne uprave u Crnoj Gori za period Strategija reforme javne uprave u Crnoj Gori za period je sveobuhvatan dokument koji predstavlja okvir za reformu ove oblasti. Strategija prepoznaje kriterijume pristupanja Evropskoj uniji i usklađena je s obavezama koje proizilaze iz Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, koji je stupio na snagu 1. maja godine. Osnovni cilj Strategije reforme javne uprave je efikasna, efektivna, profesionalna, lako dostupna, servisno orijentisana javna uprava, koja je u funkciji građana i društvenih i privrednih subjekata. U dosadašnjem periodu realizacije relevantnih strateških dokumenata, ostvareni su značajni rezultati u uspostavljanju i primjeni e-uprave gdje su realizovani ili su u završnoj fazi realizacije projekti koji se odnose na uspostavljanje ključnih informacionih sistema: Centralni registar stanovništva; Pravosudni informacioni sistem; Informacioni sistem za upravljanje dokumentima u Vladi i ministarstvima edms (Electronic Document Management System) ; Dinamički web portal Vlade Crne Gore; Informacioni sistem Centralnog registra privrednih subjekata u Podgorici (CRPS) ; Informacioni sistem za "Elektronsko izdanje Službenog lista Crne Gore" i za uspostavljanje Pravno-informacionog sistema Crne Gore; Informacioni sistem tržišne inspekcije; Uspostavljen je sistem za certifikovanje naprednih elektronskih potpisa za potrebe građana i drugih subjekata i osnovana su neophodna tijela za izdavanje elektronskih certifikata i time stvoreni uslovi za kvalitetnu komunikaciju građana i drugih društvenih i privrednih subjekta s organima javne uprave. U narednom periodu povezivanjem institucija na mrežu državnih organa putem optičkih kablova treba da se obezbijedi: (1) redudantnost linkova, (2) povećanje prenosnih kapaciteta linkova, (3) poboljšanje stepena bezbjednosti u prenosu informacija i (4) povećanje stepena pouzdanosti čitavog sistema. U oblasti elektronskog upravljanja dokumentima javne uprave posebno će se preduzeti aktivnosti na: Neposrednom povezivanju informacionih sistema u cilju što efikasnijeg rada državnih organa i smanjenja troškova rada uprave; 49

51 Obezbjeđivanju pretpostavki za bolji pristup i korišćenje kvalitetnih informacija i informacionih baza podataka; Preoblikovanju i racionalizaciji upravnih postupaka primenom ICT (Information Communication Technology); Obezbijediti što veći broj elektronskih usluga na portalu euprave; Uspostavljanju elektronskog sistema javnih nabavki; Razvoju, održavanju i dosljednoj upotrebi standarda upravnog rada; Razvoju stručnjaka za oblasti ICT-a, koji su upoznati sa sadržajem upravnog procesa i upravnih procedura; Uspostavljanju sistema stalne edukacije zaposlenih u državnoj upravi. U narednom periodu iniciraće se i podsticati istraživanja o uticaju ICT na ekonomski, socijalni, pravni i politički sistem. Uradiće se Nacionalni okvir interoperabilnosti u cilju definisanja preduslova za komunikaciju između postojećih sistema i bržu razmjenu informacija između građana i službenika i na taj način omogućiti pružanje usluga elektronskim putem te omogućiti automatizovanu razmjenu i korišćenje velikih količina podataka smještenih u državnim registrima. Programi radova Uprave za nekretnine Uprava za nekretnine realizuje projekte osnivanja katastra nepokretnosti na nepremjerenom delu teritorije države Crne Gore, gdje je u upotrebi popisni katastar u skladu sa Srednjoročnim programom radova na premjeru i izradi katastra nepokretnosti, definisanim za period od do godine. Realizacijom svih navedenih projekata obuhvatiće se površina od ha novog premjera, a Srednjoročnim programom za svih 5 godina je bilo predviđeno da se realizuje ukupno ha, odnosno 26,3 % nepremjerenog dijela teritorije Crne Gore. Osnivanje katastra nepokretnosti na nepremjerenom dijelu teritorije Crne Gore se realizuje iz budžeta Crne Gore i iz LAMP projekta. 50

