RANKO BUGARSKI SABRANA DELA KNJIGA 9. Recenzenti sabranih dela MILKA IVIĆ MILORAD RADOVANOVIĆ. Za izdavače ŽARKO ČIGOJA IVAN ČOLOVIĆ.

Transcription

1

2 RANKO BUGARSKI SABRANA DELA KNJIGA 9 Recenzenti sabranih dela MILKA IVIĆ MILORAD RADOVANOVIĆ Za izdavače ŽARKO ČIGOJA IVAN ČOLOVIĆ Likovni urednik IVAN MESNER Izdavači e* 'if" ŠTAMPA XX vek

3 Ranko Bugarski JEZICI Beograd 2003

4

5 Uvodna napomena Ovde se preštampava tekst knjige prvi put objavljene u ediciji Sveznanje (knj. l) Matice srpske u Novom Sadu godine, čije je neizmenjeno drugo izdanje izašlo maja Sa sadržinske iformalne strane knjiga odražava ovakvo svoje poreklo, kao uvodno štivo namenjena široj javnosti. Ovom prilikom su tekstualne intervencije malog obima izvršene jedino u odeljku o jezicima u bivšoj Jugoslaviji, kako bi bilo jasnije da se prikaz odnosi na jezički prostor jedne države koja je nestajala upravo dok je pisana prvobitna verzija tog teksta. U nekoliko slučajeva, kod nas dosad nenormirani nazivi manje poznatih jezika prilagođeni su reš enjima prihvaćenim u prevodu Kristalove Kembričke enciklopedije jezika, nedavno izašlom kod beogradskog Nolita, koji se uz engleski original sada registruje i na kraju Bibliografije. Poneki podatak je osavremenjen. Ostale izmene su čisto tehničkog karaktera. Promena pisma - sa ćirilice na latinicu - izazvala je odgovarajuće modifikacije u Registru. Beograd, novembra R. B. 5

6

7 l Jezici u svetu Uvod Jezik je medijum pomoću kojeg čovek izgrađuje i tumači svet u kojem živi, a uz to i osnovno sredstvo interakcije i komunikacije među lj udskim bićima i bitan preduslov svekolikog čovekovog stvaralaštva. Jezik u ovom opštem smislu deo je genetskog nasleđa ljudskog roda, a manifestuje se u hiljadama posebnih jezika kojima govore pojedine društvene zajednice širom sveta. Tako svi lj udi imaju jezik, ali nemaju svi isti jezik. Svi jezici su u nečemu slični, i po tome su svi oni jezici; i svi se u nečemu razlikuju, pa su tako svi oni različiti jezici. Podrazumevajući sličnosti, odnosno činjenicu da su svi jezici sistemi iste osnovne vrste, u ovoj knjizi pozabavićemo se upravo razlikama u ostvarivanju opšteljudske moći govora, onako kako se one društveno institucionalizuju u vidu pojedinih jezika. Govorićemo, dakle, o množini i šarolikosti jezika u svetu, o pitanjima nj ihove klasifikacije, nj ihovog oblikovanja u vremenu i rasporeda u prostoru, o funkcijama koje obavljaju u društvenim zajednicama i u životu pojedinaca. Pri tome će naglasak biti na višejezičnosti kao kolektivnom obeležju većine 7

8 RANKO BUGARSKI tih zajednica i individualnoj odlici mnogih nj ihovih članova. Predmet našeg razmatranja biće samo prirodni jezici, kao istorijski izrasli instrumenti društvenog života pojedinih ljudskih skupina. Iz nj ih izvedeni formalni sistemi raznih vrsta, koji se u proširenom smislu reči takođe nazivaju jezicima, neće moći da budu uključeni, iako je nj ihova važnost u modernom svetu neosporna. O pitanjima koj a će biti predmet naše pažnje obrazovani laici imaju određene predstave, ali one u odsustvu pouzdanijih stručnih informacija često ostaju na nivou stereotipnih mi šljenj a, a u domenu višejezičnosti neretko i pukih predrasuda. Stoga ćemo nastojati da pružimo osnovna obaveštenja, ali i da ukažemo da mnoge stvari u vezi s jezicima i nj ihovim delovanjem na život lj udi stoje drukčije nego što se to obično misli. Ovo smatramo važnim zato što jezička stvarnost sveta u celini i lj udskih društava ponaosob već danas nameće niz problema u veoma zaoštrenom obliku, a sva je prilika da će se to još izrazitije osećati u vremenu koje dolazi. Tada će, naime, odnos prema jezičkom Vavilonu - u kojem čovek, inače, živi otkad je sveta i veka - biti od još većeg značaja, ne samo načelnog nego i čisto praktičnog. Broj jezika Počinjući opšti pregled jezika u svetu, već na prvom koraku susrećemo se sa teškoćama. U laičkoj predstavi uvreženo je uverenje da se tačno znaju odgovori na neka osnovna pitanja: 8

9 JEZICI koliko se jezika govori u svetu kao celini, pa onda i u pojedinim višejezičnim zemljama; kako se svaki pojedini jezik zove, i koliko ljudi nj ime govori ; koji su sve jezici još živi, a koji su već odumrli; i slična. Međutim, iako se o ovakvim pitanjima uistinu mnogo zna, nauka ne raspolaže gotovim, definitivnim i nedvosmislenim odgovorima na nj ih, nego mora da pribegava procenama uz prihvatanje raznih uslovnosti. U daljem izlaganju videćemo i zašto je to tako. Krenimo od broja jezika u svetu. U lingvističkim priručnicima popularanije vrste doskora se mogao naći podatak - koj im se ponegde operisalo oko godine - da taj broj iznosi tačno 2.796, ni manje ni više. Ali u svetlu današnjih znanja ova cifra pokazuje se dvostruko pogrešnom, principijelno i činjenično. Prvo, zato što se, iz razloga o kojima ćemo se obavestiti u nastavku, nikakav precizan broj ne može utvrditi. A drugo, stoga što pomenuti broj, čak i zaokružen, ozbiljno omašuje u redu veličine, kako ćemo takođe odmah videti. U nauci se danas barata samo procenama - i to ne procenama izraženim u deseticama, pa ni stotinama, nego u hiljadama. Takve procene, različito zasnovane, u novije vreme su se kretale između i jezika. Autoritativni aktuelni izvori ipak su uglavnom saglasni da ukupan broj živih jezika u svetu nikako nije manji od 4.000, a da je verovatno bliži cifri od 5.000; mi ćemo u daljim razmatranjima okvirno računati sa ovom drugom veličinom. Ovakav raspon procena može kod nestručnjaka da izazove čuđenje, ako već ne i podozrenje prema nesrećnim lingvistima 9

10 RANKO BUGARSKI koji, eto, nisu u stanju ni da prebroje predmete svog naučnog interesovanja. Stoga se vredi nešto podrobnije pozabaviti objašnjenjem tog raspona. Navešćemo najvažnije razloge koji onemogućuju tačan i konačan odgovor na pitanje o kome je reč. Pre svega, postavlja se osnovni problem jezičkog identiteta: šta treba računati kao jedan jezik? Suprotno raširenim predstavama, ovo je zbilja krupno pitanje, koje ostaje bez jednoznačnog i opštevažećeg odgovora. Ono se može razlučiti u tri komponente, pa se mogu analitički izdvojiti tri aspekta identiteta jednog jezika: strukturalni ili tipološki (kakav je), genetski ili rodoslovni (od čega je postao) i sociolingvistički ili vrednosni (kako se vrednuje). Prva dva aspekta su lingvistička u užem smislu, a treći je izrazito sociolingvistički i sociopsihološki, jer se odnosi na stavove samih govornika prema sopstvenom jeziku, na to kako ga ocenjuju i imenuju, uzimajući pri tome u obzir njegove društvene uloge i kulturnu tradiciju, kao i simboličku vezu sa etničkim, konfesionalnim, političkim ili nekim drugim kolektivnim identitetom. Kod mnogih jezika (npr. ruskog, finskog, mađarskog, japanskog, korejskog itd.), ova tri aspekta su podudarna, utoliko što su ti jezici po svakom od tih kriterijuma odeliti od drugih jezika. Tada se govori o jedinstvenom identitetu, i takve jezike je lakše brojati. Ali ima i mnogo slučajeva gde ovi kriterijumi dolaze u koliziju, pa davanje prevage jednom ili drugom u ovakvim uslovima složenog identiteta može da utiče na brojanje. Lingvistički veoma različiti jezički varijeteti mogu se doživljavati i tretirati kao jedan jezik, dok sasvim bliski varijeteti mogu 10

11 JEZICI hiti vrednovani kao odeliti jezici, pri čemu su moguće razne kombinacije. Primera radi, kineski se najčešće uzima kao jedan jezik, po genetskom i vrednosnom kriterijumu (zajednička istorij a i kultura, uz bitan doprinos zajedničkog pisma) - iako bi se po strukturi pre moglo govoriti o nekih osam jezika, odnosno velikih dijalekatskih grupacija između kojih najčešće ne postoji uzajamna razumljivost u govoru. Donekle je uporedljiva situacija malog laponskog (ili sami) jezika u Skandinaviji i graničnim područjima bivšeg Sovjetskog Saveza, koji se računa kao jedan iako se pripadnici njegova tri dijalekta slabo mogu razumeti. S druge strane, hindi i urdu, nastali iz zajedničke osnove hindustanskih govora, po genezi i strukturi su jedan jezik ali se češće računaju kao dva. Oni se, naime, vrednosno diferenciraju prema konfesionalnoj pripadnosti, simbolizovanoj različitim pismima, a potom delimično i po državnim okvirima (hindi kao jezik hindusa u Indiji, pisan indijskim pismom devanagari, a urdu kao jezik muslimana u Pakistanu, pisan domaćom varijantom arapskog pisma). Slično ovome, sprskohrvatski je jedan jezik genetski i strukturalno, a deo nj egovih pripadnika ga tako i vrednuje, dok ga drugi govornici psihološki doživljavaju kao dva jezika, sa izvesnim etničkim, verskim, kulturnim i alfabetskim korelacijama, i zasebno imenuju (srpski i hrvatski). Zanimljivo je da se engleski, koji bi se mogao vrednosno diferencirati pre nego srpskohrvatski, s obzirom na veliku geografsku rasprostranjenost i upotrebu u više država, ipak - sa prolaznim i beznačajnim ll

12 RANKO BUGARSKI izuzecima - vrednuje kao u suštini jedan jezik. To se ogleda i u nazivu: ako je potrebno diferenciranje po nacionalnim varijantama, dodaju se odgovarajući atributi (britanski, američki, kanadski, australijski engleski i slično) ali se jezik nikada ne zove prosto britanski, američki, kanadski ili australijski (delom, svakako, i zbog prisustva drugih jezika u istoimenim državama). Određenih dilema može biti i oko toga da li su npr. holandski i flamanski, ili rumunski i moldavski, ili bengalski i asamski, jedan jezik ili dva jezika. Danski i norveški (sa njegova dva standardna varijeteta, landsmolom /Jandsmaal/ i riksmolom /riksmaal/ daju donekle različite raspodele po pomenutim merilima, kao i zapadnogermanski kompleks nemačkog, holandskog i jidiša. Kreolizovani jezici, premda po genezi isti kao i nj ihove osnove, razlikuju se od ovih strukturalno i vrednosno i utoliko su zasebni jezici (npr. kreolski francuski prema francuskom, kreolski engleski prema engleskom). Mi smo dosad naveli nekoliko poznatijih pojedinačnih primera, ali prave dimenzije problemajezičkog identiteta ocrtavaju se tek kada se u horizont posmatranja uvedu velike mnogojezične zemlje ili pak celi kontinenti. Naime, operisanje većim brojevima jasnije pokazuje ne samo koliko je to opšte pitanje relevantno, nego i kakvi generalni numerički odnosi postoje između njegova tri aspekta. Globalno govoreći, genetski kriterijum sam po sebi daje najmanji broj jezika, strukturalni daje veći, a vrednosni - najveći broj. 12

13 JEZICI Instruktivan je slučaj Indije, čija jezička politika zvanično računa sa tačno 1652 jezika, pozivajući se na popis stanovništva iz godine. Međutim, to je zapravo potpun spisak imena kojima su popisani označili svoje maternje jezike - otprilike kao kada bi se kod nas zasebno računali, kao da označavaju različite jezike, i odgovori tipa srpskohrvatski, srpski, hrvatski, jugoslovenski, crnogorski, muslimanski, bosanski, krajiški, dalmatinski, zagorski, naški i slični. Tom prilikom su oko 200 naziva naveli samo po jedan ili dva popisana. Samo za neke potrebe, dobijeni broj imena razvrstan je na nekih 400 jezika, podeljenih u mnoštvo dijalekata, registara i stilova. Lingvisti, međutim, uglavnom smatraju da u Indiji ima " samo" oko 170 jezika. Ako ove cifre sada prevedemo u terminologiju jezičkog identiteta, sasvim približno bismo mogli reći da najmanji broj daje sliku genetskog, srednji strukturalnog, a najveći vrednosnog identiteta (uveliko uključujući i proizvoljna imenovanja od strane pojedinaca). Slično ovome, procene broja jezika u Africi kreću se, grubo uzev, između 800 i čak 2.000, gde se prva veličina odnosi na genetski a druga na vrednosni identitet. Danas se ipak misli da je najbliži stvarnosti neki srednji broj od oko jezika, koji bi mogao da odgovara strukturalnom kriterijumu, povezanom sa uzajamnom razumljivošću. U celom kompleksu pitanja oko jezičkog identiteta, jedna od glavnih teškoća je u odsustvu jasne, lingvistički utemeljene i univerzalno validne razlike između jezika i dijalekta. Poznato je da se jezici većinom dele na dijalekte, pa ni za brojanje nipošto nije svejedno da li se računaju jezici ili još daleko mno- 13

14 RANKO BUGARSKI gobrojniji dijalekti - ali kriterijumi za ovakvo razlikovanje najčešće nisu sigurni niti dosledni. Moglo bi se očekivati da će do jasnog razdvajanj a pojmova jezika i dijalekta da dovede i neko izrazitije lingvističko merilo - pre svega, uzajamna razumljivost. Naime, ako dve grupe lj udi govore donekle različito ali se ipak razumeju, onda su posredi dijalekti istog jezika, a ako se ne razumeju, reč je o dva različita iako srodna jezika. Međutim, ovaj kriterijum, iako nekada može da doprinese traženom razgraničenju, sam po sebi nije dovoljno pouzdan i ne daje nedvosmislene rezultate. Na primer, predstavnici švedskog, norveškog i danskog mogu se, uz malo napora i dobre volje, u značajnoj meri sporazumevati govoreći svaki svojim jezikom - kao, uostalom, i govornici srpskohrvatskog, slovenačkog i makedonskog (stručni termin za ovu pojavu je polukomunikacija). Ovde, dakle, postoji uzajamno razumevanje između zvanično različitih jezika. Nasuprot tome, govornici udaljenijih dijalekata zvanično istog jezika mogu imati velikih teškoća u sporazumevanju. Da ne navodimo već pomenuti slučaj kineskog, ono bi bilo sasvim ograničeno, na primer, između jednog Škotlanđanina, Teksašanina i Australijanca koji bi govorili svaki svojim dijalektom engleskog (dakle, ne nekom verzijom standardnog engleskog). Analogno bi se moglo reći, recimo, i za predstavnike čakavskog i torlačkog govora u srpskohrvatskom. A između najj užnijih i najsevernijih dijalekata nemačkog nema uzajamne razumljivosti, koja opet u znatnoj meri postoji između susednih dijalekata razdvojenih nemačko-holandskom državnom granicom, od kojih 14

15 JEZICI jl-jni pripadaju nemačkom a drugi holandskom jeziku. Slično je i sa blisko srodnim dijalektima s obe strane makedonsko-bugarske granice. Prema tome, na terenu često postoji dijalekatski kontinuum, sa blagim prelazima jednog govora u susedni. U Evropi je ova situacija karakteristična zapravo za ceo skandinavski, nemački i slovenski jezički prostor, donekle i za romanski, a drugde u svetu, recimo, za indoarij ske, polinezijske i bantu jezike. Tako se u nekim delovima Indije jezičke razlike ispoljavaj u na svakih nekoliko kilometara, pa putnik začas " proputuje" kroz desetak dijalekata. U ovakvim slučajevima, koji će od dijalekata da pripadnu kojem jeziku ne zavisi toliko od uzajamne razumljivosti koliko od razmeštaja administrativnih granica i eventualnih standardnih jezika (koji su, za razliku od samih dijalekata koji im leže u osnovi, mahom jasno međusobno razgraničeni). Ovo stanje stvari može se, uopšteno i uslovno, predstaviti šemom na Slici l. A B e n:n:n a b c:d e r:g h i '-./'-./Y'-./'-./Y'-./'-./.. Slika l. Niz a...i simbolizuje dijalekatski kontinuum, kvačice između svaka dva susedna dijalekta označavaju uzajamnu razum- 15

16 RANKO BUGARSKI lj ivost, niz A... C predstavlja standardne jezike, razdvojene državnim granicama koje simbolizuju tačkaste vertikalne linije. Šema podrazumeva da se uzajamna razumljivost smanjuje do nestajanja idući od početka kontinuuma ka njegovom kraju, a uključuje i lingvističku protivrečnost po kojoj je, recimo, dij a lekt e bliži dij alektu d (zvanično različitog jezika) nego dijalektu a (zvanično istog jezika), i analogno između f i g. Ona bi se mogla primeniti na srpskohrvatsko-makedonsko-bugarsku, nemačko-holandsku ili francusko-italijansku situaciju, između mnogih drugih. Čisto lingvistički gledano, dijalekt poseduje sva formalna komunikacijska obeležja jezika. Jezik je ipak kategorij alno viši pojam, u kvantitativnom smislu utoliko što obuhvata različite dij alekte ako ih ima, a kvalitativno je razlika više sociološkog karaktera, naročito ako se pod jezikom misli na nj e gov standardni varijetet. Naime, tako shvaćen jezik se vezuje za grupnu pripadnost, kulturno nasleđe i slično, dok dijalekt po pravilu nema takvih atributa i čak se, bar u popularnom viđenju, asocira sa ekonomskom i obrazovnom zaostalošću i ruralnim ambijentom. Drugim rečima, jezik uživa prestiž, dok se dijalekt oficijelno niže vrednuje i neretko stigmatizuje (iako i on može da za svoje govornike, u određenim uslovima, bude pozitivan psihološki fokus samoidentifikacije i unutargrupne integracije). Pored sinhronijske, razmatrano pitanje kontinuiteta ima i svoju dijahronijslću stranu, jer je identitet jezika podložan i prome nama u vremenu. Tako postoji razvojni diskontinuitet između 16

17 JEZICI govornog latinskog i iz njega nastalih romanskih jezika, pa se do neke tačke - što je, razume se, metodološko uprošćenje - govori o latinskom, a posle toga o rumunskom, francuskom, italijanskom, španskom i drugim romanskim jezicima i dijalektima. Za razliku od ovoga, grčki, koji zahvata još duži vremenski raspon, u određenom smislu traje kontinuirano od starogrčkog preko vizantij skog do novogrčkog, pri čemu se sve faze nazivaju grčkim iako između starog i modernog jezika nema razumljivosti. Da je ovde u igri i upotreba terminologije, jasnije će pokazati primer engleskog. Ako se najstariji zabeleženi oblik ovog jezika nazove staroengleskim, postoji jače nagovešten kontinuitet preko srednjoengleskog do modernog engleskog nego ako se taj rani oblik alternativno naziva anglosaksonskim (a ni ovde, dakako, nema razumljivosti između najstarije i najmlađe faze). Kao što smo donekle već videli, pitanje jezičkog identiteta dodatno se komplikuje, i to u velikoj meri, upotrebom različitih naziva za jezike (lingvonima). Ovo stoga što mnogi jezici idu pod raznim imenima, i obrnuto, isto ime označava različite jezike ili grupe jezika, pa je često veoma teško ili pak nemoguće utvrditi tačan odnos između imena i lingvističkog entiteta. Ovde su moguće razne kombinacije, a ukupno uzev broj zabeleženih imena višestruko nadilazi broj identifikovanih jezika. Najpotpuniji dosad objavljeni spisak lingvonima (u redakciji V. N. Jarceve, v. u Bibliografiji) sadrži čak nekih naziva jezika i dijalekata. Od ovih se za polovinu ocenjuje da su prosti dubleti, ali u preostaloj polovini, kao i u drugim sličnim poduh- 17

18 RANKO BUGARSKI vatima, nije nimalo lako odrediti da li se neko dato ime odnosi na grupu jezika ili dijalekata, na pojedini jezik ili dijalekt, ili čak i na etnički kolektiv koji se nj ima služi (a ovakvo mešanje etnonima i lingvonima samo uvećava zbrku). Ovde možemo da se setimo i već pomenutog primera Indije, koji pokazuje da su popisi stanovništva, i kada sadrže podatke o maternjem jeziku, dosta nepouzdan - iako nezaobilazan - izvor informacija o jezičkoj stvarnosti, pa u tu svrhu zahtevaju stručnu lingvističku obradu. Srazmemo je poznato da, na primer, nazivi irski i gelski, ili persijski i farsi, označavaju iste jezike. Mnogi znaju i da se naziv romski (ciganski), iako bi upućivao na jedan jezik, zapravo odnosi na veći broj romskih dijalekata, nekada međusobno prilično udaljenih, pa je postojanje jednog romskog jezika problematično (tim pre što ne postoji nikakav opšteprihvaćeni standardni oblik tog jezika, nego se počecima standardizacije ponegde diferencirano pristupa). Na jugoslovenskom prostoru poznato je da srpskohrvatski nazivi albanski, arbanaški, arnautski, šiptarski identifikuju isti jezik - bar u denotativnom smislu, dok su konotacije različite. S druge strane, samo stručnjaci određuju da li nazivi vlaški i arumunski imaju istu denotaciju, kao i nazivi ladino i jevrejskošpanski, odnosno jidiš i jevrejskonemački, ili kakav je upravo odnos između hebrej skog i ivrita. (Svojevrstan je kuriozitet to što u našem popisu iz godine kao zvanična rubrika figurira i "jevrejski" jezik, u nauci nepoznat kao lingvistički entitet). 18

19 JEZICI Međutim, stvari su još mnogo složenije u slabije ispitanim delovima sveta, kakvih je dakako najviše. Kod najvećeg broja jezika malih zajednica na niskom stepenu civilizacijskog razvitka, uz to nedovoljno poznatih nauci - a to ujedno znači i kod najvećeg broja jezika u svetu uopšte -problem imenovanja je posebno aktuelan, pa neretko i akutan. Primera radi, zabeleženo je preko 70 imena za razne dijalekte dajačkog jezika (severozapadni Borneo i južni Saravak), od kojih su neki možda i zasebni jezici. A opštije govoreći, kako se upravo zove koji od ovakvih jezika najčešće znaju samo njegovi govornici, pripadnici susednih zajednica i, eventualno, stručnjaci - antropolozi i lingvisti koj i ga proučavaju. Pri tome načini na koje takav jezik krste jedni, drugi i treći ne moraju uopšte da budu, i najčešće nisu, podudarni. Mnogi od tih jezika imaju domaće nazive sa značenjem " ljudi " (kao kod reči bantu, koj a se u lingvističkoj nomenklaturi koristi kao naziv cele jedne razgranate skupine afričkih jezika), "pravi", " domaći", " govoreći", " ovaj" (jezik) i slično. Ali isti jezici neretko imaju i druge nazive, ne tako lepe, poreklom iz jezika susednih i često neprijateljskih plemena, sa značenjima tipa " nemi" (upor. Nemci kao naziv kojim su Germane počastili nj ihovi " sloveći" susedi - Sloveni), " mucavci", " stranci", " varvari", " dušmani", " pasje seme" i sličnim. A evropski doseljenici mogu potom, radi lakšeg snalaženja i preciznije identifikacije, dodati i neko svoj e treće imenovanje antropološkog, geografskog ili nekog drugog tipa ( " jajoglavi ", " prašumski ", " ostrvski " ). Povrh svega, sva ta imena javljaju se u raznim oblicima 19

20 RANKO BUGARSKI i transkripcijama u različitim jezicima - španskom, portugalskom, francuskom, engleskom itd. No dešava se i suprotno - da se isti naziv koristi za potpuno različite jezike. U Meksiku je, na primer, mexicano jedan od naziva za španski, ali istovremeno i za glavni indijanski jezik tog područja, inače poznat pod domaćim imenom nahuatl ( " jezik prijatnog zvuka" ) - koji, opet, obuhvata više dijalekata sa različitim stepenima uzajamne razumljivosti, pa nije izvesno ni da je to zapravo jedan jezik. Jasno je da u opisanoj zbrci naučnicima nije nimalo lako da nedvosmisleno utvrde identitet tako različito imenovanih oblika govora! Ukratko, vanjezički činioci raznih vrsta (politički, verski, etnički, kulturni i drugi) veoma često odlučuju o tome da li će se određeni jezički varijeteti svrstati pod jedan naziv, ili će biti zasebno tretirani i imenovani. Uz to, kada je reč o lingvističkim klasifikacijama, i tradicija u deskriptivnoj praksi samih istraživača u datoj oblasti može da ima izvestan uticaj. Zbog svega toga, izuzimajući možda koju stotinu najpoznatij ih jezika, u svim ostalim i daleko brojnijim slučajevima tek ekspertiza može da pokaže šta se upravo krije iza kojeg naziva - pa i to sa promenljivim uspehom. A biće očigledno koliko ovakvo stanje stvari potencira problem prebrojavanja jezika. Najzad, broj jezika, kako god identifikovanih, nije stabilan, nego se vremenom menja tako što se s jedne strane povećava a s druge smanjuje. Mogućnosti porasta su uslovne i zavise od posebnih okolnosti. Naime, jezici se ne rađaju tek 20

21 JEZICI tako, preko noći: ogromna većina danas postojećih jezika vuče koren iz davnih vremena, kao savremeni izdanak hiljadugodišnj ih procesa formacije i transformacije. Glavni izuzetak od ovoga su mnogobrojni kreolski jezici, nastali tokom poslednja četiri stojeća kao pratilac kolonizacije atlantskog i pacifičkog regiona. Ovde je reč o, uslovno rečeno, prirodnom razvoju. S druge strane, broj jezika uvećava se i tako što se pojedini varijeteti, ranije tretirani kao dijalekti, standardizuju kako bi služili kao zvanična sredstva komunikacije, i time stiču status zasebnih jezika. Ovi sociološki procesi bili su naročito izraziti u Evropi XVIII i XIX veka, a u novije vreme masovnije su prošireni i na zemlje tzv. Trećeg sveta. A mogu se - premda sasvim retko - i oživeti jezici već izumrli u govornom smislu i ustoličiti kao nacionalni jezici novostvorenih država; ovo se desilo sa hebrejskim u Izraelu 1, delimično, irskim u Republici Irskoj. Osim toga, broj jezika u nezanemarlj ivoj meri zavisi i od stanja nauke. Na strani porasta, i govoreći najpre konkretno, ekspedicije naučnika mogu i danas da otkriju poneko novo pleme - u Amazonskom bazenu, centralnoj Africi, u Paficiku i drugde - a s nj im i njegov jezik. Ili se pak mogu dubljim proučavanjem ranije površno poznatih jezika utvrditi novi odnosi - na primer, da su leksičke sličnosti između dva govora, ranije pripisivana istom jeziku, zapravo samo rezultat kontakta i tako površinske prirode, te da ti govori u suštinskom gramatičkom smislu čine posebne jezike. (Moguće je, naravno, i obrnuto: da se varijeteti prethodno smatrani odelitim na osnovu daljeg uvida sa naučnog stanovišta objedine, što bi izazvalo smanjivanje bro- 21

22 RANKO BUGARSKI ja jezika). A opštije uzev, dok je negde do godine na svetu " bilo" oko tri hiljade jezika, već danas ih "ima" koja hiljada više -pri čemu razliku ne čine novonastali nego novootkriveni jezici, i to daleko najviše na prostorima Okeanije, čija je izuzetna (i svakako mnogovekovna) jezička šarolikost upečatljivo predstavljena naučnom svetu tek tokom poslednjih nekoliko decenija. Posle ovoga ipak se ne mogu očekivati dalja otkrića ni približno ovakvih razmera, jer svet i za nauku postaje sve manji. Ako su ovo bile glavne mogućnosti porasta broja jezika u svetu, treba odmah reći da su promene u suprotnom pravcu znatno brže - na veliku žalost lingvista, antropologa, humanista i mnogih drugih. Naime, na stotine jezika ugasilo se u skoroj prošlosti, pored davno iščezlih jezika starih naroda, a mnogobrojni jezici i na naše oči nestaju sa lica zemlje. Kako jezici umiru? Ako rađanje nekog jezika zamišljamo kao sled događaja iz rane istorije ili čak preistorije, o kome se malo šta može reći koherentno i pouzdano, smrt jezika je proces dostupan posmatranju, tragična aktuelnost modernog sveta koja kao predmet naučne pažnje nije lišena izvesne morbidne fascinacije. Ako iz ovog domena izuzmemo evoluciju tokom koje jezici nestaju ali iz nj ih nastaju drugi (kao u pomenutom slučaju latinskog i romanskih jezika), što bi se moglo nazvati " kompenziranom smrću", i uključimo samo jezike koji odlaze ne ostavljajući potomke, nalazimo da postoji samo jedan potreban i dovoljan opšti uslov za takvu sudbinu. Jezici umiru kada iz- 22

