IT PODRŠKA UBLAŽAVANJU PROBLEMA RETKIH BOLESTI IT SUPPORT FOR REDUCTION OF THE PROBLEM OF RARE DISEASES

Transcription

1 INFOTEH-JAHORINA Vol. 10, Ref. E-I-23, p , March IT PODRŠKA UBLAŽAVANJU PROBLEMA RETKIH BOLESTI IT SUPPORT FOR REDUCTION OF THE PROBLEM OF RARE DISEASES Dragan Janković, Tatjana Stanković, Petar Rajković, Aleksandar Milenković, Elektronski fakultet Niš Sadržaj Retke bolesti su jedan od značajnih problema sa kojima se sreću zdravstveni sistemi i osiguravajuće kuće u oblasti zdravstva u celom svetu, kako u nerazvijemim tako i u razvijenim zemljama. Sa druge strane oboleli od retkih bolesti čine jednu od najmarginalizovanijih populacija u mnogim zemljama. U radu je razmatrana mogućnost ublažavanja problema koje sa sobom nose retke bolesti primenom informacionih tehnologija. Problem je sagledan sa aspekta stvaranja odgovarajućeg okruženja za postizanje boljih rezultata u proučavanju retkih bolesti, kao i iz socijalnog ugla. Razmatrani su efekti koje bi donelo kreiranje i eksploatacija centralnog repozitorijuma za retke bolesti kao i koristi koje bi imali pacijenti od generičkog kolaborativnog web portala za retke bolesti. Abstract Rare diseases are one of the major problems faced by health systems and insurance companies in health care in the world, both within underdeveloped and developed countries. On the other hand people suffering from rare diseases are one of the most marginalized populations in many countries. The authors discuss the possibility of alleviating the problems that are consequences of rare diseases using information technology. The problem is viewed from the aspect of creating a better environment for achieving better results in the study of rare diseases as well as from the social point of view. This paper discusses the effects that would bring the creation and operation of a central repository for rare diseases and the benefits that patients would have the generic collaborative web portal for rare diseases. 1. UVOD Informacione tehnologije danas nalaze primenu u svim segmentima društva i ljudske delatnosti. Jedna od verovatno najzahtevnijih i najosetljivijih oblasti je i oblast zdravstva gde se informacione tehnologije primenjuju u različitim oblicima. Medicinski informacioni sistemi (MIS) [1, 2] zauzimaju posebno mesto zbog svoje složenosti i primenljivosti. U njima se vrši prikupljanje i korišćenje velike količine heterogenih podataka o pacijentima, oboljenjima, terapijama, itd. Pored osnovne uloge praćenja podataka o pacijentima MIS zapravo predstavljaju i skladišta velike količine podataka koji se mogu koristiti kao izvori u različitim kliničkim istraživanjima. Sa druge strane, posle određenog vremena eksploatisanja, kvalitetan MIS može prestavljati bazu u edukaciji studenata i zdravstvenih radnika, ali isto tako i pacijenata, upoznavajući ih sa činjenicama o nekim oboljenjima. U skupu registrovanih bolesti se izdvaja podskup takozvanih retkih bolesti čija je zajednička karakteristika da se javljaju značajno ređe od ostalih bolesti. Ova činjenica o njihovoj frekventnosti nikako ne bi trebala da umanji pažnju koja se posvećuje njima i pacijentima koji su oboleli od njih. U praksi ne retko se dešava upravo suprotno tj. pacijenti koji su oboleli od ovih bolesti su stavljeni na margine pažnje društva. Da situacija bude gora činjenica je da je i broj medikamenata koji se koriste u lečenju ovih bolesti relativno mali a što je još značajnije njihova cena je ne retko više desetina puta veća od cene medikamenata za standardne tj. bolesti koje ne pripadaju