EUROKODOVI IZAZOV SAVREMENOG GRADITELJSTVA U BIH

Transcription

1 EUROKODOVI IZAZOV SAVREMENOG GRADITELJSTVA U BIH Prof. dr. Sanin Džidić, dipl. ing. građ. 1 Tehnički fakultet Univerziteta u Bihaću, ninsa_d@hotmail.com Bojana Zečević, dipl. ing. građ. Institut za standardizaciju BiH, Vojvode Radomira Putnika 34, Istočno Sarajevo bojana.zecevic@bas.gov.ba ABSTRACT The introduction and implementation of Eurocodes in Bosnia and Herzegovina is a complex process. Initial steps in adopting the Eurocodes in the standardization of Bosnia and Herzegovina were made in the period , when majority of parts of the Eurocodes were introduced in standardization of Bosnia and Herzegovina by endorsement method in English, without translation. In the period , the Institute for Standardization of Bosnia and Herzegovina approached systematically to this process through translation and adoption of parts of the Eurocodes, as well as the development of national annexes through its Technical Committee BAS/TC 58, engaging local experts, members of the academic community, structural designers, construction industry and government representatives, and since the beginning of 2016, this process was speeded up with the establishment of two new technical committees BAS/TC 61 and BAS/TC 62. The Institute for Standardization of BiH provided the cooperation and support by European partners and the exchange of experiences with the national standardization bodies of neighboring countries too. This approach has enabled the achievement of significant results in last period of time, but also opened a number of new challenges. Keywords: Eurocodes, Structural Design, Technical Committee, BAS SAŽETAK Uvođenje i implementacija eurokodova u Bosni i Hercegovini su kompleksan proces. Inicijalni koraci u usvajanju eurokodova u standardizaciju Bosne i Hercegovine su provedeni u periodu godina, kada je najveći broj dijelova eurokodova usvojen u našu standardizaciju metodom proglašenja na engleskom jeziku, bez prevođenja. U periodu od godine, Institut za standardizaciju BiH je prišao sistematično ovom procesu kroz prevođenje i usvajanje dijelova eurokodova, kao i izradu nacionalnih dodataka preko svog Tehničkog komiteta BAS/TC 58, angažujući domaće stručnjake, pripadnike akademske zajednice, projektante, predstavnike građevinske industrije i predstavnike vlasti, a od godine su osnovana još dva tehnička komiteta, BAS/TC 61 i BAS/TC 62, kako bi se kompletan process ubrzao. Institut za standardizaciju BiH je takođe osigurao saradnju i podršku evropskih partnera i razmjenu iskustava sa nacionalnim tijelima za standardizaciju susjednih zemalja. Ovakav pristup je omogućio postizanje značajnih rezultata u navedenom periodu, ali i otvorio čitav niz novih izazova. Ključne riječi: Eurokodovi, Projektovanje konstrukcija, Tehnički komitet, BAS 1 Kontakt autor

2 UVOD Eurokodovi predstavljaju set evropskih standarda u oblasti građevinarstva. Razvijeni su na osnovu najnovijih naučnih dostignuća postignutih u saradnji eksperata članica Evropske unije u proteklih 30 godina i predstavljaju bez dvojbe, najsavremenije propise na svijetu u oblasti građevinskog konstrukterstva. Eurokodovi su postali praktično obavezni za sve javne radove u EU, a namjera je da postanu i standardi za privatni sektor u Evropi i širom svijeta. Primarni cilj eurokodova je da unaprijede sigurnost objekata ali i da povećaju konkurentnost evropske građevinske industrije, kao i stručnjaka i drugih industrija u neposrednoj vezi, unutar i van EU. Eurokodovi takođe trebaju postati i osnova za procjenu kvaliteta građevinskih proizvoda i dobijanje CE oznake. Preuzimanje i implementacija eurokodova nudi sljedeće prednosti: Osigurava zajedničko razumijevanje u projektovanju konstrukcija između investitora, korisnika, projektanata, izvođača radova i proizvođača građevinskih proizvoda; Unaprjeđuje kompetitivnost evropskih građevinskih kompanija, izvođača radova, projektanata i proizvođača građevinskih proizvoda u njihovim aktivnostima širom svijeta; Unaprjeđuje razmjenu usluga u građevinarstvu između članca EU i šire; Unaprjeđuje protok kvalitetnih građevinskih proizvoda između članca EU i šire; Omogućava zajedničku osnovu za istraživanja i razvoj u građevinskom sektoru; Omogućava razvoj zajedničke software-ske podrške u izradi projektne dokumentacije; Vodi ka ujednačavanju razine sigurnosti objekata u različitim dijelovima Evrope. Svaki od eurokodova (osim EN 1990) podijeljen je na određeni broj dijelova koji pokrivaju specifične aspekte tematskih cjelina. Ukupno postoji 58 dijelova EN eurokodova (cca 5,500 stranica) koji su raspoređeni u 10 grupa eurokodova (EN ). EN 1990, Eurokod: Osnove projektovanja konstrukcija; EN 1991, Eurokod 1: Dejstva na konstrukcije; EN 1992, Eurokod 2: Projektovanje betonskih konstrukcija; EN 1993, Eurokod 3: Projektovanje čeličnih konstrukcija; EN 1994, Eurokod 4: Projektovanje spregnutih konstrukcija; EN 1995, Eurokod 5: Projektovanje drvenih konstrukcija; EN 1996, Eurokod 6: Projektovanje zidanih konstrukcija; EN 1997, Eurokod 7: Geotehničko projektovanje; EN 1998, Eurokod 8: Projektovanje seizmički otpornih konstrukcija; EN 1999, Eurokod 9: Projektovanje aluminijskih konstrukcija. Svaki od eurokodova koji se odnose na materijale sadrži: Dio 1-1 koji se odnosi na projektovanje zgrada i drugih građevinskih konstrukcija; Dio 1-2 za projektovanje konstrukcija na dejstvo požara;