23 JEZICI gube svoje govornike, tj. društvene kolektive koji se nj ima služe kao prvim jezicima u svakodnevnom opštenju. Do ovoga dolazi na dva načina, oba česta manje-više obilato dokumentovana. Prvi način je fizički nestanak govorne zajednice, usled raznih katastrofa, ratova, gladi ili kolonizacije, ili pak kroz prirodni proces izumiranja. Na ovaj način sigurno su nestale stotine jezika, od drevnih vremena do modernog doba. Jedan drastičan primer istrebljenja cele zajednice desio se dolaskom evropskih kolonista u Tasmaniju, gde je tako i lokalni domorodački jezik zbrisan u rekordnom roku; ovako nešto može se slikovito, ali legitimno, nazvati ubistvom jezika, pa uz etnocid ide i lingvicid. Danas jezici izumiru mirnije, ako tako može da se kaže, ali zapravo ne manje tragično. Ovaj proces zahvata sasvim male govorne zajednice, vremenom svedene najpre na koju stotinu ili desetinu govornika, potom na nekoliko porodica i na samo jednu, od najmanje dva člana (dok bar dvoje lj udi redovno upotreblj ava jedan jezik on se mora smatrati živim), te najzad na jedinog preživelog govornika, sa čijom smrću odlazi i taj jezik. Nekoliko ovakvih slučajeva nauka je dospela da zabeleži. Godine u Krku se smrću Toneta Udine ugasio dalmatski - romanski govor dalmatinske obale, a godine je preminuo Ned Madrel, poslednji aktivni govornik manskog, keltskog jezika ostrva Man u Irskom moru. U međuvremenu, godine, umrla je poslednja predstavnica kamaškog, uralskog jezika poreklom iz Sibira, koja je prethodno decenijama svoj jezik održavala u svakodnevnim molitvama, dakle opšteći isključivo sa 23

24 RANKO BUGARSKI Svevišnjim! A jezik tagiš na kanadskoj teritoriji Jukon imao je godine samo jednog registrovanog govornika, 87-godišnju staricu Anđelu Sidni. Ali ovi primeri samo su dramatični granični slučajevi jednog šireg i dugotrajnij eg procesa, jer jezici najčešće ne skončavaju na prečac nego, moglo bi se reći, umiru u mukama. Pri tome nj ihovi govorni kolektivi mogu i da prežive, ali da postepeno pređu na neki drugi jezik. Ova rasprostranjena pojava poznata je pod imenom zamene jezika - i to je drugi način. izumiranja jezika, kada nestanak nekog jezika nije uslovljen biološki nego sociološki. Jedan jezik se, dakako, ne zamenjuje drugim zato što bi usled dejstva raznih činilaca Uezičkih promena, " iskvarenosti" uticajima sa strane i sličnih) postao nepodoban za upotrebu ili se čak raspao kao komunikacijski sistem. Ovo se, naime, nikada ne dešava, jer jezici raspolažu mehanizmima spontane samoregulacije koji ih održavaju u ravnoteži, zadovoljavajući potrebe nj ihovih nosilaca dok ovi postoje kao potpun komunikacijski kolektiv. (Tek u poodmakloj fazi odumiranja, kada je jezik sveden na šačicu govornika i neredovnu upotrebu, a u konkurenciji sa nadmoćnim takmacem, mogu se konstatovati i " patološke promene" u samom jezičkom tkivu.) Ako se ne zamenjuju iz unutrašnjih (lingvističkih) razloga, jezici podležu zameni po diktatu spoljnih (društvenih) okolnosti. Ovo se po pravilu dešava tako što male i ugrožene zajednice prihvataju dominantni jezik okoline radi opstanka i boljitka. One tako najpre postaju dvojezične, a kako iz generacije u ge- 24

25 JEZICI neraciju novi jezik jača a raniji slabi, kolektiv vremenom postaje jednojezičan u svom novom jeziku, dok prvobitni maternji jezik biva potisnut u kolektivnu memoriju. Tako su, na primer, godine skoro svi stanovnici Irske govorili irski, a danas skoro svi govore engleski. Proces zamene jezika može se grafički prikazati kao na Slici 2. A Ab AB ab B (Aa - prvi jezik, Bb - drugi jezik) Slika 2. Ako bi se proces prekinuo u fazi AB, zajednica bi ostala dvojezična i to bi bio slučaj očuvanja jezika, kome teže, na primer, mnoge etničke zajednice u uslovima imigracije. Fragmenti izgubljenog maternjeg jezika mogu se u pamćenju kolektiva zadržati kroz više pokolenja i posle smrti poslednjeg aktivnog govornika, u sferi narodnog predanja, delimično zapamćenih priča i pesama iz detinjstva ili - kako smo videli - molitve. Ako su takvi jezici uživali izvesnu institucionalnu zaštitu ili naknadno postali važni simboli zasebnog etniciteta čijoj se obnovi teži, oni mogu još uvek da obavljaju i ograničene kvazi-službene funkcije, odnosno da postanu zname11ja novog etničkog okupljanja. U ovom smislu, pomenuti manski i dalje živi na rate, da tako kažemo, u sporadičnoj i svedenoj govornoj upotrebi ljudi čiji je prvi jezik odavno postao engleski, a Manski parlament i danas na njemu povremeno iz- 25

26 RANKO BUGARSKI daje proglase. Još je upečatljiviji primer kornvolskog, takođe keltskog jezika jugozapadne Engleske. Prema predanju, poslednj i aktivni govornik ovog jezika bila je časna Doroti Pentrit, koja je preminula daleke godine i čak u tom svojstvu dobila nadgrobni spomenik. lako je njena zajednica već tada prešla na engleski, još živi stotinak lj udi koji čuvaju ostatke maternjeg jezika svojih predaka, a poslednjih godina javio se i pokret za oživljavanje ovog drevnog jezika. Da ostanemo u krugu keltskih jezika, u suštini slična sudbina pratila je i irski, samo što je ovaj jezik ipak imao jaču govornu bazu i kulturnu tradiciju, pa se tako i uspešnije održao. Iz ovakvih primera može se zaključiti da i u svetu jezika, kao i među lj udima, ima svojevrsnog života i posle smrti, pa je za mnoge jezike teško reći da li su u nekom datom trenutku još " živi" ili su već " mrtvi". Ovo naročito stoga što se za veliki broj teško pristupačnih malih kolektiva naprosto ne zna da li se, i u kojoj meri, još uvek služe " svojim" jezikom ili su već potpuno prešli na neki " tuđi". Utoliko se ova situacija razlikuje od definitivno izumrlih starih jezika nestalih civilizacija, kakvi su hetitski, etrurski, iberski i mnogi drugi. A granicu između života i smrti dalje relativizuju dobro poznati klasični jezici kao starogrčki, staroslovenski, latinski, arapski, koptski, sanskrit i još neki, od kojih mnogi veoma aktivno žive na druge načine. Davno izgubivši svoje izvorne govorne zajednice, oni su u navedenom lingvističkom smislu već vekovima mrtvi jezici, ali su civilizacijski i kulturno-istorijski i dalje i te kako živi, jer 26

27 JEZICI obavljaju izuzetno važne funkcije u religiji, književnosti, nauci i drugim domenima. Međutim, sa upravo pomenutim važnim izuzetkom, smrt ipak dođe po svoje, pri čemu mnoštvo jezika nestaje bez pisanog traga. Računa se, na primer, da je još u prošlom veku samo u Brazilu moglo biti i do indijanskih jezika, a danas ih nema ni 200. U Australiji, koja je prve evropske doseljenike godine dočekala sa možda 300 domorodačkih jezika, taj broj je do danas skoro prepolovljen, pri čemu će većina preostalih uskoro iščeznuti - osim pedesetak koliko-toliko " držećih", čiji je opstanak na duži rok moguć ako i nije verovatan. Bilo da je reč o prirodnoj smrti, lingvicidu ili čak jezičkom suicidu (kako se može nazvati pojava " dobrovoljnog" napuštanj a svog jezika, u nekim kontekstima nimalo retka među ugroženim manjinama), ni na drugim kontinentima perspektive mnogih jezika nisu ništa svetlije. Sve u svemu, postojeći jezici mnogo brže nestaju nego što novi eventualno nastaju, pa sada na svetu ima manje jezika nego pre sto, dvesta ili više godina, a uskoro će ih biti još mnogo manje nego danas. Prema nužno nepotpunim podacima, moguće je da se više stotina jezika ugasilo samo tokom poslednje dve-tri decenije, a neke procene kažu da bi broj živih jezika na svetu u doglednoj budućnosti lako mogao da bude prepolovljen. Pesimistička prognoza čak bi mogla da glasi da, pri sadašnjem stanju opšte brige za male narode i nj ihove jezike, možda samo do najvećih i najzaštićenijih jezika može spokojno da očekuje decenije koje dolaze, dok svi ostali na 27

28 RANKO BUGARSKI duži rok nemaju pravih garancija za opstanak. Ovde, razume se, treba imati u vidu ne samo pomenutu sudbinu mnogobrojnih minijaturnih jezičkih zajednica, nego i tendencije razvoja u modernom svetu. Jezička standardizacij a i terminološka unifikacija, tzv. dijalekatska smrt, globalne komunikacijske mreže, elektronska i posebno računarska tehnologija, kao i druga obeležja savremenog života - sve to ne podržava jezičku raznolikost i teži da smanji njen obim. Stoga se i na jezičkom planu, i pored nužnog i produženog diferenciranja unutar pojedinih jezika, pa delimično i između nj ih, ipak može očekivati prevaga integracionih kretanja i izvesna homogenizacija već stabilizovanih jezika, praćena progresivnom eliminacijom onih - mnogobrojnijih - koji su silom prilika ostali izvan orbite ovakvih razvojnih tendencija. Iz svega rečenog biće jasno zašto se broj jezika u svetu ne može odrediti preciznije nego što smo mi to učinili. Nj ihov broj je lakše utvrditi samo u Evropi - iako i tu ima spornih slučajeva - zato što su evropski jezici većinom standardizovani, pa se kao takvi lakše identifikuju i prebrojavaju. Ali prilike su u ovom smislu neuporedivo manje povoljne na svim drugim kontinentima, gde nepregledni kontinuumi govornih varijeteta najčešće nisu natkriveni standardnim jezicima kao autonomnim jezičkim celinama. Jezička bogatstva ovih ogromnih prostora nauka je u mnogim slučajevima tek razgrnula, ali ih još ni izdaleka nije do tančina upoznala. 28

29 JEZICI Broj govornika Jezici sveta međusobno se veoma razlikuju u mnogim pravcima, pa se mogu upoređivali i klasifikovati na osnovu različitih merila. Jedno očigledno obeležje po kome se jezici drastično razlikuju jeste broj govornika: dok jednima govore desetine ili stotine miliona širom sveta, drugi su zatvoreni u minijaturne skupine čij i se članovi mogu - neretko i doslovno! - izbrojati na prste. Ovo se može tvrditi bez ikakve rezerve, ali je drugo pitanje može li se za svaki pojedini jezik reći, ma i sa približnom tačnošću, koliko upravo govornika ima. A ako se dobro pogleda, odgovor na ovo pitanje možda je još teži od onog na upravo razmotreno pitanje broja jezika. Ovome su dva glavna razloga. Prvo, kao što nije uvek unapred jasno šta je jedan jezik, tako nije uvek izvesno ni šta je govornik jednog jezika, jer su mnoge ljudske zajednice i mnogi nj ihovi članovi višejezični do stepena u kome i sam pojam maternjeg jezika postaje problematičan. A drugo, i važnije, za otprilike polovinu svih jezika jednostavno ne postoje podaci o stvarnom broju nj ihovih govornika, dok za preostalu polovinu takvi podaci nisu uvek pouzdani. Valja imati na umu da se u najvećem broju govornih zajednica ne vode popisi stanovništva, a i tamo gde se vode oni ne sadrže uvek pitanje o maternjem jeziku. Međutim, i ako takvo pitanje postoji, ili se odgovor na njega može dedukovati iz naznake etničkog identiteta, ti podaci nipošto nisu neprikosnoveni. Kako smo videli na primeru Indije, tu postoji problem različitog imenovanja, a i u autentičnost zvaničnih rezultata neretko se mora sumnjati zbog intervencije tzv. 29

30 RANKO BUGARSKI državnog razloga. Vladama nekih zemalja može, naime, biti u interesu da zbog politike prema nacionalnim manjinama ili nekih drugih potreba nepotpuno ili iskrivljeno prikazuju etnički i jezički sastav stanovništva. Osim toga, popisni podaci imaju i tu nezgodnu stranu što veoma brzo zastarevaju usled brzog opšteg porasta svetske populacije (po jednoj projekciji Ujedinjenih nacija očekuje se da će već godine biti dostignuta cifra od 6 milijardi). Ali i bez obzira na popise, zabeleženi su slučajevi drastičnog smanjivanja broj a govornika nekog jezika u kratkom razdoblju, usled ratova, gladi ili brze asimilacije, kao u Vijetnamu i Etiopiji ali i kod mnogih malih jezika primitivnih plemena u susretu sa zapadnom civilizacijom. No uz sve ove i druge uslovnosti, ponešto se ipak može reći, podrazumevajući da uvek govorimo o približnim i promenljivim a ne tačno utvrđenim vrednostima. Upoređivanje broja ljudi i broja jezika na našoj planeti dalo bi, grubo uzev, matematički prosek od oko milion ljudi po jednom jeziku. lako ima jezika sa toliko govornika - recimo, makedonski je nešto iznad tog proseka - to je srazmerno redak slučaj, jer ima mnogo jezika sa daleko više govornika, a još mnogo više jezika sa znatno manje njih. Kombinacijom podataka iz dostupnih izvora, a uz napomenu da su i oni već delimično zastareli iako su objavljeni između i 1987, i sa manjim korekcijama u tom smislu, dolazimo do sledeće sasvim okvirne klasifikacije jezika prema broju govornika. Najpre izuzimamo jezike bez govornika - to je nekih 200 dosad identifikovanih mrtvih jezika, od mnogo većeg broja koji je ta sudbina nesumnj ivo zadesila tokom ve- 30

31 JEZICI kova i milenijuma. Potom odvajamo malopre pomenutu polovinu svih jezika koji se vode kao živi a za koje nema podataka. Za najveći broj ovih pretpostavlja se da imaju sasvim malo govornika, pa su mnogi od nj ih na izdisaju ili su se već ugasili. Druga polovina onda daje odnose prikazane u Tabeli l. Tabela l. Broj govornika l l l , l, , l 0, , , , iznad l 00, Broj jezika Iz tabele je lako videti da daleko najveći broj jezika ima srazmerno malo govornih predstavnika. Čak 400 jezika ima ispod govornika, što ih čini najugroženijim. Ako ne zaboravimo ono mnoštvo jezika bez podataka, od kojih je većina u sličnom položaju, i uočimo da ni sledećih jezika na našoj listi ne dobacuje do l govornika ponaosob, što znači da ni mnogi od njih nemaju bezbednu budućnost - pred sobom imamo dokumentaciju za prethodno iznetu pesimističku prognozu broja jezika koji se mogu smatrati sigurnim i na duži 31

32 RANKO BUGARSKI rok. S druge strane, svega oko 300 jezika ima više od milion govornika, od kojih samo 20 premašuje cifru od 50 miliona, a svega l O prebacuje l OO miliona. U Tabeli 2 navodimo tih 20 brojčano najjačih jezika, sa ciframa izraženim u mili onima govornika. Tabela 2. I. kineski ll. francuski engleski I 2. i talijanski španski javanski hindi korejski ruski l telugu arapski tamilski bengalski pendžapski portugalski biharski japanski maratski l O. nemački vijetnamski Uz ovu tabelu neophodne su sledeće napomene. Prvo, i najažumij i postojeći izvori se međusobno razlikuju, pa su i ovde iznosi samo približni. Drugo, za neke jezike postavlja se pitanje identifikacije. Kineski je uzet u svom punom obuhvatu, dakle sa svih osam makrodijalekata (iako bi i sam mandarinski sa svojih 750 miliona ubedljivo držao prvo mesto). Hindi ovde ne uključuje urdu, sa kojim bi se približio cifri od 250 miliona. 32

33 JEZICI Treće, i najvažnije, date brojke odnose se samo na upotrebu ovih jezika kao maternjih. Međutim, mnogi od nj ih imaju važne administrativne, obrazovne i druge funkcije u zemljama u kojima se upotreblj avaju, često i izvan svojih matičnih regija, pa se masovno koriste kao drugi jezici. Računa se da engleskim kao drugim jezikom govori čak dodatnih 400 miliona; sa odgovarajućim dodacima hindi i urdu zajedno popeli bi se možda i na 500 miliona, ruski na bar 21 O miliona, a francuski na preko!oo miliona. Na spisku bi se pojavili i jezici sa manjim brojem izvornih govornika koji u nekom širem regionu, zahvaljujući svojim fu nkcijama, imaju izuzetno mnogo " sekundarnih" govornih predstavnika. Upečatljiv slučaj je malajski, sa možda miliona govornika od kojih je on prvi jezik samo za nekih 20 miliona! A poznato je da se neki od navedenih jezika, pored toga što se usvaj aju kao maternji ili kao drugi jezici, masovno uče i kao strani jezici. Ako bi se dodao i broj ljudi za koje se računa da dobro znaju engleski kao strani jezik (iako je teško doći do ovih podataka, kao i meriti ovakvo znanje), po nekim procenama engleskim se danas u svetu svakodnevno ili bar učestalo služi možda cela milijarda lj udi. (O različitim pomenutim funkcionalnim kategorij ama jezika biće više reči u 4, a o pitanju maternjeg jezika u 5. poglavlju ove knjige). Navedeni iznosi ubedljivo govore o izrazitoj, pa i frapantnoj nejednakosti između jezika po broju govornika. Nekim oblikom kineskog govori svaki peti čovek na našoj planeti; dodajmo samo još engleski i španski, i već smo pokrili gotovo trećinu čovečanstva. Nekim od prvih pet jezika govori blizu 33

34 RANKO BUGARSKI 40% svetskog stanovništva; na prvih deset jezika otpada već više od polovine, na prvih dvadeset jezika 65%, a na prvih sto jezika čak 95% svih ljudi. Dakle, hiljadama preostalih jezika govori ukupno svega oko 5% ljudi! Prema tome, ogromnu većinu svih jezika sveta čine brojčano mali jezici - što smo već, u apsolutnim a ne u procentualnim iznosima, utvrdili kroz Tabelu l. Dodajmo još uzgred da, iako broj govornika jeste jedno od merila snage nekog jezika, on nije jedino, a sam po sebi ne mora da bude ni najvažnije takvo merilo. Ima srazmerno manjih jezika koji su od značaja u svetu, kao što ima i numerički veoma jakih jezika čija važnost ne prelazi granice nj ihovih zajednica. Drugi kriterijumi su svetska rasprostranjenost, međunarodna upotreba, udeo u razvoju nauke i tehnologije, značajna kulturna i književna tradicij a, potom ekonomska, politička pa i vojna moć naroda koji govore datim jezikom, te nj ihovo ukupno učešće u svetskim poslovima. Tako engleski daleko zaostaje za kineskim po broju govornika, a po pojedinima od drugih merila za engleskim ne zaostaju npr. francuski, španski, nemački ili ruski. Ali u kombinaciji svih njih engleski danas nesumnjivo predstavlja vodeći svetski jezik. Stoga ne začuđuje to što se on u svetskim razmerima najviše izučava kao strani jezik - iako, razume se, time nipošto ne prestaju razlozi da se i drugi jezici šireg raspona javljaju u toj ulozi. Na kraju, vraćajući se makar i uzdržanom prognoziranju budućeg razvoja događaja, na osnovu iznetih podataka i analiza može se razložno pretpostaviti sledeći scenario. Veliki i veći jezici i dalje će rasti, manji će mahom gubiti govornike, a naj- 34

35 JeLICI manj i će nestajati, ne izdržavajući konkurenciju jačih i prestižnih jezika. Mnogima od ovih nema spasa, ali bi se opšti i neumitni pad u broju jezika, koji za čovečanstvo predstavlja neprocenjiv kulturni gubitak, mogao bar u nekim slučajevima usporiti ili sprečiti ako bi se na vreme preduzele energične mere zaštite ugroženih oblika ljudsko!! govora. 35

36 2 Jezici u vremenu Jezička evolucija Otkud na svetu toliki broj jezika? Objašnjenje jezičke raznolikosti vekovima je traženo posredstvom mitologije i religije, gde se povezivalo i sa postankom jezika uopšte i potragom za prvobitnim zajedničkim prajezikom ljudskog roda. Od toga praizvora, kako se verovalo, potekli su svi jezici rasuti širom naše planete. U jevrejsko-hrišćanskoj tradiciji poznata je legenda o Vavilonskoj kuli, koja "pometenije" jezika tumači gnevom Stvoritelja usled drskosti običnih smrtnika koji bi, složno dižući kulu do neba, ugrozili njegov neprikosnoveni autoritet. Ne računajući neka pojedinačna ranij a sagledanja, počeci sistematskog naučnog objašnjenja jezičke šarolikosti javljaju se tek počev od kraja XVIII veka. Na mnoge aspekte ovog pitanja nauka ni do danas nije dala određene odgovore, ali je bar čvrsto zakoračila tim putem i već ostvarila značajne rezultate. Pre svega, jedno od temeljnih obeležja jezika u opštem smislu, pa tako i svake njegove posebne manifestacije, jeste promenljivost u vremenu. Jezici se već i inače razlikuju zbog različitih uslova u kojima žive ljudske grupe koje njima govore 36

37 JEZICI i odgovarajućih razlika u nj ihovim komunikacijskim potrebama. Ove razlike su se tokom mnogih vekova najčešće uvećavale, tako što su se pojedine grupe govornika istog jezika razdvajale usled seoba, teritorijalnih osvajanj a ili iz drugih razloga, i nastavlj ale život odvojeno. Prekid redovnih veza, naročito izrazit ako bi se još pojavile geografske prepreke u vidu planinskih masiva ili većih vodenih površina, imao je za posledicu samostalan razvoj pojedinih oblika govora, pa se nekadašnji zajednički jezik cepao na dij alekte koj i su se sve više uzajamno udalj avali, do stepena kada je prestajala međusobna razumljivost pa se tako moglo govoriti o različitim iako srodnim jezicima. Ilustruj mo ovaj proces jednim primerom. Pre godina latinski se govorio u velikom delu Evrope, ali kada su, sa propašću Rimskog carstva, te prostore delimično zaposeli germanski, slovenski, mađarski i arapski narodi, govornici latinskog našli su se nj ima ispresecani, dakle bez kontinuirane teritorije. Tokom stojeća latinski sa područja današnje Rumunije sve se više razlikovao od onog u savremenoj Italiji, a svaki od ovih diferencirao se i od latinskog na prostoru Francuske ili Španije. Svaki latinski dijalekt tako je išao svojim putem, da bi se vremenom tako razvili moderni romanski jezici - rumunski, italijanski, francuski, katalonski, španski, portugalski i drugi. Ovaj tok događaja može se pouzdano rekonstruisati jer za sve te jezike, uključujući i latinski, postoji obilata pisana dokumentacija. No ovo je srećan izuzetak, pošto su kod drugih jezičkih porodica preci, zajedno sa mnogim potomcima, davno iščezli ne ostavljajući nikakav pisani trag. 37

38 RANKO BUGARSKI Qyakvi procesi mora da su se u preistorij sko vreme odigravali na raznim stranama sveta, a nj ihov su rezultat jezici koje danas zatičemo - i koji, razume se, i sami ne prestaju da se menjaju. Iako se ovde zbog različitih okolnosti ne može pouzdano uopštavati, računa se da je u nekom zamišljenom proseku bilo potrebno da prođe oko 500 godina da bi se prvobitno zajednički jezik izrazito dijalekatski izdiferencirao, dok bi po isteku godina potpuno nestajala uzajamna razumljivost, čime bi na sceni već bili različiti jezici. No ovde treba imati u vidu da u savremenom svetu, u kome i dalje ima geografski i socijalno izazvane jezičke divergencije, veoma snažno deluju i procesi konvergencije o kojima je bilo reči u prethodnom poglavlju. Stoga u uslovima moderne civilizacije dalji razvoj jezičkih porodica na skicirani način nije nimalo verovatan. Jezičke promene danas se moraju posmatrati u ravnoteži sila diferencijacije i unifikacije. Jezici se i dalje potencijalno umnožavaju raznim deobama, ali se ove u globalu obilato kompenzuju nivelisanjem razlika, što, uz gašenje mnogih jezika, vodi redukciji jezičke raznolikosti. Jezici se menjaj u zato što se menjaju lj udi koji njima govore i okolnosti u kojima oni žive. Neki od uzroka tih promena su unutrašnji (pomeranja, pregrupisavanj a i prilagođavanj a u strukturi samih jezičkih sistema) dok su drugi spoljnog karaktera (hvatanje koraka sa društvenim promenama). Jedan od uistinu temeljnih uzroka jezičkih promena je činjenica da jezičko ponašanje čoveka - za razliku od sistema komunikacije među životinjama - nije instinktivno nego naučeno. Iako je opšta je- 38

39 JEZICI zička sposobnost urođena, svaki posebni jezik mora se u detinjstvu naučiti, a nikada dve generacije ne nauče u svim pojedinostima isti jezik. Ovakve razlike, koliko god bile minuciozne, kroz više generacija se akumuliraj u toliko da menjaju fizionomiju datog jezika i doprinose, u sklopu drukčije motivisanih promena, jezičkom diferenciranju - uključujući pomenuto raslojavanje jezika u dijalekte i izrastanje ovih u nove jezike, uz mogućnost kružnog ponavljanja tih procesa. Genetska klasifikacija Naznačeni procesi dovode nas do suštine pojma genetske srodnosti jezika i pružaju osnovu za nj ihovu genetsku klasifikaciju. Teorijski gledano, sličnosti između dva ili više jezika mogu da potiču iz više izvora. Prvo, od jezičkih univerzalija - zajedničkih, iako različito ispoljenih, obeležja svih jezika sveta. Drugo, od kontakata i pozajmljivanja između jezika. Treće, od glasovnog simbolizma, putem imitiranja prirodnih zvukova ili nekog sličnog povezivanja imena neke stvari sa njenom suštinom, uz upotrebu ikoničkih znakova (onih čiji označitelj svojom formom upućuje na označeno). Četvrto, sličnosti mogu da budu slučajne. Ali univerzalije su većinom dubinskog karaktera; osim toga, konstatujući da su svi jezici nužno slični već samim tim što su jezici, što dakle pripadaju istoj klasi pojava, nismo pružili nikakvo objašnjenje evidentne činjenice da su neki jezici međusobno znatno sličniji nego neki drugi. Pozajmljenice do kojih 39

40 RANKO BUGARSKI je došlo u jezičkim kontaktima, nasuprot tome, srazmerno su površinske prirode i većinom zahvataju relativno periferne delove rečnika, a manje osnovni rečnik i gramatičku strukturu. Onomatopeja i ikoničnost su ipak od marginalnog značaja u jezicima. A slučaj se može sasvim isključiti: može se desiti da dva potpuno različita jezika igrom slučajnosti imaju isti jednosložan sled glasova za isti pojam (kao /nas/ 'mokar' u nemačkom i u američkom indijanskom jeziku zunji u Novom Meksiku), pa i ovo sasvim izuzetno, ali ne više od toga. Prema tome, navedene mogućnosti ni izdaleka ne objašnj avaju empirijsku činjenicu, po sebi davno zapaženu, da unutar pojedinih grupa jezika postoje upadljive sistematske sličnosti na svim nivoima strukture - u fonologiji, morfologiji, građenju reči, sintaksi, vokabularu. Ostaje, znači, samo jedna mogućnost objašnjenja takvih zamašnih i sveprožimnih sličnosti, dosad nepomenuta. Naime, takvi jezici mora da su te svoje sličnosti nasledili od zajedničkog pretka - to jest, da su nekada bili jedan jezik. Za nj ih se onda kaže da su genetski srodni, a genetska srodnost znači dokazano zajedničko poreklo. Zanimljivo je da ova predstava, koja danas deluje tako prirodno i očigledno, u nauci o jeziku zapravo počinje da se jasnije fonnuliše tek pre nekih dvesta godina. Grupa genetski srodnih jezika naziva se jezičkom porodicom, a nj ihov zajednički predak - prajezikom ili protojezikom te porodice. Pri tome se podrazumeva stepenasta genealogija, uz sukcesivno "cepanje" predaka na potomke, u različitim mogućim kombinacijama. Ti evolutivni procesi mogu se sasvim 40