52 5.2.3 Zaključak Na osnovu prethodnih razmatranja vezanih za organizaciju i koordinaciju uspostavljanja NIGP u Crnoj Gori može se konstatovati da postoje: Institucionalni okvir NIGP; Planovi aktivnosti implementacije NIGP. U narednom periodu neophodno je: Formiranje tijela za izgradnju NIGP; Izrada nacionalne strategije implementacije NIGP. Postojeći Institucionalni okvir i tijela koja bi trebalo formirati u što kraćem vremenskom periodu za izgradnju NIGP, doprinijeće efikasnoj tehničkoj izvodljivosti tematskih pitanja za oblasti infrastrukture, standarda, metapodataka, saradnje između učesnika, pravnog okvira, finansijskih modela, istraživanja, obrazovanja i drugih aktivnosti. Strategije, planovi ili srednjoročni programi radova vezani za uspostavljanje infrastrukture geoprostornih podataka u Crnoj Gori, na osnovama definisanih vizija i mjera vode ka kreiranju crnogorske infrastrukture koja će omogućiti razmjenu kvalitetnih skupova prostornih podataka i servisa zasnovanih na saradnji između učesnika za potrebe javnog sektora, privrede i javnosti uopšte. 51

53 6 TEHNIČKA IMPLEMENTACIJA NIGP Glavne komponente INSPIRE Direktive koje se odnose na tehničku implementaciju NIGP mogu se podijeliti na (Jovičić 2012): Metapodatke - koji tretiraju informacije o geografskim podacima i servisima; Specifikaciju podataka - harmonizacija geoprostornih podataka imajući u vidu sadržaj i poziciju; Mrežni servisi - tehnologije i standardi putem kojih su geoprostorni podaci i metapodaci dostupni putem interneta; Dijeljenje podataka i servisa - uslovi, uključujući i one koji omogućuju dostupnost geoprostornih podataka; Monitoring i izvještavanje - u kontekstu implementacije INSPIRE Direktive. Meta podaci Specifikacija podataka Mrežni servisi INSPIRE Deljenje podataka i servisi Monitoring i izveštavanje Slika Komponente INSPIRE Direktive Komponente INSPIRE Direktive su detaljno definisane u okviru jednog ili više pravila implementacije (Implementing Rules - IR) u cilju primjene u okvirima država članica Evropske unije (Slika 6.0.1). Pravila implementacije (IR) su dopunjena informativnim INSPIRE smjernicama, koje definišu detaljne tehničke aspekte i implementaciju, omogućavajući kratke cikluse ažuriranja dokumenata. Podaci koje tretira INSPIRE su grupisani u 34 teme, podijeljene u 3 Aneksa. Komponente INSPIRE Direktive istovremeno predstavljaju i okvir za geostandarde. Definisanje zahtjeva koje treba ispuniti u okviru INSPIRE Direktive je povjereno grupama za izradu nacrta (Drafting Team - DT) za: metapodatke, 52

54 specifikaciju podataka, mrežne servise i interoperabilnost, dijeljenje podataka i servisa i monitoring i izveštavanje. Domeni deljenje podataka i servisa i monitoring i izvještavanje su struktuirani u vidu smjernica i prijedloga bez obaveze implementiranja. Segmenti koji se odnose na metapodatke, specifikacije podataka i mrežne servise vezani su za standarde. Za tehničku implementaciju NIGP neophodno je da postoje sljedeći preduslovi: komponente informacionih sistema koje funkcionišu na različitim platformama; sistem koji je izgrađen od komponenata različitih proizvođača; servisi treba da budu objavljeni i dostupni na internetu; pakovanje postojećih servisa kako bi se mogli eksploatisati kao mrežni servisi; omogućene dostupnosti postojećih funkcionalnosti za druge aplikacije na drugim platformama. Primena Servisno orijentisane arhitekture (SOA) omogućuje novim i postojećim sistemima dijeljenje servisa, informacija i podataka na različitim platformama i organizacionim strukturama. Servisno orijentisana arhitektura ispunjava INSPIRE zahtjeve za interoperabilnošću i koordinacijom podataka i servisa. Servisno orijentisana arhitektura (SOA) je usvojena kao koncept teničke implementacije NIGP u Crnoj Gori (Slika 6.0.2). Slika INSPIRE arhitektura NIGP 53