ovoj grupi. Opravdanje za ovakvo stanje se može potražiti u činjenici da je interes istraživača a pre svega farmaceutskih kompanija (mali profit koji mogu da ostvare) za ovakve bolesti i ovakve medikamente bio minoran u poređenju sa interesom za masovne bolesti, da su ove bolesti suviše specifične te da je teže proučavati ih i pronalaziti odgovarajuće uzroke bolesti, metode njihovog lečenja i odgovarajuće preparate. Ovom otežanom radu u izučavanju retkih bolesti pored njihove komplikovanije geneze sigurno ide u prilog i činjenica da je istraživačima veoma teško da prikupe dovoljno podataka o bolesti i pacijentima jer ih nema dovoljno u pojedinačnim istraživačkim centrima. Postavlja se pitanje kako je moguće bar u nekom segmentu poboljšati ovako tešku situaciju koja se odnosi na retke bolesti. Odnosno koje su mogućnosti primene informacionih tehnologija u popravljanju ovakvog stanja? U radu se upravo razmatraju ove mogućnosti. Predlaže se kreiranje i korišćenje centralnog repozitorijuma kao i kreiranje i eksploatacija kolaborativne platforme za retke bolesti. Oba ova koncepta će biti detaljnije razmatrana u narednim poglavljima. 2. RETKE BOLESTI Kada se kaže da je bolest retka zapravio se u prvi mah i nema jasna predstava o tome šta to zapravo znači i koliko je retko zaista retko. Čak se sreću i različite definicije retkih bolesti, kao i podaci o broju retkih bolesti, upravo kao posledica postojanja više tumačenja pojma retke bolesti tj. postojanja više definicija. Ne ulazeći u ispravnost i korektonost pojedinih navodimo nadalje činjenice koje treba da posluže samo kao ilustracija veličine i složenosti problema. 500

2 Bolest se smatra retkom kada pogađa manje od jednog pacijenta na stanovnika. Međutim treba istaći da postoji niz bolesti čija incidenca iznosi jedan na nekoliko stotina hiljada ili čak jedan na nekoliko miliona stanovnika. To praktično znači da neke od njih zadese samo nekoliko pacijenata, a od drugih se desi da oboli i po više od pacijenata. Na sajtu koji se bavi retkim bolestima u Evropi, stoji procena da čak 30 miliona Evropljana pati od neke od retkih bolesti. Oko 80 odsto njih su genetskog porekla, najčešće su hronične i ugrožavaju život. Kod 50 odsto retkih bolesti se prvi simptomi javljaju već pri rođenju ili u ranom detinjstvu, zbog čega često dolazi do postavljanja pogrešnih dijagnoza ili neadekvatne terapije. U svetu je do sada evidentirano od do retkih bolesti (npr. Vilsonova, Fabrijeva, Gošeova bolest, Retov sindrom, fenilketonurija, itd). Od ovog broja oko tri četvrtine retkih bolesti pogađjaju decu. Retke bolesti u Srbiji Prema proceni Evropskog komiteta za retke bolesti, oko 8 procenata populacije boluje od retkih bolesti, a to znači da bi po tim procenama u Srbiji trebalo da ima oko pola miliona obolelih što je zaprepašćujuće veliki broj (po proceni Nacionalne asocijacije studenata farmacije Srbije broj obolelih od retkih bolesti u Srbiji je oko ). Situacija u Srbiji po pitanju retkih bolesti nije ni malo bolja u poređenju sa drugim zemljama a u nekim segmentima i značajno gora. Srbija nema registar retkih bolesti dok je program dijagnostike slabo razvijen i lekari ih teško prepoznaju. Ujedno ne postoji ni Nacionalni program zbrinjavanja ovih pacijenata iako se radi o teškim bolestima koje neretko ugrožavaju život. Međutim, ima i pozitivnih pomaka kao na primer činjenica da su krajem prošle godine za neke retke bolesti neki lekovi dospeli na pozitivnu listu (lista lekova koje finansira Republički zavod za zdravstveno osiguranje - RZZO) u Republici Srbiji. Na