ISTORIJA 20. VEKA, 2010, 1

Transcription

1 ISTORIJA 20. VEKA, 2010, 1

2 IZDAVA Institut za savremenu istoriju, Beograd Institute for Contemporary History, Belgrade Institut d histoire contemporaine, Belgrade, GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK Dr Bojan B. Dimitrijevi URE IVA KI ODBOR Dr Kosta Nikoli, zamenik urednika, dr Stanislav Sretenovi, sekretar, dr Nikola Žuti, dr Milan Koljanin, Miladin Miloševi, dr Andrej Šemjakin (, ), prof. dr Nobuhiro Šiba (University of Foreign Studies, Tokio), prof. dr Fransoa Rot (L Université de Nancy 2, Nansi), prof. dr Peter Radan (University of Sydney, Sidnej), dr Konstantin Nikiforov (, ), prof. dr Lili Kerol (University of Kearney Nebraska, Kerni) LIKOVNO-GRAFI KI UREDNIK Mladen Ackovi LEKTOR i KOREKTOR Branka Kosanovi REZIMEA PREVEO Vladimir Petrovi Izlaze tri broja godišnje Rukopisi se ne vra aju Klasifikacija po UDK ura ena u Narodnoj biblioteci Srbije, Beograd All articles published in Istorija 20. veka are refereed Svi lanci objavljeni u Istoriji 20. veka recenzirani su Institut za savremenu istoriju, Beograd, office@isi.co.rs

3 UDK 94 ISSN ISTORIJA 20. VEKA ASOPIS INSTITUTA ZA SAVREMENU ISTORIJU THE HISTORY OF THE 20 TH CENTURY THE JOURNAL OF THE INSTITUTE FOR CONTEMPORARY HISTORY HISTOIRE DU 20. SIÈCLE REVUE DE L INSTITUT POUR L HISTOIRE CONTEMPORAINE 20. Godina XXVIII Beograd Broj 1 Ist. 20. veka, god. XXVIII, br. 1, str. 273 Beograd 2010

4

5 SADRŽAJ 5 RASPRAVE I LANCI Mitja Ferenc ISTRAŽIVANJE PRIKRIVENIH GROBNICA U SLOVENIJI 9 Milan Koljanin SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA I JEVREJSKO PITANJE 23 Nikola Žuti LIBERALNO JUGOSLAVENSTVO I RIMOKATOLI KO HRVATSTVO 41 Vladan Jovanovi VARDARSKA BANOVINA: DRUŠTVENO-POLITI KA SKICA 57 Ivan M. Beci KREDITNA POLITIKA NARODNE BANKE KRALJEVINE JUGOSLAVIJE 73 Aleksej Timofejev CRVENA ARMIJA I JUGOSLOVENSKA VOJSKA U OTADŽBINI TOKOM JESENI 1944 NESU ENA SARADNJA 85 Kosta Nikoli THE YUGOSLAV ANTICOMMUNIST FORCES AT THE END OF THE SECOND WORLD WAR 103 Ivana Dobrivojevi IZME U IDEOLOGIJE I POP-KULTURE. ŽIVOT OMLADINE U FNRJ oko Tripkovi ODNOSI IZME U JUGOSLAVIJE I SOVJETSKOG SAVEZA Bojan B. Dimitrijevi JUGOSLOVENSKO RATNO VAZDUHOPLOVSTVO PRED RAT SA NATO

6 6 ISTORIOGRAFIJA Vladimir Petrovi PRILOG PROU AVANJU KONSTITUISANJA SAVREMENE ISTORIJE 167 Miroslav Jovanovi SAVREMENA SRPSKA ISTORIOGRAFIJA: KARAKTERISTIKE I TRENDOVI 183 IZVORI Marko Pivac RAD BRITANSKE TAJNE SLUŽBE U JUGOSLAVIJI U PREDVE ERJE APRILSKOG RATA KRITIKE Radoš Ljuši ISTORIOGRAFIJA ODBIRA, SRBOFOBIJE I JUGOFILIJE Holm Zundhauzen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka 213 Bojan B. Dimitrijevi KRAJNJE PROBLEMATI AN KONSTRUKT Holm Zundhauzen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka 249 PRIKAZI Stevan K. Pavlovi, HITLEROVI NOVI ANTIPOREDAK. DRUGI SVETSKI RAT U JUGOSLAVIJI (I) 255 Snežana Veljkovi, HRONIKA SUDSKE MEDICINE U BEOGRADU... (Dragomir Bondži ) 256 Nataša Mili evi, JUGOSLOVENSKA VLAST I SRPSKO GRA ANSTVO (Nebojša A. Popovi ) 260 Ljiljana Blagojevi, NOVI BEOGRAD: OSPORENI MODERNIZAM (Goran Antoni ) 263 Dinko Šok evi, HRVATI U O IMA MA ARA, MA ARI U O IMA HRVATA... (Saša Miši ) 266 Mackenzie William, THE SECRET HISTORY OF SOE: SPECIAL OPERATIONS EXECUTIVE (Aleksej Timofejev) 269 IN MEMORIAM Dušan Živkovi (Miroljub Vasi ) 272

7 7 CONTENTS DEBATES AND ARTICLES Mitja Ferenc INVESTIGATION OF HIDDEN MASS GRAVES IN SLOVENIA 9 Milan Koljanin SERBIAN ORTHODOX CHURCH AND THE JEWISH QUESTION 23 Nikola Žuti LIBERAL YUGOSLAVHOOD AND THE ROMAN CATHOLIC CROATHOOD. ANALYSIS OF SELECTED YUGOSLAV PERIODICALS Vladan Jovanovi VARDAR BANOVINA: SOCIO-POLITICAL SKETCH 57 Ivan M. Beci LOANING POLICY OF THE NATIONAL BANK OF KINGDOM OF YUGOSLAVIA 73 Aleksej Timofejev RED ARMY AND YUGOSLAV ARMY IN THE FATHERLAND IN AUTUMN 1944 FAILED COOPERATION 85 Kosta Nikoli THE YUGOSLAV ANTICOMMUNIST FORCES AT THE END OF THE SECOND WORLD WAR 103 Ivana Dobrivojevi BETWEEN IDEOLOGY AND POP CULTURE: THE LIFE OF YOUTH IN YUGOSLAVIA oko Tripkovi RELATIONS BETWEEN YUGOSLAVIA AND USSR Bojan B. Dimitrijevi YUGOSLAV AIR FORCE PRIOR TO THE WAR WITH NATO

8 8 HISTORIOGRAPHY Vladimir Petrovi CONTRIBUTION TO THE RESEARCH OF CONSTITUTIONALISATION OF CONTEMPORARY HISTORY 167 Miroslav Jovanovi MODERN SERBIAN HISTORIOGRAPHY: CHAARCTERISTICS AND TRENDS 183 SOURCES Marko Pivac ACTIVITIES OF THE BRITISH INTELLIGENCE IN YUGOSLAVIA PRIOR TO THE APRIL WAR IN CRITIQUES Radoš Ljuši HISTORIOGRAPHY OF CHOICE, SERBOPHOBIA AND YUGOPHILIA (Holm Zundhausen, History of Serbia, from 19th to 21st century) 213 Bojan B. Dimitrijevi VERY PROBLEMATICAL CONSTRUCT (Holm Zundhausen, History of Serbia, from 19th to 21st century) 249 REVIEWS Stevan K. Pavlovi, HITLEROVI NOVI ANTIPOREDAK. DRUGI SVETSKI RAT U JUGOSLAVIJI (I) 255 Snežana Veljkovi, HRONIKA SUDSKE MEDICINE U BEOGRADU... (Dragomir Bondži ) 256 Nataša Mili evi, JUGOSLOVENSKA VLAST I SRPSKO GRA ANSTVO (Nebojša A. Popovi ) 260 Ljiljana Blagojevi, NOVI BEOGRAD: OSPORENI MODERNIZAM (Goran Antoni ) 263 Dinko Šok evi, HRVATI U O IMA MA ARA, MA ARI U O IMA HRVATA... (Saša Miši ) 266 Mackenzie William, THE SECRET HISTORY OF SOE: SPECIAL OPERATIONS EXECUTIVE (Aleksej Timofejev) 269 IN MEMORIAM Dušan Živkovi (Miroljub Vasi ) 272

9 RASPRAVE I LANCI MITJA FERENC, vanredni profesor Filozofski fakultet UDK (497.4)"1945" Ljubljana, Ašker eva 2 94(497.1)"1945" ISTRAŽIVANJE PRIKRIVENIH GROBNICA U SLOVENIJI APSTRAKT: lanak se bavi masovnim zlo inima Jugoslovenske armije posle Drugog svetskog rata izvršenim u Sloveniji nad zarobljenim pripadnicima antikomunisti kih formacija, sakrivanjem tragova tih zlo ina i otkrivanjem masovnih grobnica u prvoj deceniji 21. veka. Klju ne re i: Drugi svetski rat, Jugoslavija, Slovenija, ratni zlo ini, otkrivanje grobnica U godini, kada se prise amo 65 godina od pobede nad fašizmom i završetka Drugog svetskog rata, u Sloveniji se kao i u drugim državama, pa i u Srbiji, još uvek suo avamo sa ostacima prošlosti sa posledicama borbi i doga- aja koji su na našim podru jima ostavili brojne prikrivene masovne grobnice. To su grobnice koje su posledica posleratnih masovnih i pojedina nih vansudskih ubijanja u 1945/46. godini, kao i grobnice nastale za vreme rata u kojim leže posmrtni ostaci pripadnika oružanih antipartizanskih odnosno protivkomunisti kih formacija i civila. Gledaju i šire, pod prikrivenim grobnicama podrazumevamo sve grobnice nastale u pomenutom periodu gde su zakopani vojnici i civili koji nisu mogli ili nisu smeli imati svoj grob. I pored injenice da u Sloveniji postoji ratnih grobova 1 i grobnica iz Drugog svetskog rata, me u njih još uvek nisu uvrštene prikrivene grobnice koje su tema ovog lanka. Tek poslednjih godina one se planski traže i istražuju. Do sada poznati brojevi su šokantni. U Sloveniji ima ve oko 600 evidentiranih grobnica, od kojih je oko 150 istraženo i potvr eno. 2 1 Ministarstvo za rad, porodicu i socijalna pitanja, Informacija o stanju na podru ju vojnih grobova za sednicu Vlade RS, 29. jul Problematiku prikrivenih grobnica autor je opširnije predstavio na izložbi Prikrito in o em zakrito. Prikrita grobiš a 60. let po koncu 2. svetovne vojne u Celju maja i kasnije u ve im gradovima u Sloveniji, kao i u monografiji sa istim naslovom. Videti: Mitja Ferenc: Crimes committed by totalitarian regimes : reports and proceedings of the 8 April European Public Hearing on Crimes Committed by Totalitarian Regimes. Ljubljana: Slovenian Presidency of the Council of the European Union, 2008, ; Mitja Ferenc, Želimir Kužatko, Prikrivena grobišta Hrvata u Republici Sloveniji/Prikrita grobiš a Hrvatov v Republiki Sloveniji / Hidden Croatian Mass Graves in the Republic of Slovenia, Zagreb 2007.