55 6.1 Podaci Specifikacija podataka U konceptu teničke implementacije NIGP standardi o sadržaju metapodataka (za servise i podatke) i specifikacije podataka moraju biti dostupni. Na ovaj način, omogućeno je i kreiranje kataloga za pretragu i dostupnost podataka i servisa koji ih koriste, što dalje obezbjeđuje da podaci i servisi budu struktuirani prema konkretnim zahtjevima i korišćeni na interoperabilan način. Specifikacija podataka vrši se prema INSPIRE zahtjevima u cilju implementacije u različitim NIGP korišćenjem Generičkog konceptualnog modela (GCM). Generički konceptualni model omogućuje okvir u kojem se razvijaju usklađene specifikacije podataka za 34 teme prostornih podataka definisane u aneksima INSPIRE Direktive. Model za transformaciju i formati za razmjenu podataka Pristup prema poznatom modelu ekstrakcije transformacije - učitavanja (Extract Transform Load - ETL) omogućava čitanje postojećih podataka iz baze i obavljanje transformacija kako bi podaci bili dostupni za internet servise prema INSPIRE zahtjevima. U opštim slučaju model ETL zahtijeva alate za ekstrakciju (konverziju formata) i transformaciju (koordinatnog sistema i modela) za postojeće podatke, kako bi se uskladili podaci sa INSPIRE zahtjevima. Neophodno je identifikovati formate podataka koji mogu učestvovati u ovom procesu, a koji mogu u međuvremenu biti direktno razmjenjivani između subjekata NIGP. Na ovaj način, podaci subjekata NIGP mogu odmah biti dostupni, a zatim tokom vremena i razvoja NIGP mogu biti usklađeni sa INSPIRE direktivom (putem ETL modela) bez potrebe da se ponovo kreiraju. Ovime se postiže efikasniji pristup razvoju NIGP. Formati podataka za NIGP U tehničkoj implementaciji NIGP primjenjuje se neophodan osnovni skup formata koji pokriva domene: geoprostornih podataka, metapodataka, vizualizacije, definicije koordinatnih sistema. Pored osnovnog skupa formata primjenjuju se i preporučeni formati podataka za korišćenje u implementaciji NIGP: vektorski formati podataka, rasterski formati podataka, format prostornih referentnih sistema. 54

56 Pregled projekata koji obezbjeđuju geoinformacije Uprava za nekretnine Crne Gore uključena je u brojne međunarodne projekte i aktivnosti na regionalnom, evropskom i globalnom nivou. Rezultati tih projekata su aktivnosti na obezbjeđenju ažurnih i kvalitetnih geoinformacija u skladu sa savremenim potrebama, koji istovremeno daju podršku kreiranju novih proizvoda i usluga zasnovanih na podacima o prostoru. Projekat Geoinformacija za razvoj i EU integracije Projekat "Geografske informacije za razvoj i EU integracije", Uprava za nekretnine realizovala je u saradnji sa Statens kartverkom, Upravom za katastar i kartografiju Norveške (Slika 6.1.1). Realizacija projekta definisana je u periodu od do godine. Osnovni cilj projekta bio je obezbjeđivanje ortofoto snimaka za cijelu teritoriju Crne Gore 20 cm rezolucije, digitalni model terena, unaprjeđenje elektronskih servisa, uspostavljanje kapaciteta za izgradnju nacionalne infrastrukture prostornih podataka i aktivno partnerstvo u EU INSPIRE programu. Pored navedenih aktivnosti, stvoreni su uslovi za izradu novih skupova prostornih podataka, i obezbjeđivanje tehničkih rješenja za proizvodnju, čuvanje i distribuiranje geografskih podataka. Projekat čine tri osnovne komponente: 1. Izrada digitalnog modela terena; 2. Izrada ortofoto snimaka; 3. Uspostavljanje geografskih informacija u skladu sa EU INSPIRE direktivom za implementaciju Nacionalne infrastrukture geoprostornih podataka. Slika Ortofoto snimak - Projekta Geografske informacije za razvoj i EU integracije ( ) 55

