ABSTRAKTET LIBRI I ABSTRAKTEVE NGA KONFERENCA VJETORE E SHKENCËS JAVA E SHKENCËS 2018

Transcription

1 LIBRI I ABSTRAKTEVE NGA KONFERENCA VJETORE E SHKENCËS JAVA E SHKENCËS

2 Abstraktet botohen ashtu siç janë dorëzuar nga autorët e tyre. Janë bërë vetëm shkurtime të domosdoshme për ta ruajtur maksimumin prej 150 fjalësh për një abstrakt dhe farmatimet kompjuterike. Radhitja është bërë në mënyrë rastësore. 2

3 Ministria e Arsimit e Shkencës dhe e Teknologjisë Ministarstvo Obrazovanja, Nauke i Tehnologije Ministri of Education, Science and Technology Departamenti i Shkencës dhe Teknologjisë Departament za Nauku i Tehnologiju Dapartment for Science and Technology LIBRI I ABSTRAKTEVE NGA KONFERENCA VJETORE E SHKENCËS JAVA E SHKENCËS 2018 Prishtinë

4 4

5 STUDIMET GJUHËSORE DHE KULTURORE 5

6 6

7 KONTRIBUTI I KOSTANDIN JIREÇEKUT PËR NDRIÇIMIN E FIGURË SË GJERGJ KASTRIOTI- SKËNDERBEUT Dr.sc. Teuta SHALA-PELI Bashkëpunëtore Shkencore, Instituti i Historisë Ali Hadri -Prishtinë teuta_shala@hotmail.com Abstrakt: Të shumtë janë studiuesit e huaj të cilët me shkrimet e tyre kanë kontribuar në ndriçimin e jetës dhe veprës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Të dhëna me interes, të mbështetura në fakte dhe argumente shkencore na sjell edhe studiuesi Kostandin Jireçek. Edhe pse veprat e tij nuk i kushtohen drejtëpërdrejt Skënderbeut, megjithatë Jeriçeku në shkrimet e tij, duke trajtuar historinë e popullit shqiptar, ka treguar interesim edhe për figurën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, duke na ofruar njofitme më rëndësi për jetën dhe veprën e heroit tonë, të dhëna këto të cilat janë të ndërtuara mbi bazën e burimeve arkivore. Meqe jemi të 550-vjetori i vdekjës së Skëndërbeut dhe 100- vjetori i vdekjës së Kostandin Jireçekut, e pamë të arsyeshme që në këtë punim të vëmë në pah kontributin shkencor të këtij studiuesi dhënë për trajtimin e figurës së heroit tonë. Për të kuptuar kontributin shkencor të Kostandin Jireçekut, për ndriçimin e figurës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe epokës së tij, në kuadër të këtij punimi do tu bëjmë një analizë shkencore njoftimeve që studiuesi në fjalë na ofron për familjen Kastrioti në përgjithësi duke filluar nga gjyshi i tij Pal Kastrioti për të vazhduar më të dhënat për Gjon Kastriotin, veprimtarinë e Gjergj Kastriotit-Skëndërbeut para vitit 1443, për luftrat e tij kundër sulmeve osmane, raportet me vendet fqinje si:venedikun, Napolin, Raguzën, pastaj me feudalët vendas, si dhe çështje tjera të cilat ndërlidhën më jetën dhe veprën e Gjergj Kastriotit-Skëndërbeut, në përgjithësi aq sa na ofrojnë veprat e studiuesit në fjalë. Dhe krejt në fund duke u munduar që të nxjerrim një konkluzion për vlerën dhë rëndësin që paraqesin veprat e Kostandin Jireçekut për Gjergj Kastriotin-Skëndërbeun dhe epokën e tij. Fjalë çelës: Gjergj Kastrioti -Skënderbeu, Gjon Kastrioti, Kostandin Jireçek, familja Kastrioti. 7

8 LIDHJA E KOMBEVE, NJË MUNDËSI E HUMBUR APO E PAARRITSHME Autorë: Helian Demiri MA. Lumnis Çela MA. Lektorë, Universiteti Aleksandër Xhuvani Elbasan Recenzent: Prof. Liman Varoshi Shqipëria dhe nevoja për një hua financiare në vitet Në periudhën midis dy luftërave Shqipëria ishte ndër vendet më të varfra dhe më të prapambetura në Europë. Përpos kësaj, vendi karakterizohej prej një mungese të plotë të stabilitetit politik, të cilit i shtoheshin ndasitë krahinore, fetare dhe shoqërore. Në mënyrë që të arrihej stabiliteti politik në vend dhe shteti të forconte strukturat e tij, duhej patjetër një mbështetje financiare e cila nevoitej për të nisur reformat e brendshme. Ahmet Zogu me kthimin e tij në pushtet në vitin 1925, nis dhe përpjekjet për ti siguruar Shqipërisë një hua nga jashtë. Megjithëse, Shqipëria do marrë disa të tilla nga vendi fqinj, Italia, këto hua pasohen nga masa shtrënguese dhe kushte të cilat do e kufizojnë ndjeshëm pavarësinë politike të Zogut dhe shtetit shqiptar. Në çdo rast kur kushtet e vendosura prej italianëve shkojnë përtej ruajtjes së integritetit dhe pavarësisë së vendit, Zogu do mundohet të gjejë të tjera burime për të mbushur deficitin financiar që do shoqërojë qeverisjen e tij. Me ndërmjetësimin e Britanisë së Madhe, ai përpiqet të përfitojë të paktën tri herë hua prej Lidhjes së Kombeve dhe dy herë të tjera nga vetë Britania. Në secilin rast kërkesat e tij të shtrira në një periudhë 15 vjeçare do marrin përgjigje negative. Në këtë artikull analizohen shkaqet të cilat çojnë në refuzimin e vazhdueshëm të akordimit të një huaje për Shqipërinë nga ana e Lidhjes së Kombeve dhe Britanisë së Madhe, në vitet Në të argumentohet se një sërë faktorësh të brendshëm dhe të jashtëm luajnë rol në këtë qëndrim ndaj Shqipërisë. Së pari, gjendja financiare e brendshme nuk jepte asnjë shpresë se një hua nga Lidhja do sillte ndryshim të situatës në vend. Mungesa e një sistemi efikas taksash, korrupsioni i nënpunësve të lartë, dhe mungesa 8

9 e burimeve financiare të cilat mund të liheshin si garanci për një hua të mundshme ishin disa nga faktorët e brendshëm. Lidhja gjithmonë arrin në përfundimin se lëvrimi i një huaje për Shqipërinë është një sipërmarrje e dështuar. Ndërkohë, që raportet midis Britanisë së Madhe dhe Italisë, dhe kujdesi për të mos krijuar përplasje me këtë të fundit e bënin të parën të qëndronte e rezervuar dhe të ndiqte një politikë mos interesimi në Shqipëri dhe me ndikimin e saj të madh në Lidhjen e Kombeve mos mbështeste akordimin e huasë. E gjithë kjo situatë merr akoma më tepër rëndësi kur dihet se ishin pikërisht kufizimet e vendosura nga Italia dhe mos përfshirja e vendeve të tjera që e bënë Shqipërinë të vendosej nën zotërimin financiar, ekonomik dhe eventualisht politik italian. Arrihet në përfundimin se qëndrimi britanik dhe ai i Lidhjes së Kombeve janë rezultat i politikës për paqëtimin e Italisë fashiste. 9

10 VEPRIMTARIA E KNK- së NË SHQIPËRI NËN DRITËN E BURIMEVE BRITANIKE ( ) Prof.as.dr. Majlinda PEZA-PERRIU Dr. Florika GJEVORI Universiteti: A. Xhuvani Elbasan Abstrakt Statusi i Shqipërisë u përcaktua përfundimisht nga Fuqitë e Mëdha me vendimin e 29 korrikut të vitit 1913 në Konferencën e Londrës, ku u vendos gjithashtu edhe administrimi i Shqipërisë nga një komision ndërkombëtar i kontrollit [KNK-ja]. Përmes këtij punimi shkencor, synojmë të analizojmë konjukturat gjeopolitike në të cilat u krijua KNK-ja, rivalitetet ndërmjet përfaqësuesve të saj, pasqyrimin e këtyre rivaliteteve në situatën e nxehtë shqiptare të vitet , raportin e krijuar ndërmjet KNK-së dhe figurave politike më të rëndësishme të politikës shqiptare, por njëkohësisht, duke pasqyruar edhe rivalitetet e brendshme ndërmjet politikanëve shqiptarë të kohës dhe të asaj që ata përfaqësonin në të vërtetë. A e përmbushi KNK-ja misionin për të cilin ajo u krijua? Cilët ishin faktorët fondamenatalë që kushtëzuan ecurinë e KNK së në Shqipërinë e viteve ? A duhet kërkuar kjo përgjegjësi tek faktorët e brendshëm apo të jashtëm? Janë disa pyetje që do të marrin përgjigje përmes këtij punimi shkencor. Në këtë kuadër, përmes shqyrtimit dhe analizës krahasuese, të burimeve të huaja britanike me burimet arkivore vendase dhe respektimit të parimit të vlerësimit objektiv të fakteve historike, kemi dalë në përfundime shkencore që jo në pak raste shkojnë sinkron me tezat e historiografisë zyrtare shqiptare të para viteve 90. Fjalë kyçe: KNK(Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit), Qeveria e Përkohëshme e Vlorës, Pleqësia e Shqipërisë së Mesme, Ismail Qemali, Esad Pashë Toptani, Aqif Pashë Biçaku. 10

11 ASPEKTE TË MARRËDHËNIEVE AGRARE NË SANXHAKUN E ELBASANIT GJATË PERIUDHËS SË TANZIMATIT Zhuljeta KADILLI Universiteti A.XHUVANI ELBASAN Nëpëpmjet këtij punimi synojmë të japim disa aspekte të marrëdhënieve agrare në sanxhakun e Elbasanit gjatë periudhës së Tanzimatit. E rëndësishme është se, sistemi i timarit pushoi së ekzistuari. Heqja me ligj e këtij sistemi në vitin 1832, ishte mbarim logjik i procesit të rënies, shthurjes dhe kalbjes së tij gjatë shekujve të fundit. Sistemi feudal ushtarak, i cili mbështetej mbi këtë kategori, ishte mbërthyer nga kontradikta të thella që po e gërryenin këtë sistem. Në këto kushte domosdoshmëria e ligjeve të reja agrare ishte kërkesë e vetë zhvillimit të proceseve ekonomike shoqërore në gjirin e shoqërisë feudale osmane. Këto ligje do të godisnin pronën feudale shtetërore mbi tokën dhe do të konsolidonin më tej pronësinë çifligare kapitaliste në të. Së bashku me këto ndryshime në format e pronësisë do të analizojmë edhe sistemin fiscal dhe detyrimet që shlyente fshatarsia ndaj pronarëve të mëdhenj të tokave. Për të shkruar punimin jemi mbështetur në literaturë historike dhe të dhëna nga arkivat osmane. Në përfundim mund të pohojmë se, në sanxhakun e Elbasanit, prona e madhe tokësore filloi të ishte mbizotëruese. Çifligarët elbasanas nuk i shpëtuan plotësisht karakterit konseravator të origjinës së tyre. Ato i kishin ngritur pronat tokësore në kushtet e sistemmit feudal burokratik osman. Fjalë kyçe, sanxhak, timar, legjislacion, çiflig, Elbasan. Autore e artikullit, Prof.as.Dr. Zhuljeta KADILLI, Universiteti A.XHUVANI, Fakulteti i Shkencave Humane, Departamenti I Historisë dhe Gjeografisë. Jap lëndët Histori e popullit shqiptar, pj. II, (Rilindje Kombëtare Shqiptare dhe Histori e Perandorisë Osmane. Recezente, Prof.as.Dr Majlinda PEZA, Universiteti A.XHUVANI, Fakulteti I Shkencave Humane, Departamenti i Historisë dhe Gjeografisë. 11

12 Ndikimi Paqeruajtës i NATO s në Afganistan ABSTRAKT 1 NATO ka drejtuar përpjekjet paqeruajtëse ndërkombëtare në Afganistan që nga Gushti i vitit 2003 duke ndihmuar për krijimin e kushteve në të cilat vendi të mund të gëzonte një qeveri përfaqësuese si dhe paqe e siguri të qëndrueshme. Ky operacion i ri në llojin e vet është i pari për NATO n përtej zonës Euro Atlantike. Fillimisht e kufizuar në ruajtjen e sigurisë në Kabul dhe rrethinat e tij, Aleanca e ka zgjeruar misionin duke përfshirë edhe zona të tjera të vendit. Qëllimi kryesorë i angazhimit të Aleancës në këtë rajon është të përkrahë qeverinë e Afganistanit në ruajtjen e sigurisë brenda zonës së saj të operacioneve, të mbështesë qeverinë në ushtrimin e autoritetit të saj në të gjithë vendin, të ndihmojë në sigurimin e një mjedisi të qetë dhe të sigurtë, si dhe të përshtatshëm për zgjedhje të lira e të ndershme, të vendosë rendin ligjorë e të ndihmojë në rindërtimin e shtetit. Për të përmbushur misionin e saj paqeruajtës në Afganistan, Aleanca, komandoi një Mision të Kombeve të Bashkuara, të emëruar ISAF 2, mission i cili operoi në Afganistan në periudhën Gusht 2003 Dhjetor Qëllimi i misionit ISAF ishte që të ofronte siguri në të gjithë vendin si dhe ndihmonte në rindërtimin e forcave ushtrake Afgane. ISAF ishte një ndër misionet më të gjata dhe sfiduese të NATO s me angazhimin e më shume se trupave nga 51 vende anëtare dhe partnere të NATO s. Pas përfundimit të misionit ISAF në 2014, forcat Afgane morën përgjegjësi të plotë mbi ruajtjen e rendit në vend. Në kuadër të partneritetit të zgjeruar NATO Afganistan, për një dialog më të gjerë politik dhe bashkepunim praktik, në Janar 2015 NATO startoi misionin jo-luftarak RSM 3, për të trajnuar, këshilluar dhe ndihmuar forcat e sigurisë dhe institucionet Afgane. Qëllimi i misionit RSM është të ndihmojë Forcat e Sigurisë Afgane dhe institucionet, në zhvillimin e kapaciteteve të nevojshme për të siguruar një mbrojtje të qëndrueshme të vendit. 1 Florenca KORBI, Doktorate, Marrëdhënie Ndërkombëtare, Fakulteti i Histori Filologjisë, Universiteti i Tiranës 2 International Security Assistance Force 3 Resolute Support Mission 12

13 Punimi do të fokusohet në analizimin e impaktit të NATO s në mbështetjen e sigurisë në Afganistan, të kohezionit politik dhe të stabilitetit social në një afat të mesëm dhe të gjatë, si dhe do të fokusohet në analizimin e situatës poltike të vendit të parë në spektrin e qëndrueshmërisë, pjekurisë dhe kapacitimit të institucioneve për të ofruar siguri dhe stabilitet në vend. Fjalë kyçe: NATO, ISAF, RSM, Euro Atlantike, Partneritet, kohezion politik, stabilitet social 13

14 SPECIFIKAT E DEMOKRATIZIMIT TË DISA SHTETEVE MONISTE NË EVROPË MSc. Naim A. Berisha Abstrakti Fokusi kryesor i studimit në këtë punim përfshinë kohën kur në Europë fillojnë lëkundjet e themeleve të shteteve moniste- komuniste, e në veçanti ato të Europës Qendrore dhe Lindore. Në shumë prej këtyre shteteve, ky ndryshim i tranzicionit u bë me luftëra të përgjakshme dhe me revolucion popullor siç ishte rasti në Rumani, Çekosllovaki e ish-jugosllavi, që përfunduan me shembjen e diktaturave të mëdha komuniste, dhe më lindjen e shumë shteteve të reja. Në shumë prej këtyre shteteve gjatë periudhës se tranzicionit ishte problem jo vetëm demokratizimi i tyre por edhe prona shtetërore apo publike e ish shteteve komuniste e ish kooperativave të mëdha të shteteve moniste dhe përmirsimit të standardit shoqërore të shteteve të tyre. Kështu që epilogu i gjithë kësaj ishte sepse shumë vende apo popuj të Evropës Qendrore, Lindore dhe Juglindore ishin si rezultat i luftërave të mëhershëm nga luftërat ballkanike, Lufta e Parë dhe e Dytë Botërore të ndikuara dhe të përfshirjes se tyre në sistemin komunist të shumë prej tyre mbas Luftës së Dytë Botërore, ku shumë popuj të këtyre vendeve ishin përfshirë pa dashjen e tyre. Fjalët kyçe: Luftëra, demokratizim, tranzicion, qeverisje, shtete. 14

15 Kontributi i klerit fetar shqiptarë në Kongresin e Manastirit Fidan Zeneli ABSTRAKTI Në trajtimin e kësaj teme, përpiqemi të hedhim dritë rreth kontributit te klerit fetar në çështjen kombëtare në përgjithësi e në veçanti në ngritjen e arsimit të popullit shqiptarë dhe në zhdukjen e analfabetizmit në ato kushte sa ishte e mundur për kohen në të cilën po flasim. Ku pa dije nuk ka dritë dhe nuk mund të këtë ardhmëri për asnjë vend. Një vend i cili është i pa shkolluar mund të krahasohet më ujin e një pusi i cili nuk rrjedhë dhe është i pa vlerë. E njëra nder ndihmesat kryesore për ngritjen e nivelit të arsimit të popullit shqiptarë pa dyshuese ishte unifikimi i alfabetit shqip. Rol për unifikimin e alfabetit shqip pa dyshim se kishin klerikët patriot të te tri religjioneve të cilat i praktikojnë populli shqiptarë. Mirëpo kleri katolik i kishte duart pakë më të lira se ai mysliman dhe ortodoks. Arsyet janë se kishën katolike e mbronte shteti i Austrisë dhe ai i Italisë, ku nuk e pengonin shkollimin dhe praktikumin e fesë në gjuhen e tyre amtare. Ndërkaq kleri mysliman përkundër pengesave që i nxirrte Porta e Lartë dhe Ligjet e Sheriatit, kishte patriot klerik mysliman që i mësonin fëmijët shqiptarë në gjuhen e tyre amtare, të paktën iu mësonin shkrim lexim, po ashtu edhe të kleri ortodoks. Kleri katolik ishte edhe themelues i disa shoqërive që më vonë u bënë baza e formimit të unifikimit të alfabetit shqip siç janë: shoqëria Bashkimi dhe Agimi ne Shkodër. Pastaj edhe të Shoqëria ë të Shtypurit Shkronja Shqip, që njihej ndryshe si Shoqëria e Stambollit, rol kyç luajti Hoxhë Hasan Tahasini. Ku me anë të formimit të këtyre shoqërive dhe klubeve që u formuan në atë kohë u bë e mundur që të hapeshin një varg shkollash në gjuhën shqipe si dhe të mblidhej Kongresi i Manastirit, në të cilin kongres u bë unifikimi i alfabetit shqip dhe pas tij u hapen një varg shkollash në gjuhën shqipe. Njëra nder më të rëndësishmet padyshim së është Shkolla Normale e Elbasanit. Fjalët çelësa: Religjion, arsim, shoqëri, alfabet, unifikim. 15

16 Gjergj Kastrioti Skënderbeu; zotësia e tij luftarake dhe përfaqësimi i tij artistik. Dr. Ariola Prifti Muzeu Historik Kombëtar, Tiranë. ariola_prifti@yahoo.it Abstrakt Çdo komb ka një Hero Kombëtar. Por rrallë i ndodh një vendi kaq të vogël si Shqipëria të ketë për të tillë, një figurë si Gjergj Kastrioti Skënderbeu (6 maj janar 1468). Vlerat e figurës së Skënderbeut janë ndërkombëtare, duke qenë se ai u bë prijësi i barrierës ndaj ushtrive turke për pushtimin e Evropës dhe mosshtrirjes së fesë islame në kontinentin evropian. E madhërishme ishte sjellja e Skënderbeut për butësinë e shpirtit të tij akoma edhe kundrejt armikut të mundur. Zotësinë luftarake Skënderbeu e tregoi në të gjithë taktikën e luftës, taktikë e re, për të cilën e admironin edhe armiqtë. Për Heroin tonë Kombëtar dhe për epikën e tij janë shkruar dhe i janë përkushtuar vepra të shumta narrative e janë thënë me dhjetëra legjenda dhe tradita lokale. Sot në botë emrin e Gjergj Kastriot Skënderbeut e mbajnë sheshe të shumta në kryeqytete dhe qytete të rëndësishme të botës, duke filluar që nga Tirana, Prishtina, Shkupi, Parisi, Roma, Michigani, etj. Buste dhe shtatore të Skënderbeut po ashtu janë vendosur dhe priten ende të vendosen, në shumë vende të botës. Në pjesën më të madhe të punimeve artistike, Heroi Kombëtar qëndron hipur mbi kalë duke simbolizuar luftëtarin. Kali i Skënderbeut është një tjetër simbol që ka shoqëruar Heroin tonë Kombëtar. Fjalët kyçe: Gjergj Kastrioti Skënderbeu, Hero Kombëtar, Zotësi luftarake, Sheshi me karakter zyrtar apo monumental. 16

17 KONFERENCA VJETORE JAVA E SHKENCËS 2018 TERRORI SERB NDAJ SHQIPTARËVE NË DRENICË GJATË VITEVE Mr. sc. Fitim RIFATI Instituti i Historisë - Prishtinë ABSTRAKT Pushtimi serb e malazez i Kosovës në tetor-nëntor të vitit 1912 dhe aneksimi i dhunshëm i saj në kuadër të Mbretërisë së Serbisë dhe Mbretërisë së Malit të Zi më 1913, si pasojë e vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, u shoqërua me qëndresën e armatosur të shqiptarëve në mbrojtje të viseve të tyre dhe reprezaljet e pushtuesve të rinj. Drenica ishte vazhdimisht aktive në përpjekjet e armatosura për çlirimin e Kosovës dhe bashkimin e saj me Shqipërinë. Lëvizja e armatosur për çlirim në Drenicë, u kujdes për mbrojtjen e shqiptarëve nga shtypja serbe, u persekutua vijimisht nga organet e administratës serbe, u luftua me të gjitha metodat e mjetet, por nuk arriti të shuhej plotësisht, pavarësisht masakrave, terrorit e krimeve që ushtroheshin ndaj familjeve të kryengritësve, ndaj popullsisë së pafajshme dhe ndaj çdo vendbanimi të Drenicës. Në këtë punim, sillet një dimension i ri burimesh e informacionesh, të cilat të mbështetura në dokumente kryesisht të proveniencës austro-hungareze, paraqesin risi ngjarjesh që në fokus kanë terrorin serb ndaj shqiptarëve në Drenicë. Kjo temë nuk anashkalon as burimet dokumentare e historiografike serbe, të cilat përligjin veprimet e autoriteteve serbe ndaj shqiptarëve. Në këtë kuadër, duke analizuar e krahasuar dokumentet, shtypin e kohës dhe literaturën historiografike, është synuar maksimalisht që kjo çështje të trajtohet objektivisht. 17

18 LUFTA E UÇK-SË NË ZOSH SIPAS SHTYPIT NË KOSOVË, SHQIPËRI, SERBI DHE MAL TË ZI ( ) PhD. MIFTAR KURTI ABSTRAKTI Zona Operative e Shalës ishte njëra nga shtatë zonat operative të UÇK-së. Veprimtaria e saj luftarake ka qenë mjaft e pranishme në shtypin e kohës në Kosovë, Shqipëri, Serbi dhe Mal të Zi. Për aksionet, betejat dhe luftimet e shumta mes Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës dhe Ushtrisë Jugosllave në këtë zonë janë botuar mbi 100 artikuj në gazetat: Bujku, Kosova Sot, Koha Ditore, Kombi (Kosovë); Rilindja, Ushtria, Revista Ushtarake, Zëri i Popullit (Shqipëri), Vreme, Jedinstvo, Borba (Serbi); Pobjeda, Vjesti, Dan (Mal të Zi). Kësisoj kemi të bëjmë me një mori artikujsh të ndryshëm, si: lajme, kumtesa, kronika, intervista, analiza etj.,por edhe me fotografi e të dhëna tjera, ku flitet për veprimtarinë luftarake të kësaj zone. Disa nga betejat kryesore të kësaj zone që kanë zënë hapësirë të konsiderueshme në shtyp janë: Beteja e Hamidisë, Beteja e Pantinës dhe ajo e Frashërit, Beteja e Mazhiqit, Beteja e Melenicës, Beteja e Pasomës, Beteja e Kaçanollit, Beteja e Ashlanit, Beteja në fshatrat rrëzë Qyqavicës (Liqe, Bukosh, Tarxhë, Galicë, Pirq, Akrashticë, Shtitaricë, Balinc, Dolak, Gurëbardh etj.), Beteja e Druarit, Beteja e Majdanit, Beteja e Pretenit, Beteja e Rahovës, Beteja e Studimes, Beteja e Dumnicës dhe ajo e Samadrexhës, Beteja e Vaganicës, Beteja e Koshtovës, Beteja te Xhamia në Shipol etj. Në shtypin e kohës kanë zënë një hapësirë të konsiderueshme dhe ofenziva e shtatorit 1998 në rajonin e Shalës së Bajgorës dhe në rajonin e Qyqavicës, ofensiva e shkurt-marsit 1999 në zonën e përgjegjësisë së ZOSH, vrasja e eprorit të lartë të UÇK-së të kësaj zone, Xhevat Jusufi, zënia robër e 8 ushtarakëve serbo-malazez nga UÇK në ZOSH dhe këmbimi i tyre me 9 ushtarë të UÇK-së, rënia heroike e shumë pjesëtarëve të UÇK-së etj. Diskursi i përdorur në këto gazeta është një nga çështjet e trajtuara në këtë punim. Fjalët çelës: Ushtria Çlirimtare e Kosovës, Zona Operative e Shalës, Brigada 141, Brigada 142, Njësia Speciale, shtypi, lufta, betejat etj. 18

19 Universiteti i Tiranës Master Shkencor-Histori Punimi ynë mban titullin Organizimi politik i shtetit shqiptar gjatë kohës së Republikës ( ). Arsyeja për përzgjedhjen e kësaj teme është fakti se gjatë kësaj kohe vëmë re disa karakteristika shtet-formuese të cilat i japin karakterin modern të shtetit shqiptar dhe mund të themi se pikërisht projektuesi i kësaj forme të kësaj qeverisjeje, Ahmet Zogu hodhi modelet e shtetit modern shqiptar. Mendojmë që duke studiuar këtë organizim politik ne mund të arrijmë të nxjerrim në pah dhe të vlerësojmë shumë prej karakteristikave të shoqërisë shqiptare dhe politikës së kësaj kohe që mbartin një interes dhe rëndësi të vecantë në krahasim me periudha paraardhese. Këtë punim e kemi strukturuar ne dy pjesë. Fillimisht synojmë që të bejme një parantezë për ti dhënë një kuadër të qartë lexuesit mbi temën. Pjesa e parë përfshin anën legjislative të politikës Zogiste në Republikën shqiptare, dhe pjesa e dytë përfshin politikën administrative që ndoqi Zogu, dhe që i dha një karakteristikë moderne të këtij shteti. Për ta realizuar këtë punim kemi përdorur një literaturë të gjërë, kryesisht në gjuhën shqipe. Ndër botimet e historianëve shqiptare dhe të huaj jemi përpjekur që të përdorim botimet e tyre akademike, në mënyre të tillë që të japim një pasqyrë të qartë të këtij organizimi politik. 19

20 Ndër këto botime përmëndim: Bernd Fisher- Mbreti Zog dhe perpjekjet per stabilitet ne Shqiperi 1996, Paskal Milo - Shqiperia dhe Jugosllavia , Nina Smirnova - Historia e shqiperise gjate shek XX 2005, Joseph Swire - Shqiperia Ngritja e nje Mbreterie 2005, Valentina Duka- Historia e Shqipërisë Historia e Popullit Shqiptar vëll III, 2007 Fjalet kyce: Statuti I Republikës, politika administrative, Shtet Modern, Pushtet i përqëndruar, organet legjislative. Punuan : Alma Bala & Ilirjana Dida 20

21 PERSONALITETET MË TË NJOHURA TË POLITIKËS SHQIPTARE ( ) PHD. SKENDER LUTFIU Instituti i Historisë Prishtinë skender.lutfiu@hotmail.com Abstrakti Në këtë punim është trajtuar veprimtaria politike e personaliteteve më të njohura shqiptare në vitet dhe roli që luajtën ata në zhvillimet e përgjithshme. Në këtë periudhë kohore në Shqipëri janë zhvilluar ngjarje të rëndësishme politike, që kanë qenë determinuesë në shtetëndërtimin e Shqipërisë. Ndër ngjarjet më të rëndësishme pa diskutim që ishin Kongresi i Lushnjës (1920), zgjedhjet parlamentare (1921 dhe 1923) dhe Revolucioni Demokratik i Qershorit (1924). Por, edhe ngjarjet si pranimi i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve (1920), vendimet për rinjohjen e Shqipërisë të Konferencës së Londrës (1921) etj, kanë pasur ndikimin e tyre në zhvillimet e brendshme politike në Shqipëri. Natyrisht se në të gjitha ngjarjet e lartëshënuara, roli që kanë pasur personalitetet politike të kohës, ka qenë tejet i madh. Ahmet Zogu, Fan Noli, Hasan Prishtina, Bajram Curri etj, janë vetëm disa nga emrat që na dalin fuqishëm në dokumentet e kohës, që flasin për zhvillimet politike në Shqipëri në periudhën e lartëshënuar. Andaj, në këtë punim janë trajtuar segmente nga veprimtaria e tyre politike (vendimet, ballafaqimet, pikëpamjet e tyre kundërthënëse etj), që kanë zhvilluar çoftë në partitë politike të cilave u takonin, apo në institucionet shtetërore si në Parlamentin Shqiptar, Qeverinë, Ministritë e ndryshme etj. Vlen të theksohet se në këtë punim zë vend edhe trajtimi i çështjes shqiptare (Kosovës dhe e Çamërisë) nga klasa politike e kohës me në krye liderët politik që mbanin postet më të larta shtetërore (kryeministrat, ministrat dhe deputetët shqiptar). Fjalët kyçe: personalitete, politika shqiptare, vitet , Ahmet Zogu, Fan Noli, Hasan Prishtina etj. 21

22 ANTARËSIMI I SHQIPËRISË NË LIDHJEN E KOMBEVE DHE PËRPJEKJET E VENDEVE TONA PËR ANTARËSIM SOT Rozeta Ivanova Zyra e Administrimit të Buxhetit Gjyqësor rozialinci@yahoo.com Apstrakt Punimi lidhet me përpjekjet e jashtëzakonshme të qeverisë shqiptare në vitin 1920 për tu antarësuar në të parin organizëm ndërkombëtar, siç ishte Lidhja e Kombeve, përkundrejt përpjekjeve për antarësim sot në Bashkimin Europian. Me mbarimin e Luftës së Parë Botërore dhe thirrjes së Konferencës së Paqes Paris 1919 për rregullimin e botës së pasluftës ( ), Shqipëria u gjend pa shtet. Kongresi i Durrësit arriti të krijonte një Qeveri të Përkohshme, delegacioni i së cilës në fazën e parë të bisedimeve përfaqësoi interesat kombëtare, duke kërkuar kufijtë e humbur më Meqenëse bisedimet nuk po shkonin siç duhej dhe u pa se shqiptarët nuk po siguronin mbështetjen e duhur nga organizatorët e Konferencës në Paris, u thirr me urgjencë mbajtja e një kuvendi mbarëkombëtar. Ishte Kongresi i Lushnjes që ringriti shtetin shqiptar dhe formoi institucionet më të larta të tij, si dhe zgjodhi delegacionin e ri për të përfaqësuar çështjen shqiptare në Paris. Ndërkohë kufijtë zyrtar shtetëror të shtetit shqiptar nuk ishin përcaktuar ende dhe tensionet në kufi ishin rritur për shkak të masakrave dhe dëbimeve massive të popullsisë civile në veri të vendit nga serbët. Përball kësaj situate, Qeveria e parë Delvina i kërkoi ndihmë Lidhjes së Kombeve, si e vetmja rrugë shpëtimi e momentit. Antarësimi i Shqipërisë në këtë organizëm, jo vetëm përbën sukses për qeverinë shqiptare, por përmes tij Shqipëria u njoh në arenën ndërkombëtare si shtet i pavarur e sovran. Në analizë me përpjekjet e atëhershme të qeverisë dhe gjithë klasës politike të kohës për futjen e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, ku jemi sot me përpjekjet e deritanishme për integrimin në Bashkimin Europian?! 22

23 Pesë vendet e Ballkanit Perëndimor ku bën pjesë edhe Shqipëria e Kosova janë në garë drejt arritjes së këtij objektivi, si një rrugë pa kthim për të gjitha vendet garuese. Bashkëpunimi mes gjithë spektrit politik në dy vendet tona në mbështetje të procesit integrues do e bënte më shpejt të shpejtë arritjen e këtij objektivi në të mirë të vendit dhe qytetarëve tanë. Të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor janë paralajmëruar që të harrojnë pretendimet territoriale për ndryshime kufijsh, nëse dëshirojnë të integrohen sa më shpejt në Bashkimin Europian. Me pak fjalë, jemi në etapën historike ku vendet e Ballkanit Perëndimor duhet të mësohen të jetojnë në paqe duke harruar konfliktet e së shkuarës. Për të mirën e popujve dhe shteteve të tyre, të shikojnë drejt së ardhmes e zhvillimit ekonomik. 23

24 Arbitri ndërkombëtar dhe funksioni i tij Migena Shehu Specialist në Ministrinë e Arsimit, Sportit dhe Rinisë Universiteti i Tiranës shehu.migena@gmail.com ABSTRAKT Organizatat Ndërkombëtare erdhën në jetën e shoqërisë njerëzore si bashkime shtetesh sovrane, për të ndikuar në ruajtjen e paqes në botë, për të shmangur luftrat ose së paku për t i lokalizuar ato dhe për të pakësuar dëmet e luftës. Për vendosjen e paqes dhe për krijimin e një mjedisi të qetë dhe bashkëpunues janë shqetësuar dhe kanë dhënë formulat e tyre autorët më në zë të historisë së mendimit politik ndërkombëtar. Organizatat ndërkombëtare përmbledhin një spektër kaq të gjerë që evidenton aktivitetet e organizatave individuale, veçanërisht organizatat joqeveritare specifike nuk janë të gatshme menjëhere dhe efekti i përgjithshëm i ekzistencës së tyre duhet të vlerësohet ose përmblidhet nga institucione më të mëdha dhe më të njohura. Qeveria nuk ka gjasa të bëhet realitet në çdo kohë së shpejti. Në mungesë të saj, regjimet ndërkombëtare krijojnë rregulla normash dhe procedura vendimmarrëse për të formuar interesat dhe sjelljet e aktorëve. Një institucion zakonisht konsiderohet si ndërkombëtar nëse përfshin të paktën tre vende si palë kontraktuese - një marrëveshje e qartë, negociata ndërmjet aktorëve ndërkombëtarë për të përshkruar, parashikuar dhe autorizuar sjelljen. Organizata ndërkombëtare (kuptimi sinugar) është një qeveri trilaterale ose qeverisjeje shumëpalëshe në të cilën partitë i nënshtrohen vetvetes dhe bisedimeve të tyre, një autoriteti institucional, një palë e tretë që vepron si arbitër. Fjalë kyçe: Organizata ndërkombëtare, diplomaci, anëtar 24

25 Skender Rizaj- Kontributi në historiografinë shqiptare Arian Pulaj Student në master UP, Departamenti i Historisë pulaj.arian@gmail.com Abstrakti Në këtë punim do të trajtojmë për njërin ndër figurat më të shquara dhe më të rëndësishme për historiografinë shqiptare siç është Skender Rizaj. Një nga historianët, hulumtuesit më të mëdhenj të arkivave turke (osmane) rreth historisë së kombit shqiptare, dhe njeriu që ka sjelli risi në shkencën e historisë. Në vitin 1965 me sukses të plote ka mbrojtur doktoratën në Sarajevë. Në vitet punoi si mësimdhënës i rregullt në Universitetin e Prishtinës. Në vitin 1987, pensionohet para kohe me urdhrin e regjimit serb. Në vitet u angazhua nga Qeveria Turke si këshilltar kompetent specialist (uzman). Pas luftës në Kosovë, kishte angazhim të kohëpaskohshëm në studimet master të Degës së Historisë në Prishtinë. Emri i tij është pik referencë për Historinë e Kosovës por edhe për historiografinë shqiptare, e sidomos me kryeveprën e tij, Kosova gjatë shekujve XV-XVII. Studiuesi Rizaj e ka pasuruar Arkivin e Kosovës me dokumente që i kane sjell nga hulumtimet, dhe gjithashtu ka një fond personal të tij. Skender Rizaj nga të rrallët që pati guxim dhe me argumente që të kundërvihej drejtpërdrejt koncepteve antishkencore dhe antishqiptare të nacionalizmit serb, të historiografisë serbe dhe Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Serbisë. Ka botuar rreth 300 studime shkencore dhe profesionale: studime monografike, tekste shkollore dhe universitare, artikuj, kontribute, fejtone, kritika, recensione, etj. Fjalët çelës: Skender Rizaj, Prishtinë, Osmanolog, i guximshëm. 25

26 ADHURIMI I KULTITI TË JUPITERIT NË ULPIANË Dr. sc. Emine KALAJA-HAJDARI Instituti i Historisë, Prishtinë Abstrakti: Vendbanimi antik i Ulpianës parqet njërën ndër qendrat me të rendësishme urbane në rang municipal, jo vetëm në Dardani, por në tërë provincën e Mezisë. Si e tillë, ajo administronte me një hapësirë të madhe të territori dardan, respektivisht pjesën që sot përfaqëson Rrafshi i Kosovës. Duke qenë një qendër e rëndësishme ekonomike, politike dhe religjiozë, ajo pati një rol të madh në zhvillimet e gjithmbarshme kulturore që e karaktrizuan Dardaninë gjatë sundimit romak. Jeta religjioze në Dardani pëson ndryshim të theksuara pas pushtimeve romake. Banorët e Ulpianës, njërës ndër qendrat kryesore të saj, është dëshmuar se nderonin dhe adhuronin perëndi vendore, të kultit oficial dhe jo oficial romak. Kjo na është bërë e njohur nga shfaqja e një numëri të madh të monumenteve përkushtimore. Në mesin e përendive kryesore nga panteoni romak të cilet nderoheshin është edhe Jupiteri, i cili në Ulpianë është dëshmuar si hyu më i adhuruar, i cili nëpër mbishkrime na paraqitet me epitete të ndryshme. Ai në monumente epigrafike paraqitet në shumë raste i vetëm, apo edhe i shoqëruar me perëndi të tjera të triadës kapitoline. Fjalët kyçe: Besim, kult, Jupiter, Ulpianë, Dardani 26

27 Çështja e shpërnguljes së serbëve nga Kosova gjatë Luftës së Dytë Botërore PhD. Haxhi Ademi Instituti i Historisë-Prishtinë Në historiografinë shqiptare, çështja e largimit të serbëve nga Kosova në vitet e Luftës së Dytë Botërore, që ne i referohemi me termin shpërngulje, por në thonjëza, është trajtuar fare pak, dhe atë gjithnjë në kontekst të ndonjë problematike tjetër. Kjo mbase është edhe e arsyeshme, ngase çështja e shpërnguljes së popullsisë shqiptare ndërmjet dy luftërave ( ), ka marrë më tepër vëmendjen e studiuesve, për së paku tre arsye: 1. Për shkak se shpërngulja e popullsisë shqiptare në periudhën ndërmjet dy luftërave ( ), kap shifra marramendëse (deri në 100 mijë), pa llogaritur këtu planet për shpërnguljen e saj gjatë viteve të Luftë së Dytë Botërore që kapin shifrën e mbi gjysmë milioni; 2. Për shkak se çështja e shpërnguljes së popullsisë serbe, gjatë Luftës së Dytë Botërore është kontestuar nga forumet intelektuale dhe shkencore shqiptare; dhe 3. Për shkak të mungesës së interesimit dhe vullnetit, gjithnjë për arsye nacionaliste, për të pasqyruar një problematik, që për shqiptarët ishte e padobishme. Mirëpo, pamarrë parasysh arsyet apo justifikimet që ne sot mund t ia bëjmë historiografisë shqiptare, konsiderojmë që sot është e nevojshme të trajtohet si një çështje e veçantë, për së paku dy arsye: 1. Për të rrëzuar dhe për të përgënjeshtruar tezat e historiografisë serbe, e cila në vazhdimësi shkruan se gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore nga Kosova janë shpërngulur një numër i madh i serbëve (60-deri në 100 mijë) dhe 2. Për të hedh dritë një herë e mirë rreth të vërtetës së lëvizjes së popullsisë serbe nga Kosova në vitet e sipërshënuara, duke nxjerrë motivet, shkakun dhe shkasin, etj, arsye që do t i shtjellojmë në punim. 27