10 10 Mitja Ferenc Istorija 20. veka, 1/2010 Drugi svetski rat okon an je u Evropi u no i 9. maja kada su se nema ke i grupe antipartizanskih jedinica razli itih nacionalnosti tek povla ile iz jugoslovenskih pokrajina preko slovena ke teritorije prema Austriji i Italiji, da bi tako izbegle jugoslovensko zarobljeništvo. Zajedno sa njima povla ila se i ve a grupa civila. Njihove vo e su u svojoj propagandi još više širili strah i na taj na- in prouzrokovale bežanje ljudi ispred partizana. Strahuju i pred Jugoslovenskom armijom i novim vlastima oni su nameravali da se predaju Englezima i Amerikancima. Velika grupa izbeglica koja je ostavljala svoja ognjišta o ekivala je od njih blažu sudbinu u odnosu na onu koju bi imali pod novim jugoslovenskim vlastima i ispunjenje me unarodnih konvencija o ratnim zarobljenicima. Tako su se u Sloveniji u poslednjem periodu rata naišle razli ite oružane vojne jedinice iz raznih delova Jugoslavije. Najbrojnije su bile jedinice i civili iz Nezavisne Države Hrvatske (NDH), ije je vo stvo u prole e 1945, kad je postalo jasno da je kapitulacija Nema ke pitanje dana a ne meseci, donelo odluku o postepenom povla enju vojske i civila sa teritorije NDH prema Sloveniji i Austriji. Povla enje je, me utim, po elo ve u drugoj polovini kada su jugoslovenski partizani zauzeli prva isto na bosanska i isto na hrvatska podru ja. Kraj rata zatekao je najve i broj vojnika i civila na slovena koj teritoriji, ili su se na austrijskoj granici na zahtev britanske armije morali 15. maja predati jugoslovenskoj armiji ili su pak iz engleskih logora kasnije vra eni u Jugoslaviju. Ocene o broju zarobljenika su razli ite, ali partizanski dokumenti govore o pripadnika hrvatskih oružanih snaga. Me u njima je bio i manji broj crnogorskih etnika, kojim je potrebno dodati još nepoznat ali ipak neosporno veliki broj civila. Krajem i po etkom malobrojne slovena ke etnike poja ale su etni ke formacije koje su došle u slovena ko Primorje i Istru. Jednu grupu, oko 1500 etnika, sa podru ja Hrvatskog primorja i Like doveo je vojvoda Dobroslav Jev evi, a ja e jedinice, oko 4000 ljudi, komandant dinarske etni ke divizije pop Mom ilo uji. Stiglo je, osim njih, oko 6000 pripadnika Srpskog dobrovolja kog korpusa (tzv. ljoti evci) 3 i oko 1500 pripadnika nekadašnje Srpske državne straže i Srpske grani ne straže (tzv. nedi evci) koji su se po svom izboru mogli pridružiti ljoti evcima ili etnicima. 4 Sa njima su pristigli mnogobrojni civili i lanovi porodica. Na tom podru ju zatekle su se i grupe Hrvata iz pro etni ke Hrvatske armije. 5 Te jedinice su nameravale da se u Sloveniji brane od Titove vojske i da kasnije sa slobodne jugoslovenske teritorije osloba aju okupirane delove Jugoslavije. Ukoliko u tome ne bi uspele planirale su predaju Anglo-Amerikancima koji bi se, po njihovim o ekivanjima, iskrcali u Istri. Kako 3 Hrvoje Magazinovi, Kroz jedno mu no stolje e, Split 2002, 186, 187; Branko Latas, Poraz in uni enje etniške kontrarevolucije v sklepnem obdobju vojne, u: Konec druge svetovne vojne v Jugoslaviji, (ur. Dušan Biber), Borec 38/1986, Jozo Tomasevich, etnici u Drugom svjetskom ratu , Zagreb 1979, Jovo Popovi, Marko Loli, Branko Latas, Pop izdaje, Zagreb 1988, 363.

11 Istraživanje prikrivenih grobnica u Sloveniji 11 se to nije dogodilo, jedinice koje su poslednje ratne dane do ekale u Primorju i Istri povla ile su se preko reke So e u Italiju. Tu su se 5. maja predale britanskoj vojsci koja ih je razoružala i poslala u sabirne logore (dakle, nisu bili vra eni Titovoj vojsci). Pripadnici slovena kih oružanih formacija, domobrana (Slovensko domobranstvo in Gorenjska samozaš ita), povukli su se u austrijsku Korušku gde su ih razoružali Britanci a potom poslali u logor na Veterinjskom polju južno od Klagenfurta. Sa njima je bilo oko civila. Tri puka Srpskog dobrovolja kog korpusa povukla su se zajedno sa njima. Britanske jedinice su sve do 14. maja prihvatale u zarobljeništvo više hiljada ustaških, hrvatskih domobranskih, srpskih i drugih vojnika i civila. Tada su dobili naredbu iz savezni ke komande za Sredozemlje u Kazerti da sve Jugoslovene koji su služili nema kim oružanim silama predaju Titovim vlastima i da više ne prihvataju nikakve jedinice sa podru ja Jugoslavije. 6 Sudbina Vra eni Slovenci, Hrvati, Srbi i Crnogorci su iz logora u austrijskoj Koruškoj odvedeni u dva pravca. Britanske jedinice su domobrane i druge transportovale do železni kih stanica, gde su ih preuzeli pripadnici Jugoslovenske armije i odveli u Jugoslaviju. Izme u 18. i 24. maja vra ani su Hrvati, maja pripadnici Srpskog dobrovolja kog korpusa i crnogorski etnici, a do kraja maja i slovena ki domobrani. Prema jednom britanskom dokumentu, do kraja maja vra- eno je Srba i 400 Crnogoraca. 7 Slovena ki zarobljenici su posle kratkih saslušanja podeljeni u grupe A, B i C. Oni iz grupe C, kojih je bilo najviše, ubrzo su ubijeni. Manji deo je upu en na vojni sud. Još manja grupa, u koju su uglavnom spadala mladoletna lica, ve inom je amnestirana avgusta Zarobljene Hrvate, Srbe, Crnogorce su uglavnom podelili po okruzima, srezovima, a potom su oficiri OZN-e iz srezova odlu ivali o njihovoj sudbini. U tim majskim i junskim danima život vra enih ratnih zarobljenika i civila bio je malo vredan. Presuda na smrt ili život zavisila je od li ne odluke oficira OZN-e, od li nog poznanstva, od toga da li su se zamerili pre rata, u ratu i posle njega. Sudbina pojedinaca je zavisila i od krivice dodeljivane jedinici kojoj su zarobljenici pripadali. Oni za koje je bila odre ena smrt odvedeni su na mesta pogubljenja. Iz logora Šentvid kod Ljubljane ve i deo zarobljenika preba en je vozom do Ko evja, a potom kamionima do bezdana u Ko- evskom rogu. Iz logora u Celju zarobljenicu su najviše odvedeni do jama rudnika Stari Hrastnik i raznih protivtenkovskih rovova. Oni koji nisu bili odre eni 6 Anthony Cowgill, Thomas Brimelow in Christoper Booker, The Repatriations from Austria in The Report of an Inquiry, London 1990 i dopunski svesak Cowgill Inquiry, The Documentary Evidence, London 1990, KP 309, Isto, 299.

12 12 Mitja Ferenc Istorija 20. veka, 1/2010 za brzu likvidaciju u tzv. marševima smrti poslati su u logore i na prisilni rad na razna jugoslovenska podru ja. Ve ina masovnih vansudskih ubistava izvršena je od maja do juna Me u njima je bilo najviše vra enih ili kod ku e uhva enih domobrana i zarobljenika iz drugih jugoslovenskih pokrajina. Do januara 1946, kad je donet ustav FNR Jugoslavije i kada je OZN-a morala da preda logore organima Ministarstva unutrašnjih poslova, likvidirani su Nemci, Italijani i Slovenci koji su bili pod sumnjom kolaboracije i antikomunizma. Do pojedina nih prikrivenih likvidacija dolazilo je i kasnije. O likvidacijama je odlu ivano u najužem jugoslovenskom državnom vo stvu. Sa sigurnoš u možemo re i da je naredba došla od vrhovnog komandanta Jugoslovenske vojske Josipa Broza Tita, ali nije poznato kada i u kakvom obliku. Likvidaciju Slovenaca u najve oj meri vršile su izabrane jedinice i pojedini pripadnici slovena ke OZN-e i KNOJ-a. Zarobljene Hrvate, Srbe i Crnogorce su ve inom likvidirali pripadnici Jugoslovenske armije iz drugih delova Jugoslavije. itava akcija likvidacije nekoliko desetina hiljada ljudi za nekoliko dana u tadašnjim uslovima ne bi bila mogu a bez odluke politi kog i vojnog vrha, pre svega J. B. Tita koji je držao sve najvažnije vojne i politi ke funkcije predsednika Vlade FNRJ, ministra odbrane, vrhovnog komandanta Jugoslovenske armije, generalnog sekretara KPJ, predsednika Narodnog fronta. Odluka o sudbini povratnika, po mišljenju pojedinih autora, jasno je izre ena ve u Titovom govoru na kongresnom trgu u Ljubljani 26. maja 1945, kada je on rekao da izdajni ka manjina koja je pobegla ne e više gledati naše divne planine. Ako se to ipak dogodi, ne e ih gledati dugo. 8 Te re i su bile izre ene tek dan uo i vra anja slovena kih domobrana iz Koruške, dok su u me uvremenu gotovo svi Hrvati i Srbi bili vra eni i transportovani u Ko evski rog. Velika ve ina ispred austrijanske granice zarobljenih vojnika NDH i crnogorskih etnika ubijena je u okolini Maribora, najviše u protivtenkovskom rovu u Tezenskoj šumi. Brisanje tragova Tzv. iš enje 9 i obra un pobednika sa gubitnicima, do ega je dolazilo i u drugim državama, bili su u Sloveniji i Jugoslaviji u mnogo emu posebni. Prvo, po izuzetno velikom broju žrtava nastalih u posleratnom periodu. Bez su enja je 8 Slovenski poro evalec, 27. maj 1945, 1. 9 Retki su dokumenti koji u vezi sa tzv. iš enjem, odnosno likvidacijama imaju potpis ljudi koji su u tom vremenu odlu ivali o životu i smrti. Pre nekoliko godina slu ajno smo pronašli depešu potpredsednika vlade DFJ i ministra za Konstituantu Edvarda Kardelja predsedniku slovena ke vlade Borisu Kidri u od 25. juna o sporom iš enju. U njoj se kaže: Najkasnije u toku tri sedmice raspustiti e se sudovi nacionalne asti, vojni sudovi e suditi samo vojnim licima, sve drugo e preuzeti redovni sudovi. Proglasi e se nova amnestija. Zato nemate više nikakvog razloga u tako sporom iš enju kao dosad. (Arhiv RS 1, AS 1589, CK ZKS/III. Depeše arhiva šifrerskog odjela kod Predsjedništva vlade Slovenije, šk. 47).