57 Projekat Modernizacija geodetsko-katastarskog Informacionog sistema U cilju razvoja informacionog sistema, modernizacije, unaprjeđenja i obezbjeđivanja nove hardverske i softverske infrastrukture sa ciljem poboljšanja kvaliteta proizvoda i usluga Uprave za nekretnine, realizovan je projekat "Modernizacija geodetsko-katastarskog Informacionog sistema". Glavne realizovane komponente projekta su: Stvaranje preduslova za kvalitetan, brz i efikasan rad obezbjeđivanjem hardversko - komunikacione infrastrukture; Izrada integralnog softverskog rješenja koje je omogućilo kvalitetnu realizaciju procesa izlaganja podataka na javni uvid sa ciljem uspostavljanje katastra nepokretnosti; Izrada i mplementacija GeoPortala Uprave za nekretnine, zasnovanom na pravilima INSPIRE direktive; Izrada i implementacija baze podataka prostornih jedinica u saradnji sa MONSTAT-om, koji je predstavljao osnovu za sve vrste popisa koje su se realizovale u proteklom periodu; Implementacija softverskog rješenja E-arhiv, digitalizacija dokumentacije i implementacija već postojećih podataka; Iniciranje nadogradnje softverskog rješenja za potrebe vođenja baza podataka katastarskih evidencija i online pristupa podacima u skladu sa zakonskom regulativom. Podaci geodetsko-katastarskog Informacionog sistema se odnose na: vlasničku strukturu, ortofoto za cijelu teritoriju Crne Gore, digitalnu kartu Crne Gore R 1:25000, tematske podatke, koji uključuju putnu mrežu, željezničku mrežu, vodene tokove, naseljena mjesta, objekte, digtalni model terena, reljef, administrativne granice, granice katastarskih opština i podatke MontePos mreže. Projekat Osnivanja katastra nepokretnosti na nepremjerenom dijelu teritorije Crne Gore Jedan od najznačajnijih projekata čija je realizacija u toku, jeste projekti Osnivanja katastra nepokretnosti na nepremjerenom dijelu teritorije Crne Gore za Opštine, Podgorica, Cetinje, Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Nikšić, Mojovac, Plav, Pljevlja, Rožaje, Šavnik i Žabljak u ukupnoj površini od ha, odnosno oko 83 % nepremjerenog dijela teritorije Crne Gore. Projekti osnivanja katastra nepokretnosti implementiraju se od sredstava Budžeta Crne Gore i u okviru projekta LAMP. Krajnji proizvod ovih projekata je evidencija katastra nepokretnosti, koja sadrži podatke katastarsko-topografske baze sa vlasničkom strukturom i predstavljaju osnovu geoprostornih podataka. 56