41 JEZICI uprošćeno i šematski prikazati uz pomoć tzv. rodoslovnog stabla, koje je u nauku uveo nemački lingvist August Šlajher polovinom prošlog stoleća. Neke od mogućnosti apstraktno su prikazane na Slici 3. A ta B e D E e D E F G B F G H E Slika 3. Grananje na raznim nivoima simbolizuje razne stepene srodstva, pa su neki jezici u okviru iste porodice u bližem, a drugi u daljem srodstvu. U tom smislu se porodice dalje dele na grane i ogranke. Velika većina svih jezika sveta do danas je nekako genetski razvrstana, premda u mnogim slučajevima krajnje uslovno i provizorno. Izvan takve podele ostali su izolati - jezici za koje nije utvrđena srodnost sa bilo kojim drugim jezicima (kao izumrli sumerski ili etrurski, a od živih baskijski, korejski, japanski, burušaski u Indiji i Pakistanu, giljački na Sahalinu, ainu u Japanu ili kutenaj u Severnoj Americi). Na drugom kraju, utvrđene su i sličnosti između pojedinih porodica, pa se ove nekada grupišu u veće celine -file ili rodove, odnosno još veće - makrofile ili makrorodove. Krajnost u ovom pogledu predsta- 41

42 RANKO BUGARSKI vlja tzv. nostratička hipoteza, koja postulira sasvim daleko srodstvo većine evropskih i azijskih porodica, pa i drugih - a u krajnjem izvodu, možda, i svih jezika sveta. Iz izloženog sledi da genetska srodnost, kada nije dokazana sredstvima istorijske i uporedne lingvistike, ostaje potencijalna, uz manj i ili veći stepen verovatnoće. Drugim rečima, ne može se apodiktički tvrditi da su bilo koja dva jezika nesrodna; može se samo reći da njihova eventualna srodnost nije utvrđena. Ako bi se nostratička hipoteza u svojoj najjačoj verziji pokazala tačnom, što zasad izgleda malo verovatno, ona bi mogla da osvetli veoma složeno, i u nauci o jeziku dugo izbegavano, pitanje porekla lj udskog jezika u celini. Prema teoriji monogeneze, jezik je nastao na jednom mestu, u jednoj populaciji hominida, pa se onda dodirima preneo i na druge, što bi značilo da su se svi jezici sveta sukcesivno razvili od jednog zajedničkog pretka. Prema suprotnoj teoriji poligeneze, takvog jedinstvenog pretka nikada nije bilo, jer se jezik javio približno u isto vreme ali nezavisno među različitim grupama, pa se može govoriti samo o većem broju prajezika. Pri tome, ipak, nostratička hipoteza još ne bi bila dokaz prave monogeneze, jer postoji i treća teorijska mogućnost. Ne može se, naime, sasvim isljučiti ni scenario po kome je izvorno bila poligeneza, ali su iz nekog razloga potom izumrli svi prajezici sa svojim potomcima izuzev jednog, čije potomstvo bi činilo skup svih jezika današnjeg sveta. Ove tri mogućnosti, čija eventualna realizacija pada u davnu preistoriju čovečanstva pa nauka još nema načina da se između njih definitivno opredeli, redom 42

43 JEZICI su šematsk.i prikazane na Slici 4 (L - jezik/od lat. lingua, engl. language itd./; Lx - izvor svih postojećih jezika; crtkano - izumrli jezici bez potomstva). A B Lt Pra jezici L2 L3 /1 L-3 /ttl-3 Lt-l l l \ Lt-2 LJ-t L3-2 Lt " l l l \ l l.l.lo. e Pra jezici L2 '1-.. Lx... L3 l l t-, l ' : f, l "... l '.J. Slika 4. Biološka metafora u osnovi rodoslovnog stabla ima samo uslovnu vrednost, jer se jezici u stvarnosti ne razvijaju tako pravolinijsk.i niti se bez ostatka cepaju na jasno odelite grane. Pored postoj anja u vremenu, jezici postoje i u prostoru, pa se pojedina nj ihova obeležja, uključujući i inovacije koje se začinju na jednom delu nj ihove teritorije ili bivaju preuzete iz nekog susednog jezika, postepeno šire iz fokalnih u periferne prostore, u vidu koncentričnih krugova. Stoga je nemački naučnik Johanes Šmit još

44 RANKO IWUARSKI godine predložio tzv. talasni model, preuzet, za razliku od Šlajherovog biološkog, iz fizike (v. Sliku 5). Slika 5. Ova dva modela - koja se, inače, mogu i kombinovati - zapravo se ne isključuju nego su komplementarna. Rodoslovni model bolje prikazuje izraženije razdvajanje jezičkih grupa, kakvo nalazimo na višim stepenima hijerarhije (npr. germanski jezici prema slovenskim). Nasuprot tome, talasni model je primereniji finijem kontinualnom diferenciranju na nižim stepenima, odnosno kod sasvim bliskog srodstva (npr. unutar germanskih ili slovenskih jezika i naročito nj ihovih dijalekata). Navedena hijerarhizovana terminologija genetske srodnosti u nauci se upotrebljava krajnje neujednačeno, pa se osnovni termin, porodica, javlja na različitim stepenima, od ogranka do 44

45 JEZICI file pa i makrofile. Zbog toga, a i usled slabog poznavanja situacije u daleko najvećem broju slučajeva, ne može se tačno reći koliko upravo na svetu ima jezičkih porodica. Kako smo videli, načelno se prihvata mogućnost da se prema genetskom kriterijumu svi jezici sveta klasifikuju bez ostatka (sa izuzetkom pomenutih izolata), ali je to teško ostvariti. U nekom " srednjem" smislu govori se o stotinama različitih porodica, pri čemu se uglavnom misli na iscrpno dokumentovanu srodnost koja dopušta grupisanje na relativno nižim nivoima (porodice u užem smislu, grane, pa i ogranci). Daleko je problematičnije grupisanje u celine višeg reda (file i posebno eventualne makrofile), jer tu po pravilu ima manje pouzdanih podataka, pre svega zbog vremenske projekcije mogućeg " cepanja". Naime, ona na tim nivoima ide hiljadama godina unatrag, što je praktično nemoguće valjano dokumentovati. Kada smo već pomenuli dokumentaciju, važno je imati na umu da se u rekonstrukciji istorijskog razvoja jezika nauka prvenstveno oslanja na pisane spomenike iz ranijih perioda - a daleko najvećim brojem jezika nikada se nije pisalo. Otuda je genealogija pouzdano utvrđena samo kod nekih evroazijskih i sevemoafričkih porodica, dok je drugde ona mahom samo privremena i neretko sasvim hipotetična. Iz navedenih razloga klasifikacije višeg reda međusobno se veoma razlikuju, pri čemu važnu ulogu igra i međuvremeni napredak nauke, koji vodi izoštravanju kriterijuma podele i pregrupisavanju prethodno postuliranih celina. Ovo, pak, može da nametne i nova imenovanja takvih grupacija, primetno različita 45

46 RANKO BUGARSKI od onih koja su bila uobičajena pre samo nekoliko decenij a. Danas postoji bar približna saglasnost da se može srazmerno zasnovano govoriti o nekih velikih genetski određenih grupacija na stepenu velikih porodica, fila ili makrofila. (Niži navedeni broj, najmanj i do koga se dosad došlo sa izuzetkom nostratičkih pokušaja, predložio je u svojoj sveobuhvatnoj klasifikaciji godine američki lingvist D žo zef Grinberg.) Ne ulazeći u pojedinosti, navešćemo spisak danas manje-više prihvaćenih velikih grupacij a koje se često i dalje slobodno nazivaju porodicama: indoevropska, uralska, altajska, kavkaska, eskimsko-aleutska, dravidska, sino-tibetska, austroazijska, austronezijska, indo-pacifička, australijska, na-đene, amerindijanska, afroazijska, nilo-saharska, niger-kordofanska, hoisanska. Iz ovih naziva vidi se da oni, uopšte uzev, sadrže i genetsku i geografsku informaciju. Pri tome se njihova dalja specifikacija, odnosno nazivi za uže porodice i grane, po pravilu drže genetskih kriterij uma tamo gde oni mogu biti utvrđeni sa većom sigurnošću, dok u slabije ispitanim slučajevima preovlađuje arealno imenovanje. Nešto više o sastavu i prostornom rasporedu navedenih makro-celina biće rečeno u narednom poglavlju. Ovde ćemo, radi ilustracije, navesti nekoliko podataka samo o najpoznatijoj, indoevropskoj porodici. Ovaj naziv izvorno upućuje na skupinu srodnih jezika koji su se u osvit istorije raširili po Evropi i delovima južne Azije. Počev od kraj a XV veka, u talasima kolonizacije neki od nj ih 46

47 JEZICI su pokrili ogromna prostranstva i na drugim kontinentima - što znači da ovakav naziv porodice ne bi više odgovarao ako bi se tumačio u prostornom a ne u genetskom smislu. Pretpostavlja se da se indoevropskim prajezikom govorilo pre više od godina na nj egovom prvobitnom staništu, negde u istočnoj Evropi ili zapadnoj Aziji (ovo pitanje još je predmet sporenja), i da se on još tokom prvog milenijuma svog postojanj a podelio u više jezika. Strogo uzev, ovaj prajezik je rezultat delimične rekonstrukcije, dakako bez ikakvih direktnih potvrda, i nije izvesno da je kao jedinstven jezik u govornom smislu ikada i postojao: možda od samog početka postoje samo indoevropski dijalekti. Analogno, nije sigurna ni egzistencija "indoevropljana " kao prvobitno jedinstvenog govornog kolektiva. Indoevropska porodica obično se deli na deset grana. To su: helenska, italska, albanska, balto-slovenska, germanska, keltska, jermenska, indoiranska, anatolska i toharska. Balto-slovenska grana, još uvek sporna, nekada se prikazuje kao dve naporedne. Anatolska i toharska grana su u celosti izumrle. Helenska grana predstavljena je grčkim, koji, kao i albanski i jermenski, čini zasebnu granu u okviru porodice. Iz italske grane, preko govornog latinskog, razvili su se današnji romanski jezici. Preostale grane takođe obuhvataju veći broj jezika - naročito indoiranska, sa svojim razuđenim indoarijskim i iranskim ograncima, koja i pri najstrožem računanj u sama broji oko stotinu jezika, dakle dvostruko više nego sve ostale zajedno. 47

48 RANKO BUGARSKI Upravo pomenuta neravnomernost opšta je karakteristika jezičkih porodica. Ranije navedene makroceline međusobno se veoma razlikuju po veličini prostora koji zauzimaju, po broju jezika koje okupljaju, ali i po broju ljudi koji nj ima govore. Pri tome nema praktično nikakve korelacije između ovih parametara. Daćemo samo nekoliko primera. Indoevropska porodica je u svetu najrasprostranjenija, zahvatajući danas ogromne kopnene prostore između Atlantika, Pacifika i Indijskog okeana. Ona broji svega oko 150 jezika, ali nj ima ukupno govore preko dve milijarde lj udi, što premašuje 40% svetskog stanovništva. Po broju govornika izdvaja se još sino-tibetska porodica, teritorijalno znatno kompaktnija, sa više od jedne milijarde ili oko 23% svetske populacije. Sve ostale porodice daleko su manje u tom pogledu, sa najviše do 6% te populacije svaka. Nasuprot ovome, niger-kordofanska porodica u centralnoj i južnoj Africi broj i preko jezika, ali nj ima ukupno govori svega 180 miliona ljudi; približno iste vrednosti važe i za austronezij sku porodicu. Oko 700 amerindijanskih jezika zastupljeno je sa ukupno 18 miliona govornika. Nekih 40 jezika geografski kompaktne kavkaske porodice okuplja približno 5 miliona ljudi. Računa se da oko 170 preživelih australijskih jezika zajedno ima možda predstavnika. Posebno je upečatljiva jezička diferencijacija u porodicama koje nalazimo na mnogobrojnom ostrvlju rasutom po nepreglednoj vodenoj masi Indijskog okeana i Pacifika. Tako ma- 48

49 JEZICI nje od 3 miliona stanovnika Nove Gvineje i okolnih otoka govori čak nekih 750 jezika samo iz indo-pacifičke porodice. Samo jednom (istočnom ili okeanskom) granom austroazijskih jezika, nj ih oko 450, govori svega 1,5 milion stanovnika Nove Gvineje i više hiljada ostrva raštrkanih po Melaneziji, Mikroneziji i Polineziji. Ako se tome dodaju i drugi jezici zastupljeni na ovom području, onda na 5 miliona ljudi na Novoj Gvineji i bližoj okolini otpada oko jezika, ili jedna petina svih jezika sveta! Ovo čini Novu Gvineju ubedljivim svetskim rekorderom po jezičkoj gustini i šarolikosti, u razmerima teško zamislivim iz evropskog ugla: to je kao kada bi putnik, putujući kroz neku zemlju, na svakih dvadesetak kilometara u bilo kom pravcu nailazio na nov jezik (ne dijalekt), kojim se uz to služi svega nekoliko hiljada ljudi. Pored ovog slučaja, prostori sa izuzetno velikom gustinom jezika po kilometru i glavi stanovnika su još centralna i južna Afrika, severoistočna Indija, zapadna obala Severne Amerike i veliki deo Južne Amerike. Zbog srazmemo malog prostora u ovom pogledu se izdvaj a i Kavkaz, gde se uz pomenutih 40 jezika kavkaske porodice govore i mnogi drugi indoevropski, semitski i altajski jezici, pa je on s ra T.logom još davno nazvan "planinom jezika ". Pošto smo ovim uveliko zašli u arealnu problematiku, koja sc u stvarnosti ukršta sa genetskom iako je u principu od nje nezavisna, u narednom poglavlju pružićemo nešto koherentniju..;liku geografskog razmeštaja jezika po svetu. 49

50 3 Jezici u prostoru Arealna klasifikacija Jezici su neravnomerno raspoređeni po delovima sveta. Grubo uzev, u Africi i Aziji ima ih po 1.400, u regionu Pacifika 1.200, u Severnoj i Južnoj Americi zajedno 700, a u Evropi i na Srednjem istoku po 70. Izraženi u procentima broja svih jezika sveta, ovi odnosi dati su na Slici 6. Amerike 13 Srednji istok 1,5 Slika 6. 50

51 JEZICI Vidimo dakle, da oko 85% svih jezika otpada na Afriku, Aziju i Pacifik. Pri nešto drukčijem računanju, ako se Indij ski okean sa svojim velikim arhipelazima izuzme iz Azije i pripoji Pacifiku, onda se samo na ostrvlju tog vodenog prostranstva govori blizu 40% svih jezika sveta. Nasuprot tome, na Evropu dolazi svega l,5% jezika - nj ih oko 70, što je znatno manje nego u pojedinim višejezičnim državama drugde. Gledano po pojedinim jezicima, i oni sa velikim, pa i najvećim brojem govornika međusobno se osetno razlikuju po teritorijalnoj difuznosti, odnosno kompaktnosti. Najrasprostranjenijim od nj ih u svetskim razmerima, engleskim, govori se kao maternj im na svim kontinentima. Među jezike šire rasprostranjenosti spadaju i španski, francuski, portugalski, arapski i još neki. S druge strane, neki brojčano jaki jezici - kao kineski, hindi, bengalski, ruski ili japanski - mahom su ipak, što se izvornih govornika tiče, svedeni na po jednu zemlju, ma koliko veliku, i njenu bližu okolinu. A slabiji i najslabiji jezici još su utoliko više ograničeni, najčešće na male lokalne teritorije. Ako pak uzmemo u obzir i upotrebu pojedinih jezika kao drugih, tj. kao sredstava šire međuetničke komunikacije, onda se moraju pomenuti još neki jezici koji opslužuju veće prostore, ali ipak unutar samo po jednog svetskog regiona (kao malajski u Maleziji i Indoneziji, svahili u istočnoj Africi, hausa u zapadnoj Africi). Sada prelazimo na letimičan pregled situacije po kontinentima, gde ćemo uz neke opštije opaske dati samo osnovne podatke o najvažnijim zastupljenim porodicama i jezicima. Uz Sl

52 RANKO BUGARSKI pojedine pomenute jezike biće dat približan broj izvornih govornika u milionima, i to ukupno na svetu a ne zasebno po kontinentima. Kurzivno štampanje tog broja signalizuje, opet sasvim orijentaciono, da se dati jezik izrazito koristi i kao nematernji, ali se numerički podaci ne daju jer je do nj ih veoma teško doći (za najveće jezike odgovarajuće procene date su u.1. poglavlju). Iz ovog pregleda videće se koliko se geografski prostori razlikuju i po jezičkoj gustini, tj. stepenu koncentracije različitih jezika na njima. Pri tome treba imati na umu da svaki prikaz današnje situacije u mnogim delovima sveta bitno iskrivljuje sliku pređašnje jezičke raznolikosti, prekrivene indoevropskim jezicima evropskih kolonizatora (naročito u obe Amerike i u Australiji). Čak i u Evropi i na Srednjem istoku, gde danas dominiraj u indoevropski, semitski i turkički jezici, u ranijim periodima bilo je više jezičkog šarenila. U sve to ovde ne možemo ulaziti, ali ćemo u prikazu kolonizovanih prostora polaziti od domorodačkih jezika, uz samo uzgredno pominj anje važnijih doseljeničkih jezika. Evropa. Evropa se može okarakterisati kao srazmerno manji prostor izdeljen na manji broj većih jezika, u velikoj većini standardizovanih i na tom nivou međusobno jasno razgraničenih. Izuzimajući baskijski (l) kao izolat, svi evropski jezici pripadaju indoevropskoj, a u mnogo manjem broju uralskoj i kavkaskoj porodici, uz izvesnu zastupljenost, na rubnim područjima, i jezika altajske porodice koji će biti pomenuti u vezi s Azijom. 52

53 JEZICI Među indoevropskim jezicima dominiraju tri grane: slovenska na istoku i jugoistoku (ruski 150, ukrajinski 40, beloruski 7, poljski 38, češki lo, slovački 5, srpskohrvatski 17, slovenački 2, makedonski l,5. bugarski 8; ovde je spadao i staroslavenski kao stari jezik slovenske pismenosti); germanska na severu i severozapadu (engleski 300, nemački 100, holandski 20, švedski 9, danski 5, norveški 5); i romanska pretežno na jugu i jugozapadu (španski 250, portugalski 130, francuski 70, italijanski 60, rumunski 22. katalonski 9, galicijski 3). Od drugih indoevropskih grana ovde nalazimo keltsku, na krajnjem severozapadu (velški, irski, škotski gelski, bretonski - svi sa malim brojem govornika) i baltičku (litvanski 3, latvijski l,5). Tu su još grčki (lo), albanski (4,5) i jerrnenski (5) kao samostalni indoevropski ogranci, te romski kao indoarijski jezik velike disperzije, sa neodređenim brojem mahom dvojezičnih govornika. Druga značajnije predstavljena porodica je uralska (ili šire: uralsko-jukagirska - ranije nazivana ugro-finskom, ali se ova danas uglavnom vidi kao jedna grana uralske porodice, čiju drugu granu čine samojedski jezici): mađarski (14), finski (5), estonski (l). Na Kavkazu, kopnenom mostu između Evrope i Azije, govori se - kako smo već videli - mnogo genetski različitih jezika; oni koji se ne.nalaze nigde izvan Kavkaza nazivaju se kavkaskom porodicom, iako nije sasvim izvesno da oni čine jednu genetsku skupinu, a jedini veći među njima je gruzijski ( 4 ). Marginalno je zastupljena i se mitska grana afroazijske porodice, preko malteškog - u istorijskom smislu ogranka arapskog - kao nacionalnog i (uz engleski) zvaničnog jezika Malte. 53

54 RANKO BUGARSKI Azija. Ovaj kontinent može se označiti kao veoma veliki prostor sa srazmerno manjim brojem porodica, jasno razgraničenih i često nevelikih po broju jezika koje obuhvataju, bar u kopnenom delu; mnogi od tih jezika imaju veliki broj govornika. Indoevropska porodica zauzima velike prostore jugozapadne, centralne i južne Azije, i to dvema svojim granama: indoiranskom (persijski 25, tadžički 4, pašto 13) i indoarijskom (hindi-urdu 250, pendžapski 50, nepalski 10, biharski 50, bengalski 150, asamski 16, orija 20, maratski 50, gudžaratski 30, sinhaleški 10 i dr. ; ovoj grani pripada i sanskrit, klasični jezik indijske civilizacije, koji i danas obavlja neke zvanične funkcije). Afroazijska porodica, ranije nazivana semitsko-hamitskom, zastupljena je svojom semitskom granom (arapski 150, hebrejski 3; ovde su spadali i civilizacijski važni drevni jezici akadski i aramejski). Jezici altajske porodice dele se na tri grane: turkičku, uglavnom u zapadnoj, centralnoj i severnoj Aziji (turski 45, tatarski 5,5, uzbečki 12, kazaški 7, uj gurski 6, turkmenski 3, kirgiski 2, azerbejdžanski 12); mongolsku, u istočnim i još nekim delovima kontinenta (mongolski 3,5); i tungusku na severoistoku, gde je istorijski značajnu ulogu odigrao mandžurski, kao jezik dinastije koja je dugo upravljala Kinom (ali čiji su predstavnici do danas mahom prešli na kineski). Južnu polovinu indijskog potkontinenta zaprema dravidska porodica (tamilski 55, telugu 55, kanada 25, malajalam 25 i dr.). U kopnenom delu istočne Azije dominira sino-tibetska porodica, sa kineskom granom (kineski 1.000) i tibetsko-burman..: skom granom (tibetski 4, burmanski 22, lolo 5,5). Jugoistočnu 54

55 JEZICI Aziju najvećim delom zauzimaju austroazijski jezici (vijetnamski 50, kmerski 7, santali 4), nj ima možda srodni daički jezici (taj 30, laoski 17), kao i jezici razgranate austronezijske porodice, takođe možda u srodstvu sa prethodnima (javanski 60, malajski ili indonežanski - ozvaničen pod imenom bahasa - 20, sundanski 25, madurski 8, minangkabau 7, te, na Filipinima, tagalog JO, sebuano 12, ilokano 5). Od manjih porodica pomenućemo uralsku, u slabo naselj enom zapadnom delu severne Azije; istočno od ovog područja nalazi se grupacija malih jezika koji se ne pripisuju nijednoj od pomenutih porodica, pa se nazivaju paleosibirskim ili paleoazijskim jezicima, iako nije utvrđeno da oni čine jednu genetsku celinu. Na poluostrvima dalekog istoka Sibira govore se jezici čukotsko-kamčatske porodice. A po južnoj Kini i dalje na jugu rasuti su jezici porodice mijao-jao (mijao ili hmong 5, jao ili mijen l). Za dva velika azij ska jezika, japanski (120) i korejski (60) još je sporno da li su genetski povezani međusobno ili sa bilo kojim drugim jezicima, pa se obično svrstavaju u izolate, ali je moguće da pripadaj u altajskoj porodici. Što se tiče evropskih jezika, ruska kolonizacija Sibira ostavila je veliki broj izvornih govornika ruskog na širem prostoru severne Azije. Engleski, francuski i još neki kolonijalni jezici uglavnom su ostavili traga samo kao drugi jezici, često do danas zadržavajući neke zvanične funkcije u novonastalim državama. 55

56 RANKO BUGARSKI Afrika. Za razliku od Azije, Afrika sadrži mnoštvo manjih porodica, sa mnogo jezika u svakoj, i tako izukrštanih da su genetske veze sve doskora ostale nejasne, a u mnogim slučajevima su još uvek takve. S obzirom na odnos broja jezika i broja stanovnika, Afrika je svakako jezički najizdiferenciranija velika kopnena masa (Azija ima približno isti broj jezika, ali na mnogo više lj udi). Danas je ipak šire prihvaćeno grupisanje većine tih porodica u četiri velike celine na stepenu makrofila. To su afroazij ska, koja dominira na severu kontinenta, šireći se i u Aziju; nilo-saharska, pretežno u severnim i centralnim područjima južno od Sahare; niger-kordofanska, koja pokriva najveći deo ostatka, tj. južnu polovinu Afrike; i hoisanska, na krajnjem jugozapadu, gde su njeni jezici sa znatno širih prvobitnih prostora potisnuti najezdom grupe jezika bantu sa severa i evropskom kolonizacijom s juga. Afroazijski jezici dele se u pet grana. To su semitska (arapski, već pomenut u Aziji, amharski 9, tigrinja 3,5), berberska (sa teško razdvojivim manjim jezicima i dijalektima), kušitska (oromo 9, somalski 5) i čadska (hausa /2), dok je petu granu činio staroegipatski, iz koga se u srednjem veku razvio koptski, kao govorni jezik izumro negde u XVII veku, ali zadržavajući kulturne funkcije. Nilo-saharski jezici takođe su teški za dalju klasifikaciju, a najveći su kanuri (3,5), luo (2) i dinka (2) - ovaj poslednji možda zapravo čini grozd od pet jezika. Mnoštvo niger-kordofanskih jezika deli se najpre na dve grane, kordofansku i niger-kongoansku, a ova druga i znatno veća dalje se deli na više ogranaka. Ovi obuhvataju važnije pojedinačne 56

57 JEZICI jezike kao joruba (15), igbo (12), fula (8) i malinke-bambara (7), te jezike velike i razgranate grupacije poznate pod imenom bantu. Za njenih blizu 500 jezika ranije se verovalo da predstavljaju zasebnu porodicu, ali se sada smatraju samo ogrankom benue-kongoanske grane niger-kongoanskih jezika. Tu spadaju svahili kao važan saobraćaj ni jezik sa oko 30 miliona govornika, od kojih je možda samo za jedan milion maternji (!), lingala (8,5), šona (4), kosa (5), zulu (6) i mnogi drugi. Hoisanski jezici Bušmana i Hotentota imaju malo govornika, mnogi od njih su već i izumrli, a u lingvistici su najpoznatiji po svojim karakte rističnim " klikovima" (suglasnicima proizvedenim usisivanjerr vazduha, što evropskom uhu deluje kao coktanje). Od jezik; izvan pomenutih porodica navešćemo još austronezijski jezil malgaški na Madagaskaru (8). Kreolizovani oblici nekih evropskih jezika (portugalskog francuskog, španskog) su glavna sredstva komunikacije u nekin malim ostrvskim državama uz obale Afrike. Mnoge današnj: afričke zemlje zadržale su u zvaničnim funkcijama, pored lc kalnih jezika, i evropske jezike bivših kolonizatora, najčeše engleski ili francuski, ali sa zanemarljivim brojem izvornih gcvornika. Jedini deo kontinenta gde su se indoevropski jezi<i učvrstili kolonizacijom i ostali kao maternji jezici značajncg broj a ljudi je Južnoafrička republika, sa afrikansom kao varjetetom holandskog (5) i engleskim (4). Severna i Južna Amerika. Za Novi svet karakterističra je velika jezička raznolikost, koje unutar samih američkih d' morodačkih jezika ima, valjda, koliko i bilo gde na našoj pil- 57

58 RANKO BUGARSKI neti. Veći deo nj ih izumro je od dolaska Evropljana, ali i ono što je preostalo - makar samo u tragovima, i još uvek nedovoljno istraženo - otkriva začuđujuće šarenilo. Genetska slika još je nedovoljno jasna i oscilira između dve krajnosti. Konzervativno gledano, i ostajući na nižim nivoima klasifikacije (neposredna ili najbliža srodnost), danas se među amerikanistima smatra da se može govoriti o nekih 200 odelitih porodica. Ali pri radikalnijem grupisanju na višim nivoima u file i makrofile, prihvatanjem i mogućnosti sasvim udaljene genetske srodnosti,,sve to bogatstvo može se svesti na svega tri sveobuhvatne makro-celine: eskimsko-aleutsku, na-đene i amerindijansku. One bi, dakle, zajednički obuhvatile svih preživelih jezika, od kojih samo tri ili četiri (svi u Južnoj Americi) imaju više od milion govornika: kečua (7), gvarani (3) i aj mara (l,5), te nahuatl (l) ako se ovaj tretira kao jedan jezik, što je sporno. Eskimsko-aleutska porodica je sasvim mala, obuhvatajući desetak jezika sa ukupno manje od govornika na području Arktika - od Aljaske, preko Kanade i Grenlanda, do severoistočnog Sibira. Na-đene je naziv grupacije od preko 30 jezika, većinom iz atabaskanske porodice, pretežno na zemljištu Aljaske i zapadne Kanade ali i na jugozapadu SAD (Arizona, Novi Meksiko), gde se nalazi i najveći od njih, navaho. Sa preko predstavnika, ovo je najjači domorodački jezik severno od Meksika, i jedini čiji broj govornika ne opada. Daleko najbrojnija je amerindijanska fila, podeljena na više većih porodica. Među ovima su algonkinska, irokvojska i suska u Severnoj 58