13 Istraživanje prikrivenih grobnica u Sloveniji 13 likvidirano više desetina hiljada ljudi. Ta an broj žrtava koje leže u prikrivenim grobnicama verovatno nikada ne e biti poznat. Slovenija je u poslednjih nekoliko godina uspela da sa ini spisak imena svih stanovnika Slovenije koji su kao posledica nasilja umrli u Drugom svetskom ratu i neposredno posle njega. Pokazalo se da je broj žrtava skoro dvostruko ve i od zvani no objavljenih podataka. Pored sistemati nije obrade broja žrtava, taj spisak je uzeo u obzir i žrtve koje prethodni popisi žrtava nisu ura unavali ili nisu postojali. Izme u ljudi koji su umrli do januara po do sada skupljenim podacima 15% žrtava osoba (od toga domobrana, 160 slovena kih etnika i civila) ubijeno je po završetku rata. 10 Još teže je odgovoriti na pitanje koliko je u Sloveniji ubijeno Hrvata, Srba i Crnogoraca kao i gde leže njihovi grobovi. Budu i da ne postoje nikakvi primarni arhivski podaci o ubijanjima i grobovima odre ivanje njihovog broja postaje predmet manipulacija nepredvi enog obima. Druga posebnost koju moramo uzeti u obzir i po kojoj se razlikujemo od zapadnih demokratija jeste u tome što gubitnici i posle 60 godina od kraja Drugog svetskog rata nemaju ozna ene grobove, za ogromnu ve inu se ne zna gde leže niti su bili sahranjeni na dostojan na in. Govorimo o njihovom brisanju iz javnog se anja. Zlo in koji je nova jugoslovenska vlast po inila na svojim državljanima sa masovnim vansudskim ubistvima potenciran je nare enim utanjem i oduzimanjem prava na dostojnu sahranu. Masovne grobnice, pojedina ni grobovi i žrtve u njima nisu postojale. Grobnice su bile razorene, prikrivene, uništene. Nalog da treba uništiti grobove nema kih i drugih okupatora i njihovih saradnika i izbrisati svaki trag o njima, sadržavao je ve 18. maja uput saveznog ministra za unutrašnje poslove koji su republi ki ministri u celini ili prilago enog poslali nižim organima vlasti. 11 Ovaj uput se koristio i narednih godina. Ponovljen je na saveznom i republi kom nivou avgusta 1946, a u odre enoj meri je bio uklju en u sve zakone koji su se odnosili na sahranjivanje žrtava. 12 Iz istorije je poznato da nijedan zlo in ne može ostati zauvek tajna. Sudbina ubijenih žrtava nije ostala potpuno sakrivena. Zatvorenici koji su uspeli da pobegnu iz logora a posebno oni koji su preživeli streljanja o tome su govorili rodbini i prijateljima; o njihovoj sudbini se mnogo pisalo u emigraciji. U Sloveniji i Jugoslaviji o tome se nije smelo govoriti. Pitanja ratnih i posleratnih 10 Slovenska novejša zgodovina. Od programa Zedinjene Slovenije do mednarodnega priznanja Republike Slovenije , 1, Ljubljana 2005, Ministar za unutrašnje poslove Slovenije Zoran Poli uputio je 12. juna odredbu svim okružnim narodnooslobodila kim odborima u kojoj izme u ostalog kaže: Zato je Savezno ministarstvo za unutrašnje poslove izdalo 18. maja nare enje po kojem trebalo da narodnooslobodila ki odbori u ine sve što je potrebno da odmah unište (sravnaju sa zemljom) sva groblja kao i pojedina ne grobove okupatora i doma ih izdajnika i da sena taj na in izbrišu svi tragovi o njima. 12 Uradni list SRS, št. 34/1984; 35, len Zakona o pokopališki in pogrebni dejavnosti. Taj deo zakona ukinut je nekoliko dana pre ceremonije pomirenja u Ko evskom rogu 1990.

14 14 Mitja Ferenc Istorija 20. veka, 1/2010 ubistava i prikrivenih grobnica prethodne generacije nisu rešile na na in koji bi dolikovalo demokratskoj državi odnosno društvu. Zbog opširnih zapisa politi ke emigracije o posleratnim ubistvima više se znalo i govorilo izvan Slovenije nego u njoj samoj. U blizini grobnica, posebno masovnih i pose enijih, slovena ka UDBA je 1980-ih godina još uvek vrebala ko dolazi na mesta gde bi morali ležati ostaci žrtava. Zabranjivano je i ozna ivanje grobova. To se posebno izvodilo pred Dan mrtvih (1. novembar). Ako se, me utim, u slovena koj javnosti 20 godina posle zlo ina o njemu samo šaputalo, posle 30 godina prvi put javno govorilo, posle 40 godina znalo za 5 6 masovnih grobnica, posle 50 godina njihov broj pove ao za deset puta u ovoj, godini znamo za više od 500 u prošlosti nepoznatih pre utanih grobnica. Šira slovena ka javnost se za pitanja posleratnih ubistava i prikrivenih grobnica po ela interesovati posle demokratskih promena krajem 80-ih godina prošlog veka, posebno posle simboli nog sahranjivanja žrtava jula u Ko- evskom rogu kojem je prisustvovalo ljudi sa najvišim predstavnicima politi kog i javnog života. Ipak, posleratna ubistva su i dalje ostala predmet politi kog obra unavanja. O ekivalo se da e država odlu nije krenuti ka kona nom rešavanju tog osetljivog dela slovena ke istorije, ali je istraživanje i ure ivanje prikrivenih grobnica u narednih 10 godina ostalo u sferi pojedinaca i društava izvan zvani nih državnih organa. U pojedinim opštinama formirane su komisije koje su po ele raditi primenjuju i razli ite metode i bave i se pre svega okolnostima u kojima su se ubistva dogodila a manje nalaženjem lokacija na terenu i proveravanjem podataka. Posle kra eg vremena te komisije su uglavnom prestajale sa radom. U istraživanju pozadine posleratnih ubistava veliki posao je uradila komisija Skupštine Slovenije. 13 Civilna društva, udruženja veterana, politi ke stranke, predstavnici izvršne vlasti u protekle dve decenije u više navrata osudili su posleratna ubistva. U slovena koj politici je postignut na elan dogovor o otkrivanju i ozna avanju grobnica, sahranjivanju žrtava, kao i o drugim pitanjima humanitarne prirode i pijeteta prema stradalim osobama. Bilo je to, ipak, samo na na elnom nivou. Sve vlade su u operativnim koracima pokazale premalo volje za realizaciju takvih zadataka. Izvršna vlast je godine formirala Komisiju Vlade Republike Slovenije za rešavanje pitanja prikrivenih grobnica, ali ta Komisija u prvoj deceniji nije imala dovoljno uslova za rešavanje mnogobrojnih problema iz te oblasti. Zna ajan korak predstavljalo je postavljanje 179 farnih plo a na kojima su uklesana imena oko žrtava koja si bila izbrisana iz javnog se anja. 14 U 13 Videti gra u Preiskovalne komisije Državnega zbora o raziskovanju povojnih pobojev, pravno dvomljivih procesov in drugih tovrstnih nepravilnosti (Komisija Državnog sabora za istragu o istraživanju posleratnih ubistava, sumnjivih pravnih procesa i drugih takvih nepravilnosti) (tzv. Polajnarjeva komisija, osnovana 30. jula i tzv. Pu nikova komisija, obrazovana 5. jula 1993); Jože Pu nik, Množi ni povojni poboji, v: Temna stran meseca. Kratka zgodovina totalitarizma v Sloveniji (ur. Drago Jan ar), Ljubljana 1998, Farne spominske ploš e, knj. 1, Ljubljana 1995; knj. 2, Ljubljana 2000.

15 Istraživanje prikrivenih grobnica u Sloveniji 15 policiji i tužilaštvu se od godine sa ve im ili manjim intenzitetom izvodi akcija Sprava (Pomirenje), sa težnjom da se prona u dokazi o odgovornosti osoba za zlo ine koji još nisu zastareli (vojno zlodelo, genocid). U kaznenopravnom pogledu još nisu ispunjena o ekivanja (podneto je više od 10 kaznenih prijava tužilaštvu protiv nepoznatih po inilaca i 2 prijave protiv poznatog po inioca). 15 Policija je ipak uspela da prikupi oko 100 svedo anstava koje koristimo prilikom prou avanja i otkrivanja prikrivenih groblja. Zna ajna je tako e injenica da je posle završetka rata država potvrdila vansudske likvidacije zarobljenika kao krivi no delo. 16 U Sloveniji sve do po etka ovog veka nismo mogli po eti sa sistematskim sakupljanjem podataka o prikrivenim grobnicama, a iz tih razloga ni sa njihovim istraživanjem. Neadekvatni zakoni su onemogu ili ili ograni ili svaki po- etak njihovog istraživanja. Ministarstva u Vladi RS se od do nisu mogla dogovoriti o tome ijem resoru pripada to pitanje. Tek u junu donet je Zakon o ratnim grobnicama, 17 prema kojem je Ministarstvu za rad, porodicu i socijalna pitanja pripalo da zaštititi sve grobnice, svih u ratu ili zbog njega umrlih osoba, postavi zajedni ke polazne ta ke i jedinstven sistem njihove zaštite. Prelomni momenat kada se država, bar deklarativno, uklju ila u problem traženja i ure ivanja grobnica predstavljalo je otkrivanje masovne grobnice u Gornjoj Bistrici septembra 2001, gde su iz dva rova iskopani posmrtni ostaci 431 žrtve. Sve eš e se postavljalo pitanje kada e država dobiti spisak tih mesta i kada e se ona po eti ure ivati. Vlada RS je obe ala da e državni organi uraditi sve kako bi se grobnice pronašle, ozna ile i prekopale tamo gde je potrebno. 18 Komisija Vlade RS za rešavanje pitanja prikrivenih grobnica dobila je sedam zadataka, od kojih je prvi bio evidentiranje lokaliteta prikrivenih grobnica. 19 Marta moglo se po eti sa sistematskim popisivanjem. Do kraja 2009, u saradnji sa poznavaocima pojedina nih grobnica, kriminalistima, rodbinom žrtava i ostalim popisano je 600 lokacija prikrivenih grobnica. 20 Istraživanje nije obuhvatilo samo grobnice posleratnih žrtava nego sve skrivene grobnice, odnosno one nastale u toku rata kao i grobnice poginulih u završnim borbama za koje se pre nije brinulo ili nije znalo, odnosno bile su uništene. Pošto ti grobovi nisu postojali, posle toliko decenija njihovo istraživanje je krajnje otežano. 15 Jedna je bila protiv nekadašnjeg visokog državnog i partijskog funkcionera Mitje Ribi- i a, koji je bio pomo nik šefa OZN-e za Sloveniju, a druga protiv šefa OZN-e logora u Sterntalu (Kidri evo). 16 Pavel Jamnik: Akcija sprava : ugotovitve policijskega preiskovanja povojnih pobojev: zaklju no poro ilo, Ljubljana Zakon o vojnih grobiš ih, Uradni list RS, br. 65/ Izjava Vlade RS o sveobuhvatnom nacrtu ure enja grobnica masovnih posleratnih ubistava, 22. novembar Odluka o stvaranju Komisije Vlade Republike Slovenije za rešavanje pitanja prikrivenih grobnica, 33. sednica Vlade RS, 21. jun Mitja Ferenc, Evidentiranje prikritih grobiš v RS, delovno gradivo, maj 2009.

16 16 Mitja Ferenc Istorija 20. veka, 1/2010 Pisani izvori o posleratnim likvidacijama su retki, a o lokacijama grobnica skoro da ne postoje. Jedini na in je da se oslonimo na izjave i svedo enja ljudi na osnovu kojih se traže lokacije na terenu. Osnovne smernice projekta bile su usmerene na izradu evidencija i registra prikrivenih grobnica koji e biti poduprti kartografskim dokumentima, fotografijama i drugom dokumentacijom i to po jedinstvenoj metodologiji. Registar je trebalo da sadrži sve podatke na osnovu kojih bi se država lakše opredelila da podigne spomenik žrtvama i donese smernice za ure ivanje grobnica. Trebalo je pružiti pomo državnim organima MUP-u, Ministarstvu za životnu sredinu i prostor, tužilaštvu, sudovima (prilikom odlu ivanja o sondiranju, iskopavanjima), medijima, istraživa ima i drugima. Zbog ograni enog vremena i potrebe pružanja podataka zainteresovanima u što kra em vremenu bilo je neophodno brzo skupljanje osnovnih podataka za što više lokacija. Najvažnije je bilo potražiti ljude koji poznaju pojedina ne lokacije ili vlasnike zemljišta na kojima leže grobnice. Na kraju je bilo najvažnije sa satelitskom navigacijom odrediti mesto koje je bilo osnova za kasniju digitalizaciju i kartografski crtež. U isto vreme nastajala je fotodokumentacija, pre svega ta an opis lokacije. Na temelju tih podataka država može zapo eti postupak za izradu sondaže mogu ega iskopa. U ovom procesu važna je saradnja sa kriminalistima s kojima izmenjujemo podatke. Oni na terenu uzimaju izjave mogu ih svedoka i istražuju verodostojnost naših informacija. Zapis o evidentiranju Evidencija svake grobnice obuhvata 9 grupa podataka: identifikacija, opis, lokacija, literatura, fotografije, opomene, katastar, izjave i ispis (ukupno 29 razli itih rubrika). 1. Identifikacija. Za identifikaciju grobnica postavljene su etiri podgrupe: Ime grobnice koje ini ime naselja u kome se nalazi grobnica i oznake okruga koji najbliže odre uje lokaciju. Pošto u literaturi za istu grobnicu nalazimo druga imena, zapisujemo ih kao sinonim. Oznaka zna i redni broj upisa u evidenciju. 2. Opis grobnice Kratak opis re enica ili dve sa dužim opisom, od obi no deset redova, namenjen je opisu istorijskih doga aja povezanih sa grobnicom. U toj grupi je dodato 6 razli itih kategorija podataka, koji omogu avaju raspore ivanje po tipu lokacije, pripadnost, kategorija grobnice, nacionalnost, status, ozna avanje i verovatno a. Tip lokacije daje i raspored lokacije po vrsti zemljišta na kome se nalazi grobnica: livada, njiva, obala, vo njak, pored potoka, šuma, kre njak, kamenolom, humka, vrta a, šumica/proplanak, smetlište, ribnjak, urbana okolina itd. U rubrici pripadnost su zabeležene kategorije žrtava npr. nedi evci, etnici, hrvatski civili, slovena ki domobrani, ustaše, domobranski ranjenici, civili slove-