28 MINISTRIA E ARSIMIT SHKENCËS DHE TEKNOLOGJISË Java e Shkencës 2018 PhD.c. Jeton Idrizi 15,16,17,18 Maj 2018, Prishtinë Mësimdhënës në shkollën Bafti Haxhiu - V iti APSTRAKT Zona pushtuese gjermane në Kosovë gjatë Luftë së Dytë Botërore Gjate Luftë së Dytë Botërore, nazi-fashistët pasi e pergatiten terenin më 6 prill 1941 sulmuan Jugosllavinë, e cila kapitulloi më 17 prill 1941, ku në këtë kohë ato pushtuan edhe Kosovën. Disa pjesë të Kosovës, sidomos ato verilindore ku gjindeshin Trepça, u sulmuan në tri drejtime. Në vijen Nish-Prokupe- Kushumli- Podujevë- Prishtinë sulmoi Divizioni i V i blinduar gjerman. Ndërsa, në vijën Kralevë- Rashkë- Mitrovicë- Prishtinë, për shkak të rrugës së përshtatshme dhe rëndësisë që kishte terreni, sulmoi Divizioni 60 i motorizuar gjerman, ku edhe Trepça ra përfundimisht nën pushtim më 16 prill. Pas pushtimit të Kosovës, erdhi radha e vendosjës së pushtetit dhe ndarjës së saj ku pas shumë debateve të ashpra në mes Ribentropit dhe Qanos në mbledhjen e Vjenës, kohë më vonë me disa ndryshime më në fund ka muaji maj i vitit 1941 u vendos që Kosova të ndahet në tri zona pushtuese: në zonën gjermanë, italiane dhe bullgare. Pjesa më e madhe e territorit të Kosovës mbeti nën pushtimin Italian e cila ju aneksua Shqipërisë me dekretligj mbretëror. Gjatë muajit prill dhe maj të vitit 1941 vazhdoi vëndosja e administratës, organeve shtetëore dhe trupave ushtarake gjermane në rajonin e Mitrovicës dhe Vuçitërnës. Sistemi pushtues gjerman dhe instacat e tij komandat dhe fuqitë e ndryshme qysh prej fillimit të pushtimit përfshinin në sistemin e vet të gjitha fuqitë kolaboracioniste dhe formacionet e tyre dhe bashk me to përbënin një aparat të përbashkët pushtues. Qyteti i Vushtrisë ishte qendër rrethi, ku gjindeshin të gjitha formacionet e fuqive ushtarake dhe policore gjermane dhe kusilinge. Në fillim, kryetar i qarkut të Mitrovicës ishte Xhafer Deva, ndërsakomandant i xhandarmërisë ishte Pajazit Boletini. Kryetar i rrethit të Vushtrrisë ishte Mustafa Alijeviqi e më vonë Jahja Kmeti, Asllan Boletini etj. 28

29 Në zonën e pushtimit gjerman u krijua administrate kuisilinge e përbërë nga shqiptarë e serbë, por pushtetin faktik e kishte komanda e trupave ushtarake gjermane. Qyteti i Mitrovices ishte seli e Krajskomandanuturës 838, e cila deri në dhjetor të vitit 1941 ishte nën vartësinë e Feldkomandanturës së Nishit, ndërsa pas janarit të vitit 1942, të Feldkomandanturës në Vërnjaçka Banjë. Pushtuesit gjermanë, në ditët e para të pushtimit, krahas shtypjes me dhunë të ideve liridashëse zhvillonte edhe politikë demagogjike. Pas pushtimit, forcat gjermane mënjehere filluan edhe vendosjen e administrates civile. Në krye të çdo komune dhe prefekture u vendosen shqiptarët që i nënshtroheshin qëndrimeve gjermane. Zgjedhja e kryetarëve të tillë bëhej në të njejtën mënyrë edhe në komunat e tjera të rrethit. Shumë shpejt forcat gjermane filluan të vendosëshin edhe institucionet dhe organet e tjera të administratës pushtuese, si policinë e gjandarmërinë shqiptare të vendit, gjyqet, organet e ndryshme financiare etj. Formimin e pushtetit kuisling shqiptar e mori mbi vete Xhafer Deva me bashkëpunëtor. Prej fillimit të korrikut këtë funksion e merr Komiteti Nacional i Shqiptarëve edhe në LLap. Xhafer Deva erdhi në rrethet e afërta së bashku me oficerët gjermanë, të cilët organizuan mbledhje në përmasa rrethi, si dhe i emëroi nënprefektët e rretheve. Përmes këti apstrakti do të tentojmë të shtjellojmë aspekte të rëndësishme që kanë karakterizuar këtë periudh të popullit shqiptar. Referenc e këti apstrakti janë burime te shkruara si dhe dokumente të asaj kohe. Ky apstrakt ka për qëllim të ndriçoj këto çështje kryesore: 1. Vëndosjen e administartës gjermane në Kosovë 2. Gjendjen e shqiptarëve në këto zonë dhe 3. Kapitullimin e Gjermanisë në fund të luftës. 29

30 Tipologjia e luftës guerile në Kosovë gjatë viteve Mrika Limani Instituti i Historisë Punimi trajton karakteristikat kryesore të zhvillimit të luftës guerile në Kosovë gjatë dy viteve të fundit të luftës, gjatë së cilës periudhë edhe lëvizja guerile e mori momentumin e saj. Punimi e vë luftën në kontekst historik, por në analizë kryesore i vë aspektet ideologjike dhe politike të rekrutimit të luftëtarëve për përfshirje në luftë, rritjen e numrit të mbështetësve dhe aplikimit të metodave luftuese kundër një force ushtarake më të fuqishme. Në këtë kontekst, analizohet tipologjia e luftës guerile të partizanëve në Kosovë brenda fazave përkatëse kohore të zhvillimit të luftës, kështu duke trajtuar edhe rrethanat historike dhe politike që kontribuuan drejtpërsëdrejti në fitoren e partizanëve në Punimi përdor si burime bazë dokumente të proveniencës gjermane, jugosllave dhe shqiptare. 30

31 Objektiviteti dhe Animi në Histori Fisnik A. Gashi, PhD Cand. Universiteti i Prishtinës, Hasan Prishtina, Fakulteti Filozofik Historia si shkencë shoqërore e cila për qëllim ka hulumtimin e së vërtetës të së kaluarës së shoqërisë, ballafaqohet me shumë sfida në arritjen e këtij qëllimi. Jo rrallë herë ndodhë që për një ngjarje historike apo personalitet të ketë këndvështrime dhe të dhëna të ndryshme, nganjëherë edhe kontradiktore. Arsyet e animin në studimin e historisë mund të jenë të ndryshme, ndër më të shpeshta janë: për shkak të paragjykimeve dhe stereotipave që studiuesi mund të ketë për objektin e studimit, qasjes selektive në trajtimin e subjektit dhe përdorimit selektiv të fakteve të paraqitura. Me qëllim që gjatë shkrimit të historisë të shmanget animi, studiuesit shkencor këshillojnë që fillimisht të identifikohen dhe analizohen: origjina e burimeve historike, autori i studimit, subjekti i trajtimit, koha e shkrimit të studimit. Objektiviteti në histori paraqet të vërtetën për një ngjarje historike, përmes zbatimit të saktë të metodologjisë shkencore në gjykimin e drejtë të fakteve të paraqitura. Sipas studiuesve kjo arrihet duke bërë dallimin në mes të opinioneve personale dhe referimit të fakteve historike vetëm përmes gjykimit profesional, duke konfirmuar të vërtetën apo ngjarjen nga disa burime si duke marrë parasysh kontekstin kohor dhe rrethanave kur ka ndodhur ngjarja që studiohet. Sipas studiuesve, paraqiten tri teori për objektivitetin në histori: teoria skepticiste, teoria pozitiviste si dhe teoria perspektiviste, studiuesit ballafaqojnë argumentet e tyre se cila teori është më e saktë dhe më e zbatuar nga perspektivat e tyre. Disa nga studiuesit më të njohur të cilët kanë trajtuar çështjen e objektivitetit në histori janë: Leopod Von Ranke; Geoffrey R. Elton, Georg Wilhem Friderich Hegel, Karl R. Popper, etj. Cilat janë sfidat ndaj objektivitetit në histori sot? Në rrafshin social ato janë: paragjykimet, emocionet apo ndjenjat njerëzore tek studiuesi apo publiku; kultura, vlerat, traditat, dhe besimet e shoqërive njerëzore. Ndërsa në atë politik ato janë: politizimi i historisë dhe presioni nga opinion publik ndaj studiuesve lidhur me një çështje që është objekt trajtimi. Rast studimi i këtij punimi do të jetë: Historiografia e Shqipërisë në periudhën e regjimit komunist. Fjalët Kyqe: Objektiviteti, Animi, Historia, studiuesit. Historiografia, 31

32 Raportet shqiptaro - jugosllave në vitet Ma. Sc. Sami Gashi (Phd Candidat) Profesor i Historisë në Gjimnazin Remzi Ademaj në Prizren s_gashi8@hotmail.com Përmes këtij punimi synohet të vështrohen marrëdhëniet shqiptaro - jugosllave në një pjesë të periudhës së monarkisë të cilat mbetën të komplikuara. Gjatë viteve Shqipëria në përgjithësi synonte të ruante marrëdhënie stabile në raportet shqiptaro - jugosllave, si një lloj baraspeshe në raportet shqiptaro - italiane. Në gjysmën e parë të viteve 30, marrëdhëniet shqiptaro - jugosllave u përmirësuan, Mbreti i Shqiptarëve A. Zogu ishte i interesuar të kishte mbështetjen jugosllave për të përballuar presionet politike italiane. Shqipëria u lëkund nga orientimi proitalian duke tentuar në një afrim më të madh me Jugosllavinë. Në këtë kohë Mbreti Zog dhe diplomacia shqiptare, karshi raporteve me Italinë synonin ndërtimin e raporteve edhe me Jugosllavinë, duke bashkëpunuar fillimisht në planin ekonomik e për të vazhduar edhe në planin politik. Ndonëse nismat e diplomacisë shqiptare u pritën me një dozë dyshimi nga diplomacia jugosllave megjithatë u nënshkruan disa marrëveshje me Jugosllavinë si ratifikimi i Marrëveshjes për tregti dhe lundrim, nënshkrimi i Konventës për ekstradim, Konventës me Protokoll Final mbi marrëdhëniet konsullore, Konventës mbi mirëmbajtjen dhe rindërtimin e bornave, piramidave të vogla dhe shenjave të tjera të kufirit. Në punim trajtohet edhe qëndrimi i Jugosllavisë në raport me Shqipërinë në Konferencën e Parë dhe të Dytë Ballkanike. Raporetet shqiptaro - jugosllave janë vështruar edhe nga qendrimi që mbante diplomacia angleze ndaj ndikimit italian e francez në Ballkan dhe reflektimi i tyre në raportet shqiptaro - italiane - jugosllave. Recensentë: Mr. Sc. Muharrem Qafleshi, (PHD Candidat), ligjerues në Kolegjin e Biznesit në Prizren, lënda: Gjeopolitika dhe gjeostrategjia Mr. Sc. Hyrmet Veliu, Drejtor i Arkivit Ndërkomunal në Prizren 32

33 Nga Prof. Dr. Sunaj Raimi Abstrakt Subjekti i hulumtimit tim sociologjiko-kulturologjik me temë Embrioni antik i kulturës shqiptare është shtjellimi i embrionit antik në kulturën shqiptare, por përmes një forme specifike të kulturës - krijimtarisë muzikore. Në fokusin e preokupimeve tona do të jetë analiza komparative dhe interpretimi i disa elementeve antike në folklorin shqiptar, me ndihmën e hulumtimeve të ndryshme të studiuesve eminent të asaj kohe dhe të kohës më të re. Arsyetimin e këtyre tezave të parashtruara për substratin antik të kulturës shqiptare jam orvatur ta argumentoj me anë të fosileve muzikore, të cilat akoma jetojnë në trungun e melosit popullor shqiptar. Përveç kësaj, intenca ime kryesore ishte argumentimi shkencor se kultura muzikore shqiptare është ndër krijimtaritë shpirtërore të rralla në Ballkan e më gjerë, që në mënyrë impresionuese ka arritur ta ruaj embrionin e saj antik deri më sot. Në këtë kontekst argumentues i kam servuar hulumtimet e shumta arkeologjike, muzikologjike dhe etnologjike (këngë, valle e instrumente) të hulumtuesve të huaj dhe vendorë, të cilat qartazi flasin për bashkëjetesën e kulturës shqiptare me atë antike, së bashku me varietet që akoma mund të dëgjohen në dasmat dhe solemnitetet popullore shqiptare. Gjatë këtyre analizave shkencore, shpresoj se kam arritur të hap një dritare të re, prej ku do të mund të shihet pak më ndryshe qeniesimi shekullor i kulturës sonë kombëtare në antikitet. Fjalët kyçe: antika, kultura shqiptare, fosilet muzikore, vallet, instrumentet. 33

34 PËRSHËNDETJET, URIMET DHE MALLKIMET SI SHFAQJE E ETNOGRAFISË SË TË FOLURIT TË BANORËVE NË KRAHINËN E POSTRIBËS Majlinda Bushaj Universiteti i Shkodrës Luigj Gurakuqi, Shkodër, Shqipëri bushajmajlinda@gmail.com Abstrakt Objekt i studimit të kësaj teme do të jenë përshëndetjet, betimet, ngushëllimet e urimet dhe mallkimet si pasuri etnolinguistike. Ato janë të mbërthyera me një bosht leksiko-semantik që tregojnë cilësitë e larta dhe fisnikërinë e popullit shqiptar. Këtu mund të gjejmë material kulturor, psikologjik, historik etj. Në traditën e pasur të Postribës edhe një takim i thjeshtë është i mbushur me shumë njësi të tilla, dasmat me urimet me pafundësi ngjyrash, vdekjet me një regjistër të tërë ngushtëllimesh në të cilat pjesëmarrja e njerzëve është shumë e madhe, bëhen manifestuese të një pasurie etnolinguistike të pashoqe. Përmendim disa betime të hershme si: pasha sytë e ballit; për këtë tokë etj. Mallkime: t u preftë leqja, t u shoftë fara etj. Përshëndetjet dhe urimet janë dukuri gjuhësore të lidhura shumë ngushtë me kulturën, doket, mendësinë e banorëve të Postribës, prandaj janë të gjalla në çdo mjedis familjar të kësaj krahine. Ndërtimi i tyre leksiko semantik mund të shprehet: a) me një fjalë të përngjitur mirbar, mirmjes. B) me një togfjalësh të qëndrueshëm Udha e marë C) Fjali pyetëse: Si keni njie? etj. Përshëndetjet, urimet, ngushtëllimet kushëzohen nga ana sociolinguistike si pjesë përbërëse të kompetencës gjuhësore. Ato paraqiten në variacione e struktura të ndryshme, në të cilat vërehet jo vetëm larmia e tyre, por edhe sinonimia semantike e stilistike. Jeta e çdo banori të Postribës nuk mund të kuptohet pa organizimin gjuhësor të përshëndetjeve, urimeve, mallkimeve, ngushtëllimeve dhe betimeve, që mbajnë gjallë shpirtin e çdo individi. Gjithashtu vihet në dukje se fjalët janë të zgjedhura, si nga përmbajtja ashtu edhe nga shprehësia. Kryesorja është se ato shprehin mirësi, dashuri dhe paqe. Karakteristikë e përgjithshme në të gjitha brezat është përdorimi në dialektin e 34

35 gegërishtes, por nuk mungojnë edhe fjalët e huazuara nga turqishtja në ndërtimet e tyre si: hajr, sabër, byrëm, ushgjelden, mashalla etj. Duhet theksuar se shumë urime, mallkime dhe betime ngrihen mbi elemente të kulturës së besimit fetar mysliman (islam) me elemente më të vona. Në to përfshihen fjalë me ngjyrime emocionale të tipizojnë jetën e fshatit, malit, punëve bujqësore etj. Duke bërë një krahasim mes brezave vëmë në dukje se përshëndetjet kanë ndryshuar, te brezi i ri vihet re një shkurtim i strukturave leksiko-semantike të tyre, duke u mundësuar vetëm me një fjalë apo me një togëfjalësh, si: Natën! etj. Nga banorët e Postribës përmes këtyre formulave janë krijuar edhe njësi frazeologjike, jo vetëm do të begatojnë fondin leksikor të shqipes, por zbukurojnë ligjërimin, e zhdërvjelltësojnë dhe e ngjyrosin atë. Një ndihmesë të madhe shfaq gruaja posrripore, bota e saj e gjithanshme, aftësia vëzhguese, përgjithësuese e emërtuese. Shumica e urimeve, mallkimeve etj. që jetojnë në këtë të folme janë krijuar nga goja e inteligjenca e saj. Fjalë dhe shprehje kyçe: përshëndetje, betime, ngushëllimet, urimet, mallkimet, pasuri etnolinguistike etj. RECENSENTËT E PUNIMIT 1. Prof. dr. Emil Lafe (Akademia e Shkencave e Shqipërisë) 2. Prof. dr. Mimoza Priku (Universiteti i Shkodrës Luigj Gurakuqi ) 35

36 HULUMTIM KOMPARATIST MIDIS HIJES SË MALEVE DHE TREGTAR FLAMUJSH Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë Departamenti i Letërsisë -joridasotiri@yahoo.com DR. JORIDA SOTIRI ABSTRAKT Metodat komparatiste nisen nga hipoteza që një vepër duhet të vlerësohet nga konkretizimet e saj të veçanta dhe nga të gjitha ndërlidhjet e mundshme. Nga ana tjetër, një prespektivë komparatiste supozon që një takim midis dy kulturave lejon të vihen në pah një varg elementësh që nuk do të shfaqeshin nëse studimi do të kryhej brenda një kulture të vetme. Nëse i referohemi studiuesit Hans Georg Gadamer do të kishim se mes së tashmes dhe së kaluarës qarkullon një gjuhë e njëjtë ose një kulturë e njëjtë, ky është një fill i vazhduar që përshkon kohën, horizontet kulturore të njerëzve, të së kaluarës dhe horizontet e njerëzve aktualë, që i përkasin njeri-tjetrit. Kjo shtrirje është bazë e një marrëveshje përgjatë shekujve. Në mbështetje të këtij pohimi Gadamer niset nga mësuesi i tij Hajdegger se: vështrimi i një teksti duhet parë paralelisht me tekstet e tjera. Kuptimet e një teksti janë të shumta. Veprat letrare përherë mbartin në vetvete mundësi të pashterrshme kuptimore dhe interpretuese. Lexuesi gjatë leximit të tekstit realizon një prej atyre kuptimeve të mundshme që gjenden brenda tij. Nëse fjalët do të kishin vetëm një kuptim fjalësor, nuk do të kishte letërsi. Studiuesi Gudio Guljelmi pohon se: teksti realizohet me shumëllojshmërinë e interpretimeve të veta, leximi është një lojë, një lojë me kode ku lexuesi depërton në të. Përshtaja e tekstit poetik në nivel të lexuesit çon shpesh drejt vulgarizmit, thjeshtëzimit të tekstit letrar. Kërkesë kjo jo e artit elitar, por si mjet propoganistik drejtuar masave, që sipas Moffet dhe Eco-s është quajtur kontrata e komunikimit. 36

37 Marrëveshja midis lexuesit dhe tekstit çon në ndërtimin e kuptimit. Kjo e bën tepër aktiv rolin e lexuesit. Studiuesi Gudman përshkruan tekstin e dyfishtë nocionin se si lexuesi bën përngjasime ndërmjet teksteve të ndryshme. Por duhet theksuar se ndërtimi i një teksti krahasimor është një hap drejt ndërtimit të kuptimit. Ky kuptim vjen nga pranëvënia dhe ballafaqimi i teksteve të veçanta. Duke u nisur nga këto përkufizime jam përpjekur të bëj një vështrim krahasimtar të vëllimit Hija e maleve me Tregtar flamujsh të Ernest Koliqit. Fjalë-çelës: komparatist, tekst, lexues, formë, gjuhë, kompozision etj. 37

38 Ligjërimi poetik i Zef Zorbës Merita Bajraktari Januzi, Phd candidate në Fakultetin e Filologjisë, UP Abstrakt për pjesëmarrje në Javën e shkencës 2018 Duke qenë në taborrin e poezisë hermetike, faktin e të qenurit në rrethana diktatoriale Z. Zorba e shpreh mjeshtërisht me imagjinatën dhe fiksionin dhe kjo ndodh natyrshëm në suazat e relacioneve që i ka letërsia me të vërtetën, imagjinaren dhe fiksionaren. Ato lidhen bashkë mjeshtërisht për ta transmetuar mesazhin letrar, atë që ndjen dhe përjeton autori në jetën reale. Poezia me referencë personale dhe kohore, e mbushur plotë imagjinatë, herë - herë me prirje kah fantastikja, e bën bukur lidhjen e faktit me fiksionin dhe i jep shkëlqimin e saj artistik, universalitetin, duke i dhënë vendin meritor në thesarin kulturor- artin letrar. Zef Zorba, i rigjetur vonë ( siç thotë Sabri Hamiti dhe të tjerë), ka një përmbledhje poetike me titull Buzë të ngrira në gaz, e cila me diskursin tejet personal e modern, me figuracionin e ngjeshur poetik si dhe goxha e mbyllur, për sa i përket receptimit, na shtyn në botën e tij imagjinare për të kërkuar faktin prej nga burojnë idetë dhe motivet e tij. Rrjedhimisht na duhet të zbërthejmë e komentojmë sa të mundemi gjuhën dhe figurën e tij, duke e ndjerë kështu mrekullinë që e bëj lidhja logjike e reales me imagjinaren, për të nxjerrë esencën që e bartin ato. Brenda punimit do të shihen: struktura e vargëzimit hermetik, filozofia e ekzistencializmit, prurjet e reja nga njohja e poetëve modern evropian: Elioti, Montane, Ungaretti, etj., përgjithësisht elementet simbolike, sarkastike, ironike, etj., në kuadër të ligjërimit poetik të Zorbës. Fjalët kyçe: poezia hermetike, gjuha, figura, fakti, fiksioni, idetë, motivet, arti letrar, ekzistencializmi, elementet simbolike etj. 38

39 Rreth tematikës së romanit për fëmijë në Kosovë VESEL ISLAMI PhD SH.F.M.U. Kuvendi i Drenicës, Skenderaj-Kosovë adresa veselislami@hotmail.com vesi84@hotmail.com Përmbledhje Gjithnjë mbështetur në temën e disertacionit të doktoratës, Tematika dhe personazhet në romanin për fëmijë në Kosovë , të cilën kam përzgjedhur ta punoj në fushën e letërsisë për fëmijë, do të mundohem që sado pak t i përmbahem qëllimeve kërkimore të temës. Mendoj të ndalem në tematikën e romanit, tërësinë e temave që trajtojnë romanet e shkruara në periudhen e caktuar kohore, të konsideruara si tema të rëndësishme në edukimin dhe arsimimin e fëmijëve. Romani është zhanër i gjerë, që në vete ngërthen tema e motive të llojllojshme. Mirëpo, do të mundohemi të përqendrohemi kryesisht në temat me interes të përgjithshëm që luajnë rolin e rëndësishëm në procesin e edukimit, duke konsideruar gjithnjë se fusha e letërsisë në të cilën kemi përqendruar hulumtimet dhe kërkimet tona, është më e ndjeshme dhe reflekton mjaftë shumë nga këndi i vetë në këtë proces të rëndësishëm të kësaj moshe. Punën tonë studimore mendojmë ta realizojmë nëpërmjet metodës së analizës dhe interpretimit me synimin që gjithnjë të punojmë në qasje mbi tekstin. Gërshetimi edhe i metodes krahasimtare konsiderohet i nevojshëm në rastet kur i njëjti tip romani kultivohet te disa shkrimtarë. Konsiderojmë se studiuesit tanë, të cilët i takojnë fushës së letërsisë janë fare pak të interesuar për kërkime të reja në fushën e letërsisë për fëmijë, ndaj sado pak mendojmë që nga këndvështrimi ynë të kontribuojmë në kuadër të studimeve kritikoletrare, të letërsisë për fëmijë në Kosovë. Fjalë kyçe: tematikë, roman, personazhe, letërsi për fëmijë. 39

40 Elemente të ligjërimit në veprën Kontinuitete të Rexhep Qosjes DR. EDLIRA GUGU Universiteti Aleksandër Xhuvani Elbasan, Shqipëri Abstrakt : Punimi merr në konsideratë një nga veprat studimore të të Rexhep Qosjes Kontinuitete. ku trajtohen probleme të ndryshme me karakter teorik. Në këtë vepër të bën përshtypje zgjedhja origjinale e studiuesit për të diskutuar mbi çështje të natyrës teorike përmes formës së esesë Vazhdimësi për nga objekti dhe diskursi përfaqëson prirjen e studiuesit për të kaluar nga kritika me karakter interpretues e vlerësues, objekt i së cilës është letërsia (vepra letrare), tek shkrimet me karakter sistematizues të njohurive të teorisë dhe historisë së letërsisë, duke iu referuar kontekstit të letërsisë shqipe. Studiuesi zgjedh përmes tipologjizimit të ndalojë në një sërë dukurish dhe fenomene si: profilet e shkrimtarit, kritikut, historianit të letërsisë etj për të krijuar një pamje të përgjithshme letrare-estetike të fenomeneve artistike në letërsinë shqipe. Qëllimi i studiuesit është sa: - njohja dhe të kuptuarit i koncepteve teorike (ndërsa shkruan mbi dukuritë tipike të letërsisë ai përpiqet të kuptojë atë, veten dhe botën) - Po aq sa të ndikojë dhe të veprojë me anë të trajtesave të kësaj vepre (duke shkruar për letërsinë e shtyn lexuesin që të lexojë atë që ai vetë ka lexuar dhe në mënyrën që e ka lexuar). Vëmendja jonë përqendrohet në ligjërimin e veçantë e të studiuedit me anë të së cilës përcjell qëndrimin e mendimin e tij duke synuar formësimin intelektual të lexuesit, përmes përpunimit të thellë të mendimit në nivel akademik, i gërshetuar me gamën e gjerë të erudicionit të tij, Investimi i Qosjes për të rrokur tërësitë e pamjeve dhe formave të dukurive, problematikave, periudhave, gjinive letrare, përfaqësuesve, ngjall jo vetëm ndërgjegjësim, reflektim ndaj zhvillimit të letërsisë dhe dukurive të lidhura me të dhe 40

41 identitetit social, kulturor e letrar, por edhe qëndrim racional e kritik. Ai shtron e shkakton debate si nevojë, mbi atë çfarë përfaqëson në vetvete letërsia shqipe në tërësi, e në cilin drejtim duhet të zhvillohet ajo. Fjala e Qosjes, fillimisht përthithet si autoritet i fushës, e më tej, me zhvillimin e mendimit dhe dijes për shkencën për letërsinë, nxit reagime dhe receptime të ndryshme, si rezultat i zhvillimit kontekstual kohor të mendimit dhe të kuptimit për letërsinë. Fjalë kyç : çështje teorike, ese, formësim i lexuesit, ligjërim, shkenca për letërsinë, studiues. 41

42 Hermetizmi, urë lidhëse mes Martin Camajt dhe Xhuzepe Ungaretit Dr. Etjona HOXHA Universiteti Ismail Qemali Vlorë, Shqipëri Në këtë punim, synimi kryesor është përqasja mes krijimtarisë poetike të Xhuzepe Ungaretit dhe Martin Camajt, dy autorë të cilët ndihen në vargjet e tyre po aq larg sa edhe afër njëri-tjetrit. Raportet e vendosura mes Camajt dhe themeluesit të hermetizimit janë mjaft të diskutuara, kështu që shihet me vend të ndalemi paksa në lidhjet e vërteta mes dy poetëve, por pa harruar faktin se, ndërmarrja e kësaj sprove vihet kryesisht në funksion të konturimit të plotë letrar dhe artistik të poetit tonë, Martin Camajt. Pjesë e punës sonë kërkimore do të bëhet si fillim hulumtimi veçmas i autorëve, depërtimi i vëmendshëm në një pjesë të konsiderueshme të krijimtarisë së tyre poetike, formësimi kulturor dhe letrar i poetëve si edhe konceptimi dhe sendërtimi i poetikave respektive. Ky punim është konceptuar brenda metodës krahasimtare ( komparativiste). Është marrë kështu në shqyrtim çfarë i lidh dhe çfarë i ndan poetët tanë përgjatë krijimit të profilit të tyre arstistik dhe letrar. Lënda poetike më së shumti është parë nën këtë optikë, pasi është më e lehtë nxjerrja në pah e të përbashkëtave dhe ndryshimeve përgjatë konsolidimt të rrugëtimit të tyre poetik. 42

43 Fjalët e qiririt përmes gjuhës italiane Dr. Alva Dani Fakulteti i Gjuhëve të Huaja Universiteti Luigj Gurakuqi Shkodër, Shqipëri adani@unishk.edu.al Fjalët e qiririt vjen e përkthyer në gjuhën italiane nga shkrimtari dhe përkthyesi brilant Ernest Koliqi. Synimi i përkthimeve të tij ishte njohja dhe përhapja e kulturës e letërsisë shqipe, në mënyrë që edhe populli italian, ku ai jetonte, të njihte e të vlerësonte traditën e çmuar të popullit shqiptar. Përkthimi i vargjeve të Naimit nuk është aspak i lehtë. Duke përfshirë një filozofi të caktuar, një mision, një kredo, një botëkuptim, përkthimi bëhet edhe më i vështirë, sepse lexuesi është tashmë shumë më i ndryshëm nga ai i ambientit të tij natyror. Përkthimi i Koliqit është shumë i kujdesshëm, sidomos në nivelin semantik, në ruajtjen e mesazhit dhe përçimin e ndjeshmërive. Koliqi arrin të kap thelbin e mendimit, thelbin e vetëdijes artistike dhe morale të autorit. Struktura poetike, forma, rima, ritmi janë disa nga elementet e domosdoshëm poetikë që vijnë në strukturën e një gjuhe të huaj, e për këtë në përshtatje me specifikën e saj. Koliqi bën pjesë tek ata përkthyes që e çmojnë besnikërinë, prandaj ai synon të mos tradhëtojë as mesazhin e autorit dhe as kodin e tij figurativ, e madje as muzikalitetin e origjinalit. 43

44 Psikologjikja dhe narrativja në tregimin Vjeshta e Xheladin Beut -te Mitrush Kuteli Dr. Rovena VATA Akademia e Studimeve Albanologjike, Tiranë Abstrakti: Mitrush Kuteli është shkrimtari që ka trajtuar mirëfilli në tregimet e tij tema shoqërore, ku në mënyrë të veçantë ka trajtuar temat e botës shpirtërore, duke depërtuar deri në thellësinë shpirtërore të njeriut, ku në këtë pikë ka çelur edhe fillimin e letërsisë së modernitetit në letërsinë shqipe. Kjo vetëdije e modernitetit te Kuteli shfaqet nëpërmjet pranisë në shkrimet e tij të tipareve me të rëndësishme të shkrimit modern. Ajo çka të bie në sy në krijimet e tij në prozë është tregimi psikologjik Vjeshta e Xheldin Beut, të cilin e gjejmë tek vepra letrare 1 e Mitrush Kutelit. Këtë tregim gjatë studimit tonë do ta shqyrtojmë në dy aspekte: si psikologji dhe njëkohësisht si diskursnarracion, përveç këndvështrimeve të tjera. Nga pikëpamja e subjektit ky tregim është i thjeshtë, me një fabul që shtjellohet në harkun kohor të një dite vjeshte. Në këtë tregim autori ka ditur të operojë me kapërcimet kohore, që jo vetëm përshkruajnë historinë e personazhit kryesor, një fabul tipike autokrate, por arrin të japë edhe shtyllat psikologjike e sociale të sjelljes së tij. Vizatimi realist i marrëdhënieve shoqërore në rrëfim janë harmonizuar me thurjen e goditur të dhënies së ngjarjeve. Tregimi është histori sepse evokon një ngjarje, që mund të ketë ndodhur. Por është edhe diskurs, sepse ekziston edhe një narrator, që duke iu referuar historinë rrëfen, gjithashtu ekziston dhe një lexues që e recepton. Recensentët: Akad. Prof. Dr. Shaban Sinani (Akademia e Shkencave e Shqipërisë-Tiranë-Studiues) Prof. Asoc. Dr. Anila Muhalli (Universiteti i Tiranës-Fakulteti Histori-Filologjidepartamenti i Letërsisë-Profesoreshë) 44

45 VEDAT KOKONA PUBLICISTI DHE KRITIKU LETRAR I VITEVE ERIOLA AGALLIU New York High School of Tirana, Linze, Dajt, Tiranë agalliu.eriola@yahoo.com Znj. Eriola Agalliu, vijon Shkollën e Studimeve Doktorale, pranë Akademisë së Studimeve Albanologjike, në degën Studime letrare. Doktorata po realizohet nën udhëheqjen e Prof. Dr. Laura Smaqi me temë Vedat Kokona krijimtaria letrare Prof. Dr. Laura Smaqi (Akademia e Studimeve Albanologjike) Profesor i Asociuar: Spiro Gjoni (Akademia e Studimeve Albanologjike) Abstrakt Vedat Kokona iu bashkua grupit të madh të publicistëve, të cilët u përpoqën të formësonin mendimin kritik shqiptar gjatë viteve të shekullit të kaluar. Shkrimet e tij u botuan në revistën Drita, Tomori e Revista letrare dhe trajtuan, kryesisht, çështje të letërsisë dhe të librit, si instrumentet kryesore të një shoqërie të emancipuar. Rubrika me titullin Quo vadis letërsi shqipe?! ( Tomori, 1942) nxiti debatin intelektual mbi vlerat e poetëve shqiptarë. Në këto shkrime ai përpiqet të vlerësojë poetët shqiptarë në koherencë të plotë me zhvillimet e letërsisë evropiane, duke ngritur kështu të njëjtin problem të cilin kritika shqiptare e vuan edhe sot: gjykimin mbi baza të mirëfillta artistike, të autorëve dhe veprave. Sipas Kokonës, në hambarin tonë të kritikës shqiptare, na mungon një shoshë e cila mund të diferencojë shkrimtarët e vërtetë, nga shkrimtarët pa vepra. Në polemikat e tij me publicistë të tjerë, ai thekson parreshtur që secili autor, në ka një vlerë, e ka në veprat e tij. Sipas Kokonës, kultura e gjerë e krijuesit dhe shprehja e ndjenjave dhe mendimeve në një formë të përsosur duket se janë parakusht për krijimtarinë artistike. 45

46 RRETH DISA PIKËPAMJEVE KRITIKE DHE ESTETIKE TË FAIK KONICËS Prof. Ass. Dr. Labinot Berisha Përmbajtja e shkurtër: Në disa punime për letërsinë dhe për vepra konkrete të letërsisë shqipe apo të letërsive të tjera, Faik Konica shfaqi mendime të rëndësishme për artet në përgjithësi, por shtroi dhe çështje të letërsisë e të natyrës së saj, pastaj për kritikën letare si dhe për estetikën e veprës letrare dhe estetikën e marrësit. Sidomos theksoi rëndësinë e shumëfishtë të gjuhës për hartimin e veprës letrare poetike, për komunikimin dhe për ndikimin estetik të saj. Konica këmbëngul që gjuhës, përmes të cilës përftohet çdo vepër e artit të fjalës dhe bën ndikimin e saj, t i kushtohet kujdes i duhur. Si dëshmi për këtë përmend letërsinë gojore shqipe, e cila është mjaft e pasur dhe e llojllojshme dhe si e tillë paraqet edhe bazën ku u mbështet letërsia jonë e shkruar. Një pjesë e mendimit të Konicës lidhet me kritikën letrare dhe rëndësinë e saj të dyanshme: për zhvillimin e letërsisë dhe për lexuesin. Sipas tij kritika letrare duhet t i ndriçojë vlerat e veprës letrare të re në krahasim me veprat e rëndësishme paraprake. Në një varg punimesh Konica thekson ndryshimin e madh midis tematikës së veprës letrare dhe vlerës së saj poetike dhe estetike. Fjalët kyçe: gjuha, teksti, vepra, kritika letrare, estetika, arti etj. 46

47 POEMË MBI EPOKËN DHE KULTIN E GJERGJ KASTRIOTIT Mr. sc. Migena ARLLATI, Phd candidate Universiteti i Gjakovës Fehmi Agani Fakulteti Filologjik Vështrim mbi poemën e Fran Ukcamës: Gjergj Kastrioti - Heroi kombëtar e shkëlqimtar Abstrakt Duke filluar nga humanizmi e të gjitha rrymat e epokat e mëvonshme, krijuesit e letërsisë në veçanti e të artit shqiptar në përgjithësi, e kanë trajtuar temën dhe figurën skënderbeane me gjithë madhështinë e merituar. Mes të shumtëve, Fran Ukcama ka hartuar një poemë të natyrës dokumentare, me personazhe kryesisht reale, brenda së cilës ka derdhur vargje që rrëfejnë heroizmin, trimërinë dhe ndjesinë e hekurt të Skënderbeut që populli i tij të fitojë lirinë nga sundimi otoman. Në trajtimin e ngjarjeve, krijuesi është i lidhur ngushtë me vlagën e poezisë popullore dhe kjo lidhje ka bërë që rrëfimet e Ujkan Mërturit, ai t i sjellë në trajtën më të natyrshme. Falë mjeteve shprehëse gjuhësore, rrëfimet ndjehen të freskëta e me vlera historike. Poema Gjergj Kastrioti - heroi kombëtar shkëlqimtar (Poemë rrëfimtare e Ujkan Mërturit) në përmbajtjen e vet ka këto pjesë: Pikënisjen, 20 kapituj, epilogun dhe biografinë e poetit. Poema Gjergj Kastrioti - heroi kombëtar e shkëlqimtar, me përmbajtjen e pasur, sintetizon historinë mbi vjeçare të Gjergj Kastriotit - Skënderbeut mbi luftërat e rrepta kundër sundimit osman. 47

48 Romanet e Rexhep Qosjes Vdekja më vjen prej syve të tillë dhe Bijtë e askujt Ardona BULLATOVCI, MA e Letërsisë Shqipe. Abstrakt Kjo sprovë trajton romanet Vdekja më vjen prej syve të tillë si hapëse e veprimtarisë në prozë artistike të Rexhep Qosjes dhe Bijtë e askujt deri më tani romani i fundit i botuar. Qëllimi i punimit është të vërehen premisat detajuese të dy veprave veç e veç dhe të kemi një krahasim të brendshëm të autorit. Ky qëllim do të realizohet me zbatimin e metodës analitike të bazuar ndaras në secilin roman dhe metodën krahasimtare të bazuar në përqasjen mes tyre. Vështrimi analitik e krahasimtar përmes poetikës së shkrimit, do të jetë rrugë për t i hetuar një varg çështjesh si teknikën e shkrimit, analizën tematike dhe përmbajtësore, trajtat e ligjërimit, veçantitë e stilit artistik dhe ndikimet. Trajtimi realizohet në rrjedhshmërinë e disa kapitujve që nisin me një vështrim në vija të holla të subjekteve të dy romaneve, për të kaluar te qasja tematologjike, pastaj në studimin e poetikës së dy romaneve dhe formacionin letrar të asaj poetike. Do të analizohet edhe shtresa figurative e dy romaneve dhe relacioni mes faksionit e fiksionit. Një vend i rezervohet edhe vështrimit karakterologjik dhe ndarjes kategorizuese të personazheve. 48

49 Ekzistencializmi në letërsinë frënge Krenare LUMA, PhD can. Universiteti i Prishtinës Hasan Prishtina Fakulteti i Filologjisë Departamenti i Gjuhës dhe Letërsisë frënge (asistente e Letërsisë) Abstrakti Ekzistencializmi, rrymë jo vetëm letrare e periudhës së Luftës së Dytë Botërore dhe viteve pesëdhjetë dhe gjashtëdhjetë ku përfaqësuesit e tij ishin të interesuar për njeriun dhe sjelljen e tij. Kontigjenca si karakteristikë kryesore është fakti i thjeshtë i ekzistencës, prania e qenieve dhe e gjërave, ekzistenca i paraprin esencës (madje te Neveria Roquentin-i e kupton ekzistencën). Së dyti vetëdija, gjithë vetëdija është vetëdija e diçkaje, ekzistenca e gjërave (objekteve) na paraqitet neve. Dhe së fundi liria, njeriu është i dënuar të jetë i lirë, refuzimi i çdo determinimi, liria prodhon një përgjegjësi dhe një angazhim për të gjithë njerëzimin, sepse zgjedhjet personale ndikojnë në lirinë e tjetrit. Fjalë kyqe: Ekzistencializmi, Sartri, Kamy, ekzistenca, esenca, liria. 49

