INDIJA I SAD SUSRET SVETOVA U VREMENU GLOBALIZACIJE

Transcription

1 Čedomir ŠTRBAC 1 UDK (54+73) Biblid ,57(2005) Vol. LVII, br. 3, pp Izvorni naučni rad Jul INDIJA I SAD SUSRET SVETOVA U VREMENU GLOBALIZACIJE ABSTRACT In the whole history of modern times India-USA relations were not much developed. It was a relationship of distant worlds and civilisations. After analysing the basic features of the socio-political and economic situation in the present India, and its international position, the author indicates that from the end of the last century the relations between India and USA are characterised by a specific discovering of each other, approaching to each other and a significant development of mutual cooperation. Within the newly created post-cold world constellation and a new vision of international relations, both countries have found good reasons and substantial basis for potentially productive mutuality. 1. Razmatranja koja slede treba, čini se, započeti uvodnom napomenom i početnom upitanošću. Uvodna napomena je da odnosi Indija Amerika, odnosno posebno SAD kao sinonim za Ameriku, u celoj novovekovnoj istoriji nisu bili naročito razvijeni. Štaviše, intenzitet interakcije u ovoj korelaciji bio je najveći deo vremena sveden na minimum, s obzirom na objektivno značenje relata u svetskoj konstelaciji. Čak je i udeo Indijaca u stanovništvu SAD bio minoran, i apsolutno i relativno, i u poređenju sa nekim drugim azijskim narodima Kinezima recimo. Stvari se, međutim, 1 Prof. dr Čedomir Štrbac, dugogodišnji ambasador Jugoslavije u Gabonu i Ekvatorijalnoj Gvineji, , i u Indiji, Šri Lanki, na Maldivima,

2 značajno i ubrzano menjaju, i to tek u najnovijem vremenu. Otuda i ovakav naslov ovog teksta. Početna upitanost u vezi je upravo sa određenjem naslova i sintagmom susret svetova. Nije li to zapravo samo puko literarizovanje (ne posebno originalno) ili pak retoričko preterivanje? Zašto ova upitanost? Za SAD kao sinonim Amerike uopšte izraz svet sigurno ne provocira tu upitanost, s obzirom na dobro znane parametre kojima se iskazuju njihovo objektivno značenje i stvarna moć u planetarnim okvirima. Uz to, sintagma novi svet postala je odavno uobičajena kao oznaka za Ameriku u novovekovnoj istoriji. Kada je pak reč o Indiji, koja je svojevremeno bila uzročnik otkrivanja tog novog sveta i tada i dugo do tada predstavljala svet za sebe, stvari stoje nešto drugojačije. Njeno stvarno značenje je dugo u novijem vremenu marginalizovano, posebno sa stanovišta evrocentrističkog odnosno vesternocentrističkog pogleda na svet, koji i mi ovde delimo. Najčešće je posmatrana i sagledavana kao deo, pozamašan doduše, ali ipak samo deo tzv. trećeg sveta. Ona je, međutim, svet per se i danas. I sutra će biti još i više nego danas. Indija, naime, po nizu pokazatelja kojima se uobičajeno iskazuju mesto i značenje pojedinih zemalja u savremenom svetu, sasvim izvesno dolazi u red onih najznačajnijih. Dva opštepoznata nameću se svojom posebnom relevantnošću. Reč je o zemlji jedne od najstarijih civilizacija, čije se trajanje meri milenijumima, i mnogoljudnoj sa stanovništvom od preko milijardu ljudi, što čini više od šestine ukupne svetske populacije. Uz to, Indija je sedma zemlja na svetu po veličini teritorije, pri samom vrhu po obimu industrijske proizvodnje, treća po broju vojnika, četvrta po snazi naoružanja, nuklearna sila. I u svoj svojoj veličini i mnogoljudnosti multietnička, multikonfesionalna, multikulturalna, s više stotina jezika u upotrebi (oznaka vrednosti na novčanicama je na 15 jezika) s neizbežnim brojnim protivrečnostima i suprotstavljenostima. Sa 28 država i 7 saveznih teritorija (posebnih entiteta organizovanih nalik na države) u okviru jedne savremene indijske države i sa indijskim narodom, koji je beskonačno raznovrstan a ipak neverovatno jedinstven kako je to davno zapisao utemeljivač moderne indijske državnosti Džavaharlal Neru. 2 Tu je i određena sličnost sa SAD, ali to ipak nije američki melting pot. 2 Jawaharlal Nehru, The Discovery of India, Jawaharlal Nehru Memorial Fund, New Delhi

3 266 MP 3, 2005 Indija i SAD Naime, u prvim godinama nezavisnosti Indija je imala samo 16 država. Tri najnovije nastale su godine prekrajanjem postojećih mega država, od kojih je najveća Uttar Pradesh, recimo, imala čak 150 miliona stanovnika. Njihovo nastajanje objašnjava se potrebom izgradnje funkcionalnijih celina, ekonomski i energetski kompaktnijih i povezanijih, te lakšim vođenjem administracije. Ali se razlozi za to dalje vide i u želji za većom regionalizacijom Indije, na osnovu verskog, etničkog i plemenskog identiteta manjih društvenih zajednica. Manjih u indijskim okvirima, ali velikih u apsolutnom broju. Ističe se i potreba za jezičkom reorganizacijom upravljanja i zadovoljavanja lokalnih aspiracija. Kod ovoga treba primetiti da mi u Evropi, recimo, znamo uglavnom za hindi, kao glavni jezik, urdu, kojim govori deo muslimana, bengalski, kojim se govori na istoku Indije. A ne znamo za niz drugih, od kojih neki po brojnosti ljudi koji njima govore i hiljadugodišnjoj književnosti koja postoji na tim jezicima, dolaze u sam vrh svih jezika registrovanih na planeti Zemlji. Telugu jezikom, koji je glavni u državi Andra Pradesh na jugu Indije, govori na primer oko 70 miliona ljudi. Ili malajalam jezik u upotrebi u Kerali, takođe na jugu Indije, govori blizu 40 miliona ljudi. I treba naglasiti ponovo za razliku, recimo, od afričke situacije gde postoji mnoštvo nerazvijenih, rudimentarno razvijenih jezika ovde je reč o potpuno izgrađenim jezicima sa bogatom književnošću na njima. I moderna Indija i njeni narodi se, razumljivo, ne odriču tog svog nasleđa i pored svugde prisutnog engleskog kao sveindijskog jezika moderne komunikacije. Indija, znači, nije melting pot i optimistički se ne očekuje da bi njeno dalje administrativno usitnjavanje moglo da direktno negativno utiče na njeno jedinstvo. Bitno obeležje savremene indijske države u vremenu dužem od pola veka od sticanja nezavisnosti je i što je ona za razliku od niza drugih zemalja u razvoju, zemalja tzv. trećeg sveta sve vreme zadržala veru u ustavnu demokratiju. I dok su mnoge od zemalja trećeg sveta u suočavanju s krizama prolazile iskustva rušenja ustavnog sistema i skretanja u vojne diktature, Indija je ostajala pri toj svojoj veri uprkos svim iskušenjima koja su je pogađala (prirodne katastrofe, etnička i politička nasilja, jedan rat s Kinom i tri sa Pakistanom) nije dovodila u pitanje ustanovljeni sistem parlamentarne demokratije. Otuda se s razlogom ističe da je reč o najvećoj svetskoj demokratiji, s obzirom na veličinu populacije. A kada je u pitanju težnja Indije danas da od SAD bude prihvaćena kao partner od globalnog značaja, onda se u prvi plan istura i taj argument da saradnja dve najveće demokratije (SAD su po veličini druga) može značajno da doprinese stvari demokratije u svetskim okvirima.