17 Istraživanje prikrivenih grobnica u Sloveniji 17 na ke narodnosti, Romi itd. Rubrika kategorija ima slede u klasifikaciju: obi na jama, protivtenkovski rov, rudarski rov ili sklonište i kraški bezdan. Kategorija nacionalnost obuhvata grobnice i njihove žrtve po narodnosti (Slovenci, Hrvati, Srbi, Nemci, Italijani, Romi, Crnogorci, Ukrajinci itd.). Status žrtve omogu ava podelu grobnica po tome ko je u njima pokopan: civili, vojnici, ili i jedni i drugi. Rubrika Ozna ivanje pruža podatke o broju ozna enih i neozna enih grobnica. 3. Lokacija Tre a grupa podataka su podaci o lokaciji grobnica. Svaka satelitsko odre ena koordinata spada u podru je koje pripada naselju, svako naselje pripada odre enoj opštini. Sledi kratak i duži opis lokacije. On obuhvata položaj grobnice (npr. smer i udaljenost od naselja ili druge ta ke za orijentaciju). Ako je grobnica u kraškom bezdanu, unose se osnovni podaci o bezdanu, ure ivanju grobnice i mišljenje o verovatno i, odnosno šta je potrebno još uraditi kako bi dokazali postojanje posmrtnih ostataka sa ve om verovatno om. Veoma važno je poglavlje Opis pristupa do lokacije, sa podacima kako da se prona e grobnica. Ukoliko je lokacija teže dostupna, taj zapis je detaljniji. Ucrtavanje lokacije TTN i ortofoto kao i Atlas su kategorije koje povezuju sa skeniranim fragmentima kartografskih i ortofoto kartama. Budu i da su izvori informacija razli ite verovatno e (neke od grobnica su ve prekopane), evidentirane lokacije su podeljene s obzirom na njihovu verovatno u / ta nost Izvori i literatura Rubrika sadrži izvore i literaturu o pojedina noj grobnici ili doga ajima koji su povezani sa njom. 5. Fotografije Svaka lokacija grobnice i sve što je sa grobnicom povezano (npr. ure ivanje, oznake, dokumentacijske slike, dokumenti) fotografisani su i ine deo kompjuterske evidencije. 6. Napomene U tom polju su pored ostalih zabeleženi datumi upisivanja u evidenciju, datumi terenskih istraživanja i osobe koje su sara ivale, kao i uo ene promene na grobnicama. 7. Katastar Rubrika obuhvata podatke o broju parcele, katastarskoj opštini i katastarskoj upravi. Ucrtavanje lokacije DKN povezuje nas sa ucrtanim lokacijama na parcelnim listovima, koji su obi no napravljeni manjoj razmeri 1:1000 ili 1: Izjave / Svedo enja Rubrika obuhvata imena onih od kojih su dobijeni podaci Lokacija ta no utvr ena grobnica potvr ena (155); 2 Lokacija ta no utvr ena potrebna istraživanja (204); 3 Lokacija približna sigurni podaci (84); 4 Lokacija približna nesigurni podaci (51); 5 Ispražnjena grobnica iznos dokumentiran (37); 6 Ispražnjena grobnica iznos nije dokumentiran (19); 7 Lokacija nije grobnica (50).

18 18 Mitja Ferenc Istorija 20. veka, 1/ Ispisi Upisane podatke možemo štampati u razli itim oblicima: potpun opis, kratak opis ili spisak grobnica, razdeljen po opštinama, abecednom redu, rednim brojevima itd. Nacionalnost Ve u po etku rada doneta je odluka da e se istraživati svi prikriveni grobovi nezavisno ko leži u njima. Grobnica sa osobama neslovena ke narodnosti, kako izgleda, ima više nego slovena kih. Slovenija je pre više od 10 godina sklopila sporazum sa Italijom i Nema kom o na inu ure ivanja grobova njihovih vojnika. Sporazum sa Hrvatskom je postignut u maju 2008, ali još nije ratifikovan. Dolazi, verovatno, vreme kada e se Srbija i Crna Gora dogovoriti sa Slovenijom na koji na in e urediti grobna mesta pripadnika tih nacija. Ve ina vojnika Srpskog dobrovolja kog korpusa i etnici koji su došli u Sloveniju spasili su se tako da su se predali Englezima u Furlaniji i potom nisu vra eni u Jugoslaviju. Oni su izvesno vreme boravili u zarobljeni kim logorima, a zatim su se raspršili po svetu i postali su snažna politi ka emigracija. Zanimljivo je da je Dimitrije Ljoti, koji je poginuo u saobra ajnom udesu 23. aprila 1945, tajno sahranjen na groblju kod Nove Gorice u grob izvesnog ma arskog plemi a. Pre nekoliko godina na njegovom grobu je postavljena spomen-plo a. U austrijskoj Koruškoj Englezima su se predala tri puka Srpskog dobrovolja kog korpusa oko ljudi i oko 500 etnika iz Li kog korpusa. Izme u 24. i 27. maja 1945, oni su iz Austrije vra eni Jugoslovenskoj armiji i odvedeni u Ko evski rog. Poslednja istraživanja su pokazala da se te žrtve nalaze u jami ispod Krena. U oktobru sa studentima istorije Filozofskog fakulteta iz Ljubljane vršeno je istraživanje okoline bezdana. Pronašli smo hrvatske kune, dugmad i zna ke sa oznakama NDH, ve i broj metalnog novca Kraljevine Jugoslavije, pre svega srpske kovanice iz 1942, pravoslavni krst, rusko carsko odlikovanje, ruski kovani novac i druge predmete koje pove avaju pretpostavke da su tamo svoj put završili pripadnici srpske, ruske, nema ke i možda crnogorske narodnosti. 22 Jedna grupa Srba, koja se u Ko evje vra ala sa Hrvatima, prilikom prevoza na gubilište u Ko evskom rogu uspela je da onesposobiti stražare i pobegne. 23 Tom prilikom 36 pripadnika grupe se spasilo. 24 Pojedini od njih pobegli su iz vagona ve pred jugoslovenskom granicom (npr. sin Dimitrije Ljoti a). Oni su neuspešno upozoravali vo stvo domobrana o pravom smeru transporta Mitja Ferenc, Poklon slovenskim žrtvam na napa nem kraju spomina, u: Mitsko in stereotipno v slovenskem pogledu na zgodovino, zbornik, Karapandži, n. d., Opis celog doga aja kapetana Miodraga Markovi a, komandanta 4. puka, u: Zapisi iz dobrovolja ke borbe, zv. 1, München 1954, Pismo pripadnika SDK Milana or evi a poslao mi je Tine Velikonja, 30. marta France Grum, Stane Pleško, Vetrinjska tragedija, Klevlend 1960, 28, 29.

19 Istraživanje prikrivenih grobnica u Sloveniji 19 Deo etnika koji je uhva en blizu Laškog leži u jamama rudnika Stari Hrastnik. 26 Crnogorski etnici zarovljeni u Kamniku likvidirani su u blizini Kamniške Bistrice i u šumama u okolini Kamnika. 27 Kategorije grobnica, razli iti krajevi Lokacije na kojima leže posmrtni ostaci možemo podeliti u etiri grupe. Najve a grupa prikrivenih grobova su jame, koje su za likvidacije i prikrivanje zlo ina tek morali iskopati. Me u evidentiranim njih je ve ina. Rasute su po Sloveniji, esto na veoma nedostupnim mestima. U ve ini leže u retkim šumama, na šumskim proplancima ili na šumovitim rubovima livada, na lokacijama na kojima su kasnije pravljeni ribnjaci, smetlišta, parkinzi, u vo njacima, pored spoljašnjeg zida groblja, na obalama reka itd. Neke od grobnica je otkrila sama priroda, druge su na ene prilikom gra evinskih iskopavanja ili kada je rodbina tražila svoje stradale srodnike, retko su planski otkrivane. Izuzetak su grobnice nema kih i italijanskih vojnika, ije se pokopavanje vrši u skladu sa državnim sporazumom. 28 Druga grupa prikrivenih grobnica su rudni ki rovovi i skloništa. Najpoznatiji je rov Sveta Barbara kod Laškog, najviše žrtava je u jamama rudnika Stari Hrastnik, gde leže bosanski i crnogorski etnici i slovena ki domobrani. U martu 2009, posle osmomese nih probijanja betonskih predgra a i iznošenja materijala, došlo se do posmrtnih ostataka žrtava u Hudoj jami. U rovu je bilo 427 žrtava. Kasnije se ustanovilo da je glavnina žrtava u jednoj jami. Sa dubine od 5 metara izneto je 346 žrtava, a do kraja jame ima još 40 metara. Samo u toj jami leži oko 2500 žrtava. Istraživanja u drugoj jami još nisu završena. Tre a grupa su protivtenkovski i drugi pre iskopani rovovi. Delimi no su istražena samo dva, na Teznom kod Maribora i kod Celja. Najve a grobnica u Sloveniji je Tezno kod Maribora gde po ivaju ve inom osobe hrvatske nacionalnosti i verovatno crnogorski etnici. Deo rova je prilikom gradnje autoputa godine sistematski istražen, dok drugi deo nije istraživan. Na samo 70 metara iskopano je više od žrtava. 29 Kako nije bio ta no poznat pravac rova kao i to u kolikom delu je bio promenjen u grobnicu, pojavile su se mnoge procene broja žrtava ( ). Iz tih razloga odlu ili smo se za sondiranje da bismo potvrdili postojanje i veli inu grobnice. Pos- 26 Dragoljub Mi ovi, Zapisi starog ru anina, Beograd 1997, Savo Gregovi, Pucaj, rat je završen. Zlim putem bratoubilaštva: slovena ko krvavo prolje e 1945, Budva Sporazum med Vlado Republike Slovenije in Vlado Italijanske republike o urejanju vojnih grobiš, Ur. L. RS, Mednarodne pogodbe, št. 10/1997; Sporazum med Vlado Republike Slovenije in Zvezno republiko Nem ijo o vojnih grobovih, Ur. l. RS, Mednarodne pogodbe, št. 6/ Policijska uprava Maribor, Izveštaj Okružnog državnog tužioca o pripremi iskopavanja, 12. jul 1999; Institut za sudsku medicino, Izvedensko mišljenje (mnenje).