3 Dio 2, koji razmatra projektovanje mostova, a sadrže ga eurokodovi za beton, čelik, spregnute konstrukcije, drvo i projektovanje seizmički otpornih konstrukcija. [4] Slika 1- Struktura eurokodova [14] Članice Evropske Unije i članice Evropskog udruženja slobodne trgovine EFTA (Island, Lihtenštajn, Norveška i Švicarska) prepoznaju eurokodove kao referentne dokumente koji se između ostalog koriste u sljedeće svrhe: Kao sredstvo dokaza usglašenosti građevinskih proizvoda i radova sa osnovnim zahtijevima Regulative o građevinskim proizvodima CPR 305/2011, a posebno Osnovnog zahtijeva 1 Mehaničke otpornosti i stabilnosti i Osnovnog zahtijeva 2 - Sigurnosti u slučaju požara; Kao osnova za specifikaciju odredaba ugovora o gradnji, građevinskim radovima i proizvodima i inženjerskim uslugama; Kao okvir za donošenje harmonizranih tehničkih specifikacija za građevinske proizvode (EN i ETA). Evropska regulativa o građevinskim proizvodima CPR 305/ Osnovni zahtjevi za građevine i bitna obilježja građevinskih proizvoda definiše svojim Aneksom I [7], da građevinski radovi i objekti u cjelini, kao i njihovi pojedinačni djelovi moraju odgovarati namijenjenoj upotrebi, uzimajući posebno u obzir zdravlje i sigurnost osoba uključenih u cijeloviti ciklus izgradnje i eksploatacije objekta i radova. U dodatku, objekti i radovi moraju zadovoljiti sljedeće zahtjeve: 1. Mehanička otpornost i stabilnost Građevinski objekti i radovi moraju biti projektovani i izvedeni na način da predviđena opterećenja tokom gradnje i eskploatacije objekta neće dovesti do sljedećeg: Otkazivanja cijele konstrukcije ili njenog dijela; Deformacija van dopuštenih vrijednosti; Oštećenja drugih dijelova konstrukcije, ugrađene i instalirane opreme kao posljedice deformacija nosive konstrukcije; Nesrazmjerno velikih oštećenja u odnosu na uzrok zbog kojih su nastala.

4 2. Sigurnost u slučaju požara Građevina mora biti projektovana i izgrađena tako da se u slučaju požara: Očuva kapacitet nosivost konstrukcije tokom određenog perioda vremena; Ograniči mogućnost nastanka i širenje vatre i dima unutar građevine; Ograniči mogućnost širenja požara na susjedne građevine, Omogući da lica mogu napustiti građevinu, odnosno da se omogući njihovo spašavanje; i Omogući zaštita spasilačkih timova. 3. Higijena, zdravlje i zaštita okoliša 4. Sigurnost i pristup u eksploataciji (upotrebi) 5. Zaštita od buke 6. Ušteda energije i toplinska zaštita 7. Održiva upotreba prirodnih resursa. [5] Uredba o tehničkim svojstvima koje građevine moraju zadovoljavati u pogledu sigurnosti, te načina korištenja i održavanja građevina ("Službene novine Federacije BiH", br. 29/07 i 51/08 ) [9] je predvidjela najveći broj od ovih zahtjeva, s obzirom da je zansovana na ranijoj Direktivi CPD 89/106/EEC, koju je stavila van snage Evropska regulativa CPR 305/2011, osim održive upotrebe prirodnih resursa. Međutim u dijelovima Uredbe, koji tretiraju zahtjeve Aneksa I, EU Regulative CPR 305/2011, tekstovi zahtjeva nisu identični, mjestimično su vrlo slobodno interpretirani, negdje su čak određeni aspekti detaljnije obrađeni, a neki su u potpunosti ispušteni. [5] Pomenuta Uredba u članovima 4-12 specificira da sa aspekta sigurnosti građevina mora biti projektovana i izgrađena na način da se postigne sigurnost građevine u cijelosti, kao i svakog njenog dijela i elementa. Sigurnost je sposobnost građevine da izdrži sva predviđena djelovanja koja se javljaju pri normalnoj upotrebi, te da sadrži sva bitna tehnička svojstva tokom predviđenog vremena trajanja, a to su: mehanička otpornost i stabilnost, zaštita od požara, higijena, zdravlje i zaštita okolice, sigurnost u korištenju, zaštita od buke, ušteda energije i toplinska zaštita, odstupanje od bitnih zahtjeva građevine i nesmetan pristup i kretanje u građevini. Kad je u pitanju prvi zahtijev - Mehanička otpornost i stabilnost, građevina mora biti projektovana i izgrađena tako da tokom građenja i korištenja predvidiva djelovanja ne prouzrokuju: 1) rušenje građevine ili njezinog dijela, 2) deformaciju nedopuštenog stupnja, 3) oštećenje građevinskog sklopa ili opreme zbog deformacije konstrukcije, 4) nerazmjerno velikih oštećenja u odnosu na uzrok zbog kojih su nastala.

5 Sa aspekta zaštite od požara, građevina mora biti projektovana i izgrađena tako da se u slučaju požara: 1) čuva nosivost konstrukcije tokom određenog vremena utvrđena posebnim propisom, 2) priječi širenje vatre i dima unutar građevine, 3) priječi širenje vatre na susjedne građevine, 4) omogući da lica mogu neozlijeđeno napustiti građevinu, odnosno da se omogući njihovo spašavanje i 5) omogući zaštita spasioca, te da građevina mora da bude projektovana i izgrađena tako, da u slučaju normalnog korištenja, ne može doći do eksplozije. [9] Prvom zahtijevu mehaničke otpornosti i stabilnosti (i prema CPR 305/2011 i Uredbom FBiH) je kod nas i do sada posvećivana ozbiljna pažnja koroz postupke proračuna konstrukcija definisane domaćim pravilnicima ili standardima, a u novije vrijeme proračunima u skladu sa eurokodovima. Pri tome, treba imati u vidu da je proračun prema važećim pravilnicima zakonska obaveza, a proračun prema eurokodovima nije obavezan, što projektante dovodi u nezavidnu situaciju. Sa druge strane, i CPR 305/2011 i Uredba FBiH zahtijevaju ispunjenje i drugog zahtjeva sigurnosti od požara, odnosno očuvanja konstrukcije u zahtijevanom vremenu djelovanja požara. Prema našim dosdašnjim važećim propisima, ne postoje standardizirani postupci dokaza nosivosti konstrukcija u požarnim uvjetima. Eurokodovi propisuju ove postupke u dijelovima eurokodova 1-2 za materijale, ali se oni mogu primjenjivati samo za konstrukcije projektovane prema Eurokodovima, što ponovo projektante dovodi u nezavidnu situaciju pravnog vakuma. Na osnovu ove analize, više je nego jasna potreba za uvođenjem i implementacijom Eurokodova u standardizaciju, ali i legislativu u BiH. Dakle radi se o najsavremenijim propisima na svijetu u ovoj oblasti gledano čisto tehnički, a sa druge strane na proces usvajanja i implementacije eurokodova pozitivno utiču i politički, ekonomski, kao i drugi društveni motivi. STATUS PREUZIMANJA I IMPLEMENTACIJE EUROKODOVA U BIH DO GODINE Do 2013 godine, u BiH standardizaciju su svi eurokodovi preuzeti metodom proglašavanja u okviru aktivnosti BAS/TC 21, Beton i proizvodi od betona kojim predsjedava Prof. dr. Azra Kurtović. U tom smislu treba odati priznanje članovima i predsjedavajućoj Komiteta BAS/TC 21, Beton i proizvodi od betona, koji su sa minimalnim resursima iznijeli ozbiljan posao, jer bez njihovog zalaganja po ovom pitanju praktično ne bi bilo urađeno ništa u BiH po pitanju preuzimanja i implementaciju Eurokodva u standardizaciju BiH. Takav način preuzimanja ovih standarda započeo je još godine i trajao je do 2013 godine. Svako novo izdanje eurokoda je mijenjalo staro.