4 Slonovi ne galopiraju, zabeleženo je s pozivom na Radjarda Kiplinga u jednom ne tako davno objavljenom eseju o Indiji. Oni se kreću... različitim tempom brzine. 3 U godinama posle nezavisnosti, Indija je bila nešto nalik slonu. Teška, velika. Često preticana od bržih rivala. Ali krećući se napred i pored toga. Na pobedu i poraz; ti si naučila pregaoca reći će u svojoj pesmi Indija Rabindranat Tagor, 4 iskazujući tako i filozofičnost odmerenosti dugotrajnog indijskog istorijskog hoda ka slobodi i budućnosti. 2. Koja bi bila osnovna obeležja društveno-političkog i ekonomskog stanja današnje Indije? U 57 godina od sticanja nezavisnosti Indija je nesumnjivo ostvarila značajan napredak u pogledu sopstvene nacionalnodržavne integrisanosti i u ukupnom društvenom razvoju. Taj napredak mukotrpno je ostvarivan u relativno uravnoteženom odnosu stalno prisutnih pozitivnih i negativnih činilaca, uz razumljiv napor na obezbeđivanju prevage onih prvih. Neruov postepeni pristup razvoju i integraciji dao je nesporno rezultate do šezdesetih godina, kao i u vremenu posle njegove smrti. Čine se, stoga, razložnim mišljenja da je politika ekonomske liberalizacije preduzeta reformama devedesetih godina proteklog prethodnog stoleća, u stvari, potvrda Neruovih socijalističkih principa i htenja, odnosno da je indijski socijalizam omogućio indijski kapitalizam. Uz proklamovano načelo samodovoljnosti kao donedavno vodeći princip indijske ekonomije, rešavanje problema prehrane celokupnog stanovništva u uslovima intenzivnog demografskog rasta, svakako je prvi i osnovni rezultat. Sa tim ide i značajno povećanje stepena pismenosti, koji danas premaša polovinu stanovništva. A i prosečan ljudski vek znatno je produžen. Indijska populacija raste sada približno 2% godišnje što je više nego upola manje u odnosu na vreme koje je prethodilo ustanovljavanju prvog programa planiranja porodice godine. Rast nacionalnog dohotka održavan je na stopi od 3% (prema međunarodnim statističkim pokazateljima) u razdoblju , s tendencijom porasta u devedesetim godinama, tako da je dosezao čak do 7%, u narednim godinama oko 6%, ali i sa ambicijama, planskim projekcijama čak da dostigne 9%. 5 3 The National Geography, April Rabindranat Tagor, Himna čoveku, Rad, Beograd 1977, str India 2001, A Reference Annual, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, New Delhi, pp

5 268 MP 3, 2005 Indija i SAD Značajne su i promene u socijalnoj strukturi. Pre svega, one uzrokovane migracijama selo-grad i posebno intenzivirane izbeglištvom (najvećim u istoriji) upravo u vremenu posle nezavisnosti, kao posledicom rascepa nekadašnje kolonijalne Indije na Indiju i Pakistan. Smanjen je broj najugroženijih, siromašnih. Podaci variraju, ali je njihov udeo u ukupnom stanovništvu i dalje veliki i kreće se do jedne trećine, preko 300 miliona. Srednja klasa je u znatnom porastu i prema nekim procenama jednaka je ukupnom stanovništvu SAD (što se ne bez ponosa naglašava), odnosno blizu 300 miliona, što sve više predstavlja i ogromno novo tržište. Međutim, Indija je i dalje, s obzirom na veličinu populacije, u apsolutnom broju zemlja sa najvećim brojem nepismenih u svetu (preko 350 miliona), veoma malim postotkom stanovništva koje je obuhvaćeno zdravstvenim osiguranjem, hroničnim nedostatkom pijaće vode i sanitarija (na stotine miliona koristi neispravnu vodu odnosno nema odgovarajuće sanitarne čvorove). Godina bila je zvanično označena kao rok za iskorenjivanje polio bolesti, ali prema faktičkom stanju stvari (vakcine se i dalje naručuju u inostranstvu) ovo nije postignuto. Uz stalni rast tzv. srednje klase, neočekivano, s obzirom na visok nivo u proizvodnji hrane koji omogućuje i stvaranje zaliha, na početku milenijuma pažnju javnosti počeo je da zaokuplja i problem gladi. Vlasti to zvanično ne priznaju, ali su učestala ukazivanja na pojavu gladi u više saveznih država Orisa, Radžastan, Bihar, Himačal Pradeš. Ističe se i da to podstiče migracije, sukobe s migrantima, određene etničke tenzije i da može zapretiti miru i stabilnosti u zemlji. Ukratko, imamo dve slike Indije: jednu, koja pokazuje relativno visok ekonomski rast i nesporan tehničko-tehnološki napredak, koji po nizu parametara omogućuju poziciju snažne regionalne sile, sa uticajem čak i na neke svetske tokove; i drugu, koja opet po nizu indikatora pokazuje da je reč o nerazvijenoj odnosno nedovoljno razvijenoj zemlji, pogotovo na socijalnom planu, gde se, na žalost, u skoroj budućnosti ne može očekivati radikalni napredak. Otpočinjanje ekonomskih reformi devedesetih godina prethodnog veka, potreba liberalizovanja privrednog života, otvaranja prema stranom kapitalu, utvrđivanje stabilnog plana daljeg društvenog razvoja, suočava Indiju u njenom savremenom trenutku s novim velikim izazovima, pitanjima i iskušenjima. I ona prolazi kroz vreme svoje svojevrsne tranzicije, iako je i dosad sve vreme imala kapitalističku privredu. Ipak, problem centralizovanosti državne strukture u složenoj društvenoj zajednici, njene