pozitivnoj listi lekova Republičkog zavoda za zdravstveno osiguranje nalazi se 15 lekova za retke bolesti. Reč je o veoma skupim lekovima, pa tako terapija lekom glivek za jedan oblik hronične leukemije godišnje košta čak sedam miliona evra. Finansiranje lekova za retke bolesti nije otežano samo u Srbiji tj. to je nerešiv problem zdravstvenih fondova svih zemalja, uključujući i one najbogatije. Poznato je da čak i u nekim evropskim zemljama privatni zdravstveni fondovi ne žele da pruže usluge obolelima od nekih retkh bolesti. Od Gošeove bolesti u Srbiji boluje oko 40 ljudi. Terapija za ovu retku bolest godišnje košta i do 200 hiljada evra. A za Fabrijevu bolest ta cena je čak evra. To je ogroman novac koji fondovi teško izdvajaju, ali sa druge strane svi imaju pravo na lečenje i život. Dodatni problem je što čak ni svi lekovi koji se koriste u tretiranju retkih bolesti nisu registrovani u Srbiji. Trenutno je u fazi ispitivanja oko 50 takvih novih lekova. O problemu retkih bolesti se raspravlja na različitim nivoima od strane raznih tela npr. Komisija za lekove pri evropskom forumu za socijalno i zdravstveno osiguranje. U Srbiji se retkim bolestima bavi i Nacionalna asocijacija studenata farmacije - Srbija (NAPSer) koja se fokusira na socijalni aspekt, jer ovi pacijenti imaju poteškoća da se uklope u društvo, a drugi je nedostatak lekova i neadekvatno dijagnostikovanje i lečenje. Prošle godine je formirana i Nacionalna organizacija za retke bolesti Srbije (NORBS) a postoje i druge organizacije kao na primer organizacija Život ( usmerena ka deci oboleloj od retkih bolesti što je dobar znak i pokazatelj da će se u budućnosti problem retkih bolesti adekvatnije posmatrati i tretirati. 3. CENTRALNI REPOZITORIJUM ZA RETKE BOLESTI Nepostojanje velikog broja pacijenata a samim tim i nedostupnost relevantnih podataka u potrebnom obimu svim zainteresovanim istraživačima predstavlja veliku prepreku u većoj istraživačkoj angažovanosti na polju retkih bolesti. Slična situacija je i u pogledu dijagnostifikovanja retkih bolesti gde se usled nedovoljne upoznatosti i neobučenosti lekara mnoge retke bolesti dosta kasno dijagnostifikuju. Procedure za tretiranje retkih bolesti takođe nisu opšte poznate i u potpunosti utvrđene i ima dosta prostora za napredak i izmene. Uzimajući u obzir sve napred navedeno, sigurno je od interesa da se formira jedan centralni repozitorijum sa relevantnim podacima iz istorija bolesti pacijenata obolelih od retkih bolesti kako bi se stvorila dovoljna količina reprezentativnih podataka, koja bi bila kritična masa dovoljna za mnogo kvalitetnija istraživanja i korigovanje postojećih procedura u lečenju ovih bolesti. Ovakvom repozitorijumu bi trebalo omogućiti pristup svim istraživačima koji žele da se bave proučavanjem ovih bolesti, kao i radnicima zaposlenim na klinikama, a u vidu čuvanja podataka koje imaju na svojoj klinici. Da bi se formirao ovakav jedan repozitorijum podataka potrebno je omogućiti svim lekarima kada otkriju pacijente sa retkim bolestima da relevantne podatke ostavljaju u centralni repozitorijum. Podaci bi bili samo oni medicinski podaci koji su bitni za samu bolest i ostali podaci koji ne otkrivaju identitet bolesnika u skladu sa pravom privatnosti medicinskih podatka (o tajnosti podataka bi se povela posebna pažnja). Prikupljanje podataka u centralni repozitorijum bi se obavljalo na dva načina: automatski i manuelno. Automatski način bi bio omogućen u ustanovama koje poseduju i koriste medicinske informacione sisteme gde se o svakom pacijentu vodi i elektronski