20 20 Mitja Ferenc Istorija 20. veka, 1/2010 tupka sondiranja podrazumeva da se u kopa pojas zemlje do posmrtnih ostataka, a potom se zemlja ponove zaspe. Žrtve se ne iskopavaju. Upotrebom 14 sondi zaklju ili smo da je još najmanje 900 metara rova napunjeno posmrtnim ostacima likvidiranih osoba. Matemati ki prora un kaže da je to sa oko žrtava jedna od najve ih grobnica u ovom delu Evrope. Sa sigurnoš u možemo re i da je to najve a prikrivena grobnica u Sloveniji. 30 Poslednja grupa prikrivenih rovova su kraški bezdani. Ve kod 44 od 80 evidentiranih bezdana uo eni su posmrtni ostaci ljudi koji nalaze se u razli itim uslovima. Neki bezdani uopšte nisu sakriveni, tako da bi svako ko se spusti u njega mogao stati na ove ije kosti; drugi bezdani su minirani da bi se prikrili tragovi ubistava. Postoje, nažalost, mesta na kojima se nalazi sme e kojim su prekrivene žrtve. Posmrtni ostaci su u celini ili delimi no izneti iz oko 10 bezdana. Tokom po ela su sistematska sondiranja kraških bezdana grobnica i izvedeno je prvo sistemati no istraživanje miniranog kraškog bezdana (Bezad kod Konfina 1) i analiza posmrtnih ostataka 88 žrtava u njemu, me u kojima su bila dva Srbina. 31 Dosadašnja istraživanja su pokazala da je u Sloveniji najviše vojnih prikrivenih grobnica. Samo za slovena ke žrtve važi da su preovla uju civilne grobnice; vojne grobnice su, me utim, po broju žrtava ve e. Najve e grobnice za koje sa razlogom ocenjujemo da imaju više hiljade žrtava su pored protivtenkovskog rova Tezno kod Maribora oba bezdana u Ko evskom rogu gde su, osim Hrvata i Srba, i žrtve drugih nacionalnosti. U ve e grobnice spada i Stari Hrastnik u kojoj leže etnici i slovena ki domobrani, kao i rudarski rov Sv. Barbara Huda jama. (Ne)ure enost grobnica injenica da prikrivene grobnice nisu smele postojati opredelila je njihovu (ne)ure enost odnosno (ne)ozna enost. Dve tre ine prikrivenih grobnica bilo je prilikom evidentiranja potpuno neobeleženo, bez ikakvih znakova. Ro- aci, društva, opštinske komisije i drugi pojedinci postavljali su u njihovoj blizini razli ite oznake, pre svega drvene krstove. Od sredine 1990-ih po elo je postavljanje trajnih obeležja, a ponegde su to prave spomeni ke kapele. Prikrivene grobnice teško dobijaju prve skromne oznake. Do sada je samo 5% grobnica ure eno, odnosno ozna eno. Postoji saglasnost u tome da 60 godina posle 30 Mitja Ferenc: Prikrito grobiš e Tezenski gozd, RTV Slovenija, Brez reza, ; Mitja Ferenc: Verborgene Grabstätte Maribor : der Wald Tezenski Gozd / Prikrito grobiš e Maribor : Tezenski gozd. V: Signal : Jahresschrift des Pavel-Hauses : Winter/zima 2008/2009 = letni zbornik Pavlove hiše. Laafeld: Pavelhaus = Potrna: Pavlova hiša, 2008, Gaji Srbislav, ro en 1925, iz Bogovš ice, i Jeli Milomir, ro en 1923, iz Sira a, obojica pripadnici Srpskog dobrovolja kog korpusa. Tone Ferenc, Po 46 letih kon no potrjeno, da so mrtvi, Delo,

21 Istraživanje prikrivenih grobnica u Sloveniji 21 završetka Drugog svetskog rata svi koji su izgubili život u ratu ili zbog njega imaju pravo na obeležavanje groba. Ure ivanje grobnica bio bi znak povratka civilizacijskih normi u slovena ko društvo. Posle višegodišnjih uskla ivanja slovena ki parlament je u leto ove godine (2010) doneo dopunu zakona o ratnim grobnicama, koja odre uje da se na njih stavi natpis: Žrtvama rata i revolucionarnog nasilja. Sondiranje (potvr ivanje) i prekopavanje Evidentiranje lokacija grobova koji nisu smeli postojati predstavlja samo prvu fazu. Druga faza je potvr ivanje postojanja grobnica sa sondiranjem na osnovu kojeg se potvr uje lokacija i veli ina grobnice. Sondiranje grobnica u Sloveniji zapo eto je tek godine i do danas smo proverili 150 lokacija. Tre a faza je ure ivanje grobnica i prekop žrtava. Komisija Vlade RS odlu ila je da se državni prekopi za sada izvode samo na mestima za koja postoji dovoljno podataka za identifikaciju žrtva. Iskopavanja se u nekim slu ajevima izvode na inicijativu rodbine ili kao deo krivi nog postupka. U pojedinim slu ajevima odluku o iskopavanju žrtava donele su opštine. Budu i da su se u toku rata i posle njega kršila prava ljudi i me unarodne konvencije, obaveza je države da izvede ekshumaciju i identifikaciju žrtava kao i pokop žrtava tamo gde je to mogu e i potrebno. Dosadašnje retko iskustvo sa iskopavanjem žrtava pokazalo je da na bazi toga ne možemo o ekivati ta ne podatke. Obi no bi saznali broj i pol žrtava, retko status, još manje nacionalnost. Zbog specifi nosti prikrivenih grobnica i posmrtnih ostataka ne možemo o ekivati ta nije rezultate identifikacije DNK testom. Razlog je nedostatak dokaza, bez kojih ne možemo sa sigurnoš u tvrditi o kojim osobama je re ; ili je poznato samo to da više nema živih ro aka. Traženje, istraživanje i ure ivanje prikrivenih grobnica želeli mi to ili ne esto se prepli e sa pitanjima krivice i greha. Ko je po inio zlo ine, ko e za njih odgovarati, ko je kriv za ubistva itd. Možemo razumeti da ta pitanja izazivaju politi ke sukobe kao i razli ite poglede na tu problematiku, ali pitanje ure ivanja grobnica mora biti strogo odvojeno od drugih tema. ovek ima pravo na grob to je civilizacijski odnos. To pitanje ne sme biti povezano sa pitanjem ko je pobednik a ko je bio na suprotnoj strani. Kada govorimo o neure enosti prikrivenih grobnica i nastavku sadašnjih uslova pitanje pobednika i poraženih može se lako preokrenuti u osudu da su svi poraženi. Razlog tome je što 65 godina posle Drugog svetskog rata nismo udružili politi ku volju, li na ose anja i nau ne napore da promenimo svest i takvu situaciju i da te grobnice kona no uredimo.

22 22 Mitja Ferenc Istorija 20. veka, 1/2010 Mitja Ferenc INVESTIGATION OF HIDDEN MASS GRAVES IN SLOVENIA Summary The article provides information about research of the mass graves, that originated from period immediately after the end of the World War Two (May, June 1945). Taking most of the prisoners of war in May, Yugoslav Partisan Army committed large scale executions in several areas of nowadays Slovenia. Among the executed were captured Slovenian, Croatian, Serbian and Montenegrian anti-communists which retreated alongside the German Army, trying to avoid capturing from the Tito s Partisans. After the surrender to the British forces in Austria, in second half of the May, they were transferred to the Partisans, which then, execute them en masse and without trial. Part of the captured German POWs were executed too. The article deals with the structure of the executed persons, locations, attempts of hiding the traces of the killings. The exact number of victims buried in hidden mass graves would probably never be known. It also provide the detailed information of the activities that official Slovene state commission performed to discover, locate and evident all the sites of mass killings and executed persons. The question of location of mass graves is unnecessarily politicized and connected to the issue of wartime guilt.

23 MILAN KOLJANIN, nau ni saradnik Institut za savremenu istoriju UDK (497.11)-67:26"193/1941" Beograd, Trg Nikole Paši a (=411.16)(497.11)"193/1941" SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA I JEVREJSKO PITANJE* APSTRAKT: U lanku je prikazan odnos Srpske pravoslavne crkve i njenih istaknutih predstavnika prema Jevrejima od druge polovine tridesetih godina do marta U centru pažnje je odnos prema politi kom antisemitizmu, progonima Jevreja, totalitarnim ideologijama i ratu. Prikazan je i odnos jevrejske zajednice prema nekim važnim versko-politi kim pitanjima, kao i reagovanja na stavove predstavnika SPC. Klju ne re i: Srpska pravoslavna crkva, Jevreji, politi ki odnosi, antisemitizam Delovanje Srpske pravoslavne crkve sredinom 1930-ih godina u zna ajnoj meri je bilo obeleženo nesporazumima, zatim i ozbiljnim sukobom sa vladom dr Milana Stojadinovi a povodom zaklju enja konkordata Jugoslavije sa Vatikanom. To je bio deo nastojanja vlade da reguliše odnose sa vladom B. Musolinija u sklopu opšte preorijentacije državne politike. Prema projektu konkordata Rimokatoli ka crkva u Jugoslaviji dobila bi izvesna prava kakva nije dobijala ni u jednom konkordatu koji je zaklju ivala sa drugim zemljama. To se pre svega odnosilo na prvi lan projekta konkordata kojim je Rimokatoli koj crkvi priznato puno pravo da slobodno i javno vrši svoju misiju u Kraljevini Jugoslaviji. 1 Stru na javnost je ukazivala na injenicu da prema rimokatoli kom crkvenom pravu misija crkve ozna ava njenu dužnost da pokrštava nehriš ane (Jevreje, muslimane, pagane). Time se Jugoslavija pretvarala u objekat rimokatoli ke misije, ime su otvarana vrata prozelitizmu i narušavan verski mir u državi. Ukazivano je i na niz drugih odredbi konkordata nepovoljnih po jugoslovensku državu i njene interese. 2 * Rad je deo projekta (Ne)uspešna integracija (ne)dovršena modernizacija: Me unarodni položaj i unutrašnji razvoj Srbije i Jugoslavije (broj ), koji finansira Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije. 1,, :,., 1937, 55. Videti i: Todor Stojkov, Vlada Milana Stojadinovi a ( ), Beograd 1985, , 8,

24 24 Milan Koljanin Istorija 20. veka, 1/2010 Konkordat je bio povod za velike politi ke sukobe koji su kulminirali jula krvavom litijom u Beogradu. Posle toga, na veliko nezadovoljstvo Vatikana i zagreba kog Kaptola, vlada je povukla predlog konkordata iz procedure usvajanja. Jedan od centara opozicije bila je Srpska pravoslavna crkva, koja je veoma oštro istupila protiv konkordata s pravom isti u i da je bi njime Rimokatoli ka crkva u Jugoslaviji dobila povlaš en položaj. S druge strane, doga aji oko konkordata pokazali su da je došlo do poja anog politi kog delovanja SPC, koje e se ispoljiti i u drugim klju nim doga ajima. Rukovodstvo krovne jevrejske organizacije u zemlji, Saveza jevrejskih veroispovednih opština Jugoslavije (SJVOJ), zauzelo je negativan stav prema konkordatu smatraju i da šteti interesima jevrejske zajednice. Kao i najve i deo javnosti, osim rimokatoli ke, Savez je smatrao da se konkordatom olakšava i ina- e jako prozelitsko delovanje Rimokatoli ke crkve. O tome su svedo ili i sve brojniji prelasci Jevreja na rimokatoli ku veru, naro ito u Hrvatskoj. Još tokom 1920-ih godina jevrejska javnost je pozdravljala vladine mere kojima je zabranjivan prozelitizam, 3 bez sumnje rimokatoli ki. Povodom objavljivanja projekta konkordata, Izvršni odbor SJVOJ na sednici od 1. februara ocenio je da je to jako odstupanje od prava koja su današnjim zakonima zagarantovana pojedinim verskim zajednicama u Jugoslaviji. Generalni sekretar Saveza Šime Špicer je u pismenom referatu naveo da bi odredbe konkordata u datom obliku osetno oštetile interes naše jevrejske zajednice. Izvršni odbor je zaklju io da o ovom predmetu svoje mišljenje daju Rabinski sinod i Pravna sekcija saveza. 4 Povla enje konkordata iz procedure usvajanja u inilo je bespredmetnom dalju raspravu o ovom pitanju, pri emu o stavu rukovodstva Saveza javnost nije obaveštavana. U jeku konkordatske krize umro je patrijarh Varnava. U ime svih jugoslovenskih Jevreja, najviši predstavnici jevrejske zajednice su izrazili iskreno sau eš e pri emu je isticano da je on svojim stavom prema svima vjeroispovestima znao da pribavi poštovanje svih gra ana bez razlike. Vrhovni rabin Isak Alkalaj je u svojoj izjavi uz ostalo naveo da je žalost jugoslovenskih Jevreja tim ve- a jer su oni pored blagorodne i zaslužne pravoslavne crkve vazda uživali sve blagodeti svoga materijalnog i duhovnog života. 5 Osim ove izjave vrhovnog rabina Isaka Alkalaja, u organu Srpske pravoslavne patrijaršije Glasniku preneti su i izrazi sau eš a Jevrejske opštine u Beogradu, Jevrejske sefardske veroispovedne opštine, Saveza jevrejskih veroispovednih opština Jugoslavije. 6 Tokom druge polovine tridesetih godina u javnosti su mogle da se uo e sve eš a ispoljavanja antisemitizma. Širenje antisemitske propagande povezano 3 Jugoslovenska vlada zabranjuje prozelitstvo, Židov, br. 7, 18. februar 1927, 2. 4, ( ), , 11., ,,. 15, 6(19) 1937, 496; Smrt Patrijarha Srpskog Varnave, Židov, br. 31, 30. jul 1937, 9. 6,. 15, 6(19) 1937, 502,