6 dosadašnje naglašene uloge u nacionalnoj ekonomiji, jedan je od osnovnih koji se nameće. Traženje odgovora za ovaj problem upućuje i na nužno labavljenje državnih stega u privredi, privatizovanje velikih javnih preduzeća, određenu decentralizaciju i regionalizaciju vlasti i smanjenje njenog učešća u ekonomskom životu, ali uz očuvanje integrativne uloge jedinstvene savezne države u složenoj indijskoj društvenoj strukturi i smanjivanje političkih i etničkih tenzija u tom cilju (Planska komisija jedan je od najvažnijih državnih organa, a ukupan društveni razvoj temeljio se na petogodišnjim planovima, devet donetih i realizovanih dosad). Pri svemu ovome, mora se imati u vidu naročito i da je nezaposlenost još uvek na visokom nivou, da industrijska i poljoprivredna proizvodnja još uvek nisu dovoljno stabilizovane, a da je potrebni priliv stranog kapitala znatno ispod očekivanog. Kad je o ovom poslednjem reč, sporost u priticanju kapitala i od privatizacije i od stranih investicija objašnjava se nedovoljnom prilagođenošću regulative i glomaznošću i korumpiranošću administracije. Potrebe Indije danas za još ubrzanijim ekonomskim rastom, imajući u vidu samo neka od iznetih obeležja socijalno-ekonomskog stanja, više su nego izvesne. Stvarni iskorak ka budućnosti ne može da ostvari ni dosad dostizana maksimalna, i stvarno respektabilna stopa rasta od 7%. Kako je izneto i na zasedanju Svetskog ekonomskog foruma održanog krajem godine u Nju Delhiju, rast DBP od 6 ili 7% nedovoljan je za Indiju jer je to rast koji ne može da obezbedi udvostručavanje DBP za narednih 10 godina. Iz tih razloga, kao što je prethodno zaključila i Planska komisija, a tadašnji premijer Atal Bihari Vađpai i obznanio, samo stopa održivog rasta od 8-9% može obezbediti ekonomski uzlet Indije na početku milenijuma. Razume se da ostvariti to nije nimalo lako. 6 Kada sa socijalno-ekonomskog pređemo na socijalno-politički plan, onda, pre svega, treba ponovo ukazati da je tokom vremena nezavisnosti postignut zavidan stepen indijske nacionalne integrisanosti, posebno na selu, kao i premošćivanja etničkih, konfesionalnih i drugih različitosti. Ovo je naročito značajno, s obzirom na to da pored većinskog hindu stanovništva, u današnjoj Indiji živi i preko 100 miliona muslimana (samo u Indoneziji i Pakistanu ih je više), zatim miliona hrišćana (više nego što ih je u većini evropskih zemalja, s obzirom na broj stanovnika ovih zemalja), blizu 20 miliona Sika, zatim znatan broj budista, džainista, pripadnika brojnih sekti. 7 6 Ibid. 7 Ibid, p

7 270 MP 3, 2005 Indija i SAD Na političkom planu, više desetina političkih partija učestvuje u svetski najvećem i možda najhrabrijem ogledanju u parlamentarnoj demokratiji. Nije, međutim, iznenađujuće da se suočavanje s nasleđenim problemima kao i novim izazovima u okolnostima izuzetne složenosti, samim tim i potencijalnih antagoniziranosti i latentnih konfliktnosti, iskazuje u Indiji u najnovijem vremenu i povremenim snaženjem unutrašnjih protivrečnosti i političkom nestabilnošću. Na društvenoj sceni prisutne su oštre međupartijske borbe, povremeno slabljenje trenda sekularizma, jačanje etničkih, socijalnih i regionalnih suprotstavljenosti. Znatno je oslabilo i poverenje u aktuelne političke aktere, a ima i znakova ponovnog okretanja tradicionalnom identitetu vera i kasta. Ističe se, stoga, u pojedinim mišljenjima i ocena da Indija od sticanja nezavisnosti nije bila pred takvom nestabilnošću i iskušenjima kao poslednjih godina. Ilustracije radi, pomenimo samo poznati slučaj Ayodhia rušenje muslimanske džamije krajem godine, koja je u 16. veku podignuta na mestu hindu hrama, i nastojanja da se na istom mestu 400 godina kasnije ponovo izgradi hindu svetilište, ozbiljno opterećuje javnu scenu već više od deceniju; dovelo je do etničkih tenzija i sukobljavanja koja su u jednom trenutku eskalirala do krvavih nereda i pogroma tragičnih razmera, sa više hiljada ubijenih. Kongresna partija, i sama podložna unutrašnjim podelama i sukobima, izgubila je poziciju neprikosnovene vodeće i objedinjavajuće političke snage, koju je imala još od vremena borbe za nacionalnu nezavisnost. Ona se u maju godine vratila na vlast, ali je da bi to postigla morala da stvori predizbornu koaliciju, pa pošto to nije bilo dovoljno, da posle izbora stvara širu vladajuću koaliciju s minimalnom većinom, koja sada vlada uz tzv. spoljnu podršku stranaka leve orijentacije. Nema više ni harizmatičnih ličnosti u zemlji u kojoj je harizma političkih vođa bila itekako značajna. Tradicionalno glavna opoziciona snaga - u vreme ranije vladavine Kongresa Narodna partija Indije (Bharatiya Janata Party BJP) profilisala se u najnovijem vremenu kao alternativa Kongresnoj partiji i bila na vlasti prethodnih pet godina. Međutim, i ona je svoju vodeću ulogu mogla da ostvaruje tek u koalicionoj vladi Nacionalne demokratske alijanse (NDA), koju su činile čak 24 partije. Snage političke levice su, takođe, tradicionalno značajno prisutne na indijskoj političkoj sceni i to je jedna od osobenosti, koje je, pored ostalih, razlikuju od te scene u SAD. Komunisti organizovani u dve komunističke partije Komunistička partija Indije i Komunistička partija Indije/marksisti, zajedno sa još nekim političkim formacijama, čine levi