6 Status u usvajanju eurokodova u regionu u godini Slika 2 Status u usvajanju eurokodova u regionu u godini [8] Kao što se može vidjeti iz Slike 2, Bosna i Hercegovina je bila u grupi zemalja gdje se ova aktivnost smatrala praktično završenom, tj. iz ugla standardizacije, standardi su bili preuzeti u sistem bosanskohercegovačke standardizacije. Međutim, kada su u pitanju potrebe struke i praktična primjena eurokodova, takvo stanje je bilo samo privid dobrog stanja. Naredni grafikon pokazuje učinjeni napredak u prevođenju eurokodova na zvanične jezike u zemljama regiona u godini. Jasno se vidi da u regionu jedina Bosna i Hercegovina nije bila učinila nikakav napredak u tom smislu. Status u prevođenju eurokodova/prioriteti u godini Slika 3 Status u prevođenju eurokodova u regionu u godini [8]

7 Nijedan od nacionalnih dokumenata u BiH za eurokodove nije bio urađen, niti su definisani bilo koji nacionalni parametri. U tom smislu BiH se nalazila na začelju zemalja u regionu, što ilustrativno prikazuje dijagram na Slici 4. Status definisanja nacionalno određenih parametara u regionu u 2013 godini. Slika 4 Status definisanja nacionalno određenih parametara pojedinačnih eurokodova u godini [8] Međutim, kada je u pitanju visokoškolsko obrazovanje na dodiplomskim i magistarskim studijima na univerzitetima u Bosni i Hercegovini, eurokodovi su već određeno vrijeme bili uključeni u nastavne planove i programe građevinskih i arhitektonskih fakulteta. Otežavajuća okolnost je paralelna primjena postojećih propisa iz ove oblasti zajedno s eurokodovima, s obzirom na u suštini različite koncepte projektovanja. Takav pristup sa sobom nosi i određene rizike ali i dobre strane, gdje će budući inženjeri biti u prilici razumjeti i implementirati oba koncepta, pošto se u svojoj stručnoj praksi neće susretati samo s projektovanjem i izgradnjom novih objekata, nego i s rekonstrukcijom i sanacijom već izgrađenih objekata, koji su projektovani i građeni u skladu s postojećom regulativom. S druge strane, ovakav pristup dodatno opterećuje nastavne planove i programe. Među prvima je sa uvođenjem eurokodova u nastavne planove i programe na univerzitetima u BiH počeo Građevinski fakultet Univerziteta u Sarajevu, koji je postepeno duži vremenski period uvodio eurokodove u redovna predavanja i vježbe. Domino efektom su posljedično i drugi građevinski i arhitektonski fakulteti u BiH uveli eurokodove u svoje nastavne planove i programe, tako da je u tom smislu situacija bila zadovoljavajuća. Međutim, kada je u pitanju obrazovanje inženjera koji su već u praksi, praktično nije bilo nikakvih kurseva, niti obuka u vezi s korištenjem eurokodova. Razmjena informacija i iskustava uglavnom se odvijala neformalnim putevima. Dodatni problem je takođe bilo nedovoljno postojanje priručnika, knjiga, uputstava i smjernica na jezicima u Bosni i Hercegovini, mada se do izvjesne mjere koristila literatura iz zemalja u okruženju. Slika 7 pokazuje da su u ovom smislu zemlje u susjedstvu bile značajno napredovale.

8 Uključenost eurokodova u nastavne planove i programe na dodiplomskim studijama na univerzitetima godina Slika 5 Uključenost eurokodova u nastavne planove i programe na dodiplomskim studijima na univerzitetima u godini [8] Uključenost eurokodova u nastavne planove i programe na magistarskim studijama na univerzitetima godina. Slika 6 Uključenost eurokodova u nastavne planove i programe na magistarskim studijima na univerzitetima u godini [8]

9 Dostupnost materijala za obuku iz eurokodova na jezicima zemalja regiona u godini Slika 7 Dostupnost materijala za obuku iz eurokodova na jezicima zemalja regiona godina [8] TEHNIČKI KOMITETI ZA PREUZIMANJE I IMPLEMENTACIJU EUROKODOVA U BIH Evropski komitet za standardizaciju CEN (Comité Européen de Normalisation) sa sjedištem u Briselu je evropska institucija, koja donosi evropske standarde, pa tako i eurokodove. Rad CEN-a se odvija kroz tehničke komitete. Tehnički komitet CEN-a, koji se bavi donošenjem Eurkodova je CEN/TC Structural Eurocodes, sa mandatom standardizacije pravila za konstruktersko projektovanje zgrada, objekata i radova uzimajući u obzir odnos između pravila za projektovanje, pretpostavki za ponašanje materijala, izvođenje i kontrolu građevinskih radova. Institut za standardizaciju Bosne i Hercegovine (BAS) je nacionalno tijelo za standardizaciju u BiH i kao takva pridružena članica Evropskom komitetu za standardizaciju i jedina ovlaštena institucija za preuzimanje evropskih standarda u BiH, pa tako i eurkodova. Nakon rada na preuzimanju eurokodova na engleskom jeziku kroz tehnički komitet BAS/TC 21, Beton i proizvodi od betona u periodu godina, godine osnovan je tehnički komitet BAS/TC 58 Eurokodovi, sa tada sedamnaest članova, predstavnika akademske zajednice, stručnjaka, projektanata, privatnog građevinskog sektora i predstavnika organa vlasti. Za predsjedavajućeg Tehničkog komiteta je izabran Prof. dr. Sanin Džidić, a područje rada komiteta je bio isto kao i korespodentnog komiteta CEN/TC Structural Eurocodes. Od godine, kao podrška naporima Instituta za standardizaciju BiH, zvanično je otvoren projekat Podrška Institutu za standardizaciju Bosne i Hercegovine u uvodjenju eurokodova, koji finansira Češka Republika, putem Češke razvojne agencije i Ureda za