50 DISKURSI ATDHETAR NË POEZINË E SOTME SHQIPE TË VITEVE NË KOSOVË MA. Bekri Murselaj SHML: QENDRA E KOMPETENCËS PRIZREN bekri_18@hotmail.com Abstrakti Punimin që do ta paraqes me titull Diskursi atdhetar në poezinë e sotme shqipe të viteve në Kosovë., do të shyrtojmë diskursin dhe tematikën atdhetare, që njëherësh, do të ndjek metodën semantike, mbi interpretimin letrar të poezisë. Autorët kryesor në këtë punim do të jenë: Esad Mekuli, Din Mehmeti dhe Ali Podrimja, ku do të shyrtojmë krijimtarinë e këtyre poetëve, dhe kryesisht në veprat e caktuara si: E. Mekuli Brigjet, D. Mehmeti Fanar në furtuna dhe A. Podrimja Lum Lumi dhe poezi të tjera. Në këtë punim forma dhe përdorimi i diskursit në poezinë e këtyre poetëve, do të zenë një pjesë të madhe të punimit tim, ku synoj të paraqes një kërkim që do të pasqyron punën time, dhe njëkohësisht shpresoj të arrijë të sjellë një rezultat të mjaftueshëm mbi këtë fazë të zhvillimit të poezisë së sotme shqipe në Kosovë. Fjalë kyçe: Atdheu, liria, dhembja, qëndresa, shoqëria. 50

51 Metakritikë mbi esetë letrare dhe filozofike të Virginia Woolf: Letërsia si e vetë-mjaftueshme Rrona Jaka (studente e studimeve postdiplomike-master në Fakultetin e Filologjisë- drejtimi Letërsi shqipe, përkthyese dhe shkrimtare) Punimi Metakritikë mbi esetë letrare dhe filozofike të Virginia Woolf: Letërsia si e vetë-mjaftueshme është një metakritikë rreth ideve letrare dhe feministe të njërës prej themeluesve të Lëvizjes Feministe. Ndryshe nga esetë tjera letrare/feministe, esetë e Woolf vënë në pah edhe të ashtuquajturën thembrën e Akilit që ka lëvizja. Pikërisht për këtë, dhe për shkak të racionalitetit dhe objektivitetit që tregon gjatë prezantimit të fakteve, kam zgjedhur ta trajtoj këtë autore. Do t i trajtoj idetë që Virginia Woolf ka rreth letërsisë dhe rolin e që ajo i jep parasë në krijimin e artit të mirëfilltë. Do të flas për kritikat që ajo u bën bashkë kohanikëve të saj në lidhje me shpikjen e misionit letrar duke u shprehur që letërsia është e vetëmjaftueshme. Dhe më e rëndësishmja do të ndalem tek autorët që ajo i çmon më së shumti dhe idetë e saj rreth Autorit pa gjini siç e quan ajo. Fjalët kyçe: Feminizmi, letërsia, letërsia si e vetë-mjaftueshme, propaganda feministe. 51

52 Amauroti i Morit dhe Vajazani i Qosjespropaganda dhe realiteti i një utopie Albin Mehmeti (student i studimeve postdiplomike-master në Fakultetin e Filologjisë- drejtimi letërsi shqipe, në procedurat e mbrojtjes së temës së diplomës) Punimi Amauroti i Morit dhe Vajazani i Qosjes- propaganda dhe realiteti i një utopie trajton temën e utopisë si teori karshi realitetit historik të saj si praktikë (distopinë) duke u bazuar në veprat Utopia të Tomas Morit dhe te Vdekja më vjen prej syve të tillë dhe Një dashuri dhe shtatë faje të Rexhep Qosjes. Studimi do të hedh në krahasim qytetin e imagjinar dhe të lumtur të Amaurotit të Tomas Morit me qytetin e Vajazanit të Rexhep Qosjes. Pjesë e këtij studimi është analiza e jetës politike, shoqërore dhe fetare ashtu siç parashihet të jetë në Amaurot dhe si bëhet ky organizim në qytetin fiksional qosjan të Vajazanit që de facto është jeta e vërtetë e shqiptarëve në Jugosllavi, përkatësisht jeta e tyre në Vajazan, që duke u bazuar nga topika që na jep autori, na del të jetë kryeqyteti i Kosovës, Prishtina. Pra, me fjalë të tjera, punimi trajton ideologjitë utopike në letër dhe transformimet e tyre në realitet duke u bazuar në vepra specifike. Fjalët kyçe: Amauroti, distopia, fiksioni, realiteti, utopia, Vajazani. 52

53 Një vështrim morfo-sintaksor në romanin e Kadaresë: Prilli i thyer Manjola Demiraj, Universiteti Luigj Gurakuqi Abstrakt Me Prilli i thyer Kadareja vjen në pararojë si romancieri më i madh ndërkombëtar, ai konfirmohet si një shkrimtar i madh i një letërsie të lënë jashtë vëmëndjes. Romani ilustron nenet më të shquara zakonore të kanunit të Lek Dugagjinit. Punimi im bazohet mbi analizën dhe sintezën e materialit të vjelë,kompozitat, antonimia gjuhësore, homogjeniteti përmes sintagmave, si edhe veçoritë e stilistikës gjuhësore. Vëmendja kryesore do përqëndrohet në evidentimin e veçorive stilistike,formimi i fjalëve me shembuj, mjetet shprehëse në strukturat asindete, polisindete etj. Veçori e prozës së Kadaresë është ligjërimi plot ngjyrë e bukuri,me shprehje frazeologjike Mirditës. Kjo shihet qartë në përshkrimin e figurës së Gjorgut.Antonimitë e sinonimitë gjuhësore shihen dendur : Jo grua,por shtrigë kish qenë ajo.e bukur si orët e bjeshkëve,por orë e keqe (fq.124), Ai vështrim dukej sikur thoshte :ti je qehajai i gjakut,pra ti duhet të jesh egërsuesi kryesor i gjakmarrjes,ti je ai që duhet ta ngucësh atë,t`i futësh zekthin,ta zgjosh,ta tërbosh (fq.127)homonimi sintaksore:erë e mallkuar që frynte që andej larg,nga qyteti e fushat e zhburrëruara qyshkur,përpiqej të ndynte e të squllte edhe malet(fq,126). Fjalë kyçe: Antonimi, fjalëformim, frazeologji, homonimi. 53

54 Ç DALLIM KANË GRAMATIKA TRADICIONALE DHE GRAMATIKA GJENERATIVE NGA NJËRA-TJETRA? Dr. Teutë BLAKQORI Universiteti i Prishtinës Departamenti i Gjuhës dhe Letërsisë Frënge teutabl@hotmail.fr Abstrakt Në këtë punim, për t i dhënë një përgjigje kësaj pyetjeje, ndonëse që të dya (gramatika tradicionale dhe gramatika gjenerative) janë tema gjuhësore dhe si objekt studimi kanë gjuhën, do të përpiqemi të japim në mënyrë të detajuar të gjitha pikat dalluese që ekzistojnë midis tyre. Po ashtu duhet cekur këtu se gramatika gjenerative ndryshe quhet edhe linguistikë ose gjuhësi e përgjithshme dhe është studimi shkencor i gjuhës njerëzore; gramatika tradicionale është normative, merret me studimin e rregullave të ndryshimit të fjalëve dhe të bashkimit të tyre në togfjalësh e në fjali, ndërsa gjuhësia është përshkruese, merret më shumë me përcaktimin e një gjuhe, nuk e përmban atë sipas rregullave strikte, hap dyert për perspektiva të reja dhe përfshin të gjitha shkencat e gjuhës. Nga këndvështrimi kronologjik, gjuhësia është një shkencë mjaft e re. Krahasuar me gramatikën tradicionale që ka ekzistuar me shekuj, gjuhësia nuk ka ekzistuar para fillimit të shekullit të 20-të. Por kjo vonesë nuk pengoi që gjuhësia e përgjithshme të zhvillohej aq shpejt sa të ketë fusha të ndryshme aplikimi dhe rryma të shumëllojshme me tendenca të ndryshme në një kohë fare të shkurtër; dhe ky zhvillim duket në sy të mbarë njerëzimit si një investim i munguar për shumë vite. Për hartimin e këtij punimi kemi hulumtuar edhe rreth çështjes sesi muri midis gramatikës dhe gjuhësisë është i rrënjosur në një konflikt opozitar ndërmjet gjuhëtarëve dhe gramatnikëve. Dhe do të përfundojmë duke thënë se në thelb, që të dya janë të ndërvarura. 54

55 Të dyja janë normative (njëra niset nga kuptimi për të shpjeguar ndërtimin, ndërsa tjetra nga ndërtimi për të nxjerrë kuptimin), por gramatika është një nga degët e gjuhësisë; gjuhësia është e përgjithshme; është e njëjtë për të gjitha gjuhët; gramatika është për një gjuhë të vetme; skemat mund të kalojnë shumë lehtë nga një gjuhë në tjetrën, thjesht, do të japim një përkufizim për secilën duke respektuar teoritë dhe testet shkencore të përgjithshme. Fjalët kyçe: gramatikë, gjenerativizëm, kronologji, kencept, norma gramatikore 55

56 LEKSIKU I SHQIPES NË FUSHËN E KUZHINËS NË KOSOVË DHE NË SHQIPËRI Me. sc. Xhevahire PLLANA Në punimin tonë do mundohemi që të renditim fjalë nga leksiku i kuzhinës të cilat janë përdorur e përdoren edhe sot nga folësit e shqipes. Për ta bërë në gjë të tillë dhe për të arritur të grumbullojmë sa më shumë fjalë nga leksiku në këtë lëmi, kemi konsultuar fjalorë të ndryshëm të gjuhës shqipe, po edhe libra të ndryshëm që kanë të bëjnë me kuzhinën. Përveç këtyre kam përdorur edhe menytë nëpër lokale të ndryshme si në Shqipëri po edhe në Kosovë. Gjithashtu kam bërë edhe hulumtim në teren, sidomos nëpër fshatrat e ndryshme ku kam mundur të gjejë njerëz të vjetër nga të cilët kam vjelë leksikun e vjetër nga kjo lëmi. Pastaj materialin e vjelë në teren, po edhe atë të vjelë nga fjalorët e librat e lëmit së kuzhinës i kam sistemuar në formë fjalori. Fjalët e vjela i kam sistemuar sipas alfabetit, ashtu siç bëjnë të gjithë leksikografët. Në këtë fjalorth janë përfshirë fjalët që kanë të bëjnë drejtpërdrejt me kuzhinën ose edhe ato që tërthorazi kanë të bëjnë me të. Gjatë punës sime kam arritur që të mbledh e të sistemoj 2827 zëra. 56

57 Kontributi i klerit fetar shqiptarë në Kongresin e Manastirit Fidan Zeneli ABSTRAKTI Në trajtimin e kësaj teme, përpiqemi të hedhim dritë rreth kontributit te klerit fetar në çështjen kombëtare në përgjithësi e në veçanti në ngritjen e arsimit të popullit shqiptarë dhe në zhdukjen e analfabetizmit në ato kushte sa ishte e mundur për kohen në të cilën po flasim. Ku pa dije nuk ka dritë dhe nuk mund të këtë ardhmëri për asnjë vend. Një vend i cili është i pa shkolluar mund të krahasohet më ujin e një pusi i cili nuk rrjedhë dhe është i pa vlerë. E njëra nder ndihmesat kryesore për ngritjen e nivelit të arsimit të popullit shqiptarë pa dyshuese ishte unifikimi i alfabetit shqip. Rol për unifikimin e alfabetit shqip pa dyshim se kishin klerikët patriot të te tri religjioneve të cilat i praktikojnë populli shqiptarë. Mirëpo kleri katolik i kishte duart pakë më të lira se ai mysliman dhe ortodoks. Arsyet janë se kishën katolike e mbronte shteti i Austrisë dhe ai i Italisë, ku nuk e pengonin shkollimin dhe praktikumin e fesë në gjuhen e tyre amtare. Ndërkaq kleri mysliman përkundër pengesave që i nxirrte Porta e Lartë dhe Ligjet e Sheriatit, kishte patriot klerik mysliman që i mësonin fëmijët shqiptarë në gjuhen e tyre amtare, të paktën iu mësonin shkrim lexim, po ashtu edhe të kleri ortodoks. Kleri katolik ishte edhe themelues i disa shoqërive që më vonë u bënë baza e formimit të unifikimit të alfabetit shqip siç janë: shoqëria Bashkimi dhe Agimi ne Shkodër. Pastaj edhe të Shoqëria ë të Shtypurit Shkronja Shqip, që njihej ndryshe si Shoqëria e Stambollit, rol kyç luajti Hoxhë Hasan Tahasini. Ku me anë të formimit të këtyre shoqërive dhe klubeve që u formuan në atë kohë u bë e mundur që të hapeshin një varg shkollash në gjuhën shqipe si dhe të mblidhej Kongresi i Manastirit, në të cilin kongres u bë unifikimi i alfabetit shqip dhe pas tij u hapen një varg shkollash në gjuhën shqipe. Njëra nder më të rëndësishmet padyshim së është Shkolla Normale e Elbasanit. Fjalët çelësa: Religjion, arsim, shoqëri, alfabet, unifikim. 57

58 Çështje të kallëzuesorit në gjuhën shqipe MA Pranvera Osmani, PhD Asistente në Fakultetin e Filologjisë Abstrakt Në këtë punim mëtojmë të trajtojmë disa konceptime e këndvështrime në sintaksat e shqipes rreth kallëzuesorit në gjuhën shqipe. Është një mendim thuajse i përbashkët se në studimet sintaksore të shqipes mënyra e trajtimit të dukurive, konceptimet, idetë janë logjike. Tradicionalisht në studimet sintaksore të shqipes argumentet anojnë për mosnjohje të kallëzuesorit si gjymtyrë e veçantë e fjalisë (sipas Çelikut dhe funksionalistëve të tjerë); disa argumente anojnë në njohjen e të ashtuquajturit kallëzuesit emëror nga këpuja dhe pjesa (gjymtyra) emërore, ndërsa argumente të tjera pohojnë se elementi pas foljes këpujë ndërton një kategori të veçantë gramatikore-kallëzuesorin. Pra, ky diskutim i ka rrënjët në faktin nëse elementi pas këpujës duhet të emërtohet kallëzuesor apo pjesë e një kategorie më të gjerë përkatësisht kallëzues emëror. Në gjuhësinë e sotme bashkëkohore sintaksore kallëzuesori trajtohet si një përbërës sintaksor që strukturalisht e plotëson foljen dhe semantikisht i referohet një subjekti. Është strukturalisht i domosdoshëm për plotësimin e strukturës predikative. Si korpus do t i kemi gramatikat më përfaqësuese të shqipes, trajtimet e autorëve të ndryshëm rreth mënyrës së trajtimit të kallëzuesorit. Për këtë çështje në sintaksat e shqipes ka shumë paqartësi dhe paraqiten qëndrime të ndryshme të studiuesve të shqipes. Fjalët çelës: kallëzuesori, strukturë prediaktive, gramatikat e shqipes, folje këpujë, kallëzues emëror 58

59 PROBLEME TË METODËS SË KËRKIMIT TË ONOMASTIKËS NË KOSOVË Prof. dr. Begzad Baliu Universiteti i Prishtinës Fakulteti i Edukimit Abstrakti: Problemi i hulumtimit të onomastikës së Kosovës është shumëdimensional dhe kompleks. Fillimisht kjo ka të bëjë me proviniencën dokumentare të trashëgimisë së onomastikës ilire nga antikiteti, onomastikës arbërore, sllave e osmane nga mesjeta dhe trashëgimisë shqiptare, sllave dhe osmane të kohës së re. Kërkimet në Kosovë fillojnë me kontekstin historik të kërkimit të studiuesve e institucioneve serbe në gjysmën e parë të shekullit XX dhe krijimin e institucioneve serbe e shqiptare për kërkime dhe botime në fushë të onomastikës gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, për të ardhur në dekadat e fundit të shekullit XX, kur institucionet e Serbisë mbajnë gjallë kërkimet dhe botimet për onomastikën e Kosovës, ndërsa institucionet politike dhe shkencore të Kosovës i mbyllin edhe ato çerdhe që i kishin filluar t i themelojnë! Gjatë më shumë se një shekulli Serbia ka organizuar qindra ekspedita individuale e grupore dhe e ka regjistruar së paku tri herë mikrotoponiminë e Kosovës: herën e parë duke e kurorëzuar kërkimin e saj me Regjistrin e emërvendeve të Kosovës, nënshkruar nga Ministri i Punëve të Jashtme; herën e dytë, gjatë gjysmës së parë të shekullit XX, e ka kurorëzuar me një mal monografish etno-gjeografike e gjuhësore dhe serinë e shkollës së Cvijiqit Naselie i poreklo stanovnishtva; dhe në fazën e tretë, e cila fillon në vitet 70, me kolonën e specializuar në fushë të onomastikës Onomatoloski prilozi dhe vazhdon edhe më tej me prezantimin e vjeljes së mikrotoponimisë së Kosovë. Një hulumtim më vete paraqet Instituti Ushtarak i Hartografisë, për të cilën nuk kemi informata për shkallën e hulumtimit të mikrotoponimisë së Kosovës. Në këtë mënyrë studiuesit serbë dhe institucionet shtetërore të Serbisë gjatë gjysmëshekullit të fundit për vjeljen dhe studimin e onomastikës së Kosovës kanë krijuar sektorë të veçantë në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Serbisë, sektorë që për disa vjet i kishte edhe Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Sektor të cilin e kishte edhe Instituti Albanologjik i Prishtinës, por u shua edhe këtu disa vjet më parë, pasi aty ishte krijuar një skedar i pasur dhe një përvojë e mirë e organizimit të konferencave e tryezave shkencore 59

60 në këtë fushë; sektorin e veçantë në Institutin e Studimeve Sllave në Mitrovicë dhe madje sektorin e veçantë në Institutin e Hartografisë së Akademisë Ushtarake Serbe. Nuk kanë munguar përpjekjet as në Kosovë që të punohet në këtë drejtim, madje që në vitet 60, por rezultate të mira janë korrur në fund të viteve 70, kur qe organizuar një konferencë pothuajse e papërsëritshme dhe qe botuar vëllimi i kumtesave të saj, Onomastika e Kosovës, për të vazhduar më tej edhe me disa botime mjaft të rëndësishme për kohën, por përpjekjet e atëhershme dhe të mëvonshme janë shuar vitet e fundit dhe kjo lëndë shumë e rëndësishme me karakter kombëtar dhe shtetëror: për historinë, kulturën, traditën, ushtrinë në formim, turizmin dhe trashëgiminë materiale e shpirtërore të Kosovës dhe banorëve të saj, në pjesën më të madhe, ka mbetur në duart e individëve. 60

61 NJË KËNDVËSHTRIM LEKSIKOR NË VEPRAT E PËRKTHYERA NGA DRITËRO AGOLLI DR. EVIS HUDHËRA UNIVERSITETI ISMAIL QEMALI, VLORË FAKULTETI I SHKENCAVE HUMANE DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE DHE LETËRSISË LEKTORE evishudhera@gmail.com ABSTRAKTI Shekulli i argjendtë është një nga veprat e përkthyera të shkrimtarit Dritëro Agolli. Duke e lexuar na tërheq vëmendjen frazeologjia që ai ka përshtatur gjatë përkthimit të poezive. Njësitë frazeologjike, si njësi gjuhësore zënë një vend të rëndësishëm në këtë vepër duke krijuar nevojën për një studim të thelluar në drejtim të formës dhe të përmbajtjes së tyre. Realizimi i tyre në gjuhën e gjallë të popullit paraqet koncepte të ngulitura në kulturë dhe njëkohësisht të ngulitura me njësi të veçanta leksikore. Gjatë kumtesës do të vëmë re ndikimin e dyanshëm njësi frazeologjike-gjuhë. Kjo do të qartësohet në mënyrën e formimit dhe të zhvillimit të njësive frazeologjike sipas rregullave gramatikore, sintaksore dhe morfologjike. Do të ndalemi edhe në rastin e togfjlëshave ndajfoljorë, si një ndër tipat më të hasur branda frazeologjisë gjuhësore si dhe në mjeshtërinë e përshtatjes së njësive frazeologjike nga anglishtja e frëngjishtja në gjuhën shqipe. Metodat e përdorura për realizimin e kumtesës do të jenë vjelja e drejtpërdrejtë e lëndës leksikore dhe analizimi, shqyrtimi dhe interpretimi i saj nga këndvështrime leksiko- semantike. Metoda përshkruese do të gërshetohet me metodën statistikore për të trajtuar dendurinë e njësive frazeologjike. Për analizat semantike të lëndës gjuhësore do të shfrytëzohet Fjalori Frazeologjik i Gjuhës Shqipe. Fjalët kyçe: frazeologjizma gjuhësorë, njësi frazeologjike, togfjalësh ndajfoljorë, përshtatje gjuhësore, etj.. 61

62 Fjalitë dëshirore në prozën popullore. Msc. Arjola Kapaj, mësuese, shkolla Zigur Lelo, Vlorë Msc. Miranda Nikaj, mësuese, shkolla 24 Maji, Vlorë ABSTRAKT Ciklet e Prozës popullore shquhen për një larmi dhe pasuri të madhe të përdorimit të fjalive dëshirore. Këto fjali klasifikohen sipas llojit të kumtimit, ndërtimit, strukturës gjuhësore dhe rolit që luan intonacioni. Bazuar pikërisht në këto vecori të fjalive dëshirore, punimi i sjellë trajton disa tipare të veçanta të tyre, përbërjen e veçantë leksikore. Ky tip fjalish dallohet nga përdorimi i pasthirrmeve, fjalëve thirrmore, pjesëzave etj. Në shembujt e sjellë përdorimi i këtyre mjeteve gjuhësore, shpreh gjendje të ndryshme emocionale, ato klasifikohen sipas tipit dhe gjendjes emocionale të shprehur. Fjalitë dëshirore të paplota shfaqen dendur në ligjërimin bisedor, si kryefjalore dhe kallëzuesore. Faktor që favorizon kuptimin e tyre janë: konteksti, situata, njohuritë e bashkëfolësve, intonacioni, deri diku dhe gjestet. Fjalitë dëshirore kanë përmbajtje afektive dhe shqiptohen me intonacion thrrirmor. Fjalët kyç: fjali dëshirore, tipa të veçantë, fjali të pagjymtyrëzueshme, gjendje emocionale. 62

63 Rreth (mos-)përkthimit të frazeologjisë kulturore. Krahasim shqip-gjermanisht Milote Sadiku, Universiti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Departamenti i Gjuhës dhe i Letërsisë gjermane Në shkencën e përkthimit shihen frazeologjizmat si elemente të rëndësishme të përkthimit letrar. Frazeologjizmat idiomatikë paraqësin shumë vështirësi gjatë përkthimit letrar. Objekt i studimit të këtij punimi janë njësitë frazeologjike të gjuhës shqipe që si përbërës e kanë komponentin GJAK. Disa idioma me komponentin Gjak paraqesin diçka të veçantë në gjuhën shqipe, pasi që në to reflektohet gjakmarrja shqiptare, si në njësitë e fali gjakun hoqi dorë nga vrasja për hakmarrje dhe hyj në gjak,ia vret dikujt një anëtar të familjes, i cili pastaj ka të drejtë për gjakmarrje. Qëllim i këtij punimi është që, duke i krahasuar disa vepra letrare të gjuhës shqipe me përkthimet e tyre në gjuhën gjermane, të hulumtohet se si përkthehet kjo veçori e fraeologjisë së gjuhës shqipe në gjuhën gjermane. Këto njësi frazeologjike që e reflektojnë një pjesë të mentalitetit e të kulturës shqiptare paraqesin vështirësi për përkthimin letrar. P.sh. gjatë përkthimit të njësisë shqipe e lau gjakun në gjuhën gjermane Blut ëaschen si në vijim, i humb ekspresiviteti njësisë së gjuhës shqipe: Gjorgu i Berishajve lau gjakun e të vëllait. (Kadare 1996, f.133) ( Gjorg von den Berisha hat das Blut seines Bruders gerächt. (f. 12)). Këta frazeologjizma të veçantë kulturor të shqipes kërkojnë njohuri kulturore dhe historike. Leksema gjak përbën njërin ndër grupet më të mëdha të konstituentëve të frazeologjizmave në gjuhën shqipe. Frazeologjizmat me këtë komponent ndahen në fusha të ndryshme semantike, si p.sh. frika, vdekja, hidhërimi, fiziologjia e njeriut. Te frazeologjizmat e fushës semantike VDEKJA bëjnë pjesë edhe njësitë që e pasqyrojnë gjakmarrjen shqiptare. 63

64 STRUKTURA E GRAFITEVE DHE KLASIFIKIMI I TYRE Prof.dr. Mustafa IBRAHIMI Universiteti Nënë Tereza Shkup, Maqedoni mustafa.ibrahimi@unt.edu.mk Artikulli mbulon përkufizimet e shprehjeve të grafiteve nga autorë shqiptarë dhe maqedonas dhe paraqet një histori të shkurtër të grafiteve në Maqedoni. Në të shqyrtohen format themelore dhe të kombinuara të grafiteve dhe shprehjeve të tyre si dhe karakteristikat e formave tekstuale (verbale). Në këtë kumtesë veçohen, analizohen dhe klasifikohen format e teksteve të grafiteve të regjistruara në muret e qytetit të Shkupit, Prishtinës dhe Tiranës. Grafitet paraqiten në disa forma, në atë simbolike, figurative dhe tekstuale. Sipas formave tekstuale hyjnë: grafitet aforizma, grafitet-fjalë të urta, grafitet thënie, grafite frazoma, grafite- slogane, grafite parola politike dhe grafite paradokse. Do të shyrtohen edhe grafitet sipas përmbajtjes, ku do t i kishim veçuar: grafite lidhur me jetën, grafitet muzikore, grafitet lidhur me shkollën, grafitet lidhur me alkoolin dhe drogës, grafite lidhur me miqësinë, grafitet lidhur me dashurinë dhe seksin, grafite lidhur me dhunën, grafite humoristike, grafite automobilistike, grafite kombëtare, grafite politikoideologjike, grafite religjioze, grafite sportive-tifozërie,grafite territoriale dhe grafite tjera. Materiali u mblodh dhe u regjistrua nga vetë autori, studentët por edhe nga rrjetet e ndryshme sociale të internetit, ku janë të regjistruara të gjitha këto grafite. Fjalët kyçe: grafitet, format e shprehjeve të grafiteve, klasifikimi i grafiteve, Shkup, Tiranë, Prishtinë 64

65 RRETH DEPËRTIMIT TË GJERMANIZMAVE NË TË FOLMEN SHQIPE NË PRESHEVË Ma. Sadat AGUSHI (Profesor në shkollën e mesme teknike në Preshevë) Abstrakt Gjuha është mjeti kryesor dhe i rëndësishëm i komunikimit ndërmjet njerëzve. Duke u nisur nga aspekti historik, shqipja (por edhe greqishtja), konsiderohet një nga gjuhët më të vjetra të Ballkanit. Ajo ka një pasuri mjetesh të shprehjes si nga sistemi fonetik e gramatikor e deri tek ai leksikor. Në sistemin e saj leksikor, kanë hyrë fjalë të huaja si nga greqishtja, latinishtja, sllavishtja e turqishtja ku disa prej tyre tashmë janë zëvendësuar me fjalë adekuate të shqipes duke u bërë pjesë e fjalorit të saj. Në këtë kumtesë, do t i paraqesim disa huazime gjermane, të cilat përdoren në të folurit e përditshëm në rajonin e Preshevës. Hyrja e tyre në shqipen në përgjithësi dhe në të folmen e kësaj ane në veçanti, përbën fazën më të re të huazimeve leksikore. Në punim, huazimet do të shënohen së bashku me fjalitë dialektore, do të jepen shembuj konkretë, pra, disa fjalë që janë më karakteristike e që kanë përdorim më të shpeshtë në ligjërimin tonë. Nga hulumtimi që kemi bërë në terren, kemi vërejtur se huazimet nga gjuha e lartëpërmendur janë përhapur jo vetëm në qytet, por edhe në fshatra. Fjalët kyçe: gjuhë, huazimet, natyra e depërtimit të huazimeve 65

66 Gary Loyd Bevington dhe kontributi i tij për fonologjinë e shqipes Prof.asoc.dr. Shkelqim Millaku Universiteti Ukshin Hoti Prizren Fakulteti i Filologjisë, Prizren shkelqim.millaku@uni-prizren.com Studiuesi, Gary Loyd Bevington për disertacion të doktoraturës së tij kishte zgjedhur të studionte për fonologjinë e shqipes, i cili, ka arritur në atë kohë të publikon rezultate fonetiko-fonologjike dhe morfologjike si të arsyeshme dhe të pranueshme. Një studim dhe rezultat i tillë nuk mund të konsiderohet i lehtë edhe për vetë studiuesit e gjuhës amtare, sepse kërkohet njohje e thellë e strukturës së gjuhës, në këtë rast, të studimit në fjalë, njohës i thelluar i gjuhës shqipe. Ky autor në vitin 1974 botoi veprën Albanian Phonology në Wiesbaden të Gjermanisë. Libri ofron kryesisht informacione mjaft të rëndësishme, të cilat janë të orientuara kryesisht në sistemin foljor dhe atë emëror të shqipes. Libri Fonologjia e shqipes ofron një hyrje të përgjithshme dhe përmbledhëse duke filluar nga analizat dhe vlerësimet e ndryshme gjenerative dhe me theks të veçantë duke u bazuar në konceptet e themeluesit të gjuhësisë gjenerative, të N. Chomsky-it. Rëndësia e librit shtohet në disa koncept që deri me tani (në atë kohë) nuk janë shtruar ose janë studiuar pjesërisht. Në fillim mund të themi së autori ka krahasuar studimet e Chomskit, Halleit, Andersonit, Lehiste, Hefner etj., të cilët, kanë studiuar rrënjësisht problemet e ndryshme gjuhësore dhe në veçanti, autori i ka krahasuar modelet e studimit të tyre për ta studiuar fonologjinë e shqipes. Autori, në një kapitull të veçantë i ka dhënë rëndësi për theksin e shqipes. Pastaj, në vazhdim, bosht kryesor i studimit është sistemi foljor, i cili është studiuar në koncept të përgjithshëm dhe mjaft shkoqitës. Në vazhdim kemi një kapitull për sistemin emëror që kryesisht është mbështetur mbi studimin e Newmarkit. Autori ka arritur t i studion 36 rregulla fonologjike. Fjalët kryesore: Gary Loyd Bevington, Albanian Phonology, sistemi foljor, emëror, 36 rregulla fonologjike, Newmark. 66

67 Të nxënit e pjesëzave modale? Vjosa Hamiti Universität Prishtina Në krahasim me gjuhët e tjera (si anglishtja, frengjishtja, shqipja etj.) gjermanishtja posedon një numër më të madhë të fjalëve qe i takojnë pjesëve të ligjëratës së pandryshueshme. Perpos pjesëve të pandryshueshme të ligjëratës si parafjala, lidhëzat, ndajfoljet dhe pasthirmat, gjermanishtja posedon edhe pjesëza modale (Abtönungspartikeln, të cilat përdoren shumë në gjuhën e folur. Pjesëzat në gjuhen gjermane karakterizohen që janë shumë të shkurtëra. Pjesëzat në përgjithësi por pjesëzat modale ne veçanti kanë zgjuar interesimin e gjuhëtarëve viteve të fundit. Pjesëzat modale përdoren sidomos në gjuhën e folur por nuk mungojnë as në gjuhën e shkruar. Pjesëzat më të shpeshta që përdoren janë: ja, denn, wohl, doch, aber, nur, halt, eben, mal, schon, auch, bloß, eigentlich, etwa, nicht, vielleicht, ruhig. Këto pjesëza paraqiten qysh në nivelin e parë të mësimit të gjuhës gjermane (A1) ku shpesh ka vështirësi te transferi i këtyre fjalëve nga mësimdhënësi tek studenti. Ky punim do të bëjë hulumtimin e pjesëzave modale të të nxënit e gjuhës gjermane të nivelit A1 dhe A2. Hulumtimi do te realizohet në Sprachlernzentrum, që është pjesë e Goethe Institutit. 67

68 Vlerësimi i njohurive për gjuhët e huaja Valbona Gashi-Berisha Prof në Fakultetin e Filologjisë Prishtinë Mirlinda Muhaxheri Studente Larg nga të qenit një hap përfundimtar, vlerësimi është një pjesë integrale e procesit të njohurive dhe aftësive që ka fituar nxënësi në të mësuarit e një gjuhe. Pasi që çështjet e vlerësimit janë të shumta dhe komplekse, do të bazohemi në Kuadrin e Përbashkët Evropian të Referencave për Gjuhët i cili thekson tri pikat kryesore : të nxënit, të mësuarit dhe vlerësimin. Kuadri i Referencave përdorë termin vlerësim në raport me zbatimin e kompetencës gjuhësore; prandaj, përkufizon fushëveprimin e saj në performancë dhe analizë. Termi i vlerësimit është në fakt përgjithësues : nëpërmjet analizës së performancës, merren informata dhe nxirren konkludime jo vetëm mbi kompetencën e një nxënësi, por edhe për cilësinë e një kursi, efikasitetin e mësimdhënies, përshtatshmërinë e materialeve të përdorura etj. Çdo test gjuhësor është një formë vlerësimi, por nuk është ky i vetmi. Vlerësimi është një term i gjerë që përfshin kontrollin në forma të ndryshme dhe që ka për qëllim marrjen e disa të dhënave mbi të cilat bazohet një vlerësim efektiv. Në këtë punim do ju flasim për vlerësimin e nxënësve, të mësuesve dhe të vlerësimit perfundimtar në tërësi. Pra, do të trajtojmë në përgjithësi temat si : perceptimi rreth vlerësimit me notë, testimit dhe vlerësimit perfundimtarë. 68

69 Përdorimi i gjinisë së emrave në gazetat Koha Ditore, Kosova Sot, Bota Sot, në rubrikën e kultures Ass.MA.Yllka Imeri Yllka.imeri@uni-gjk.org Fakulteti Filologjisë Universiteti i Gjakovës Abstrakt Synimi i këtij studimi është të vërej përdorimin e gjinisë së emrave në rubrikën e kultures nga tri gazetat e përzgjedhura. Kumtesa mbështetet në artikujt e vitit 2004 përkatësisht datës 13, 14, dhe 16 Dhjetor, ku në artikuj shohim tendencën e gazetarëve për përdorimin e gjinisë së emrave, në rubrikën e kultures. Paraqitjen e rezultatit të përdorimit të gjinisë së emrave do ta shfaqim në mënyrë grafikore për pamje më të qartë. Korpusi i punimit ma dha rezultate kryesisht të mjaftueshme. Përdorimi i Emrave nuk është një ndër temat më të diskutuara por ne do të paraqesim një diskutim, dhe do të bëjmë një krahasim mes dhjetë viteve duke ndaluar tek viti 2014 në po të njëjtat gazeta dhe data, dhe do të shohim se a do të ketë ndryshim tendenca e gazetarëve në përdorimin e gjinisë së emrave në rubrikën e kultures në vitin 2014, në muajin Dhjetor në datat 13,14,dhe 16. Fjalët kyce: hulumtim, artikuj, gjini, emër. 69

70 Narrativat në komunitetet arbëreshe të Kalabrisë në Itali ALBULENA BLAKAJ GASHI Abstrakt Arbëreshët e Italisë janë një komunitet që banon në zona të përqëndruara në pjesën jugore të Italisë, përfshirë Sicilinë dhe si komunitet kanë krijuar ngulime që nga shekulli XV. Gjatë shekujve në vazhdim, në bashkëjetesë me popujt e tjerë, kanë ruajtur një pjeë të traditës dhe të gjuhës dhe, njëherësh, e kanë zhvilluar në dinamika të vetat të veçanta. Megjithatë, në dekadat e fundit, dinamizmi i jetës kulturore dhe i mediumeve të komunikimit, ka sjell një tjetër kontekst të zhvillimit të të folmeve arbëreshe. Ky konteksti i përgjithshëm shoqëror, në të cilin gjëllojnë të folmet e arbëreshëve të Italisë, është katalizator i reflektimeve gjuhësore, identitare dhe të përgjithshme kulturore të komunitetit arbëresh në Itali. Një ekspeditë e Fakultetit të Filologjisë ka zhvilluar kërkime në 14 fshatra të Kalabrisë, për të parë të folmet e arbëreshëve të Kalabrisë në kontekstin e zhvillimit të komunikimit të përgjithshëm shoqëror. Studimi përfshin arbërishten si gjuhë të rrezikuar, dinamikat e zhvillimit të saj dhe të identitetit arbëresh, të gjitha këto në raport me kontekstin shoqëror. Fjalët kryesore: Varietet, gjuhë e rrezikuar, dinamikë e zhvillimit të gjuhës, identitet 70

71 Nocione të lirikës europiane të shekullit XX Msc.MAJLINDA NANA RAMA Abstrakti Qysh kur francezi Bodler do të botonte Spleen, poetika botërore do të njihte një tjetër diskurs, jo vetëm për faktin se Bodler ishte emfatik ne poezinë e tij, por edhe estetikisht vargu njohu një hop cilësor. Dhe poezia, aq më tepër ajo lirike, ka një shteg diapazonal që bëhet karakteriale jo vetëm për bardët e këtij lëvrimi, por për këdo që synon të lirikojë. Lirika europiane e shekullit XX ka hapur për lexuesin një dritare multikomunikimi letrar. Ajo nuk solli ndërlikime. Ishte e thjeshtë dhe pa konstruksion kompleksual, ndonëse ka edhe autorë që, megjithëse implementojnë vargun modern, bëhen edhe programatik, edhe të vetëkontrolluar. Në këtë punim sillen pjesëza të poezisë lirike, të trajtuara si gjendje, si formë, si përmbajtje, por edhe si shprehësi shumëplanëshe me një rezonancë të palimituar figurative, përtej planit fjalorik dhe anës konotative. Kujtojmë se, gjatë këtij rravgimi lirik jemi ndalur te Marianne Moore, amerikani Wallace Stevens, gjermani Gottfried Benn, spanjolli Federico Garcia Lorca. Po ashtu, te Elizabeth Bishop, Anna Ahmatova, poeti zviceran, Andri Peer, etj. E nisim me poetët e huaj, për të mbërritur në letërsinë shqipe, ku përmendim: Lasgush Poradecin, Martin Camajn, Azem Shkrelin, Ali Podrimjen, Frederik Rreshpjen, poetë këta aspak të dogmatuar, nga ndikimi i RealSoc-it dhe asfare konformal. Thënë me pak fjalë; e shkruar në formë elegjiake, madrigal, vjershë meditative, eklog, stancë, epigram, poezia lirike është dhe mbetet një nga format më komunikuese me lexuesin. Ajo ka thyer tribunalin e elitës dhe nektarit letrar dhe ka një shtrirje diametralisht universale në të shkuarën, të tashmen, duke shtruar traditën e së tejmes. Fjalë kyçe: Lirizëm, letërsi moderne, poetë, semantikë, meditim, ndërlidhje. 71

72 Zhanret letrare Saranda Buzhala Phd cand. Universiteti i Prizrenit Saranda.buzuhala@hotmail.com Abstrakt Zhanret letrare njihen si kodifikim të veçantive diskursive dhe janë produkt të ndryshimeve, transformimeve dhe shkrirjeve të elementeve të njëra-tjetrës në kohë. Prandaj edhe do të shihen që nga Antika deri në modernitet, ashtu që raporti i dhëniemarrjes të shihet më qartë. Njëkohësisht, dominimi i disa prej tyre në një kohë dhe i disa të tjerave në një kohë tjetër, dhe specifikat dalluese, përbëjnë një tjetër problem me interes. Të shqyrtuarit dhe njohja e këtyre transformimeve do të bëhet duke u nisur nga koncepti i këtij termi, transformimet, dominimi gjatë periudhave, etj., duke pasur parasysh kohë e periudha të ndryshme. Hapësirë e konsidreushme do t i kushtohet edhe parimeve, që përfshihen ato të teorisë klasike, si dhe moderne. Por, njëkohësisht, do të trajtojmë edhe statusin dhe transformimin historik të zhanreve, për të pasur një pasyqrë sa më të qartë dhe besnike të zhvillimit teorik të tyre. Duke e pasur parasysh që kufijtë mes zhanreve s janë të prerë, teoricienë të ndryshëm kanë përqafuar ide rreth plotësimitt që ia bëjnë njëra-tjetrës zhanret, formimi i zhanreve të reja, përzierja e tyre, etj. 72