8 blok, što im obezbeđuje treće mesto među političkim partijama zastupljenim u Parlamentu. Svesni su promena kojima nastoje da se prilagođavaju, procenjuju da levica u svetu i dalje snažna, a da još veoma izraženo siromaštvo velikog dela stanovništva čini realnu osnovu njihovog uticaja u Indiji. Na vlasti su bili u više indijskih država. Najznačajnije je to u državi Zapadni Bengal na istoku Indije, koja ima blizu 80 miliona stanovnika i gde su komunisti na vlasti više od četvrt veka neprekidno. Često su na vlasti i u Kerali na jugu Indije. Generalni sekretar KPI Bardan je u prijateljskom razgovoru sa autorom ovog teksta polušaljivo primetio da su to jedine države na svetu u kojima su komunisti demokratskim putem došli na vlast i demokratski opstaju na vlasti. I to je jedna od osobenosti Indije. Ako ovaj deo razmatranja rezimiramo pitanjem šta je osnovni cilj Indije danas, onda bi odgovor mogao biti sadržan u političkom sloganu razvoj uz socijalnu pravdu (lansiranom u vreme vlade tzv. Ujedinjenog fronta, ali izvesno obavezujući za svaku indijsku vladu s obzirom na tamošnje prilike). Jezgrovito iskazan neće biti lako ostvariv, imajući na umu samu prirodu ove po mnogo čemu jedinstvene države i na okolnost da, i pored respektabilnog nivoa ukupne nacionalne proizvodnje, nacionalni dohodak per capita, s obzirom na ogromnu populaciju, iznosi svega oko 500 USD. 8 Ostvarivanje tog cilja iziskuje strpljivo traženje i građenje širokog nacionalnog konsensusa u nizu pitanja. To je i najveće iskušenje za najmnogoljudniju demokratiju na svetu. Posebno, imajući u vidu i raširenost korupcije i brojne korupcionaške afere koje idu do vrhova vlasti. 3. Kada je reč o međunarodnom položaju i spoljnoj politici Indije, svakako nije preterivanje ako se kaže da ona dolazi u red aktera od globalnog značaja u međunarodnim odnosima. Indijsko htenje je i veće, da bude prihvaćena kao globalan činilac. Otuda i njene pretenzije i konkretni zahtevi za mestom stalnog člana Saveta bezbednosti UN, koje nisu bez realnog utemeljenja. Međutim, usled niza okolnosti, pre svega ekonomske naravi, zatim opterećujućih odnosa s Pakistanom, promena u konstelaciji ukupnih svetskih odnosa (raspada Sovjetskog Saveza posebno), ona nije bila u stanju da vodi globalnu politiku kao velika sila. Štaviše, može se govoriti i o opadanju njene uloge i uticaja u svetskim poslovima u 90-tim godinama (neuspeh u izborima za mesto nestalnog člana SB UN oktobra 1996, 142 prema 40 glasova u korist Japana). 8 Ibid, proračunato na osnovu podataka u: Basic Economic Data, pp

9 272 MP 3, 2005 Indija i SAD Ovo je ojačalo i inače prisutne kritike unutar zemlje za pragmatizam bez vizije i suvišnu opreznost, bez potrebnog dinamizma i aktivnosti u spoljnoj politici. U tom kontekstu naročito je ukazivano i na preterano strahovanje od spoljnih pritisaka, SAD i islamskih zemalja pre svih, kao jedan od osnovnih razloga imobilnosti u međunarodnim odnosima. Kritička stanovišta javila su se u situaciji stvarnih i velikih promena na svetskoj sceni, koja se najneposrednije tiču Indije i njenih glavnih spoljnopolitičkih opcija. Raspad bipolarnog sistema i predominantna pozicija SAD kao jedine supersile u međunarodnim odnosima, nužno su upućivali na redefinisanje karaktera i nov pristup odnosima kako sa ovom zemljom, tako i sa Rusijom. Smanjenje uloge i uticaja PNZ, kao temeljne odrednice indijske spoljne politike i sredstva globalnog uticanja, nametnuli su pitanje šta je njegov ratio i identitet u novim uslovima. Konačno, delikatnost odnosa sa Pakistanom, kao i činjenica da je i sama delimično muslimanska zemlja senzibiliziraju Indiju na poseban način i u okolnostima evidentnog jačanja prisustva islamskog činioca i Organizacije islamske konferencije u aktuelnim međunarodnim kretanjima. Na temelju programskog deklarisanja i praktično-političkog ponašanja, može se zaključiti da Indija poslednjih godina, u suočavanju sa izmenjenim okolnostima, nastoji da razradi novu spoljnopolitičku koncepciju i strategijska opredeljenja. Pri tome su naglašeno prisutni ne samo realističko sagledavanje i procenjivanje sopstvenih mogućnosti i pragmatičnost pristupa, već i odlučna politička usmerenost na sprovođenje ekonomskih reformi kao glavni zadatak. Uz sav realizam i pragmatizam uočljiva je, ipak, i težnja da se i u novim okolnostima ostane privržen određenim vrednostima, koje su tradicionalno obeležje indijske spoljne politike u vremenu nezavisnosti. Tako se i u opredeljenjima nove vlade Kongresne partije i njenih koalicionih partnera, obrazovane u maju ove godine, naglašeno ističe nezavisnost spoljne politike, zalaganje za policentrični svet, podrška legitimnim aspiracijama zemalja u razvoju. Tradicionalni stav predstavlja i plediranje za razvoj prijateljskih odnosa sa svim zemljama sveta, ali se u praksi posebnim značenjem objektivno izdvajaju odnosi sa SAD, EU, Rusijom, Kinom i Japanom. Najviši prioritet se, razumljivo, daje i razvoju odnosa sa susedima i regionalnim organizacijama, pri čemu je jedno od osnovnih novijih određenja pogled na Istok, što se zasniva na proceni da će azijsko-pacifički region u veku koji je upravo počeo biti centar ekonomskih, posebno trgovinskih aktivnosti u svetu. Otuda i približavanje ASEAN-u i APEC-u

10 (Asocijacija jugoistočnih azijskih nacija i Azijsko-pacifička ekonomska kooperacija). Procenjuje se da je regionalna saradnja postala značajan trend u međunarodnim odnosima i stoga se izražava i posebno zalaganje za snaženje odgovarajućih organizama u sopstvenom regionu i u tome posebno mesto ima SAARC (Južnoazijska asocijacija za regionalnu saradnju) u kojoj Indija ima dominantnu ulogu. Članstvo u Svetskoj trgovinskoj organizaciji od posebnog je značaja za indijsku ekonomiju, mada su u javnosti stalno prisutna razmatranja i procenjivanja da li ekonomske dobiti od članstva natkriljuju obaveze, posebno s obzirom na činjenicu da Indija još uvek pripada zemljama u razvoju. Svojim kritičkim stavovima i nastupima u organizaciji ona nastoji da štiti interese ovih zemalja, ukazivanjem na primer da određene aktivnosti i mere pripremaju razvijene zemlje bez konsultacija sa zemljama u razvoju ; ili da STO postaje organizacija zasnovana na moći, umesto međunarodnog tela zasnovanog na pravilima. A u viđenjima svetskog ekonomskog poretka i globalnih ekonomskih kretanja uopšte, ukazuje se, takođe, da su nejednakosti i razlike u savremenom svetu šokantne, da proces globalizacije u najvećoj meri kontroliše bogati Sever, te da su ishod i rezultati mnogo češće gubitnički nego dobitnički za zemlje u razvoju, kao i da proces globalizacije pokazuje tendenciju da bude nepravedan. U pogledu drugih međunarodnih tema i problema globalnijeg značaja, i prevashodno političkog karaktera, Indija se, uz načelnu privrženost idealima međunarodne zajednice oličenim u UN, povodom pitanja za koja nije neposredno zainteresovana, postavlja krajnje pragmatično. (To ponekad znači i neprincipijelno i popustljivo, što se ogledalo i tokom cele jugoslovenske krize.) U UN glavna indijska preokupacija poslednjih godina je zahtev za mesto stalnog člana Saveta bezbednosti. Od prvog podnošenja zahteva na 51. zasedanju GS godine, uz diplomatsku akciju intenziviranu u međuvremenu, stiglo se do usaglašene zajedničke kandidature tzv. Grupe 4 Nemačka, Japan, Indija, Brazil, na ovogodišnjem 59. zasedanju GS. Pored toga, Indija se zalaže za celovit pristup razoružanju i potpuno eliminisanje naoružanja za masovno uništavanje. Međutim, ne želi da potpiše sporazum o neširenju nuklearnog oružja NPT, smatrajući da favorizuje najjače nuklearne sile. Štaviše, izvođenjem nuklearnih testova godine i opredeljenjem za jačanjem sopstvenog nuklearnog potencijala, u izmenjenoj posthladnoratovskoj slici sveta, optirala je za posedovanje sile kao najboljeg garanta za očuvanje bezbednosti zemlje i zaštitu nacionalnih interesa. Indija je i ranije oštro osuđivala međunarodni 273