10 standardizaciju, mjeriteljstvo i ispitivanje Češke Republike. Ova podrška dovodi do značajnog ubrzanja na prevođenju eurokodova na jezike naroda u BiH, njihove recenzije i rada u Komitetu. Međutim, u cilju podizanja efikasnosti rada, shodno Planu i dinamici međunarodnog projekta, Institut za standardizaciju BiH reformiše rad Tehničkog komiteta BAS/TC 58 Eurokodovi i otvara dva nova tehnička komiteta. Tehnički komitet BAS/TC 58 Eurokodovi se transformiše u BAS/TC 58 Eurokodovi Osnove projektovanja, dejstva na konstrukcije, geotehničko projektovanje i projektovanje seizmički otpornih konstrukcija, sa područjem rada iz standardizacije za pravila projektovanja u oblasti građevinskih konstrukcija, dejstva na konstrukcije, geotehničko projektovanje i projektovanje seizmičkih otpornih konstrukcija, uzimajući u obzir odnos između pravila za projektovanje i pretpostavki o građevinskim materijalima, izvođenju i kontroli građevinskih radova. Dakle predmet rada ovog komiteta postaju Eurokod 1990, Eurokod 1, Eurokod 7 i Eurokod 8. Članovi i predsjedavajući Komiteta su ostali kao i u ranijem sazivu. Konstituirajuća sjednica Tehničkog komiteta BAS/TC 61 Eurokodovi - Projektovanje betonskih i zidanih konstrukcija je održana godine sa područjem rada na standardizaciji za pravila projektovanja i proračun betonskih i zidanih konstrukcija, uzimajući u obzir odnos između pravila za projektovanje i pretpostavki o građevinskim materijalima, izvođenju i kontroli građevinskih radova. Predmet rada ovog komiteta je Eurokod 2 i Eurokod 6. Za predsjedavajućeg je izabran Prof. dr. Mustafa Hrasnica. Istovremeno je formiran i Tehnički komitet BAS/TC 62 Eurokodovi - Projektovanje čeličnih, spregnutih, drvenih i aluminijskih konstrukcija, sa područjem rada na standardizaciji za pravila projektovanja i proračun čeličnih, spregnutih, drvenih i aluminijskih konstrukcija, uzimajući u obzir odnos između pravila za projektovanje i pretpostavki o građevinskim materijalima, izvođenju i kontroli građevinskih radova. Predmet rada BAS/TC 62 su postali Eurokod 3, Eurokod 4, Eurokod 5 i Eurokod 9. Za predsjedavajuću je izabrana Doc. dr. Slađana Miljanović. Tehnički sekretar-koordinator za sva tri tehnička komiteta je Bojana Zečević, dipl.ing.građ, koja koordinira aktivnosti između tehničkih komiteta i Instituta za standardizaciju BiH. Donedavno je ovaj posao obavljala Nihada Kulenović, dipl.ing.građ, koja je takođe dala svoj ogroman doprinos u preuzimanju i implementaciji eurokodova u BiH. STATUS PREUZIMANJA I IMPLEMENTACIJE EUROKODOVA U BIH ZAKLJUČNO SA JANUAROM GODINE Prvi Eurokod koji je preveden na jezike naroda u BiH je bio BAS EN 1990:2014: Eurokod Osnove projektovanja konstrukcija. S obzirom da u to doba nije bilo nikakve materijalne podrške radu Tehničkog komiteta BAS/TC 58, standard su preveli članovi komiteta Prof.dr. Amir Čaušević, dipl.ing.građ, Mr. sci. Asmir Softić, dipl.ing.građ. i Aldin Varenikić, magistar građevinarstva, a koji je onda prošao reviziju članova BAS/TC 58. Bosna i Hercegovina je zvanično dobila svoj prvi eurokod na jezicima naroda u BiH godine. U nastavku aktivnosti, Tehnički komitet BAS/TC 58 je do sada usvojio dijelove eurokodova prikazane u Tabeli 1 koji su objavljeni kao bosanskohercegovački BAS standardi.