73 Njerëzit e mëdhenj që kanë dalë nga Gjirokastra dhe kontributi i tyre. Ermelinda Kashah Universiteti Eqrem Çabej Gjirokastër ekashahu@gmail.com Abstrakti: Musineja, rasti i shkrimtares që nuk arriti dot të zhvillonte potencialin e saj, një shkrimtare që u shkëput nga sentimentalizmi dhe eci në rrugën e realizmit etnografik. Letërsia e saj pati një receptim nga publiku por veprat nuk komunikuan me këtë të fundit. Ismail Kadare, shkrimtari shqiptar, fitues i çmimeve ndërkombëtare, kandidat për çmimin Nobël. Vehbi Bala, erdhi si profesor i letërsisë në gjimnazin e Gjirokastrës aty nga vitet 50, ku qysh prej asaj kohe kish filluar të botonte në shtypin letrar të kohës. Thoma Papapano, e vuri gjuhën shqipe në një status të lartë cilësor dhe krijoi një mundësi reale që nxënësit të mësonin mirë. Emri i Dritëroit dhe Kadaresë, me botimet e para në gazetat e njohura në Tiranë, i bëri edhe më të njohur brenda gjimnazit në Gjirokastër dhe në gjithë Shqipërinë. Agim Shehu, i cili kur erdhi mësues letërsie në këtë gjimnaz organizoi edhe një rreth letrar, që ndihmoi lindjen e talenteve të reja letrare. Rauf Fico.Diplomati i shquar i cili kontribuoi në çështjen e Kosovës, e cila ishte dhe mbeti parësore në veprimtarinë diplomatike të Ficos. Eqrem Çabej.Veprimtarinë shkencore e shtjelloi në gjuhësi, por edhe jashtë saj, në folklor, etnografi dhe histori të letërsisë. Vend zënë studimet etimologjike dhe leksikologjike historike, dialektologjia e onomastikës si edhe kodifikimi i gjuhës letrare. Fjalë kyçe: personalitete,kontribut, rëndësia 73

74 Si u përkujtua Gjergj Kastrioti-Skënderbeu në vitin 1968 në Shqipëri e mërgim. Kushterimi u dha n at chas ci Skanderbegu me shpatë n dorë i prini Shqyptarve vet, e brima e t ghithve ni herit tui lype lirii shkoi deri n kupe t cilles. (Dom Ndoc Nikaj) MA. Leonora Laçi Sekretare e Shoqatës Trojet e Arbrit nora.laci@yahoo.com Abstrakt: Jubileu i 550- vjetorit të ndarjes nga jeta të heroit tonë kombëtar Gjergj Kastriot- Skënderbeut, më shtyu për të shkruar këtë punim. Por nxitja kryesore ishin ca artikuj të kohës që lexova sëfundmi për festimet e jubileut të 500-vjetorit të ndarjes nga jeta të heroit tonë në Shqipërinë e atëhershme dhe në emigracion. Rëndësia e Gjergj Kastriotit -Skënderbeut është e madhe për shqiptarët por dhe për të huajt, disa janë munduar ta përvetësojnë e disa ta përdhosin por i ka qëndruar kohës,e bashkë me të dhe ne shqiptarët. Për hir të së vërtetës iu bë jehonë festimeve të 500 vjetorit, dhe më poshtë do paraqesim konkretisht këtë rast dhe festimet dhe nderimet e vitit 1968 përfshinë jo vetëm Shqipërinë e robëruar nga ideologjia komuniste, por dhe mërgatën shqiptare. Ndërkohë që Gulagu shqiptar në vitin 1968 ishte në kulmin e tij duke mbyllur institucionet fetare kishat, xhamitë e teqet, me një zell të tepruar, nga ana tjetër po punohej për një ngjarje të rëndësishme për qenësinë tonë kombëtare, 500-vjetori i Skënderbeut. Së pari u hodhën themelet për të përgatitur një bibliografi për Gjergj Kastriotin- Skënderbeun që në vitet 60. Bibliografia për Skënderbeun që u nis në vitet 60 dhe përfundoi në 1997 më bashkautorësi të Jup Kastratit dhe Kasem Biçokut, si dhe me bashkëpunimin e studiuesve më të njohur. Fjalë kyqe: Gjergj Kastriot-Skenderbeu, jubileu, viti

75 Një rishikim i shkrimeve të albanologut Maximilian Lambertz në gazetën Posta e Shqypniës Habibe Buzuku-Pllana Abstrakt Në këtë punim do të rishikohen shkrimet e albanologut Lambertz në gazetën Posta e Shqypniës në dritën e njohurive të sotme dhe në kornizat e rrethanave të sotme, të cilat ju kanë munguar studiuesve të mëparshëm. Dihet se Lambertz ato shkrime i ka bërë në shërbim të gjuhësisë dhe të ushtrisë austriake, e cila gjatë Luftës I. Botërore e kishte pushtuar Shqipërinë, dhe interesimi i tij i gjerë kanë qenë gjuhët ballkanike në tërësi, e jo vetëm gjuha dhe historia shqipe. Pra në këtë punim do të vihet në dukje ndikimi i këtyre rrethanave në shkrimet e tijë. Fjalët kryesore: Posta e Shqypniës, Komisia Letrare e Shkodrës. 75

76 TRAJTAT E LETËRSISË FANTASTIKE SHQIPE NË VEPRËN E AGRON TUFËS - Mërkuna e zezë dhe kufijtë e reales - DR. ERIS RUSI DEPARTAMENTI I GJUHËS DHE LETERSISË FAKULTETI I EDUKIMIT DHE I FILOLOGJISË UNIVERSITETI FAN S. NOLI KORÇË Përmbledhje Ky punon mbështet mbi studimin që në letërsinë shqipe të shekullit XX është gati e pamundur të gjenden tekste të plota letrare ku identifikohen të gjitha kriteret e përcaktuara nga kritika, në përcaktimin e fantastikes si letërsi. Nuk ka patur tekste mirëfilli që të pasqyrojnë në tërësinë e tyre, shumicën e elementeve të fantastikes tradicionale, kjo nisur edhe nga zhvillimi i vonë i letërsisë në vendin tonë. Por letërsia e Agron Tufës i përshtatet më së miri këtij modeli. Autori, sidomos në romanet Mërkuna e zezë dhe Tenxherja ka arritur të sjellë një frymë bashkëkohësie dhe moderniteti që spikat në letërsinë e botuar në Shqipëri pas viteve 90 të shekullit të kaluar. Ndaj përmes këtij punimi do të shohim ato elemente që e bëjnë llojin e letërsisë fantastike të veçantë dhe të shumëfishtë, ku theksi zhvendoset sa nga arsyeja brenda rrëfimit, tek shpalosjet e dëshirës në të gjitha format e nënkuptuara të saj. Dhe këta elementë plotësues, zgjerohen në depërtimin dhe ilustrimin e kujdesshëm të tekstit, rrotull trajtave të mirëfillta të fantastikes letrare bashkëkohore. Fjalë çelës: Letërsi fantastike, realja dhe irealja, dyfishtësi kuptimi letrar, e mbinatyrshmja, paranormalja. 76

77 Mësimdhënia e letërsisë dhe zhvillimi i mendimit kritik Lindita Tahiri, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë Ky punim nxjerr ne pah përparësitë e analizës gjuhësore të letërsisë për zhvillimin e shkathtësisë të mendimit kritik të nxënësve. Në veçanti analiza e perspektivave të shumëfishta të rrëfimit u mundëson nxënësve që të marrin rolin e lexuesit aktiv dhe të vetëdijesohen për interpretimet e shumëfishta duke iu shmangur një interpretimi gjykues, final dhe të kufizuar. Metodologjia e mësimdhënies të letërsisë e bazuar në stilistikë e zhvillon vetëdijen e nxënësit për letërsinë si gjuhë dhe e bën të ndjeshëm ndaj potencialit poetik të gjuhës përgjithësisht. Në kohën e sotme kur gjuha gjithnjë e më shumë shndërrohet në mjet të fuqishëm ideologjik të manipulimit, mësimdhënia e letërsisë jep mundësinë për zhvillimin e njërës nga shkathtësitë më të nevojshme të individit. Në veçanti, përqendrimi i analizës letrare në teknikat e transmetimit të botës të brendshme të personazhit ndikon edhe në rritjen e tolerancës dhe empatisë të lexuesit, duke e shpalosur perspektivën e Tjetrit. Nxënësit që mësohen ta shijojnë rrëfimin jo-autoritar dhe të perspektivave të shumëfishta gjithashtu mësohen që t i rezistojnë diskursit autoritar dhe manipulues në mjediset e tyre shoqërore. Në punim do të jepen shembuj nga letërsia dhe nga kultura e popullarizuar. Fjalët çelës: stilistika pedagogjike, lexuesi aktiv, mendimi kritik, perspektiva e shumëfishtë e rrëfimit. 77

78 78

79 EDUKIM 79

80 80

81 European dimension of vocational education and training policy in Albania Mgr. Elona Kodhel Fan S. Noli University of Korça, Albania Abstract: The process of joining EU and efforts for obtaining the candidate status has shown a national objective of democratization and transformation of the Albanian society in accordance with European values and principles. Hence, this research aims to focus on one specific realm of the Albanian educational system, such as providing of vocational education and training (VET) through national policies. Europeanization lens are used as a theoretical and conceptual framework to go through the analysis of the particular situation. It is attempted to point out if there is a presence or not of Europeanization approach in this realm, and in what features it is revealed this European dimension of VET policy in Albania. This constitutes the main research question of the study. It will be elaborated over the gaps, historical legacies and necessities of reforming VET, in order to reach EU general priorities. The concluding goal is to reflect to the challenge that vocational and educational training still presents in Albania towards its Europeanization approach. Key words: vocational education, EU general priorities, educational training, democratization. 81

82 VËSHTRIM MBI NDRYSHIMET NË SHKALLËN E NATALITETIT NË KOSOVË, PREJ VITIT 2000 DERI SOT Dr. Mimoza Dushi, Etnike Dibrani 1 dhe Albulena Murati Universiteti i Prishtinës Fakulteti i Shkencave Matematike Natyrore, Departmenti i Gjeografisë Abstrakti Ndryshimi i natalitetit në Kosovë është një prej komponenteve demografike e cila ka filluar të terhjek vëmendjen e studiuesve me një intenzitet të shtuar, veçanërisht pas vitit 2000, për shkak të efekteve në periudha afatmesme që reflektohen në shoqëri. Kjo është tema bosht që shtjellohet në këtë punim; ndryshimi i shkallës së natalitetit në Kosovë në decenien e fundit, përfshirë faktorët të cilët kanë ndikuar në te dhe pasojat në proceset shoqërore demografike. Qëllimi i punimit është përmbledhja e karakteristikave kryesore që ndikojnë në shkallën ndryshimit të natalitetit në Kosovë dhe përshkrmin e faktorëve dhe pasojave të cilat kanë ndikuar dhe po ndikojnë dh në proceset demografike të popullsisë së Kosovës. Nëpërmjet metodës analitike dhe sitetike të analizës së të dhënave demografike, përkatësisht të statistikës vitale për periudhën , janë nxjerr rezultatet që dëshmojnë ndryshimet në shkallën e natalitetit. 1 Autor korrespodent: etnike_dibrani@hotmail.com dhe tel

83 UDHËHEQJA E STUDENTËVE TË EDUKIMIT NË PRAKTIKËN PROFESIONALE PËR FORMËSIMIN E KOMPETENCAVE TË MËSUESIT ABSTRAKT Msc. Arbresha Beka* (Shkolla e Mesme e Ulët Naim Frashëri, Prishtinë, Kosovë) Msc. Diana Sejdiu Shala (Shkolla e Mesme e Ulët Shkolla e Gjelbër, Prishtinë, Kosovë) * adresa: arberi_beka@hotmail.com Qëllimi kryesor i këtij studimi është shqyrtimi i udhëheqjes së studentëve të edukimit gjatë praktikës profesionale që realizohet në shkollat fillore të Prishtinës, ku përmes mësimit praktik studentët zhvillojnë njohuritë, aftësitë dhe qëndrimet e caktuara për të qenë mësimdhënës i ardhshëm në nivelin e shkollës së mesme të ultë. Metodologjia e këtij hulumtimi është hulumtim në veprim. Të dhënat janë mbledhur me metodën sasiore dhe cilësore. Është përfshirë metoda e intervistimit, metoda e pyetësorëve dhe metoda analitike. Në hulumtim janë përfshirë gjithsej 10 mësimdhënës mentorë dhe 50 studentë të Fakultetit të Edukimit - praktikantë të shpërndarë nëpër shkollat e mesme të ulëta të Prishtinës. Rezultatet e pritura të kësaj praktikë janë: Pas përfundimit të praktikës studentët janë në gjendje: Të përgatiten për punë në procesin e mësimdhënies dhe mësimnxënies, të reflektojnë mbi qëllimet e veta të karrierës për zhvillimin e tyre personal dhe profesional si dhe menaxhimin e suksesshëm të klasës. Të vetëvlerësojnë progresin e vet me kompetenca akademike dhe atributet e realizuara. Rekomandime: Studentët të bashkëpunojnë me mësimdhënës, drejtor dhe prindër; Të jenë në gjendje të komunikojnë në mënyrë efektive; të krijojnë një klimë pozitive në klasë; të bëjnë organizimin e mësimit përmes metodave dhe formave të llojllojshme; si dhe marrja e një roli aktiv në ngritjen e cilësisë së të nxënit tek nxënësit në shkolla. Fjalët kyçe: student, mësimdhënës mentor, praktika profesionale, kompetencë e të mësuarit. 83

84 Çështjet gjinore në tekstet mësimore të matematikës për shkollën e mesme të ulët Ma. Besmire Selmani, Prof. Ass. Dr. Valbona Berisha, Pranvera Veliu Universiteti i Prishtinës Hasan Prishtina, Fakulteti i Edukimit ABSTRAKT Barazia gjinore në edukim, e veçanërisht në fushën e matematikës dhe në shkenca të natyrës është një prej kërkesave dhe qëllimeve globale të shoqërisë bashkëkohore. Sipas UNESCO së, një ndër pengesat më të mëdha që qëndrojnë në rrugën drejt barazisë gjinore në edukim është shfaqja e anshmërive gjinore në tekstet mësimore. Çështja në fjalë është fokusi i këtij punimi. Faktikisht këtu është pasqyruar një analizë përmbajtësore nga aspekti gjinor i teksteve të matematikës të cilat momentalisht shfrytëzohen si burim primar për mësimdhënien e matematikës në shkollën e mesme të ulët, klasat VI IX. Analiza për ndriçimin e çështjes se a ekzistojnë paragjykimet, animet dhe stereotipet gjinore në tekstet e lartpërmendura është tekstuale dhe vizuale, ndërsa si instrument për paraqitjen e të dhënave të fituara shërben përqindja. Fjalët kyçe: Barazia gjinore, Tekstet e matematikës, Analiza e përmbajtjes, Karakteret mashkullore, Karakteret femërore. 84

85 Realitete dhe mundësi në marrëdhëniet etike në shkollën e mesme të bashkuara Qazim Shehu Shtiqën Dr. Blerta Avdia 1 Shkolla konsiderohet si ambienti jo vetëm i edukimit, formimit intelektual, por dhe i krijimit të një qytetari të denjë për shoqërinë. Ajo çfarë evidentohet rëndom është se prindërit rolin e edukimit ia lënë mësuesit, duke e konsideruar një detyrë parësore duke dëmtuar kështu proçesin e mësimdhënies. Shpesh në përditëshmërinë tonë na shoqërojnë pyetjet: Çfarë ju mëson shkolla? A bëni orë Edukate në shkollë? Këto pyetje do të marrim përgjigje përmes metodës statistikore, krahasuese, analizuese do të evidentohen shkaqet, pasojat e këtij realiteti, i cili nuk haset vetëm në shkollën e mesme të bashkuar Qazim Shehu Shtiqën, por dhe në shkollat e tjera në Shqipëri dhe rajon. Në këtë punim do të jepen dhe rekomandimet përkatëse duke pasur model shkollat e Evropës Perendimorë dhe ato në Azi. Ky punim do të jete një strategji, plan veprimi për rritjen e cilësisë së mësimdhënies duke i kushtuar një rëndësi marrëdhenieve etike mes nxënëseve dhe mësuesëve; menaxhimit të klasës në dobi të procesit të nxënies. Fjalët kyçe: Realitet, mundësi, etikë, shkollë, mësues, prindër 1 Kolegji Universitar Logos Tiranë; avdiablerta@gmail.com 85

86 Ndikimi i Procesit të Bolonjës në Zhvillimin e Mekanizmave të Sigurimit të Cilësisë në Arsimit të Lartë në Kosovë: Perspektivat dhe Sfidat Fjolla Kacaniku PhD kandidat në shkencat e arsimit në Universitetin e Lubjanës, Fakulteti i Edukimit Asistente në Universitetin e Prishtinës, Fakulteti i Edukimit Recensentët: Dr. Liviu Matei, Central European University (CEU) Dr. Marvin Lazarson, Central European University (CEU) Dr. Kata Orosz, Central European University (CEU) Abstrakt Ky punim analizon një aspekt të veçantë që lidhet me një rast unik në ndërtimin e Zonës Evropiane të Arsimit të Lartë (EHEA). Kosova ka filluar zbatimin e Procesit të Bolonjës që nga viti 2001 edhe pse deri më sot nuk është pranuar formalisht si anëtare. Ky punim analizon mënyrën se si Procesi i Bolonjës ndikon në zhvillimin e mekanizmave të sigurimit të cilësisë në arsimin e lartë në Kosovë në Duke marrë parasysh dokumentacionin e kufizuar dhe mungesën e hulumtimeve paraprake të disponueshme për këtë temë, studimi zgjodhi një metodë që kombinon analizën e përmbajtjes - të dokumenteve të politikave, ligjeve, statuteve dhe strategjive - me intervista gjysmë të strukturuara të kryera me ekspertë të arsimit të lartë dhe përfaqësues të institucioneve të arsimit të lartë në përdorimin e teknikës snowballing. Të gjeturat tregojnë se Procesi i Bolonjës ka pasur një ndikim pozitiv në zhvillimin e komponentëve dhe mekanizmave të sigurimit të cilësisë në Kosovë. Duke ofruar dëshmi për vlefshmërinë e modeleve dhe parimeve të sigurimit të cilësisë të zhvilluar nga Procesi i Bolonjës, studimi vë në pikëpyetje rëndësinë e anëtarësisë formale kundrejt zbatimit vullnetar dhe të njëanshëm të kësaj reforme. Fjalët kyçe: Procesi i Bolonjës në Kosovë, Arsimi i Lartë Sigurimi i Cilësisë, Komponentët, Mekanizmat, Zhvillimet e Nevojshme 86

87 PËRFSHIRJA E SHOQËRISË CIVILE NË BËRJEN E POLITIKAVE LOKALE NË KOMUNAT E REGJIONIT TË MITROVICËS KAPACITETET DHE SFIDAT MA. FLORENTINA HAJDARI HAJRA Mentori: Prof. Dr. Afrim Hoti UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI FILOZOFIK ABSTRAKT Pas përfundimit të luftës në Kosovë, puna dhe roli i organizatave të shoqërisë civile ndryshuan në mënyrë dramatike. Që nga fillimi i vitit 2000, numri i organizatave të shoqërisë civile u rrit në mënyrë dramatike. Përfshirja e shoqërisë civile në krijimin e infrastrukturës ligjore dhe ndërtimin e institucioneve publike ka qenë një sfidë e vazhdueshme për shkak të mungesës së kapaciteteve si nga ana e qeverisë poashtu dhe shoqërisë civile. Kontributi i shoqërisë civile ofrohet në formën e konsultimeve, dokumenteve të punës dhe studimeve kërkimore. Përfshirja e shoqërisë civile në procesin e vendimmarrjes garantohet me kuadrin ligjor përkatës. Përveç kësaj, shumë mekanizma institucionalë si këshillat e themeluara në qeveritë qendrore dhe lokale përfshijnë pjesëmarrjen e OSHCve në hartimin e politikave dhe procesin e vendimmarrjes, duke siguruar që interesat e qytetarëve të adresohen dhe standardet demokratike të përmbushen. Edhe ne aspektin lokal, kontributi I shoqërisë civile është mëse I dukshëm. Në komunat e Regjinot të Mitrovicës janë krijuar mekanizma të ndryshëm që rregullojnë bashkëpunimin e ndërsjelltë, por sfiduese mbetet ende implemtnimi i kornizës ligjorë në komunat matanë urës së Ibrit. 87

88 Edukimi - një sfidë e fortë për arsimin bashkëkohor Prof. Dr. Florina Shehu Fakulteti pedagogjik Shën Kliment Ohridski në Shkup Universiteti Shën Qirili dhe Metodi në Shkup Abstrakt Në kushtet bashkëkohore arsimi shqyrtohet si një segment i pazëvendësuar në zhvillimin e shkencës, teknologjisë, ekonomisë, si dhe aspekteve të tjera, me qëllim arritje të qëndrueshmërisë dhe mirëqenies të shoqërive. Bashkëkohësia dhe bashkëkohësimi ndër të tjera janë masa të suksesit, realizimit të misionit dhe vizionit të arsimit, ndërsa garimi mes suksesshmërisë dhe arritjeve janë arsye për të justifikuar dhe mbështetur politikat e parapara arsimore dhe ndikimet tjera në kuptim më të gjerë. E gjithë kjo ka arsye dhe justifikim për të rënë dakord ose jo. Pyetja me rëndësi të veçantë shkencore ka të bëjë me vendin dhe trajtimin e edukimit, për shkak se e njëjta përfshin të gjithë atë që njeriun e zhvillon, karakterizon dhe e bën qenie njerëzore. Edukata përfshin një sërë aspekte që janë sfida por edhe bartës të arsimit, mes të cilave formimi dhe zhvillimi i personalitetit, sistemit të vlerave, identitetit, pritjeve, motivimit etj. Andaj në trajtimin e politikave dhe reformave arsimore, veçanërisht në pjesën e kurrikulave dhe në zbatimin praktik të tyre, duhet të kushtohet rëndësi të veçantë planifikimit dhe realizimit të cilësisë në edukim. Fjalë kyçe: edukimi, personaliteti, identiteti, pritjet, motivimi. 88

89 ATTITUDES AND PERFORMANCE OF STUDENTS WITH LEARNING DIFFICULTIES IN MATHEMATICS Linda Salihu, Lecturer / University of Prishtina, Kosovo linda.salihu@uni-pr.edu Mikko Aro, Professor / University of Jyväskylä, Finland mikko.t.aro@jyu.fi Pekka Räsänen, Senior Researcher / Niilo Mäki Institute Finland pekka.rasanen@nmi.fi ABSTRACT Students attitudes and performance in school subject-matter tasks play an essential role in terms of how students intend to approach the certain task. The present study examined the relationships between attitudes and performance in students with learning difficulties in mathematics during their transition from primary to middle school. A total of 85 students, out of 233 tested, identified as having learning difficulties in mathematics were assessed for their math skills and reading comprehension. The findings of the study confirm that the relationships between attitudes and performance in students with learning difficulties in mathematics are reciprocal. On the one hand, students attitudes during transition from primary to middle school formed the basis for subsequent math performance. On the other hand, it is also found that math performance has triggered formation of subsequent attitudes toward math-related tasks. Key words: achievement, attitudes and beliefs, learning difficulties, mathematics 89

90 INTEGRIMI I ARSIMIT JOFORMAL NË ARSIMIN FORMAL KËRKESË E SHOQËRISË GLOBALE Dr. Nazyktere Hasani Abstrakt Punimi shtjellon integrimin e arsimit joformal dhe formal, si një ndër kërkesat më të rëndësishme të shoqërisë globale. Arsimi joformal me specifikat e veta ndihmuese luan një rol të rëndësishëm në edukimin, aftësimin, përgatitjen dhe marrjen e përgjegjësive të rinjve për jetë në kushtet aktuale shoqërore. Arsimi joformal krijon mundësi të shumta të trajtimit të problematikave individuale, qytetare dhe profesionale. Ai luan një rol të madh për të qenë aktiv në procesin e të mësuarit individual dhe grupor,fleksibilitet më të shtuar duke kultivuar një kulturë të zgjerimit të njohurive të arritura nëpërmjet arsimit formal dhe fitimit të aftësive dhe shkathtësive të reja të cilat u janë të nevojshme për jetë. Qëllimi I punimit ishte të pasqyrojmë rolin ndihmues dhe rëndësinë e integrimit të arsimit joformal në atë formal. Fjalët kyçe: arsimi joformal,arsimi formal,roli ndihmues dhe integrues 90

91 Integrimi shqiptar përmes edukimit. msp / mrc Ragip Kçiku ragipkciku@hotmail.com Shkolla pedagogjike Prizren Gjuhë shqipe dhe letërsi Universiteti i Prishtinës Gjuhë shqipe dhe letërsi ABSTRAKT Duke pasur përvojën finlandeze për njëzet e cila është një komb me po të njëjtat halle që patën edhe trojet shqiptare deri me shpallje e pavarësisë, kam arritur të vjel përvojat e tyre si vendi me zhvillimin më të lartin në botë sa i përket arsimit dhe kultivimit të gjuhës shqipe: Sipas përvojës finlandeze dhe njohjes së gjuhës sonë në të dy dialektet po shënoj më poshtë disa faktorë që do të bënin më të shpejtë dhe më të natyrshëm bashkimin shqiptar. Shkollat dhe fillimet e tyre. Programet plotësuese në për historikun e shkollave të para shqipe. Në programet mësimore, mungojnë temat për disa shkolla të fillimit të edukimit në gjuhën shqipe: Metodat për të edukuar mësuesit tanë të gjuhës shqipe në dy krahët e gjuhës shqipe. Mësuesit dhe nxënësit e veriut të ushtrojnë fonetikën e bukur të dialektit toskë dhe anasjelltas. Mësuesit dhe nxënësit e Jugut të mësojnë leksikun e pasur të dialektit gegë. Duhet të edukohet edhe mësuesi dhe nxënësi i jugut se dialekti i veriut është pjesë e fjalorit aktiv të gjuhës shqipe. Duhet të njihen me mentalitetet e dallueshme të krahinave të ndryshme. Të ndihen natyrshëm në atdheun e vet. Të mësohen me shumëllojshmërinë shqiptare si në sjellje, etnografi në fonetikën gjuhësore po ashtu dhe në leksikun e gjuhës shqipe. Mësuesit dhe nxënësit mund të këmbehen edhe në mënyrë vullnetare; duke u pajtuar familjet dhe mësuesit e ndryshëm me bazë të mirë ekonomike gjithnjë duke pasur parasysh përballimin e shpenzimeve dhe rehatinë ekonomike. 91

92 Të ketë më shumë tema nga letërsia dhe arti të shqiptarëve të anës lindore si: etnografi, tregime, histori dhe gjeografi në mënyrë që edhe nxënësit e Shqipërisë të edukohen natyrshëm ne pjesën shqiptare jashtë kufijve administrativë të Shqipërisë. Të fillohet me tekstin shkollor digjital (multimedial) dhe të fillohet drejt që të mos kemi një proces të pafund por në akt të përfunduar me mundësi korrigjimi 10 % E jo sikur tekstet momentale që janë për t u korrigjuar 90 % e që d.m.th. kurrë të mos jenë funksionale Të jepet më shumë programe në medie dhe gazeta; të mbështetura nga ministria në të mirë të shqipes unike standarde, i vetmi element funksional gjithëkombëtar. Të fillohet të vilen realisht kuadrot shqiptare të diasporës duke mos qenë në konkurrencë me vendorët por në konkurrencë vetëm me kuadro të përgatitur në perëndim. T u jepen sinjale institucioneve arsimore të shteteve tona që të. Ky edukim duhet të bëhet me këmbim kuadrosh dhe nxënësish me etapa; një semestër, tërë viti apo edhe gjithë shkollomi i mesëm apo profesional. Si të veprohet për njëjtësimin e edukimit, kulturave lokale dhe religjioze nga njëra zonë në tjetrën Fjalët kyçe: integrimi, gjuha, dialekti, shkollë, ministria. 92

93 Mësim bashkëkohor nëpërmjet metodave produktive bashkëkohore Sabit Vejseli 1, Emil Sulejmani 2, Muamer Alla 3 Universiteti Sh. Kirili dhe Metodij Fakulteti pedagogjik Sh. Klimenti i Ohrid -Shkup Koha në të cilën jetojmë dhe e cila vjen kërkon sistem arsimorë universal, fleksibil, efikas i cili është në gjendje tu përgjigjet kërkesave revolucionare teknologjiko-shkencore dhe imperativave të erës informatike. Mënyra që të rritet interesimi i nxënësve për shkencat natyrore teknike është kalimi nga metodat deduktive në induktive si metodat e nxënies nëpërmjet zgjidhjeve të problemeve dhe metoda e nxënies nëpërmjet kërkimit, përdorimi i shkencave teknike dhe informatike. Me shfrytëzimin e metodave të theksuara jo vetëm që do të zmadhohet interesimi i nxënësit por do të ndikojë edhe në motivimin e tyre dhe të arriturat. Në mësimin bashkëkohorë theksohet shumë rëndësia e zhvillimit në lëminë e procesit njohës, sidomos zhvillimit intelektual dhe zhvillimim të të menduarit. Vigotski thot se në mësim shumë me rëndësi është që nxënësit të mësohen të mendojnë se sa tu shpjegohet kjo ose ajo dituri. Mësimin bashkëkohor e karakterizon qasja induktive i cili u mundëson nxënësve më gjatë të vërejnë, eksperimentojnë, të kontrollojnë nën mbikqyrjen dhe udhëheqje të mësimdhënësit. Qasja e këtillë quhet nga poshtë lart, kurse në kohën e sotme emri u evolu nën metodën induktive nënkuptohet metoda e mësimit nëpërmjet kërkimit. Mësimi kualitativ nxënësve duhet tu mundësojë të përvetësojnë kuptime të përgjithshme dhe të gjëra të ideve të rëndësishme dhe kornizave të përgjithshme të komentimit të përgjithshëm rreth nesh, ti kuptojë mënyrat e hulumtimeve shkencore të cilat janë shumë të rëndësishme. Në këtë punim theksohen elementet bazore dhe përparsitë të metodave produktive bashkëkohore si: metodat e nxënies nëpërmjet hulumtimit, zgjedhjes së problemeve dhe mundësitë e përmirësimit të arsimit me shkencat informatike dhe teknike. Fjalët kyçe: Mësim bashkëkohorë, metoda bashkëkohore, mësim kualitativ, nxënës, mësimdhënës. 1 sabit_vejseli@yahoo.com 2 emilsulejmani@hotmail.com 3 muamer_alla@yahoo.com 93

94 Perspektiva e zbatimit të sistemit të vlerësimit të performancës së shkollës në Kosovë M.Sc. Selim Mehmeti Instituti Pedagogjik i Kosovës selimmehmeti.ipk@gmail.com Ky studim synon të ofrojë një analizë të politikave, procedurave dhe qasjeve për sigurim të cilësisë në sistemin shkollor dhe të përvojave të para në vlerësimin e brendshëm të performancës së shkollës në Kosovë. Duke përdorur qasjen kualitative në modelin krahasues dhe vlerësues në këtë studim, janë shyrtuar dokumentet relevane për sigurim të cilësisë në sistemin shkollor në Kosovë, përfshirë edhe ato të BE-së, si dhe janë analizuar në mënyrë kritike raportet e vlerësimit të brendshëm të 39 shkollave të arsimit të përgjithshëm në Kosovë, të cilat në vitin 2016 janë përfshirë në programin për vlerësim të brendshëm të shkollës. Gjetjet e studimit tregojnë se dokumentet kryesore për rregullimin e sistemit për sigurim të cilësisë në arsimin parauniversitar në Kosovë, janë në harmoni të plotë me tetë parimet e BE-së për udhëheqjen e sistemeve për sigurim të cilësisë, ndërsa përvojat e para në vlerësimin e performancës së shkollës në Kosovë, përshkruhen me probleme në zbatimin e procesit të vlerësimit të brendshëm të shkollës, si rezultat i mos respektimit të plotë të kriterëve, hapave kryesorë dhe metodologjisë së realizimit të vlerësimit të brendshëm të performancës së shkollës, të përcaktuar me Kornizën për sigurim të cilësisë së performancës së shkollës në Kosovë dhe udhëzuesit përkatës. Vërehet një qasje uniforme e vlerësimit të performances së shkollës, pa përshkrim argumentues të gjendjes në të gjithë treguesit e performancës së shkollës dhe pa një qasje kritike në vlerësim të kritereve dhe fushave të cilësisë së performancës së shkollës, që do të mundësonin orientimin institucional të shkollës për përmirësim e vazhdueshëm të cilësisë së punës në shkollë. Rezultatet e studimit tregojnë se nuk ka dallime të theksuara në nivelin dhe vendodhjen e shkollës. Njëkohësisht rezultatet tregojnë se është vërejtur gatishmëria e shkollave për të përmirësuar cilësinë e punës së tyre dhe fillesa e një trendi të vetëdijesimit të drejtorëve të shkollave dhe mësimdhënësve për nevojën e sigurimit të cilësisë në shkollë. Zhvillimi i kulturës dhe institucionalizimi i vlerësimit të brendshëm të shkollës, si 94

95 duket nuk do të jetë proces i lehtë, pasi që është krijuar një kulturë e punës së shkollave ndërvite, në përgatitje të raporteve të punës dhe planeve zhvillimore të shkollës pa pjesëmarrje gjithëpërfshirëse të komunitetit të shkollës dhe pa një thellim në problemet e cilësisë në shkollë, si dhe për shkak të krijimit të një paradigme të zhvillimit të arsimit në Kosovë duke ndjekur tej mase modelin e standardizimit dhe përshkrimit, kundrejt fuqizimit të shkollës dhe krijimit të mekanizmave për mbështetje, mbikëqyrje, monitorim dhe vlerësim të punës së shkollës. Nevojitet përkushtim i lartë i të gjitha palëve për zbatimin dhe shfrytëzimin e proceseve të vlerësimit të brendshëm të shkollës për përmirësim dhe avansim të vazhdueshëm të cilësisë së shkollave si dhe për rritje të nivelit të llogaridhënies dhe përgjegjësisë. Fjalë kyç: kriterët dhe fushat e cilësisë, menaxhimi i cilësisë, sigurimi i cilësisë, treguesit e performances, shkolla, vlerësimi i performancës së shkollës. 95

96 Probationary Teachers Level of Inclination to Multi-Cultural Education in Kosovo Serdan Kervan University of Prizren With globalization, concepts such as multiculturalism, intercultural convergence, cultural diversity, multilingualism, international tolerance, respect and the like have begun to be discussed a lot. Thus, it is directed towards accepting people as they are and working to cooperate with other people to improve their talents and creativity. Each person has a unique structure and they all vary in race, religion and language. When it comes to education, there is a need for the education of teachers, who can see these characteristics and individual differences naturally and prepare them to live in a multicultural society. Multiculturalism has become even more important in Europe and other World countries. Education is the most important issue for the exchange and development of all these characteristics. Kosovo is a country with a multicultural structure, lived with many different cultures for many years and has been included in multicultural education programs in education. For this reason, teachers who are program practitioners should be prone to multiculturalism. In this study, it is aimed to determine the personality levels of the prospective teachers by considering the importance of the personality traits of multicultural education. The universe of the research is constituted by students from Prizren University, Faculty of Education, who are studying in Turkish, Albanian and Bosnian. The sample is taken from Prizren University Faculty of Education 3-4. It constitutes class students. The survey data were collected by adapting the Multicultural Personality scale developed to for Turkish students studying in Kosovo, for Albanian students studying Albanian and for Bosnian students studying Bosnian. Research is a descriptive research. As a result of the research, it will be determined whether the prospective teachers are sufficient in terms of multicultural personality and the proposals will be presented. 96

97 VETËVLERËSIMI DHE NDIKIMI I TIJ NË SUKSESIN NË SHKOLLË TEK ADOLESHENTËT Ma.sc. SEVIM MUSTAFA, Qendra Burimore Nënë Tereza, Prizren Hyrje Nga literatura gjejmë përshkrimin e ndikimit të vetëvlerësimit të ulur në suksesin akademik të adoleshentëve në aspektin negativ. Objektivat Njohja me nivelin si dhe korelacionet e vetëvlerësimit në raport me suksesin akademik të adoleshentëve. Metodologjia Është studim sasior kros-seksional. Mostra është ndërtuar nga 1162 nxënës të shkollave fillore dhe të mesme (Prizren, Prishtinë, Mitrovicë, Malishevë), të moshës vjeç (Mmes=16.37,DS=1.58) Pjesëmarrësit kanë plotësuar pyetësorin e Rosenberg Self- Esteem Scale (Rosenberg, 1965). Rezultatet Në bazë të vetëvlerësimit me vetëvlerësim të ulur janë (59.8 %), dhe me vetëvlerësim normal janë (40.2 %). Nuk është gjetur korrelacion sinjifikativ në mes të suksesit dhe nivelit të vetëvlerësimit. Gjinia (femrat+) është në korelacion sinjifikativ pozitiv me suksesin (p=.00). Me anë të Mann-Whitney test nuk janë gjetur dallime sinjifikative në nivele të suksesit akademik në shkollë në mes të rasteve me vetëvlerësim të ulur dhe atyre me vetëvlerësim normal. Konkluzionet Vetëvlerësimi nuk tregohet si ndikues në suksesin akademik. Studime tjera më të fokusuara në këtë problematikë mund të hedhin më shumë dritë në këtë raport. Përqindja e lartë e adoleshentëve me vetëvlerësim të ulur indikon hulumtimin e këtij konstrukti psikologjik në të ardhmen. 97

98 Puna educative arsimore me kurrikulën e re në shkollat fillore Mr.sc.Yllka Behluli Mësimdhënëse në SHFMU Thimi Mitko, Gjilan Abstrakt Ky hulumtim ka për qëllim që të analizojë zbatimin e kurrikulës së re në shkollat fillore. Hulumtimi është realizuar në shkollën fillore Thimi Mitko dhe Selami Hallaçi në Gjilan si dhe në shkollën fillore Vatra e diturisë në fshatin Livoç të Gjilanit, në periudhën e vitit shkollor Nëpërmjet këtij punimi, jemi munduar që të bëjmë një studim rreth zbatimit, planifikimit, mësimdhënjes dhe mësimnxënjes, rezultatet me kurrikulë e re, si dhe ndikimi i saj në shkollat tona. Me një punë të vazhdueshme kërkimore- shkencore, me mirëkuptimin dhe mbështetjen e ndihmën e gjithanshme shoqërore e profesionale, arritëm ta harrtojmë këtë punim shkencor, me qëllim që të japim një ndihmesë në studimet e kësaj çështje 98

99 SINONIMET NË GAZETAT DITORE KOSOVARE Përparim Sadiku Master i shkencave filologjike/universiteti Hasan Prishtina Prishtinë perparimsadiku@hotmail.com Abstrakt Gjuha si mjet komunikimi ka edhe pasurinë stilistike të saj. Sinonimet janë shprehje që i sjellin vlera stilistike gjuhës, sidomos gjuhës së shkruar, madje këto shpeshherë duke u ndërtuar edhe me fjalë të huaja. Në këtë punim do të trajtojmë përdorimin e sinonimeve në shqipen e mediave të shkruara, konkretisht sinonimet në gazetat e përditshme kosovare, si: Botasot, Epoka e Re, Ekspres, Koha Ditore, Kosova Sot, Zëri. Do të trajtojmë hipotezat e gjuhëtarëve mbi sinonimet, shkaqet e përdorimit, nxjerrjen e sinonimeve nga gazetat e përditshme kosovare, ndikimin stilistik të sinonimeve në gjuhë. Sinonimet janë të përdorura mjaft në shqipen e gazetave ditore kosovare. Përdorimi i tyre ka rëndësi për zhvillimin e gjuhës shqipe, mirëpo shpeshherë përdorimi i tyre bëhet nga mosnjohja e kuptimit të asaj fjale që flitet, nga pakujdesia, ndërsa në gazetat ditore kosovare vlerësoj që shpeshherë janë të përdorura vetëm sa për ta shtuar volumin e shkrimeve. Konsideroj, që gazetat ditore kosovare, në redaktimin e shkrimeve të tyre duhet të kenë njohës profesional të gjuhës shqipe. Fjalët kyçe: gjuha, sinonimet, gazetat, kuptimi, stilistika. 99

100 Internati Mirdita i Oroshit ( ) dhe roli i tij në zhvillimin e arsimit. Doktorant Nikollë Loka Abstrakt Duke parë vështirësitë për hapjen e shkollave të reja nëpër fshatrat e Malsive pas vitit 1920, qeveria shqiptare vendosi që, për arsimimin e fëmijëve të disa trevave të Shqipërisë së Veriut, të ngriheshin shkollat përbujtëse ( konvikt), ku në çdonjërin prej tyre të grumbulloheshin fëmijët e një krahine. Këto internate do të pajisnin nxënësit malësorë me arsimin fillor pesëvjeçar dhe do të siguronin kontigjente për shkollën e mesme. Një arsye më e fortë që të mbahen internatet në qendrat e prefekturave dhe nënprefekturave ishte që ato t i jepnin shkas përparimit të qyteteve dhe qendrave administrative që ishin duke u formuar në Malsi. Internati Mirdita i Oroshit u hap në vitin 1995 dhe vazhdoi deri në vitin 1939, me nxënës-djem kryesisht nga krahina e Mirditës, por edhe treva të tjera të Malsisë së Veriut. Numri i nxënësve u shtua nga viti në vit, duke lejuar shkollimin e fëmijëve të jashtëm nga Oroshi e fshatra të tjerë. Përveç fëmijëve të krerëve dhe të familjeve të pasura, shkollën me bursë shteti aty e vazhdonin edhe fëmijë të familjeve të varfëra. Për 15 vite të ekzistencës së tij, ky internat nxori rreth 200 nxënës me arsim pesëvjeçar. Internati i Oroshit në atë kohë ishte institucioni i vetëm arsimor në Mirditë që plotësonte të gjitha kushtet për mësimdhënie të mirë. Nga shkolla e Internatit Mirdita, kanë dalë të shkolluar, disa prej të cilëve vazhduan më tej dhe u bënë intelektualët e parë laikë të Mirditës. 100