karton pacijenta [3, 4] koji objedinjuje demografske i medicinske podatke o pacijentu, epizodama lečenja, korišćenim terapijama i medikamentima, izvršenim analizama itd (Slika 1). Postojeći MIS bi trebali da se nadograde adekvatnim web servisima čija bi funkcija bila da najpre kada se dijagnostifikuje neka retka bolest označi datu istoriju bolesti kao interesantnu za centralni repozitorijum, a nadalje bi se svaka nova epizoda lečenja pratila i adekvatni podaci automatski prosleđivali u centralni repozitorijum. Odluku o tome koji podaci treba da se prosleđuju u centralni repozitorijum bi donosili eksperti za pojedine bolesti okupljeni u neki stručni tim. Da bi se različiti heterogeni podaci automatski prikupljali potrebno je uložiti dosta napora i znanja u projektovanju i realizaciji web servisa koji bi imali mogućnost prikupljanja i slanja heterogenih podataka. 501

3 Postavlja se pitanje da li je to moguće uraditi u našoj zemlji tj. koja je realna perspektiva ovakvog vida prikupljanja podataka. U prilog ovakvom načinu ide činjenica da je u Republici Srbiji pokrenut projekat DILS (Delivery of Improved Local Services) ( po kome je predviđeno da do godine svi domovi zdravlja u Republici Srbiji (157) budu opremljeni adekvatnom računarskom opremom i odgovarajućim medicinskim informacionim sistemima. MIS koji će se koristiti u domovima zdravlja su samo oni koji su dobili sertifikat Ministarstva zdravlja tj. ograničeni broj. Stoga je sasvim izvesno da se odgovarajući web servisi mogu implementirati u akreditovane MIS u saradnji sa realizatorima ovih MIS, tj. da se može omogućiti njihova kolaboracija sa centralnim repozitorijumom za retke bolesti. Drugi mod rada, tkz. manuelna akvizicija relevantnih podataka se može realizovati kreiranjem odgovarajuće web aplikacije tj. dela kolaborativnog web portala koji bi pružao mogućnsot registrovanim korisnicima da izvrše upload podataka. U ovom slučaju bi se za svaku vrstu podataka napravile odgovarajuće web forme za unos kako bi se podaci na najefikasniji način skladištili u repozitorijum i kako bi se kasnije omogućila njihova efikasna obrada. Ovaj mod rada bi koristili lekari koji rade u ustanovama koje ne poseduju adekvatan MIS ili pak još uvek nisu postojeći MIS modifikovali tako da omogući automatski režim krišćenjem realizovanih web servisa. Kao potvrda da je cela ideja oko Centralnog repozitorijuma realna, potrebna i ostvariva može da posluži i rad [5] gde je predstavljeno rešenje koje ima dosta sličnosti sa predloženim rešenjem centralnog repozitorijuma ali se ne odnosi na retke bolesti već na Službe intenzivne nege i ne poseduje kolaborativnu komponentu koja je značajan deo našeg predloga primene IT u tretiranju retkih bolesti. Softverski alati za analizu podataka Krajnji cilj kreiranja centralnog repozitorijuma nije samo jednostavno prikupljanje podataka već i njihova analiza i publikovanje odgovarajućih zaključaka, hipoteza, zavisnosti među podacima, pregleda itd. Da bi se ovaj cilj ostvario potrebno je kreirati skup softverskih alata prilagođenih problemu u cilju pronalaženja zavisnosti među pojedinim podacima, parametrima i pokazateljima kako bi se omogućilo sa jedne strane istraživačima da brže dolaze do hipoteza i njihovih potvrda odnosno sa druge strane da se iskristališu koji su to medicinski postupci koji su u dosadašnjoj praksi pokazali najbolje rezultate u tretiranju retkih bolesti. Softverski alati bi zapravo bili odabir, kombinacija i prilagođavanje problemu a zatim i implementacija algoritama veštačke inteligencije koji se koriste za