11 Tabela 1: Dijelovi eurokodova koji su objavljeni i usvojeni (BAS/TC 58) BAS/TC Referentni broj BAS standarda TC 58 BAS EN 1990:2014 TC 58 BAS EN :2015 TC 58 BAS EN :2015 TC 58 BAS EN :2015 Naziv BAS standarda na jednom od službenih jezika u BiH Eurokod Osnove projektovanja konstrukcija Evrokod 1: Dejstva na konstrukcije - Dio 1-1: Opšta dejstva - Specifične težine, sopstvena težina i korisna opterećenja u zgradama Evrokod 1: Dejstva na konstrukcije - Dio 1-2: Opšta dejstva - Dejstva na konstrukcije izložene požaru Evrokod 1: Dejstva na konstrukcije - Dio 1-3: Opšta dejstva - Opterećenje od snijega Naziv na engleskom jeziku Eurocode Basis of structural design Eurocode 1 - Actions on structures: Part 1-1: General actions - Densities, self-weight and imposed loads for buildings Eurocode 1: Actions on structures - Part 1-2: General actions - Actions on structures exposed to fire Eurocode 1: Actions on structures - Part 1-3: General actions - Snow loads Referentni broj izvornog dokumenta, stepen usklađenosti sa izvornim dokumentom EN 1990:2002; A1:2005; A1:2005/AC:2010 EN :2002, IDT; EN :2002/AC:2009, IDT EN :2002, IDT; EN :2002/AC:2013, IDT EN :2003, IDT; EN :2003/AC:2009, IDT Metoda preuzimanja Jezik # str. Trenutna faza izrade pv bos pv sr pv sr pv sr TC 58 BAS EN :2016 Eurokod 1: Djelovanja na konstrukcije - Dio 1-4: Opća djelovanja - Djelovanja vjetra Eurocode 1 - Actions on structures: Part 1-4: General actions - Wind actions EN :2005, IDT; EN :2005/A1:2010, IDT pv hr TC 58 BAS EN :2016 TC 58 BAS EN :2016 Eurokod 1: Djelovanja na konstrukcije - Dio 1-5: Opća djelovanja - Toplinska djelovanja Eurokod 1: Djelovanja na konstrukcije - Dio 1-6: Opća djelovanja - Djelovanja tijekom izvedbe Eurocode 1 - Actions on structures - Part 1-5: General actions - Thermal actions Eurocode 1 - Actions on structures Part 1-6: General actions - Actions during execution EN :2003, IDT; EN :2003/AC:2009, IDT EN :2005, IDT; EN :2005/AC:2013, IDT pv hr pv hr TC 58 BAS EN :2016 Eurokod 1: Djelovanja na konstrukcije Dio 1-7: Opća djelovanja Izvanredna djelovanja Eurocode 1 - Actions on structures - Part 1-7: General actions - Accidental actions EN :2006, IDT; EN :2006/A1:2014, IDT; EN :2006/AC:2010, IDT pv hr TC 58 BAS EN :2016 Eurokod 1: - Djelovanja na konstrukcije - Dio 2: Saobraćajna opterećenja mostova Eurocode 1: Actions on structures - Part 2: Traffic loads on bridges EN :2003, IDT; EN :2003/AC:2010, IDT pv bs TC 58 BAS EN :2016 Eurokod 1 - Uticaji na konstrukcije - Dio 3: Uticaji izazvani od kranova i mašina Eurocode 1 - Actions on structures - Part 3: Actions induced by cranes and machinery EN :2006, IDT; EN :2006/AC:2012, IDT pv bs TC 58 BAS EN :2016 Eurokod 1: Uticaji na konstrukcije Dio 4: Silosi i rezervoari Eurocode 1 - Actions on structures - Part 4: Silos and tanks EN :2006, IDT; EN :2006/AC:2012, IDT pv bs TC 58 BAS EN :2017 Eurokod 8: Projektovanje konstrukcija otpornih na potres Dio 1: Opća pravila, uticaj seizmike i pravila za građevine Eurocode 8 - Design of structures for earthquake resistance - Part 1 : General rules - Seismic action and rules for EN :2004, IDT; EN :2004/A1:2013, IDT; EN :2004/AC:2009, IDT pv sr Uz uvođenje eurokodova u standardizaciju bilo koje zemlje, obaveza je je svake zemlje koja ih uvodi da donese nacionalne dodatke koji uređuju nacionalno određne parametre, a u elemetima specifičnim za svaku zemlju ponaosob. Tabela 2 daje informacije o statusu nacionalnih dodataka na kojma je radio BAS/TC 58. Nacionalni dodaci uz BAS EN 1990:2014 i BAS EN :2015 (Opšta dejstva, specifične težine, sopstvena težina i korisna opterećenja u zgradama) su usvojeni i objavljeni kao BAS standardi, dok je Nacionalni dodatak uz BAS EN :2016 (Toplinska djelovanja) usvojen i čeka objavljivanje u narednom Glasniku BAS-a, kao bosanskohercegovački standard. Takođe, radne grupe BAS/TC 58 rade na ostalim nacionalnim dodacima za dijelove Eurocoda 1. Za ilustraciju, sastavni dio psbas EN /NA:2016, Eurokod 1: Djelovanja na konstrukcije - Dio 1-5:

12 Opća djelovanja - Toplinska djelovanja - Nacionalni dodatak je interaktivna karta sa ulazim podacima za proračun toplinskih djelovanja na konstrukcije, koja je prikazana na Slici 8. Radne grupe BAS/TC 58 rade zajedno sa partnerima iz Češke Republike na izradi sličnih karata za djelovanja od snijega, vjetra kao i seizmičkih dejstava. BAS/TC 58 nastavlja svoj rad na usvajanju dijelova Eurokoda 7 i Eurokoda 8. Tabela 2: Status izrade nacionalnih dodataka (BAS/TC 58) BAS/TC Referentni broj BAS standarda Naziv BAS standarda na jednom od službenih jezika u BiH Naziv na engleskom jeziku Metoda preuzimanja Jezik # str. Trenutna faza izrade TC 58 BAS EN 1990/NA:2015 Eurokod Osnove Eurocode - Basis of projektovanja konstrukcija structural design - National Nacionalni dodatak annex izv bos TC 58 TC 58 TC 58 TC 58 TC 58 BAS EN /NA:2016 psbas EN /NA:2016 prbas EN /NA:2015 prbas EN /NA:2015 prbas EN /NA:2015 Evrokod 1: Dejstva na konstrukcije - Dio 1-1: Opšta dejstva - Specifične težine, sopstvena težina i korisna opterećenja u zgradama - Nacionalni dodatak Eurocode 1 - Actions on structures: Part 1-1: General actions - Densities, self-weight and imposed loads for buildings - National annex Eurokod 1: Djelovanja na Eurocode 1 - Actions on konstrukcije - Dio 1-5: Opća structures - Part 1-5: General djelovanja - Toplinska actions - Thermal actions - djelovanja - Nacionalni dodatak National annex Evrokod 1: Dejstva na konstrukcije - Dio 1-2: Opšta dejstva - Dejstva na konstrukcije izložene požaru - Nacionalni dodatak Evrokod 1: Dejstva na konstrukcije - Dio 1-3: Opšta dejstva - Opterećenje od snijega - Nacionalni dodatak Eurokod 1: Djelovanja na konstrukcije - Dio 1-4: Opća djelovanja - Djelovanja vjetra - Nacionalni dodatak Eurocode 1: Actions on structures - Part 1-2: General actions - Actions on structures exposed to fire - National annex Eurocode 1: Actions on structures - Part 1-3: General actions - Snow loads - National annex Eurocode 1 - Actions on structures: Part 1-4: General actions - Wind actions - National annex izv sr izv hr izv sr izv sr izv hr Slika 8 Interaktivna mapa BiH za toplinska djelovanja psbas EN /NA:2016