101 MJEKËSI 101

102 102

103 Polimorfizmi në gjenin metilentetrahidrofolatë reduktazë (C677T) dhe nivelet e homocisteinës: krahasimi në pacientë shqiptarë me aksident vaskular cerebral iskemik akut të ndodhur për herë të parë Bajram Kamberi¹, Farije Kamberi², Mirko Spiroski³ ¹Departmenti i neurologjisë, Spitali Klinik Tetovë, ²Qendra shkollore medicinale Nikolla Shtejn Tetovë, ³Instituti i imunobiologjisë dhe gjenetikës humane, Fakulteti i mjekësisë, Shkup Përmbledhje Hyrje: Polimorfizmi në gjenin metilentetrahidrofolatë reduktazë (MTHFR) lidhet me nivelet e ngritura të homocisteinës totale (thcy) në plazmë (hiperhomocisteinemia). Qëllimi i studimit: Të hetojë nëse hiperhomocisteinemia dhe/ose MTHFR C677T polimorfizmi janë të lidhur me aksidentin vaskular cerebral iskemik akut të ndodhur për herë të parë (AVCIP). Materialet dhe metodat: Studimi prospektiv rast-kontroll ishte kryer në 39 pacient me AVCIP dhe 103 kontrollë, të gjithë popullatë shqiptare. Përqëndrimi i thcy u mat me metodën enzimatike ciklike. Gjenotipizimi i individëve për MTHFR polimorfizme u realizua nëpërmjet metodës CVD StripAssay (ViennaLab Labordiagnostica, GmbH, Austria). Rezultatet: Të gjithë pacientët kishin nivele të ngritura të homocisteinës ( 15µmol/L). Krahasuar me kontrollët, nivelet e ngritura të homocisteinës te pacientët ishin domethënëse, por pa sinjifikancë të dukshme te gjenotipi CT (heterozygotë) krahasuar me gjenotipin CC (normal) dhe TT (homozygotë). Homozygotë MTHFR ishin 3 pacientë (7.69%), por 20 (19.42%) kontrollë (p=0.141). MTHFR heterozygotë ishin 12/39 rastesh (30.77%), por 56 (54.37%) te kontrollët (p=0.121). Gjenotipi CC i MTHFR ishte gjetur te 15 raste (38.46%) dhe 27/103 (26.21%) te kontrollët (p=0.302). Konkluzionet: Rezultatet sugjerojnë se hiperhomocisteinemia, por jo MTHFR C677T polimorfizmi paraqet risk faktor për aksidentin vaskular cerebral iskemik akut të ndodhur për herë të parë në subjektët shqiptar. Fjalë kyç: Polimorfizmi, gjeni metilentetrahidrofolatë reduktazë, hiperhomocisteinemia 103

104 EFEKTET RENALE TË ACE FRENUESËVE TE PACIENTËT ME DËSHTIME KRONIKE RENALE DHE HIPERTENSION ARTERIAL Mirlind Behxheti 2,Sadi Bexheti 2,Zamira Bexheti 1, Sihana Ahmeti Lika, Dr.Lutfi Zylbeari 1,2 Universiteti i Tetovës-Fakuleti i Shkencave Mjekësore-Tetovë Abstrakti Efektet e inhibitorëve të enzimës konvertuese angiotensin (ACE angiotensinconverting-enzyme inhibitor në funksionin renal te pacientin hipertensive lidhet me veprimet glomerulare të angiotensin II dhe me shkallën e autorregulimit të filtrimit glomerular. Angiotensin II i ngushton edhe arterien aferente edhe eferente, si dhe qelizat mesangiale, një efekt që tenton të ulë filtrimin glomerular.angiotensin II stimulon lirimin e oksidit nitrik(no) të vazodilatorit nga arteriola aferent. duke minimizuar ngushtim të sajë. Mekanizmat renale që u nënshtrohen efekteve negative të ACE frenuesëve konsistojn në vasodilatimin intrarenal me një ulje konsekuente në presionin e filtrimit si dhe efektet e tyre renoprotektive. Rënia në presionin e filtrimit kontribuon në efektin antiproteinurik, si dhe në mbrojtjen e renoprotektiviteti afatgjatë. Studimet e fundit kanë dokumentuar se ekziston një korrelacioni pozitiv midis rënies së fraksionit të filtrimit dhe zvogëlimit të proteinuria gjatë përdorimit të ACE frenuesëve. Një rënie e tillë në normën e filtrimit me fillimin e trajtimit me ACE inhibitorit është e kthyeshëme dhe mund të të ndokin dukshëm në ngadalësimin e ecurisë së sëmundje kronike renale. Fjalë kyçe: Ace frenues,hipertensioni, Dështimi kronik renal 104

105 ROLI I BIOMARKUESËVE TË RINJ NË PARASHIKIMIN E DËMTIMEVE TE NEFROPATIA DIABETIKE(ND) Lutfi Zylbeari 1,2.Nasir Behxheti 1,3.Kasriot Haxhirexha,4.Mirlind Bexheti 1,5. Zamira Bexheti 1, 6. Gazmend Zylbeari 1 Fakulteti i Shkencave Mjekësore, Universitetit i Tetovës, Tetovë, R. e Maqedonisë. Abstrakt Nefropatia diabetike (ND) është një ndër komplikimet mikrovaskulare të veshkës si pasojë e diabetit tipit 1 dhe e diabeti i tipit 2.Identifikimi i hershëm dhe i saktë i ND është i dobishëm për të përmirësuar dhe parandaluar ecurinë e sëmundjes. Edhepse mikroalbuminuria mbetet standardi i artë për zbulimin e hershëm të ND, nuk është një parashikues i mjaftueshëm dhe i saktë i rrezikut të ND, për shkak të disa kufizimeve.kështu, që përveç albuminurisë janë të nevoj-shme shënjues më të ndjeshëm dhe specifikë për të parashikuar fillimin e hershëm të ND. Kështu, që viteve të fundit ka një ndryshim të paradigmës ndaj biomarkuesve të rinj, të cilët ndihmojn në parashikimin e dëmtimeve tubulare në fazat fillestare të ND. Shënuesit e lezioneve tubulare përfshijnë disa enzima urinare si:β-n-acetil-β-d-glucosaminidase(β-nag),γ- GT(Gamma Glutamyl Transferaza),AAP(Alanine Aminopepti-dase),LMW-Lowe density Molekular Protein,Cystatina-C,ß2-microglobulina dhe α-1-microglobulina. Konkluzioni:Ekzaminimi i enzimeve urinare është tejet e dobishme sepse shërben si paralajmërues i hershëm mbi vlerësimin e dëmtimeve tubule-renale si pasojë e ND. Fjalët kyçe: Nefropatia Diabetike(ND),Enzimet tubulare. 105

106 NEKROZA TUBULARE AKUTE DHE RABDOMIOLIZA Lutfi Zylbeari 1, Nasir Behxheti 1,Dorentina Bexheti 1, Sihana Ahmeti Lika 1, Ferizate Dika Haxhirexha 1, Hanife Ahmeti, Kastriot Haxhierexha 1,Sadi Bexheti 1 Abstrakti Si shkatar më i shpeshtë ( afër 80 % ) dëmtimeve akute renale shtë nekroza tubulare akute(nta) e cila manifestohet me një dëmtimi renal i ashtuquajtur-rabdomioliza. Rabdomioliza është një sindrom klinik i çrregullimeve biokimike që ndodh kur qelizat e dëmtuara të muskujve skeletor përveç mioglobinës lëshojnë edhe kreatinën fosfokinazë,laktat dehidrogjenazën,aldolazën, alanin aminotransferazën dhe aspartat aminotransferazën, e cila manifestohet si dobësi e gjymtyrëve e shoqëruar me mialgji, ënjtje dhe zakonisht me pigmenturi por pa hematuria dhe anuri. Shkaktarë të rabdomiolzës janë lëndimet traumatike ose jotraumatike.trajtimet e rabdomiolizës konsistojnë me diagnostifikim e hershëm,trajtimi i sëmundjes themelore që ka shipe deri në rabdomiolizës.nëse sindroma e rabdomiolizës nuk trajtohet në kohën e duhur, mund të shkaktojë dëme irre-verzibile dhe kronike terminale të veshave. Gjatë rabdomiolizës Kreatinin Kinaza në serum është për 5-6 herë më i lartë se vlera normale e cila si zakonisht e konfirmon diagnostifikimin e rabdomio-lizës.në përfundim mund të themi se korelacioni në mes rabdomiolizës dhe NAT është rreth 20%. FjalëKyçe: Rabdomioliza,nekroza akute tubuare, Dëmtimi akut i vashkave(dav) 106

107 EFEKTET RENALE TË ACE FRENUESËVE TE PACIENTËT ME DËSHTIME KRONIKE RENALE DHE HIPERTENSION ARTERIAL Mirlind Behxheti 2,Sadi Bexheti 2,Zamira Bexheti 1, Sihana Ahmeti Lika, Dr.Lutfi Zylbeari 1,2 Universiteti i Tetovës-Fakuleti i Shkencave Mjekësore-Tetovë Abstrakti Efektet e inhibitorëve të enzimës konvertuese angiotensin (ACE angiotensinconverting-enzyme inhibitor në funksionin renal te pacientin hipertensive lidhet me veprimet glomerulare të angiotensin II dhe me shkallën e autorregulimit të filtrimit glomerular. Angiotensin II i ngushton edhe arterien aferente edhe eferente, si dhe qelizat mesangiale, një efekt që tenton të ulë filtrimin glomerular.angiotensin II stimulon lirimin e oksidit nitrik(no) të vazodilatorit nga arteriola aferent. duke minimizuar ngushtim të sajë. Mekanizmat renale që u nënshtrohen efekteve negative të ACE frenuesëve konsistojn në vasodilatimin intrarenal me një ulje konsekuente në presionin e filtrimit si dhe efektet e tyre renoprotektive. Rënia në presionin e filtrimit kontribuon në efektin antiproteinurik, si dhe në mbrojtjen e renoprotektiviteti afatgjatë. Studimet e fundit kanë dokumentuar se ekziston një korrelacioni pozitiv midis rënies së fraksionit të filtrimit dhe zvogëlimit të proteinuria gjatë përdorimit të ACE frenuesëve. Një rënie e tillë në normën e filtrimit me fillimin e trajtimit me ACE inhibitorit është e kthyeshëme dhe mund të të ndokin dukshëm në ngadalësimin e ecurisë së sëmundje kronike renale. Fjalë kyçe: Ace frenues,hipertensioni, Dështimi kronik renal 107

108 The association between N02BE, C07A and C09A medicines group usage and musculoskeletal health amongst years old males and females in a developing country Ermira Krasniqi 1, Mynyr Koni 2, Bekim Samadraxha 3, Arben Boshnjaku 4 1 Medical University of Tirana, Faculty of Technical Medical Sciences, Albania 2 University of Tirana, Faculty of Natural Sciences, Albania 3 Faculty of Education, University of Prishtina, Prishtina, Kosovo;,4 University of Vienna, Faculty of Natural/Life Sciences, Austria Corresponding author: Ermira Krasniqi, Mati 1, Tregtia 11/29, Prishtinë, Kosova, , ph.ermirakrasniqi@gmail.com Abstract This study analyzes the effect of the treatment with medicines such as beta blockers (C07A), ACE inhibitors (C09A - Agents acting on the renin-angiotensin system) and paracetamol (N02BE) on the bone health in the late adult population (40-65 year olds). 162 subjects (53 Males and 109 Females) participated in this retrospective study. Bone Mineral Density (BMD), T-score and Z-score at distal forearm regions of both arms subjects (measured by DXA scan), together with the Handgrip Isometric Strength (HIS) (by handgrip) were measured. Additionally, questionnaires were filled. Significant differences (p<0.05) were found in BMD, T-score between consumers and non-consumers of N02BE drugs and C09A, whereas not-significant results (p>0.05) were found in all variables between consumers and non-consumers of C07A drugs. Since hypertension and osteoporosis are common diseases of our study subject s age, clinicians should be aware of the possible side effects of hypertension treatment in bone loss. Non-significant effect of beta blockers indicates that these medicines should be the choice when treating people with hypertension and risk of osteoporosis. Considering this study results, patients that are in combination therapy should be advised to be careful with the use of paracetamol, regardless it`s generally safe profile. Keywords: Musculoskeletal system, Developing country, Medications 108

109 Ndikimi i përdorimit të barnave N02BE, C07A dhe C09A në shëndetin e sistemit musculoskeletal tek meshkujt dhe femrat e moshës vjeç të një vendi në zhvillim Ermira Krasniqi 1, Mynyr Koni 2, Bekim Samadraxha 3, Arben Boshnjaku 4 1 Universiteti i Mjekësisë, Fakulteti i Shkencave Mjekësore Teknike, Shqipëri 2 Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Shkencave të Natyrës, Shqipëri 3Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Edukimit, Kosovë 4 Universiteti i Vienës, Fakulteti i Shkencave Natyrore/Jetësore, Austri Autori kontaktues: Ermira Krasniqi, Mati 1, Tregtia 11/29, Prishtinë, Kosova, , ph.ermirakrasniqi@gmail.com Përmbledhje Ky studim analizon efektin e trajtimit me barna beta bllokatorë (C07A), ACE inhibitorë (C09A - agjentët që veprojnë në sistemin renin-angiotenzinë) dhe paracetamol (N02BE) në shëndetin e eshtrave në popullatën e moshës vjeçare. Në këtë studim retrospektiv morën pjesë162 subjekte (53 meshkuj dhe 109 femra). Është matur dendësia minerale e eshtrave (BMD), T-score dhe Z-score në rajonet e krahëve distal në të dy anët (matur me DXA skan), së bashku me forcën e dorës (Handgrip). Gjithashtu, u plotësuan pyetësorët adekuat. Dallime sinjifikante (p <0,05) janë gjetur në BMD dhe T-score ndërmjet përdoruesve dhe jo-përdoruesve të N02BE dhe C09A, ndërsa rezultate jo sinjifikante (p> 0,05) janë gjetur në të gjitha variablat ndërmjet përdoruesve dhe jo-përdoruesve të barnave C07A. Meqënëse, hipertensioni dhe osteoporoza janë sëmundje të zakonshme të moshës së subjekteve të studimit, mjekët duhet të jenë të vetëdijshëm për efektet anësore të mundshme të trajtimit të hipertensionit në humbjen e masës eshtrore. 109

110 Efekti jo sinjifikant i beta-bllokatorëve tregon se këto barna duhet të jenë barna të zgjedhjes kur trajtohen pacientë me hipertension dhe rrezik nga osteoporoza. Duke marrë në konsideratë rezultatet e këtij studimi, pacientët që janë në terapi të kombinuar duhet të këshillohen të jenë të kujdesshëm gjatë përdorimit të paracetamolit, pavarësisht se konsideohet të ketë profil të sigurt. Fjalët kyqe: Sistemin musculoskeletal, Vend në zhvillim, Medikamente Publikimi i punimit The association between N02BE, C07A and C09A medicines group usage and musculoskeletal health amongst years old males and females in a developing country eshte perfitues i grantit te publikimeve te Keshillit Shkencor te MASHT. 110

111 THE LEVEL OF DEPRESSION AT THE AGE OF THREE AND ITS INTERRELATION WITH THE QUALITY OF LIFE Shqipe Vitija ABSTRACT This study included a total of 70 subjects, of 25 male tires and 45 women over the age of 60. While 22 of these participants were resident of the elders home and 48 others were resident in the family. Data was collected from two self-report questionnaires: Beck s inventory of depression and the multidimensional social support scale, Zimet, Dahlem, Zimet & Farley (1988). The study is guided by two hypotheses. The first hypothesis of this research was: There are differences in the level of experiencing depression among the elderly living in family and home care homes, t-test analysis has been conducted. The elderly living in the family environment showed the average (M = 22.62) while the elderly living in the homes of the elders showed average (M = 49.22), t-test score [t (1.68) p = 0.000], these results are important and support this hypothesis, as elderly people living in old-age homes have manifestly increased the level of depression compared to older people living with families. The second hypothesis of this research was: Quality quality of life in third age people is related to depressive symptoms, a correlation analysis was performed and this result was reported [r = (1.68) -.601**, p =.000], these results are important since a negative but significant correlation between these two variables was reported, the result supporting the second hypothesis. Key words: depression, support, quality, elderly 111

112 Okratoksina A në miell dhe kafe-një studim mbi vleresimin e rrezikut per kosumator JETON SPAHIU 1,, REXHEP HOXHA 4, TAHIRE MALOKU-GJERGJI 3, HYDAJETE MUHARREMI 5, KURTESH SHERIFI *2 1 Agjencia e Ushqimit dhe Veterinarisë, Prishtinë,Kosovë; 2 Universiteti I Prishtines Hasan Prishtina, Fakulteti I Bujqesise dhe Veterinarise,Prishtine,Kosovë. 3 Instituti Kombetar I Shendetit Publik Prishtinë, Kosovë 4 Universiteti I Prishtines Hasan Prishtinsa, Fakulteti I Mjeksise,Prishtinë,Kosovë; 5 Agjencioni I Forenzikes së Kosovës, Prishtinë,Kosovë Autor korrespondues kurtesh.sherifi@uni.pr.edu Okratroksina A (OTA) është një mikotoksinë që mund të gjendët në produkte ushqimore duke përfshirë drithërat,nenprodukte të dritherave, verë, kafe, kakao, erëza ose fruta të thata, qumësht dhe mish. Qellimi I ketij studimi ishte te matet shkalla e vleresimit te rrezikut per shendetin public nga konsumi I ketyre ushqimeve me prani te OTA-se.Gjithsej 101 mostra janë mbledhur nga supermarkete të ndryshme, pika shitëse ambulatore, tregje tradicionale etj. në Prishtine, Fushe Kosove, Lipjan dhe Podujeve gjatë vitit 2017 dhe fillim vitit Metodat analitike të përdorura përfshinin testin Elisa(metode imuno-enzimatike) dhe përcaktimi me kromatografi me pajisjen LC MS MS ne laborator te akredituar dhe me metoda te validuara. Frekuencat e kontaminimit të OTA ishin 11.62%, 15.05% dhe 35.95% dhe përqendrimet mesatare të mostrave pozitive ishin 0,94 mg / kg, 1,74 mg / kg, 3,41 mg / kg për nenprodukte te dritherave perkatesisht mielli I misrit, grurit si dhe per kafe. Të gjeturat tona tregojnë se nivelet e ndotjes me OTA në të gjitha mostrat e testuara ishin më të ulëta se niveli i lejuar nga Rregullorja e Komisionit Evropian Nr 1881/2006 dhe Rregullorja e Republikes se Kosoves NR 43/2013 mbi kontaminantet. Fjalë kyçe: Okratoksinë A, Miell, Kafe, ELISA, LC MS MS, Shëndeti Publik, 112

113 Probabiliteti i formimit të benzenit në lëngjet e frutave nga prania e konservuesve artificial Albina Gashi 1, Fatos Rexhepi 1 1 Fakulteti i Teknologjisë Ushqimore, Universiteti i Mitrovicës Isa Boletini PIM, Trepça Mitrovicë albinaa.286@gmail.com Abstrakti Acidi benzoik është një nga konzervuesit, i cili sё bashku me kripёrat e tij lejohen si aditivë ushqimorë në nivele të kufizuara. Përmbajtja e tyre duhet të deklarohet dhe nuk duhet të tejkaloj kufijtë e përcaktuar me legjislacion. Niveli i acidit benzoik ndodhet në llojet e ndryshme të pijeve joalkoolike. Esenca e këtij hulumtimi qëndron të dimë se sa prane ёshtё mundёsia e formimit tё benzenit në organizmat e gjallë në urinën humane nga konsumimi i lëngjeve, pёrkatёsisht nga interaksioni (in vivo) i aditivëve Acid Benzoik ose Benzoat Natriumit me Vitaminën C. Në studimin tonë u analizuan 2 lloje të ndryshme të lëngjeve Bravo me dhe pa vitaminё C (Acid Askorbik). Marrja ditore e lëngut do të jetë L/ditë, intervalin e pranimit ditor të pranueshëm sipas (ADI) të acidit benzoik e kemi 0-5 mg /L të peshës trupore. Përcaktimi i acidit benzoik është bërë me UV-VIS. Nëse më të vërtet formohet benzeni në organizmin e qeniës humane kjo do ti ndihmonte dhe mjeksisë, pavarësisht kësaj do të ndihmonte në zvoglimin e sasisë se tij, zёvendёsimin me bioaditive apo edhe nëse është e mundur edhe largimi e tij nga tregu. Fjalёt kyqe : Acidi Benzoik, Vitamina C, Benzeni,UV-VIS, siguria shёndetsore. 113

114 STATURE AND ITS ESTIMATION UTILIZING ARM SPAN MEASUREMENTS IN KOSOVAN ADULTS: NATIONAL SURVEY Fitim Arifi 1,2*, Dusko Bjelica 1, Sami Sermaxhaj 1,3, Jovan Gardasevic 1, Miroslav Kezunovic 1, and Stevo Popovic 1 1 University of Montenegro, Faculty for Sport and Physical Education, Niksic, Montenegro 2 AAB College, Faculty of Physical Education and Sport, Prishtina, Kosovo 3 Universe College, Department of Physical Culture, Sport and Recreation, P rishtina, Kosovo ABSTRACT: The purpose of this research is to examine stature in both Kosovan sexes as well as its association with arm span, as an alternative to estimating stature. A total of 1623 individuals (830 boys and 793 girls) participated in this research. The anthropometric measurements were taken according to the protocol of ISAK. The relationships between stature and arm span were determined using simple correlation coefficients at a ninety-five percent confidence interval. Then a linear regression analysis was carried out to examine extent to which arm span can reliably predict stature. Results displayed that Kosovan boys are ±5.96 cm tall and have an arm span of ±7.02 cm, while Kosovan girls are ±4.93 cm tall and have an arm span of ±5.87 cm. The results have shown that both sexes made Kosovans a tall nation but not even close to be in the top tallest nations. Moreover, the arm span reliably predicts stature in both sexes. KEY WORDS: Prediction; Measurement; Body Height; Arm Span; Kosovo. 114

115 STATURE AND ITS ESTIMATION UTILIZING ARM SPAN MEASUREMENTS OF BOTH GENDER ADOLESCENTS FROM SOUTHEAST REGION IN KOSOVO FITIM ARIFI 1,2 Arifi, F.:Stature and its estimation utilizing arm span measurements of both.. Sport Science 10 (2017) Issue 1: University of Montenegro, Faculty for Sport and Physical Education, Niksic, MONTENEGRO 2 AAB College, Faculty of Physical Education and Sport, Prishtina, KOSOVO Abstract This study is based on measurements of Southeast region Kosovar adolescents. The aim of this study was to examine the stature of adolescents from Southeast region as well relationship between arm span and stature in both Kosovar genders. A total measured subject participated in this research was 190 out of which (100 girls and 90 boys), females average of age is 18.17±0.37 years old (range years) and for male 18.25±0.43 years old (range years).the anthropometric measurements were done by trained people and were taken according to the ISAK manual. Relationship between stature and arm span has been analyzed by the simple correlation coefficient at a 95% confidence interval. The linear regression analysis was carried out to examine extent to which arm span can reliably predict of stature. Statistical importance was placed at level p<0.05. As a result anthropometric measurements for both sexes showed that the average of stature for boys adolescents from Southeast region are ±6.65 centimeters and have the arm span average of ±7.80 centimeters, while girls from Southeast ±4.61 centimeters tall, and have the arm span average of ±5.81 centimeters. The results have shown that the arm span was estimated as a reliable indicator of stature assessment to the both genders adolescents from Southeast region of Kosovo population. This study also confirms the necessity for developing separate height models for each region in Kosovo. Key words: stature, arm span, region, boys and girls, Kosovo. 115

116 Krahasimi i ekspresionit të disa ARNve të shkurtera në trupin e verdhë te gjedhi gjatë graviditetit të herëshëm Rreze M. Gecaj (1), Corina I. Schanzenbach (2), Michael W Pfaffl (3), Bajram Berisha (1)(3) Fakulteti i bujqësisë dhe veterinarisë, Universiteti i Prishtinës, Kosovë Departmenti i shkencave të sistemeve mjedisore, ETH Zu rich, Zvicer Departamenti i fiziologjisë dhe imunologjisë shtazore, Univerisiteti Teknik i Munihut, Gjermani Autor korespondues: rreze.gecaj@uni-pr.edu Pas pranimit maternal të graviditetit, vazhdimesia e tij varet nga funksionaliteti i trupi të verdhë (CL). Te gjedhi CL vazhdon të jetë funksional edhe pas ditës së të ciklit vetëm nëse ai sinjalizohet nga konceptusi përmes sekretimit të interferonit tau (INFτ). Përvec, këtij sinjalizimi endokrin, funksionaliteti i CL mund të kontollohet edhe nga një grup i ARNve të shkurtëra jo koduese, që njihen si mikroarn. Roli i mikroarn në rregullimin e funksionit të CL në muajt e parë të graviditetit është end i panjohur. Qëllimi i këtij studimi ishte krahasimi i ekspresionit të disa mikroarnve në CL gjatë graviditetit të herëshëm. Mostrat e CL nga shtazët gravide (P, n=3) janë karahasur me ato të CL të shatzëve gjatë ciklit dhe regresionit (d 13-16, n=3; d >18, n=3). Populacioni i mikroarnve u profilua përmes sekuencimit të transkriptomës dhe matja e ekspresionit përmes metodës DESeq2. Rezultatet tona tregojnë që mikroarntë: bta-mir-2890, -2332, p, -148b, dhe -29c kanë një ekspresion signifikant më të ulët në CL gjatë graviditetit krahasuar me CL gjatë ciklit dhe regresionit. In-silico analizimi i target gjeneve për btamir-148b, -29c dhe tregon involvimin e tyre në rrugët sinjalizuese që ndërlidhen me funksionin e CL gjatë graviditetit. Fjale kyce: mikroarn, trupi i verdhe, graviditeti, gjedhi, sekuencim i transkriptomës. 116

117 Niveli i kompetencave të mjekëve familjarë nga pikëpamja e pacientëve, në Kosovën e pasluftës Gazmend Bojaj 1,2, Katarzyna Czabanowska 3 4, Fitim Skeraj 2, Gene Burazeri 2,3 1 Kolegji Heimerer,Prishtinë, KOSOVË; 2 Universiteti i Mjekësisë, Tiranë, Shqipëri; 3 Departamenti i shëndetit ndërkombëtar, Shkolla e shëndetit publik dhe kujdesit primar (CAPHRI), Fakulteti i shëndetit, mjekësisë dhe shkencave jetësore, Maastricht University, Maastricht, Holandë; 4 Fakulteti i shkencave të shëndetit, Jagiellonian University Medical College, Krakow, Poloni. Gazmend Bojaj, MD, Qendra Kryesore e Mjekësisë Familjare, Klinë, Kosovë; ABSTRAKTI Qëllimi: Përveç perspektivës së profesionistëve të shëndetësisë, është po aq e rëndësishme të vlerësohen perceptimet e shfrytëzuesve të shërbimeve të kujdesit shëndetësor, në lidhje me aftësitë, shkathtësitë dhe kompetencat e mjekëve të familjes së tyre. Qëllimi ynë ishte të vlerësojmë nivelin e kompetencave të mjekëve të familjes nga këndvështrimi i pacientëve në Kosovë, që është një vend në tranzicion. Metodat: Një sondazh mbarëkombëtar është realizuar në Kosovë në vitin 2013, duke përfshirë një mostër tipike prej 1340 shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor, të moshës 18 vjeç (49 % meshkuj të moshës 50.7 ± 18.4 vjeç dhe 51 % femra të moshës 50.4 ± 17.4 vjeç; shkalla e përgjigjes: 89 %). Pjesëmarrësve u është kërkuar që ta vlerësojnë nivelin e kompetencave të mjekëve përkatës të familjes së tyre në lidhje me fusha të ndryshme të vizitave mjekësore. Pyetësori i vetë-administruar ka përfshirë 37 pika të strukturuara në gjashtë fusha. Përgjigjet për çdo pikë të pyetësorit ishin të radhitura nga një (mjekët fillestarë ) deri në pesë (mjekët ekspertë ). Rezultati i përgjithshëm, lidhur me kompetencat e mjekëve familjarë, ishte përllogaritur për secilin pjesëmarrës [radhitur 117

118 nga 37 (kompetencat minimale) deri në 185 (kompetencat maksimale)]. Për më tepër, janë mbledhur të dhënat demografike dhe socio-ekonomike. Është aplikuar modeli i përgjithshëm linear, për të vlerësuar lidhjet demografike dhe socio-ekonomike të nivelit të përgjithshëm të kompetencave të mjekëve të familjes sipas këndvështrimit të pacientëve. Rezultatet: Vlera mesatare e rezultatit të përgjithshëm përmbledhës në anketën me 37 - pika ishte ± Ajo vlerë ishte më e lartë në mesin e të rinjve, pjesëmarrësve me të ardhura të ulëta, pacientëve të cilët raportuan vizita të shpeshta shëndetësore dhe atyre që nuk ishin të kënaqur me cilësinë e vizitës mjekësore. Në anën tjetër, nuk janë vërejtur dallime gjinore apo arsimore. Konkluzione : Gjetjet tona tregojnë një nivel relativisht të lartë të kompetencave të mjekëve të familjes nga këndvështrimi i pacientëve në Kosovën e pasluftës. Studimet e ardhshme duhet të vlerësojnë përcaktuesit kryesorë të kompetencave të vetë-perceptuara të mjekëve të familjes dhe shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor në Kosovë. Fjalët kyçe: kompetencat, mjekët e familjes, shfrytëzuesit e kujdesit parësor shëndetësor, cilësia e kujdesit. Hyrje Kohët e fundit është argumentuar se udhëzimi i bazuar në kompetenca është jetik për zhvillimin profesional të profesionistëve të shëndetit ( 1 ). Për këtë arsye, edukimi i bazuar në kompetenca rrit aftësitë dhe shkathtësitë e personelit shëndetësor, për të adresuar kërkesat komplekse dhe në ndryshim, për shërbimet e rëndësishme në nivel të popullsisë ( 1-3 ). Ngritja e nivelit të kompetencave dhe aftësive të personelit të kujdesit shëndetësor do të çojë në rritjen e nivelit të kënaqshmërisë të shfrytëzuesve të shërbimeve të kujdesit shëndetësor, që ka qenë dukshëm e lidhur me një cilësi më të mirë të kujdesit parësor shëndetësor ( 4 ) dhe rezultate më të favorshme shëndetësore ( 5.6 ). Nga kjo pikëpamje, përmirësimi i cilësisë dhe vlerësimi i performancës kohët e fundit janë shndërruar në çështje thelbësore në praktikën e kujdesit parësor shëndetësor ( 7 ), me qëllim të përmbushjes së kërkesave të pacientëve. Ne kemi argumentuar më parë për nevojën e zhvillimit të mjeteve të dobishme për vlerësimin e vazhdueshëm të performancës së mjekëve, në mënyrë që të identifikojmë boshllëqet e mundshme në nivelin e tyre të shkathtësive, aftësive dhe kompetencave, me qëllimin përfundimtar të përmirësimit të cilësisë së kujdesit ndaj pacientëve (7, 8 ). Për të përmbushur këtë qëllim, ne kemi sugjeruar një kuadër konceptual dhe 118

119 një mjet të përshtatshëm që do të ndihmojnë për të vetë-vlerësuar boshllëqet e kompetencave midis profesionistëve të kujdesit parësor shëndetësor ( 7,8 ). Megjithatë, përveç perspektivës së profesionistëve të shëndetësisë, është po aq e rëndësishme për të vlerësuar perceptimet e shfrytëzuesve të shërbimeve të kujdesit shëndetësor në lidhje me aftësitë, shkathtësitë dhe kompetencat e mjekëve të familjeve të tyre dhe të personelit tjetër shëndetësor. Kështu, ekziston nevoja për të zhvilluar mjetet e matjes së kompetencave të profesionistëve të shëndetit sipas pikëpamjes së pacientëve. Në këtë linjë të argumentimit, ne kemi zhvilluar dhe testuar një instrument ndërkombëtar që synon vlerësimin e nivelit të shkathtësive, aftësive dhe kompetencave të profesionistëve të shëndetësisë nga perspektiva e mjekëve familjarë (vetë-vlerësim) dhe nga këndvështrimi i shfrytëzuesve të kujdesit shëndetësor ( 8 ). Ky instrument matës është vërtetuar në Shqipëri në mesin e shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor ( 9 ), mjekëve të përgjithshëm dhe mjekëve të familjes (10). Kohët e fundit, një adaptim ndër-kulturor i këtij instrumenti është realizuar gjithashtu në Kosovë, në mesin e shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor (11) dhe mjekëve të familjes (12). Në këtë kuadër, ne kemi pasur për qëllim të vlerësojmë nivelin e shkathtësive, aftësive dhe kompetencave të mjekëve të familjes nga këndvështrimi i shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor në Kosovë, një vend në tranzicion në Ballkanin Perëndimor. Ne kemi përdorur versionin e vërtetuar të instrumentit ndërkombëtar të zhvilluar me mbështetjen e Programit për Mësim të Përjetshëm të Komunitetit Evropian. Ky mjet i standardizuar trajton nivelet e kompetencës të mjekëve të përgjithshëm dhe mjekëve të familjes, në lidhje me fusha të ndryshme të cilësisë së kujdesit shëndetësor (7,8). Metodat Një studim mbarëkombëtar ndër-sektorial është realizuar në Kosovë në periudhën janardhjetor Popullsia e studiuar Një mostër studimore mbarëkombëtare prej 1340 shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor (të dy gjinitë e moshës 18 vjeç) është përfshirë në këtë studim. Llogaritja e nivelit të mostrës është bërë me zbatimin e WINPEPI për një numër 119

120 të hipotezave që lidhen me korrespondues socio-demografik dhe socio-ekonomik të pacientëve, të tillë si gjinia, mosha dhe niveli i arsimimit. Niveli i rëndësisë ( dy- pjesësh) ishte vendosur në 5% dhe, kapaciteti i studimit në 80%. Në bazë të llogaritjeve më të shumta konservatore, numri minimal i nevojshëm ishte rreth 1200 persona. Ne vendosëm të angazhojmë 1500 persona për të rritur mundësinë e studimit. Nga 1500 individë të synuar, 160 nuk kanë marrë pjesë në studim. Në përgjithësi, 1340 shfrytëzues të kujdesit parësor shëndetësor janë përfshirë në anketën tonë [ 661 ( 49 %) meshkuj dhe 679 ( 51 %) femra, përqindja e përgjithshme: 1340/1500 = 89.3 %]. Shkalla e përgjigjeve ishte e ngjashme në të tre vendet e përfshira në studim. Përveç kësaj, të anketuarit dhe jo-të anketuarit kishin shkallë të ngjashme të gjinisë dhe moshës, në të gjitha rajonet e tjera të përfshira në anketë. Grumbullimi i të dhënave Ne kemi zbatuar një instrument ndërkombëtar, që synon vlerësimin e nivelit të shkathtësive, aftësive dhe kompetencave të mjekëve të familjes nga perspektiva e shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor. Të gjithë pjesëmarrësve të përfshirë në këtë studim, ju kemi kërkuar që të vlerësojnë nivelin e shkathtësive, aftësive dhe kompetencave të mjekëve të familjeve të tyre në lidhje me gjashtë fusha të rëndësishme të cilësisë së kujdesit parësor shëndetësor me sa vijon: ( i) Kujdesi dhe siguria e pacientit (8 pika) ; ( ii) Efikasiteti dhe efiçienca (7 pika), ( iii ) Paanësia dhe praktika etike (8 pika), ( iv ) Metodat dhe mjetet (5 pika), ( v ) Udhëheqja dhe menaxhimi (4 pika), dhe (vi ) Zhvillimi i vazhdueshëm profesional (5 pika) Përgjigjet për secilën pikë të çdo nënshkalle janë radhitur nga 1 ( fillestar = mjekët kanë pak ose aspak njohuri / aftësi, ose përvojë të mëparshme të kompetencës së përshkruar dhe kanë nevojë për mbikëqyrje të afërt ose udhëzime ) deri në 5 ( ekspert = mjekët janë burimet primare të dijes dhe informacionit në fushën e mjekësisë) ( 9-12 ). Një rezultat i përgjithshëm përmbledhës [ përfshirë 37 pika, radhitur : nga 37 (kompetenca minimale) deri në 185 (kompetenca maksimale ) ] ishte llogaritur për të gjithë pjesëmarrësit e përfshirë në këtë studim. Kemi mbledhur gjithashtu të dhënat demografike dhe socio-ekonomike ( mosha dhe gjinia e pjesëmarrësve, niveli arsimor, statusi i punësimit dhe niveli i të ardhurave ) dhe informatat mbi kënaqshmërinë e përgjithshme me vizitat mjekësore si dhe numrin e vizitave shëndetësore vitin e kaluar. 120

121 Studimi u miratua nga Bordi Etik i Ministrisë së Shëndetësisë së Kosovës. Të gjithë individët që kanë rënë dakord të marrin pjesë kanë nënshkruar një formular të pëlqimit para intervistës. Analiza statistikore Alfa e Cronbach-ut është përdorur për të vlerësuar qëndrueshmërinë e brendshme të instrumentit me 37-pika, mbi matjen e kompetencave të mjekëve familjarë nga pikëpamja e shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor. Në anën tjetër, rho e Spearman-it është përdorur për të vlerësuar asocimin linear (korrelacioni) të pikëve të nënshkallës (fushat) së instrumentit. Modeli i përgjithshëm linear është aplikuar për të vlerësuar lidhjen e rezultatit të përgjithshëm të kompetencave të mjekëve të familjes, nga pikëpamja e pacientëve, me karakteristikat e tyre demografike dhe socio-ekonomike. Janë përllogaritur vlerat mesatare të papërshtatura dhe, të përshtatura sipas moshës, intervalet e tyre përkatëse të besimit 95% (95% CIs) dhe p-vlerat. Versioni 17.0 i paketës statistikore për shkencat sociale (SPSS), është përdorur për të gjitha analizat statistikore. REZULTATET Mosha mesatare e përgjithshme e pjesëmarrësve në anketë ishte 50.5 ± 17.9 vjet - ajo ishte e ngjashme te meshkujt dhe femrat (Tabela I). Karakteristikat personale të pjesëmarrësve të studimit Mosha mesatare e përgjithshme e pjesëmarrësve në anketë ishte 50.5 ± 17.9 vjet. Mosha ishte e ngjashme te meshkujt dhe femrat (Tabela I). Në tërësi, mesatarja e viteve të shkollimit formal ishte 9.4 ± 4.0 vjet. Niveli arsimor ishte më i lartë te meshkujt në krahasim me pjesëmarrëset femra (mesatarja e viteve të shkollimit formal: 10.3±3.7 vjet kundrejt 8.5±4.1 vjet, respektivisht). Rreth 20 % e pjesëmarrësve të studimit raportuan një nivel të ulët të të ardhurave (18 % te meshkujt dhe 21 % te femrat), ndërsa 7 % kanë raportuar një nivel të lartë të të ardhurave (8%% te meshkuj dhe 7% te femrat). Shkalla e papunësisë ishte mjaft e lartë në këtë mostër studimore të shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor në Kosovë, veçanërisht në mesin e pjesëmarrësve femra 121

122 (53 % kundrejt 22% tek meshkujt). Shumë pak pjesëmarrës kanë raportuar për vizitën e tyre të parë shëndetësore në shërbimet e kujdesit parësor shëndetësor në vitin e kaluar (në përgjithësi N = 16), rreth 19 % raportuan 1-2 vizita shëndetësore, ndërsa 18% e individëve raportuan shtatë ose më shumë vizita shëndetësore në vitin e kaluar. Pjesëmarrësit e studimit raportuan dukshëm për një shkallë të lartë të kënaqshmërisë me shërbimet e kujdesit parësor shëndetësor: 75 % e individëve e kanë perceptuar vizitën mjekësore si të mirë ose shumë të mirë, krahasuar me vetëm 3.4 % të individëve të cilët e kanë vlerësuar cilësinë e shërbimeve të kujdesit parësor shëndetësor si të dobët ose shumë të dobët. Nuk kishte dallime gjinore në lidhje me kënaqshmërinë e përgjithshme, me cilësinë e shërbimeve të kujdesit parësor shëndetësor (Tabela 1). 122