slične namene kao što su na primer razne vrste klasifikatora baziranih na decision tree, support vector machine [6], Bayesian sparse trained logistic regression [7] itd. Takođe će se primenjivati i elementi poslovne inteligencije (BI) poznati kao klinička inteligencija [8]. Kreirani alati će se na primer koristiti za kategorizaciju simptoma, različitih dijagnostičkih rezultata, laboratorijskih analiza itd. U osnovi dva glavna zadatka će se rešavati primenom alata: prvi da se na osnovu postojećih medicinskih podataka uz pomoć klasifikatora odgovori na pitanje da li je neka retka bolest prisutna ili ne; Drugi da se odgovori na pitanje koji su to simptomi i rezultati analiza dovoljni da se sa sigurnošću može tvrditi da je neko oboleo od retke bolesti bez da se vrši kompletan set dijagnostika koje su često veoma skupe i zahtevne i za samog pacijenta frustrirajuće. 4. KOLABORATIVNA PLATFORMA Kako su po pravilu medikamenti za lečenje ovih bolesti, ili češće samo za ublažavnje posledica ovih bolesti veoma skupi, a s druge strane kao po pravilu takvi bolesnici nisu materijalno imućni, dolazi se do apsurdne situacije da je adekvatno lečenje ovakvim bolesnicima praktično onemogućeno. U tom smislu bi informacije o postojanju sličnih lekova sa sličnim dejstvom ali sa znatno nižom cenom kao i najnovija dostignuća u lečenju ovih bolesti bilo izuzetno korisno za ove bolesnike, ali i za same lekare. Često se u društvu samoinicijativno stvaraju pojedina udruženja za pojedinačnu retku bolest, dok ih za neke praktično nema, delimično i zbog manjeg broja pacijenata. Jezička barijera može biti čest uzrok nepostojanja internacionalnih udruženja odnosno priključenju takvim udruženjima. Da bi se osetili članovima društva izuzetno bi korisno bilo da postoji kolaborativni portal gde bi bolesnici mogli da stupaju u međusobni kontakt, da razmenjuju informacije, iskustva, i da se osećaju članom neke zajednice (Slika 1). Situacija u Evropi i svetu nije mnogo bolja u poređenju sa Srbijom. Naime postoji veći broj organizacija koje se bave problemom retkih bolesti ali je njihov domen delovanja više manje ograničen na davanje informacija o poreklu bolesti, klinikama koje se bave lečenjem retkih bolesti, preparatima, značaju retkih bolesti itd. Većina sajtova ovih organizacija je na nekom od svetskih jezika pa je pacijentima koji ne poznaju te jezike otežano korišćenje postojećih informacija. Web sajtovi najpoznatijih organizacija koje se bave problemom retkih bolesti su: Ideja koja stoji u pozadini Kolaborativne web platforme [9] je generički portal koji bi omogućio da se relativno jednostavno kreiraju web portali za različite vrste retkih bolesti gde bi se na jednom mestu zapravo napravila virtuelna udruženja za sve retke bolesti koje se javljaju u Srbiji bez obzira na broj obolelih jer danas udruženja postoje samo za manji broj bolesti (kao na primer udruženje obolelih od cistične fibroze) gde broj pacijenata i nije tako mali u poređenju sa drugim retkim bolestima. Formiranje kolaborativne platforme za retke bolesti bi trebalo da omogući sledeće: Postavljanje informacija o pojedinim vrstama retkih bolesti sa objašnjenjima njihove geneze, lečenja, uspešnosti itd; Informacije o zdravstvenim ustanovama i medicinskim stručnjacima koji se bave retkim bolestima kod nas i u svetu gde pacijenti mogu potražiti pomoć i savet; 502