13 S obzrom da je Tehnički komitet BAS/TC 61 (za Eurokod 2 i Eurokod 6) relativno skoro osnovan, trenutno se radi na preuzimanju dijelova iz oblasti betonskih konstrukcija (Eurokod 2). Standardi BAS EN :2017, Evrokod 2: Projektovanje betonskih konstrukcija Dio 1-Opšta pravila i pravila za zgrade i BAS EN :2017 Eurokod 2: Projektiranje betonskih konstrukcija Dio 1-2: Opća pravila - Projektiranje otpornosti konstrukcija na dejstvo požara su usvojeni od strane Tehničkog komiteta i objavljenikao BAS standardi. Predstandardi pr BAS EN :2016 Eurokod 2: Proračun betonskih konstrukcija-betonski mostovi - Proračun i pravila konstruktivnog oblikovanja i pr BAS EN :2016 Eurokod 2-Projektovanje betonskih konstrukcija-dio 3: Spremici tekućina i sipkih tvari, se trenutno nalaze u fazi javne rasprave. Dijelovi Eurokodova iz oblasti zidanih konstrukcija (Eurokod 6) se nalaze u fazi prevođenja. BAS/TC Referentni broj BAS standarda TC 61 BAS EN :2017 TC 61 BAS EN :2017 TC 61 nsbas EN :2016 TC 61 nsbas EN :2016 Tabela 3: Status dijelova Eurokoda 2 (BAS/TC 61) Naziv BAS standarda na jednom od službenih jezika u BiH Evrokod 2: Projektovanje betonskih konstrukcija - Dio 1-1: Opšta pravila i pravila za zgrade Eurokod 2: Projektiranje betonskih konstrukcija - Dio 1-2: Opća pravila - Projektiranje otpornosti konstrukcija na djelovanje požara Eurokod 2: Proračun betonskih konstrukcija Betonski mostovi Proračun i pravila konstruktivnog oblikovanja Eurokod 2 Projektovanje betonskih konstrukcija Dio 3: Spremnici tekućina i sipkih tvari Naziv na engleskom jeziku Eurocode 2: Design of concrete structures - Part 1-1: General rules and rules for buildings Eurocode 2: Design of concrete structures - Part 1-2: General rules - Structural fire design Eurocode 2 - Design of concrete structures - Concrete bridges - Design and detailing rules Eurocode 2: Design of concrete structures - Part 3: Liquid retaining and containment structures Referentni broj izvornog dokumenta, stepen usklađenosti sa izvornim dokumentom EN :2004, IDT; EN :2004/A1:2014, IDT; EN :2004/AC:2010, EN :2004, IDT; EN :2004/AC:2008, IDT EN :2005, IDT; EN :2005/AC:2008, IDT Metoda preuzimanja Jezik # str. Trenutna faza izrade pv sr pv hr pv bs EN :2006, IDT pv bs Slična situacija je i sa aktivostima Tehničkog komiteta BAS/TC 62 (za Eurokod 3, Eurokod 4, Eurokod 5 i Eurokod 9). Standard BAS EN :2017 Eurokod 3, Projektovanje čeličnih konstrukcija - Dio 1-1: Opšta pravila i pravila za zgrade je prošao javnu raspravu i objavljen je kao BAS standard. Nacrt standarda nsbas EN :2016 Eurokod 3: Proračun čeličnih konstrukcija - Dio 1-2: Opća pravila - Proračun konstrukcija na dejstvo požara s nalazi na javnoj raspravi, dok će pnbas EN :2016 Eurokod 3: Projektovanje čeličnih konstrukcija - Dio 1-3: Opšta pravila - Dodatna pravila za hladno oblikovane elemente i limove nakon izjašnjavanja članova Tehničkog komiteta ići na javnu raspravu. Svi ostali dijelovi Eurokoda 3 (prema Tabeli 4) se nalaze u Planu rada Tehničkog komiteta za godinu. Za sve dijelove Eurokoda 4, Eurokoda 5 i Eurokoda 9, Institut za standardizaciju BiH će raspisati Javni poziv za prevođenje i recenziju u godini.

14 BAS/TC Referentni broj BAS standarda TC 62 BAS EN :2017 TC 62 nsbas EN :2016 TC 62 prbas EN :2016 TC 62 prbas EN :2016 TC 62 prbas EN :2016 TC 62 prbas EN :2016 TC 62 prbas EN TC 62 prbas EN Tabela 4: Status dijelova Eurokoda 3 (BAS TC/62) Naziv BAS standarda na jednom od službenih jezika u BiH Evrokod 3: Projektovanje čeličnih konstrukcija - Dio 1-1: Opšta pravila i pravila za zgrade Eurokod 3: Proračun čeličnih konstrukcija - Dio 1-2: Opća pravila - Proračun konstrukcija na dejstvo požara Eurocode 3: Design of steel structures - Part 1-1: General rules and rules for buildings Eurocode 3: Design of steel structures - Part 1-2: General rules - Structural fire design EN :2005, IDT; EN :2005/A1:2014, IDT; EN :2005/AC:2009, IDT EN :2005, IDT; EN :2005/AC:2009, IDT Eurokod 3: Projektovanje čeličnih konstrukcija - Dio 1-3: structures - Part 1-3: General EN :2006, IDT; EN Opšta pravila - Dodatna pravila rules - Supplementary rules :2006/AC:2009, IDT za hladno oblikovane elemente for cold-formed members and i limove sheeting Eurokod 3: Projektovanje čeličnih konstrukcija Dio 1-4: Opšta pravila Dodatna pravila za nehrđajuće čelike Eurokod 3: - Projektovanje čeličnih konstrukcija - Dio 1-5: Puni limeni elementi Eurokod 3 - Projektovanje čeličnih konstrukcija - Dio 1-6: Nosivost i stabilnost ljuski Evrokod 3: Projektovanje čeličnih konstrukcija Dio 1-7: Pločaste konstrukcije opterećene izvan ravni Eurokod 3 - Projektiranje čeličnih konstrukcija - Dio 1-8: Projektiranje priključaka Naziv na engleskom jeziku structures - Part 1-4: General rules - Supplementary rules for stainless steels structures - Part 1-5: Plated structural elements structures - Part 1-6: Strength and stability of Shell structures structures - Part 1-7: Plated structures subject to out of plane loading structures - Part 1-8: Design of joints Referentni broj izvornog dokumenta, stepen usklađenosti sa izvornim dokumentom EN :2006, IDT; EN :2006/A1:2015, IDT EN :2006, IDT; EN :2006/AC:2009, IDT EN :2007, IDT; EN :2007/AC:2009, IDT EN :2007, IDT; EN :2007/AC:2009, IDT EN :2005, IDT; EN :2005/AC:2009, IDT Metoda Jezik # str. preuzimanja pv sr 91 pv hr 78 pv bs 130 pv bs 35 pv sr 53 pv sr 94 pv sr 36 pv hr 133 TC 62 prbas EN TC 62 prbas EN TC 62 prbas EN TC 62 prbas EN TC 62 prbas EN TC 62 prbas EN TC 62 prbas EN TC 62 prbas EN TC 62 prbas EN TC 62 prbas EN Eurokod 3: Projektiranje čeličnih konstrukcija - Dio 1-9 : Zamor Eurokod 3: - Projektiranje čeličnih konstrukcija - Dio 1-10: Žilavost materijala i svojstva po debljini Eurokod 3: Projektiranje čeličnih konstrukcija Dio 1-11: Proračun konstrukcija s vlačnim dijelovima Eurokod 3 - Projektiranje čeličnih konstrukcija Dio 1-12: Dodatna pravila za proširenje EN 1993 na čelike kvalitete do S700 Eurokod 3: Projektovanje čeličnih konstrukcija - Dio 2: Čelični mostovi Eurokod 3: Projektiranje čeličnih konstrukcija Dio 3-1: Tornjevi, jarboli i dimnjaci Tornjevi i jarboli Eurokod 3: Projektovanje čeličnih konstrukcija Dio 3-2: Tornjevi, jarboli i dimnjaci Dimnjaci Evrokod 3: Projektovanje čeličnih konstrukcija - Dio 4-1: Silosi Evrokod 3: Projektovanje čeličnih konstrukcija - Dio 4-2: Rezervoari Evrokod 3: Projektovanje čeličnih konstrukcija - Dio 4-3: Cjevovodi Eurocode 3: Design of steel structures - Part 1-9: Fatigue Eurocode 3: Design of steel structures - Part 1-10: Material toughness and through-thickness properties structures - Part 1-11: Design of structures with tension components structures - Part 1-12: Additional rules for the extension of EN 1993 up to steel grades S 700 structures - Part 2: Steel Bridges structures - Part 3-1: Towers, masts and chimneys - Towers and masts structures - Part 3-2: Towers, masts and chimneys - Chimneys structures - Part 4-1: Silos structures - Part 4-2: Tanks structures - Part 4-3: Pipelines EN :2005, IDT; EN :2005/AC:2009, IDT EN :2005, IDT; EN :2005/AC:2009, IDT EN :2006, IDT; EN :2006/AC:2009, IDT EN :2007, IDT; EN :2007/AC:2009, IDT EN :2006, IDT; EN :2006/AC:2009, IDT EN :2006, IDT; EN :2006/AC:2009, IDT EN :2006, IDT; EN :2006/AC:2009, IDT EN :2007, IDT; EN :2007/AC:2009, IDT EN :2007, IDT; EN :2007/AC:2009, IDT EN :2007, IDT; EN :2007/AC:2009, IDT pv hr 38 pv hr 16 pv hr 34 pv hr 9 pv bs 102 pv bs 79 pv bs 30 pv sr 114 pv sr 55 pv sr 40 TC 62 prbas EN Eurokod 1: Projektiranje čeličnih konstrukcija Dio 5: Piloti i žmurje structures - Part 5: Piling EN :2007, IDT; EN :2007/AC:2009, IDT pv hr 94 TC 62 prbas EN Eurokod 3: Projektiranje čeličnih konstrukcija Dio 6: Konstrukcije kranskih staza structures - Part 6: Crane supporting structures EN :2007, IDT; EN :2007/AC:2009, IDT pv hr 37