11 274 MP 3, 2005 Indija i SAD terorizam, ali joj je globalna borba protiv terorizma proklamovana posle 11. septembra godine, koju je ona podržala, dobro došla u funkciji zaštite osnovnih nacionalnih interesa s obzirom na problem Kašmira. Ona se angažuje i za poštovanje ljudskih prava, ali uz stav da se njihovom poštovanju ne sme selektivno prilaziti i da se to ne sme koristiti za politički pritisak (u podtekstu je opet situacija u Kašmiru). 4. Konačno, kada je u pitanju susret svetova, interakcija Indija-SAD za šta je na početku već rečeno da je to bio prilično nerazvijen odnos udaljenih svetova i civilizacija onda se najnovije razdoblje preloma vekova i milenijuma može označiti kao vreme svojevrsnog uzajamnog otkrivanja, približavanja i značajnog razvijanja međusobnih odnosa. I to u tolikoj meri da sintagma susret svetova ne znači preterivanje. Karakteristično je pritom da se ne otkriva ništa što ranije nije bilo već poznato. Reč je, pre svega, o veličini i objektivnom značenju svetova, zatim i činjenici da su to i dve najmnogoljudnije demokratije i anglofonske, odn. engleski govoreće zemlje, kao značajnom zajedničkom imenitelju. U novonastaloj posthladnoratovskoj svetskoj konstelaciji i novoj vizuri međunarodnih odnosa, ove znane okolnosti posebno se revalorizuju i sagledavaju kao značajna osnova potencijalno produktivne uzajamnosti. I to na obe strane. Na američkoj strani posebno se ističe da je prisutnost engleskog kao značajnog jezika komunikacije u tako ogromnoj populaciji kao što je indijska iznenađujuće ignorisana odnosno zanemarivana, ili najblaže rečeno nedovoljno valorizovana. I to do nedavno, čak i u vremenu ubrzanog razvoja informativne tehnologije. Uočava se razvojni potencijal Indije, posebno i mogućnosti koje otvara velika apsorpciona moć ogromnog indijskog tržišta, sa sve razvijenijom potrošnjom tzv. srednje klase u porastu koja već doseže - kako je na početku rečeno ukupan broj stanovnika SAD. Nema više razloga za ranije (u vreme hladnog rata) strategijsko opredeljenje SAD za Pakistan kao glavnog vojnog saveznika u regionu, što je značilo i njegovo kontinuirano vojno jačanje, s neposrednim implikacijama za problem Kašmira. A to je onda bilo opterećujuće i za indo-američke odnose. U izmenjenim međunarodnim okolnostima, na indijskoj strani je pak pragmatski procenjeno da se osnovni nacionalno-državni, političkoekonomski interesi zemlje mogu najbolje ostvariti putem partnerstva sa moćnima i bogatima u svetu. ( Indija treba da donosi odluke na bazi nacionalnog interesa i više ne prihvata bespogovorno doktrine nenasilja i nesvrstavanja, koje su postale prevaziđene reči su iskusnog diplomata Brađeša Mišre, predsednika Nacionalnog saveta za bezbednost i glavnog

12 sekretara u kabinetu Premijera u vreme prethodne BJP vlade. 9 ) Otuda i odlučno opredeljenje da se značajno unaprede odnosi sa Zapadom, SAD naročito. Oslonac u tome predstavlja i afirmisanje vrednosti koje se smatraju komparativnim prednostima Indije, a za koje se s razlogom ceni da posebno senzibiliziraju i Zapad i SAD, koje ih i same ističu u novom pristupu Indiji demokratija i engleski jezik. Tako je Indija, uz isticanje svog poluvekovnog pozitivnog iskustva najveće svetske demokratije jedan od glavnih promotora, zajedno sa zapadnim zemljama i SAD, šireg međunarodnog okupljanja za unapređenje demokratije i organizovanja prvog Svetskog demokratskog foruma. Isto tako, u vremenu informatičke revolucije uspeh indijske IT i softver industrije vinuo ju je pri sam vrh svetske elite u ovom sektoru tako da su indijski proizvodi ove vrste postali traženi na međunarodnom tržištu. I ne samo to već je i kvalifikovan indijski kadar u ovoj oblasti postao tražen u svetu. SAD, Nemačka, Japan ponudili su posebne i velike imigracione kvote kao i obezbeđen posao u oblasti IT i softvera. Prednost Indijaca u odnosu na radnu snagu iz drugih zemalja Azije je poznavanje engleskog jezika. Ukupan obrt u softver industriji dostigao je na početku ove decenije skoro 9 mlrd USD, od čega na izvoz otpada preko 6 mlrd USD, a optimističke projekcije bile su da se do godine dosegne izvoz softvera u vrednosti od čak 50 mlrd USD i da to bude najveća stavka u izvozu. U odnosu na do nedavno vladajuću tezu o samodovoljnosti indijske privrede ovo bi bio značajan iskorak u uključivanju u globalne ekonomske tokove. Pogotovo ako se ima na umu da indijska spoljna razmena čini još uvek ispod 1% (oko 0,6%) svetske trgovine. (Kao zanimljiv kontrapunkt ovome stoje podaci do kojih su na temelju svojih istraživanja i procena došli stručnjaci Instituta za ekonomska istraživanja u Nju Delhiju da je u 18. veku taj udeo bio čak 25%, veći od bilo koje druge zemlje tada, a da je sredinom 19. veka još uvek bio iznad 10% svetske trgovine.) Odlučno indijsko usmerenje na unapređivanje odnosa sa SAD, kao najuticajnijim međunarodnim činiocem, zasnivalo se i na činjenici da su SAD postale prvi ekonomski partner i najveći strani investitor (oko 1/3 ukupnih stranih investicija) u zemlji. Ono se posebno iskazalo intenziviranjem diplomatsko-političkih kontakata krajem devedesetih godina, a vrhunilo Klintonovom posetom Indiji godine. Bila je to prva poseta jednog američkog predsednika Indiji posle dugog vremena od 22 godine, znači i prva po okončanju hladnog rata. Klinton je opšte uzevši naišao na srdačan prijem, 9 Iskazane u razgovoru s predstavnicima Ambasade Jugoslavije u Nju Delhiju