58 Projekat Digitalna topografska karta 1:25000 Projekat Digitalna topografska karta razmjere 1:25000 za teritorije Crne Gore realizovan je uz pomoć donacije Vlade Japana i u saradnji sa Upravom za nekretnine ( ). Aktivno učešće i saradnja sa stručnim timom JICA iz Japana u realizaciji projekta izrade infrastrukturnih podataka za 70% teritorije Crne Gore, obezbijedilo je uslove za samostalni rad Uprave, koja je samostalno realizovala i izradila infrastrukturu prostornih podataka za preostalih 30 % teritorije. Projektom su obuhvaćene aktivnosti na uspostavljanju specifikacija prema svjetskom standardu (serije ISO 19000) koji je uveden prvi put u praksu u Crnoj Gori (Slika 6.1.2). Ostale aktivnosti na projektu bile su: aerofotogrametrijsko snimanje teritorije, terenski poslovi na pripremi terena za snimanje i premjer kontrolnih tačaka, poslovi skeniranja, obrada fotomaterijala i aerotriangulacije, terenski poslovi na dešifraciji i identifikaciji sadržaja, digitalno kartiranje i obrada, dodatna terenska opažanja, dodatna digitalna obrada, strukturiranje baze podataka, simbolizacija karata do propagiranja upotrebe GIS-a. Slika Digitalna topografska karta R 1:25000 JICA projekat ( ) 57

59 Projekat Zemljišne administracije i upravljanja LAMP Projekat Zemljišne administracije i upravljanja (Land Administration and Management Project - LAMP) usmjeren je na poboljšanje efikasnosti u procesu prostornog planiranja, izdavanja dozvola i uknjižbe nepokretnosti. Projekat se finansira iz zajma Svjetske banke (IBRD) i od strane budžeta Vlade Crne Gore. Institucije odgovorne za realizaciju ovog projekta su: Ministarstvo održivog razvoja i turizma i Uprava za nekretnine. Projekat je postao efektivan godine i traje do aprila godine. Osnovni cilj Projekta LAMP je poboljšanje efikasnosti u procesu prostornog planiranja, izdavanja dozvola i uknjižbe nepokretnosti. Očekivane koristi sastoje se od: pojednostavljenje i poboljšanje procesa zemljišne administracije; pojednostavljenje i povećanje efikasnosti urbanističkog planiranja i poboljšanje procesa izdavanja građevinskih dozvola i praćenja građevinskih radova, povećanje prihoda vlade i opština po osnovu gore navedenih poboljšanja. U okviru LAMP projekta u Crnoj Gori urađeno je detaljno istraživanje koje omogućuje uvid u nivo zadovoljstva građana sa uslugama Uprave za nekretnine i njenih područnih jedinica (Slika 6.1.3). Slika Nivo zadovoljstva građana sa uslugama katastarskog servisa Projekat Zemljišne administracije i upravljanja LAMP ( ) 58

60 U okviru projekta LAMP, realizovani su i u toku je realizacija projekata osnivanja katastra nepokretnosti na nepremjerenom dijelu teritorije Crne Gore, kako u dijelu realizacije projekta terenskog dijela, tako i u dijelu podrške izlaganju podataka na javni uvid. Projekat LAMP, između ostalog, finansira razvoj urbanističkih prostornih planova u opštinama sa ograničenim finansijskim i drugim resursima. Navedeni projekti direktno ili preko proizvoda koje obezbjeđuju pružaju značajnu podršku razvoju NIGP prateći savremene potrebe i INSPIRE zahtjeve. 6.2 Metapodaci Kreiranje metapodataka Kreiranje metapodataka za skupove prostornih podataka i servise u skladu sa temama navedenim u aneksima INSPIRE direktive I, II i III, (Directive 2007/2/EC) kao i ažuriranje metapodataka je od nacionalnog značaja. Metapodaci obuhvataju informacije o (Jovičić 2012): Usklađenosti skupova prostornih podataka sa pravilima za sprovođenje; Uslovima koji se odnose na pristup skupovima prostornih podataka i servisima i njihovo korišćenje; Kvalitetu skupova prostornih podataka; Državnim organima nadležnim za formiranje, vođenje, održavanje i distribuciju skupova prostornih podataka i servisa; Ograničenjima javnog pristupa i razlozima tih ograničenja. Mogućenost pretrage i dostupnosti podataka je osnovni preduslov uspešne razmjene podataka. Zato je neophodno da postoje metapodaci koji opisuju skup podataka ili niz skupova podataka. Metapodaci servisa opisuju servise dostupne nad određenim skupom podataka. Osnovna uloga metapodataka je da dokumentuju sadržaj, strukturu i lokaciju geoinformacija i omogućavaju njihovo pronalaženje, procjenu i korišćenje. Usklađenost metapodataka sa INSPIRE direktivom podrazumijeva implementaciju ISO19139 standarda. Ovaj standard se zasniva na implementaciji standarda ISO19115 (Metapodaci o podacima) i ISO19119 (Metapodaci o servisima). Posljednja dva navedena standarda propisuju sadržinu specifikacije metapodataka, dok ISO19139 definiše način na koji sadržina treba da bude opisana putem XML. Primjena standarda Istraživanja vezana za primjenu standarda u Crnoj Gori, urađena su u okviru analize ankete o stanju u geosektoru (septembar 2013.). U pitanjima koja se 59