15 DODATNA RAZMATRANJA U VEZI SA PREUZIMANJEM I IMPLEMENTACIJOM EUROKODOVA Prevođenje, usvajanje i objavljivanje eurokodova je samo jedan segment u njihovoj implementaciji. Primjena eurokodova je u neposrednoj vezi sa drugim evropskim standardima, koji se opet usvajaju kroz različite tehničke komitete Instituta za standardizaciju, ali samo metodom proglašenja na engleskom jeziku, bez prevoda. Npr, čitav niz evropskih standarda regulira projektovanje, specifikaciju, proizvodnju i usklađenost betona i betonskih konstrukcija, kao i njihovih komponenata. Beton se u Evropi koristi u različitim klimatskim i geografskim uvjetima, a njegova upotreba je naslonjena na različite tradicije proizvodnje betona, projektovanje betonskih konstrukcija i aspekte izvođenja betonskih konstrukcija. U tom smislu, svrha evropskih standarda je da na svojstven način unificira beton i njegova svojstva i proces projektovanja i izvođenja betonskih konstrukcija kao jedinstvenog građevinskog proizvoda širom Evrope. Slika 9 Međusobni odnosi evropskih standarda za projektovanje i izvođenje betonskih konstrukcija kao i njihovih komponenata i standarda za ispitivanje [6]

16 Šema na Slici 9 pokazuje međuzavisnost evropskih standarda za beton koji predstavljaju jednu cjelinu. Pa tako, ukoliko želimo npr. dokazati identičnost klase čvrstoće betona specificirane projektom (prema EC2) prilikom izgradnje nekog objekta, referiramo se na EN 206:2013 Concrete - Specification, performance, production and conformity. Evropski Standard EN 206, u BiH objavljen kao BAS EN 206:2014 na engleskom jeziku, definira specifikaciju betona, proizvodnju i usklađenost, te se primenjuje na betone za konstrukcije betonirane na gradilištu, kao i za prefabrikovane elemente konstrukcija kod izgradnje zgrada i drugih građevinskih objekata. Sastav betona i odabrani materijali za projektovani beton moraju zadovoljavati zahtjeve propisane za svježi i očvrsli beton, uključujući gustoću, čvrstoću, trajnost, vodonepropusnost, zaštitu armature od korozije, uz razmatranje proizvodnog procesa u toku izvođenja radova. [3] Ispitivanja očvrslog betona se izvode prema standardu BAS EN Uzorci se ispituju do loma na presi koja odgovara standardu BAS EN Ispitna tijela trebaju biti u skladu sa EN Onda se ponovo vraćamo na standard EN 206, dodatak B, tačka B3: Ocjena identičnosti čvrstoće na pritisak betona, koji određuje sljedeći način ocjenjivanja: Identičnost betona se utvrđuje za svaki pojedinačni rezultat čvrstoće betona i prosjeka od n nepreklapajućih rezultata; Smatra se da beton ispunjava uvjete sukladnosti, ako su zadovoljeni kriteriji za n rezultata dobijenih iz ispitivanja čvrstoće na uzorcima uzetim iz definisane zapremine betona. U sljedećoj tabeli su navedeni uslovi korištenja kriterija za ocjenu identičnosti, u zavisnosti od broja dostupnih uzoraka. [3] Tabela 5. Kriteriji identičnosti čvrstoće na pritisak prema EN 206 [6] Broj n rezultata ispitivanja čvrstoće na pritisak iz definisane zapremine betona Kriterij 1 Kriterij 2 Srednja vrijednost od n rezultata (f cm) N/mm 2 Bilo koji od pojedinačnih rezultata ispitivanja (f ci) N/mm 2 1 Nije primjenjivo fck do 4 fck +1 fck do 6 fck +2 fck - 4 Dakle, iz ovog primjera se vidi sva kompleksnost i međusobna povezanost i preplitanje evropskih standarda, iz čega postaje jasno da nije samo dovoljno raditi na prevođenju I uvođenju eurkodova u bosanskohercegovačku standardizaciju, te da njihova implementacija predstavlja puno kompleksniji zahvat, kako sa aspekta implementacije povezanih evropskih standarda, akreditacije laboratorija i metoda ispitivanja, te obučavanja inženjera i studenata.