59 JEZICI Americi, uto-astečka na jugozapadu SAD i u Meksiku (kojoj pripada nahuatl, potomak jezika pretkolumbovske civilizacije Asteka), potom majanska u Srednjoj Americi (sa jezikom ove stare kulture), te aravakanska, karipska i tupijska (sa gvaranijem) u Južnoj Americi. Uža genetska pripadnost drugih dvaju većih jezika, kečue i aj mare (oba uglavnom u Peruu i Boliviji), još je nejasna; sam kečua, jezik civilizacije Inka, možda je pre skup odelitih jezika nego jedinstven jezik. Prikazano jezičko bogatstvo temeljito je prekriveno, počev od XVI veka, kolonizatorskim indoevropskim jezicima: engleskim, francuskim i španskim u Severnoj Americi, španskim i portugalskim u Srednjoj i Južnoj Americi. Kasniji talasi doselj enika doveli su na te prostore, naročito u Severnoj Americi, i mnoštvo drugih evropskih i vanevropskih jezika koji tu sada imaju brojne izvorne govornike (nemački, italijanski, slovenski jezici, jidiš, jermenski, kineski, japanski, vijetnamski itd.). Pod tim pritiskom mnogi domaći jezici su potpuno zatrti, a u toku je proces gašenja i mnogih drugih, posebno u Severnoj Americi, koji su već svedeni na po nekoliko starijih ljudi (mlađi su već prešli na engleski ili španski). U ovom trenutku u zapadnoj hemisferi postoje samo tri zemlje gde većina stanovništva izvorno govori svojim domaćim jezicima. To su Grenland, gde je većinski jezik grenlandski eskimski, koji je tu i u službenoj upotrebi; Paragvaj, gde većina govori gvarani, pa ovaj jezik ima status nacionalnog jezika, uz panski kao službeni; i Bolivija, gde kečua i aj mara zajedno pokrivaju veću polovinu populacije. Na Karibima i na drugom 59

60 RANKO BUGARSKI ostrvlju uz američke obale najčešći jezik je španski, ali postoj i i veliki broj kreolizovanih oblika engleskog, francuskog, španskog i portugalskog, među kojima su najpoznatiji francuski kreol u Haitiju (5) i engleski kreol na Jamajci. Od drugih evropskih jezika u posebnim funkcijama možemo još pomenuti holandski kao službeni jezik Surinama i Holandskih Antila. Ovo je inače jedna od jezički najšarenijih manjih zajednica - autentičan sociolingvistički mikrokozam, sa desetinama domorodačkih, evropskih, afričkih i azijskih jezika, uključujući i različite pidžinske i kreolske varijetete, u komplikovanoj etničkoj i funkcionalnoj raspodeli. Sve u svemu, Novi svet ostaje najdrastičniji primer kulturnog osiromašenja koje je zadesilo čovečanstvo postepenim nestajanjem malih etničkih zajednica i nj ihovih jezika usled širenja moćnijih naroda. To je ujedno i prizor koji najrečitije upozorava na preteće posledice sličnih procesa i drugde u svetu. Okeanija. Izuzetno bogati jezički mozaik šireg pacifičkog regiona može se, uz nešto ostataka, svesti na tri file: austronezijsku (ranije malajsko-polinezijsku), inda-pacifičku (papuansku) i australijsku. Najrasprostranjenija i najbrojnija od ovih je austronezijska, čiji se jezici - nj ih blizu 1.000, a sa ukupno 180 miliona govornika - mogu naći na bezmalo svakom ostrvu od Madagaskara do Uskršnjeg ostrva i od Tajvana do Novog Zelanda. Najveći od ovih jezika govore se u Indoneziji, Maleziji i na Filipinima i pomenuti su u odeljku o Aziji. Svi drugi su mnogo 60

61 JEZICI manji - osim malgaškog na Madagaskaru - ali neki među nj i ma, kao fidžijski, funkcionišu kao nacionalni jezici pojedinih malih ostrvskih država. Maorski i havajski, domaći jezici Novog Zelanda odnosno Havaja, gotovo su se sasvim povukli pred engleskim. Često u susedstvu sa austronezijskim jezicima nalaze se takođe mnogobrojni, i još raznolikiji, jezici indo-pacifičke grupacije, nj ih oko 750 na području Nove Gvineje. Nj ihova genetska slika nije još dovoljno izoštrena, ali su u poslednje vreme bar došli u vidokrug nauke - za razliku od stanja polovinom ovog veka, kada se o nj ima znalo vrlo malo pa gotovo da nisu ni uzimani u obzir pri prebroj avanju i razvrstavanju jezika sveta. I ovde je velika razlika između konzervativne i radikalne klasifikacije: pri prethodnoj bi se moglo govoriti o nekih 60 odelitih porodica unutar celine koja se ovde uzima kao jedna makrofila. Najzad, australijski jezici se podudaraju sa ovim kontinentom: svi oni se govore samo tu, i samo nj ima se tu govorilo do dolaska Evropljana. Danas se smatra da su svi australijski jezici (o čijem smo broju i sudbini nešto već ranije rekli) genetski povezani, dakle da čine jednu veću porodicu, iako pojedinosti te veze ostaju nejasne. Nijedan od nj ih nema više od govornika, često dvojezičnih. Počev od kraja XVIII veka, engleski je zaposeo gotovo ceo naseljeni australijski prostor, a sukcesivni talasi doseljenika doneli su ovamo više desetina drugih evropskih i azijskih jezika. Tome još treba dodati i razne pidžinske i kreolske varijetete izrasle u domorodačkim zajed- 61

62 RANKO BUGARSKI mcama, od kojih neki imaju znatno više govornika od samih aboridžinskih jezika. Prema tome, Australija, koja se laički često zamišlja kao jednojezična, u stvarnosti je jezički i te kako šarena. I u drugim delovima Okeanije jezička iscepkanost izaziva potrebu za pidžinskim formacijama kao instrumentima šire komunikacije, koje onda podležu kreolizaciji. Tako u Papui Novoj Gvineji dominantni jezik međuetničkog opštenja jeste na engleskom zasnovani varijetet nazvan tok pisin, kojim kao drugim jezikom go qri oko dva miliona ljudi, a u kreolizovanom obliku,..j kao matemjim, nekih Obavljeni pregled geografskog rasporeda jezika u svetu ima obeležja arealne klasifikacije, kao jednog od načina razvrstavanja tih jezika. (Ovaj pojam često se, inače, koristi i za uže podele - npr. balkanski, skandinavski, kavkaski, indijski jezici). Već smo videli da se ova podela prepliće sa genetskom klasifikacijom. Do presecanja vremenskog i prostornog klasifikacionog principa, odnosno genetskog i arealnog kriterijuma, dolazi naročito tamo gde moguće genetske veze nisu dokazane zbog nedostatka empirijskih potvrda. Potpuna podudarnost postoji jedino u slučaju Australije i njenih jezika, koji predstavljaju _ zaokruženu arealnu i genetsku celinu. Treća važna lingvistička podela jeste tipološka klasifikacija, u načelu nezavisna od prethodnih, zasnovana na sličnostima i razlikama u samim strukturama pojedinih jezika i jezičkih grupa, koje mogu a ne moraju da budu genetski ili arealno uslo- 62

63 JEZICI vljene. Tako se, na primer, jezici razlikuju - ali samo unutar određenog raspona varijacija - u broju i rasporedu vokala i konsonanata, u strukturi slogova, u mehanizmima građenja reči, u uobičajenom redosledu subjekta, glagola i objekta u sastavu rečenice, u strukturi rečnika i u drugim obeležjima. U skladu sa ovim svojstvima jezici se mogu svrstavati u tipološke klase. U tekućem periodu tipološka karakterizacija pojedinih jezika i jezičkih grupa motivisana je naročito potragom za jezičkim univerzalij ama. Ali ova tematika izlazi iz okvira ove knjige, koja jezičke razlike posmatra "spolja " a ne "iznutra ", dakle u sociolingvističkom a ne čisto lingvističkom kontekstu, pa se neće dalje razmatrati. Najzad, u prethodnom izlaganju pominjane su kategorije kao što su standardni, nacionalni i službeni jezik, jezik međuetničke komunikacije, pidžin i kreol, maternji i drugi jezik, i druge. Kod njih je bitna komponenta društvenog funkcionisanja, pa one ulaze u kategorijalni aparat sociolingvistički utemeljene funkcionalne klasifikacije, koja će biti izložena u narednom poglavlju. No pre prelaska na ovu materiju, kratko ćemo se osvrnuti na neke aspekte i posledice geografskog prostiranja jezika, naročito s obzirom na nj ihovo raslojavanje i nj ihove dodire. Jezički kontakti Prostorno diferenciranje javlja se i unutar pojedinih jezika, i to u dve ravni. Na nivou narodnih govora ispoljavaju se dijalekatske razlike, za koje smo već videli da mogu da narastu 63

64 RANKO BUGARSKI do sprečavanja komunikacije u okviru istog jezika. A na nivou standardnih jezika razlike se manifestuju kroz specifičnosti donekle različitih teritorijalno-nacionalnih standardnih varijanti. To je slučaj, na primer, sa britanskom, američkom i drugim varijantama engleskog, sa kastiljskom i južnoameričkom varijantom španskog, sa evropskom i kanadskom varijantom francuskog, ili, na osoben način, sa varijantama srpskohrvatskog u Jugoslaviji. Ovu materiju nećemo razrađivati jer je dosta široko poznata; umesto toga ukazaćemo na neke opšte uslove i rezultate jezičkih kontakata. Intenzivni jezički dodiri i prožimanja mogu se odvijati u različitim uslovima. Prvo, kontinuiran život u jezičkom arhipelagu, sa mnoštvom malih jezika u susedstvu, kao u Okeaniji ili u Amazonskom bazenu. Drugo, stabilne granice između jezičkih porodica ili grana, kao što je romansko-germanska granica kroz Belgiju i Švajcarsku, ili razmeđe indoarijskih i dravidskih jezika u Indiji. Treće, manjinske enklave, kakve obrazuju keltski jezici, ili baskijski u Španiji i Francuskoj. Četvrto, evropska kolonijalna ekspanzija, koja je jezike evropskih kolonizatora dovela u dugotrajan dodir sa mnogobrojnim drugim jezicima. Peto, inverzija ove ekspanzije, pri kojoj populacije iz postkolonijalnog Trećeg sveta migriraju u industrijski razvijene zemlje zapada, a u samoj Evropi dolazi do slično motivisanog kretanja na pravcu jug-sever uz konstituisanje tzv. novih manjina. A poseban slučaj predstavlja pojava poznata pod imenom kulturnog kontakta, kada neki svetski dominantan jezik, posredstvom komunikacija i kulturne sfere, utiče na razvoj drugih je- 64

65 JEZICI zika sa kojima može, ali ne mora, da bude u geografskom susedstvu. Ovaj fenomen posebno je aktuelan u današnjem svetu, gde engleski i još neki jezici funkcionišu kao jezici-davaoci prema geografski veoma širokom spektru jezika-primalaca. Kada se govori o jezičkim kontaktima, valja imati na umu da u dodiru zapravo nisu neposredno jezici nego nj ihovi govornici: jezici dolaze u kontakt u glavama dvojezičnih pojedinaca. Otuda potiču i tipične kontaktne pojave kao što su rašireni bilingvizam, masovno pozajmljivanje, interferencija struktura jednog jezika u drugom, i druge. Jezici u prostornom susedstvu mogu, usled dugotrajnog dodira nj ihovih govornih zajednica, da razviju zajedničke tipološke crte, odnosno strukturalne karakteristike koje nisu deo nj ihovog genetskog nasleđa niti pak opštije tipološke sličnosti. Tako se mogu obrazovati jezički savezi (nem. Sprachbund) - skupine tako povezanih jezika kakve nalazimo na Balkanu, na Kavkazu, u velikom delu Indije ili na jugu Afrike. Dobar primer predstavlja upravo balkanski jezički savez, sa stečenim zajedničkim obeležjima gramatičke strukture (npr. postpozitivni član, odsustvo infinitiva) koja ispoljavaju jezici u veoma različitim stepenima genetskog srodstva - albanski, grčki, rumunski, makedonski, bugarski, te južni dij alekti srpskohrvatskog. Kontakti između jezika u određenim uslovima ostavlj aju i trajno potomstvo u vidu kontaktnih jezika - izrazito mešanih varijeteta pidžinskog i kreolskog tipa. Poseban kontaktni fenomen su i tzv. nematernji varijeteti svetski raširenih jezika, koji se ponegde koriste kao drugi jezici ali u domaćoj obradi, pod 65

66 RANKO BUGARSKI jasnim uticajem prvih jezika lokalnog stanovništva. Najrašireniji i najpoznatiji slučaj predstavljaju takve verzije engleskog u Indiji, zapadnoj i istočnoj Africi, Singapuru, na Filipinima i drugde, koje odskora ulaze u kadar podrobnijih sociolingvističkih istraživanja. Na kraju, kao što smo delimično već videli, neki jezici se vremenom šire, osvajajući nove teritorije uz potiskivanje manj ih ili manje prestižnih jezika. Takva jezička ekspanzija bila je pratilac kolonizacije, a u modernom svetu do nj e dolazi naročito usled razvoja komunikacija, nauke i tehnologije. Tako su se ranije širili grčki i latinski, potom arapski i turski, pa španski, portugalski, francuski, engleski, ruski i još neki jezici. Ovakvom širenju jezika na drugoj strani je komplementarno povlačenje jezika, koje može da vodi smrti jezika. Gašenje nekog jezika na određenoj teritoriji najčešće znači i njegovu definitivnu smrt, osim ako je vitalan na nekom drugom mestu. Katalonski je, recimo, ugrožen i verovatno pred gašenjem u Francuskoj, ali ne i u Španiji, a slična sudbina očekuje albanski u Italiji, za razliku od albanskog u Albaniji i Jugoslaviji. Teritorijalno širenje nekih jezika na račun drugih pokatkad se označava drastičnim i ne baš srećnim terminom glotofagija, koji izaziva sliku proždiranja jednog jezika od strane drugog. U svakom slučaju, pomenute pojave čine deo hiljadugodišnje jezičke stvarnosti. 66

67 4 Jezici u društvu Funkcionalna klasifikacija U prethodna tri poglavlja predmet našeg razmatranja bio je jedan red činjenica - u meri u kojoj su one danas poznate nauci - o pluralitetu ljudskih jezika, o nj ihovoj evoluciji u vremenu i distribuciji u prostoru. U ovom i sledećem poglavlju pozabavićemo se sociološkim i psihološkim implikacijama i posledicama tih činjenica - to jest, ispoljavanjem i delovanjem višejezičnosti na planu pojedinih ljudskih društava i nj ihovih individualnih članova. Što se tiče osnovne terminologije, koja se inače u stručnoj literaturi različito upotrebljava, mi ćemo se, zavisno od konteksta, alternativno služiti terminima višejezičnost (multilingvizam) i dvojezičnost (bilingvizam). Pri tome se svaki od ovih može razumeti u značenju " dva ili više jezika", ako iz nekog posebnog razloga nije potrebno da se to precizira. Pretežno ćemo ipak govoriti o višejezičnosti društvenih zajednica, ali o bilingvizmu pojedinaca. Broj jezika u nekoj zajednici jeste stvar različitih -- i promenljivih - istorijskih, kulturnih, etničkih, političkih i drugih okolnosti u kojima je došlo do njenog formiranja. Generalno 67

68 RANKO BUGARSKI govoreći, svi ti jezici ispunjavaju određene potrebe i utoliko za sve nj ih ima mesta, Pri tome su nj ihova raspodela, funkcionisanje i prestiž koji uživaju rezultat delovanja društvenih a ne primarno lingvističkih čini laca. Naime, jezici ne fu nkcionišu različito zato što se razlikuju genetski ili tipološki, nego stoga što opslužuj u različite grupe govornika ili ispunjavaju razne društvene potrebe. U pitanju je, dakle, autentično sociolingvistička materij a, i sa ovog stanovišta može se pristupiti funkcionalnoj ili sociolingvističkoj klasifikaciji jezika, odnosno njihovih varijeteta. (Varijetet je oblik jezika određen teritorijalno, socijalno ili funkcionalno. Ovde možemo pomenuti i termin idiom, koji u sociolingvistici služi kao neutralan opšti naziv za jezik, dijalekt ili bilo koji drugi jezički varijetet, bez nužnog preciziranja nj egovog lingvističkog ili sociološkog statusa). U naznačenim okvirima jezici se mogu kategorizovati na više načina; navešćemo najvažnije od nj ih, istovremeno uvodeći uobičajene termine za pojedine funkcionalno određene tipove jezika i varijeteta. Jezici se mogu najpre podeliti na pisane i nepisane; bar nekih 80% svih jezika sveta nikada nije imalo pisani oblik, a ona manjina pisanih jezika pisala se, i piše, nekim od skoro postojećih pisama, nastalih prilagođavanjem manjeg broja osnovnih sistema pisanja strukturama pojedinih jezika. Svi naj-, veći i mnogi manji jezici imaju pismo - ali ovo nipošto ne znači da su svi njihovi govornici pismeni; naprotiv, prema nekim podacima danas u svetu živi oko milijardu nepismenih ljudi iznad 15 godina starosti. 68

69 JEZICI U jednoj drugoj iako srodnoj dimenziji, jezici mogu da budu nestandardni ili standardni. Nestandardni su razni govorni varijeteti, uključujući one žargonskog tipa, kojima se služe pojedine jezičke ili društvene grupe u neformalnoj komunikaciji. Oni su često u suštini monofunkcionalni i manje prestižni. Za jezik koji nije, ili još nije, standardizovan u nauci se upotrebljava termin vernakular, u značenju približnom onome koje kod nas ima uvreženi ali neprecizni i danas neadekvatni naziv "narodni jezik". Nasuprot ovome, standardni jezici imaju stručno kodifikovan i društveno sankcionisan oblik; oni služe za kultivisanu javnu upotrebu u svim domenima, kao komunikacijski instrumenti savremenog života. Pošto su po svojoj prirodi polifunkcionalnog karaktera, u nj ima se razvijaju različiti funkcionalni stilovi ili registri - varijeteti određeni predmetno i situaciono. Ovakvo funkcionalno raslojavanje razlikuje se od teritorijalnog, čiji su rezultat geografski dijalekti, a na nivou standardnog jezika već pominjane varijante, i od socijalnog, koje vodi stvaranju društvenih dijalekata ili sociolekata. Kada se misli posebno na književne i kulturne funkcije, upotrebljava se i tradicionalni naziv književni jezik, koji ipak treba razlučiti od sociolingvističke kategorije standardnog jezika u naznačenom smislu. Naime, dok je standardni jezik u osnovi civilizacijski pojam koji upućuje na opštu upotrebljivost, knj iževni jezik je prevashodno kulturni pojam koji naglašava vrednost. Jezici već iščezli kao sredstva opšte govorne komunikacije mogu, kako smo ranije videli, da zadrže važne kulturne funkcije i tada se nazivaju klasičnim jezicima. 69

70 RANKO BUGARSKI Po prostiranju, i po pridruženim komunikacijskim i društvenim ulogama, jezici i varijeteti mogu da budu lokalni, regionalni, nacionalni, međunacionalni i internacionalni. Lokalni jezici su ograničeni na neko uže područje. Regionalni jezici se koriste u određenim regij ama, administrativno ili drukčije definisanim, unutar neke državne zajednice ali bez nacionalnog statusa (kao oksitanski u Francuskoj ili javanski u Indoneziji). Za razliku od ovih, nacionalni jezik pripada celoj naciji, shvaćenoj bilo u narodnosnom ili u državnom smislu (npr. nemački kao nacionalni jezik svih Nemaca, ma u kojoj državi živeli; francuski kao nacionalni jezik svih državljana Francuske, ma kojim jezikom govorili kao matemjim). U međunacionalnom (ili međuetničkom) opštenju unutar ili preko administrativnih granica funkcionišu jezici šire komunikacije, kao svojevrsni saobraćajni jezici koji nekim učesnicima mogu da budu maternji a nekima nematernji (kao svahili u istočnoj Africi, ruski u bivšem Sovjetskom Savezu, engleski, francuski ili španski u raznim delovima sveta, ili srpskohrvatski - na neformalnom nivou - u dojučerašnjoj Jugoslaviji). Ako se jednim jezikom služe pripadnici više naroda kao svojim prvim jezikom, on je i nj ihov zajednički jezik. Ali jezici šire komunikacije tipično se koriste u opštenju između predstavnika različitih jezika, ili različitih varijeteta istog jezika, a za takvu funkciju dolaze u obzir razni tipovi varijeteta. Tako se naddijalekatski govorni tip za komunikaciju na nekom dijalekatski razuđenom području naziva koine (po imenu takvog starogrčkog varijeteta). Još širem sporazumevanju između predstavnika ra- 70

71 JEZICI zličitih jezika služi teritorijalno rasprostranjeni tip nazvan lingua fra nca (po mešanom srednjovekovnom varijetetu sa osnovom u franko-provansalskom dijalektu, kojim su se sporazumevali učesnici krstaških ratova). Ovde spadaju i tzv. kontaktni jezici - mešani pomoćni jezici bez sopstvenih govornika, izrazito svedeni u formi i ograničenih funkcija, npr. u trgovini na velikim pomorskim raskrsnicama, koj i se nazivaju i pidžini (možda prema kineskom izgovoru engleske reči business 'posao'). Pidžini mogu da budu i institucionalizovani, dobijanjem pisma i preuzimanjem nekih zvaničnih funkcija (kao tok pisin u Papui Novoj Gvineji). Oni mogu i da steknu sopstvene govornike, tako što ih kao matemje jezike usvajaju deca čiji su roditelji, pripadajući različitim jezicima, međusobno opštili na nj i ma. U takvim slučajevima pidžini se upotpunjuju i prelaze u kategoriju kreola (naziv po analogiji sa mešanjem rasnih tipova). Kreoli su zapravo već potpuni jezici, koj i se od drugih prirodnih jezika razlikuju samo svojim neobičnim poreklom. Termin lingua franca koristi se, inače, i za " normalne" jezike šire komunikacije u nekom regionu (kao malopre pomenuti svahili, ili malajski u Malajskom arhipelagu). On se nekada proteže i na jezike internacionalnog raspona u modernom svetu, ali ovima bolje pristaje etiketa međunarodnih jezika (popularni naziv svetski jezici ipak je preteran, jer nijedan jezik nije raširen doslovno po celom svetu). Takvi jezici mahom su iz kategorije prirodnih jezika koji su uveliko prešli granice svojih izvornih govornih zajednica (npr. engleski), ali se uz nj ih kao pomoćni donekle koriste i veštački ili planski jezici tipa esperanta. 71

72 RANKO BUGARSKI U životu modernih država posebno važna uloga pripada kategoriji zvaničnog ili službenog jezika - onog koji ispunjava službene funkcije na državnom nivou, bilo da je takvo njegovo mesto ozakonjeno ili da samo proističe iz ustaljene prakse. On se može zvati i državni jezik, naročito ako u datoj zemlji postoji samo jedan takav, ali se ovaj termin izbegava zbog nejasnog značenja i nepoželjnih konotacij a. Iz primera koj i slede videćemo da mnoge države, naročito ako su federativnog tipa, naporeda priznaju i više zvaničnih jezika, te da se u toj ulozi mogu naći kako domaći tako i " uvezeni" jezici (nametnuti ranijom kolonizacijom). A već smo videli da se u tu svrhu pokatkad oživljavaju jezici koji su u govornom smislu već izumrli ili su praktično na izdisaju (hebrejski, odnosno irski). Zvanični jezici često su podudarni sa nacionalnima, ali nije uvek tako. U Švajcarskoj su nacionalni nemački, francuski, italij anski i romanš, a prva tn su uz to i zvanični. U Paragvaju su nacionalni jezici španski i gvarani, s tim što je samo španski zvanični jezik te zemlje. U Republici Irskoj irski je prvi a engleski drugi zvanični jezik, ali status nacionalnog jezika uživa samo irski (iako se nj ime aktivno služi minimalan procenat stanovništva). Na malom ali entički izrazito mešanom prostoru Singapura, gde je nešto teže govoriti o pojmu nacionalnog jezika, čak četiri jezika - kineski, engleski, malajski i tamilski - imaju zvaničan status, ali se prva dva ipak favorizuju. U okviru izložene sociolingvističke tipologije pojedini idiomi mogu, razume se, istovremeno da pripadaju većem broju tipova, zavisno od stanovišta. Tako, primera radi, neki pisani 72

73 JEZICI jezik može u isti mah da funkcioniše i kao standardni, zvanični i nacionalni jezik. Isto tako, moguć je i prelazak iz jednog tipa i drugi, samo u nekim pravcima. Recimo, nepisani jezik dobija pismo i prelazi u kategoriju pisanih; vernakular standardizacijom postaje standardni jezik (npr. srpskohrvatski); standardni jezik koji vremenom izgubi govornike a sačuva kulturne funkcije postaje klasični jezik, a ovaj može revitalizacijom opet da proradi kao standardni jezik (latinski, odnosno hebrejski); ranije nezvaničan jezik biva proglašen zvaničnim; itd. Takođe smo već videli da pidžin sticanjem sopstvenih govornika postaje kreol; on može uz odgovarajuću obradu da pređe čak i u kategoriju standardnih jezika (bahasa, ili indonežanski standardni jezik, vodi poreklo od pidžina zvanog bazarski malajski). Sa pravno-političke strane, povezane i sa pitanjem službene upotrebe jezika, jezici se značajno razlikuju i utoliko što mogu da funkcionišu kao većinski ili manjinski, pri čemu ovaj status ne određuje samo broj govornika nego i njihova društvena moć. Na svetskom planu, manje od 5% jezičkih zajednica žive u zemlji gde nj ihov maternji jezik ima zvaničan status; neke od nj ih su male, kao zajednica islandskog sa članova, a druge ogromne, kao kineska sa milijardu. Čak i u 12 zemalja Evropske unije, od ukupno 320 miliona građana njih 50 miliona govore nekim jezikom koji nije glavni ili zvanični jezik u zemlji gde žive. Sa ovog gledišta, znači, 95% jezičkih zajednica današnjeg sveta pripada jezičkim manjinama jedne ili druge vrste. To, naravno, ne znači i isti procenat svetske populacije, ali ipak čini njenu većinu. Inače, pojmovi većinskog i manjinskog jezika 73

74 RANKO BUGARSKI nekada su sasvim relativni, naročito ako se ima u vidu samo broj govornika. U doskorašnjoj Jugoslaviji, sa većim brojem zvaničnih jezika, srpskohrvatski je uz to bio i većinski jezik zemlje, ali bi se u svetskim razmerima i on mogao svrstati u manje jezike. A na Kosovu je albanski većinski jezik u numeričkom a manjinski u pravnom smislu, dok je u Srbiji i Jugoslaviji manjinski na oba načina; itd. Zanimljiv je slučaj Belgije, čija se oba glavna jezika, flamanski i francuski, sa različitih stanovišta mogu opisati i kao većinski i kao manjinski. Mnogi jezici imaju većinski, nacionalni i zvanični status u svojim matičnim državama, dok se u drugim i često susednim zemljama javljaju kao manjinski jezici, gde mogu a ne moraju da budu i ozvaničeni (kao nemački, mađarski, albanski ili turski). Svetski rašireni jezici služe u zvaničnoj komunikaciji ne samo u svojim matičnim državama nego, eventualno u nekoj kombinaciji sa domaćim jezicima, i u desetinama bivših kolonija a sada samostalnih država na raznim kontinentima, gde su u brojčanom smislu izrazito manjinski jezici. Tako je engleski danas jedini zvanični jezik, ili jedan od zvaničnih jezika, u nekih 45 država, francuski u 30, a španski i arapski u po 20; dok je u prva tri slučaja ovo posledica klasične kolonizacije, arapski svoj u raširenost prevashodno duguje širenju islama. Pri tome ovim jezicima, kao nematernjim, u nekim od tih zemalja govori značajan, a u drugim zanemarljiv broj državljana. Posebnu kategoriju manjinskih jezika čine migrantski jezici doseljeničkih populacija u ekonomskoj emigraciji (kao turski, grčki, srpskohrvatski i drugi u zapadnoevropskim zemlja- 74