61 odnosi na status primjene standarda za geoinformacije, navedeno je 6 standarda i mogućnost dodavanja nekog koji nije na listi. Ponuđeni standardi su sljedeći: INSPIRE; ISO i CEN standardi; OGC standardi; W3C standardi; Standardi proizvođača GIS softvera; Nacionalni standardi Crne Gore; Drugi. U tabeli dat je pregled standarda za geoinformacije u primjeni i broj organizacija koje primjenjuju ove standarde u Crnoj Gori. Tabela Broj organizacija koje primjenjuju standarde za geoinformacije Standard Koristi se Djelimično Potrebno Ne koristi se Nijesmo upoznati sa standardom INSPIRE ISO i CEN standardi OGC standardi W3C standardi Standardi proizvođača GIS softvera Nacionalni standardi Crne Gore Drugi Ukupan broj organizacija koje nijesu navele status primjene standarda za geoinformacije je 11. U tabeli dat je spisak upotrebe posebnih standarda za geoinformacije u organizacijama u Crnoj Gori. Tabela Upotreba posebnih standarda Standard Broj organizacija Upotreba JUS 1 Projektovanje i planiranje KML 1 Publikovanje "On the fly" Neophodno je na nacionalnom nivou obezbijediti da svi državni organi i organi lokalne samouprave proizvodnju i korišćenje geoinformacija baziraju isključivo na usvojenim standardima. 60

62 6.3 Mrežni servisi Na nacionalnom nivou uspostavljaju se mreže servisa za skupove prostornih podataka i servisi za koje su formirani metapodaci u skladu sa INSPIRE direktivom (Directive 2007/2/EC): servisi pronalaženja, koji omogućavaju pretragu prostornih podataka i usluga na osnovu sadržaja odgovarajućih metapodataka i prikazivanje sadržaja metapodataka; servisi pregleda, koji omogućavaju, kao minimum, prikazivanje, navigaciju, uvećanje/smanjenje, panoramski pregled ili preklapanje skupova prostornih podataka koji se mogu pregledati i prikazivanje podataka u legendi, kao i drugog relevatnog sadržaja metapodataka; servisi preuzimanja, koji omogućavaju kopiranje skupova prostornih podataka, ili njihovih djelova, i, po potrebi direktan pristup; servisi transformisanja, koji omogućavaju transformisanje skupova prostornih podataka radi postizanja interoperabilnosti; servisi koji omogućavaju primjenu servisa prostornih podataka. Ovi servisi uzimaju u obzir relevantne zahtjeve korisnika i treba da budu jednostavni za korišćenje, dostupni javnosti, i da im se može pristupiti preko interneta ili bilo kojeg drugog vida telekomunikacije. Neophodno je na nacionalnom nivou obezbijediti da svi državni organi i organi lokalne samouprave imaju tehničke mogućnosti da povežu svoje skupove prostornih podataka i servise na mrežni servis Geoportali Pristup mrežnim servisima obezbjeđuje se preko geoportala u skladu sa INSPIRE direktivom (Directive 2007/2/EC). Geoportal je vrsta Web portala i koristiti za pronalaženje i pristup geoprostornim informacijama i pratećim servisima (prikaz, editovanje, analiza, i drugo) putem Interneta. Geoportali su važni za efikasno korišćenje geografskih informacionih sistema (GIS) i predstavljaju ključne elemente infrastrukture prostornih podataka (SDI). Geoportali u praktičnoj upotrebi kao sredstvo za pregled i razmjenu distribuiranih prostornih podataka i servisa, koji doprinose razvoju NIGP na teritoriji Crne Gore, mogu se posmatrati po svom značaju kao: Geoportali na nacionalnom nivou; Geoportali lokalne samouprave. 61