123 Tabela 1. Klasifikimi i karakteristikave socio-ekonomike dhe kënaqshmërisë me shërbimet e kujdesit shëndetësor, në një shembull/mostër studimore të shfrytëzuesve të shërbimit shëndetësor parësor në Kosovë, në vitin 2013 Variabile Meshkuj (N=661) Femra (N=79) Gjithsej (N=1340) Mosha (vitet) 50.7±18.4* 50.4± ±17.9 Niveli i shkollimit (vitet) 10.3± ± ±4.0 Niveli i të ardhurave: Ulët 119 (18.0) 146 (21.5) 265 (19.8) Mesatar 491 (74.3) 485 (71.4) 976 (72.8) I lartë 51 (7.7) 48 (7.1) 99 (7.4) Statusi i punësimit: Punësuar 288 (43.6) 168 (24.7) 456 (34.0) Papunësuar 146 (22.1) 363 (53.5) 509 (38.0) Studentë 66 (10.0) 55 (8.1) 121 (9.0) Pensionuar 161 (24.4) 93 (13.7) 254 (19.0) Numri i vizitave mjekësore gjatë 12 muajve të fundit: 0 7(1.1) 9(1.3) 16(1.2) (19.8) 125(18.4) 256 (19.1) (40.5) 214(31.5) 482 (36.0) (20.6) 204 (30.0) 340 (25.4) 7 119(18.0) 127(18.7) 246 (18.4) Kënaqshmëria e përgjithshme me shërbimet shëndetësore: Shumë mirë/mirë 500 (75.6) 503(74.1) 1003(74.9) Mesatar 140(21.2) 151(22.2) 291 (21.7) Dobët/shumë dobët 21 (3.2) 25 (-1.7) 46 (3.4) *Vlerat mesatar ± devijime standarde. *Përqindjet e numrave dhe kolonave (në kllapa). 123

124 Instrumenti për matjen e kompetencave të mjekëve të familjes Në përgjithësi, besueshmëria (konsistenca e brendshme) e të gjithë shkallës (37 pika) ishte alfa e Cronbach-ut = 0.96 (95% CI = ), ajo ishte e ngjashme te pjesëmarrësit meshkuj dhe femra (0.97 kundrejt 0.96, respektivisht) [të dhënat nuk tregohen]. Tabela 2 paraqet një matricë paralele midis pikëve të nënshkallës (që është fusha e instrumentit matës). Koeficientet e korrelacionit të Spearman-it varionin nga 0.55 (për asocimin linear të udhëheqjes dhe menaxhimit me fushat e kujdesit dhe sigurisë e pacientit dhe paanshmërisë dhe praktikës etike ) deri 0.70 (për nënshkallët e efektshmëria dhe efikasitetit dhe kujdesit dhe sigurisë të pacientit ) - që tregon një marrëdhënie të moderuar lineare ndërmjet fushave të instrumentit të kompetencave të mjekëve familjarë. Tabela 2. Korrelacioni i matricës së rezultateve të nënshkallës (ndryshe nga fushat e instrumentit) Fusha Kujdesi dhe siguria e pacientit Efektshmëria dhe efikasiteti Paanshmëria dhe praktika etike Zhvillim i vazhdueshëm profesional 0.57(<0.001) Kujdesi dhe siguria e pacientit 0.56(<0.001) 0.70(<0.001) Efektshmëria dhe efikasiteti 0.58(<0.001) 0.59(<0.001) 0.64(<0.001) Paanshmëria dhe praktika etike Metodat dhe mjetet Metodat dhe mjetet 0.66(<0.001) 0.62(<0.001) 0.68(<0.001) 0.64(<0.001) Udhëheqja dhe menaxhimi 0.64(<0.001) 0.55(<0.001) 0.58(<0.001) 0.55(<0,001) 0.71(<0.001) *Koeficientet e korrelacionit të Spearman dhe vlerat-p të ardhshme (në kllapa). 124

125 Lidhjet e kompetencave të mjekëve të familjes Vlera mesatare e rezultatit të përgjithshëm përmbledhës për instrumentin me 37 - pika ishte ± 19.7 [radhitur nga 37 ( kompetencat minimale ) deri 185 ( kompetencave maksimale ) ]. Vlera mesatare e rezultatit të përgjithshëm përmbledhës të kompetencave të mjekëve të familjes nga pikëpamja e pacientëve ishte më e lartë në mesin e pjesëmarrësve më të rinj ( < 45 vjeç ) krahasuar me ata më të moshuar ( 45 vjeç ), ( 119 kundrejt 117, respektivisht, P = 0.04 ) [Tabela 3]. Nuk kishte asnjë dëshmi të dallimeve gjinore në rezultatet mesatare të kompetencave të përgjithshme të mjekëve të familjes, edhe pas përshtatjes së moshës. Për më tepër, rezultatet mesatare të kompetencave të mjekëve të familjes ishin të ngjashme në mesin e pjesëmarrësve me nivele të ndryshme të arritjeve arsimore. Nga ana tjetër, pjesëmarrësit me të ardhura të ulëta kanë shfaqur rezultate me një mesatare më të ulët të kompetencave të përgjithshme të mjekëve të tyre të familjes në krahasim me grupin me të ardhura më të larta (rezultati i përgjithshëm pas përshtatjes së moshës P < 0.001). Individët e punësuar dhe të papunësuar, kanë shfaqur rezultate të ngjashme, një mesatare që ka rezultuar edhe pas përshtatjes së moshës. Pacientët që kanë pasur vizita të shpeshta në klinikat e kujdesit parësor shëndetësor (tre ose më shumë vizita në vitin e kaluar) kanë shfaqur rezultate më të ulëta të kompetencave të mjekëve të familjes së tyre (rezultati i përgjithshëm pas përshtatjes së moshës P < 0.001). Siç pritej, pjesëmarrësit të cilët ishin të kënaqur me vizitat mjekësore, kanë treguar një rezultat me një mesatare më të lartë të kompetencave të mjekëve të tyre të familjes, në krahasim me individët të cilët ishin më pak të kënaqur me cilësinë e shërbimeve të kujdesit shëndetësor parësor (e përgjithshme P < 0.001) [Tabela 3]. 125

126 Tabela 3. Asocimi i kompetencave të mjekëve të familjes nga pikëpamja e pacientëve me karakteristikat e tyre demografike dhe socio-ekonomike, vlerat mesatare nga modeli i përgjithshëm linear Karakteristikat socioekonomike të pacientëve Modelet e papërshtatura Modelet e përshtatura sipas moshës Mesat. 95% CI P Mes. 9S%CI P Mosha: Të rinj ( 44 vjeç) Të moshuar ( vjeç) Gjinia: Meshkuj Femra Niveli i arsimimit: 0.601(2) 0.998(2) Ulët (0-8 vite) Mesëm (9-12 vite) Lartë ( 13 vite) Ref Ref. Niveli i të ardhurave: <0.001 (2) <0.001(2) Ulët Mesatar Lartë ref Ref Statusi i punësimit: (3) (3) Punësuar Papunë Student Pensionistë ref ref Numri i vizitave mjekësore gjatë 12 muajve të fundit (2) (2)

127 < < ref ref Kënaqshmëria e përgjithshme me shërbimet shëndetësore: <0.001 (2) <0.001 (2) Shumë mirë/mirë Mesatar Dobët/shumë dobët ref ref *Sfera e rezultatit të përgjithshëm nga 37 (kompetencat minimale) deri në 185 (kompetencat maksimale). *Të gjitha vlerat-p dhe nivelet e lirisë (në kllapa). DISKUTIMI Rezultatet e kësaj ankete ofrojnë informacione të dobishme mbi nivelin e shkathtësive, aftësive dhe kompetencave të mjekëve të familjes, nga perspektiva e shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor, në Kosovë, pas luftës. Instrumenti i vlerësimit të administruar në mostrën tonë të studimit, tregoi një konsistencë të brendshme shumë të lartë, që ishte e ngjashme tek pjesëmarrësit meshkuj dhe femra. Faktikisht, konsistenca e përgjithshme e brendshme në anketën tonë (alfa e Cronbach-ut = 0.96) ka qenë më e lartë se sa në një anketë paraprake të përshtatjes ndër-kulturore të zhvilluar në Kosovë, që ka raportuar një alfa të Cronbach-ut të përgjithshme = 0,88 (11). Përveç kësaj, konsistenca e brendshme në studimin aktual të realizuar në Kosovë ka qenë më e lartë sesa në një studim të mëparshëm të validimit të kryer në Shqipëri (9). Në studimin tonë, besueshmëria e mjetit (p.sh. konsistenca e brendshme) ishte e ngjashme në të dy gjinitë, një gjetje, e cila është në thelb në përputhje me një raport paraprak nga Shqipëria (9). Niveli i përgjithshëm i kompetencave të mjekëve të familjes, siç është paraqitur në rezultatin përmbledhës të instrumentit me 37 pika, ishte mjaft i lartë në studimin tonë, që përfshinte një mostër studimore mbarëkombëtare të shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor në Kosovë. Nuk kishte dallime gjinore në lidhje me nivelet e perceptuara të kompetencave të mjekëve të familjes, sipas pikëpamjes së pacientëve. Siç është vënë në dukje më sipër, ky konstatim lidhur me një nivel të lartë të njohurive dhe kompetencave të mjekëve të familjes është në përputhje me vlerësimin shumë pozitiv të cilësisë së shërbimeve të kujdesit parësor shëndetësor në mesin e pjesëmarrësve të studimit tonë (13). Kështu, në studimin tonë, 75 % e pjesëmarrësve i kanë perceptuar vizitat mjekësore si «të mira» ose «shumë të mira», një rezultat që është shumë e ndryshëm nga një studim i mëparshëm, që është kryer në rajonin e Gjilanit, Kosovë, në vitin 2010, duke përfshirë 127

128 një mostër studimore prej 1039 shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor (14). Në këtë anketë, vlerësimi i shërbimeve të kujdesit parësor shëndetësor nga ana e pacientëve u vlerësua përmes HUROPEP, një instrument me 23 pika, që ka përfshirë aspekte të ndryshme të vizitave mjekësore. Rezultatet nga ky studim treguan se, në mënyrë të konsiderueshme, më pak shfrytëzues të kujdesit parësor shëndetësor në Kosovë janë të kënaqur me vizitën e përgjithshme mjekësore, në krahasim me homologët e tyre evropianë (14). Megjithatë, ka ndryshime midis dy studimeve: Hulumtimi ynë ka përfshirë një mostër studimore mbarëkombëtare, në krahasim me studimin e mëparshëm të realizuar vetëm në rajonin e Gjilanit (14). Për më tepër, ne kemi vlerësuar vetëm nivelin e vetë - perceptuar të kompetencave të mjekëve të familjes nga perspektiva e pacientëve. Nga ana tjetër, sondazhi paraprak i kryer në rajonin e Gjilanit, ka përfshirë dimensione të tjera të rëndësishme të cilësisë së shërbimeve të kujdesit parësor shëndetësor, të cilat nuk janë të lidhura me nivelin e njohurive, aftësive dhe kompetencave të profesionistëve të kujdesit shëndetësor (14). Për më tepër, niveli i përgjithshëm i kompetencave të mjekëve të familjes në studimin tonë ishte më i lartë në krahasim me studimin e vlerësimit paraprak (adaptimi ndër-kulturor), që u zhvillua në një mostër studimore prej 98 shfrytëzuesve të kujdesit shëndetësor parësor në Kosovë (11). Përveç kësaj, rezultati i përgjithshëm përmbledhës në studimin tonë ishte veçanërisht i lartë në krahasim me raportet e mëparshme nga Shqipëria fqinje, ku u krye një studim i ngjashëm duke zbatuar pikërisht të njëjtin instrument (9,10). Në studimin tonë të kryer në Kosovë, niveli i shkathtësive, aftësive dhe kompetencave të mjekëve të familjes, siç është vlerësuar nga perspektiva e pacientëve, ishte i lidhur pozitivisht me nivelin e të ardhurave, në krahasim me studimin shqiptar, që ka raportuar për mungesën e lidhjeve me karakteristika socio-ekonomike të pjesëmarrësve të studimit (9). Megjithatë, gjithashtu nuk kishte asnjë provë të lidhjes me arritjen arsimore në studimin aktual. Studimet e ardhshme në Kosovë dhe Shqipëri duhet të krahasojnë rezultatet e vlerësimit të shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor me rezultatet e vetë-vlerësimit të mjekëve të tyre familjare, për të identifikuar boshllëqet e mundshme në nivelet e perceptuara të aftësive dhe kompetencave. Siç është argumentuar më herët, pikëpamjet e shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor, në lidhje me cilësinë e shërbimeve të kujdesit shëndetësor, duke përfshirë aftësitë dhe kompetencat e mjekëve të tyre përkatës të familjes, mund të ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme nga niveli i vetë-perceptimit të kompetencave të profesionistëve të kujdesit shëndetësor (13). Kompetencat konsiderohen si pjesë 128

129 përbërëse e cilësive individuale, duke përfshirë njohuritë, shkathtësitë dhe qëndrimet, që përfaqësojnë produktivitetin e lidhur me kontekstin (15). Megjithatë, pikëpamja e pacientëve lidhur me produktivitetin mund të ndryshojë në mënyrë të konsiderueshme nga perspektiva e ofruesit. Për këtë arsye, studimet e ardhshme në mjediset shqiptare dhe gjetkë, duhet të shqyrtojnë këtë çështje të rëndësishme në një mënyrë substanciale. Në përfundim, gjetjet e këtij studimi kombëtar të kryer në Kosovë, një vend në tranzicion, ofrojnë informacion të dobishëm për nivelin e aftësive dhe kompetencave të mjekëve të familjes nga perspektiva e shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor. Megjithatë, gjetjet nga kjo anketë duhet të përsëriten edhe në studimet e ardhshme në Shqipëri dhe Kosovë. KONKLUZIONET 1. Rezultatet e këtij punimi të realizuar në Kosovë dëshmojnë për nevojën e përmirësimit të cilësisë së shërbimit në kujdesin shëndetësor parësor në këtë shtet në tranzicion të shpejtë politik dhe social-ekonomik pas një lufte të stërzgjatur me Serbinë dhe shpalljes së pavarësisë. 2. Në mënyrë specifike, gjetjet e këtij punimi mundësojnë hartimin dhe përpilimin e politikave shëndetësore, strategjive, programeve dhe aktiviteteve të bazuara në evidencë me qëllimin final të përmirësimit të cilësisë së kujdesit shëndetësor parësor dhe jo vetëm në Republikën e Kosovës. 3. Punimi aktual dëshmon për nevojën e trainimit adekuat dhe edukimit profesional të vazhdueshëm të personelit të kujdesit shëndetësor parësor në Republikën e Kosovës për të përballuar me sukses sfidat dhe problematikën shëndetësore të popullatës në përputhje edhe me zhvillimet teknologjike bashkëkohore dhe përvojat e suksesshme të vendeve të tjera të rajonit Europian. 4. Politikë-bërësit dhe vendim-marrësit e sektorit shëndetësor në Kosovë duhet të marrin në konsideratë nivelin e vetë-perceptuar të kompetencave të mjekëve të familjes për të zbatuar me sukses dhe efektivitet programet e përmirësimit të cilësisë dhe rritjes së performancës së punës të personelit shëndetësor. 129

130 5. Është nevojë imperative që të gjithë mjekët që ushtrojnë profesionin e tyre në kujdesin shëndetësor parësor në Kosovë t i nënshtrohen specializimit të plotë në Mjekësi Familjare, i cili u dëshmua në këtë punim si faktor i rëndësishëm përcaktues i një niveli më të lartë të njohurive, aftësive dhe kompetencave të mjekëve. 6. Përtej specializimit në Mjekësi Familjare, është shumë i rëndësishëm edhe trainimi periodik dhe zhvillimi i vazhdueshëm profesional i personelit shëndetësor si një nga parakushtet themelore për të rritur performancën dhe për të përmirësuar në mënyrë të qëndrueshme cilësinë e shërbimeve shëndetësore në popullatën Kosovare. 7. Në mënyrë të ngjashme, hartimi i strategjive dhe programeve për përmirësimin e cilësisë së shërbimeve shëndetësore në kujdesin parësor duhet të marrë në konsideratë edhe perceptimin e kompetencave të mjekëve të familjes nga këndvështrimi i pacientëve në mënyrë që të rritet edhe niveli i satisfaksionit (kënaqësisë) së përdoruesve të shërbimeve shëndetësore. MIRËNJOHJA Falenderojme Ministrine e Arsimit dhe shkences per perkrahjen e ketij punimi shkencor i cili u prezentua ne Konferencen nderkombetare te Mjekesise Familjare WONCA 2016 ne Kopenhage te Danimarkës. Pa kete mbeshtetje une jam i sigurt se nuk do te arrija te prezentoja Kompetencat e Mjekeve Familjare ne Kosoven e pasluftes. REFERENCAT l. Czabanowska K, Smith T, Könings K.D, Sumskas L, Otok R, Bjegovic-Mikanovic V, Brand H. In search for a public health leadership competency framework to support leadership curriculum-a consensus study. Eur J Public Health 2013 (Epub ahead of print). 2. Wright K, Rowitz L, Merkte A, et al. Competency development in public health leadership. Am J Public Health 2000,90: McKec M. Seven goals for public health training in the 21st century. Eur J Public Health 2013,23:

131 4. Heje HN, Vedsted P, Olesen F. General practitioners experience and benefits liom patient evaluations. BMC Fam Pract 2011;)2: van Walravcn C, Oakc N, Jcnnings A, Förster AJ. The association between continuity of care and outcomes: a systematic and critical review. J Eval Clin Pract 2010;I6: Hush JM, Cameron K, Mackey M.. Patient satisfaction with musculoskeletal physical therapy care: a systematic review. Phys Thcr 2011; Czabanowska K, K.lemenc-K.etis Z. Potter A. Rochfort A. Tomasik T, Csiszar J, Vanden Bussche P. Development of the competency framework in quality improvement for Family Medicine in Europe; a qualitative study. J Contin Educ Health Prof : Czabanowska K, Burazeri G, Klemens-K.et ic Z, Kijowska V, Tomasik T, Brand H. Quality improvement competency gaps in primary care in Albanian, Polish and Slovenian contexts: A study prolocol. Acta Inform Med 2012,20: Alia A, Czabanowska K, Klcmcnc-Ketis Z, Roshi E, Burazcri G. Cross-cultural adaptation of an instrument measuring primary health care users perceptions on competencies of their family physicians in Albania. Med Arh 2012,66: Alia A, Czabanowska K, Kijowska V, Roshi E, Burazeri G. Cross-cultural adaptation of a questionnaire on self-perceived level of skills, abilities and competencies of family physicians in Albania. Mater Sociomed 2012;24: Bojaj G, Czabanowska K, Klemens-K.et ic Z, Skeraj F, Hysa B, Tahiri Z, Burazeri G. Validation of an instrument measuring primary health care users opinion about abilities, skills and competencies of their family physicians in K.osovo. Albanian Medical Journal 2013,1: Skeraj F, Czabanowska K, Bojaj G, Hysa B, Petrela E, Hyska J, Burazeri G. Crosscultural adaptation of a questionnaire about competencies of family physicians in Kosovo from practitioners and policymakers perspective. Albanian Medical Journal 2013;1: Bojaj G, Czabanowska K, Skeraj F, Tahiri Z, Burazeri G. Primary health care users perceptions on competencies of their family physicians in Kosovo: Preliminary results from a cross-sectional study. Albanian Medical Journal 2013;3:

132 14. Tahiri Z, Toçi E, Rrumbullaku L, Hoti K, Roshi E, Burazeri G. Patients evaluation of primary health care services in Gjilan region, Kosovo. J Public Health (Oxf ) 2013 (Epub ahead of print). 15. Loo JV, Semeijn J. Defining and measuring competences: an application to graduate surveys. Qual Quant 2004,38: Jones J, Hunter D. Using the Delphi and nominal group technique in health service research. In: Pope C, Mays N, editors. Qualitative Research in Health Care. Bristol: BMJ Books; About EQuiP [internet]. Denmark: European Association for Quality in General Practice/Family Medicine. [updated 2010; cited 2011 Oct 04]. EQuiP; [about 1 screen]. Available from: Hasson F, Keeney S, McKenna H. Research guidelines for the Delphi survey technique. J AdvNurs. 2000; 32: Evans P, editor. The European Definition of General Practice/Family Medicine. Leuven: EURACT; Pruitt SD, Epping-Jordan JE. Preparing the 21st century global healthcare workforce. BMJ. 2005;330: DeVon HA, Block ME, Moyle-Wright P, Ernst DM, Hayden SJ, Lazzara DJ, Savoy SM, Kostas-Polston E. A psychometric toolbox for testing validity and reliability. J Nurs Scholarsh. 2007;39(2): Frost MH, Reeve BB, Liepa AM, Stauffer JW, Hays RD; Mayo/FDA Patient- Reported Outcomes Consensus Meeting Group. What is sufficient evidence for the reliability and validity of patient-reported outcome measures? Value Health Nov-Dec;10 Suppl 2:S94-S Brzeziński J. Metodologia badań psychologicznych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Tapp L, Edwards A, Elwyn G, et al. Quality improvement in general practice: enabling general practitioners to judge ethical dilemmas. J Med Ethics. 2010;36: Hoye S, Straand J, Brekke M. How do general practitioners keep up-to-date on pharmacology. Tidsskriftfor den Norske Laegeforening. 2008;128(23): Brouwer HJ, Bindels PJE, Weert HC. Data quality improvement in general practice. Fam Pract. 2006;23(5): Varkey P, Gupta P, Bennet KE. An innovative method to assess negotiation skills necessary for quality improvement. Am J Med Qual. 2008;23(5): Green LW, Kreuter MW. Health promotion planning: an educational and environmental approach. 2nd ed. Mountain View: Mayfield Publishing Company;

133 29. Heyrman J, editor. The EURACT Educational Agenda. European Academy on Teachers in General Practice. Leuven: EURACT; Czabanowska K, Klemenc-Ketis Z, Potter A, Rochfort A, Tomasik T, Csiszar J, Van den Bussche P. Development of a competency framework for quality improvement in family medicine: a qualitative study. J Contin Educ Health Prof. 2012;32(3): DOI: /chp Institute of Statistics, Institute of Public Health [Albania] and IFC Macro. Albania Demographic and Health Survey Tirana, Albania, Burazeri G, Goda A, Sulo G, Stefa J, Roshi E, Kark JD. Conventional risk factors and acute coronary syndrome during a period of socioeconomic transition: population-based case-control study in Tirana, Albania. Croat Med J 2007;48: Ministry of Health, Kosovo. Action plan Pristina, Kosovo, Burazeri G, Roshi E. Metodologjia e Kërkimit në Shkencat Shëndetësore. Tiranë; Bailey KD. Methods of social research (4 th edn.). The Free Press: New York;

134 Polimorfizmi në gjenin metilentetrahidrofolatë reduktazë (C677T) dhe nivelet e homocisteinës: krahasimi në pacientë shqiptarë me aksident vaskular cerebral iskemik akut të ndodhur për herë të parë Bajram Kamberi¹, Farije Kamberi², Mirko Spiroski³ ¹Departmenti i neurologjisë, Spitali Klinik Tetovë, ²Qendra shkollore medicinale Nikolla Shtejn Tetovë, ³Instituti i imunobiologjisë dhe gjenetikës humane, Fakulteti i mjekësisë, Shkup Përmbledhje Hyrje: Polimorfizmi në gjenin metilentetrahidrofolatë reduktazë (MTHFR) lidhet me nivelet e ngritura të homocisteinës totale (thcy) në plazmë (hiperhomocisteinemia). Qëllimi i studimit: Të hetojë nëse hiperhomocisteinemia dhe/ose MTHFR C677T polimorfizmi janë të lidhur me aksidentin vaskular cerebral iskemik akut të ndodhur për herë të parë (AVCIP). Materialet dhe metodat: Studimi prospektiv rast-kontroll ishte kryer në 39 pacient me AVCIP dhe 103 kontrollë, të gjithë popullatë shqiptare. Përqëndrimi i thcy u mat me metodën enzimatike ciklike. Gjenotipizimi i individëve për MTHFR polimorfizme u realizua nëpërmjet metodës CVD StripAssay (ViennaLab Labordiagnostica, GmbH, Austria). Rezultatet: Të gjithë pacientët kishin nivele të ngritura të homocisteinës ( 15µmol/L). Krahasuar me kontrollët, nivelet e ngritura të homocisteinës te pacientët ishin domethënëse, por pa sinjifikancë të dukshme te gjenotipi CT (heterozygotë) krahasuar me gjenotipin CC (normal) dhe TT (homozygotë). Homozygotë MTHFR ishin 3 pacientë (7.69%), por 20 (19.42%) kontrollë (p=0.141). MTHFR heterozygotë ishin 12/39 rastesh (30.77%), por 56 (54.37%) te kontrollët (p=0.121). Gjenotipi CC i MTHFR ishte gjetur te 15 raste (38.46%) dhe 27/103 (26.21%) te kontrollët (p=0.302). Konkluzionet: Rezultatet sugjerojnë se hiperhomocisteinemia, por jo MTHFR C677T polimorfizmi paraqet risk faktor për aksidentin vaskular cerebral iskemik akut të ndodhur për herë të parë në subjektët shqiptar. Fjalë kyç: Polimorfizmi, gjeni metilentetrahidrofolatë reduktazë, hiperhomocisteinemia 134

135 Detektimi i përbërësve në disa produkte ushqimore vendore përmes metodës RT-PCR Rreze M. Gecaj (1), Diellza Berisha (1), Bajram Berisha (1)(2), Skender Muji (1) Fakulteti i bujqësisë dhe veterinarisë, Universiteti i Prishtinës, Kosovë Departamenti i fiziologjisë dhe imunologjisë shtazore, Univerisiteti Teknik i Munihut, Gjermani Autor korespondues: skender.muji@uni-pr.edu Deklarimi i saktë i përbërësve në prodhimet ushqimore është me rëndësi të veçantë për sigurinë e konsumatorëve dhe është një e drejtë e garantuar ligjërisht. Në Kosovë deri me sot, nuk është publikuar ndonjë studim që analizon besueshmerinë e deklaratës së përbërësve në produktet vendore me bazë shtazore të destinuara për konsum human. Ky studim ka për qëllim identifikimin e përbërësve në disa produkte vendore të deklaruara si mish pule, mish i ndare mekanikisht (MDM) dhe mish viçi që shiten në tregun e Kosovës. Mostrat u mblodhën rastësisht nga markete të ndryshme në rajonin e Prishtinës. Ekstrahimi i ADN-së gjenomike është realizuar përmes kiteve komerciale DNeasymericon Food Kit (Qiagen) dhe amplifikimi i sekuencave specifike të derrit, gjedhit dhe deles është realizuar përmes metodës së RT-PCR-it (Roter-Gene Q). Rezultatet e para, nga ky pilot projekt, tregojnë mospërputhje të deklaratës dhe përbërësve aktual në disa produkte të testuara. Prania e pa deklaruar e mishit të derrit dhe deles ishte relativisht e ulët, derisa mishi i viçit i pa deklaruar u detektua në shumicen e produkteve. Nga këto të dhëna shihet si nevojë hartimi i një plani më strikt mbi kontrollat dhe analizat e produkteve ushqimore me qëllim të ngritjes së cilësisë dhe sigurisë së ushqimit. Fjalet kyçe: identifikimi i përbërësve në ushqime, cilësia dhe sigurisë së ushqimit, RT- PCR. 135

136 PREVALENCA E ANEMISË TE PACIENTËT ME DËSHTIM KRONIK RENAL 1. Prof. Dr. Nasir Behxheti 2, 2. Prof. Dr. Sadi Bexheti 2,3. Dr. Zamira Bexheti 2,5. Dr. Gazmend Zylbeari 1,2,6. Prof. Dr.Lutfi Zylbeari 1,2 1. Spitali Special për Nefrologji dhe Hemodializë,,Vita Medical Group -Tetovë 2. Universiteti i Tetovës-Fakuleti i Shkencave Mjekësore-Tetovë ABSTRAKTI Dështimi kronik renal (DKR) viteve të fundit paraqet një ndër problemet më të mëdhaja sociale dhe ekonomike në mbar botën për arësye të kostos tejet të lartë të mjekimit me hemodializë(hd).një ndër manifestimet më të shpeshta në fazat fillestare të sëmundjes është edhe pagjakësia, e cla fillon të paraqitet kur funkcioni i veshkëve dobësohet prej 30-50%. Prandaj zbulimi i hershëm dhe korigjimi i sajë në fazat fillestare dukshëm do të ndikonte në prevenimin dhe ngadalësimin e ritmit të progresit të shpejtë të DKR. Qëllimi i punimit ishte që të analizohet prevalenca e paraqitjes së anamisë renale te pacientët me insuficiencë renale kronike pre-terminale në periudhën: Janar Dhjetor-2014 në regjionin e Pollogut.Me zbulimin e eritropoetinës dhe aplikimin e sajë, studime të shumta kan verifikuar se korigjimi i anemisë renale me eritropoetinë ka treguar efekte të larta. Në përfundim na konkluduam se prevalenca e anemisë në regjionin e Pologut te pacientët me DKR në periudhën Janar-2013 deri në Dhjetor-2014 sillej rreth %. Fjalë kyçe: Pervalenca e anemisë, Dështmi kronik renal(dkr). 136

137 Korelacioni i adiponektinës plazmatike me sëmundjen e arterieve koronare Premtim Rashiti1,2, Ibrahim Behluli1, Albiona Bytyçi1, Leonora Svarça2, Shpend Elezi1 1 Fakulteti i Mjekësisë-Universiteti Prishtinës; 2 Qendra Klinike Universitare e Kosovës Abstrakti Objektivi: Ky studim qëllimon që të hulumtojë korelacionin në mes adiponektinës te rastet me sëmundje të arterieve koronare (SAK) të vlerësuara me anë të koronarografisë në Kosovë. Metodologjia: Në studim janë përfshir 82 pacientë që i janë nënshtruar koronarografisë jo-urgjente për hulumtimin e sëmundjes së arterieve koronare. Grupi i studimit përfshin 45 raste me koronarografi të dokumentuar për SAK, dhe 37 raste si grup kontrolli pa të dhëna koronarografike për SAK. Shkalla e stenozës në arteriet koronare është përcaktuar me anë të poentimit të Gensinit. Rezultatet: grupi me SAK, mosha mesatare ishte 64.7 ± 8.6, ndërsa te grupi pa SAK mosha mesatare ishte 62.7 ± 8.8. Nga dyzet e pesë (58%) janë raste me SAK të dokumentuara me koronarografi, 18(40%) janë me sëmundje një vazore, 15(33.3%) sëmundje dy vazore dhe 12(26.7) sëmundje tre vazore. Koncentrimi i plazma adiponektinës te grupi me SAK ishte 3.4 µg/ml ± 2.7 µg/ml, dhe te grupi pa SAK 3.6 µg/ml ± 2.0 µg/ ml (p vlera = 0.181). Konkluzioni: korelacion sinjifikant pozitiv në mes adiponektinës dhe Gensinit te pacientët Kosovar. Këto të dhëna duhet të stimulojnë studimet eksperimentale dhe epidemiologjike lidhur me rolin kompleks të adiponektinës. Fjalë kyqe: adiponektina, Gensini, sëmundja e arterieve koronare 137

138 138

139 BUJQËSI 139

140 140

141 Shpresa Musa Prof. Ass. Fatos Rexhepi Universiteti i Mitrovices Isa Boletini ABSTRAKT Për të krahasuar efektet e energjive ngorhëse te ndryshme qe mund të përdoren për gatimin e mishit të gjedhit, si dhe ndikimit që ato mund të kënë në strukturën e komponentëve organik të mishit është përdorur Spektroskopia Infra e Kuqe Transformuese Furier (FTIR). Për studim kemi përdorur dy lloje të ngorhësve, ngrohja me furrë elektrirke dhe ngrohja me mikrovale. Për studim janë marrë tre mostra te mishit të gjedhit 100g, ku këto mostra janë gatuar duke përdorur tre kushte të ndryshme të temperaturave dhe llojeve të nxehësve si vijon: Mostra 1: nxehja në furre elektrike ne temperaturë 160 C për 20 minuta; Mostra 2: nxehja në furrë elektrike ne temperaturë 200 C për 20 minuta dhe Mostra3: nxehja në mikrovalë në 1000W për 90 sekonda. Qëllimi kryesor i studimit ka qenë aplimiki i spektroskopis infra te kuqe ne monitorimin e kushteve më të mira të mundshme për pjekjen e mishit të gjedhit duke i krahasuar temperatuar e ndryshme të pjekjes në furrë dhe mikrovalë. Ndryshimet më të mëdha vërehen në shpërndarjen e strukturës lipide e cila vërehet në rëgjionin nga 2800 cmˉ¹ deri 3050 cmˉ¹. Ndjeshmëria e lartë në rezultat, thjeshtësia e punës bëjnë këtë metodë me përparësi të theksuara. 141

142 Vlerësimi i mbetjeve të antibiotikëve në mjalt për konsum në Kosovë Adem RAMA1, Ali AYDIN2, Gurhan CIFTCIOGLU2, Imer HAZIRI1, Fatgzim LATIFI1, Afërdita ZUKA3 1Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë, Prishtinë, Kosovë 2Departamenti i Higjienës dhe Teknologjisë Ushqimore, Fakulteti i Mjekësisë Veterinare, Univeristeti i Istanbulit, Turqi 3Instituti Nacional i Shëndetësisë Publike, Prishtinë, Kosovë adem.rama@uni-pr.edu Qëllimi i këtij studimi ishte që të bëhet vlerësimi i dukurisë së mbetjeve të disa antibiotikëve (Tetraciklineve, Streptomicineve, Sulfonamideve) në mjaltë të prodhuar në vend dhe të importuar nga jashtë, të kolektuar nga bletishtat individuale dhe supermarkete gjatë vitit 2016, nga pesë regjione të ndryshme të Kosovës (Gjilan, Mitrovicë, Pejë, Prishtinë, dhe Prizren). Në këtë studim, numri i pergjitshmëm i mostrave të mjaltës ishte 160, 114, 126 të cilat janë testuar kualitativisht me anë të testit ELISA (I screen TECNA, Italy) për mbetje të Tetraciklineve, Streptomicineve, dhe Sulfonamideve, respektivisht. Mbetjet e Tetraciklineve në 102 (63.7%) jashtë 160 mostrave janë gjetur të jenë në koncentracione nën limite maksimale të lejuara( MRL) në averazh ndërmjet µg/kg. Mostrat pozitive, te cilat kanë kaluar sipër MRL, ishin 5 (3,13%). Mbetjet e Streptomicineve janë detektuar në 78 (68.4%) jasht 114 mostrave, të cilat ishin nën MRL, duke qen në shtrirje ndërmjet µg/kg. Mostrat pozitive të cilat kanë tejkaluar MRL ishte 1 (0,88%). Nga totali prej 126 mostrave të testuara në prezencë të dyshuar të antibiotikëve të Sulfonamides,74 (58.7%) janë gjetur pozitive nën MRL në koncentracione ndërmjet µg/kg. Mostrat pozitive të cilat kanë tejkaluar MRL ishin 5 (3,97%). Distribuimi regjional i mostrave positive, të cilat kanë tejkaluar MRLtë, ishin 5 mostra të kolektuara në regjion të Prizrenit(për Sulfonamide, Tetracikline dhe Streptomicine), dhe 2 mostra të kolekutara nga regjioni i Pejës (për Tetracikline). 142

143 Rezultatet e fituara të këtij studimi le të kuptojmë që më shumë theks duhet dhënë inspektimit rutinor nga organet kompetente për të bërë detektimin e mjaltës së dyshuar me mbetje në regjione të ndryshme të Kosovës, poashtu bletarët duhet të edukohen për të identifikuar drejt sëmundjet e bletëve, si dhe në perdorim të drejtë të protokoleve në parandalim dhe trajtim të sëmundjeve të bletëve me antibiotikë dhe materiale të tjera. Fjalët kyçe: Antibiotikë, Mjalta, ELISA, Shëndeti Publik, Kosova 143

144 EXPRESSION PATTERN OF HIF1alpha AND VASOHIBINS DURING FINALE FOLLICLE MATURATION IN THE BOVINE OVARY Bajram Berisha1,2 1) Faculty of Agriculture and Veterinary, University of Prishtina, Rr. George Bush, n.n., Prishtinë, Kosovo; 2) Institute of Animal Physiology and Immunology Weihenstephan, Technical University of Munich, Weihenstephaner Berg 3, Freising, Germany (Visiting Professor). Abstract: The aim of this study was to characterize expression patterns of HIF1alpha and vasohibin family members (VASH1 and VASH2) during finale follicle maturation in cow. Antral follicle classification occurred by follicle size and estradiol-17beta (E2) concentration in the follicular fluid into 5 groups (<0.5, 0.5-5, 5-40, and >180 E2 ng/ml). The mrna was measured RT-PCR, hormone concentrations by ELISA and localization by immunohistochemistry. The HIF1alpha mrna of small follicles was very weak with significant and continuous increased afterwards to maximum level in preovulatory follicles. In contrast, the mrna expression of VASH1 and VASH2 of small follicle was high, followed by a significant down-regulation. The obtained results show a remarkable inverse expression and localization pattern of HIF1lpha and vasohibins during different stages of finale follicle maturation in the bovine ovary. These results lead to the assumption that the examined factors are involved in the local mechanisms regulating angiogenesis and that the interactions between proangiogenic (HIF1alpha) and antiangiogenic (vasohibins) factors impacts all stages of finale follicle maturation in the bovine ovary. Keywords: angiogenesis, antral follicle, corpus luteum, ovary, pregnancy. 144

145 BIOMONITORIMI I DISA METALEVE TË RËNDA NË PESHKUN KRAP NË DY LIQENET E KOSOVËS Fatgzim Latifi1, Adem Rama1, Imer Haziri1, Fadil Musa1 1Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë, Departmenti i Mjekësisë Veterinare, Universiteti i Prishtinë Hasan Prishtina Abstrakti Qëllimi i këtij studimi ishte për të përcaktuar përqendrimin e metaleve të rënda (Zn, Cu, Pb dhe Cd) në mëlçi dhe në verza te peshku i llojit Krap ( Cyprinus Carpio) në dy liqene të ndryshme të Batllavës dhe Badovcit (të Kosovës). Ky studim është kryer në mars të vitit 2016 dhe janë marrë për studim 60 mostra të peshkut. Përqendrimi i metaleve në organet e peshkut u përcaktua me anë të Absorberit Atomik Spectrometër (AAS). Vlerat më të larta të Zn, Cu, Pb dhe Cd në mëlçi dhe në verza e Cyprinus Carpio u vërejtë në Liqenin e Batllavës. Mestarja e përqendrimeve të disa metaleve të rënda (mg / kg) në mëlçi dhe në verza në Liqenin e Batllavës (1) dhe Liqenin e Badovcit (2) janë si më poshtë: Shkalla e përqendrimit Zn në 1 ishte; 47.1, 35.6 mg / kg, 2; 35.9, 20.6 mg / kg, Cu në 1 ishte; 12.6, 5.05 mg / kg, 2; 7.11, 3.91 mg / kg, Pb në 1 ishte; 3.31, 2.43 mg / kg, 2; 1.97, 1.36 mg / kg dhe atë të Cd në 1 ishte 1.12, 0.65 mg / kg, 2; 0.52 dhe te verza 0.15 mg / kg. Dallime të rëndësishme statistikore janë gjetur në mes të Liqeneneve të Batllavës dhe Badovcit sa i përket metaleve të rënda Zn, Cu, Pb dhe Cd në mëlçi dhe në verza. Ky hulumtim luan rol të rëndësishëm në drejtim të sigurimit të të dhënave të cilat mund të jenë të dobishme për vlerësimin e rrezikut nga ana e Institucioneve përkatëse që janë përgjegjëse për monitorimin dhe studimin të ndotjes së mjedisit dhe të sigurisë së ushqimit në Kosovë. Fjalët Kyçe: Cyprinus carpio, metalet e rënda, Absorberi Atomik Spectrometër (AAS), Kosova, Liqenet 145