75 JEZICI ma). Za razliku od priznatih jezika nacionalnih manjina, oni na novoj teritoriji po pravilu nemaju odgovarajuću institucionalnu zaštitu, iako se najčešće preduzimaju neke mere za nj ihovu zastupljenost u obrazovanju, medijima i drugim domenima javnog života. Unutar svojih grupa, međutim, oni funkcionišu kao sva kodnevni jezici, upravo kao i jezici većinskog stanovništva za svoje govornike. Sa funkcionalnog stanovišta relevantni su i ranije u ovoj knjizi navođeni pojmovi prvog i drugog jezika neke zajednice. Prvi jezik je najčešće i maternji jezik većine njenog stanovništva, dok je drugi ili nematernji jezik onaj koji u toj zajednici obavlja dodatne sociološki važne i institucionalizovane funkcije (npr. ruski za govornike drugih jezika širom doskorašnjeg Sovjetskog Saveza, ili zapadnoevropski jezici u bivšim kolonijama). U nešto drukčijem značenju, u zvanično višejezičnim liržavama jedan od nj ihovih jezika može za predstavnike nekog drugog da funkcioniše kao drugi jezik (engleski za frankofone, a francuski za anglofone Kanađane, flamanski/holandski za Valonce a francuski za Flamance u Belgiji, ili srpskohrvatski la predstavnike nacionalnih manjina u Jugoslaviji). Dodajmo na kraju da je sledeće od gore navedenih kategorija Evropska unija proglasila relevantnim za potrebe proučavanja i unapređivanja jezi čkog statusa pojedinih grupa na svojoj teritoriji: regionalni, nacionalni, zajednički, standardni, zvanični, saobraćajni, svakodnevni, većinski, manjinski, rnigrantski, maternji, prvi, drugi jezik. Naš spisak uključio je još neke, kako bi se pružila što potpunija slika šarene lepeze sociolingvistički 75

76 RANKO BUGARSKI određenih kategorija jezičkih varijeteta koji funkcionišu u Evropi, ali i u svim drugim delovima sveta. Jezici i države U ovom odeljku razmotrićemo neka pitanja raspodele i funkcionisanja jezika u društvu, uzimajući državnu zajednicu kao pogodan okvir za to. U zapadnom svetu dosta je ukorenjeno verovanje da su bar moderne države u suštini jednojezične, da je to posebno povoljno ili čak prirodno stanje, a da je izrazita višejezičnost recidiv prošlosti, simptom nerazvijenosti i činilac inherentne nestabilnosti. Drugim rečima, smatra se da je jednojezičnost po samoj prirodi stvari nekakva norma, da društvene zajednice u kojima svi govore istim jezikom već samim tim dobro funkcionišu i lakše napreduju. Nasuprot tome, kako se veruje, višejezičnost je odstupanje od tog idealnog obrasca, izazvano sklopom raznih nasleđenih nepovoljnih okolnosti, koje zapravo treba prevazići. Ovakvo gledanje u duhovnom smislu je proisteklo iz uticajne evropske kultumoistorijske matrice, romantičarske i nacionalističke provenijencije, koj a je postulirala jedinstvo i čistotu nacije, države i jezika. To shvatanje je uveliko materijalizovano kroz tendencije asimilacije etno-jezičkih manjina, i prošireno tokom kolonizacije drugih kontinenata od strane evropskih naroda i nj ihovih jezika. Jednojezičnost je tako postala rasprostranjen mehanizam državne uprave, ali i simbol ekonomskog prosperiteta i političke moći. Ovaj stereotip do danas je 76

77 JEZICI zadržao svoju snagu, naročito u velikim evropskim državama kao ishodištima osvajačkih poduhvata (Velika Britanija, Francuska, Španija, na drugi način i Nemačka) i u " evropeiziranim" državama u Severnoj i Južnoj Americi i Australiji. Međutim, on je u međuvremenu pustio koren i među upravljačkim elitama u kolonijalizovanim zemljama Azije i Afrike, koje su u svojoj težnji za razvojem posle osamostaljenja sledile takav način mišlj enja iako ih sopstvena tradicija i lokalna stvarnost nisu na to upućivale. Naime, obični lj udi u svim tim multietničkim i multilingvalnim zemljama - a one su, ne zaboravimo, u većini - odrasli su u jezičkom šarenilu i u višejezičnosti ne vide ništa neobično, nego je čak doživljavaju kao svojevrsno bogatstvo (upravo kao što se to kroz vekove često činilo i na evropskom prostoru, sve do pojave nacionalnih država). Ako, dakle napustimo pomenuti evropocentrični obrazac i u kadar uhvatimo globalnu situaciju, videćemo da višejezičnost nije nešto izuzetno, što bi postojalo samo kod manjeg broja zvanično višejezičnih zemalja (i nekih pojedinaca u nj ima), nego sasvim normalna pojava koja u planetarnim razmerima čak i preovlađuje. Masovnost ovog fenomena i njegove različite manifestacije pri tome su diktirale potrebu za proširivanjem i diferenciranjem samog pojma višejezičnosti daleko izvan ograničenih i uprošćenih popularnih predstava. Objektivan pregled ove problematike otkriva da višejezičnost sama po sebi nije bitan činilac društvenog napretka niti nazadovanja, nego je presudno ono što se na institucionalnom planu učini u vezi s tim obeležjem društva. Višejezičnost je, 77

78 RANKO BUGARSKI inače, nužno rasprostranjena već zbog samog broja i distribucije jezika u svetu uopšte i u pojedinim državama posebno. Ovome treba dodati migracije stanovništva u ratnim prilikama ili iz ekonomskih razloga, potom trgovinu, verske, kulturne i obrazovne potrebe. Među činioce koji podstiču višejezičnost treba uvrstiti i razvoj nacionalnih jezika s obzirom na njihove prednosti ali i ograničenja, uključivanje u svetske tokove putem učenja jezika međunarodnog raspona, industrijalizaciju i urbanizaciju, politički federalizam, naučno-tehnološki razvoj i druge. Naročito su manje zajednice - premda ne samo one - upućene na višejezičnost kao zalogu svog identiteta, ali i prosperiteta u procesima formiranja i transformisanja država. Za mnoge manjine, biti obrazovan značilo je - i znači - biti dvojezičan. Pojedinci čiji maternji jezik nema zvaničan status u zemlji gde žive zapravo moraju da postanu dvojezični ili višejezični, i to ne u bilo kojim jezicima nego obavezno u kombinaciji sa nekim dominantnim zvaničnim jezikom okoline. Suprotno od onoga što se često veruje, nije nimalo lako utvrditi koliko je jezika u upotrebi u nekoj zajednici u nekom datom trenutku. Ovo stoga što nije uvek unapred jasno šta treba računati kao jedan jezik, i šta kao jezik u upotrebi. O prvom pitanju već je dovoljno rečeno tokom našeg ranijeg razmatranja jezičkog identiteta. A što se tiče drugog, samo ćemo da pitamo da li je, primera radi, na nivou sociolingvističkog makro-profila neke državne zajednice relevantan podatak da se neki sasvim slabo zastupljeni jezici nekada koriste, u strogo privatne svrhe, u nekoliko porodica čiji su svi članovi dvojezični. Jasno je da 78

79 JEZICI su odgovori na ovakva pitanja uvek donekle proizvoljni. Mi, međutim, nećemo moći da ulazimo u metodološke pojedinosti ove vrste, nego ćemo pribegavati nekim neminovnim pojednostavljenjima. Imajući u vidu već rečeno, neće nas iznenaditi činjenica da jednojezičnost na državnom planu uopšte nije norma, već izuzetak - i to kranje redak. Pri tome, dakako, mislimo na faktičko a ne na formalno priznato stanje. Naime, realno postojeća višejezičnost može se, kako smo već imali prilike da zapazimo, zvanično priznati i institucionalizovati ili pak prikrivati i potiskivati - zavisno od opšte i jezičke politike date države u određenom periodu. Usled toga dolazi do prividnog paradoksa da u zvanično višejezičnim zemljama po pravilu ima manje dvojezičnih pojedinaca nego u zvanično jednojezičnim državama. Ovo zato što zvanično višejezične države zapravo samo garantuju upotrebu dvaju ili više jezika, a time i prava etno-jezičkih grupa u svom sastavu, ne promovišući pri tome i individualni bilingvizam. S druge strane, države koje su ozvaničile jednojezičnost često se oblikuju na etnički i jezički izrazito mešanim područjima, sa velikim brojem pojedinačno dvojezičnih govornika u raznim kombinacijama. Države koje se o ovom pitanju formalno ne izjašnjavaju takođe automatski potpadaju pod ovu drugu kategoriju, kao jednojezične u jeziku većinskog naroda. Daćemo nekoliko primera raskoraka između proklamovane i stvarne situacije. U Evropi su neke države (kao Belgija, Švajcarska, Jugoslavija ili bivši Sovjetski Savez) zvanično višejezične, dok su druge (kao Francuska, Poljska, Bugarska ili Grč- 79

80 RANKO BUGARSKI ka) formalno jednojezične, ali su u stvarnosti i one višejezične. Reč je, unekoliko, o nivou posmatranja. Gledano u makro-perspektivi, " iz aviona ", Francuska ili Španija mogu da deluju kao jednojezične zemlje, kakvima se često i smatraju. Nešto bliži pogled već otkriva, u prvom slučaju, uz francuski još i oksitanski (provansalski), katalonski, baskijski, bretonski, flamanski, nemački, italijanski i korzikanski; a u drugom, uz španski još i galicijski i ponovo katalonski i baskijski. A još neposrednije osmatranje sociolingvističkih mikrosredina, naročito većih urbanih aglomeracija u Francuskoj, registrovalo bi i prisustvo mnogih drugih, doseljeničkih jezika pretežno iz Evrope i severne Afrike. Ili, slučaj Velike Britanije, tradicionalno zemlje engleskog jezika, delimično obrubljene keltskim jezicima u povlačenju. Ona je danas pravi Vavilon jer su u nj u, doseljavanjem iz bivših kolonija i migracijom evropske radne snage, dodatno uneti mnogobrojni afrički, indijski, dalekoistočni, potom romanski, slovenski i drugi jezici - ukupno nj ih oko 100. Slično je, iako u nešto manjim razmerima, i sa drugim zemljama prijema ekonomske migracije. Iz ovih, kao i ranije datih primera, vidimo da se višejezičnost na državnom planu manifestuje u bar tri nivoa, a diferencirano s obzirom na lokalne prilike. U Evropi tipično imamo najpre jedan nacionalni jezik ili više nj ih. Potom, više jezika nacionalnih ili bar jezičkih manjina, kao tradicionalnih istorijskih i " autohtonih " teritorijalnih grupacija sa manjim ili većim pravima; ovakvih jezika može da bude i veliki broj, kao u Jugoslaviji, Rumuniji ili doskorašnjem Sovjetskom Savezu. A na 80

81 JEZICI sve ovo idu, naročito u pomenutim zemljama masovne ekonomske imigracije (uključujući sada i prekookeanske zemlje Severne Amerike i Australiju), jezici tzv. novih manjina - deteritorijalizovanih alohtonih " migrantskih populacija. Ti jezici " odskora unose veliku meru jezičke šarolikosti i na prethodno mahom monolingvalna područja. U Evropi se ovo odnosi, uz već poimence navedene države, i na Nemačku, Holandiju, Belgiju, skandinavske zemlje i Švajcarsku. U ovoj poslednjoj, na primer, danas živi više govornika turskog nego domaćeg nacionalnog jezika romanša! Ovakvo dograđivanje jezičkog mozaika zemalja imigracije ima relativno trajan karakter, jer se doseljenički jezici mogu održati kao maternji bar u prve dve -tri generacije. U SAD, Kanadi i Australiji, opet, imamo po jedan sloj domorodačkih jezika u povlačenju, zatim dominantni sloj engleskog (u Kvebeku i francuskog), i najzad sloj novodoseljenih imigrantskih jezika, koji broji i do stotinak njih. A u Africi južno od Sahare tipično nailazimo na troslojnu piramidu sačinjenu od mnoštva lokalnih dijalekata i vernakulara u osnovi, zatim od manjeg broja jezika šire regionalne komunikacije, tipa lingua franca, i, na vrhu, od jednog ili dva nacionalna odnosno zvanična jezika. Drugde, kao u Indiji, ima i razuđenijih hijerarhija, kao što ćemo videti u nastavku. U svakom slučaju, višejezičnost je empirijska sociolingvistička činjenica sveta u kome živimo i važan deo slike svakodnevnog života. Ovo opšte tvrđenje vredi nezavisno od toga kako su gde regulisane sociološke i političke kategorije naroda, nacionalne manjine ili narodnosti, 81

82 RANKO BUGARSKI domorodačkih i doseljeničkih etničkih grupa itd. - kategorije koje se povećanom mobilnošću populacija i bržim promenama u modernim uslovima ionako relativizuju. Ako broj jezika na svetu podelimo sa brojem danas postojećih suverenih država, dobićemo prosečnu vrednost od nekih 25 jezika po državi. (Ovom proseku odgovarala je i bivša Jugoslavija, ako računamo i sasvim slabo zastupljene jezike od kojih su neki na izdisaju). Faktički jednojezičnih državnih tvorevina ima neznatan broj -svega nekoliko, uglavnom u Evropi. Bez većih rezervi ovde bi se jednojezičnim mogli nazvati samo Island i Portugal, uz minijaturne države Lihtenštajn, Monako i San Marino (ali su npr. Andora i Luksemburg već trojezični). Računa se da najviše država ima između l O i 50 jezika. Na drugom kraju su velike multilingvalne državne zajednice, najčešće stvorene na teritorijama nekadašnjih imperija, odnosno kolonija. Tako se pri najstrožim kriterijumima brojanja na ukupnoj evroazijskoj teritoriji bivšeg Sovjetskog Saveza govori oko 130, a u Indiji bar 170 jezika. Grubo zaokruženo, broj jezika u Indoneziji procenjuje se na 300, u Nigeriji na 400, a u Papui Novoj Gvineji i do 750. Vidimo, dakle, da su realno vtsejeztcne i bezmalo sve zemlje koje eksplicitno ili implicitno priznaju samo jedan zvanični jezik na svojim teritorijama - iako je od oko 200 država svega nekih 40 i službeno proglasilo svoju dvojezičnost ili višejezičnost. U pogledu procentualne zastupljenosti većinskog jezika, ako takav postoji, razlike su velike. Samo dve trećine svih država ima jedan jezik zajednički većini populacije. Od ovih, 82

83 JEZICI u svega desetak slučajeva većinskim jezikom govori preko 90% stanovništva; to su, prema podacima koji ne moraju da budu uvek verodostojni, Island, Portugal, Nemačka, Austrija, Japan Severna i Južna Koreja, Bangladeš, Dominikanska Republika 1 Tunis. (Tu bi možda spadale i neke od zemalja za koje ne postoji zvanična evidencija o upotrebi jezika, kakve su Grčka, Albanija ili Poljska). Ovakvom odnosu su bliske, ali iz raznih razloga klasifikaciono problematične, Francuska, Velika Britanija, SAD i Kina. Pomenuti procenat znatnije pada, ali je još uvek iznad 50%, u većini država (npr. bivša Jugoslavija i SSSR, Španija, Maroko, Malezija, Vijetnam). A u priličnom broju zemalja mnogo manje od polovine stanovništva govori zvaničnim jezikom, ili jezicima (npr. Gana, Nigerija, Tanzanija, Uganda, Senegal, Indija, Indonezija, Haiti). Sa već navedenim izuzetkom Islanda i Portugala, od zemalja koje se obično smatraju jezički " čistim " svaka ima i bar poneku jezičku manjinu, makar i malobrojnu. Tako Japan ima ainu, korejski i kineski kao manjinske jezike, a u Nemačkoj, pored autohtonih manjina kakve su danska ili lužičkosrpska, danas nalazimo i mnoge doseljeničke jezike (turski, srpskohrvatski, italijanski, grčki, portugalski itd.). U ovom smislu biće poučno da se na trenutak zadržimo na jezičkoj situaciji SAD, kao službeno jednojezične zemlje koja je u stvarnosti izrazito višejezična. Pored engleskog na jednoj strani, i više desetina autohtonih indijanskih i eskimsko-aleutskih jezika na drugoj, tu su nove desetine jezika unetih irnigracijom iz svih delova sveta. Prema zvaničnim podacima iz 83

84 RANKO BUGARSKI godine, čak 28 miliona ili 13% svih državljana SAD prijavilo je neki maternji jezik koji nije bio engleski, pri čemu je 7% navelo i da taj jezik redovno upotrebljava. Nekima od tih jezika govorili su milioni Amerikanaca; prvih pet po brojnosti bili su španski, italijanski, nemački, francuski i poljski, svaki sa preko milion govornika, a ukupno je bilo registrovano 27 jezika sa više od l predstavnika ponaosob. A u jednom popisu iz godine više od l 0% stanovnika iznad 5 godina prijavilo je da im kućni jezik nije engleski; od toga je za skoro polovinu taj jezik bio španski. Ukupno uzev, izgleda da u SAD dugoročno ipak preovlađuje tendencija postepenog prelaska na engleski, iako veoma različito u pojedinim jezičkim grupama. To bi govorilo da jezička asimilacija ipak teče, premda se famozni etnički " lonac za pretapanje " pokazao manje efikasnim nego što se očekivalo. Važan izuzetak od ovog smera kretanja je samo španski, koji raste velikom brzinom; po nekim podacima iz godine on je možda već prebacio cifru od 20 miliona govornika. Ovo je izazvalo reakciju u vidu pokreta - dosta snažnog ali u perspektivi verovatno neuspešno g-da se engleski proglasi jedinim zvaničnim jezikom ove zemlje. (Ona, inače, kao ni druge anglosaksonske zemlje, nikada nije donela formalne uredbe ove vrste: bez njih se uvek znalo ko je gazda u jezičkoj kući.) Poznato je da se jednim jezikom može služiti jedna nacija (ili druga etnička formacija) ili više njih, u istoj državi ili u različitim državama; i obrnuto, ista nacija može da koristi različite jezike. Ovo ukazuje na veliku složenost odnosa jezika 84

85 JEZICI prema naciji i državi - do koje je, opet, došlo zbog činjenice da su jezičke, etničke i političke granice kroz istoriju mahom izrastale na različite načine i retko su kad podudarne. Potpuna podudarnost između jezika i države u čistom vidu - tako da ogromna većina svih govornika jednog jezika živi u jednoj državi, a da ova nema drugih jezika osim možda brojčano beznačajnih manjina - sasvim je izuzetna. Prema nekim analizama, ovo bi moglo da važi samo za Island, Maltu, Japan, Tajland i Malgašku Republiku, a uz veće rezerve eventualno još za Mađarsku i Tursku. Neuporedivo je češći raskorak, veoma često sasvim drastičan. U Francuskoj su, na primer, jezičke i državne granice nepodudarne uglavnom po rubovima, što daje utisak nedovoljno izoštrene slike (kao kada se vidi " dvostruko"). Ali odstupanje je znatno veće već u susednoj Belgiji, koja kao država postoji od godine, dok je po sredini preseca germansko-romanska jezička granica stara godina. Ista granica ide i kroz Š vajcarsku. A stvari su, dakako, još mnogo komplikovanije u zemljama tzv. Trećeg sveta, što smo već imali prilike da zapazimo. Manifestacije društvene višejezičnosti Najopštije govoreći, višejezičnost se ispoljava na društvenom i na pojedinačnom planu. U nauci se ova razlika obično terminologizuje kao opozicija između socijetalnog i individualnog bilingvivna, pa ćemo se i mi u daljem izlaganju služiti ovim terminima. (Za razliku od socijalnog", što se odnosi na " društvene fenomene uopšte, " socijetalno" upućuje na neku određenu društvenu zajednicu). Kada se na socijetalnom planu go- 85

86 RANKO BUGARSKI vori o višejezičnosti, taj pojam uglavnom ima široko i neutralno značenje ( " upotreba više od jednog jezika u nekom društvu " ), ne govoreći ništa o funkcionalnoj raspodeli tih jezika. Ako se pak želi naglasiti postojanje takve distribucije pri kojoj se jedan jezik ili varijetet upotrebljava za određene funkcije a drugi za neke druge funkcije, to se ističe posebnim terminom diglosija, odnosno triglosija ili poliglosija kada je potrebno takvo preciziranje. (Etimološki, reči bilingvizam i diglosija obe znače 'dvojezičnost', ali je prva sačinjena od latinskih a druga od grčkih elemenata, sa navedenom specijalizacijom značenja.) U užem smislu, diglosija označava funkcionalni rascep pri kome se jedan varijetet nekog jezika koristi za tzv. više funkcije (administracija, kultura, više školstvo), a drugi vari jetet istog jezika za tzv. niže funkcije (neformalna svakodnevna komunikacija). Takav odnos postoji, na primer, između dva varijeteta novogrčkog (katarevusa i dimotiki), savremene verzije klasičnog arapskog i različitih arapskih govornih dijalekata u pojedinim arapskim zemljama, ili standardnog nemačkog i nemačkog dijalekta u Švajcarskoj. U širem smislu, o diglosiji se govori i kada su različiti jezici (a ne samo nj ihovi varijeteti) raspoređeni po funkcijama, neretko u lepezi - karakterističnoj za poliglosiju - koja se ne može svesti na prostu opoziciju " višeg " i " nižeg ". Ima, tako, zemalja u kojima se jedan jezik ili varijetet koristi u porodici, drugi za govornu komunikaciju na poslu, treći u obrazovne ili administrativne svrhe, četvrti možda za verske obrede, i slično. Veoma često opšta višejezičnost u nekoj državi sadrži komponente diglosije. Tako je mala kneževina Luksemburg suštinski 86

87 JEZICI trojezična, ali uz izvesnu specijalizaciju po funkcijama. Tamo se, primera radi, može desiti da se u nekoj parnici svedoči na luksemburškom dijalektu nemačkog kao osnovnom govornom varijetetu stanovništva, da se rasprava među advokatima vodi na francuskom kao jeziku prestiža, a da se presuda formuliše na standardnom nemačkom kao poslovnom jeziku! U Tunisu se bilingvizam između arapskog i francuskog kombinuje sa već pomenutom diglosijom unutar arapskog. Do složenog ukrštanja ovih odnosa može doći i u sasvim malim zajednicama. U severozapadnoj Istri većina italijanskog etničkog stanovništva je dvojezična sa italijanskim i slovenačkim, ali još uz dvostruku diglosiju (standardni i lokalni dijalekatski varijeteti obaju jezika). Što se tiče odnosa između socijetalnog i individualnog bilingvizma, tu ima više mogućnosti koje se mogu svesti na tri osnovna slučaja, šematski prikazana na Slici 7. II m --- JezikA JezikB Slika 7. 87

88 RANKO BUGARSKI Kod tipa I, u državi zajedno žive dve monolingvalne grupe, sa samo manjim brojem bilingvalnih pojedinaca preko kojih se ostvaruje kontakt između nj ih; to je, dakle, dvostruki monolingvizam (primeri: Belgija, Kanada, Švajcarska, bivša Čehoslovačka). Bilingvalnih pojedinaca ima, na primer, u Belgiji i Kanadi svega 13-16%, a one su zvanično dvojezične zemlje. Kod tipa II, pripadnici obeju grupa su i pojedinačno u većini bilingvalni, što je dvosmerni ili simetrični bilingvizam (primeri: Tanzanija, Paragvaj, delovi Indije, gde se individualni bilingvizam penje i do 90% stanovništva). Kod tipa III, jedna grupa je dvojezična (po pravilu manjinska) a druga jednojezična (većinska). To je jednosmerni ili asimetrični bilingvizam (primeri: jezici nacionalnih manjina i većinskih naroda u Jugoslaviji i širom Evrope, jezici domorodačkih i doseljeničkih populacija prema velikim nacionalnim jezicima na drugim kontinentima). Često su bilingvalni skoro svi pripadnici manjinskog, a eventualno samo neki govornici većinskog jezika. No u bilo kom slučaju, socijetalnog bilingvizma zapravo i nema bez neke mere individualnog bilingvizma. Ovo je, dakako, samo teorijska šema; sam život je komplikovaniji, jer obično nalazimo u istoj državi više od dve grupe i dva jezika - kako se delimično može videti i iz datih primera. Ipak ta tipologija može da pomogne u percipiranju složenih odnosa između socijetalnog i individualnog bilingvizma. A čega sve ima " na terenu ", to možemo da ilustrujemo primerima grada Madine u Gani, gde je u kontaktu preko 80 jezika, pri čemu 88

89 JEZICI većina stanovnika govori bar po tri, ili pograničnog područja Brazila i Kolumbije, gde svega lj udi govori oko 25 jezika, a većina pojedinaca dva ili tri. Istovremeno, ovakvo posmatranje unosi korekcije u prethodno izloženu sliku višejezičnosti pojedinih zemalja. Uz sve što je rečeno o veoma izraženom socijetalnom bilingvizmu u SAD, sada možemo dodati da je tamo ogromna većina stanovništva pojedinačno ipak jednojezična, sa svega nekih 6% aktivnih " svakodnevnih " bilingvala. (Ovde je relevantna razlika između iskazivanja o maternjem jeziku i o redovnoj upotrebi jezika, implicitna u ranije datim statističkim podacima, uz dodatnu napomenu da u SAD ima možda l% " neengleskih " monolingvala). Sa stanovišta individualnog bilingvizma, dakle, ova zemlja se može legitimno videti i kao suštinski jednojezična, što ipak samo unekoliko opravdava uobičajena shvatanja. Skraćeno se može reći da je tu u opticaju mnogo jezika ali između srazmerno malog procenta stanovnika - za razliku od Paragvaja, na primer, gde su samo dva jezika ali ih deli velik procenat državljana. Sa upravo izloženom problematikom u vezi je i razlika između teritorijalnog i personalnog principa u institucionalizaciji bilingvizma na državnom nivou. Prvi princip podrazumeva teritorijalnu razdvojenost, gde svaki jezik ima sva prava na svom zemljištu, što odgovara zemljama pomenutim uz tip I (a kojima se sa ovog stanovišta uglavnom može dodati i doskorašnja Jugoslavija). Drugi princip predviđa ravnopravnu upotrebu svakog jezika bilo gde u zemlji, odnosno na području 89

90 RANKO BUGARSKI njegovog važenja. On je teže ostvariv i ređe zastupljen - u Južnoj Africi važi za belce koji govore bilo afrikans bilo engleski, a u Kanadi, inače teritorijalno ustrojenoj, prihvaćen je samo na federalnom nivou uprave. Slične kombinacije jednog principa na nižim a drugog na višim administrativnim instancama nalazimo u Finskoj i Jugoslaviji. Najzad, u pogledu trajnosti bilingvizam može da se ispolji kao stabilan (što odgovara etničkom i kulturnom pluralizmu) ili pak prelazan (što vodi asimilaciji manjinske grupe u većinsku). Stabilnost je mahom obeležje tipa I, donekle i tipa II, dok prelaznost označava međufazu između monolingvizma u jednom i potom u drugom jeziku, i česta je kod bilingvalnog segmenta u tipu III. Tada, naime, manjina polazi od svog maternjeg jezika, potom vremenom postaje bilingvalna radi prosperiteta u većoj zajednici, da bi na kraju sasvim prešla na dominantni jezik većine (v. Sliku 2 u 1. poglavlju). U SAD, na primer, većina jezičkih manjina ispoljava ovu vrstu bilingvizma, kao i u Australiji i Kanadi (u ovoj drugoj sa izuzetkom institucionalno zaštićenog francuskog, naročito u Kvebeku). Društvena kontrola višejezičnosti Jezički kontakti u uslovima višejezičnosti često prerastaju u jezičke konflikte - sukobe pri kojima jezik postaje važan simbol različitih etničkih, političkih, socijalnih, ekonomskih, administrativnih i drugih pripadnosti i interesa. Tu deluju različiti činioci: etnički identitet, nacionalna i politička afirmacija, kao 90

91 JEZICI i napetosti u odnosima između autohtonih i doseljenih, većinskih i manjinskih, urbanih i ruralnih, bogatih i siromašnih populacija. Pri tome se društvena nejednakost ispoljava i kao jezička neravnopravnost, u kontekstu višejezičnosti, širenja ili uzmicanja jezika i srodnih pojava, a na osetljivom području jezičkih prava aktuelizuju se i pitanja širih građanskih, nacionalnih i ljudskih prava. Konfliktne pojave ove vrste poznate su širom sveta, a posebno izrazite, pa i dramatične oblike povremeno su dobijale u Indiji, Kanadi, Belgiji, Jugoslaviji i drugde. Otuda ima mnogo pitanj a u vezi s jezičkom praksom, posebno u višejezičnim zajednicama, koja treba sistematski i racionalno rešavati na institucionalnom nivou. Ovaj kompleks problema, koji dodatno obuhvata i one razmotrene ili nagoveštene na drugim mestima u ovoj knjizi, ide u domen jezičke politike i planiranja jezika. Jezička politika je politika jednog društva u oblasti jezičke komunikacije - to jest, skup stavova, principa i odluka koji odražava odnos tog društva prema sopstvenom verbalnom repertoaru i komunikacijskom potencijalu. Jezička politika u ovom smislu je po svojoj prirodi prevashodno u nadležnosti političkog odlučivanja, dakako u saradnji sa stručnj acima za jezičku, pravnu i sociološku problematiku. Planiranje jezika jeste skup konkretnih mera koje se u okviru prihvaćene jezičke politike preduzimaju u cilju usmeravanja jezičkog razvoja, odnosno delovanja na jezike kako bi se oni u što većoj meri osposobili za obavljanje svojih funkcija u komunikaciji i stvaralaštvu članova zajednice. Planiranje jezika je otuda više u kompetenciji samih jezičkih stručnjaka. 91