63 6.3.2 Geoportali na nacionalnom nivou Geoportal Uprave za nekretnine Geoportal Uprave za nekretnine Crne Gore počeo je sa radom godine a dostupan je na adresi Nacionalni geoportal omogućava pristup servisima pretraživanja i pregledanja za određeni broj metapodataka, setova prostornih podataka i servisa putem Interneta za profesionalne korisnike, kao i za široku javnost (Slika ). Uspostavljanjem geoportala Uprave za nekretnine, omogućena je razmjena prostornih podataka na nacionalnom nivou svim zainteresovanim korisnicima, u cilju povećanja efikasnosti rada javnih servisa. Preko geoportala Uprava za nekretnine pozvala je državne organe, organe lokalnih zajednica, sve korisnike i stvaraoce podataka o prostoru, na zajedničke aktivnosti i saradnju u korišćenju i razmjeni geoprostornih podataka. Slika Geoportal Uprave za nekretnine 62

64 Geoportal se sastoji od tri glavne strane: 1. Početna; 2. Pretraživanje metapodataka; 3. Pregled geopodataka i servisa. Istovremeno geoportal predstavlja ulaz ka (Slika i ): Web baziranim geoprostornim podacimia; Servisima informacija. Geoportal održava skladište metapodataka podaci o geoprostornim podacima ili servisi koji su dostupni. Svaki zapis metapodataka u skladištu opisuje prirodu ili okvir registrovanih podataka ili servisa, i omogućava lociranje i pregled svakog registrovanog podatka ili servis unutar geoportala. Opisi metapodataka takođe daju informacije o podacima i servisima radi njihove primjene u drugim sistemima ili aplikacijama sa kartama. Slika Pregled na geoportalu Uprave za nekretnine Geoportal se može koristiti za: otkrivanje geoprostornih izvora informacija, detaljan pregled svakog otkrivenog izvora, uključujući informaciju o preuzimanju izvora, treunutni pregled ažurnih podataka odnosno servisa karte, kreiranje, postavljanje i upravljanje metapodacima koji se odnose na geoprostorne podatke i servise, Upravljanje i čuvanje upita, 63

65 kreiranje (aktiviranje) i brisanje (deaktiviranje) korisnika geoportala, upravljanje preuzimanjem (downloadom) podataka, odnosno informacije o količini preuzetih podataka, površinu koja ona zahvata, o trenutku kada je preuzeto i informacije o plaćanju podataka. Geoportal omogućava korisnicima da publikuju metapodatke u jednom od mnogobrojnih stadarda metapodataka, da pretražuju metapodatke za određene podatke ili servise i da se linkuju direktno na web sajtove koji održavaju servise opisane metapodacima na Geoportalu. Slika Kartografski pregled na geoportalu Uprave za nekretnine Geoportal Uprave za nekretnine je razvijan u skladu sa principima INSPIRE direktive kao i sama implementacija servisa. Odrđene teme INSPIRE direktive sa podacima iz nadležnosti rada Uprave za nekretnine su dostupne za pristup preko geoportala i odgovarajućih servisa: Ortofoto snimci (Slika ); Administrativne jedinice (Slika ); Podaci o katastarskim parcelama za deo teritorije Crne Gore (Slika ). 64