4 Informacije o novim dostignućima u lečenju retkih bolesti; Lekar odgovara na pitanja bolesnika; Linkovi ka svim web portalima na svetu koji se u nekom svom segmentu odnose na izučavanje i lečenje retkih bolesti (npr. Omogućavanje reklamiranja preparata koji se koriste za lečenje retkih bolesti sa informacijama gde se i kako mogu nabaviti i po kojoj ceni; Omogućavanje kolaboracije obolelih od retkih bolesti kroz registrovanje na sistem, omogućavanje razmene iskustava kroz forume, mailove, itd. Deo ovih informacija bi mogao da se uključi i u centralni repozitorijum i analizira kreiranim softverskim alatima; Adrese udruženja pacijenata za pojedine retke bolesti (nekada ih nema na nacionalnom nivou ali ih ima u susednim ili drugim zemljama u regionu i svetu); Lokalizacija informacija koje su dostupne na nekim svetskim sajtovima kao što je Orphanet (postoji na 5 svetskih jezika ali ne i na srpskom); Postavljanje informacija koje se odnose na sve važnije događaje iz oblasti retkih bolesti kao što su tribine, predavanja, naučni skupovi, itd; Slika 1. Kolaborativna IT platforma za retke bolesti 5. AKTIVNOSTI Da bi se predloženi način za primenu IT u oblast retkih bolesti adekvatno implementriao i kasnije korsitio potrebno je sprovesti veći broj aktivnosti koje su nadalje delimično pobrojane: Generisati adapatabilni centralni repozitorijum čija struktura može podržati različite oblike medicinskih informacija koje se vezuju za pojedine retke bolesti; Generisati modul za upload informacija o pacijentima i njihovim medicinskim podacima za pojedinu kategoriju retke bolesti; Napraviti registar retkih bolesti sa osnovnim karakteristikama; Napravitri registar ustanova i stručnjaka koji se bave retkim bolestima; Napraviti registar farmaceutskih kompanija koje proizvode preparate za lečenje retkih bolesti; Realizovati modul za pregled prikupljenih podataka u centralni repozitorijum; Formirati data centar sa adekvatnim IT stručnjacima koji će nakon generisanja kolaborativne platforme raditi na održavanju ovakvog centra; Kreirati modul za registrovanje osoba obolelih od retkih bolesti; Omogućiti forume za svaku kategoriju retkih bolesti; U drugoj instanci kreirati web servise koji će omogućiti direktno unošenje podataka u centralni repozitorujum iz 503

5 heterogenih medicinskih informacionih sistema u zdravstevnim ustanovama u zemlji a kasnije i u svetu; Prikupiti informacije o institucijama i web sajtovima koji se bave retkim bolestima i kreirati linkove ka njima; Sprovesti aktivnosti na promociji platforme u zemlji i svetu; Sprovesti akcije ka Minstarstvu zdravlja i u RZZO u cilju korišćenja kolaborativne platforme; Kontaktirati farmaceutske kompanije i upoznati ih sa postojanjem platforme kako bi dostavljali sveže informacije o novim preparatima i svojim dostignućima u oblasti lečenja ovih bolesti; Istu stvar uraditi i sa istraživačkim laboratorijama, institutima, fakultetima itd. u zemlji i svetu; Promovisati platformu kao nacionalnu ali i regionalnu, evropsku i svetsku; Upoznati pacijente o postojanju ovakve platforme; Kreirati pisane dokumente o radu i korišćenju platforme; Održati više workshopova o značaju, korišćenju i postojanju platforme; Kreirati alate za statističku obradu podataka iz repozitorijuma; Kreirati BI alate; Kreirati specijalizovane module za analizu podataka smeštenih u centralni repozitorijum (primenom savremenih alata i metoda veštačke inteligencije: text minning, data mining, neuro mreže, mašinsko učenje, itd.); Kreirati periodične izveštaje o rezultatima analiza podataka, novim otkrićima, zaključcima i proslediti ih odgovarajućim klinikama, istraživačima itd; Raditi na menjanju postojećih procedura za lečenje retkih bolesti na osnovu informacija dobijenih analizom