13 276 MP 3, 2005 Indija i SAD s tim što su partije levice negativno ocenjivale posetu, a tadašnji predsednik K. R. Narajanan pokazao je (naspram čak euforičnih momenata ) državničku odmerenost i određenu kritičnost u pitanju američke globalne dominacije i unipolarizma. Ovom prilikom potpisano je zajedničko saopštenje pod naslovom Odnosi između Indije i SAD: vizija za 21. vek, 10 koje je imalo značenje programskog dokumenta i predstavljalo osnovu za građenje budućih odnosa. U dokumentu je istaknuta spremnost dve zemlje za prisnije i kvalitetno nove odnose, a kao zajedničko je navedeno da su one dve najveće demokratske zemlje na svetu i da su saveznice u pogledu demokratije, koju će razvijati širom sveta zajedno sa drugim demokratskim zemljama. Naglašen je značaj procesa globalizacije i borbe protiv terorizma i istaknuta potreba eliminisanja nuklearnog oružja, ali bez insistiranja na razlikama koje postoje na dve strane u tom pitanju. Dogovorene su i redovne konsultacije o pitanjima regionalne i šire međunarodne bezbednosti. Već u prvim analizama procenjeno je, između ostalog, da su ovom posetom SAD pokazale spremnost za realnije pristupanje Indiji kao partneru i da se radi o otvaranju dugoročnijeg procesa čiji će rezultati biti vidljiviji tek u narednom periodu. Neposredni dobitak za Indiju u tom trenutku bio je da je faktički okončala određenu međunarodnu izolaciju u koju je dospela posle nuklearnih testova izvršenih godine. Manifestovala je pritom poziciju vodećeg regionalnog i značajnog globalnog činioca, do čega joj je bilo naročito stalo. Pakistanu je pokazano da on nema više iza sebe moćnog pokrovitelja za svoja htenja u odnosu na Kašmir i da indo-američki odnosi nisu više talac pakistansko-američkih odnosa. Posetom je dat i snažan podsticaj bilateralnoj saradnji, posebno u oblastima investicija i transfera tehnologije. SAD su, pak, ovom posetom takođe ostvarile određene svoje ciljeve. Potvrdile su svoju globalnu moć i ulogu neizbežnog arbitra u svim značajnijim međunarodnim pitanjima. Markirale su svoje prisustvo i pojačale uticaj u Indiji, uz nastojanje da postepeno smanje njenu vezanost (poglavito vojnu) za Rusiju. Izrazile su izričitije i neposrednije svoju zabrinutost i zahteve u vezi sa nuklearnom politikom u ovom regionu. I dalje su otvorile indijsko tržište za američke kompanije. Na privrednom planu, Klintonova poseta doprinela je kvalitetnoj i suštinskoj diversifikaciji ekonomskih odnosa, naročito u oblastima novih i 10 India US Relations: A Vision for the 21 Century, Done on March 21, 2000 at New Delhy, Ministry of External Affairs of India.

14 čistih tehnologija, alokaciji američkih vladinih kredita u potpuno nove oblasti, kao što su zaštita čovekove okoline zbog globalnog otopljavanja i sl. Sa američkim predsednikom u Indiju je došla i brojna privredna delegacija, koju su činili vodeći ljudi nekih od najpoznatijih američkih kompanija ( Motorola, Enron, Hughes Network ), predstavnici banaka kao i velikih osiguravajućih društava, s obzirom na to da je Indija otvorila sektor osiguranja prema inostranstvu. Ukupna vrednost dogovorenih aranžmana dosegla je iznos od 5 mlrd USD, od toga 4 mlrd zaključenih sporazuma između kompanija i 1 mlrd USD kredita američke Exim banke (od čega najveći deo za kupovinu Boingovih širokotrupnih aviona). A najveći broj (ukupno 11) potpisanih poslovnih sporazuma između kompanija odnosio se na nove tzv. informativne tehnologije, softver i elektronsku trgovinu. Nisu, međutim, bile zapostavljene ni stare industrije, posebno oblast energetike, gde su američke kompanije potpisale sporazum sa indijskim partnerima o finansiranju, projektovanju i građenju energetskih sistema i postrojenja u nizu indijskih država Tamil Nadu, Utar Pradeš, Madia Pradeš. Na sve ovo nadovezali su se novi poslovni aranžmani, po određenim procenama vredni čak 6 mlrd USD, koji su zaključeni prilikom posete tadašnjeg (i sve do nedavno) indijskog premijera Atala Biharija Vađpaija Americi u oktobru iste te godine. Najveći poslovi ugovoreni su u oblasti energetike i izgradnje energetskih kapaciteta u Indiji na osnovu američkih ulaganja, izvoza opreme i tehnologije. Među njima i onaj o izgradnji najveće elektrane na svetu, kapaciteta 3800 megavata, u saveznoj državi Orisa. Isto tako, sklopljeno je i više značajnih poslova radi olakšanja pristupa Internetu i uslugama s tim u vezi, kao i ekspanziji elektronske trgovine. Sve ovo učvrstilo je SAD kao daleko najvećeg ekonomskog partnera Indije po svim pokazateljima (trgovina, ulaganje kapitala itd.), izuzev vojne saradnje. Krajem godine, Federacija industrijskih i trgovinskih komora Indije FICCI, iznela je procenu da bi američke kumulativne investicije i razni oblici ulaganja, u narednih 5 godina, mogle dostići iznos od 30 mlrd USD. Ipak, i pored impresivnosti ove cifre, realistički se uočavalo da je to još uvek skromno u odnosu na američka do tada realizovana ulaganja u Kini. Nema sumnje, međutim, da je približavanjem dve zemlje na prelomu vekova i milenijuma široko utrt put za produktivno susretanje svetova. To se potvrdilo i u vreme Bušove administracije. Naime, do Klintonove posete došlo je u poslednjoj godini njegovog drugog predsedničkog mandata, pa je zbog toga bilo i skeptičnog relativizovanja njenog značenja. Izboru novog 277