92 RANKO BUGARSKI Među važne zadatke jezičke politike ide određivanje koji će od zastupljenih jezika dobiti status nacionalnih, odnosno zvaničnih, te kako će biti obezbeđivana prava predstavnika manj inskih jezika. Neka od ovih pitanj a mogu se, u skladu sa tradicijom i sa opštom politikom određene zemlje, manje-više prepustiti praktičnoj samoregulaciji uz izvesne lokalne ili profesionalne inicijative (tipično npr. za zemlje engleskog jezika, gde, kako smo videli, ne postoji kategorija zvaničnog jezika). A mogu se i normativno uređivati putem ustavno-pravnog regulisanja (najpodrobnije razrađenog, na svim stepenima administracije, u zemljama kao što su Belgij a, Švajcarska i Kanada). Prema jednom kanadskom istraživanju iz godine, od 147 suverenih država čiji su ustavni dokumenti pregledani, 110 ih je imalo i odredbe koje se tiču jezika (uključujući 18 od 22 federalne države). Te odredbe uglavnom su se odnosile samo na službenu upotrebu jednog ili više jezika. U redim slučajevima, među kojima su malopre pomenute razvijene višejezične zemlje Zapada, predmet dodatnog zakonskog regulisanja je i neslužbena ali javna upotreba jezika na područjima rada, trgovine, poslova, komunikacija i kulture. U zemljama u kojima dominira jedna etnička nacija, status zvaničnog jezika po pravilu pripada samo njenom jeziku, dok se manjim jezicima mogu garantovati određena prava. (Izuzetak je Finska, koja je zvanično dvojezična zbog samo 6% pripadnika švedske manjine, koja tu ima i svoj sopstveni univerzitet). Kada nije takav slučaj, zvaničan status može da ima više jezika: dva (Čehoslovačka, Belgija, Irska, Kanada, Kamerun itd.), tri 92

93 JEZICI (kao Švajcarska), četiri (kao Singapur) ili još više (kao Jugoslavija, SSSR, Indija). U ovom potonjem slučaju neretko nalazimo hijerarhijsku organizaciju različitih stepena službene i javne upotrebe jezika. U Nigeriji, na primer, engleski služi kao glavni jezik opštenacionalne i naročito internacionalne komunikacije, dok u unutrašnjem međuetničkom opštenju funkcionišu rašireniji domaći jezici hao hausa, igbo i joruba. U istočnoj Africi (Tanzanij a, Kenija, Uganda) u ovom drugom sloju dominira svahili. U svim pomenutim afričkim zemljama postoji i širok donji sloj etničkih jezika, mahom bez ozvaničenog statusa. Ovakva slojevitost još je izraženija u Indiji. Tu nalazimo hindi i engleski kao zvanične jezike na saveznom nivou (pri čemu ovaj drugi zvanično funkcioniše još i na nivou nekih od država-članica Indijske unije). Potom dolazi čak 14 domaćih jezika kao zvani čnih u pojedinim državama, zatim još više većih ali nezvaničnih jezika koji su ipak u određenom smislu priznati u javnoj komunikaciji, i najzad nepregledno mnoštvo sitnijih etničkih jezika i varijeteta bez ikakvog javnog statusa. Osobena hijerarhij a službene upotrebe jezika postoji i u Jugoslaviji, kako ćemo videti u narednom odeljku ove knjige. Što se pak tiče nacionalnih i jezičkih manjina, njihova jezička prava u svetski m razmerima variraju od veoma velikih (Finska, Jugoslavij a) do sasvim ograničenih ili nikakvih (Francuska, Grčka, Albanija, Bugarska). U okviru planiranja jezika vodi se briga o izradi i reformi sistema pisanja za pojedine jezike, njihovoj standardizaciji i funkcionalnom osposobljavanju, izgrađivanju stručnih termino- 93

94 RANKO BUGARSKI logija i drugom. Neka od važnih pitanja iz domena jezičke politike i planiranja jezika imaju i svoje naglašeno internacionalne aspekte, posebno s obzirom na aktuelni razvoj komunikacija, nauke i tehnologije, kao i povezivanje kroz rad međunarodnih organizacija, poslovnih firmi i drugih ustanova. Tu spadaju, primera radi, internacionalna standardizacij a naučnih i stručnih terminologija, čiji rad obj edinjuju razni svetski centri i komisije, i obezbeđivanje reprezentativne a optimalne komunikacij e u telima kao što su Organizacija uj edinjenih nacija, Evropska unij a, Svetska zdravstvena organizacija, UNESKO i mnoga druga. U njihovom delovanju, u koje je uključen veći broj jezika, veoma je aktuelan problem prevođenja, koje je i inače - uz učenje drugih jezika - od davnina jedan od glavnih načina prevazilaženja jezičke raznolikosti. Uj edinjene nacije, na primer, u svom radu priznaju 6 zvaničnih jezika (engleski, španski, ruski, francuski, kineski i arapski). A Evropska unija operiše čak sa ll jezika svojih zemalja-članica (engleski, francuski, nemački, španski, portugalski, italijanski, holandski, danski, švedski, finski i grčki) - što ukupno daje 110 prevodilačkih parova! Ali ima još dosta jezika koji mogu da budu od značaja u međunarodnoj komunikaciji. Američko ministarstvo obrazovanja objavilo je godine spisak od 169 jezika koje je ocenilo kao " kritične " u smislu da njihovo poznavanje može da unapredi značajna naučna istraživanja ili - sa američkog stanovišta - nacionalne interese u ekonomiji ili bezbednosti (među njima su i srpskohrvatski, slovenački i makedonski). Ovaj podatak ima samo uslovnu vrednost, jer bi spisak svakako u ne- 94

95 JEZICI čemu bio drukčiji da su ga sastavljali, recimo, Rusi. Ipak, može se bar grubo uzeti da između 150 i 200 jezika (ovako ili onako, koji više koji manje) može da pretenduje na neki udeo u međunarodnoj razmeni. Što bi onda značilo da domašaj svih preostalih jezika praktično ni u čemu ne ide dalje od njihovih lokalnih zajednica: odista porazan bilans za 97% svih jezika sveta! Kao što je poznato, u poslovima oko terminologij i prevođenja danas pomaže moćna elektronska tehnologij a. I kad nju pominjemo, dodaj mo da se, generalno govoreći, smanjuje raspon tolerancije jezičke raznolikosti idući od ranij1h perioda i primitivnih zajednica ka savremenom tehnološkom dobu. Naime, nepismena društva lako tolerišu male i veoma različite jezike i dijalekte. Pismene zajednice, posebno počev od izuma štampe, favorizuju standardizovane jezike sa malo dijalekatskih varijacija. Elektronski mediji tipa radij a i televizije pojstiču veće jezike uz nivelaciju njihovih unutrašnjih razlika. Ndjzad, prirodi računara najbolje odgovara jedan veliki jezik ih vrlo malo takvih. Sve ovo ne treba, dakako, apsolutizovati mti iz toga izvlačiti prenagljene zaključke, ali se naznačena opšta tendencija ipak dosta jasno ocrtava, pa pri svakom ozbiljnijem dugoročnom planiranju jezičkog razvoja u modernim uslovima treba uzimati u obzir i njene implikacije. Možemo da zaključimo da jezička politika i planiranje jezika, na nacionalnom i internacionalnom planu, slute kao svojevrstan regulator višejezičnosti, omogućujući da do jačeg izražaja dođu njene nesumnjive prednosti, a da se njeni negativni aspekti drže pod kontrolom. Bez takvih društvenih intervencija 95

96 RANKO BUGARSKI verovatniji bi bio obrnut smer daljeg razvoja događaja, kako u pojedinim višejezičnim zemljama tako i u svetu u celini. Jezici u bivšoj Jugoslaviji U završnom odeljku ovog poglavlja, u vidu svojevrsnog ilustrativnog dodatka, izložićemo skicu jezičke situacije u dojučerašnjoj Jugoslavij i, verujući da će ovakav sažet ali višestran prikaz biti zanimljiv čitaocu ove knjige. Ići ćemo redom kojim su pojedine teme razmatrane u celom prethodnom tekstu, s tim što ćemo taj sled povremeno dopunjavati i nekim aspektima koji u našem opštem pregledu, čiji su predmet bar potencijalno bili svi jezici sveta, nisu mogli da budu dota uti. Pod Jugoslavijom ćemo podrazumevati - kao što smo to činili i ranije u ovoj knjizi - državu koja je na ovim prostorima postojala do raspada tokom godine. Jedino tako može se dati jedna koherentna sociolingvistička slika. Iako ova slika u mnogo čemu već pripada prošlosti, ni zbivanja u sadašnjosti ni stanje koje će se uspostaviti u budućnosti neće moći da se shvate bez razumevanja podloge koja je u nj oj oslikana. (Šira obaveštenja o sociolingvističkom profilu SFRJ mogu se naći u radovima Dubravka Škiljana i Augusta Kovačeca navedenim u Bibliografiji, koji su bili od posebne koristi i pri izradi ovog prikaza). Skup svih jezika koji se govore u ovako shvaćenoj Jugoslaviji nazivaćemo jezicima Jugoslavije ili jugoslovenskim jezicima, isključivo iz praktičnih razloga, iako za većinu nj ih ovo nije matična zemlja. 96

97 JEZICI Koliko se jezika govorilo u toj Jugoslaviji? Nekome se može činiti da je bar ovaj podatak poznat i nesporan, ali ipak nije tako: teškoće prebrojavanja sa kojima smo se suočili već u l. poglavlju delimično važe i ovde, pa opet zavisi šta se sve računa. Ako brojimo samo standardne jezike, njih ima 14, ali ako uključimo i nestandardizovane govorne idiome ovaj broj se skoro udvostručuje. Maksimalan broj jezika u Jugoslaviji, autohtonih u tom smislu što su zastupljeni na ovoj teritoriji bar oko sto godina, makar i sa sasvim malim brojem predstavnika, mogao bi da bude 27. Ova cifra svakako će mnoge da iznenadi, koliko god im inače bila bliska predstava o Jugoslaviji kao zemlji mnogih jezika. U Tabeli 3 dat je spisak prvih 15 jezika, rangiranih prema zaokruženom broju govornika po popisu stanovništva iz godine. (U trenutku dok ovo pišemo popis za godinu je obavljen, ali konačni rezultati još nisu objavljeni.) Tabela 3. l. srpskohrvatski... 16, slovački slovenački... 1, rumu nski albanski... 1, ll. bugarski makedonski... 1, rusinski mađarski italijanski romski češki vlaški ukrajinski turski

98 RANKO BUGARSKI Jezici još manji od ukrajinskog, čiji je broj govornika po pravilu teško a nekad i nemoguće utvrditi, mogu se grubo podeliti u tri grupe, rangirani opadajućim redom unutar svake od njih, kako sledi. l - između nekoliko hiljada i jedne hiljade: nemački, ruski, poljski, grčki, juručki, meglenorumunski, istrorumunski. 2 - između nekoliko stotina i jedne stotine: arbanaški, čerkeski, istroromanski. 3 - između nekoliko desetina i nekoliko pojedinaca: jermenski, jevrejskošpanski/ladino, jevrejskonemački/jidiš. Idiomi u ovoj poslednjoj kategoriji već su sasvim na izdisaju, a poslednji navedeni praktično je iščezao i možda ga ne bi trebalo više ni računati. Dati brojevi govornika odnose se na izjašnjenja o maternjem jeziku prilikom popisa. Međutim, neki od ovih jezika, a naročito jezici jugoslovenskih naroda, koriste se u većem broju i kao drugi jezici. Srpskohrvatski, koji je maternji jezik blizu 75% ukupne ondašnje jugoslovenske populacije, i u tom pogledu daleko prednjači na spisku, usvajaju kao nematernji jezik mnogi u preostaloj četvrtini, bilo formalno ili neformalno. Slično tome,!talijani i Mađari u Sloveniji po pravilu govore i slovenački, dok se Albanci često dodatno služe srpskohrvatskim na Kosovu a makedonskim u Makedoniji. Ima i nešto dvosmernog bilingvizma, kada pripadnici većinskih jezika takođe usvajaju manjinske jezike grupa sa kojima žive u etno-jezički mešanim zajednicama. Uopšte uzev, što se ide niže na listi jezika 98

99 JEZICI sve je viši procenat bilingvizma (pa i trilingvizma) među nj i hovim govornicima, da bi kod predstavnika brojčano najslabijih jezika, bez izuzetka bar dvojezičnih, i sam pojam maternjeg jezika izgubio svoje uobičajeno značenje. U ovim slučajevima, ali i nekim drugim, uz bilingvizam se može naći i izrazita diglosij a. U vezi sa brojčanom snagom može se govoriti i o vitalnosti, shvaćenoj dijahronijski ili sinhronijski. Dijahronijski, upoređivanjem broj a govornika od jednog popisa do drugog, utvrdili bismo da neki jezici stabilno rastu (uglavnom naj veći), da drugi održavaju osnovnu ravnotežu, dok treći neprekidno gube govornike (gotovo svi manjinski jezici, ali neravnomerno). A sinhronijski, kao jedna mera vitalnosti mogao bi da posluži odnos veličine jezičke zajednice, definisane kao skup svih govornika datog jezika u Jugoslaviji, prema veličini etničke zajednice asocirane s tim jezikom. Ove dve velične ugl avnom su približno podudarne, ali ima i značajnih odstupanja. Tako su godine neki jezici (i talijanski, rumunski, makedonski, bugarski, albanski) imali više prijavljenih govornika nego što je bilo deklarisanih pripadnika odgovarajućih etničkih kolektiva. Srpskohrvatski (računajući sve narode koji njime govore kao maternjim) i slovenački iskazali su poklapanje pomenutih vrednosti, dok su svi drugi jezici za koje postoje podaci imali manje govornika u poređenju sa brojem članova odgovarajućih etničkih zajednica. Posebno nisko na ovoj listi stoji ukrajinski, sa govornika prema deklarisanih Ukrajinaca. (Ovde nismo uzeli u obzir nestandardizovani vlaški i samo delimično 99

100 RANKO BUGARSKI standardizovani romski, koji predstavljaju dve krajnosti: govornici vlaškog višestruko premašuju izjašnjene Vlahe, dok govornika romskog ima bar tri puta manje od procenjenog - iako u popisu drukčije iskazanog - broj a etničkih Roma.) Opštije uzev, raskorak između iskaza o jeziku 1 onog o nacionalnoj pripadnosti srazmerno je značajan: znatno iznad stanovnika doskorašnje Jugoslavije ne govori maternjim jezikom koji bi se očekivao na osnovu nj ihove nacionalne pripadnosti. Na svoj način, ovaj podatak govori i o složenosti odnosa između jezika i nacije. A sa ovde razmatranog gledišta, vitalniji su jezici koji brojčano nadrastaju svoje etničke zajednice, a manje vitalni su oni kod kojih je obrnuto. Za ove potonje može se, bar teorij ski, pretpostaviti brži tempo gašenja usled ubrzane asimilacije. Sa genetskog stanovišta, jezici Jugoslavije mogu se podeliti na slovenske, neslovenske indoevropske, i neindoevropske. Zastupljeni slovenski jezici dele se na južnoslovenske (srpskohrvatski, slovenački, makedonski, bugarski), zapadnoslovenske (češki, slovački, rusinski, poljski) i istočnoslovenske (ukrajinski, ruski). Od romanskih jezika nalazimo različite rumunske dij a lekte (dakorumunski, kome odgovara i standardni rumunski, vlaški ili arumunski, meglenorumunski i istrorumunski), potom italij anski i, sasvim marginalno, istroromanski i jevrejskošpanski. Od germanske grupe, nemački i neki eventualni ostatak jevrejskonemačkog. Druge indoevropske ogranke predstavljaju albanski (uz malo ostrvo arbanaškog dij alekta), grčki, romski 1, marginalno, jermenski. Od neindoevropskih porodica zastu- 100

101 JeZICI pljene su uralska (ugro-finska grana: mađarski), altajska (turkička grana: turski, juručki) i, ponovo marginalno, kavkaska (čerkeski). Unutar pojedinih jezika postoje različiti stepeni dijalekatskog diferenciranja. Ono je izrazitije kod većih jezika koji zahvata ju šire teritorije (naročito srpskohrvatskog) a mnogo manje, ili odsutno, kod sasvim malih jezika koji preživljavaju u enklavama. Genetski različiti, jezici Jugoslavije su međusobno bliski ili udaljeni i u tipološkom pogledu. Takva bliskost najveća je unutar slovenske grupe, ali se distanca javlja kada je reč o udalj enijim indoevropskim i neindoevropskim jezicima (kakvi su albanski ili romski, odnosno mađarski ili turski). Ali i unutar jednog jezika, kakav je slučaj sa srpskohrvatskim, može se naići na sasvim izuzetan raspon tipoloških varijacija između pojedinih dijalekata - recimo, u prozodijskim ili padežnim sistemima. Uzeti zajedno, genetski i tipološki činioci uveliko određuju stepen uzajamne razumljivosti. Uz neke izuzetke, predstavnici različitih dijalekata istog jezika mogu međusobno da opšte, manje-više uspešno, čak i bez pribegavanja standardnom varijetetu ako takav postoji i ako im je dostupan. Ovo je utoliko lakše što je ostalo malo " dstih " dijalekata i što se govorna obeležja danas mnogo lakše šire preko tzv. dijalekatskih granica. Međutim, važnija od ovoga je činjenica da je takva polukomunikacija, kako je rečeno u l. poglavlju, u značajnoj meri moguća bar između govornika južnoslovenskih jezika. S druge 101

102 RANKO BUGARSKI strane, razumljivosti nema kada je reč o najvećim jezicima manj ina (albanskom, mađarskom, turskom, romskom), ni unutar ove kategorije ni prema južnoslovenskim jezicima. U takvim slučajevima komunikacija u Jugoslaviji u potpunosti zavisi od poznavanja sagovornikovog jezika ili pak od zajedničkog znanja nekog trećeg jezika. Sada prelazimo na prostorne odnose, uz osvrt i na neke nj ihove prateće pojave. Geolingvistički, srpskohrvatski zauzima široko centralno područje Jugoslavije, dok ga drugi jezici manje-više okružuju ili obrazuju enklave na nj egovoj teritoriji. A geopolitički, na jednoj strani su srpskohrvatski, slovenački i makedonski kao u punoj meri domaći jezici, odnosno jezici jugoslovenskih naroda, dok su u odnosu prema njima svi preostali jezici u pograničnom položaju ili u situaciji dijaspore. Drugim rečima, italijanski, mađarski, rumunski, bugarski i albanski u suštini obrazuju krug rubnih područja duž jugoslovenskih granica, prelivajući se preko nj ih i tako stvarajući kontakt sa maticom svojih govornika u susednim državama, dok drugi jezici (kao češki, slovački, ukrajinski, turski) ostaju izvan takvog kontakta. Donekle poseban slučaj predstavljaju jezici kao romski, vlaški i rusi nski, za koje se ne može (ili ne može više) reći da imaju neku određenu matičnu zemlju izvan Jugoslavije. Sa ovim je povezano pitanje relativne kompaktnosti, odnosno difuznosti jezičkih zajednica. Dok u većini slučajeva govornici jednog jezika žive na kontinuiranoj teritoriji, eventualno obrazujući dodatne " džepove " drugde, romski i vlaški su rasuti po širim prostorima jer su njima, bar prvobitno, govorile pre- 102

103 JEZICI težno nomadske populacije. Difuzni su ranije bili i idiomi raznih jevrejskih zajednica, sada u procesu gašenja. Difuznost je još uvek karakteristična za malobrojne govornike jezika kao što su ruski, poljski, nemački i grčki, danas uglavnom raštrkane po različitim urbanim sredinama. Geografsko susedstva i ovde dovodi do kontakata, interferencije, pozajmljivanj a i srodnih pojava. Tu postoje varijacije koje zavise, s jedne strane, od genetske i tipološke bliskosti ili udaljenosti jezika u kontaktu, a s druge strane, od veličine i statusa nj ihovih entičkih zajednica. Kontakti su po pravilu intenzivniji, a interferencija i pozajmlj ivanje obuhvatniji, u slučaju blisko srodnih jezika, dok oni između kojih je distanca veća ispoljavaju i veći otpor prema takvim uticajima. Na primer, svi jezici nacionalnih manjina u Vojvodini pozajmljuju iz srpskohrvatskog, bilo direktno ili putem kalkiranja (preslikavanja strukture nekog segmenta drugog jezika uz korišćenje domaćih elemenata), ali ovakve intervencije lakše se primaju u slovačkom ili rusinskom, čak i rumunskom, nego u mađarskom. A nestandardizovani idiomi bez institucionalne zaštite, kojima se služe populacije niskog statusa u poodmakloj fazi asimilacije, neretko obilato pozajmlj uj u od prestižnih susednih jezika čak i kada su ovi prilično udaljeni genetski i tipološki. Tako su, primera radi, fonološki i gramatički sistemi raznih rumunskih dijalekata i jevrejskošpanskog prihvatili strukturalno sasvim neočekivana obeležja u kontaktu sa lokalnim oblicima srpskohrvatskog i makedonskog. 103

104 RANKO BUGARSKI Među arealnim pojavama ovde treba podsetiti i na balkanski jezički savez, pomenut u 3. poglavlju, u okviru koga se razvijaju zajedničke gramatičke crte. Onome što je o tome već rečeno dodaćemo samo da tu postoji i dodatno dejstvo " spolja", u vidu zajedničkog kulturnog sloja, poreklom iz turske civilizacije, u odgovarajućim segmentima rečnika svih balkanskih jezika. Ovi turcizmi približavaju te jezike uprkos nj ihovoj raznolikosti i omogućuju izvesno kulturno razumevanje među nj i hovim govornicima. Slične poj ave mogu se naći i izvan jezičkih saveza u uobičajenom smislu reči - u Istri, na primer, gde su lokalni romanski i hrvatski dijalekti pod snažnim kulturnim uticajem italijanskog. Šire govoreći, jugoslovenski jezici utiču jedni na druge na razne načine i u različitim stepenima. Takvi uticaji u načelu mogu da budu uzajamni ako je reč o jezicima uporedljivog statusa, ali su mahom jednosmerni u kontaktima nejednakih partnera. Srpskohrvatski je snažan izvor uticaja na sve jugoslovenske jezike. On je, opet, sa svoje strane izložen vidljivom uticaju važnijih evropskih jezika - danas naročito engleskog - čije importacije se onda njegovim posredstvom prenose širom jezičkog krajolika zemlje. Najzad, u vezi sa arealnim pojavama možemo pomenuti i pitanje relativne hronologije - dužine prisustva, ili stepena autohtonosti, pojedinih jezika na današnjoj teritoriji. Ovde se, najopštije govoreći, može ustanoviti raspon od romanskih dijalekata i albanskog, preko glavnih slovenskih jezika, do mađarskog, turskog i jezika koje su na ove prostore doneli kasniji 104

105 JEZICI talasi naseljenika sa raznih područja. Najskoriji među ovima su govornici ruskog, koji su većinom ovamo stigli tek u XX veku, posle Oktobarske revolucije u njihovoj matičnoj zemlji. I pored povremenih većih unutrašnjih migracija, obično sa juga ili jugoistoka prema severu ili severozapadu, glavni jezici Jugoslavije uglavnom već stolećima zauzimaju svoja današnja zemljišta. Što se tiče zvaničnog (ustavnog i zakonskog) statusa jugoslovenskih jezika, na koji sada prelazimo, on je bio regulisan na nivou etničkih zajednica i na nivou samih jezika. Jugoslovenska zakonodavstvo priznavalo je tri kategorije zajednica - narode, narodnosti i etničke grupe. Narodi su etničke populacije čija je matica u Jugoslaviji (Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci, Crnogorci i Muslimani). Narodnosti (neadekvatan i zbunjujući termin za nacionalne manjine) su kompaktne populacije koje imaju svoju matičnu zemlju izvan Jugoslavije. Etnička grupa je slabo definisana kategorija u koju se svrstavaju sasvim male ili pak disperzirane populacije niskog statusa. Sa ovog stanovišta, dakle, imamo jezike jugoslovenskih naroda (srpskohrvatski, slovenački, makedonski), jezike narodnosti (albanski, mađarski, turski, slovački, rumunski, bugarski, rusinski, italijanski, češki, ukrajinski) i jezike etničkih grupa (implicitno više nego eksplicitno, to bi bili romski, vlaški i svi mali jezici nabrojani u produžetku Tabele 3). Ova zvanična podela ima i problematičnih strana. Na primer, rusinski bi, strogo uzev, morao da se tretira kao jezik naroda, jer Rusini više nemaju jasno omeđenu domovinu izvan Jugoslavije - ili, pri drukčijoj upotrebi terminologije, kao jezik 105

106 RANKO BUGARSKI etničke grupe. Pored toga, moguć je i prelazak iz jedne kategorije u drugu; tako je romski mogao da postane jezik narodnosti da su Romi dobili takav status na saveznom nivou (koji su inače već uživali u Bosni i Hercegovini, ali bez vidljivih posledica u pogledu jezika). Osim statusa koji proističe iz navedene klasifikacije zajednica, jezici su bili dodatno predmet direktnog zakonskog regulisanja s obzirom na administrativni nivo službene upotrebe. Redovna službena upotreba na saveznom nivou obeležavala je srpskohrvatski, slovenački, makedonski, albanski i mađarski kao jezike federacije. Dodatna upotreba na sledećem nižem nivou čini turski, slovački, rumunski i rusinski jezicima republika, odnosno pokrajina. Na najnižem, opštinskom nivou uz sve te jezike nalazimo u službenoj upotrebi još bugarski, italijanski, češki i ukrajinski. U Jugoslaviji, prema tome, nije bilo jednog zvaničnog ili državnog jezika, nego se proklamovana politika jezičke ravnopravnosti ostvarivala kroz hijerarhiju službene upotrebe koja uključuje veliki broj jezika naroda i narodnosti. Preostali jezici nisu funkcionisali zvanično na bilo kojem kolektivno definisanom nivou, ali su se mogli koristiti u ostvarivanju nekih individualnih jezičkih prava. Razlike u pogledu zvaničnog tretmana pojedinih jezika samo su deo šireg pitanja sociokulturnog statusa tih jezika - tačnije, nj ihovih zajednica. Ovde mislimo na razlike, često veoma izrazite, u socijalnoj strukturi, ekonomskoj snazi i obrazovnom stepenu jezičkih zajednica, njihovoj kulturi i istoriji, stepenu organizacije i samosvesti, osećanju etničkog identiteta i grupne 106

107 JEZICI distinktivnosti, integrisanosti u jugoslavensko društvo i (za nacionalne manjine) jačini veza sa matičnim zemljama, obimu upotrebe maternjeg jezika kod dvojezičnih grupa, itd. Ovakvi činioci mogu snažno da utiču na sociokulturni i sociolingvistički status jezika, zvani čnih kao i nezvani čnih. Oni u svom ukupnom dejstvu proizvode svojevrsni " imidž " pojedinih jezika i dijalekata, koj i može značajno da doprinese nj ihovom očuvanju i širenju ili pak nj ihovom povlačenju i zameni, kolektivnim prelaženjem govornika na prestižniji jezik okoline. Dok su nacionalni jezici dovoljno jaki da bi se oduprli i ponekom nepovoljnom uticaju, sudbina mnogih manjinskih jezika može da bude određena sklopom pomenutih faktora. Evo samo nekoliko primera.!talijanski se asocira sa visokom urbanom kulturom, dok jezici kao romski i vlaški pripadaju rasutim ruralnim populacijama. Prosečan obrazovni nivo govornika italijanskog, ruskog ili češkog značajno je viši nego kod predstavnika većine drugih jezika. Takođe, viši nivo grupne samosvesti i osećanja za vrednost očuvanja i razvijanja maternjeg jezika karakterišu dobro organizovane i obrazovane kolektive, koji preduzimaju mere u cilju obezbeđivanja institucionalne podrške svojim jezicima. Nasuprot tome, zajednice niskog statusa i lišene jačeg grupnog identiteta služe se idiomima bez takve potpore, pokazujući tendenciju ka nestabilnosti, fluktuaciji i pomeranju, kako u etničkom tako i u jezičkom pogledu. Tako većina govornika vlaškog iskazuje srpsku nacionalnu pripadnost, lstrorumuni se deklarišu kao Hrvati i prihvataju hrvatski kao svoj standardni jezik, dok se Meglenorumuni na sličan način oslanjaju na makedonski. 107