146 Izolimi i baktereve prodhuese të Amilazës Bahtir Hyseni1, Flora Ferati1, Fatos Rexhepi, Rifat Morina1, Ylberina Baliu1, Aida Rushiti, Shkëlqim Hyseni1 Universiteti i Mitrovicës Isa Boletini - Fakulteti i Teknologjisë Ushqimore, Parku industrial 40000, Mitrovicë Kosovë Rritja e përdorimit të enzimave në industritë e ndryshme, veçanërisht në industrinë ushqimore, ka nxitur shumë autorë që të merren me shqyrtimin e mundësive për prodhimin e këtyre enzimave nga burime bakteriale apo mykore. Amilaza është vetëm një ndër këto enzima, e cila mund të prodhohet nga burime të ndryshme, siç janë bimët, kafshët, bakteret dhe myqet. Bazuar në rëndësinë e kësaj enzime dhe prodhimin në kohë më të shkurtër, bakteret nga dheu janë izoluar dhe shoshitur për identifikimin e specieve që kanë aftësi për prodhimin e kësaj enzime. Mostra dheu janë mbledhur nga kopshti i kampusit të Universitetit të Mitrovicës. Nga nëntë mostra të marra vetëm një koloni është arritur të identifikohet me veti të mira prodhuese të amilazës. Identifikimi është bërë me metodën e pllakave të petrit. Kolonia e identifikuar është seleksionuar shtatë herë radhazi dhe vetëm një nga kolonitë është përdorur për seleksionimin e radhës. Kolonia e identifikuar është përdorur për fermentim të lëngshëm me medium të definuar me shtesa 1% amidon të tretshëm në inkubator statik dhe temperature 37oC. Aktiviteti i enzimës së prodhuar është analizuar me metodën DNS dhe ka rezultuar me një aktivitet prej 433U/ ml. Fjalë kyçe: Amilazë, Fermentim, Aktivitet, Baktere 146

147 Statusi i mirëqenies së lopëve qumështore në fermat komerciale të Kosovës 1Universiteti i Prishtinës Hasan Prishtina, Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë 2University of Natural Resources and Life Sciences (BOKU) Vienna Austria Autorët: E.Zhitia1, S.Muji1,C.Winckler2 Sektori i prodhimtarisë së qumështit në Kosovë karakterizohet nga fermat familjare deri në 10 lopë qumështore dhe fermat komerciale me kapacitet më të lartë, mesatarisht deri në 40 krerë lopë. Në të dyja grupimet, niveli i mirëqenies së lopëve qumështore shpesh herë është jo i kënaqshëm, duke çuar në mbizotërim të sëmundjeve kronike dhe produktivitet të ulët. Qëllimi i këtij studimi ishte vlerësimi i statusit të mirëqenies në fermat e lopëve qumështore. Në gjithsej 30 ferma qumështore nga rajone të ndryshme të Kosovës është implementuar protokolli i vlerësimit të mirëqenies për lopët qumështore (Welfare Quality protokol). Me anë të këtij protokolli u vlerësua shëndeti fizik dhe mental i kafshëve siç janë: mungesa e etjes dhe urisë, strehimi i duhur, shëndeti i mirë dhe mundësia që kafsha ti shpreh sjelljet natyrore. Problemet të cilat janë evidentuar lidhen kryesisht me aspektet e kushteve të strehimit dhe menaxhimit (niveli i ulët higjienik, lëndimet trupore, etj.). Studimi nxjerr në pah nevojën urgjente për përmisimin e mirëqenies së kafshëve në fermat qumështore. Inkorporimi i këtij protokolli në baza të kontrollit rutinë nga ana e organeve kompetente konsiderohet të jetë vendimtare për përmisimin e mirëqenies së lopëve qumështore në Kosovë. Fjalët kyçe: ferma qumështore, lopë, mirëqenia e kafshëve. 147

148 Hulumtimi i disa parametrave Biokimik tek qenët meshkuj në Kosovë Fatgzim Latifi 1, Sherein S. Abdelgayed4, Imer Haziri1,Fatmir Faiku3, Zana Baruti Gafurri2, Labinot Shahini 2,Arben Sinani1 dhe Arjeta Podrimaj2 1 Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë, Universiteti i Prishtinës Hasan Prishtina, Kosovë 2 Fakulteti i Mjekësisë, Universiteti i Prishtinës Hasan Prishtina, Kosovë 3Fakulteti i Shkencave Matematiko Natyrore,,Universiteti i Prishtinës Hasan Prishtina,Kosovë 4 Fakulteti i Mjekësisë Veterinare, Universiteti i Kairos, Egjipt. Autori Korespodent: zanagafurri@hotmail.com abstrakti Qëllimi i këtij studimi është vlerësimi i përqendrimit të disa hormoneve (Testosteronit, Hormoni Luteinizues (LH) dhe Hormoni Folikular Stimulues (FSH)) tek qentë meshkuj nga rajone të ndryshme të Kosovës. Gjatë shtatorit 2017, mostrat e serumit të gjakut janë marrur nga 100 qen dhe përqendrimi i Testosteronit, LH, dhe Hormonit FSH janë përcaktuar me meto ELISA Test. Vlera e lartë (11404pg / ml) të testosteronit u vlerësuan në qenin e rrugës nga rajoni i Malishevës, ndërsa vlera më e ulëta (87pg / ml) të testosteronit u regjistruan në qenin e strehimores nga rajoni i Prishtinës. Vlera më e lartë e LH (34.3ng / ml) është gjetur në qenin e rrugës nga rajoni i Malishevës ndërsa vlera më e ulëta për LH (0.1ng / ml) është gjetur në qenin e strehimores nga rajoni i Mitrovices. Vlera më e larta (114.1ng / ml) të FSH është gjetur në qenin e rrugës nga rajoni i Malishevës, ndërsa vlera më e ulëta (0.4ng / ml) të FSH është gjetur në qenin e sterhimores nga rajoni i Prishtinës. Analiza hormonale munden të jenë parametrat e mirë për vlerësimin e fertilitetit në qentë meshkuj në Kosovë. Fjalë kyçe: Hormonet, ELISA,qenët meshkuj, Fertiliteti, Kosovë 148

149 Krahasimi i ekspresionit të disa ARNve të shkurtera në trupin e verdhë te gjedhi gjatë graviditetit të herëshëm Rreze M. Gecaj(1), Corina I. Schanzenbach(2), Michael W Pfaffl(3), Bajram Berisha(1)(3) Fakulteti i bujqësisë dhe veterinarisë, Universiteti i Prishtinës, Kosovë Departmenti i shkencave të sistemeve mjedisore, ETH Zu rich, Zvicer Departamenti i fiziologjisë dhe imunologjisë shtazore, Univerisiteti Teknik i Munihut, Gjermani Autor korespondues: rreze.gecaj@uni-pr.edu Pas pranimit maternal të graviditetit, vazhdimesia e tij varet nga funksionaliteti i trupi të verdhë (CL). Te gjedhi CL vazhdon të jetë funksional edhe pas ditës së të ciklit vetëm nëse ai sinjalizohet nga konceptusi përmes sekretimit të interferonit tau (INFτ). Përvec, këtij sinjalizimi endokrin, funksionaliteti i CL mund të kontollohet edhe nga një grup i ARNve të shkurtëra jo koduese, që njihen si mikroarn. Roli i mikroarn në rregullimin e funksionit të CL në muajt e parë të graviditetit është end i panjohur. Qëllimi i këtij studimi ishte krahasimi i ekspresionit të disa mikroarnve në CL gjatë graviditetit të herëshëm. Mostrat e CL nga shtazët gravide (P, n=3) janë karahasur me ato të CL të shatzëve gjatë ciklit dhe regresionit (d 13-16, n=3; d >18, n=3). Populacioni i mikroarnve u profilua përmes sekuencimit të transkriptomës dhe matja e ekspresionit përmes metodës DESeq2. Rezultatet tona tregojnë që mikroarntë: bta-mir-2890, -2332, p, -148b, dhe -29c kanë një ekspresion signifikant më të ulët në CL gjatë graviditetit krahasuar me CL gjatë ciklit dhe regresionit. In-silico analizimi i target gjeneve për bta-mir- 148b, -29c dhe tregon involvimin e tyre në rrugët sinjalizuese që ndërlidhen me funksionin e CL gjatë graviditetit. Fjale kyce: mikroarn, trupi i verdhe, graviditeti, gjedhi, sekuencim i transkriptomës. 149

150 Prezenca e Campylobacter spp. në mish dhe produkte të mishit të pulës në tregun e Prishtinës Alltane Kryeziu1, Flutura C. Ajazi1*, Blerina Shishani1 *autor correspondent: flutura.ajazi@hotmail.com Përmbledhje Campylobacter spp. mund të gjindet me një prevalenc të lartë në karkasat e shpendëve. Si pasoj, keqpërdorimi i shpendëve të patrajtuara mirë janë një faktor i rëndësishëm i rrezikut për Campylobakterioz humane. Qëllimi i këtij hulumtimi ka qenë detektimi i numrit të përgjithshëm të bakterieve totale mezofile dhe Campylocter spp. në mish dhe produkte të mishit të pulës, në tregun e Prishtinës. Mostrat e mishit dhe produkteve të mishit të pulës (në total 16 mostra) janë mbledhur në disa markete në Prishtinë gjatë muajit Qershor Janë përgaditë 20 gr mostër me 180 ml NaCl 0.9%, homogjenizimi është bërë në stomacher për 1 min. Për kultivimin e baktereve totale mezofile dhe Campylobacter spp. është përdorur metoda e mbjelljes me shtrirje. Prej mostrave pozitive për Campylobacter spp. dhe baktere totale mezofile në mish dhe pordukte të mishit të pulës të analizuara në këtë studim, 33% ishin të kontaminuara me Campylobacter spp. dhe 67% me baktere mezofile. Bazuar në rezultatet e hulumtimit tonë mund të vijmë në përfundim se disa mostra të mishit të freskët dhe të ngrirë të pulës kanë dal të jenë pozitive për Campylobacter spp. ndërsa pashtetat e kanë qënë negative për prani të Campylobacterit. Fjalët çelës: Campylobacter spp., pashteta, mishi i pulës 150

151 Evaluimi i bakterieve acido-laktike (BAL) dhe Enterobaktereve përgjatë ruajtjes së suxhukut tradicional Flutura Ajazi1* Sarah Shaqiri1, Bajram Berisha1, Skender Muji1 1Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë, Univeristeti i Prishtinë, Prishtinë *autor korrespondent: flutura.ajazi@hotmail.com Abstrakt Suxhuku tradicional tek ne prodhohet me shekuj, si një metodë tradicionale e ruajtjes së vlerave ushqyese të mishit. Qëllimi i këtij studimi ka qenë analizimi i këtij produkti në aspektin teknologjik dhe higjenik, përgjatë fazave të prodhimit dhe ruajtjes. Mostrat janë marrë në tri mishtore në Prishtinë në të cilat prodhohet suxhuku tradicional. Grupet e bakterieve të hulumtuara kanë qenë: bakteret totale mesofile, BAL, Mikrokoket dhe Enterobakteret. Analiza e numrit të përgjitshëm të këtyre grupeve është bërë në tri faza (dita zero, dita e 7-të, dhe dita e 14-të) përgjatë prodhimit dhe ruajtjes. Si rezultat në ditën 0 numri mesatarë i bakterieve mezofile ka qenë 7.06 log cfu/gr, BAL 6.11 log cfu/ gr, Mikrokoket 5.63 log cfu/gr, dhe Enterobakteret 5.10 log cfu/gr. Ndryshimi kryesorë i populacioneve bakteriale përgjatë 7 ditëve të ruajtjes përfshinë një rritje të numrit të bakterieve mezofile, BAL dhe Mikrokoket. Në këtë fazë ka pasë një rënje signifikante të grupit Enterobakter në 2.46 log cfu/gr krahsuar me ditën zero. Bazuar në rezultatet tona mund të konstatojmë se numri i baktereve enterike në suxhukun tradicional është zvogëluar përgjatë ruajtjes, ndërsa BAL janë rritur, të dhëna këto që tregojnë për një siguri të këtij produkti në aspektin hixhenik. Fjalët qelës: BAL, suxhuku tradicional, Enterobakteret, ruajtja. 151

152 Aktiviteti antibakterial i gjinisë Enterococcus izoluar nga djathi tradicional Flutura Ajazi1, Idriz Vehapi2, Matthias Ehrmann3, Rreze Gecaj1, Lul Raka4 1Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë, Univeristeti i Prishtinë, Prishtinë 2Fakulteti i Shkencave Matematike Natyrore, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë 3Technical Microbiology, Technical University Munich, Germany 4Fakulteti i Mjekësisë, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë *autor korrespondent: flutura.ajazi@hotmail.com Enterococcus paraqet një gamë të gjerë të nishave ekologjike, që përfshijnë traktin gastrointestinal të njeriut dhe kafshëve, konsiderohet si culture startuese në produkte ushqimore dhe si mikroorganizëm patogjen nosokomial. Qëllimi i këtij studimi ka qenë hulumtimi i aftësis së gjinisë Enterococcus në prodhimin e bakteriocinave. Bakteret e kësaj gjinie janë izoluar nga djathi tradicional prodhuar në regjionin e Rugovës. Kolonitë Gram-pozitive dhe katalase negative janë përzgjedhur në mënyrë rastësore nga M17 dhe MRS agar. Pesdhjetë e nëntë izolate (53 Enterococcus faecalis, 4 enterococcus durans dhe 2 Enterococcus gilvus) janë identifikuar me metodën Biotyper Matrix-Assisted Laser Desorption Ionization-Time of Flight mass spectrometry (MALDI-TOF MS) në nivelin e llojit. Enterococcus faecalis ishte i pranishëm në qumësht (36%) dhe koagulatë, duke zbritur në fund të procesit të maturimit të djathit (11%). Prej 59 izolateve të testuara të gjinisë Enterococcus 49 prej tyre kanë treguar aftësi të prodhimit të bakteriocinave ndaj 5 baktereve indikatorë. Rezultatet e nxjerra nga ky hulumtim janë të dhëna të reja lidhur me aktivitetin antibakterial të gjinis Enterococcus izoluar nga djathi tradicional Rugova. Fjalët çelës: Aktiviteti antibakterial, bakteriocinat, Enterococcus, djathi tradicional 152

153 Detektimi i përbërësve në disa produkte ushqimore vendore përmes metodës RT-PCR Rreze M. Gecaj(1), Diellza Berisha(1), Bajram Berisha(1)(2), Skender Muji(1) Fakulteti i bujqësisë dhe veterinarisë, Universiteti i Prishtinës, Kosovë Departamenti i fiziologjisë dhe imunologjisë shtazore, Univerisiteti Teknik i Munihut, Gjermani Autor korespondues: skender.muji@uni-pr.edu Deklarimi i saktë i përbërësve në prodhimet ushqimore është me rëndësi të veçantë për sigurinë e konsumatorëve dhe është një e drejtë e garantuar ligjërisht. Në Kosovë deri me sot, nuk është publikuar ndonjë studim që analizon besueshmerinë e deklaratës së përbërësve në produktet vendore me bazë shtazore të destinuara për konsum human. Ky studim ka për qëllim identifikimin e përbërësve në disa produkte vendore të deklaruara si mish pule, mish i ndare mekanikisht (MDM) dhe mish viçi që shiten në tregun e Kosovës. Mostrat u mblodhën rastësisht nga markete të ndryshme në rajonin e Prishtinës. Ekstrahimi i ADN-së gjenomike është realizuar përmes kiteve komerciale DNeasymericon Food Kit (Qiagen) dhe amplifikimi i sekuencave specifike të derrit, gjedhit dhe deles është realizuar përmes metodës së RT-PCR-it (Roter-Gene Q). Rezultatet e para, nga ky pilot projekt, tregojnë mospërputhje të deklaratës dhe përbërësve aktual në disa produkte të testuara. Prania e pa deklaruar e mishit të derrit dhe deles ishte relativisht e ulët, derisa mishi i viçit i pa deklaruar u detektua në shumicen e produkteve. Nga këto të dhëna shihet si nevojë hartimi i një plani më strikt mbi kontrollat dhe analizat e produkteve ushqimore me qëllim të ngritjes së cilësisë dhe sigurisë së ushqimit. Fjalet kyçe: identifikimi i përbërësve në ushqime, cilësia dhe sigurisë së ushqimit, RT- PCR. 153

154 Aplikimi i spektroskopisë infra të kuqe për detektimin e falsifikimit të vajit të ullirit Fatos Rexhepi1 Arbër Hyseni1 1Fakulteti i Teknologjisë Ushqimore, Universiteti i Mitrovicës Isa Boletini PIM, Trepça Mitrovicë fatos.rexhepi@umib.net Abstrakt Ky studim u fokusua në vlerësimin e përdorimit të spektroskopisë FT-IR si një metodë instrumentale me ndjeshmëri të lartë për ta detektuar falsifikimin e vajit të ullirit duke e zëvendësuar me vaj vegjetal të lirë (lulediellit). Duke i analizuar spektrat e dy vajrave të ndryshëm si dhe përzierjes së tyre vihet re një zhvendosje e pikut nga frekuenca 3005 cm-1 në atë 3007 cm-1. Vaji i lulediellit ka pikun rreth 3009 cm-1 ndërsa pas përzierjes ajo zhvendoset në pikun bazë 3007 cm-1. Ky fakt na orientoi që të bëhet lakorja e kalibrimit për vajin e ullirit duke shtuar në përqindje të caktuar vaj luledielli dhe kjo lakore të bazohet vetëm në frekuencën 3009 cm-1. Në këtë drejtim është bërë lakorja e kalibrimit duke filluar nga vaji i ullirit i pastër dhe duke e rritur pjesëmarrjen e vajit të lulediellit. Në studimin tonë u gjet një linearitet i lartë (R> 0.98) dhe marrë në konsideratë se FT-IR njihet si teknikë ekologjike me kosto të ulët pa shpenzim të reagjentëve dhe e lehtë për përdorim krahasuar me teknikat tjera, kjo teknikë ka avantazh të theksuar për detektimin e falsifikimit të vajit të ullirit. Fjalët kyçe: Spektroskopia FT-IR, vaj ulliri, falsifikim, detektim 154

155 EKONOMI 155

156 156

157 Oda e Tregtisë në Elbasan dhe roli i saj në zhvillimin ekonomik të Prefekturës së Elbasanit në periudhën e Monarkisë Shqiptare Florinka GJEVORI Universiteti Aleksander Xhuvani Elbasan florinkagjevori@yahoo.com Abstrakt: Përpjekjet e para për formimin e odave ekonomike në vendin tonë, por njëherazi edhe në rajonin e Elbasanit, datojnë qysh në shek XIX. Në dekadat e para të shek XX kur në Shqipëri po vihej re konsolidimi gradual i shtetit, investimet e para të kapitalit të huaj, futja e teknologjive të reja dhe e mënyrës kapitaliste të prodhimit, u krijuan kushte të reja për krijimin e shoqatave dhe organizatave ekonomike të pavarura të ngjashme me ato të vendeve të qytetëruara të Evropës. Qeveria Monarkike Shqiptare në 14 mars të vitit 1929 dekretoi Ligjin për themelimin e Odave ekonomike dhe bëri të mundur hapjen e Odave ekonomike në një sërë rrethesh të vendit, ndër të cilët edhe në Elbasan. Qëllimi parësor i odave të tilla, mendohej se ishte të ndihmonte në zgjidhjen e problemeve të ndryshme të tregtarëve, industrialistëve, bujqve e blegtorëve e kategorive të tjera, të përfshira në gjirin e këtyre odave. Qarku i prefekturës Elbasan në shtator të vitit 1930 numëronte 8631 anëtarë në Odën e tij Ekonomike. Disa nga problemet që shqetësonin ekonominë e qarkut të Elbasanit, por edhe në mbarë vendin tonë në këtë kohë dhe që Oda duhet t i shihte me përparësi në veprimtarinë e saj, sidomos në kuadër të bujqësisë e blegtorisë, si fushat kryesore të zhvillimit ekonomik të vendit, ishin: përmirësimi i racës së kafshëve e luftimi i sëmundjeve të ndryshme të tyre, lehtësimin e rritësve të kafshëve nga shpenzimet e tyre të rënda; dhënie e farave të seleksionuara për bujqit e mësimet e nevojshme për udhëheqjen e mbrojtjen e tyre nga çdo pikëpamje; përmirësimi i tokave nëpërmjet një sistemi kanalizimi që do të shërbente për vaditjen e kullimin e tokave, e mbi të gjitha mbrojtje të shëndetit të njerëzve e bagëtive nga sëmundje të ndryshme si këlbaza, malaria etj, etj. 157

158 Ky artikull, nën dritën e një sërë burimeve arkivore dhe një bibliografie të pasur, do të evidentojë disa nga përpjekjet dhe rolin konkret të Odës Ekonomike të Elbasanit në kapërcimin e vështirësive dhe zgjidhjen e problemeve të shfaqura në drejtime të ndryshme të zhvillimit ekonomik të kësaj prefekture në harkun kohor të viteve , periudhë kjo që karakterizohet qoftë nga stabilizimi i zhvillimit të kapitalizmit nga njëra anë, qoftë edhe nga kriza ekonomike e Shqipërisë, si pjesë e krizës ekonomike botërore të viteve nga ana tjetër. Fjalë kyce; Odë ekonomike, Prefektura e Elbasanit, zhvillim ekonomik, krizë ekonomike, kapitalizëm, bujqësi, blegtori, etj. 158

159 Political communication as epistemic consumption: a neuroeconomic perspective Dr.sci. Gojart Kamberi Marmara University, Faculty of communication sciences, Istanbul, Turkey Doc. Dr. Drenusha Kamberi University Mother Theresa, Skopje Dr.Sci. Prim. Bajram Kamberi Clinical Hospital Tetovo, Department of Neurology Abstract The aim of this paper is to contextualize and unify existing interdisciplinary literature by introducing the concepts of a non-semantic type of communication, namely pragmatic communication. Despite the utility of cognitively deducing the connotative and denotative meaning of the message we also propose that communication without semantics contains a so-called expectancy violation utility which causes neurophysiological changes that help the receiver to reduce the uncertainty (or prediction errors) about its environment. Increasing the uncertainty of the environment where the public lives, would create the tendency for the publics to prefer the more surprising messages, that is, more information rich political messages. This uncertainty reduction with uncertainty seeking behavior illustrates the shift from exploitative into explorative behavior of the audience which indirectly impacts the value of the political message, by making the political message obsolete. 159

160 Procesi kushtetues i zgjedhjes së Presidentit në Republikën e Kosovës Ma.sc. Murtez Zekolli Drejtor për BF dhe SHPA MASHT Murtez.zekolli@rks-gov.net Abstrakt Tema bosht e këtij punimi përmban procesin kushtutes dhe ligjor të zgjedhjes së Presidentit të Republikës së Kosovës, por edhe në përgjithësi për rolin e institucionit të Presidentit në Republikën e Kosovës, në rendin demokratik-institucional të vendit, sikurse edhe situatat faktike të zgjedhjes së Presidentit, sfidimit real të Kushtetutës përmes procesve që kanë përcjellur këto zgjedhje, por edhe nevojën për ndryshime kushtetuese si zgjidhje e domosdoshme për shmangien e krizave kushtetuese dhe ruajtjes së kredibilitetit të institucionit të Presidentit, si instutuicioni që siguron unitetin popullor dhe garanton funksionimin e organeve tjera kushtetuese shtetërore. Natyrisht që kur flitet për procedurat e zgjedhjes së Presidentit kemi parasysh fakte dhe rrethana të ndryshme që karakterizojnë procesin e tërësishëm të zgjedhjes së tij, nga paraqitja e kandidaturës e deri te inaugurimi. Por, cila është procedura aktuale e zgjedhjes së Presidentit? Procesi politik nëpër të cilin kalon zgjedhja e Presidentit, a ndikohet edhe kredibiliteti dhe legjitimiteti i tij në ushtimin e kompetencave dhe përgjegjësive kushtetuese? Këto janë pyetjet të cilat do ti trajtojmë në pjesët e këtijë punimi, përgjigjet e të cilave poashtu do të mundohemi ti elaborojmë në formë të konstatimeve dhe përfundimeve. Fjalët kyqe: Procesi kushtetues, zgjedhja e Presidentit, rendi demokratik, procesi politik. 160

161 Ndikimi i sistemit të kontrollit dhe auditimit të brendshëm në efekasitetin e menaxhimit të financave publike në vend Msc.ecc. Bukurije Borovci Zyrtare e lartë e financave MASHT bukurije.borovci@rks-gov.net Abstrakt Duke pasur paraysh se administrata publike edhe tek ne sikurse në shumë vende të tjera të botës përballet me vështirësi të ndryshme financiare si dhe burime të limituara financiare krahasuar me numrin e madh të kërkesave për ngritjen e mirëqenjes si dhe kërkesave për rritjen e shërbimeve publike sa më cilesore, kjo kërkon domosdoshmërisht një planifikim shumë të mirë të financave publike, duke i prioritizuar kërkesat e tilla bazuar në rëndësinë e tyre. Duke pasur paraysh një gjë të tillë, menaxhimi i financave publike duhet të bëhet në mënyrën sa më të mirë të mundshme, në mënyrë që edhe shpenzimet për realizimin e aspiratave shtetërore në dobi të ngritjes së mirëqenies dhe ofrimit të shërbimeve për qytetar të jetë i nivelit sa më të kënaqshëm. Në këtë aspekt, rol të rëndësishëm luan niveli i kontrollit të brendshëm si dhe auditimit të pasqyrave financiare vjetore dhe të rregullsisë si elemente kyqe për përmirësim të shpenzimeve dhe menaxhimin sa më efikas të financave publike në vend. Bazuar në gjendjen aktuale të nivelit të kontrollit të brendshëm në vendin tonë i cili nuk është në nivel të kënaqshëm për shkak të mos harmonizimit dhe mos bashkëpunimit të sistemeve të kontrollit të brendshëm në institucionet publike, e gjithë kjo sjell dhe rezultat jo të kënaqshëm në përformancën buxhetore në vend dhe menaxhim jo të duhur të financave publike. Ndërsa, auditimi i brendshëm si një pikë këshilluese dhe referuese e vlerësimit të performancës buxhetore dhe pasqyrave vjetore financiare, në shumicën e rasteve në mungesë së stafit profesional adekuat si dhe numrit jo të kënaqshëm të zyrtarëve publik të këtij profili, bazuar në numrin e buxhetit dhe stafit administrativ, nuk bën ndonjë auditim 161

162 të hollësishëm, të detajuar e në mënyrë profesionale, por zakonisht kanë metodologji pune të formatit të shablloneve të cilat i përdorin pothuajse në periudhë të përvitshme. Përmirësimi i vazhdueshem i keij sistemi, mund të sjell një qasje të rëndësishme për aplikimin e kontrollit dhe auditimit të brendshëm në sektorin publik në vend, duke shpalosur edhe rëndësinë e forcimit të sistemit të kontrollit të brendshëm dhe auditimit real të financave publike në vend. 162

163 Overview of trends in the employment structure in Kosovo Burim Prenaj, PhD student 1; Fitor Murati, PhD student1 1Teaching Assistant, Faculty of Economics, University of Prishtina Hasan Prishtina, Abstract Considering the importance of jobs in economic and social terms it is important to analyze in more details the dynamics of Kosovo s labor markets. While the challenges faced by Kosovo s workers are already identified in different reports prepared by World Bank or Kosovo Agency of Statistics a lot of work remains to be done in using the available data in conducing more thorough research with the aim of informing policy making in Kosovo. Technological advances and their skills-biased effects on labor demand are believed to be the primary forces behind the reshaping of occupational structures in the recent decades. Changes in the composition structure of the employment gave rise to alternative patterns of labor markets. In this context, job polarization, upgrading or downgrading of occupations have gained the interest of many researchers. Job polarization primarily reflects changes in the structure of employment in particular, declines in middle-skill occupations and growth in low and high-skill occupations. This trend is witnessed in many countries of Europe and USA while the available data for Kosovo present a more complex story. Therefore, the objective of this paper is to use Labor Force Surveys (LFS) in conducting research in the dynamics of labor markets in Kosovo in the context of technological advances and their skill-biased effects on labor markets. Key words: Employment structure, job polarization, upgrading, downgrading, occupations 163

164 164

165 TIK 165

166 166

167 Përcaktimi i leverdisë ekonomike të masave për përmirësimin e përformansës energjetike të ndërtesës Egzon Bajraktari, Violeta Nushi Fakulteti i Ndërtimtarisë dhe Arkitekturës, Universiteti I Prishtinës Hasan Prishtina egzon.bajraktari@uni-pr.edu, violeta.nushi@uni-pr.edu Abstrakt Shpenzimi I energjisë nga sektori I ndërtimit dhe ndikimi I ndërlidhur mjedisor janë një problem global dhe brengë e shoqërisë. Ndërtesat janë përgjegjëse për rreth 40% të konsumit global të energjisë. Në Kosovë vetëm sektori i amvisërisë konsumon rreth 38 % të konsumit të përgjithshëm energjetik në vitet e fundit (MZhE 2013). Shumica e këtij konsumi energjetik shkon kryesisht për nevoja të ngrohjes (UNDP 2007). Fondi I ndërtesave ekzistuese në Kosovë në përgjithësi ka një performansë të dobët energjetike. Projektet e para për përmirësimin e performansës energjetike të këtyre ndërtesave kanë filluar të aplikohen në vend. Ndërkaq legjislacioni që përkrah dhe inkurajon ndërmarrjet e tilla drejt përmirësimit të performansës energjetike ende nuk është I kompletuar. Në këtë drejtim Fakulteti I Ndërtimtarisë dhe Arkitekturës në kuadër të Universitetit të Prishtinës Hasan Prishtina ka ndërmarrë një projekt kërkimor me titull Leverdia ekonomike e masave për eficience energjetike në sanimin e ndërtesave ekzistuese (koduar LEMENS). Në kuadër të këtij projekti synohet të hulumtohen masat për përmirësimin e performansës energjetike të ndërtesave në kontekstin vendor dhe të punohet drejt përcaktimit të leverdisë ekonomike të këtyre masave. Ky punim raporton për rezultatet e para në këtë proces. Fjalët kyqe: Eficienca energjetike, leverdia ekonomike, performansa energjetike e ndërtesave, Kosova 167

168 Karakteristikat e fondit ndërtimor në Kosovë dhe potenciali për kursimet në energji Violeta Nushi, Egzon Bajraktari Fakulteti i Ndërtimtarisë dhe Arkitekturës, Universiteti I Prishtinës Hasan Prishtina violeta.nushi@uni-pr.edu, egzon.bajraktari@uni-pr.edu Abstrakt Ndërtesat janë përgjegjëse për një pjesë të madhe të konsumit global të energjisë. Në Kosovë vetëm sektori i amvisërisë konsumon rreth 38 % të konsumit të përgjithshëm energjetik në vitet e fundit (MZhE 2013). Shumica e këtij konsumi energjetik shkon kryesisht për nevoja të ngrohjes (UNDP 2007). Do ishte me rëndësi që të shqyrtohet potenciali I kursimit energjetik në rast të renovimit të ndërtesave ekzistuese. Në këtë drejtim Fakulteti I Ndërtimtarisë dhe Arkitekturës në kuadër të Universitetit të Prishtinës Hasan Prishtina ka ndërmarrë një projekt kërkimor me titull Leverdia ekonomike e masave për eficience energjetike në sanimin e ndërtesave ekzistuese (koduar LEMENS). Kështu janë ekzaminuar karakteristikat e fondit ndërtimor në Kosovë dhe mundësitë për kursime në energji. Ky punim raporton për rezultatet e para. Fjalët kyqe: Eficienca energjetike, kursimet në energji, fondi ndërtimor, Kosova 168

169 Intelligent Control of a Quadruped Robot through Machine Learning ArbnorPajaziti, RinorBerisha, and Albion Paliqi Abstract This paper deals with the application of Artificial Neural Networks (ANN) for path control of the autonomous quadruped robot. In this project the quadruped robot detects the objectsthrough camera and visual data processing is performed via Python andopencv (Open Computer Vision). The OpenCV is a package that has many useful tools to analyze and process the images. The electronic components that are used in this project are Arduino microcontroller, Raspberry Pi computer, GPS, and Pi Camera. Regarding the software development, this project is developed by using the Python programming language, Numpy, Pyserial and Spyder libraries, which help to realize the autonomous movement of the quadruped robot. The first step in the project is the control of the autonomous robot via remote control with the C programming language and Arduino infrastructure. The second step is training and driving the quadruped by taking data through the camera where the robot will need time to train the ANN and after training the model will be retained. The third step is testing the robot through ANN. The algorithm mentioned in the project has been successfully implemented in a prototype quadruped robot. The algorithm performs visual processing operations on all images. It s accurate but its efficiency can be further improved if it starts learning and avoiding unnecessary space calculations that are already known to it. Once the robot begins to navigate on the field with obstacles, it determines the trajectory on the path and marks their characteristics. 169

170 In addition, this work can be improved by eliminating Arduino and developing a communication link between the robot, the Raspberry Pi and the laptop. Limitation of this project can be overcome by further improving visual data processing algorithms. This will help the robot to slow down on the trajectories by reducing collision. Additionally, this project can be further expanded by adding many other features in the future, such as being auto-loaded and adding the ultrasonic sensor to the distance setting and stopping when there is a robot in front of it. Key words: Machine learning, Neural Network, Robot Vision, Locomotion. 170

171 Vlerësimi eksperimental i nivelit të sinjalit LTE në rrethinën e antenave të stacioneve bazë në zonat urbane Jeta Dobruna, Rreze Halili, Mimoza Ibrani, Luan Ahma, Enver Hamiti Fakulteti i Inxhinierisë Elektrike dhe Kompjuterike, Universiteti i Prishtinës Abstrakti Implementimi i sistemeve celulare të gjeneratës së re si dhe rritja eksponenciale eshfrytëzuesve të shërbimeve që i ofrojnë rrjetet celulare, po përcjellët me shtimin e numrit të stacioneve bazë transmetuese, për të ofruar mbulueshmëri dhe kapacitet të mjaftueshëm për komunikim. Një ndër parametrat që trajtohet në kuadër të planifikimit dhe shtrirjes së rrjeteve celulare është ekspozimi i njeriut në fushën elektromagnetike të stacioneve bazë si dhe krahasimi i niveleve të fushës elektromagnetike të emetuar nga stacionet bazë me standardet ndërkombëtare të sigurisë. Në këtë punim është paraqitur vlerësimi eksperimental i nivelit të sinjalit LTE në rrethinën e antenave të stacioneve bazë në zonat urbane. Matjet janë kryer me analizator spektri të teknologjisë së fundit, në ambiente të jashtme dhe të brendshme, si dhe në pozicione me dhe pa pamje optike me antenën. Rezultatet e fituara janë ekstrapoluar me një faktor të korrigjimit, për të vlerësuar nivelin e fushës elektromagnetike edhe në kushte të trafikut maksimal. Vlera më e lartë e matur është dbµv/m, dhe është regjistruar në mjedis të jashtëm me pamje optike. Rezultatet e fituara janë krahasuar me standardet e ICNIRP si dhe me vlerat e fituara të nivelit të sinjalit LTE në vendet e ndryshme evropiane. Vërejtje: Ky hulumtim është realizuar në kuadër të projektit shkencor The comparative research of electromagnetic field leves from base station of 2G, 3G and 4G cellular systems, të financuar nga MASHT. 171

172 Automatizimi i procesit të identifikimit të trendëve rritëse jo të zakonshme në të dhënat e pasurisë të deklaruar në kuadër të institucioneve të kundër korrupsionit Besnik Dragusha *, Kadri Sylejmani **, Lule Ahmedi **, dhe Blerim Rexha ** * Agjencia kundër Korrupsionit/Zyra për Mbështetje, Bashkëpunim dhe Informim, Prishtinë, Kosovë ** Universiteti i Prishtinës/FIEK/Departamenti i Kompjuterikës, Prishtinë, Kosovë besnikdragusha@hotmail.com, (kadri.sylejmani, lule.ahmedi, blerim.rexha)@uni-pr.edu Abstrakti Në institucionet e kundër korrupsionit, deklarimi i pasurisë, si proces i mbledhjes së të dhënave për pasuritë e paluajtshme, pasuritë e luajtshme, paratë e gatshme, kreditë, debitë, pagat, të hyrat familjare, etj., për zyrtarët e lartë publik, është një problem që kërkon zgjidhje për identifikimin e zyrtarëve, pasuritë e të cilëve janë rritur në sh përputhje me përfitimet e tyre. Duke përdorur konceptin e metodës algoritmike për grupimin e të dhënave në grupe (ang. Clusters) sipas ngjashmërive të vetive të anëtarëve të grupit, është arritur që të bëhet identifikimi i zyrtarëve të lartë publik me diskrepanca të larta të rritjeve të pasurisë ndër vite, dhe grupimi i tyre në një grup të veçantë (të njëjtë). Ky modaliteti i zgjidhjes së problemit në fjalë, është i bazuar në metodën algoritmike për grupimin e të dhënave në grupe - g përreth qendrave - q të grupeve, gjegjësisht në algoritmin k-means. Përveç kësaj, për zgjidhjen e problemit të deklarimit të pasurisë është aplikuar edhe koncepti algoritmik i klasifikimit të të dhënave për rastet e reja, duke u bazuar në ngjashmëritë e vetive të këtyre rasteve, me rastet paraprake për të cilat rezultatet janë të njohura paraprakisht, dhe kjo realizohet sipas metodës algoritmike Decision Tree. 172

173 Vegla që është krijuar për implementimin e këtyre metodave algoritmike, dhe për testimin dhe analizimin e mostrave me të dhëna të deklarimit të pasurisë, është Aplikacioni i Deklarimit të Pasurisë (ADP), i cili është zhvilluar në programin C# të Visual Studio.Net-të.Ky aplikacion mundëson marrjen e të dhënave për të gjitha deklarimet e pasurisë nga një grumbull i të dhënave, gjetjen e diferencave të ndryshimeve për secilin atribut të deklarimit të pasurisë ndër vite, dhe ndryshimin mesatarë për të gjitha vitet, pastaj grupimin e të dhënave të deklarimit të pasurisë në grupe, identifikimin e grupit me diskrepancë maksimale, dhe atij minimale, si dhe klasifikimin e deklaruesve të rinj në grupin më të mirë i zakonshëm apo në më të keqin jo të zakonshëm. Fjalë Kyçe:Deklarimi i Pasurisë, ADP, Decision Tree, k-means, grupi më i mirë, grupi më i keq. 173

174 Disa veti të M - klasës Q dhe M - klasës të operatorëve Valdete RexhëbeqajHamiti Fakulteti i Inxhinierisë Elektrike dhe Kompjuterike-Departamenti i Matematikës Universiteti i Prishtinës Hasan Prishtina, Prishtinë Abstrakti: Në këtë punim do të paraqiten disa veti të operatorëve nga klasa dhe klasa Janë vërtetuar disa pohime lidhur me këto dy klasa të operatorëve. Me shembull, është vërtetuar se këto dy klasa të operatorëve janë të ndryshme dhe të pavarura në mes veti, mirëpo meqë teknikat e vërtetimit të rezultateve për të dy këto klasa janë pothuajse të njëjta andaj do t i marrim vetëm vërtetimet për klasën Do të tregojmë po ashtu se çdo operator paranormal është edhe operator nga klasa mirëpo e anasjellta nuk vlen gjithmonë. Po ashtu është shqyrtuar prodhimi tensorial i tyre. Më saktë, është vërtetuar se prodhimi tensorial i operatorit nga klasa, klasa dhe operatorit identikështë operator nga klasa, klasa, respektivisht. Ndërsa, me shembull është treguar se prodhimi tensorial i dy operatorëve nga klasa, klasa nuk është medoemos i tillë, respektivisht. Literatura: [1] T. Furuta, On the classof paranormal operators, Proc. JapanAcad., 43 (1967), [2] S.C. Arora and R. Kumar, paranormal operators, Publications De L InstitutMathematique, NouvelleSerie, Tome, 29(43) (1981), [3] S. C. Arora, J. K. Thukral, On a class of operators, GlasnikMatematicki, 21 (1986), [4] M. M. Kutkut, B. Kashkari, On the class of paranormal (paranormal) operators, M. Sci. Bull. (Nat. Sci), 20(2), (December) (1993), [5] B. P. Duggal, C. S. Kubrusly and N. Levan, Contractions of class and invariant subspaces, Bull. Korean Math. Soc., 1(2005), [6] Y. Yang and C.J. Kim, Contractions of class Far East Journal of Mathematical Sciences, (FJMS), 27(3) (2007),

175 [7] D. Senthilkumar and T. Prasad, class composition operators, Scientia Magna, 6(1), (2010), [8] V. R. Hamiti, Some Properties of Class and Class Operators, Gen. Math. Notes, Vol. 26, No. 1, January 2015, pp [9] A. Aluthge, Onhyponormal operators for Integral Equations Operator Theory, 13 (1990), [10] T. Yamazaki, Parallelisms between Aluthge transformation and powers of operators, ActaSci. Math. (Szeged)67, (2001), pp [5] C. S. Kubruslu, A concise introduction to tensor product, Far East Journal of Mathematical Science 22(2006),