25 Srpska pravoslavna crkva i jevrejsko pitanje 25 je sa postepenom spoljnopoliti kom preorijentacijom zemlje i namerom državnog vrha da na e modus vivendi sa totalitarnim revizionisti kim zemljama, pre svega sa nacionalsocijalisti kom Nema kom. Širenje antisemitske propagande, odnosno njeno tolerisanje, nosilo je jasnu simboli nu poruku s obzirom na zna- aj koji je jevrejsko pitanje imalo u politici Nema ke. Jevrejska zajednica je iskazivala zabrinutost i nastojala je da intervencijama kod vlasti obezbedi poštovanje zakona ime bi se spre ile takve pojave. Prema oceni Saveznog odbora Saveza cionista Jugoslavije po etkom januara 1935, jedno od najvažnijih pitanja bila je pojava sve ja eg, otvorenog i brutalnog antisemitizma u našoj sredini. Na zasedanju Saveznog ve a Saveza cionista Jugoslavije 12. i 13. maja iste godine u Novom Sadu, me u drugim rezolucijama, usvojena je i rezolucija o antisemitizmu. I prema oceni Glavnog odbora SJVO nekoliko dana kasnije, u zemlji je zapažena nova pojava, ja anje antisemitske propagande. 7 Posle stupanja na politi ku scenu vlade dr Milana Stojadinovi a juna antisemitska propaganda je poja ana, a intervencije kod vlasti donosile su samo privremene rezultate. Pad Stojadinovi eve vlade februara doneo je prekid antisemitske kampanje, barem u listovima koji su bili pod direktnom vladinom kontrolom. U izmenjenim politi kim prilikama u vreme razbuktavanja Drugog svetskog rata i velikih pobeda Nema ke na zapadu Evrope obnovljena je antisemitska kampanja, koja je u jesen iste godine dostigla vrhunac u vreme donošenja dve antijevrejske uredbe. 8 Da bi se stekla pouzdanija slika o odnosu SPC prema jevrejskom pitanju koje je formulisao moderni antisemitizam, kao i prema aktuelnim ideološkim doktrinama i politi koj praksi zasnovanoj na njima, potrebno je ispitati stavove i delovanje njenih visokih predstavnika, posebno najuticajnijih. Jedan od njih je sigurno bio episkop ohridski, zatim ži ki Nikolaj (Velimirovi ). Stekavši najviše obrazovanje, on se ve u mladim godinama afirmisao kao filozofsko-religiozni pisac, vanredan govornik i nacionalni radnik. Tokom Prvog svetskog rata po nalogu vlade u zapadnim zemljama je delovao na afirmisanju srpskih i jugoslovenskih ratnih ciljeva. 9 Misao vodilja vladike Nikolaja bila je hriš anska obnova srpskog naroda, kao i opštehriš anska obnova. Jedan od puteva za nju bio je ekumenski pokret koji je podržala SPC i u kome se angažovao i sam vladika Nikolaj. Održavao je bliske veze sa visokim predstavnicima Anglikanske crkve, sa 7 Židov, br. 2, 11. januar 1935, 5 8; br. 20, 17. maj 1935, 1 7; br. 21, 24. maj 1935, 8. 8, , 2008, , 254, , 1914, 1973, , 194, 308, 315. Prema se anjima Ivana Meštrovi a, otac Nikolaj je bio bliži koncepcijama Jugoslovenskog odbora nego ostali Srbi. I dok oni govore samo o Srbiji i srpstvu, te o nekakvoj Velikoj Srbiji, dotle kalu er govori o Srbiji i o srpskom narodu i /o/ Jugoslavenima i o budu oj Jugoslaviji ; Ivan Meštrovi, Uspomene na politi ke ljude i doga aje, Zagreb 1969, 58. O humanitarnom angažovanju oca Nikolaja u SAD videti i: -, I , -, 1970, 24, 48, 156.

26 26 Milan Koljanin Istorija 20. veka, 1/2010 kojom je uspostavio dodire ve tokom Prvog svetskog rata. Naro ito blizak je bio odnos vladike sa i esterskim biskupom Džordžom Belom. 10 Prvi svetski rat kao i boljševi ka revolucija ostavili su dubokog traga na shvatanja i delovanje vladike Nikolaja. On je izabran za vladiku ži kog, a naredne godine za vladiku ohridskog. Tokom delovanja u Ohridu vladika je doživeo dubok duhovni preobražaj na šta su uticali monasi iz Svete Gore i Bogomolja ki pokret. 11 Od tada po inje njegova oštra kritika savremene Evrope za koju je tvrdio da se zasniva na odricanju od Boga i klanjanju idolima: materiji, egu, naciji, imperiji i kulturi. 12 Ustvrdio je da je zbog tih grehova Evropa kažnjena Svetskim ratom i da e bezbožništvo i otpadništvo od Boga biti uzrok i budu eg rata. Iznose i ove stavove u svom predavanju 1927, koje je štampano u knjizi pod naslovom Rat i Biblija, vladika Nikolaj je proro ki predvi ao da e civilizovani svet staviti u službu predstoje em ratu sav svoj mozak, svu svoju energiju i sav svoj imetak. Užasi razaranja e prevazi i sve užase ratne iz prošlih vremena, a taj rat e se odlikovati odsustvom ideja i odsustvom milosti i junaštva. 13 Vladika Nikolaj je bio blizak Bogomolja kom pokretu, da bi kasnije postao i njegov vo a. 14 Zajedno sa jeromonahom Dionisijem Milivojevi em rukovodio je bogomolja kim glasilom Pravoslavna hriš anska zajednica. Od godine tu je objavljivan niz antisemitskih lanaka, koji su se zasnivali i na nekim od najozloglašenijih antisemitskih spisa. Marta u lanku pod nazivom Krvave osnove ili Protokoli sionskih mudraca prenet je uvod izdanju ovog pamfleta iz franjeva kog asopisa Nova Revija 15 iz Makarske, koji ga je u izvodima obja- 10,., :, 20., 20.,. 2, 2003, ,., 1998, 39 40, passim. 12,, 2002, ( : 1931). K je ;, / , 2003,, ,, , , 1996, 21 95;, , 1997, Videti i:,,, - XIX, 1991, ,,. 2 3, 1926, ,. Prva saznanja o, doduše na ruskom jeziku, mogla su da se dobiju iz knjige ruskog antisemite Grigorija Bostuni a:. 4-, Prvo celovito hrvatsko i jugoslovensko izdanje pojavilo se u izdanju Knjižnice Nove Revije (J. Butmi, M. Tomi, Krvave osnove ili protokoli sionskih mudraca, Split Šibenik 1929). Prvo celovito srpsko izdanje štampano je u Beogradu (., -, Patrioticus, 1934).

27 Srpska pravoslavna crkva i jevrejsko pitanje 27 vljivao od maja Istog meseca delove ovog pamfleta iz franjeva kog asopisa preuzeo je beogradski list Politi ki glasnik. U Pravoslavnoj hriš anskoj zajednici objavljivani su zatim i drugi antisemitski spisi, me u njima delovi pamfleta Vase Pelagi a Vjerozakonsko u enje Talmuda ili ogledalo ivutskog poštenja (Novi Sad 1879). Anatemisani Pelagi je bio poznat kao jedan od najve ih protivnika crkvene jerarhije i hriš anske dogme tako da su urednici morali imati jak razlog za objavljivanje. Možda se razlog krio u tome što su iskrivljeni i krivo tuma eni citati iz Talmuda bili me u glavnim argumentima antisemitske propagande još od sedamdesetih godina 19. veka. U Hriš anskoj zajednici objavljeno je još nekoliko lanaka sa osloncem na pojedine delove Protokola, a njihov autor se pozivao i na jednog od najuticajnijih antisemita, automobilskog magnata Henrija Forda. 16 Narednih godina objavljen je niz oštrih antisemitskih lanaka, me u kojima su najekstremniji bili iz pera ruskog emigranta O. Mikloševskog. 17 Dva meseca posle objavljivanja u Pravoslavnoj hriš anskoj zajednici, izvodi iz Protokola su preštampani u poluzvani nom glasilu eparhije ži ke Pregled crkve Eparhije ži ke. 18 U ovom mese niku koji je izlazio od do objavljivani su i neki drugi antisemitski tekstovi, me u njima i ruskog sveštenika Mihaila S. Peleha. Ipak, takvi napisi su dvadesetih godina bili retki, a glavna tema lista bili su osuda komunizma i stradanja pravoslavnog naroda u Sovjetskom Savezu. Pri tome Jevreji nisu optuživani kao krivci. 19 Stradanje ruskog naroda i sveštenstva u revoluciji, ali i stavovi modernog antisemitizma, uticali su na poglede srpskog sveštenstva i vernika, kao i na stavove vladike Nikolaja prema Jevrejima. U tome su zna ajnu ulogu imali antisemitski pamfleti, kao što su bili Protokoli. Za vladiku Nikolaja biblijska tradicija je bila osnova za tuma enje istorije i u tom dogmatskom okviru treba posmatrati njegov odnos prema jevrejskom narodu. Ipak, kod njega se može zapaziti evolucija od dogmatske kritike jevrejske vere, antijudaizma ka modernom antisemitizma koja je uklopljena u kritiku liberalizma, materijalizma i savremene Evrope ,,. 4, 1926, 8 11;, ( ),,. 10, 1926, 9 15;, -,,. 1 2, 1927, ,,,. 1,, 1928, 7 11;,,,. 3 4, 1928, ,,. 5, 1926, U istom tekstu preneti su stavovi antisemite Henrija Forda. 19, :,,,,. 8, 2007, Za raspravu o antijudaizmu i antisemitizmu vladike Nikolaja videti i: Jovan Byford, Potiskivanje i poricanje antisemitizma. Se anje na vladiku Nikolaja Velimirovi a u savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi, Beograd 2005,