108 RANKO BUGARSKI Sa funkcionalne tačke gledišta, jezici u donedavnoj Jugoslaviji razlikuju se po vrsti i obimu uloga koje obavljaju u užoj i široj zajednici. Neki su ograničeni na lokalna stanovništva, dok drugi imaju znatno širu upotrebu, uključujući i nezvaničnu funkciju jezika šire komunikacije. Dok su jedni samo maternji jezici, drugi se koriste i kao nematernji ili drugi jezici u etnojezički mešanim sredinama. Neki se, videli smo, upotrebljavaju i u službenoj i javnoj komunikaciji, drugi mahom samo privatno. Jedan od jezika nacionalnih manjina, italijanski, takođe se uči i kao strani jezik. (Kao strani jezici široko se izučavaju i nemački i ruski, ali nj ihovi malobrojni i rasuti predstavnici u Jugoslaviji ne obrazuju jezičku zajednicu). S druge strane, jezici jugoslovenskih naroda proučavaju se kao strani jezici, u zemlji i van nj e, od strane državlj ana drugih zemalja. Ipak, nijedan od tih jezika ne može se ubroj:tti među sredstva internacionalne komunikacije. Jezici se razlikuju i u pogledu pisane tradicije, pa i samog postojanja pismenosti. Sasvim male ili rasute etničke grupe po pravilu se služe nepisanim idiomima, bilo u tom smislu što oni uopšte nemaju pismo (kao arbanaški ili vlaški) ili pak utoliko što se u Jugoslaviji ne koriste u javne svrhe u pisanom obliku (kao grčki ili poljski). Od pisanih jezika, makedonski, bugarski, rusinski i ukrajinski se služe ćiriličnim a drugi latiničnim pismom, a srpskohrvatski koristi oba. (Sinhronijsko korišćenje dvaju pisama za isti jezik inače je veoma retka pojava u svetu.) Pisani jezici imaju svoje standardne varijetete, pa otuda funkcionišu kao standardni jezici. Ovaj status pripada svim je- 108

109 JEZICI zicima navedenim na Tabeli 3 osim vlaškog, uz dodatnu ogradu da je i romski tek na početku standardizacije, pa se samo uslovno može pribrojati standardnim jezicima. Već ova okolnost pokazuje da je standardizacija zapravo proces a ne stanje; jezici se tako razlikuju po stepenu standardizacije, što uključuje izgrađenost i stabilnost standardnih normi, razvijenost stručnih terminologija, specijalnih registara i stilova itd., sve to u vezi sa prirodom i obimom funkcija koje ti jezici obavljaju. Oni se mogu i rangirati prema svojoj ukupnoj opremljenosti u ovom smislu, uzimajući u obzir i neke sociološke kriterijume relevantne za funkcionalnu klasifikaciju. Po nekim analizama, na vrhu takvog spiska našli bi se - prema očekivanj u -jezici naroda, do nj ih albanski, mađarski i italijanski, dok bi pri dnu bili turski, ukrajinski i romski. Dok srpskohrvatski i slovenački već vekovima postoje kao standardni ili, tačnije, knj iževni jezici, standardni varijeteti makedonskog, albanskog ili rusinskog su srazmemo skorašnjeg porekla. Jezici naroda prirodno se normiraju u samoj Jugoslaviji, a za jezike nacionalnih manjina u ovdašnjoj jezičkoj politici je prihvaćen princip poštovanja standardnih normi u nj ihovim matičnim zemljama (sa izuzetkom izvesnih leksičkih specifičnosti, naročito u društveno-političkoj terminologiji). Za razliku od svih drugih jezika, koji imaju monocentričnu standardizaciju, odnosno samo po jedan standardni oblik, srpskohrvatski kroz svoje varijante ispoljava policentričnu standardizaciju. Lingvističke razlike između ovih varijanata nisu velike (nešto su veće u rečniku, posebno stručnim terminologijama) i u normalnim 109

110 RANKO BUGARSKI uslovima ne otežavaju komunikaciju, ali potencijalno nose jak simbolički naboj zbog koga ih deo govornika u vrednosnoj ravni doživljava kao zasebne jezike (u skladu sa onim što je o jezičkom identitetu rečeno u 1. poglavlju). Važno obeležje funkcionalnog profila jezika jeste nj ihovo korišćenje u obrazovanju, administraciji, pravosuđu, medijima, književnosti i publicistici, nauci i drugim oblastima javnog života. Jezici naroda i nacionalnih manjina zastupljeni su u ovim domenima, premda na raznim nivoima i u različitim stepenima, dok jezici etničkih grupa nisu (uz delimičan izuzetak romskog). Ovakva upotreba znatno doprinosi opštem statusu nekog jezika. Da uzmemo samo obrazovanje, većina jezika naroda i narodnosti koriste se kao nastavna sredstva na nekom obrazovnom nivou i bar u nekim školama, ili se u najmanj u ruku izučavaju kao nastavni predmeti. Kao poseban slučaj pomenućemo klasične jezike (latinski, staroslovenski, arapski, hebrejski) kojima se više ne govori, ali koji i dalje obavljaju prestižne funkcije u verskoj službi i, delimično, kulturi i nauci. Naposletku, pomenuta svojstva pojedinih jezika - veličina, prostorni raspored, zakonski, sociokulturni i funkcionalni status - imaju svoj e sociopsihološke odraze u društvenim stavovima prema njima. Kad je reč o stavovima prema sopstvenom jeziku, govornici se često ponose nj ime, smatrajući ga vrednim čuvanj a, razvijanja pa, ako treba, i borbe za njegova prava. Ovo je tipično slučaj kod bolje organizovanih, samosvesnih i institucionalno zaštićenih jezičkih zajednica. S druge strane, socijalno podređene zajednice mogu u svom maternjem jeziku da vide lio

111 JEZICI simbol svoje nevolje i prepreku napretku, što vodi uzdrrnanom ili promenljivom etničkom identitetu, sveopštoj aktivnoj dvojezičnosti i postepenom utapanju u dominantni jezik okoline. Ovako nešto dešava se, kako izgleda, sa većinom najmanjih jezika navedenih posle Tabele 3, ali i sa brojčano jačim jezicima niskog profila, naročito romskim i vlaškim. A što se tiče stavova prema drugim jezicima i varijetetima, tu se etnički stereotipi lako prenose na jezički plan, pa se često negativni popularni sudovi o govornim svojstvima drugih nacionalnih grupacija (kao, navodno, primitivnim ili izveštačenim, smešnim, odbojnim i slično) moraju razumeti upravo kao izraz nevešto prikrivene odbojnosti prema samim govornicima. A šire govoreći, javna slika nekog jezika - njegov " imidž " - proističe iz prestiža koji on uživa, što nije samo pitanje veličine jezičke zajednice ili službene upotrebe jezika, na primer. Tako albanski i turski, uprkos brojnosti svojih govornika i zvaničnom statusu, ostaju asocirani sa ekonomski zaostalim stanovništvom visoke stope nepismenosti. Stoga je njihov prestiž u jugoslovenskom društvu osetno ispod onoga koji pripada italijanskom, čija povezanost sa Italijom, udružena sa visokim obrazovnim i drugim standardima u samoj Jugoslaviji, obilato nadoknađuje mali broj govornika u ovoj zemlji. Iako prosečnom stanovniku doskorašnje Jugoslavije nije strana predstava o jezičkoj raznolikosti, o većinskim i manjinskim jezicima i o opštim principima jezičke politike zasnovane na načelu ravnopravnosti, čini se da to uglavnom važi samo za jezike naroda i poznatijih nacionalnih manjina. Mnogi manji 111

112 RANKO BUGARSKI jezici, ili oni nižeg statusa, jedva da su doprli do društvene westi o jeziku. Veoma su maglovite predstave o rusinskom, ukrajinskom ili češkom kao jezicima koji imaju svoje zajednice u ovoj zemlji, da i ne govorimo o nepisanim romanskim dijalektima. Malo ko zna, na primer, ko su zapravo Vlasi, gde upravo žive i kojim jezikom govore. (Romski je bolje sreće, najviše zahvaljujući popularnim ciganskim pesmama i muzici, a sada i filmovima). A pogotovo je slabo poznato da su ovde, makar i minimalno, zastupljeni i takvi " egzotični " jezici kao što su čerkeski ili jermenski. Za razliku od ovoga, popularnoj svesti su bliži nemački ili pojedini jevrejski idiomi, sada sasvim marginalni ali do II svetskog rata mnogo bolje predstavljeni. Slično se može reći i za ruski, kao jezik malobroj ne ali uticajne intelektualne elite koja je ovde našla pribežište u međuratnom periodu. Pri tome nema nikakve sumnje da percepciji ruskog ili nemačkog doprinosi nj ihov status kao velikih svetskih jezika. Iz obavljenog opšteg pregleda, tokom kojeg se nije moglo zalaziti u pojedinosti, izranja slika J1.1goslavije kao - može se približno reći - prosečno višejezične zemlje u svetskim razmerima. Za Evropu je ona možda natprosečno šarolika samo u nekim aspektima, a izdvaja se najviše osobenim odnosima između svih u nj oj zastupljenih jezika i varijeteta i posebno nekim institucionalnim rešenjima na nivou jezičke politike. Podrobniji uvid u tu situaciju, kao i površniji pogled na jezičku sliku sveta u celini, upečatljivo govore o dimenzijama i implikacijama višejezičnosti kao temeljnog svojstva lj udskih društava. 112

113 5 Jezici u pojedincu Maternji jezik Ranije pomenuti negativni evropski stereotip o višejezičnosti na državnom planu proteže se i na pojedince. Naime, često se veruje da je - ne računajući kasnije učenje stranih jezika - nekako prirodno da svaki čovek primamo usvaj a samo jedan jezik i odrasta s nj im kao maternjim. A naličje ovog stava jeste maglovito uverenje da u individualnoj dvojezičnosti, u smislu naporednog usvajanja ili redovne alternativne upotrebe dvaju jezika, ima nečeg devijantnog, pa možda i nepovoljnog za mentalni razvoj i socijalizaciju takve jedinke. U osnovi je ovde reč o manje ili više prikrivenom dejstvu predrasuda prema potčinjenim manjinskim populacijama, čiji pripadnici najčešće i jesu dvojezični. Pri tome su glavni nosioci ovih predrasuda - treba li to reći - privilegovani monolingvalni predstavnici većinskog jezika u datoj kulturnoj i društvenoj zajednici, među kojima dvojezične osobe već samom tom svojom osobinom neretko izazivaju podozrenje, pa i odbojnost. U ekstremnim slučajevima, kakav predstavlja prenošenje obrasca monolingvalne isključivosti u etnički mešane Sjedinjene Američke Države, dvoje- 113

114 RANKO BUGARSKI zičnost se u svesti većinskog anglosaksonskog stanovništva tipično asocira sa siromaštvom, slabim obrazovanjem, pa i priglupošću. Na idejnom planu, korelat ovakvog odnosa prema dvojezičnosti - bio on eksplicitno formulisan ili pak samo implicitan - jeste verovanje da je maternj i jezik neprikosnovena svetinja koja ne trpi konkurenciju. Svako može samo u nj emu do kraja da se izrazi, dok drugi jezici, koji se kasnije eventualno nauče u nekoj meri, mogu samo dodatno da služe određenim pragmatičkim potrebama koje ne zadiru i intimu ljudske ličnosti. Treba odmah reći da u ovakvom shvatanju postoji racionalno jezgro, premda zavijeno u emotivnu oblandu. Ako ništa drugo, ovladavanje prvim jezikom u načelu je deo jedinstvenog procesa otkrivanja sveta i sebe u tom svetu, dok je potonje usvajanje drugih jezika, do koga dolazi na temelju tako stečenih sposobnosti, ipak prevashodno jezička operacija. Otuda i jaka sprega između prvog naučenog jezika i ličnosti, koj a se često manifestuje i kroz topao odnos prema tom jeziku. Ovakvo veličanje jednog i neponovljivog maternjeg jezika pri tome se uklapa u jednu obuhvatniju mitologiju, ranije već pominjanu, o nacionalno i jezički čistoj državi, u kojoj nisu poželj ne nikakve rasne, etničke, verske pa ni jezičke mešavine. Ali i ako ostavimo po strani dosta očigledne rasističke konotacije cele ove teze, koje su u novijoj evropskoj istoriji i te kako umele da se ispolje, moramo da konstatujemo da se i samo pitanje maternjeg jezika u naznačenom svetlu predstavlja pojednostavljeno. Objektivno gledano, današnja stvarnost i u Ev- 114

115 JEZICI ropi, a pogotovo u svetu kao celini, otkriva znatno diferenciraniju sliku i zahteva drukčiju perspektivu. Nesporne empirijske činjenice, kao i uvid u rezultate koje su u ovoj oblasti postigle različite naučne discipline, pokazuju koliko je pomenuto gledanje usko, anahrono i opsednuto predrasudama. Otuda se, između ostalog, nameću i važne korekcije u shvatanju pojma maternjeg jezika, a neophodan metodološki preduslov za to jeste njegova demistifikacija. Treba, pre svega, razumeti da teškoće počinju od samog ovog termina, koji svojom naglašenom metaforičnošću sugeriše prirodnu jedinstvenost: kao što svaki čovek ima samo jednu majku, tako, valjda, ima i samo jedan maternji jezik, i tačno se zna koji. Ali maternji jezik nikako nije isto, u pojmovnoj ravni, što i jezik majke. U praksi se to dvoje vrlo često podudara, ali uopšte ne mora da bude tako. Ono što se naziva maternjim jezikom može da bude i jezik oca ako je on drukčiji od majčinog, ili jezik nekog trećeg lica ili nove sredine - naročito u situacijama veće etničke izmešanosti i življih jezičkih kontakata, karakterističnim za razne manjinske i rnigrantske populacije. Osim toga, od koga god nasleđen ili preuzet, maternji jezik nije nužno jedinstvena i zauvek data kategorija, nego umnožavanju podložna, dinamična i promenljiva vrednost. Tako milioni ljudi širom sveta - masovno, na primer, u nekim delovima Indije - imaj u po dva maternja jezika (ređe, ali ne izuzetno, i tri), najčešće i ne znajući koji je od njih onaj " pravi ". Ovde ne pomaže dogmatsko insistiranje da jedan od nj ih mora ipak u svim slučajevima da ima prednost, koje se često po- 115

116 RANKO BUuAKSKI kušava podupreti popularnim laičkim predstavama anegdotskog karaktera - primera radi, da je kod višejezičnih istinski maternji jezik onaj na kojem se misli ili sanja, ili onaj koji ostaje očuvan kod poremećaja ili delimičnog gubitka jezičke sposobnosti usled bolesti. Odnos između jezika i mišljenja, kao f jezika i snova, isuviše je složen, i u mnogo čemu još uvek neispitan, za ovako prosta poistovećivanja, a ni evidencija o afazičnim bolesnicima ne daje nedvosmislene rezultate. Isto tako, jedan jezik može se usvajati kao maternji u najranijem životnom dobu, ali posle biti u toj ulozi zamenjen nekim drugim usled promene okoline, pa čak i nekim trećim, i to još uz mogućnost povratka prvobitnoj sredini i prethodnom maternjem jeziku koji se sada opet učvršćuje. Ovako fleksibilno sagledan, pojam maternjeg jezika zapravo se može razložiti u nekoliko komponenti i definisati po poreklu, odnosno redosledu usvajanj a (prvi naučeni jezik), stepenu znanja (jezik koji se najbolje zna), funkciji (jezik koji se najčešće koristi) ili identifikaciji (jezik koji neko sam prihvata kao svoj maternji, ili mu ga drugi u tom svojstvu pripisuju). Ove komponente mogu se podudarati ali i biti u delirničnom raskoraku, pa neko može imati različite maternje jezike zavisno od upotrebljene definicije. Ipak, uz sve pomenute uslovnosti. za većinu potreba verovatno je najadekvatnije opšte određenje da je nečiji maternji jezik onaj koji je to lice najpre naučilo (ukoliko on nije kasnije zamenjen) i sa kojim se samo identifikuje. Ali još uvek stoji napomena da to ne mora da bude samo jedan jezik, jer se i dva mogu naporedo usvajati kao prva, niti 116

117 JEZICI mora da ostane isti jezik, ne samo stoga što se on može zameni ti nego i zato što je i samoidentifikacija podložna promenama. Iz ovoga sledi i to da se, strogo govoreći, maternji jezik ne može ne znati. U migrantskim i sličnim situacijama valja razlikovati pojmove zavičajnog i maternjeg jezika, pa se, na primer, za potomke naših radnika u Nemačkoj koji su tamo rođeni, ako spontano usvajaju nemački kao svoj prvi jezik a jezik predaka veoma oskudno poznaju, ne može reći da ne znaju svoj maternji jezik, nego da im je taj jezik - nemački. Jednom rečju, pitanje maternjeg jezika, i teorijski a često i praktično, znatno je složenije nego što to izgleda klasičnom monolingvalu evropske tradicije. Zbog pomenutih nejasnoća i mogućih zabuna, danas se u nauci o problemima višejezičnosti i sam termin " maternji jezik " najčešće izbegava. Umesto toga radije se govori o prvom odnosno drugom jeziku, pri čemu se ovi nazivi obično odnose na stepen znanja ili obim upotrebe, a ne nužno i na redosled usvajanj a (izuzev u posebnim disciplinama kao što su razvojna psiholingvistika i glotodidaktika, gde je hronologija od posebnog značaja). Tipovi bilingvizma Već i naznačena terminološka praksa govoii o osnovnom metodološkom doprinosu nauke u ovoj oblasti - a to je relativizacija i uzajamna uslovljenost onih ključnih pojmova koji se inače popularno zamišljaju kao unapred zadati, poznati i strogo odeliti. Ovo ćemo u nastavku da ilustrujemo u više ravni, u 117

118 RANKO BUGARSKI vezi sa individualnim bilingvizmom. Pošto smo slične uslovnosti već razmotrili na nivou socijetalnog bilingvizma, uključujući i povezanost ovih dveju pojava, najpre ćemo da se osvrnemo na neke distinkcije koje ih presecaju. Razlika između stabilnog bilingvizma, pri kome se dvojezičnost održava u ravnoteži, i prelaznog bilingvizma, kao vremenski ograničene međufaze između jednojezičnosti u jednom a potom u drugom jeziku, tipičina je za mnoge slučajeve socijetalnog bilingvizma. Ona se, međutim, može na određen način ispoljiti i kod individualnog bilingvizma, tako što se prvobitno naučeni jezik postepeno dopunjuje drugim, pa se onda zadržava naporedo s ovim ili pak biva od njega potisnut. Ako se u tom procesu prvi jezik sasvim izgubi, to se naziva gubitkom jezika - a ova je pojava na planu pojedinca korelat smrti jezika na nivou govorne zajednice. Ove mogućnosti takođe se mogu prikazati šemom na Slici 2 u l. poglavlju, gde ceo sled od A do B ilustruje prelazni bilingvizam, a segment AB. u kome se proces može i prekinuti, stabilni bilingvizam. Takođe, na oba nivoa se javlja odnos između horizontalnog bilingvizma, kada su oba jezika ravnopravna po standardizaciji i društvenom statusu, i vertikalnog bilingvizma, okarakterisanog diglosijskim rascepom između višeg i nižeg jezičkog varijeteta. Ova potonja situacija otvara i načelno nezanemarljivu mogućnost da se o bilingvizmu govori i u okviru jednog jezika, s obzirom na nj egove različite varijetete, registre i stilove. Stoga se pri slobodnijoj upotrebi terminologije može 118

119 JEZICI reći da su i mnogi koji ne poseduju dva jezika ipak višejezični u svom jednom jeziku! Društveni kontekst snažno se probija i kroz distinkciju između narodnog i elitnog bilingvizma. Prvi termin označava masovnu i aktivnu dvojezičnost među pripadnicima etno-jezičkih manjina, povezanu sa problemima očuvanja identiteta, sticanja obrazovanja i sličnim, a drugi uglavnom visoko obrazovane pojedince koj i vladaju stranim jezicima i u tome vide obogaćanje a ne izvor problema. Slična razlika između - uslovno rečeno - negativnog i pozitivnog psihološkog predznaka, odnosno socijalnog okruženja, može se zapaziti i kod podele na prirodni, školski i kulturni bilingvizam. U prvom slučaju reč je o deci iz dvojezičnih porodica ili sredina za koje je bilingvizam vitalna potreba i svojevrsna socijalna prinuda. Nasuprot tome, u drugom i trećem slučaju (deca koja uče strane jezike u školi, odnosno odrasli koji ih uče za poslovne i slične potrebe) usvajanje drugih jezika je u principu stvar dobrovoljnog ličnog izbora i doživljava se kao nešto poželjno. Kako se delimično ovladavanje stranim jezicima kroz institucije obrazovnog sistema samo uslovno može nazvati višejezičnošću, većina pravih bilingvala sveta pripada kategoriji narodnog, prirodnog bilingvizma. Međutim, šta je " pravi " bilingvizam? Treba odmah reći da ne postoji nikakva opštevažeća definicija individualnog - kao, uostalom, ni socijetalnog - bilingvizma. Razmatrajući pojam maternjeg jezika, videli smo da se on može različito određivati prema kriterijumima kao što su poreklo, znanje, funkcija ili identifikacija. Slična merila mogu se primeniti i na 119

120 RANKO BUGARSKI bilingvizam, i sa analognim rezultatima, pa neko može da bude svrstan među bilingvale po jednoj definiciji, ali ne nužno i po nekoj drugoj. Prema tome, već u startu se suočavamo sa izrazitom relativnošću ovog pojma. Prema popularnom poimanju, bilingvali su retki i posebni pojedinci, većinom iz mešovitih brakova, koji su odrasli sa dva jezika i otuda " perfektno " znaju oba. Ali nasuprot ovom shvatanju, za potrebe naučnog pristupa - koji uzima u obzir globalnu empirijsku raširenost i izrazito diferencirano ispoljavanje bilingvizma u različitim dimenzijama - ova pojava mora se posmatrati u jednom obuhvatnom rasponu. A tada nam se bilingvizam ukazuje kao kontinuum omeđen s jedne strane teorijski potpunom dvojezičnošću, koja približno odgovara upravo pomenutoj laičkoj predstavi, a s druge strane čistim monolingvizmom, odnosno posedovanjem samo jednog jezika. Sve što je između ovih polova može se legitimno proučavati pod imenom bilingvizma, ali uz uočavanje i razlučivanje različitih aspekata ovog složenog fenomena. Među ovim aspektima, dva su dosad privukla najveću pažnj u istraživača. Prvi, već sasvim tradicionalan, pretežno formalne i psihološke prirode, u bilingvizmu vidi pre svega pitanje znanja dvaju jezika, idealno ga definišući kao maksimalno i jednako. Sa tog stanovišta, dakle, bilingval je lice koje ima dva potpuna matemja jezika. Drugi i noviji aspekt više je funkcionalno i sociološki određen, prikazujući bilingvizam kao, u osnovi, stvar upotrebe tih jezika, pa je bilingval osoba koj a redovno upotrebljava dva jezika. 120

121 JEZICI Polazeći od stepena znanja, pomenuti kontinuum može se podeliti na segmente, dakako bez oštrih granica. U prvi segment došli bi ambilingvali oni koji podjednako i u potpunosti vladaju obama jezicima. Tu se podrazumeva sposobnost nj ihovog - alternativnog korišćenja u svim domenima i situacijima upotrebe jezika, uključujući sve jezičke veštine (razumevanje, govorenje, čitanj e, pisanje), i bez interferencije jednog jezika u strukture drugog na bilo kom jezičkom nivou (šematski, A na Slici 8). L, L z [±] A Balansirani bilingvali r r...: B ' ' ' ' ' rn e ' ' ' L, L z rn D Dominantni bilingvali E ' ' ' F S/iko. 8. Ali ovakvi pojedinci pre su mitološka nego realna bića, ne samo iz psiholoških nego i iz socioloških razloga; na primer, dva 121

122 RANKO BUGARSKI jezika nikada nisu potpuno podudama u svojim društvenim funkcijama niti ekvivalentna u svim domenima upotrebe (da jesu, jedan od njih bi bio sasvim suvišan, pa zajednica i njeni članovi ne bi ni bili dvojezični). Životnoj stvarnosti bliži su ekvilingvali - lj udi koji takođe podjednako vladaju svojim jezicima, ali ne i potpuno u nekom strogom smislu monolingvalnih normi (B na Slici 8). Ovaj tip priznaje, naime, činjenicu da i bilingvali visokih sposobnosti u oba jezika te jezike diferencirano raspoređuju prema prilikama, crpeći iz svog ukupnog verbalnog repertoara - principijelno na isti način na koji rnonolingval distribuira elemente svog jednojezičnog repertoara. Iz ovog proističe važan metodološki uvid da ukupnu jezičku sposobnost bilingvala zapravo ne treba upoređivati sa zbirom sposobnosti dvaju odelitih monolingvalnih govornika istih jezika, nego sa sposobnošću jednog od nj ih. Bilingvizam se time ukazuje kao fenomen sa sopstvenim normama, za koji ne moraju da važe monolingvalne norme (na primer, zahtev da se svaki od dva jezika zna u istoj meri i na identičan način na koji ga znaju njegovi monolingvalni govornici). Ovaj elastičniji pogled sasvim prirodno prihvata neke iskustveno poznate i nesporne činjenice o jezičkoj praksi bilingvala. Mnogi od nj ih radije pribegavaju jednom od svojih jezika u svakodnevnom privatnom razgovoru, a drugom u javnoj komunikaciji; ako čitaju na oba, možda ipak radije pišu na jednom; i slično. Neretko dolazi i do specijalizacije, utoliko što se jedan od jezika uopšte ne aktivira u nekim domenima, si- 122

123 JEZICI tuacijama ili veštinama - a nekada nijedan od njih (ima i nepismenih bilingvala). Takođe veoma često dolazi do uticaja jednog jezika na drugi, ili obostranog, pa se u poređenju sa monolingvalnom produkcijom primećuju razlike i modifikacije u izgovoru ili pravopisu, građenju reči, sintaksi ili semantici. Ova odstupanja nekada su suptilna i teže primetna, ali su obično najpre prepoznatljiva u artikulaciji - kada neko veoma tečno i gramatički ispravno govori jednim jezikom, ali sa naglaskom i intonacijom onog drugog. (Za jednog istaknutog savremenog lingvistu rečeno je da tečno govori pet jezika - na ruskom!) U ovaj kontekst treba postaviti i svetski poznate primere lj udi koji su pisali značajna književna dela na jezicima koji im nisu bili maternj i (kao Džozef Konrad, Vladimir Nabokov ili Samjuel Beket). Nj ihova izuzetna dostignuća ostvarena su visoko specijalizovanom primenom jedne od jezičkih veština, pisanjem beletristike, ali oni ne mogu samim tim da posluže kao realna mera ravnomernog i harmoničnog bilingvizma. Na izloženi način oslabljeni i raslojeni pojam bilingvizma sa stanovišta jezičkog znanja pripušta pod ovaj krov sve veći broj ljudi od krvi i mesa. Idući dalje prema kraju kontinuuma, dolazimo do pojma - doduše, spornog - semilingvala. Naime, dete koje odrasta sa dva jezika u izrazito nepovoljnim okolnostima, kakve neretko prate život radnika migranata ali i drugih prikraćenih manjinskih grupa, može oba jezika da usvoji samo polovično. Tada ono, umesto da postane dvojezično, postaje samo " dvostruko polujezično" (C na Slici 8). 123

124 RANKO BUGARSKI Dosad razmotreni tipovi bilingvizma, kod kojih se pretpostavlja podjednako dobro (ili lošije) znanje oba jezika, idu pod opšte zaglavlje balansiranog bilingvizma. Njemu se suprotstavlja pojam dominantnog bilingvizma, kod koga u svakoj od posmatranih realizacija znanje jednog jezika manje ili više preteže nad znanjem onod drugog (D, E, F na Slici 8). Ukupno uzev, ovo je nesumnjivo mnogo češća pojava, naročito ako uzmemo u obzir da poznavanje drugog jezika može da bude i srazmerno oskudno. Izloženi tipovi i odnosi predstavljeni su grubo i šematski, i služe samo za opštu orijentaciju. Osnovna slabost celog pristupa je u teškoći egzaktnog merenja jezičkog znanja bilingvala - kao, uostalom, i monolingvala. Nije moguće precizno utvrditi kvalitativne ili kvantitativne uslove koje neko treba da ispunjava da bi bio klasifikovan kao, na primer, " potpuni bilingval ", između ostalog i stoga što se ne zna tačno šta bi bio " potpuni monolingval ". I jednojezični predstavnici istog jezika mogu se veoma razlikovati po vrsti i količini znanja i veština u tom jeziku: jedan može, recimo, da bude nepismen i oskudnog rečnika, a drugi pismen i artikulisao, i slično. Kada je reč o dva jezika, raspon ovakvih varijacija je još veći, pa je utoliko teže pronaći neko čvršće merilo, jednu uporišnu tačku prema kojoj bi se na objektivan i merljiv način određivao stepen dvojezičnosti. Iako su u merenju bilingvizma postignuti izvesni rezultati, zasad je veoma teško kvantifikovati dobijene nalaze na neki univerzalno validan način, pa je to i pojačalo svest o ograničenjima tradicionalnog prilaza bilingvizmu kao, pre svega, jezičkom znanju. 124