15 278 MP 3, 2005 Indija i SAD američkog predsednika krajem te prelomne godine poklonjena je zato u Indiji značajna pažnja, s obzirom na očekivanja od novog partnerstva sa SAD. Izbor Buša ocenjen je kao nešto povoljniji za Indiju od izbora Gora, koji je kako se procenjivalo skloniji globalnom intervencionizmu i naglašeno evrocentrično orijentisan. Određeno zadovoljstvo izazvala je i tadašnja Bušova izjava da Kina za SAD više neće imati status strategijskog partnera, već strategijskog suparnika, što je podstaklo neka mišljenja u Indiji da bi ona mogla dobiti značajniju ulogu za SAD u regionu i na širem planu. Osnovno je pak bilo pitanje da li Indija može da računa na željeni status partnera od globalnog značaja ili će je SAD tretirati samo u subkontinentalnom okviru. Iako početni koraci Bušove administracije nisu upućivali na zaključak da se u indo-američkim odnosima održava trend kretanja ka novom kvalitetu, ubrzo se pokazalo da se SAD dalje usmeravaju na jačanje strategijskih odnosa sa Indijom, koja se time prihvata kao partner od globalnog, a ne samo regionalnog značaja. I to važan partner sa kojim se mogu angažovati po mnogim pitanjima od globalnog značaja, od Kjoto protokola do NMD sistema. Prilikom posete jednog od glavnih protagonista građenja novog indo-američkog partnerstva ministra inostranih poslova Đasvanta Singa Vašingtonu, već aprila godine, dogovoreno je proširivanje ukupnog dijaloga na domen odbrane ustanovljavanjem iste vrste arhitekture dijaloga u ovoj oblasti kao što to dve zemlje imaju u domenu spoljnih poslova. Nastavljen je pozitivan trend intenziviranja ekonomskih odnosa, uz diversifikovanje, odn. razuđenost ekonomskih veza između dve zemlje. Sa svim ovim u vezi javile su se ponovo i određene procene da SAD traže supstituciju strategijskog partnerstva u Aziji od Kine ka Indiji, tj. zamenu Klintonove percepcije u ovom smislu. Međutim, pomenuti ministar Đasvant Sing bio je realistički kategoričan u stavu i izjavi da se indijski odnosi sa SAD moraju zasnivati nezavisno od odnosa sa drugim zemljama. I to nesporno ostaje konstanta indijske spoljne politike i pored sveg balansiranja i fleksibilnosti u građenju novog partnerstva sa Amerikom. Na toj liniji, u osnovi, je i opredeljenje nove vlade Kongresne partije sa koalicionim partnerima za nezavisnost spoljne politike, ravnopravne odnose sa svim velikim silama, policentrični svet. Sa ovim poslednjim u vezi, treba posebno ukazati da je u povodu terorističkog napada na ciljeve u SAD 11. septembra 2001, premijer Vađpai, među prvima telefonirao Bušu i, uz saučešće i osudu terorista, ponudio punu indijsku podršku, pomoć i saradnju u borbi protiv terorizma.

16 Ipak, pod kasnijim pritiskom opozicije, Vađpai je naknadno morao da precizira da indijsko solidarisanje sa Amerikom ne znači davanje ovoj carte blanche za preduzimanje antiterorističkih operacija sa tla Indije, već da indijska strategija u globalnoj borbi protiv terorizma mora biti kredibilna, efektivna, održiva i odbranjiva sa stanovišta međunarodnog prava i svetskog javnog mnjenja. 5. Imperativ za svaku indijsku vladu, znači, ostaje privrženost temeljnim načelima i idealima međunarodne pravde i međunarodnopravnog poretka - u okviru kojeg je i Indija ostvarila svoju nacionalnu nezavisnost kao i uvažavanje moralne snage međunarodnog javnog mnjenja. Na međunarodnoj naučnoj konferenciji o državnom suverenitetu u 21. veku, održanoj u leto godine u Nju Delhiju, ukazano je na izazove suverenitetu u vremenu globalizacije i sve veće među zavisnosti u međunarodnom odnosima i istaknuto da će, verovatno, i pored toga nacionalni suverenitet u sagledivoj budućnosti i dalje biti temeljna premisa međunarodnog sistema. Razmatran je i problem tzv. humanitarne intervencije, i ne sporeći je a priori, postavljen niz pitanja kojima je, u stvari, iskazana suštinska indijska rezervisanost u odnosu na intervenciju. Pri tome, posebno je kritički apostrofiran legitimitet međunarodnog mehanizma odlučivanja i nereprezentativni karakter Saveta bezbednosti, a da se ne pominje tek i njegovo zaobilaženje. Osnovno je bilo i pitanje ko odlučuje o intervenciji, zatim na osnovu kojih kriterijuma, kako izbeći pristrasnost, duple standarde i zloupotrebe. U vezi sa intervencijom povodom Kosova, odnosno NATO agresijom rečeno je, pored ostalog: da je u pitanju gola hegemonija NATO; da u NATO članstvu skoro sve bivše kolonijalne sile; da intervencijom povodom Kosova nije stvoreno novo pravno pravilo, šta više da treba izbeći da unilateralna humanitarna intervencija postane novi standard civilizacije u društvu država. Iznet je i stav da je izazov dvema stalnim članicama SB Rusiji i Kini bio veća pretnja međunarodnom miru i bezbednosti nego situacija na KiM zbog koje je intervencija preduzeta. Isto tako, i da je više civilnih žrtava bilo u prve tri nedelje bombardovanja nego za tri meseca koja su mu prethodila, a koja su označena kao humanitarna katastrofa i razlog za intervenciju. I ono što je posebno tragično, da je gotovo ispušteno iz vida da su NATO bombardovanjem Jugoslavije bombardovane i izbeglice iz bivših jugoslovenskih republika, kao specijalno zaštićena kategorija, koje su upravo u njoj našle sklonište. Arundati Roj, slavna indijska spisateljica (autor romana Bog malih stvari ) i istaknuti socijalni aktivist objavila je u uglednom news magazinu 279

17 Outlook, oktobra 2001, politički esej naslovljen Algebra beskrajne pravde. 11 Stavovi izneti u ovom eseju paradigmatični su za politička mišljenja dominirajuća u indijskoj javnosti, posebno intelektualnoj eliti, kada je reč o ukupnom ponašanju SAD na svetskoj sceni, pa će se zato na njih nešto šire ukazati. Autorka započinje svoja razmatranja kritičkim ukazivanjem da SAD kreću u boj protiv terorizma za koji traže planetarnu mobilizaciju, a da nisu identifikovale niti čak počele da shvataju prirodu svog neprijatelja. Protiv čega se to Amerika bori - pita se ona. I ističe nisu li razlozi za teroristički napad na SAD ne u američkoj slobodi i demokratiji (Buš), već u činjenjima i podršci američke vlade upravo suprotnom tome vojnom i ekonomskom terorizmu, pobunama, vojnoj diktaturi, religioznoj netrpeljivosti i nezamislivom genocidu (sve van Amerike, naravno)? Osvrćući se na američku ulogu u Avganistanu u vreme sovjetske invazije, A. Roj piše da je CIA zajedno sa pakistanskom tajnom službom ISI lansirala najširu operaciju u svojoj istoriji da iskoristi energiju otpora Sovjetima i proširi je u sveti rat, islamski džihad, kako bi okrenula muslimanske zemlje unutar SSSR-a protiv komunističkog režima i destabilizovala ga. Trebalo je da to bude Vijetnam za Sovjetski Savez. Tokom godina CIA je regrutovala i finansirala gotovo radikalnih mudžahedina iz 40 islamskih zemalja za America s proxy war. Mudžahedini nisu bili svesni da je njihov džihad vođen ustvari za ujka Sama, a ironija je da ni Amerika nije bila svesna da je to finansiranje budućeg rata protiv nje same. Posle ruskog povlačenja 1989 nastavlja ona dalje u Avganistanu je besneo građanski rat, a džihad se preneo na Čečeniju, Kosovo i konačno Kašmir. CIA je nastavila da daje novac i vojnu opremu, ali troškovi su postali ogromni i mudžahedini su naredili sađenje opijuma kao revolucionarnu taksu. Pakistanska ISI ustanovila je stotine laboratorija širom Avganistana, koji postaje najveći svetski proizvođač heroina, koji završava na američkim ulicama... Avganistan je tako bio groblje sovjetskog komunizma i odskočna daska za unipolarni svet pod američkom dominacijom. U svođenju svojih viđenja i promišljanja Arundati Roj ističe da je terorizam simptom, a ne bolest. Napad od 11. septembra je monstruozna vizitkarta sveta otišlog užasno pogrešno. Poruka je potpisana može biti od Bin Ladena (ko zna?) i isporučena od njegovih kurira, ali mogla bi isto tako 11 Outlook, October 8, 2001, pp