176 GRAFET HIPOHAMILTONIANE DHE POTHUAJSE HIPOHAMILTONIANE Qefsere Doko Gjonbalaj FakultetiiInxhinierisëElektrikedheKompjuterike, DepartamentiiMatematikës, UniversitetiiPrishtinës HasanPrishtina, Prishtinë, , Kosovë Abstrakti Le të jetë një graf jo-hamiltonian. Grafi është hipohamiltonian nëse për çdo kulm në, grafi është hamiltonian. Grafi është pothuajse hipohamiltonian në qoftë se ekziston një kulm në ashtu që është jo-hamiltonian dhe është hamiltonian për çdo kulm Në këtë punim kemi treguar se grafi më i vogël kubik, pothuajse hipohamiltonian, ka rendin 26. Gjithashtu kemi gjetur të gjitha rendet për të cilat ekzistojnë grafet pothuajse hipohamiltoniane. Fjalët kyçe: Teoria e grafeve, grafi i Hamiltonit, hipergrafet. 176

177 Energjija dhe Mjedisi 177

178 178

179 THE INFLUENCE OF COOLING RATE ON MICROSTRUCTURE OF CAST ALUMINUM ALLOYS MSc.Bastri Zeka University of Ljubljana The Cast Aluminium alloys characterized by good mechanical properties and they hard alloys with excellent weldability and good corrosion resistance including the marine environment and they are found in great variety of platbands, sheets, foils, round bars, rectangular bars, different profiles, wires and pipes. Actually, in most cases high-level mechanical properties are needed for industrial applications, so the performance of these alloy has been the subject of many micromechanical investigations. Since the strength and hardness of alloys mainly depend on their microstructure, a lot of efforts have been made to refine the microstructure of the castings in order to enhance the mechanical properties of cast aluminium alloys. In this paper is studied the microstructure of cast aluminum alloy depending on cooling conditions. By cooling curves recorded for different casting conditions there were calculated the cooling rate. The microstructure analyzes, performed by Microscope (OM), allowed both be highlighted microstructure of various conditions from temperature, cooling rate (Vc) and Secondary Dendrite Arm Spacing (SDAS). Key words: Aluminium, alloys, cooling, microstructure, secondary dendrite, temperature. 179

180 Experimental and finite element study of metallic beams simply supported and subjected to a concentrated static load Naim Syla 1, Fisnik Aliaj 1, Arbër Zeqiraj 2 1 University of Prishtina, Department of Physics, Mother Theresa Str.5, Prishtina, Kosovo 2 University of Mitrovica, Department of Materials and Metallurgy, Mitrovica, Kosovo Abstract In this work, various metallic beams simply supported and subjected to a central concentrated static load were investigated experimentally and were modeled with finite element method. To perform the modeling, ANSYS software package was used. The results of modeling and experiment agree very well. The material data of the investigated metal beams, necessary to perform the modeling, were taken from the literature. Experimental moduli elasticity of the metal beams were evaluated by performing leastsquare fitting to the data of maximum deflection of the beam as a function of the applied load. Additional experiments based on impulse excitation technique, as per ASTM standard E1876, were performed to check the moduli of elasticity of the investigated metal beam. Keywords: ANSYS, Beams, Elastic modulus. 180

181 Experimental and Monte Carlo simulation studies of carboxylic acids as corrosion inhibitors on iron in acidic medium Valbonë Mehmeti, Ramë Vataj, Avni Berisha, Fetah Podvorica* Fakulteti i Shkencave Matematike Natyrore, Departamenti i Kimisë, Universiteti i Prishtinës, rr. Nëna Tereze nr. 5, Prishtinë, Republikë e Kosovës. * Corresponding author: fetah.podvorica@uni-pr.edu The inhibition properties of six carboxylic acids (hexanoic, heptanoic, octanoic, nonanoic and decanoic acid) were investigated for the diminution of the iron corrosion in 0.1 M H2SO4 medium at 298 K using Tafel polarization curves. The results showed that these compound were good inhibitors in this agressive corrosion medium, the inhibition efficiency, η(%), increased at some extent with the increase of the chain length of the used carboxylic acids. Figure 1. Most likely configuration for the adsorption of carboxylic acids on Fe (111) substrate attained by the Monte Carlo simulations. The adsorption behaviour of the molecules on Fe (111) (Figure 1) and Fe 2 O 3 (111) surfaces was investigated by Monte Carlo simulations (COMPASS forcefield) in the absence and presence of water molecules in order to verify their adsorption behaviour toward the substrates. The results indicated that the adsorption energy varies with the chain length increase of the molecules, which is in accordance with the experimentally determined inhibition efficiency. 181

182 Electrochemical determination of erythromycin in drinking water resources and dairy products by screen printed carbon electrodes Albana Veseli a*, Ferdane Mullallari a, Majlinda Vasjari b, Liridon Berisha a Tahir Arbneshi a a Department of Chemistry, Faculty of Natural and Mathematical Science, University of Prishtina Hasan Prishtina Nëna Terezë, Prishtina, Republic of Kosovo b Department of Chemistry, Faculty of Natural Sciences, University of Tirana, Albania * corresponding author: albana.veseli@uni-pr.edu Erythromycin (ERY) is a class of antibiotics that is suggested as one of the prior drinking water contaminants at latest European Union Water Framework Directive (EU WDF). The main goal of this study was to develop a new and sensitive analytical method for quantitative determination of ERY based on screen printed carbon electrodes (SPCE) modified with sodium dodecyl sulfate (SDS). The electrochemical oxidation of ERY was investigated for the purpose of its flow-injection amperometric determination (in phosphate buffer solution ph 8.50) with a detection potential of -700 mv. Using flow injection analysis (FIA) the erythromycin sensor (SPCE) showed a linear dynamic range up to 15 mg / L with a detection limit (3σ) of 0.14 mg / L (E = - 0.7). The reproducibility of the amperometric detection with the 5 different SPCE is RSD 2.99 % for 5 successive injections of 5 mg / L of ERT and do not present any memory effect. The developed sensor is low-cost and easily applicable by user in real samples. Keywords: erythromycin, sodium dodecyl sulphate, flow injection analysis, amperometric detection 182

183 Përmirësimi i transportit hekurudhor të mallrave në Kosovës përmes identifikimit të zonave problematike në anën infrastrukturore Naim ÇITAKU Abstrakt Objektivat shkencore dhe teknike të projektit kërkimor ndërkombëtar KosOptRail janë zbatuar sipas kushteve të parapara nga ana e Ministrisë Federale për Arsim dhe Shkencë e Gjermanisë. Faza e parë e projektit në thelb ndjek tri qëllime: Ndërtimin e një konzorciumi të përshtatshëm, i cili ka të gjitha aftësitë e nevojshme për të përmbushur objektivat e përcaktuara të projektit kërkimor; Përcaktimi dhe konkretizimi i qëllimeve të projektit dhe përmbajta e detajuar për projektin kërkimor të synuar në BE; Identifikimi i një programi kërkimor Evropian për financimin e aktiviteteve, i cili korrespondon me objektivat e projektit. Brenda kuadrit të projektit të planifikuar kërkimor të BE-së, janë paraparë pajisja më sensorë e vagonëve konvencional të mallrave me karretë Y25. Në këtë rast, janë paraparë instalimi i sensorëve, si: sistemi për matjen e pozicionit, GPS për përcaktimin e vendndodhjes dhe sensorët e nxitimit. Në këtë mënyrë, më anën e sensorëve do të matet rruga e amortizatorëve në karretë, e cila do të na jap rezultatet rreth gabimeve të mundshme lokale në infrastrukturë hekurudhore. Defektet në anën infrastrukturore hekurudhore shpien në rrezik për daljen e trenave nga binarët hekurudhor. Fjalët kyçe: Siguri, Transport, Mallra, Infrastrukturë, BE, Kosovë 183

184 Veqorite e pergjithshme fiziko-gjeografike dhe resurset natyrore te pellgut ujembledhes Morava e Binçes Faruk FONIQI & Ali KRYEZIU Universiteti i Prishtines Hasan Prishtina Departamenti i Gjeografise Recenzente: Dr.Sc.Valbon BYTYQI Universiteti i Prishtines, FSHMN, Departamenti i Gjeografise Rr. Nene Tereza p.n. Prishtine, , Republika e Kosoves valbon.bytyqi@uni-pr.edu ABSTRAKT Qellimi i ketij punimi eshte qe te analizohen ver;orite fiziko-gjeografike dhe resurset natyrore te pellgut ujembledhes se Moraves se Binr;es.Lumi Morava e Binr;es eshte dege e lumit Morava e Madhe e cila derdhet ne Detin e Zi.Lumi Morava e Binr;es formohet pre} dy rrjedhave te cilat bashkohen ne fshatin Binr;e pre} nga edhe eshte emertuar ne kete forme.ver;orite e pergjithshme fiziko gjeografike si : emri,pozita gjeografike,ndertimi gjeologjik,tektonika, karakteristikat morfologjike, kushtet klimatike,veqorite hidrografike e pedologjike jane pasqyrim i forcave te jashtme dhe te brendshme te cilat kane luajtur role kryesor ne modelimin e ketij pellgu.ndersa resurset natyrore qe i posedon kjo zone nenkuptojne plotesimin e nevojave njerezore me ato resurse.ne kete punim ne menyre sasiore dhe grafike prezantohen te dhena ne lidhje me ver;orite e pergjithshme fiziko gjeografike dhe resurset natyrore te pellgut Morava e Binr;es Fjalif kyqe: Pellgu i Moraves se Binr;es, ver;orite fizko-gjeografike, resurset natyrore REGJIMI UJOR DHE TRENDI I PRURJEVE TË LUMIT SITNICA 184

185 Thelbësore Universiti i Prishtinës Fakulteti i Ndërtimtarisë dhe Arkitekturës Asistent M.Sc. Arban Berisha Inxhinjer i Ndërtimtarisë arban.berisha@uni-pr.edu Lumi Sitnica është një ndër lumenjtë e mëdhenjë të Kosovës, i cili ka probleme me rrjedhen e vetë, sikurse vërshimet e shpeshta, ndotja me ujra të kanalizimit, dhe ndikimi i ndryshimeve klimatike. Por tjetër problem të madh ka mungesën e shënimeve të rregullta hidrometrike. Ato shënime që i ka, janëtë pakta, të ndërprera, dhe jo shumë të besueshme. Prandaj për të mund llogaritur dhe paraqitur, cilindo parametër hidrologjik të këtij lumi (sikurse regjimi i ujrave, prurjet ekstreme apo trendet klimatike), puna më e vështirëështë kompletimi i shënimeve me metodat e njohura të statistikës. Kjo gjëështë arritur me anë të korelacionit, me një lum regjional të ngjajshëm, për të cilin ekzistojnë shënimet. Pas kësaj janë llogaritur dhe paraqitur trendet klimatike të prujeve, si edhe është provuar korelacioni eventual me reshjet dhe temperaturat, për stacionin më të afërt. Bile trendi i këtyre tre parametrave thelbësorë, për një lum, është zgjatur deri në vitin 2040, dhe parashikimi i tyre tregon rritje të madhe të reshjeve, rritje të prurjeve, rritje të temperaturës, si dhe një ekstremizim të fortë të të tre parametrave. Zile kjo, e cila duhet t i alarmon autoritetet kompetente, në marrjen e masave preventive, për zbutjen e pasojave, të cilat priten në 20 vjetët e ardshme. FJALËT KYÇE:korrelacioni, parametrat, trendi, parashikimi, ekstremizimi 185

186 Trajtimi kimik i kristaleve dhe mineralevetë Muzeut të Kristaleve dhe Mineraleve Trepça Epir Qeriqi, Naser Bajraktari, Shaip Blakqori, Melos Zekaj, Driton Musliu, Fidaim Sahiti. Shërbimi Gjeologjik i Kosovës dhe Universiteti i Prishtinës Departamenti i Kimisë epir.qeriqi@rks-gov.net // epir_q@hotmail.com Abstrakt Qëllimi i këtij punimi ka qenë hulumtimi në fushën e pastrimit kimik të kristaleve dhe mineraleve. Trajtimet e mostrave kristalore-mineralogjike janë bërë me acid 2-hidroksi- 1,2,3-propantetrakarboksilik (acid citriik) si një acid i dobët organik me formulë kimike C_6 H_8 O_7dhe me acid etanoik (acid acetik) CH_3 COOH. Trajtimet e këtyre kristaleve mineraleve janë bërë në tretësira me përqendrime nga 0.01 mol dm^3 deri 1 mol dm^3 acid citrik dhe nga 5 deri 15% acid acetik. Kristalet gëlqerore si kalciti,caco 3 janë plotësisht të tretshme në acid citrik përderisa kristalet polimetalore nuk janë të tretshme duke bërë që kristalet të përcillen me një shkëlqim në faqet e tyre. Gjatë këtij hulumtimi të mbi 20 kristaleve gëlqeror, kuarcor dhe polimetalor janë nxjerrë përfundime të rëndësishme se në çfarë nivele përqendrimesh të trajtohen që të mos vije deri te tretja e fazave mineralogjike gëlqerore dhe të ruhet në tërësi kristali me të gjitha fazat e mineralizimeve. Vlen të theksohet se tretja e karbonateve nga kristalet e kuarcit është reaksion kuantitativ në përqendrim 0.5-1mol dm^3 të acidit citrik duke u ruajtur kështu kristalet e kuarcit të pa dëmtuara. 186

187 ZBËRTHIMI I KOMPONIMEVE ORGANIKE NËPERMJET AKTIVITETIT TË FRYMARRJES SË QELIZAVE AEROBE NË PËRDORIMIN E KATALIZATORËVE BIOLOGJIK NË BIOREKTORIN SBR *Inxh.Valdrin Beluli1, Prof.Asoc.Dr. Mehush Aliu1, Prof.Asoc.Dr. Ismet Mulliqi1, Dr.Sc. Sabri Hajdini1, Prof.Asoc.Dr.Florent Dobroshi1 1Departamenti i Teknologjisë, Fakulteti i Teknologjisë Ushqimore, Universiteti i Mitrovicës Isa Boletini, Kosovë valdrin_beluli@hotmail.com Problemet e mëdha për ujë të pijshëm në botë si dhe ruajtja e natyrës, shkencëtarët filluan të hedhin hapa të rëndësishëm për përpunimin e ujërave të zeza, për të hulumtuar metoda të ndryshme si dhe për të arritur një efikasitet të mirë në ripërdorimin e ujërave shkarkues. Në minibioreaktorin pa nutrient dhe pa acetat natriumi, konsumi i oksigjenit nga mikroorganizmat në temperaturë 20 C është prej ( ) mg/l O2, kurse me përdorimin e acetatit të natriumit sasia e konsumit të oksigjenit është prej ( ) mg/l O2. Nëbioreaktorin SBR (SequencingBatchReactor) pa nutrient sasia e konsumit të oksigjenit është prej ( ) mg/l O2, ndërsa në shfrytëzimin e nutrientit nga ujërat e industrisë së qumështit është ( ) mg/l O2. Gjithashtu nga ky studim, sasia e këtyre komponentëve janë reduktuar mjaft shumë duke e pruar në një përpunim cilësorë të bazuar në kriteret e OBSH-së për ujë të pijshëm: nitritet (NO2) 150 mg/l në 2.1 mg/l, nitratet (NO3) 0.50 mg/l në 0.08 mg/l dhe amoniaku (NH3) 0.45 mg/l në 0.1 mg/l. Fjale Kyqe:Ujëra shkarkues, mikroorganizmat aerob, katalizator, materie organike, biorekator, nutrien. 187

188 RI-KONSTRUKTIMI I MIKRO HIDRO TURBINËS PELTON DHE RREGULLIMI I REGJIMEVE TË PUNËS PËRMES KONTROLLERIT ELEKTRONIK TË NGARKESËS Shpetim LAJQI1, Zenel SEJFIJAJ2, Bojan Đurin3, Naser LAJQI1* 1Universiteti i Prishtinës HASAN PRISHTINA, Fakulteti i Inxhinierisë Mekanike, Prishtinë, Republika e Kosovës *Autori korrespondent: naser.lajqi@uni-pr.edu 2Komisioni i Pavarur për Miniera dhe Minerale, Prishtinë, Republika e Kosovës 3Universiteti i Zagrebit, Fakulteti i Inxhinierisë Gjeoteknike, Varaždin, Kroaci Abstrakt Në vitet e fundit kërkesat për prodhimin e energjisë, sidomos nga burimet e energjisë së ripërtërishme po rriten çdo vit e më shumë. Me qellim të plotësimit të kërkesave për energji dhe ruajtjen sa më të mirë të mjedisit, shihet se njëra prej mënyrave është edhe përdorimi i hidro turbinave në zonat ku ekziston një lumë ose përroskë. Kjo është për shkak të thjeshtësisë, çmimit të ulët dhe ekzistimit të shumë vende në botë, të cilat kanë një hidro potencial për instalimin e hidro turbinave. Në ana tjetër, hidro turbinat prodhojnë energji gjatë gjithë kohës derisa uji rrjedh përmes tyre. Në këtë punim është prezantuar rekonstruktimi i një mikro hidro turbine Pelton, e prodhuar rreth 50 vite më parë në Zvicër me një fuqi prej 86 [kva]. Në vitin 2013, kjo turbinë u ri-instalue në restorantin Trofta e Junikut në Junik, por me regjime të ndryshme punuese nga ato që ishte dizajnuar. Gjatë funksionalizimit të saj, janë shfaqur shumë probleme. Për përdorimin e saj janë bërë shumë përpjekje duke përdorur korrektues tensioni, transformatorë të ndryshëm për rritjen e tensionit, rregullator centrifugal, tubacione me diametra të ndryshëm, nivele të ndryshme të marrjes së ujit, por të gjitha këto përpjekje kanë rezultuar pa sukses. 188

189 Rezultatet e mira të punës janë arritur vetëm pas trajtimit shkencor të këtij problemi, ku kjo hidro turbinë i është përshtatur kushtet aktuale të rrjedhës dhe lartësisë rënëse të ujit. Është bërë ri-dizajnimi i tërësishëm i projektit duke filluar nga dimensioni i rrotës punues të turbinës, shtëpisë së turbinës, gjeneratorit dhe kontrollorit elektronik të ngarkesës. Këto ndryshime janë bërë me qëllim të marrjes së fuqisë maksimale të gjeneruar nga potenciali i ujit, marrjen e tensionit dhe frekuencës konstante pavarësisht ngarkesës dhe konsumit të energjisë. Për më tepër, në këtë punim është elaboruar qasja shkencore e përdorur gjatë rikonstruktimit të mikro hidro turbinës Pelton në restorantin Trofta e Junikut, Junik, Kosovë. Fjalëkalimi: Mikro hidro turbina, rrota punuese e turbinës, rrjedhja e ujit, lumi, rënia e ujit, fuqia. 189

190 Pragjet gjeomorfologjike dhe vlerat e tyre shkencore në territorin e Shqipërisë Dr. Andri Hoxha Departamenti i Gjeografisë Fakulteti Histori-Filologji Universiteti i Tiranës Tiranë, Shqipëri andri_ti@yahoo.com Abstrakt: Pragjet gjeomorfologjike janë trajta të relievit strukturor, të cilët kanë një përhapje të madhe në territorin e Shqipërisë. Pragjet janë në varësi të larmisë së ndërtimit litologjik dhe të përmasave intensive të deformimeve tektonike të strukturave gjeologjike, që ndërtojnë territorin. Këto trajta i kanë më shumë të shprehura morfologjikisht tiparet përkatëse, në sajë të vlerave të theksuara të amplitudës së diferencimit tektonik të strukturave horstike dhe atyre grabenore, mbi të cilët janë formuar format e kurrizeve malorë e të gropave, fushëgropave dhe të luginave lumore. Pragjet shërbejnë si kufi morfotektonik, morfolitologjik e morfologjik, ndërmjet nënnjësive morfologjike në një pjesë të madhe të pjesës juglindore të Shqipërisë. Gjatë pragjeve, në disa sektorë të kufizuar, shfaqen pjesë fragmentare të shkallëve strukturore, të lidhura ngushtë me praninë e shkëputjeve tektonike me karakter tërthor, me përbërje të ndryshme të shkëmbinjve. Disa nga pragjet, në kuadër të relievit strukturor janë formuar gjatë mbihipjes së zonës tektonike të Mirditës mbi nënzonën tektonike të Krastës, gjatë kontaktit të shkëmbinjve ultrabazikë me ato flishorë e molasikë, në sektorët e sipërm të grykave lumore. Një pjesë e pragjeve gjeomorfologjike, janë formuar edhe në sajë të veprimtarisë morfologjike të faktorëve të jashtëm, si të rrjedhjeve lumore, proçeseve të glacio-izostazisë dhe aktivitetit akullnajor. Fjalë kyçe: prag, strukturë, luginë, morfologji, profil gjatësor. 190

191 Ab initio evaluation of the interaction strength, bond population, and geometry between gold cluster with an increased number of atoms and the nitrothiophenyl- or nitrophenylradicals. (MASHT supported project: Theoretical calculation of nature and bond energy between the gold cluster and organic molecules) Avni Berisha*, Fetah Podvorica*, Jeton Halili, Valbonë Mehmeti, Kaltrina Jusufi Fakulteti i Shkencave Matematike Natyrore, Departamenti i Kimisë, Universiteti i Prishtinës, rr. Nëna Tereze nr. 5, Prishtinë, Republikë e Kosovës. * Corresponding authors: fetah.podvorica@uni-pr.edu, avni.berisha@uni-pr.edu. In past decades a new type of structures was presented both theoretically and experimentally the metal clusters. In general, clusters are a group of atoms or molecules that are held together by some sort of interaction. They are in a size range that is between those of molecules and bulk solids. In common the metal clusters are naked ones or stabilized with ligands. Apart their immense importance in science due to their unique properties (tunable band gap, magnetic, electric, catalysis, etc.), clusters represent interesting entities to be used in quantum chemistry calculations for understanding the interaction and bond nature between the cluster and the attached moiety ( generally the ligand). Although the use of diazonium salts in the surface modification reactions is extensively studied experimentally (IRRAS, XPS, Tof-SIMS, RBS, etc.) and it is established that the interface creation is due to radical reactions generated by from the loss of nitrogen molecule from diazonium group, there is still a small number of scientific studies regarding the interaction strength with gold clusters. Moreover, it is interesting to see if the cluster size has some impact on the bond energy in the grafted cluster that possesses a different number of atoms. In this work, several gold clusters (Au7, Au8, Au13, Au20, and Au32) were used in DFT calculations to elucidate the interaction and geometry with either: nitro-phenyl or nitrothio-phenyl radicals. 191

192 As the behavior of thiol molecules is extensively studied, the nitrothiophenyl radical served as a good comparison point with regard to the interaction energy, geometry, and population analysis for Au-C, respectively Au-S bond. Acknowledgements: The scientific support from: Prof. Jean Pinson, Prof. Catherine Combellas, Prof. Frédéric Kanoufi (research group: Transfert d Electron, Réactivité et Surfaces TERS) and Prof. François Maurel, Prof. Mahamadou Seydou (research group: Modélisation Moléculaire) from Laboratoire Interfaces Traitements Organisation et DYnamique des Systèmes ITODYS (at Paris 7 University, France) and the financial support from MASHT (Ministry of Education, Science and Technology of Kosova) is highly appreciated. 192

193 The impact of modified graphite microparticles (with carboxyphenylene and benzenesulfonic groups) toward the corrosion behavior of the mild steel in an aqueous solution of sulfuric acid Besart Shatri, Bujar Jashari, Valbonë Mehmeti, Jeton Halili, Ramë Vataj, Fetah Podvorica, Avni Berisha* Fakulteti i Shkencave Matematike Natyrore, Departamenti i Kimisë, Universiteti i Prishtinës, rr. Nëna Tereze nr. 5, Prishtinë, Republikë e Kosovës. * Corresponding author: avni.berisha@uni-pr.edu Graphite represents an important material that among other possible usages, it is also employed as a starting substrate for the synthesis of nano-carbon materials, including graphene oxide, graphene and carbon nanodots. The direct use of graphite in the protection of metals against the corrosion in aqueous solutions is not possible as this material is hydrophobic and nondispersible. Therefore, as a working strategy to change the dispersibility and adsorption properties of graphite in aqueous solutions, the covalent surface modification of graphite by polar phenyl groups was performed. In the first step, the synthesis of 4-carboxybenzene- and 4-sulfobenzenediazonium tetrafluoroborate (produced as a result of the transformation of the corresponding substituted anilines in the reaction with sodium nitrite in an aqueous solution of tetrafluoroboric acid) was performed. After the spectroscopic characterization (UV-VIS, FTIR) these compounds were used for the covalent modification of the graphite microparticles. The de-diazonation that enables the formation of highly reactive substituted phenyl radicals is achieved through the addition of the iron powder as a reductant. After the characterization, the modified micro particles (with increased dispensability and adsorption tendency) were used to assess the possible inhibition properties of the mild steel in aqueous acidic media. The corrosion performance was evaluated using Linear Sweep Voltammetry. 193

194 Eteri thembër Akili për fizikën Shukri Klinaku Universiteti i Prishtinës Kur shkenca gjendet para një fenomeni të pa njohur, shpesh postulon diçka, në mënyrë që të filloj nje shpjegim, të ngritë një teori mbi atë fenomen. Kështu ka vepruar edhe fizika shumë herë. Në pa mundësi të shpjegimit të disa fenomeneve që shfaqeshin te drita, në shekullin 17 u shpik eteri i dritës - një mjedis material që gjoja bartë dritën dhe i mundëson asaj përhapjen. Për shekuj me radhë, edhe pas shumë teorish e eksperimentesh për përshkrim dhe identifikim të eterit të dritës - fizika dështoi ta identifikoj atë. Sot fizika e konsideron AlbertAjnshtajnin si varrmihësin e eterit të dritës, ndërsa ky, jo që nuk e varrosi eterin e dritës, por e shpiku edhe një tjetër - eterin e valëve të gravitetit, të cilin e quajti hapësirë-kohë. Fizika është futur në kurth me këto dy mjedise që nuk u identifikuan kurrë. Fjalët kyq: eteri, drita, vala 194

195 GRAFET HIPOHAMILTONIANE DHE POTHUAJSE HIPOHAMILTONIANE QefsereDokoGjonbalaj FakultetiiInxhinierisëElektrikedheKompjuterike, DepartamentiiMatematikës, UniversitetiiPrishtinës HasanPrishtina, Prishtinë, , Kosovë Abstrakti Le të jetë G një graf jo-hamiltonian. Grafi G është hipohamiltonian nëse për çdo kulm v në G, grafi G\v është hamiltonian. Grafi G është pothuajse hipohamiltonian në qoftë se ekziston një kulm w në G ashtu që G\w është jo-hamiltonian dhe G\v është hamiltonian për çdo kulm v w. Në këtë punim kemi treguar se grafi më i vogël kubik, pothuajse hipohamiltonian, ka rendin 26. Gjithashtu kemi gjetur të gjitha rendet për të cilat ekzistojnë grafet pothuajse hipohamiltoniane. Fjalët kyçe: Teoria e grafeve, grafi i Hamiltonit, hipergrafet. 195

196 Hulumtimi i akumulimeve tw vogla të mundshme për ujitje, në territorin e R. së Kosovës 1. Kujtim ZENA, Msc - Universiteti Hasan Prishtina Fakulteti i Ndertimtarisë dhe Arkitekturës. 2. Zekirija IDRIZI, Prof Dr. Universiteti Hasan Prishtina Fakulteti i Ndërtimtarisë dhe Arkitekturës. ABSTRAKTI: Qëllimi i këtij studimi ka qenë hulumtimi i mundësive për ngritjen e akumulimeve të vogla për ujitjen e sipërfaqeve bujqësore në tërë teritorin e R. se Kosovës. Si burime të ujit janë trajtuar ujërat e burimeve sipërfaqësore, (lumenjëve dhe prrockave), për të akumuluar sasitë të ujit kur lumenjtë dhe prrockat kanë prurje më të mëdha të ujit, dhe mëpastaj shfrytëzimit e ujit të akumuluar për nevojat e ujitjes, me qëllim të rritjes së kualitetit dhe kuantitetit për prodhimin e kulturave bujqësore. Për realizimin e këtij hulumtimi jemi shërbyer me të dhënat e matura nga stacionet hidrometrike ekzistuese në tërë territorin e R. së Kosovës. Për profiling e akumulacioneve të analizur janë përdorur metodat korelative nga stacionet hidrometrike. Nga studiumi i realizuar kemi gjetur 71 profile të mundshme dhe për të gjitha këto profile janë bërë bilancet ujore në bazë të cilave kemi ardhur në përfundim për përcaktimin e e sipërfaqeve të mundshme për ujitje. Për secilin lokacion janë trajtuar: Lokacioni i ndërtimit, gjeologjia dhe hidrogjeologjia e profilit të ndërtimit, karakteristikat geologo - inxhinierike të profilit të ndërtimit, rezervuari akumulues, materialet e ndërtimit, aprovimi i një profile karakteristik të pendëz për të gjitha profilet, është trajtur procesi i erozionit, dhe shpërndarja e ujit për ujitje për secilin akumulacion. Rezultatet e fituara janë prezantuar në mënyra tabelare për të gjitha profilet e studiuara. FJALËT KYQE: Akumulimet e vogla, Ujitja, Shpërndarja e ujit, Penda, R. e Kosovës. 196

197 In Vitro Microbiological Evaluation Of Some Metal Complexes Of Natural Organic Products Sevdije Govori, Hamide Ibrahimi, Majlinda Daci and Arben Haziri Department of Chemistry,Faculty Of Mathematical And Natural Sciences, University of Prishtina Agim Ramadani nn, Pristina, Pristina, Republic of Kosovo Abstract: New complexes of 7-iminobenzo[b]chromeno[4,3-e][1,4]diazepin-6(7H)-one and its derivatives, with Cobalt [Co (II)], Nickel [Ni(II)], Iron [Fe(III)] and Chromium [Cr(III)] were synthesized. The structure of synthesized compounds were characterized by various spectroscopic techniques like IR, 1H-NMR, UV and elemental analysis. The synthesized ligands and metal complexes were screened for microbiological activity against Escherichia coli and Staphylococcus aureus. The results showed that the metal complexes were found to be more active than free ligands. Keywords: 7-iminobenzo[b]chromeno[4,3-e][1,4]diazepin-6(7H)-one, Metal Complexes, Microbiological Evaluation Funding: Support for this study was provided by the Ministry for Education, Science and Technology of the Republic of Kosovo. Grant number:

198 NDIKIMI I KOKS NAFTËS NË CILËSIN E FERGESËS DHE ULJEN E KOSTOS NË PRODHIMIN E Fe-Ni, NË SHKRITOREN E RE TË FERRONIKELIT TË RI NË DRENAS Zarife Bajraktari-Gashi 1 ; Muahrrem Zabeli 1 ; Behram Halilaj 2 Universiteti i Mitrovicës Isa Boletini, Fakulteti i Gjeoshkencave: Departamenti Materiale dhe Metalurgji 1 Shkritorja e re e ferronikelit të ri në Drenas 2 Përmbledhja: Në ketë punim kemi analizuar ndikimin e koks- naftës në rritjen e cilësisë se fërgesës dhe uljen e kostos në prodhimin e Fe-Ni, në shkritoren e re të ferronikelit të ri në Drenas, si një nderë lendet djegëse të shumta që përdoret në furra rrotulluese. Hulumtimet eksperimentale dhe industriale janë analizuar gjatë viteve 2009,2010,2011,2012,2013,201 4,2015,2016 dhe 2017, hulumtimi i ngjitjeve gjatë vitit 2009 dhe 2013,gjate hulumtimeve kemi vërtetuar se sasia e përdorur e koks naftës ulë koston për 50% në krahasim më sasinë e mazutit. Rritja e temperaturës se fërgesës gjatë viteve të analizuara, zvogëlimi i krijimit të ngjitjeve në furra rrotulluese, qëndrueshmëria e materialit zjarrdurues në furra me rastin e zvogëlimit të ngjitjeve, ulja e kostos lidhur me zvogëlimin e ngjitjeve të cilat kanë kosto gjatë procesit të riciklimit të tyre duke përfshirë debllokimin e kanaleve përcjellëse, procesin e thermimit dhe transportin, janë disa përparësi të përdorimit të koks naftës si lende djegëse në furra rrotulluese. Koks nafta në furrën rrotulluese dy ka filluar të përdoret me ndërsa nga në furrën rrotulluese një, me hulumtimet e realizuara kemi arrite në ndikime të favorshme të përdorimit të koks naftës duke zvogëluar përdorimin e sasisë se mazutit, në procesin metalurgjik në furra rrotulluese në shkritoren e re të ferronikelit të ri në Drenas. Fjalet kyçe: lagështia, pet-koku, hekur-nikel, mazuti etj. 198

199 Physico - Chemical Properties of hazelnut oil, sunflower oil and lard Rina Krasniqi 1, Qëndresa Istrefi 1, Arleta Rifati-Nixha 1, Kaltrina Kastrati 1, Fatjonë Krasniqi 1, Enver Përzhaku 1. 1 Chemistry Department, Faculty of Mathematical & Natural Sciences, University of Prishtina, Prishtina, 10000, Republic of Kosova, {arleta.rifati-nixha, arleta.rifati@uni-pr.edu} Abstract : We are dedicated to emphasize the capacity and the properties of these three compounds: hazelnut oil, sunflower oil and lard. Hazelnut oil is helpful in cases like dizziness, vomiting at pregnant women, strengthening the memory and lowering the blood sugar. Hazelnut oil is also very helpful in alleviating breathing difficulties by opening the respiratory track and acts as an anti-histamine. As for the sunflower oil the main component of sunflower oil is linoleic acid. Other components include oleic acid and palmitic acid. In addition, it contains lecithin, carotenoids, tocopherols and significant amounts of vitamins A, D and E. Sunflower oil does not contain high amounts of saturated acidic acids, which are harmful because the cholesterol level increases. Lard is pork fat, which is taken from any part of the pork with a greater percentage of fatty tissue. It is a semi-soft white fat with high saturated fatty acid content. It s used a lot in the kitchen around the world as a cooking fat. Its use has now diminished with the growing popularity of vegetable oils. The physical properties that we have defined are: the melting point (boiling point also), solubility, color, smell and the state under normal conditions. While the chemical properties that we have defined are: acid number, iodine number, soap and ester number. Keywords : hazelnut oil, sunflower oil and lard. 199

200 References : 1. Vance JE, Vance DE Biochemistry of Lipids, Lipoproteins and Membranes. Amsterdam: Elsevier. ISBN (2002) 2. Fats and Cholesterol: Out with the Bad, In with the Good What Should You Eat? The Nutrition Source. Harvard School of Public Health. 3. Maitland, Jr Jone,. W W Norton & Co Inc (Np: Organic Chemistry ISBN (1998) p Alfred Thomas Fats and Fatty Oils. Ullmann s Encyclopedia of Industrial Chemistry. Weinheim: Wiley-VCH. doi: / a10_173 (2002). 200

201 Matja e shëndetit të vegjetacionit përmes NDVI-së Bsc. Leutrim Krasniqi 1 (Rast studimi: Komuna e Prishtinës) Abstrakt Përdorimi i imazheve satelitore çdo ditë e më shumë po fiton rendësin më të madhe falë zhvillimit të teknologjisë dhe përmirësimit të rezolucionit të tyre, që ndihmojnë për t a njohur më mirë hapësirën. Të dhënat e RemoteSensing-ut janë interpretim i llojeve të ndryshme të sinjaleve spektrale që regjistron një ndijues pas reflektimit nga objektet në sipërfaqene Tokës, duke përfshirë sipërfaqen relievore, temperaturën, dhe aspekte të ndryshme të llojeve të vegjetacionit dhe mbulueshmërisësëtokës. Në saje të kësaj teknike jemi fokusuar në analizën e vegjetacionit në komunën e Prishtinës, që kohën e fundit kemi dëmtim në shkallë të lartë duke u zëvendësuar me sipërfaqe artificiale. Kemi përdorur të dhëna digjitale multi-spektrale të ndijuesve pasivprej satelitëvetë Sentinel-it të Agjencisë Evropiane Hapësinore(ESA) për të njohur karakteristikat spektrale të objektivit. Imazhet digjitale përbëjnë mjet të dobishëm për t i analizuar ato përmes algoritmeve dhe indeksave matematikor. NDVI (Indeksi i Dallimit të Vegjetacionit të Normalizuar - NormalizedDifferenceVegetationIndex) është një indeks i rëndësishëm për vegjetacion që gjenë aplikim gjerësisht në hulumtimin mbi ndryshimet globale, mjedisore dhe klimatikepër të ndikuar në politikat vendimmarrëse. Fjalë kyçe: RemoteSensing, NDVI, Vegjetacion 1 Student nëmaster Departamenti i Gjeografisë - Fakulteti i Shkencave Matematike-Natyrore Universiteti i Prishtinës Hasan Prishtina leutrimkrasniqi14@yahoo.com ; Telefoni:

202 FE modeling of hardness curves of 31CrMoV9 steel after gas nitriding Naim Syla 1, Fisnik Aliaj 1, Arbër Zeqiraj 2 1 University of Prishtina, Department of Physics, Mother Theresa Str.5, Prishtina, Kosovo 2 University of Mitrovica, Department of materials and metallurgy, Mitrovica, Kosovo Abstract In this contribution, a numerical and experimental study of the hardness curves in the precipitation layer of gases nitride 31CrMoV9 alloy steel are presented. Hardness was measuredwith an automatic micro hardness meter according to Vickers method. It is know that the gas nitriding as diffusions process can describe by the differential equation known as the Fick s low second. Solution of this equation we have done by Finite Element Method. During the modeling we are based on the Orowan strengthening theory and classical theory of Johnson-Mehl-Avram for precipitation. Model was made in ANSYS application in the temperature field and finally comparing experimental results with theoretical (model). The results prove that can modeled with FE Methods diffusion processes like nitriding. Keywords: Gas nitriding, Orowan strengthening, FE Modeling, ANSYS 202

203 PASOJAT EKOLOGJIKE TË DEPONISË SË MBETURINAVE NË MIRASH Egzona GRAJÇEVCI 1 & Ylber KUQI 2 Abstrakt Në këtë hulumtim analizohet gjendja aktuale e doponisë rajonale të mbeturinave në Mirash dhe pasojat ekologjike që sjell prezenca e saj. Mospërfillja e standardeve ekologjike në përzgjedhjen, sanimin dhe përgatitjen e lokacionit të deponisë ka krijuar një situate alarmante me pasoja të rënda për mjedisin rreth saj. Deponia ndodhet në territorin e komunës së Obiliqit, zonë kjo në të cilën nga nxjerrja për një kohë të gjatë e qymyrit për furnizimin me lëndë të parë të termocentraleve ekzistuese u krijua një gropë e cila më vonë u bë lokacion i kësaj depoine mbeturinash. Në këtë deponi grumbullohen mbeturinat nga komunat: Prishtinë, Obiliq, Fushë Kosovë, Drenas, Graçanicë, Podujevë dhe Lipjan. Kontaminimi i ujërave nëntokësore e sipërfaqësore, kundërmimi i ajrit, prezenca e qenëve endacakë të cilët mund të përhapin sëmundje të ndryshme janë tregues të rëndësishëm për pasojat ekologjike dhe rrezikun e lartë për rastisjen e sëmundjeve infektive. Konstatime të dala nga vrojtimi, anketimi dhe analiza e mostrave të ujit dhe ajrit, në terren. Është konsultuar literaturë shkencore në lidhje me mjedisin jetësor dhe dokumente që kanë të bëjnë me problematikën për të cilën hulumtohet si dhe dokumente tjera ligjore. Fjalët kyçe: Deponi, mbeturinë, kontamimin, ndotje, pasojë ekologjike. 1Studente - Master i Mësimdhënies lëndore me specializim në gjeografi, Fakulteti i Edukimit Universiteti i Prishtinës Hasan Prishtina Egzona.gr@gmail.com, tel: 044/ Student - Master i Mësimdhënies lëndore me specializim në gjeografi, Fakulteti i Edukimit Universiteti i Prishtinës Hasan Prishtina ylberkuqi25@gmail.com, Tel: 049/

204 The adsorptive comportment differences among the bare and covalently modified surfaces of silicon monoxide and silicon dioxide micro particles toward the organochlorine pesticide Aldrin Petrit Hadergjonaj, Doruntina Aliu, Avni Berisha* Fakulteti i Shkencave Matematike Natyrore, Departamenti i Kimisë, Universiteti i Prishtinës, rr. Nëna Tereze nr. 5, Prishtinë, Republikë e Kosovës. * Corresponding author: avni.berisha@uni-pr.edu Different chemical strategies for surface modification such as the use of: phosphonic or carboxylic acids, silanes, diazonium salts; offer a simple route to design the interface of materials offering interesting new uses in sensing applications, catalysis, photovoltaics, etc. Among the mentioned molecules the use of diazonium salts is most straightforward one with respect to interface stability, synthesis of the chemicals for the modification reaction and it is the only mean to modify the materials regardless of their structure (metal, oxide, polymer etc). Figura 1. The 3D periodic model of the SiO 2 surface with 2 adsorbed Aldrin molecules. 204