podataka; Generisati međunarodni board srtučnjaka za retke bolesti koji će potvrđivati validnost i značaj informacija koje se dobijaju analizom podataka u repozitorijumu i odlučivati šta od informacija treba proslediti javnosti. Sve napred navedene aktivnosti predstavljaju samo minimum aktivnosti koje treba sprovesti u cilju operacionalizacije cele ideje pri čemu se podrazumeva fazna realizacija. ZAKLJUČAK U radu je razmatran problem retkih bolesti. Ukazano je na osnovne poteškoće sa kojima se sreću oboleli od retkih bolesti kao i problemi sa kojima se sreću naučni i zdravstveni radnici. Generalno uzev retke bolesti predstavljaju težak problem u svim društvima kako siromašnih tako i najrazvijenijih zemalja. U radu je dat jedan predlog kako se u ublažavanju trenutnog lošeg stanja po pitanju retkih bolesti mogu koristiti savremene informacione tehnologije. Konkretno opisano je mesto, značaj i uloga centralnog repozitorijuma retkih bolesti sa setom heterogenih medicinsih podataka o obolelima. Uz centralni repozitorijum u cilju analize i obrade podataka predviđa se kreiranej skupa alata. U cilju poboljšanja socijalne komponente predviđa se kreiranje kolaborativne web platforme koja bi omogućila formiranje virtuelnih udruženja za retke bolesti i kolaboraciju samih bolesnika. Cela ideja podrazumeva sprovođenje predviđenih aktivnosti u Republici Srbiji i kreiranje centralnog repozitorijuma za njenu teritoriju. Međutim kako je tema aktuelna u svim zemljama logično je da se ideja najpre proširi na obalst zemalja bivše Jugoslaviej a kasnije i šire. Pretpostavlja se da će podaci skladišteni u repozitorijum posle nekog vremena biti izuzetno interesantni farmaceutskim kućama koje u poslednje vreme sve više pažnje posvećuju i ovom segmentu jer po nekim navodima u američkoj štampi [10] očekuje se značajan profit farmaceutskih kuća upravo u segmentu medikamenata za retke bolesti. Kao potvrda ove činjenice ide i podatak da se sve više velikih multinacionalnih farmaceutskih kompanija orijentiše na istraživanje i proizvodnju medikamenata za retke bolesto što ranije nije bio slučaj. LITERATURA [1] Rajkovic, P., Jankovic, D., Tosic, V., 2009, A software solution for ambulatory healthcare facilities in the Republic of Serbia, in Proc. of HealthCom2009, Sydney, Australia, IEEE, pp [2] Rajkovic, P., Jankovic, D., Stankovic, T.N., 2009, An e- health solution for ambulatory facilities, in Proc. of ITAB 2009, Larnaca, Cyprus, IEEE, pp [3] DesRoches, C.M., at all, Electronic Health records in Ambulatory Care Survey of Physicians, The New England Journal of Medicine, 2008, 359: [4] Ford, E.W., Menachemi, N., Phillips, M.T., 2006, Predicting the adoption of electronic health records by physicians: when will health care be paperless?, J Am Med Inform Assoc 13, pp [5] Michael, M., Holl, R., Badawi, O., Riker, R.R., Silfen, E., A Collaboration Between Industry, Health-Care Providers, and Academia, IEEE Engineering in Medicine and Biology, Volume 29, Number 2, pp [6] Vapnik, V. N., Statistical Learning Theory, Wiley, [7] Tipping, E.M., 2001, Sparse Bayesian Learning and the Relevance Vector Machine, Journal of Machine Learning Research, pp [8] Wickramasinghe, N., Schaffer, J.L., 2006, Creating knowledge-driven healthcare processes with the Intelligence Continuum, International Journal of Electronic Healthcare, Vol. 2, No. 2, pp [9] Jankovic, D., Stankovic, T., Todorovic, B., Collaborative IT platform for rare diseases, Proc. HEALTHINF 2011, Rome, January 2011, pp [10] GSK: Rare Diseases Now Big Business, The Wall Street Journal, 504