28 28 Milan Koljanin Istorija 20. veka, 1/2010 Ve od vladika Nikolaj je pridavao veliki uticaj tajnom delovanju Jevreja. Isticao je da na pravoslavlje javni pritisak vrše muslimani u Turskoj i bezbožnici u Rusiji, a tajan svuda i na sve strane od tajno organizovanog jevrejstva i masonstva, i od svetovnog spoljašnjeg duha (...). 21 Jedino javno su eljavanje vladike Nikolaja sa nekim predstavnikom jevrejske zajednice bilo je po etkom povodom objavljivanja njegovog predavanja Pri a o vuku i jagnjetu u boži nom broju lista Vreme. 22 To je bio odlomak iz njegovih predavanja koje je prethodne jeseni održao u Sjedinjenim Državama u Prinstonu i na King s Kollege u Londonu. U ovom napisu, zasnovanom na pri i iz ohridskog kraja o vuku i jagnjetu, Isus Hristos je oli en u jagnjetu božjem, a njegovi progonitelji i ubice su predstavljeni kao vukovi. Pri tome je Irod personifikovao egoizam, Kajafa i Jevreji šovinizam, a Pilat imperijalizam. Iako je naglasio da je jagnje ja e od vuka, vladika je predavanje završio upozorenjem kojim je jasno istakao da je kona na odluka, ipak, u rukama oveka: ove anstvo ima da izabere ili duh vukova, koji su gonili Jagnje Božje, ili duh toga samoga Jagnjeta. Izabere li ove anstvo vu ji duh Iroda, Kajafe i Pilata, izabralo je ve iti rat; izabere li pak duh Jagnjeta Božjeg, izabralo je ve iti mir. Pokazalo se da ova pri a, pogotovo njena glavna poruka, može da se tuma i kao napad na Jevreje. Posle nedelju dana u istom listu objavljeno je pismo (na dva stupca sa fotografijom) vrhovnog rabina dr Isaka Alkalaja sa kritikom stavova vladike Nikolaja. 23 Prvi, ve i deo pisma bavio se kritikom dogmatske strane vladikinog predavanja. Vrhovni rabin je istakao da mu nije namera da vodi dispute sa u enim Episkopom, koga, uostalom, toliko poštujem. Istakao je ipak da je jagnje božje simbol proroka za jevrejski narod koji je preuzelo hriš anstvo. Pozivaju i se na novija teološka dela, vrhovni rabin je naveo da su Kajafa i verske starešine u Jerusalimu bili po svemu dostojni sledbenici proroka, tako da se nikako ne mogu nazivati vucima ni stavljati u isti red sa Irodom i Pilatom. Stoga je po ovim pitanjima vladika prili no nazadan. Na obra anje javnosti vrhovnog rabina je podstakla intencija episkopovog lanka koja bi mogla imati nemalih posledica po veroispovest koju ja zastupam. Alternativa koju je episkop postavio ili izabrati duh Jagnjeta božjeg, koji je mir, ili duh Iroda, Kajafe i Pilata koji je rat navela je vrhovnog rabina na slede i zaklju ak: Svi, dakle, koji ne izaberu duh Jagnjeta, t.j. ne ispovedaju Hriš anstvo, me u koje dolaze i Kajafe Jevreji, svi se ti imaju smatrati kao rušioci mira, kao vuci, kao ljudi koji propovedaju rat. To je uporedio sa srednjovekovnim klevetama protiv Jevreja i sli nim insinuacijama u današnjim državama gde se Jevreji ne tretiraju kao božji stvorovi 21,,,. 5, 1926, ,,,. 2137,, 7, 8, , 17. (. 1,, 1928),. 23..,., ( ),,. 2178, , 3.

29 Srpska pravoslavna crkva i jevrejsko pitanje 29 i lojalni gra ani. Na kraju je istakao da verski pastiri moraju da šire ljubav, a ne mržnju. I kada tako ine svi predstavnici širokogrude Srpske Pravoslavne Crkve, sa Nj. S. Patrijarhom na elu, s pravom se to isto o ekuje i od jednoga od najprosve enijih njenih predstavnika, od Nj. P. Episkopa Ohridskog Gospodina Nikolaja. U opširnom odgovoru vrhovnom rabinu krajem januara 1928, vladika Nikolaj je istakao da je to predavanje održao pred velikim brojem ljudi u SAD i Velikoj Britaniji, ali da niko od Jevreja nije dao tako kriv i žu ni komentar na moje re i. Odlu no je odbio veli anje Kajafe i njegove krvave klike. Branio je pravo na kritiku i odbacio, kako je istakao, pogrešno shvatanje verske tolerancije vrhovnog rabina koji ne dozvoljava kriti ke re i protiv Kajafe. Da su svi Jevreji Kajafe, to ja nisam ni rekao ni napisao. Ko je od Srba ikada to rekao ili napisao? Ta re, podmetnuta meni, u stvari prvi put se ula u ovoj zemlji iz usta samog Vrhovnog Rabina. Odbio je i njegovo tuma enje po kojem se svi Jevreji imaju smatrati rušiocima mira, kao vuci, kao ljudi koji propovedaju rat. (...) Ko je mogao slutiti, da e ma ko od Jevreja u svetu identifikovati Jevrejstvo sa Kajafom i njegovim istomišljenicima? 24 Na ovom odgovoru polemika je i završena. Vladika Nikolaj je ponovo dobio mesto vladike ži kog. Ova eparhija je izme u dva rata imala razgranatu propagandnu delatnost koju je upravo on pokrenuo. 25 Njegovi javni istupi bili su i dalje upereni protiv savremenog bezbožništva i pogubnih ideologija, koje stoje iza njih. Kao episkop na stolici prvog srpskog arhiepiskopa, isticao je vrednosti svetosavlja, posebno injenicu da je to nacionalna crkva koja tvori osnovu nacionalizmu Srba. U predavanju Nacionalizam Svetoga Save, održanom na Kolar evom narodnom univerzitetu na proslavi Nedelje pravoslavlja a zatim štampanom kao posebno izdanje, vladika se pohvalno izrazio o vo i nema kog naroda. Ne pominju i Hitlerovo ime, izrazio je poštovanje prema njemu jer je u 20. veku došao na ideju Svetoga Save da spoji nacionalizam i veru i stvori nacionalnu crkvu. Time je preduzeo u svom narodu onaj najvažniji posao, koji prili i jedino svetitelju, geniju i heroju. Iako ovo pore enje može da izgleda preterano, treba ga shvatiti kao pohvalu svima onima koji su vodili i vode borbu za stvaranje nacionalne hriš anske crkve jer je ona osnov pravog, jevan eljskog i organskog nacionalizma. Osim afirmacije dela Svetog Save, u predavanju su upu ene oštre kritike imperijalizmu, šovinizmu i isklju ivosti prema drugim narodima. Vladika Nikolaj je svetosavski, organski nacionalizam suprotstavio evropskom nacionalizmu, koji stalno u trzajima naginje as imperijalizmu, as internacionalizmu. A jak temelj pravom nacionalizmu jeste nacionalna crkva. Mi imamo i taj jaki temelj, i celu gra evinu jaku. Spis se završava tvr enjem da Sveti Sava može da bude u itelj ne samo srpskom narodu nego i današnjoj Evropi u zdravom nacionalizmu, jevan eljskom i organskom. U tome je Sveti Sava potpuno savremen, i još više nego savremen 24,,. 2194, , ,..., 97.

30 30 Milan Koljanin Istorija 20. veka, 1/2010 on je ovek budu nosti. I u tome je on bio i ostao do ovoga dana Evropejac, i to jedinstven me u Evropejcima. 26 Tri godine kasnije, u vreme poja ane dehristijanizacije Nema ke i uzdizanja novih kultova, vladika je kritikovao versku politiku nema kih vo a. To je bilo u formi polemike sa optužbom rimokatoli ke propagande da pravoslavni žele ne samo nacionalnu crkvu, nego i nacionalnu veru. Jedan rimokatoli ki list u Jugoslaviji naveo je, pri tome, da to ho e i Hitler. Vladika je na to odgovorio da on ne zna šta želi Hitler, ali ako on želi nema ku nacionalnu crkvu, u tome ne greši. Ako li pak ho e nema ku nacionalnu veru kako se jedan od njegovih ministara g. Rozenberg izražava onda on nesumnjivo greši. Jer nema ka nacionalna vera ne bi mogla drugo zna iti nego jednu naro itu veru razli itu od svih drugih vera u svetu, dakle razli ite i od same Hristove vere. To bi bila zabluda i odstupanje od božanske istine. (...) Nacionalna je crkva, t. j. sprovodnica jedne iste životvorne vere u raznim narodima. U veri dakle nema nikakve razlike me u pravoslavnim narodima. (...) Prema tome, treba praviti razliku izme u nacionalne crkve i nacionalne vere. Tu razliku ne e da prave vatikanski internacionalisti zato što im to ne ide u ra un. 27 Vladikina kritika totalitarnih ideologija i njihovih nosilaca bila je sve izraženija u drugoj polovini 30-ih godina. Uporedo sa komunizmom kritikovao je fašizam, kao i politiku koja se zasnivala na tim ideologijama. Prilikom osve enja ikonostasa u crkvi u selu Grivcu po etkom juna episkop Nikolaj je poru io slede e: Vaš put u životu neka bude put sredine. Ne idite ni levo ni desno (...) Ne budite ni krajnji levi ari ni krajnji desni ari. Krajnja levica je komunizam, a krajnja desnica fašizam. Vaše politi ko ube enje neka bude pravoslavna vera, a vaša zajedni ka ku a neka bude Jugoslavija. 28 Oštrica kritike vladike Nikolaja sve više se usmeravala i na Jevreje, koji e, u skladu sa modernim antisemitizmom, u njegovoj kritici postepeno dobiti mesto glavnog neprijatelja hriš anskog sveta. Prvi vladikin istup protiv destruktivnog rada Jevreja bio je u govoru na Skupštini sveštenstva eparhije ži ke 16. jula u Ži i, kojoj je prisustvovao predsednik vlade Milan Stojadinovi. To je bilo vreme sve ve ih sukoba oko konkordata Jugoslavije i Vatikana, koji e kulminirati naredne godine. Nabrajaju i tri velika zla koja ugrožavaju spoljni i unutrašnji razvoj zemlje, vladika je kao prvo pomenuo klerikalizam, najve e evropsko zlo. Drugo zlo jeste prokleti jevrejski judaizam, jer Jevreji lukavo i mudro kao zmija rade na uništenju vere vere u pravoga Boga. Tre e zlo je paganstvo, 26,, Vladika je iste godine dobio odlikovanje, nema ki krst za gra anske zasluge, kojim ga je Hitler odlikovao za obnavljanje nema kog vojni kog groblja u Bitolju. Predavanje Nacionalizam Svetoga Save je objavljeno u tek januara (2 10). 27,,,. 11, 193, , ;, : , 2006, 155.

31 Srpska pravoslavna crkva i jevrejsko pitanje 31 koje je vekovima radilo na uništenju sv. crkve, za šta je kao primer naveo boljševi ku Rusiju. 29 Posle organizacionih promena, januara glasilo bogomolja kog pokreta Pravoslavna hriš anska zajednica, organ Narodne hriš anske zajednice preimenovano je u Misionar, organ Saveza pravoslavnih bratstava Narodne hriš anske zajednice. Prema tvr enju uredništva krajem 1937, Misionar je postao naš najrašireniji i naj itaniji verski list. 30 U listu je nastavljeno objavljivanje antisemitskih lanaka i optuživanje Jevreja za najgore društvene pošasti. Jedna od novijih optužbi Jevreja bila je da su oni izmislili sekte, pre svega adventiste i nazarene, za koje se tvrdilo da su preplavili mnoga mesta u državi naro ito u Vojvodini. Preko ovih sekti Jevreji ruše crkvu i državu ostvaruju i plan boljševika ime se približavaju svojoj vladavini satanskoj i antihristovoj. 31 List, ipak, nije bio dosledno antisemitski i za boljševi ku revoluciju nisu uvek okrivljivani Jevreji. Uporedo sa boljševizmom kritikovan je i fašizam. Kritikovane su i desne i leve totalitarne ideologije i režimi, kojima su nasuprot stavljane demokratske zemlje kao, ipak, bolje. U lanku preuzetom iz Amerikanskog Srbobrana dat je slede i zaklju ak: To što je u Nema koj isto je i u Italiji, isto je i u Sovjetskoj Rusiji. Demokratske zemlje, kakve su da su, ipak je bolje. 32 Od sredine tridesetih godina u pojedinim novopokrenutim srpskim verskim listovima povremeno su objavljivani lanci u kojima je antisemitizam bio osnova za tuma enje savremenih društvenih i politi kih pojava. Jedan od takvih je bio beogradski mese nik Hriš anska misao koji je izlazio od do pod uredništvom oke M. Slijep evi a, ina e bliskog pokretu Zbor Dimitrija Ljoti a. To se posebno osetilo u pra enju aktuelnih politi kih doga aja, me u njima i na Univerzitetu u Beogradu. 33 Iako su urednici i saradnici lista nastojali da svoju kritiku judeomarksizma dignu na viši, teoretski nivo, u nekim lancima mogao se zapaziti primitivan antisemitski naboj pri emu su glavni argumenti bile fizi ke odlike osoba o kojima je bila re : iskola ene o i, grgurave ke- 29 XVII 16/3.,,. 11,, 1936, 23;.,, (, ),,, 1937, ,,,, 1937, , (,,. 5 6, 30. (12. ) 1937, 248. Videti i:.,,, 1937, ; (, ),,, 1937, ,, 1937, Videti i:..,?,,. 5, 1939, , -,,. 10,, 1935, 3 4.