66 Slika Kartografski pregled na geoportalu Uprave za nekretnine (Ortofoto Rezolucija 0,2m.) Slika Administrativne jedinice 65

67 Slika Katastarske parcele Uprava za nekretnine posvećena je pripremi za publikovanje podataka i servisa ostalih INSPIRE tema iz njene nadležnosti: Adrese; Korišćenje i namjena zemljišta; Visina, Statističke jedinice (Slika ). Uprava za nekretnine permanentno radi na podizanju kvaliteta podataka i servisa u okviru Geoportala, i aktivno promoviše ovaj način distribucije i pristupa podacima među institucijama i firmama sa kojima sarađuje. 66

68 Slika Statističke jedinice Slika Geoportal Uprave za nekretnine (Detalji meta podataka) 67

69 Ministarstvo održivog razvoja i turizma Portal Ministarstva održivog razvoja i turizma Crne Gore dostupan je na adresi na kome se nalaze prostorne informacije vezane za planska dokumenta i izdate urbanističko tehničke uslove, građevinske i upotrebne dozvole. Slika Portal Ministarstva održivog razvoja i turizma Crne Gore Na dijelu portala pod nazivom "Planska dokumentacija i izdati urbanističko tehnički uslovi" dostupni podaci su: Izdati urbanističko tehnički uslovi; Državne studije; Planovi namjene površina (Slika ); Planovi parcelacije i regulacije (Slika ); Drugi planski dokumenti. 68

70 Slika Državna studija lokacije SEKTOR 5 - KUMBOR Plan namjene površina Slika Državna studija lokacije SEKTOR 5 - KUMBOR Plan parcelacije i regulacije 69

71 6.3.3 Geoportali lokalne samouprave Glavni grad Podgorica Portal Glavnog grada Podgorica dostupan je na adresi (Slika ). Slika Portal Glavnog grada Podgorica Podaci koji se odnose na Nacionalnu infrastrukturu geoprostornih podataka nalaze se na stranicama Sekretarijata za planiranje i uređenje prostora i zaštitu životne sredine (Slika ). U oblasti uređenja prostora dostupna je dokumentacija (Slike od do ): Prostorno urbanistički plan; Planska dokumentacija; Program uređenja prostora; Izvještaj o stanju uređenja prostora. U Oblasti izgradnje objekata dostupna je dokumentacija: Urbanističko tehnički uslovi; Građevinske dozvole; Upotrebne dozvole; Druga akta. 70

72 Slika Stranice Sekretarijata za planiranje i uređenje prostora i zaštitu životne sredine Slika Geodetska podloga sa granicom plana 71

73 Slika Izvod iz važećeg DUP-a Slika Plan parcelacije i preparcelacije 72

74 Opština Tivat Portal opštine Tivat dostupan je na adresi (Slika ). Slika Portal opštine Tivat Podaci koji se odnose na Nacionalnu infrastrukturu geoprostornih podataka nalaze se na stranici Prostorno planska dokumentacija: Prostorno urbanistički plan opštine Tivat; Uređenje prostora; Državna planska dokumentacija; Važeća planska dokumentacija; UTU, građevinske i upotrebne dozvole; Planska dokumentacija u izradi. Slika Državna studija lokacije - Arsenal. 73

75 Slika Državna studija lokacije - Arsenal (Dio plana parcelacije, nivelacije i regulacije) Slika DUP Golf Ekonomija 74

76 Opština Bar Portal opštine Bar dostupan je na adresi i sadrži stranice: Početna, Skupština, Lokalna uprava, Servis građana, Grad Bar i Web Portal (Slika ). Slika Web Portal opštine Bar Na Web portalu dostupni su lokalni planski dokumenti (Slike ): Generalni urbanistički plan Bara; Detaljni urbanistički planovi; Urbanistički projekti; Lokalne studije lokacije. Slika Grafički prikaz zona na osnovu kojih se obračunava porez na nepokretnost 75

77 Slika Izvod GUP Bara - namjena površina Slika Dio katastarsko-topografskog plana 76