18 biti potpisana i od aveti žrtava američkih starih ratova. Pitanje ko je Bin Laden stvarno autorka retorički postavlja kao pitanje šta je Bin Laden? I odgovara: On je porodična tajna Amerike. On je mračni kontrpart američkog predsednika. Divlji blizanac svega što tvrdi da je lepo i civilizovano. On je proizvod sveta opustošenog američkom spoljnom politikom: njenom diplomatijom topovnjača, njenim nuklearnim arsenalom, njenom vulgarno izraženom politikom full spectrum dominance, njenom hladnom bezobzirnošću za neameričke živote, njenim varvarskim vojnim intervencijama, njenom podrškom despotskim i diktatorskim režimima, njenom nemilosrdnom ekonomskom agendom koja jede privrede siromašnih zemalja kao oblak skakavaca. Njene pljačkaške multinacionale koje preuzimaju vazduh koji dišemo, tle na kojem stojimo, vodu koju pijemo, misli koje mislimo. I na kraju A. Roj zaključuje: Ultimatum predsednika Buša ljudima sveta Ako niste s nama vi ste protiv nas deo je drske arogancije. To nije izbor koji ljudi žele, za kojim imaju potrebu ili moraju da učine. Ovakva oštra kritička prosuđivanja ne samo da su prisutna u indijskoj javnosti nego ne mogu da budu ignorisana od strane političkih odlučilaca i u vođenju državne politike. Zato ona i pored sveg pragmatizma i utilitarizma fleksibilne diplomatije ostaje privržena idealima i načelima pravde i pravičnosti u međunarodnim odnosima. Sličnih prosuđivanja i kritičke samosvesti ima, razume se, i na američkoj strani. Da pomenemo samo Noama Čomskog ili Majkla Mura, pored mnogih drugih, značajnih ali manje poznatih. Međutim, njihova mišljenja ne dotiču mnogo, nažalost, političke odlučioce i državnu politiku SAD. Da li će se stvari ubuduće menjati, uz oslonac na nesumnjiv demokratski potencijal i kapacitet Amerike? Videćemo. Razloga za preterani optimizam nema, ipak ne ostajmo bez nade u bolju budućnost sveta, čemu i susretanje svetova Indije i Amerike može da doprinese. Prof. Čedomir ŠTRBAC INDIA AND USA MEETING OF THE WORLDS AT THE TIME OF GLOBALISATION SUMMARY The author begins his considerations with the opinion that India-USA relations were not much developed in the whole history of modern times. It was a 281

19 282 MP 3, 2005 Indija i SAD relationship of distant worlds and civilisations, it was inadequate to their objective importance in the world constellation of relations. However, things are changing considerably and speedily in recent times, in particular. The author points to the essential features of the contemporary India in a period longer than a half of a century since it became an independent state and analyses the basic characteristics of the socio-political and economic situation of the present India. It is said that there are two pictures of India: one, that shows a comparatively high economic growth and undisputable technical and technological progress, enabling by a number of parameters the position of a strong regional power that influences even some world developments; and the other one, that, by a number of indicators shows that this is underdeveloped, or actually insufficiently developed country. This especially refers to its social field, where, unfortunately no radical progress can be expected in the near future. Therefore, the India's need for even more accelerated economic growth (bigger than the already achieved respectable GDP growth rates) is more than necessary. It is not, however, surprising that together with the continuing maintenance of the democratic system (a unique one in the countries of the so-called Third world), also facing the inherited problems as well as new challenges in the situation full of complexity, this including some potential antagonisms and latent conflictness, in recent times India has shown occasional intensification of its internal contradictions and political instability as well. Therefore, the basic goal of India is today expressed in the political slogan»development all along with social justice«. It is quite certain that this slogan is a binding one for any Indian government. Concerning the international position and foreign policy India is certainly one of the factors of global significance in international relations. India wants even more to be regarded as a global factor. It shows it by making claims and specific demands to become a permanent member of the UN Security Council. In the changed international circumstances of the post-cold war world the Indian part has pragmatically assessed that the national and state, as well as political and economic interests of the country can in the best way be achieved by establishing partnerships with powerful and rich countries of the world. For this reason its shows a resolute determination to considerably promote its relations with the West and USA, in particular. The support to this lies in affirming the values that are considered to be the comparative advantages of India, and for which the West and USA are sensibilised for many reasons (with the growth of the absorption power of the large Indian market, of course) that stress them themselves in their new approach to India and these are democracy (the Indian experience as the»greatest world democracy«) and English language. The Indian orientation towards promotion its relations with USA, as the most influential international factor, was based on the fact that USA have become the first economic partner and the biggest foreign investor (about 1/3 of the overall foreign

20 investments) in the country. It particularly became prominent when diplomatic and political contacts became intensified in late 1990s, and it reached its climax when president Clinton visited India in This was the first visit of an American president to India after 22-year period, actually the first one after the end of the cold war. On that occasion there was signed the joint statement entitled»india-us Relations: A Vision for the 21st century«. It was a programme document that should serve as a basis for building their future relations. In the economic sphere the visit of president Clinton contributed to development of a more qualitative and substantial diversification of economic relations, especially in the fields of new and»pure«technologies, allocation of credits approved by the American government to some quite new fields, and the like. All this reinforced the position of USA as by far the greatest economic partner of India by all its indicators - trade, capital investment, etc., this excluding the military and economic co-operation (Russia has retained its primacy here). By approaching of these two countries at the end of the last century and millennium and at the beginning of the new ones a trail was blazed for a productive»encounter of the worlds«. This has also been substantiated in the forthcoming years after the Bush administration took power. With all realism and pragmatism of the Indian foreign policy, balancing and flexibility in building its new partnership with USA, there can also be noticed its aspiration to keep being attached to some values that are its traditional characteristics in the time of independence even in these new circumstances independence, pledging for establishment of a polycentric world, support to the legitimate aspirations of developing countries. The imperative for any Indian government is to remain attached to the fundamental principles and ideals of international justice and international legal order within which India gained its national independence as well as a respect for moral strength of the international public opinion. 283