17 ZAKLJUČAK U radu [4] iz 2013 godine je zaključeno da je u tada narednom periodu bilo potrebno intenzivirati sljedeće aktivnosti na preuzimanju i implementaciji eurokodova u standardizaciju Bosne i Hercegovine u smjeru: 1. Harmonizacije legislative u oblasti građevinarstva, prostornog planiranja i uređenja s evropskom legislativom; 2. Intenziviranja aktivnosti na prevođenju eurokodova na jezike u BiH; 3. Intenziviranja aktivnosti na usvajanju nacionalnih parametara i izradi nacionalnih dokumenata; 4. Osiguranja saradnje s odgovarajućim tijelima za preuzimanje i implementaciju eurokodova u susjednim zemljama u cilju razmjene iskustava; 5. Osiguranja saradnje i podrške institucija EU u ovom procesu; 6. Osiguranja neophodne finansijske podrške u ovom procesu; 7. Paralelnog rada na organizaciji kurseva obuke iz eurokodova za inženjersku konstruktersku zajednicu; 8. Intenziviranja promocije eurokodova uz podizanje svjesti inženjerske zajednice o eurokodovima, uz pripremu priručnika i edukativnog materijala. Nakon tri godine implementacije, napori su rezultirali ispunjavanjem zaključaka 2-6. Ispunjavanje zaključka 8, samo je djelomično ispunjeno izdavanjem određenog broja udžbenika na akademskim institucijama. Institut za standardizaciju BiH je u saradnji sa partnerima iz Češke Republike i autorima preduzeo aktivnosti na izradi Priručnika za primjenu Eurokoda 1, čije se izdanje očekuje do kraja godine. Vrlo je malo urađeno u smjeru ispunjavanja zaključaka 1 i 7. U narednom periodu potrebno je nastaviti aktivnosti u pravcu prethodnih zaključaka, ali intenzivirati i aktivnosti na prevođenju, usvajanju i implementaciji sa Eurkodovima povezanih evropskih standarda, akreditacije laboratorija i metoda ispitivanja, te obučavanja inženjera i studenata. Svi ovi napori su izuzetno bitni kako za građevinarstvo, tako i za tehničko zakonodavstvo u Bosni i Hercegovini. O tome govori podatak da se u Upitniku Evropske komisije koji je Bosna i Hercegovina nedavno dobila, jedno od pitanja u Poglavlju 20 Poduzetnička i industrijska politika se odnosi na stanje sa usvajanjem Eurokodova, kao i definiranje nacionalno određenih parametara u nacionalnim dodacima. IZVORI [1] Directive CPD 89/106 /EEC; [2] Džidić S, Budimir S, Uvođenje i implementacija eurokodova, Glasnik Instituta za standardizaciju BiH, Broj 2-3, Godina II, ISSN ; [3] Džidić S, Kozlica S, Čehić E, Iskustva ispitivanja čvrstoće betona na pritisak na izgradnji objekta za prikupljanje i prečišćavanje otpadne vode u Bihaću prema BAS EN 206:2014, Zbornik radova XII Međunarodne konferencije o savremenoj teoriji i praksi u graditeljstvu Stepgrad 2016, Univerzitet Banja Luka, Arhitektonsko-građevinski-geodetski fakultet, December 7-8, 2016, Banja Luka,

18 Bosna i Hercegovina, ISBN , UDK 69:71/72(082)( ) 624(082)( ), COBISS.RS-ID , pp ; [4] Džidić S, Kulenović N, Eurokodovi preuzimanje i implementacija u BiH, Glasnik Instituta za standardizaciju BiH, broj 3-4/13, (ISSN ); [5] Džidić S, Značaj sinergijske primjene EU Regulative o građevinskim proizvodima (EU CPR 305/2011) sa aspekta otpornosti na požar, Međunarodna konferencija Zaštita od požara kao dio integrisanog sistema zaštite i spašavanja, Zbornik radova ISBN , COBISS.BH-ID , Sarajevo, Bosna i Hercegovina; [6] EN 206:2013 Concrete - Specification, performance, production and conformity; [7] EU Regulation CPR 305/2011; [8] Pinto A, Taucer F, Dimova S, Apostolska R, "Summary of the Questionnaires Filled by National Authority Relevant Representatives from non-eu Countries in the Balkan Region, Adoption of the Eurocodes in the Balkan Region, Milan and Ispra, Italy; [9] Uredba o tehničkim svojstvima koje građevine moraju zadovoljavati u pogledu sigurnosti, te načina korištenja i održavanja građevina ("Službene novine Federacije BiH", br. 29/07 i 51/08); [10] Zakon o građevinskim proizvodima (Službene novine Federacije BiH", broj 81/09); Internet izvori: [11] Cincar A, Hrasnica M, Džidić S, Kulenović N, Vujatović S, Current Situation in Adoption of the Eurocodes Country Report Bosnia and Herzegovina International Workshop Adoption of the EUROCODES in the Balkan Region, European Commission, EC Research Centre, Institute for the Protection and Security of Citizen, European Laboratory for Structural Assessment in Milan-Ispra, Italy, datum preuzimanja ct; [12] Džidić S, Kraljević B, Ademović A, Kulenović N, Adoption and Implementation of the Eurocodes in Bosnia & Herzegovina - Country Report, International Workshop Elaboration of Maps for Climatic and Seismic Actions for Structural Design in the Balkan Region, European Commission, DG Joint Research Centre, Zagreb, Croatia, datum preuzimanja Eurocodes_Third_Balkan_WS_BIH.pdf; [13] Džidić S, Kraljević B, Kulenović N, Bjelaljac B, Popović M, 2014, Adoption of the Eurocodes in Bosnia and Herzegovina Country Report, International Workshop Building Capacities for Elaboration of NDPs and NAs of the Eurocodes in the Balkan region, European Commission, EC Research Centre and "Standardization Institute of the Republic of Macedonia", Skopje, former Yugoslav Republic of Macedonia, datum preuzimanja rocodes_balkan_ws_sk_cr_bih.pdf; [14] Eurocodes Building the Future, 2017, datum preuzimanja [15] datum preuzimanja [16] datum preuzimanja