125 JEZICI Ovde nije mnogo pomogla ni uticajna - iako dosta osporavana i nedovoljno jasna - podela na donekle srodne tipove sa semantičkog i razvojnog stanovišta. Ova podela zasnovana je, lingvistički rečeno, na pitanju raspolaganja jednim jezičkim kodom sa dve realizacije ili pak dvama odelitim kodovima. Popularnije, što znači uprošćeno i zapravo neadekvatno, to se može predstaviti kao pitanje odnosa mišljenja i upotrebe jezika kod bilingvala, na što upućuju uslovne parafraze koje ćemo dati u zagradama i pod navodnicima. Složeni bilingvali imaju jedan semantički sistem realizovao u dva jezika, usvojena naporedo i spontano u ranom životnom dobu, koja se i u kasnijoj produkciji mogu neosetno mešati, pa govornici nisu uvek ni svesni kojim se od nj ih trenutno služe ( " misle bez posebne veze sa jednim ili drugim jezikom " ). Koordinirani bilingvali, pak, imaj u odelite semantičke sisteme jer su svoj e jezike usvojili u diferenciranim okolnostima, usled čega ih drže odvojene ( " misle na onom jeziku kojim se trenutno služe " ). Najzad, subordinirani bilingvali polaze od semantičkog sistema svog prvog jezika i spontano ga " prevode " u elemente svog drugog jezika, najčešće kasnije naučenog i otuda podređenog ( " misle na prvom jeziku i kada govore na drugom " ). No ova terminologija se upotrebljava neujednačeno, a sama materij a se teško nudi egzaktnom proučavanju. Kad smo već dotakli problem razvoja jezičkih sposobnosti, napomenimo još da se tu razlikuju rani ili simu/tani i kasni ili sukcesivni bilingvizam. Dok se prvi odnosi na usvajanje dva jezika mahom već u predškolskom dobu, drugi uključuje i uče- 125

126 RANKO BUGARSKI nj e drugih ili stranih jezika u školi, pa i kasnije. Za razliku od funkcionalnog bilingvizma, kada oba jezika značajno i vidno funkcionišu u produkciji pojedinca, veoma često dolazi i do takve asimetrije u nj ihovoj zastupljenosti pri kojoj postaje relevantna razlika između aktivnog ili produktivnog i pasivnog ili receptivnog bilingvizma. U ovom potonjem slučaju bilingval uglavnom samo razume svoj drugi, po pravilu kasno naučeni jezik, ali nj ime teže govori ili čak -što bi po nekim shvatanjima bio moguć granični slučaj bilingvizma - uopšte ne govori. Sa prethodnim je delimično povezano i razlikovanje aditivnog i suptraktivnog bilingvizma. Adi tivni tip je onaj kod koga se znanja stečena u drugom jeziku prosto dodaju ranije usvojenim sposobnostima u prvom jeziku, pa je ukupni rezultat nesumnjivo jezičko obogaćenje. Do ovoga dolazi u povoljnim okolnostima i uz pozitivan psihološki predznak: drugi jezik se usvaja jer se to želi. Kod suptraktivnog tipa, međutim, znanja u drugom jeziku stiču se na račun prvog jezika, kome se tako oduzima deo terena, što rezultira svojevrsnom nivelacijom dobitka i gubitka. Ovo se može desiti u nepovoljnim prilikama, koje nose negativan predznak: drugi jezik se uči zato što se to mora. Primeri prvog tipa nalaze se, recimo, među doseljeničkim populacijama u razvijenim zemljama, pod uslovom da one, ne odstupajući od svog zavičajnog jezika, prihvataju i jezik nove sredine kao sredstvo odomaćivanja i prosperiteta u nj oj ; a ovde svakako spada, bar u načelu, i učenje stranih jezika širom sveta. Primeri drugog tipa česti su kod autohtonih manjina, inače ugro- 126

127 JEZICI ženih, kojima je drugi jezik pragmatički potreban ali emocionalno odbojan kao pretnja sopstvenom etničkom identitetu; ovaj procep može negativno da se odrazi i na prvi jezik. Ovakve pojave, praćene odgovarajućim stavovima prema jeziku, mogu da proizvedu i dugoročne posledice, doprinoseći procesima očuvanja ili širenja, odnosno zamene ili povlačenja, pa i gašenja jezika. Primera radi, aditivni bilingvizam podstiče širenje međunarodnih jezika, dok suptraktivni bilingvizam, ako je masovan u datoj zajednici, može da signalizuje nj en postepeni prelazak sa prvog na drugi jezik i moguću smrt prethodnog. Ako je teško meriti bilingvalno znanje, nije lako iznaći objektivne i praktično primenljive kriterijume ni za merenje upotrebe dvaju jezika, kod pojedinca kao ni u zajednici. Pa ipak se danas sve više vodi računa i o ovom aspektu - u najmanju ruku kao nužnom korektivu insistiranj a na količini jezičkog znanja. Uostalom, te dve strane pitanja bilingvizma su međusobno povezane, kako se moglo videti i iz našeg prikaza, pa se ovom drugom nećemo dalje posebno baviti. Bilingvizam i prateće pojave Sa tačke gledišta kulturnih razlika i s njima povezanih socijalnih i obrazovnih programa posebno je zanimljivo pitanje odnosa bilingvizma i bikulturalivna. Iako ove dve pojave ne moraju uvek da idu uporedo, uspešan bilingval najčešće bar u nekoj meri ovladava i dvema kulturama. Bez toga se, naime, ne mogu izbeći kulturne greške, dobro poznate u nastavi stranih 127

128 RANKO BUGARSKI jezika, koje nastaju kada se analogna jezička sredstva primenjuju na način stran kulturi jednog od jezika. Ovo je čest slučaj prilikom nuđenja, zahvaljivanja, izvinjavanja i sličnih kulturno osetljivih govornih činova, gde čak i unutar evropske kulture u širem smislu -da i ne idemo dalje po svetu -postoje značajne razlike u idiomatskoj upotrebi pojedinih jezičkih sredstava. U saobraćaju između bilingvala ispoljava se jedan red pojava koje odskora ulaze u žižu interdisciplinarnih naučnih istraživanja i koje možemo samo da pomenemo. Među nj ima je pitanje izbora jezika na kome će se opštiti, zavisno od raznih kulturnih, socioloških, psiholoških i drugih činilaca. Tu su, potom, mehanizmi prilagođavanja govorniku tokom verbalne interakcije, s obzirom na zajedničko poznavanje jednog ili više kodova, uslove i ciljeve komunikacije, etničku pripadnost i društveni status sagovornika, kao i simboličku vrednost govornog približavanja ili distanciranja. A u vezi s obema pomenutim verbalnim strategijama je i menjanje ("preključivanje ") kodova - raširena praksa kombinovanja elemenata dvaju jezika tokom iste interakcije između bilingvala. Ovakve alternacije veoma su česte u pograničnim i drugim etno-jezički mešanim krajevima, zatim među iseljenicima i povratnicima, ali i kod nekih profesionalnih grupa u inače pretežno monolingvalnim urbanim sredinama. Kod nas, na primer, profesori stranih jezika u neformalnom međusobnom razgovoru (dakle, ne samo u učionici) spontano kombinuju jedinice i iskaze svog maternjeg jezika i jezika koji predaju. Pored čisto lingvističkih obeležja ovakvog " skakanja" između jezika, pažnju privlače i nj egove brojne psi- 128

129 JEZICI holingvističke, sociolingvističke, sociopsihološke i druge implikacije i posledice. Kad smo već pomenuli posledice, treba da dodamo da je i pitanje bilingvizma u celini od početka opsednuto spekulacijama i sporenjima oko njegovog dejstva na intelektualni i duhovni razvoj dvojezičnih pojedinaca i nj ihov dalji život. Globalno govoreći, starija škola mišljenja o ovoj problematici, oblikovana u obrascu ranije pomenutih negativnih predubeđenja o bilingvalima, pretežno je tu naglašavala štetne posledice - u smislu mogućeg slabijeg poznavanja obaju jezika, izvesnih zastoja u mentalnim funkcijama, nesigurnosti u ponašanju i reakcijama, slabijeg uspeha u školi, možda čak i podeljene ličnosti, i sličnog. Iako je povremeno bivalo ovakvih nalaza, oni se danas uglavnom tumače uticajem nepovoljnih okolnosti u kojima se bilingval neretko razvija, pre nego samog bilingvizma kao takvog. Nova i modernija istraživanja, empirijska ali i teorijska, znatno veću težinu daju pozitivnom dejstvu bilingvizma kao činioca koji podstiče kognitivni razvoj, psihološku fleksibilnost, toleranciju prema drugom i drukčijem uz suzbijanje lingvocentrizma i etnocentrizma, širenje intelektualnih horizonata i druge poželjne karakteristike ličnosti. A ima i mišljenja da bilingvizam sam po sebi zapravo ne deluje ni negativno ni pozitivno, budući u svetskim razmerima tako obična stv;p-, te da je to u suštini neka vrsta potencijalne dodatne sposobnosti čiji rezultati zavise od uslova, načina i stepena njene realizacije. Ako u svemu ovome ima još mnogo nejasnog, pa i kontradiktornog, to je dobrim delom posledica činjenice da je na- 129

130 RANKO BUGARSKI učno proučavanje bilingvizma - koj i kao pojava postoji još od pradavnih vremena - ozbiljnije započeto tek pre nekoliko decenija. Danas je ono u punom zamahu, kao izrazito multidisciplinarno područje sa nekoliko težišta. Bilingvizam uopšte (dva koegzistentna jezika) od značaja je za opštu lingvistiku, sa stanovišta jezičkih kontakata i pratećih pojava. Socijetalni bilingvizam (dva jezika u jednom društvu) je predmet interesovanja prevashodno sociolingvistike i sociologije jezika, sa posebnim obzirom na jezičku politiku i planiranje jezika. Individualni bilingvizam privlači pažnju još nekih disciplina iz nj ihovih posebnih uglova. Među nj ima su neurolingvistika (dva jezika u jednom mozgu), zainteresovana za neurolingvističke procese kod bilingvala i nj ihova oštećenja u afaziji; psiholingvistika (usvajanj e dveju gramatika), zaokupljena psihičkim i kognitivnim razvojem; te pedagogija (učenje i nastava drugog jezika), naročito u kontekstu manjinskog, dvojezičnog ali i opšteg obrazovanja. U vezi s ovim poslednjim pomenućemo evoluciju shvatanja o prioritetima jezičke nastave. Negde do sredine našeg stoleća ona je, što se manjina tiče, mahom bila otvoreno asimilatorska, sa insistiranjem na većinskom jeziku. Godine UNESKO je izdao uticajnu preporuku o obrazovanju na maternjem jeziku i za manjine, bar na osnovnom stepenu. Time je učinjen važan korak napred, ali su se ispoljila i neka ograničenja ovog pristupa. Stoga danas Evropski savet preporučuje, za evropske prilike, zastupljenost četiri jezika tokom osnovnog i srednjeg obrazovanja: maternjeg jezika pripadnika manjine, na- 130

131 JEZICI cionalnog jezika države, i dva strana jezika gde god je to moguće. Za govornike većinskih jezika ovo bi najčešće značilo ukupno tri jezika. Mi smo, govoreći o bilingvizmu, po pravilu mislili na dva jezika, ali se na sličan način može govoriti i o tri, pa možda i više jezika - kod višejezičnih manjinskih grupa u mnogim delovima sveta, ali i kod izuzetnih pojedinaca bilo gde. A pri prihvaćenom elastičnom shvatanju ove pojave, koje ne podrazumeva nužno analogne sposobnosti u oba jezika ili u svim jezicima, mnogi lj udi su doslovno multilingvalni ako su naučili više jezika, makar i na način na koj i se uče strani jezici. Pa ipak će u svetlu rečenog biti jasno da jezičkom folkloru, a ne stvarnosti, pripadaju povremeni izveštaj i o poliglotima koji "perfektno govore " desetak, ili " znaju " dvadesetak jezika. Š to se pak tiče profesionalnih lingvista, oni često analitički poznaju strukturu mnogobrojnih jezika, ali to nipošto ne podrazumeva da su u stanj u j da govore na svima nj ima. Možemo da zaključimo sledeće. Polovi ranije ocrtanog kontinuuma bilingvizma mogu se zanemariti, jer potpunih ambilingvala u strogom smislu navedenog određenja gotovo izvesno nema, a čisti monolingval po definiciji izlazi iz domena bilingvizma. Ali kada se ovi polovi odseku, u rasponu koji ostaje -od ekvilingvala pa sve do lica koja u izvesnoj meri raspolažu i nekim drugim jezikom - ima mesta za razne vrste i stepene bilingvizma. Takvih bilingvala ima sasvim dovoljno i pre nego što stignemo do poslednjeg segmenta kontinuuma, teorijski manje interesantnog a praktično slabije uočljivog. Dovoljno, 131

132 RANKO BUGARSKI naime, jer i ako računamo samo one koji se u svakodnevnom životu slobodno služe bar dvama jezicima, i time izbegnemo svaku krajnost i ostanemo pri sasvim legitimnoj upotrebi terminologije, dvojezična je - po grubim procenama - bar polovina čovečanstva. Pri tome bilingvala ima bezmalo u svakoj zemlji sveta, u svim društvenim slojevima, i na svim uzrastima. Tako je bilingvizam u svetu uistinu rasprostranjena pojava, pre pravilo nego izuzetak. On se direktno tiče jezičke šarolikosti o kojoj je, sa raznih aspekata, bilo reči u celoj ovoj knjizi. Same po sebi, kao empirijska činjenica, jezičke razlike nisu ni blaženstvo ni prokletstvo, ali jesu jedan od velikih izazova na koje je Homo loquens tokom svoj e evolucije morao da traži odgovore. A među ovima je masovni bilingvizam u društvima i među pojedincima, koji onda omogućuje i podstiče široke prevodilačke i druge delatnosti, svakako najvažniji. 132

133 Bibliografija Za pisanje ove knjige nije bilo gotovih uzora, u smislu sintetičkih pregleda celokupne razmatrane problematike, na koje bi se sada mogla skrenuti pažnja čitaocu. Za razliku od toga, o pojedinim ovde izloženim pitanjima postoji veoma obimna i teško pregledna literatura na raznim jezicima. Od dela objavljenih na srpskohrvatskom ili prevedenih na ovaj jezik ukazujemo na sledeća. O jezičkom identitetu piše R. Katičić, " Identitet jezika ", Novi jezikoslovni ogledi, Zagreb Sažet enciklopedijski prikaz jezika sveta daje M. Križman, " Jezici na svijetu ", Opća enciklopedija JLZ - Dopunski svezak, Zagreb 1988; v. i D. Škiljan, "Jezici i pisma svijeta ", Pogled u lingvistiku, Zagreb O opštem problemu jezičkih klasifikacija govori E. Benvenist, " Klasifikacija jezika ", Problemi opšte lingvistike, Beograd Šire o ovome, uključujući i aspekte koji ovde nisu posebno razmatrani - naročito tipološki - v. u R. Bugarski, Jezik i lingvistika, Beograd , a za podrobne bibliografske podatke i tumačenja još i pojedine odeljke u M. Ivić, Pravci u lingvistici 1-11, Beograd Opštiji uvid u društveni kontekst funkcionisanj a jezika, a u tim okvirima i u višejezičnost, omogućuju R. Bugarski, Jezik u društvu, Beograd 1986, 133

134 RANKO BUGARSKI M. Radovanović, Sociolingvistika, Novi Sad 1986, te J. A. Fishman, Sociologija jezika, Sarajevo 1978 (The Sociology of Language, Rowley, Mass. 1972), a posebno sa stanovišta jezičke politike D. Škiljan, Jezična politika, Zagreb i M. Pupovac (ur.), Jezici i politike, Zagreb (gde se daje prikaz jezičke situacije i politike u odabranim evropskim i vanevropskim zemljama, uključujući i Jugoslaviju). O jezicima u Jugoslaviji v. naročito A. Kovačec, " Jezici i pisma naroda i narodnosti " u okviru tematske celine " Jugoslavija ", Enciklopedija Jugoslavije, sv. 6, Zagreb 1990; i " Standardni jezici u SFRJ ", Lingvistički časopis SOL, br. 8, Zagreb U svetu zapažena monografija o višejezičnosti, sa posebnim osvrtom na probleme obrazovanja jezičkih manjina, je T. Skutnab Kangas, Bilingvizam - da ili ne, Beograd 1991 (T. Skutnabb Kangas, Bilingualism or Not, Clevedon 1984). - Među najvažnijim aktuelnim izvorima obaveštenja o pluralitetu, klasifikaciji i registru jezika sveta su: C. F. and F. M. Voegelin, Classification and Index of the World 's Languages, New York 1977; B. F. Grimes (ed.), Languages of the World: Ethnologue, Dallas ; G. Decsy, Statistical Report of the Languages of the World as of J 985, Part I, Bloomington 1986; B. H..HpQeBa (pe,n;.), 513btKU u ouajlekmbt Mupa - llp ocnekm u CJlOBHUK, MocKBa Veoma koristan moderan pregled genetske klasifikacije i arealne distribucije jezika, u istorijskoj i teorijskoj projekciji, daje M. Ruhlen, A Guide to the World 's Languages, Vol. I : Classification, Stanford/London Iscrpna obaveštenja o genetskoj pripadnosti i gramatičkoj strukturi 50 važnijih jezika, uz osnovne sociolingvističke podatke, sadrži B. Cornrie (ed.), The World 's 134

135 JEZICI Major Languages, London Mnoštvo enciklopedijski iskazanih podataka o raznim pitanjima dotaknutim u ovoj knjizi pruža i D. Kristal, Kembrička enciklopedija jezika, Beograd 1996 (D. Crystal, The Cambridge Encyclopedia of Language, Cambridge 1987). 135

136

137 Registar jezika Ovaj registar obuhvata jezike, jezičke porodice i dijalekte koji se pominju u knjizi. Oznaka " j. " iza naziva je skraćenica za reč " jezici " i upućuje na genetsku grupu jezika. Registar ne sadrži pokušaj klasifikacije (npr. dijalekata pod jezike kojima pripadaju) niti jednoznačne identifikacije jezika sa dva imena. U retkim slučajevima, tamo gde je to izgledalo potrebno, date su upute unutar registra; ostala obaveštenja mogu se naći na naznačenim mestima u knjizi. Korišćena je isključivo sprskohrvatska adaptacija imena; samo na tri mesta, gde bi takav postupak mogao kod čitaoca da izazove ozbiljnije nedoumice oko identiteta, u zagradi su dati izvorni nazivi. afrikans 57, 90 afroazijski j. 46, 53-7 ainu 41, 83 aj mara 58-9 akadski 54 albanski 18, 46, 47, 53, 65, 66, 74, 97, , 10, 109, 111 algonkinski j. 58 altajski j , 54, 55, 101 amerindijanski j. 46, 48, 58 (v. i indijanski j.) amharski 56 anatolski j. 47 anglosaksonski 17 aramejski 54 arapski 26, 32, 51, 54, 56, 66, 74, 86, 87, 94, 110 aravakanski j. 59 arbanaški 98, 100, l

138 RANKO BUGARSKI arumunski 18, l OO (v. i vlaški) asamski 12, 54 atabaskanski j. 58 australijski j. 27, 46, 48, austroazij ski j. 46, 49, 55 austronezij ski j. 46, 48, 55, 57, azerbejdžanski 54 bahasa 55, 73 baltički j. 53 balto-slovenski j. 47 bantu j. 15, 19, 57 baskijski 41, 52, 64, 80 beloruski 53 bengalski 12, 32, 51, 54 benue-kongoanski j. 57 berberski j. 56 biharski 32, 54 bretonski 53, 80 bugarski 16, 53, 65, 97, 99, 100, 102, 105, 106, 108 burmanski 54 burušaski 41 ciganski 18 (v. i romski) čadski j. 56 čakavski 14 čerkeski 98, 101, 112 češki 53, 97, 100, 102, 105-7, 112 čukotsko-kamčatski j. 55 daički j. 55 dajački 19 dakorumunski l OO dalmatski 23 danski 12, 14, 53, 94 dinka 56 dravidski j. 46, 54, 64 engleski ll, 12, 14, 17, 20, 25, 26, 32-4, 51, 53, 55, 57, 59, 60, 61-2, 64-6, 70--2, 74, 75, 80, 81, 83, 84, 90, 92-4, 96, l 04 - kreol 12, 60, 62 eskimski 59 eskimsko-aleutski j. 46, 58, 83 esperanto 71 estonski 53 etrurski 26, 41 farsi 18 fidžijski 61 finski 10, 53, 94 flamanski 12, 74, 75, 80 francuski 12, 16, 17, 20, 32-4, 37, 51, 53, 55, 57, 59, 60, 64, 66, 70, 72-5, 80, 81, 84, 87, 90, 94 - kreol 12, 57,

139 JEZICI franko-provansalski 71 fula 57 galicijski 53, 80 gelski 18 germanski j. 44, 47, 53, 100 giljački 41 grčki 17, 26, 47, 53, 65, 66, 70, 74, 83, 86, 94, 98, 100, 103, dimotiki 86 - katarevusa 86 gruzijski 53 gudžaratski 54 gvarani 58, 59, 72 hausa 51, 56, 59, 93 havajski 61 hebrej ski 18, 21, 54, 72-3, 110 helenski j. 47 hetitski 26 hindi ll, 32, 33, 51, 54, 93 hindustanski ll hmong 55 hoisanski j. 46, 56, 57 holandski 12, 15, 16, 53, 57, 60, 75, 94 hrvatski ll, l 04, l 07 iberski 26 igbo 57, 93 ilokano 55 indijanski j. 27, 83 (v. i amerindijanski j.) indoarijski j. 15, 47, 54, 64 indoevropski j. 46-9, 52-4, 57, 59, 100, 101 indoiranski j. 47, 54 indonežanski 55, 73 indo-pacifički j. 46, 49, 60-1 iranski j. 47 irokvojski j. 58 irski 18, 21, 25, 26, 53, 72 islandski 73 istroromanski 98, l OO istrorumunski 98, l OO italijanski 16, 17, 32, 37, 53, 59, 72, 80, 83, 84, 87, 94, 97, , Ill italski j. 47 ivrit 18 jao 55 japanski 10, 32, 41, 51, 55, 59 javanski 32, 55, 70 jermenski 47, 53, 59, 98, 100, 112 jevrejskošpanski 18, 98, l OO, 103 jevrej skonemačkl 18, 98, 100 jidiš 12, 18, 59, 98 joruba 57, 93 juručki 98,

140 RANKO BUGARSKI kamaški 23 kanada 54 kanuri 56 karipski j. 59 katalonski 37, 53, 66, 80 kavkaski j. 46, 48, 52, 53, 101 JJ kazaški 54 kečua 58, 59 keltski j. 23, 26, 47, 53, 64, 80 kineski ll, 14, 32-4, 51, 54, 59, 7 73, 83, 9 97 kirgiski 54 kmerski 55 koptski 26, 56 kordofanski j. 56 korejski 10, 32, 41, 55, 83 kornvolski 26 korzikanski 80 kosa 57 kušitski j. 56 kutenaj 41 ladino 18, 98 laoski 55 laponski ll latinski 17, 22, 26, 37, 47, 66, 73, 110 latvijski 53 lingala 57 litvanski 53 lolo 54 luo 56 madurski 55 mađarski 10, 53, 74, 97, 101-6, 109 majanski j. 59 makedonski 14, 16, 30, 53, 65, 94, , malajalam 54 malajski 33, 51, 55, 71-3 malajsko-polinezijski j. 60 malgaški 57, 61 malinke-bambara 57 malteški 53 mandarinski 32 mandžurski 54 manski (Manx) 23, 25 maorski 61 maratski 32, 54 meglenorumunski 98, 100 mijao 55 mijao-jao j. 55 mijen 55 minangkabau 55 moldavski 12 mongolski 54 na-dene j. 46, 58 nahuatl 20, 58, 59 navaho 58 nemački 12, 14, 15, 16, 32, 34, 40, 53, 59, 70, 72, 74, 80, 84, 86, 87, 94, 98, 100, 103, 108, 112, 117 nepalski

141 JEZICI niger-kongoanski j. 56, 57 niger-kordofanski j. 46, 48, 56 nilo-saharski j. 46, 56 norveški 12, 14, 53 - landsmol 12 - riksmol 12 rusinski 97, 100, 102, 103, 105, 106, 108, 109, 112 ruski 10, 32-4, 51, 53, 55, 66, 70, 75, , 100, 103, 105, 107, 108, 112, 123 oksitanski 70, 80 orija 54 oromo 56 paleoazijski (paleosibirski) j. 55 papuanski j. 60 pašto 54 pendžapski 32, 54 persijski 18, 54 polinezijski j. 15 poljski 53, 84, 98, 100, 103, 108 portugalski 20, 32, 37, 51, 53, 57, 59, 60, 66, 83, 94 - kreol 57, 60 provansalski 80 romanski j. 17, 22, 23, 37, 47, 53, 80, 100, 104, 112 romanš 72, 81 romski 18, 53, 97, 100, 101, 102, 105-7, 109, l 10-2 rumunski 12, 17, 37, 53, 65, 97, 99, 100, 102, 103, 105, 106 sami ll samojedski j. 53 sanskrit 26, 54 santali 55 sebuano 55 semitski j. 49, 52-4, 56 semitsko-hamitski j. 54 sinhaleški 54 sino-tibetski j. 46, 48, 54 slovački 53, 97, l OO, l 02, 103, 105, 106 slovenački 14, 53, 87, 94, 97-9, 102, 106, 109 slovenski j. 44, 53, 59, 80, 100, 101' 104 somalski 56 srpski ll srpskohrvatski ll, 13, 14, 16, 53, 64, 65, 70, 73-5, 83, 94, , l 08, l 09 staroegipatski 56 staroslovenski 26, 53, ll O sumerski 41 sundanski 55 suski j. (Sioux) 58 svahili 51, 57, 70, 71,

142 RANKO BUGARSKI škotski gelski 53 šona 57 španski 17, 20, 32-4, 37, 51, 53, 59, 60, 64, 66, 70, 72, 74, 80, 84, 94 - kreol 57, 60 švedski 14, 53, 94 tadžički 54 tagalog 55 tagiš 24 taj 55 tamilski 32, 54, 72 tatarski 54 telugu 32, 54 tibetski 54 tibetsko-burmanski j. 54 tigrinja 56 toharski j. 47 tok pisin (Tok Pisin) 62, 71 torlački 14 tunguski j. 54 tupijski j. 59 turkički j. 52, 54, 101 turkmenski 54 turski 54, 66, 74, 81, 83, 97, 101, 102, 104-6, 109, 111 ugro-finski j. 53, 101 uj gurski 54 ukrajinski 53, 97, 99, 100, 102, 105, 106, 108, 109, 112 uralski j. 23, 46, 52, 53, 55, 101 uralsko-jukagirski j. 53 urdu ll, 32, 33, 54 uto-astečki j. 59 uzbečki 54 velški 53 vijetnamski 32, 55, 59 vlaški 18, 97, 99, 100,.102, fo5, 107-9, 111 zulu 57 zunji

143 Sadržaj U vodna napomena l. JEZICI U SVETU Uvod Broj jezika Broj govornika JEZICI U VREMENU Jezička evolucija Genetska klasifikacija JEZICI U PROSTORU Arealna klasifikacija Jezički kontakti JEZICI U DRUŠTVU Funkcionalna klasifikacija Jezici i države Manifestacije društvene višejezičnosti Društvena kontrola višejezičnosti Jezici u bivšoj Jugoslaviji

144 RANKO BUGARSKI 5. JEZICI U POJEDINCU Maternji jezik ll) Tipovi bilingvizma Bilingvizam i prateće poj ave Bibliografija Registar jezika CIP - KaTanorH3a Hja y rry6jihka jh Hapo):IHa OHOJIHOTeKa Cp6Hje, Eeorpa):l 81'1 81'27 EYrAPCKM, PaHKO Jezici l Ranko Bugarski izd. Beograd : Čigoja štampa : XX vek, 2003 (Beograd : Čigoja štampa) str. ; 20 cm. - (Sabrana dela l Ranko Bugarski ; knj. 9) Tiraž Bibliografija: str Registar. ISBN a) Je3H b) JlHHrBHCTHKa e) Je3HK <j>yhk Hja COBISS.SR

145

146