32 32 Milan Koljanin Istorija 20. veka, 1/2010 stenjaste i ri e kose, dugi krivi nosevi. 34 Na istoj, rasisti koj osnovi, doduše sa bogatijom argumentacijom, objašnjavana je Marksova ideologija. Karlo Marks je rabinov sin, on je ro enjem determiniran svojom narodnom stihijom.(...) Marksizam nije ništa drugo nego jedan put da se narodi uvedu u svet bogootpadništva, nasilja i krvoproli a, u kojima bi potonulo izbranje i bogosinstvo nesre nog ove anstva koje treba da služi Jevrejima kao lestvica u njihovom povratku Bogu. 35 Vladika Nikolaj je u drugoj polovini 30-ih godina postao blizak sa Dimitrijem Ljoti em, tako da je antisemitizam vo e Zbora verovatno imao izvestan uticaj na njegove poglede. Me u njima su, me utim, postojale zna ajne razlike kako u ideološkim pogledima i oceni savremenih doga aja, tako i u politi kom angažmanu. Vladika Nikolaj je, kao i ranije, antisemitske stavove iskazivao uglavnom u okviru kritike boljševizma, marksisti ke ideologije i njenog tvorca Karla Marksa. 36 Za razliku od njega, Ljoti je dosledno prihvatio koncepcije modernog antisemitizma i njegove politi ke implikacije. Kritika vladike Nikolaja obarala se i na levi i na desni totalitarizam, kao i na samog Hitlera, dok je Ljoti u nema kog vo u polagao nade da e srušiti komunizam i obnoviti pravoslavnu Rusiju pri emu nije sumnjao u dobronamernost te politike prema ruskom narodu. U najpotpunijem obliku antisemitski stavovi vladike Nikolaja izloženi su u (nepotpisanom) lanku Protiv bezbožnog komunizma objavljenom u Ži kom blagovesniku marta U okviru oštre kritike komunizma, Karl Marks je predstavljen kao novi jevrejski Mojsije. Pomo u Marksa uneli su zabunu i rastrojstvo u sav hriš anski svet. Pomo u njega razrušili su glavnu tvr avu Hristovu na zemlji svetu Rusiju.(...) Kad se Marks javio, prvo kao Jevrejin, a drugo kao bezbožnik, onda su Jevreji celog sveta njega prihvatili kao svoga mesiju koji e dovesti njih do vlasti nad svetom. Ali su se grdno prevarili. (...) Ništa Marks nije mogao predvideti ni prore i o budu nosti, jer je bio slep duhom zato što je bio bez Boga. A Hristos je predvideo Marksa. Za kim dakle da po emo: za onim koji vidi ili za onim koji ne vidi? Za vidovitim ili za slepim? 37 Vladika Nikolaj, ipak, nije bio isklju iv u optužbama Jevreja. U lanku objavljenom tri meseca kasnije istakao je da bi bilo smešno optuživati Jevreje kao glavne krivce i prouzrokova- e modernog otpada od Boga i zapadnog neopaganizma ,. -,,. 2, 1936, , -,,. 7 8, 1936, ,,,. 1,, 1940, 19 25;,,,, 1939,, 1939, ( ),,,. 3,, 1940, ,,,. 6,, 1940, 1 6.

33 Srpska pravoslavna crkva i jevrejsko pitanje 33 Oštrica društvene kritike vladike Nikolaja pre svega je bila usmerena protiv savremenog bezbožništva (ateizma) i totalitarnih ideologija. Krajem 30-ih godina njegova kritika se sve više usmeravala na nacizam i agresivne namere sila Osovine. U aprilskom broju Ži kog bogovesnika 1939, vladika je osudio želju Zapada za velikim carstvom. Istakao je da su prva dva carstva, pod vo stvom Napoleona, a zatim Pruske i Austrije propala. Sada se osniva Tre i Rajh pod vo stvom Nema ke, Italije i Japana. I on e izazvati svetski rat. Ali kakva e biti sudbina ovoga Tre eg Rajha, pokazuje sudbina prva dva. 39 Pojedini istupi vladike Nikolaja od kraja 30-ih godina inspirisani su saose anjem za jevrejski narod koji se posle otpo injanja Drugog svetskog rata našao u izuzetno teškom položaju. Takvi istupi u javnosti bili su retki, a nisu se mogli uti ni od predstavnika drugih verskih zajednica. Poslednjih meseci najviši predstavnici SPC, patrijarh Gavrilo i vladika ži ki Nikolaj, svojim javnim istupima i re ima iskazali su zna ajnu podršku jevrejskoj zajednici kojoj je u tragi nim okolnostima za velike delove jevrejskog naroda u Evropi svaki glas solidarnosti mnogo zna io. Vladika Nikolaj se dosledno zalagao za mir i osu ivao je rat. Odmah posle po etka rata septembra on je u svojoj eparhiji zaveo redovno uznošenje naro ite molitve Bogu za mir me u narodima koja je itana svakog praznika na kraju službe po svim eparhijskim crkvama. U Poslanici za Boži ni post pravoslavnom narodu eparhije ži ke novembra 1939, vladika je pozvao narod da po jedan dan posti za srpski pravoslavni narod i za sve narode koji žive u Jugoslaviji, a zatim i za druge narode, me u njima i Jevreje. 40 Takav poziv je imao poseban zna aj ne samo zbog zna aja posta za pravoslavni narod, nego i zbog vremena u kojem su te re i izgovorene. Tako je shva en i u jevrejskoj javnosti. Zagreba ki Židov, centralno jevrejsko glasilo u Jugoslaviji, doneo je 22. decembra vest da je u svojoj predboži noj poslanici vladika ži ki Nikolaj, jedan od najistaknutijih predstavnika i valjda najve i govornik i propovjednik pravoslavne crkve u nas poru io pastvi da jedan dan poste i za Jevreje. Ko zna duboku religioznost ove velike figure srpsko-pravoslavne crkve i njegovu nekompromisnu iskrenost, taj e umjeti da cijeni, da ovo spominjanje Židova, pored drugih narodnosti, nije tek lijepa gest, nego istinsko saosje anje jedne plemenite ovje anske duše sa tragi nim udesom židovstva. 41 Uo i donošenja dve antijevrejske uredbe jugoslovenske vlade, po etkom oktobra ministar Mihailo Konstantinovi je posetio vladiku Nikolaja u njegovom sedištu. To je bila prilika da vladika ponovo oštro istupi protiv Hitlera, be kog molera i vladavine sile koju on sprovodi. Odlu no je bio protiv imperatora Hitlera, pri emu treba imati na umu da je vladika smatrao da je imperi- 39,,,. 4,, 1939,. 40,,, , 1939, Post za Židove, Židov, br. 52, 22. decembar 1939, 6.

34 34 Milan Koljanin Istorija 20. veka, 1/2010 ja jedan od savremenih idola kojima se klanja bezbožni ki Zapad. I tom prilikom odlu no je odbacio materijalnu kulturu kojoj nedostaje duhovna. Pri kraju razgovora vladika Nikolaj je ponovo oštro istupio protiv hitlerizma. 42 Ovakvo istupanje vladike Nikolaja pred ministrom u vladi Dragiše Cvetkovi a treba shvatiti i kao kritiku njenog sve ve eg popuštanju pred pritiscima Berlina, što je bilo svojevrsno upozorenje i indikator raspoloženja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Istupi drugih crkvenih velikodostojnika, iznad svega patrijarha Gavrila, nisu u tom pogledu ostavljali nikakve sumnje. Opštepoznata bliskost vladike Nikolaja sa Anglikanskom crkvom uspostavljena je u vreme Prvog svetskog rata kada je engleska nacionalna crkva nesebi no pomagala srpskom narodu i njegovoj crkvi. 43 Ta pomo se oslanjala na tradicionalnu bliskost Anglikanske crkve, odnosno jednog njenog krila sa Pravoslavnom crkvom, koja je došla do izražaja još tokom Velike isto ne krize Veze Srpske pravoslavne crkve sa Anglikanskom crkvom nastavljene su i oja ane u me uratnom periodu, a intenzivirane su uo i i posle otpo injanja Drugog svetskog rata. Visoki predstavnici Anglikanske crkve su posetili Jugoslaviju i patrijarha Gavrila i Tih prvih meseci rata ove posete su imale poseban politi ki zna aj i bile su deo poja anog britanskog angažovanja na evropskom Jugoistoku. 45 Ja anje tih veza i uloga vladike Nikolaja bili su jedan od razloga zbog kojih u antisemitskim pronema kim krugovima, ije stavove je izražavao list Novi Balkan, nije bilo simpatija ni za njega ni za njegove ideje o ure enju društva. 46 Vladika Nikolaj je u jevrejskoj zajednici doživljavan pre svega kao istaknuta i uticajna javna li nost i patriota. Ako izuzmemo polemiku sa vrhovnim rabinom Alkalajem 1928, predstavnici jevrejske zajednice kod njega nisu ni uo avali ni javno osu ivali neki oblik antisemitizma. U pomenutom lanku u Židovu decembra naglašene su brojne vrline vladike Nikolaja, a sli no povoljno mišljenje o njemu imali su i neki drugi istaknuti Jevreji. Za Paulinu Lebl-Albala vladika Nikolaj je bio jedan od nekoliko naših najve ih govornika. U vreme Drugog svetskog rata ona je zabeležila da je pred rat vladika uspevao da pokrene, oja a i kristališe ose anja. Jedan od najistaknutijih jevrejskih javnih delatnika dr David Albala je uo i martovskih doga aja o vladici Nikolaju ostavio zapis da je on jedan od vatrenih govornika koji je raspaljivao masu na viteška dela Mihailo Konstantinovi, Politika sporazuma. Dnevni ke beleške Londonske beleške , Novi Sad 1998, ,, ,, 2007, Tom prilikom održana je Pravoslavno-anglikanska bogoslovska konferencija u Beogradu.,,,. 11, 1. / , ,,. 47, , ( ), ( ),, ( 1942/1943. );,,,. 5, 39,, 11. (1941).

35 Srpska pravoslavna crkva i jevrejsko pitanje 35 Patrijarh Gavrilo, naslednik patrijarha Varnave, isticao se kao dosledan borac protiv totalitarnih ideologija i politika koje se na njima zasnivaju. Za razliku od svoga prethodnika, on nikada nije optuživao Jevreje za boljševi ku revoluciju; u njegovim javnim nastupima nije mogao da se uo i ni tradicionalni ni moderni antisemitizam. Od dolaska na patrijaršijski presto 22. februara održavao je srda ne odnose sa jevrejskom zajednicom. Povodom izbora i ustoli enja za patrijarha srpskog Savez jevrejskih opština uputio mu je pozdrav na koji je Gavrilo odgovorio svojeru no potpisanim pismom. 48 Krajem godine vrhovni rabin Isak Alkalaj posetio je patrijarha koji je tom prilikom pokazao veliko interesovanje za prilike u jevrejskoj verskoj zajednici naše zemlje. 49 Posle smrti patrijarha Varnave i dolaska Gavrila (Doži a) na patrijaršijski tron, u Glasniku su sve re i bili napisi u kojima su koriš eni antisemitski, pre svega antikomunisti ki stereotipi. Ponekad su prenošeni i antisemitski napisi iz doma e rimokatoli ke štampe. 50 U listu su narednih godina mogli da se pro itaju dobri informativni prikazi prilika u Palestini. Objavljivane su i vesti iz kojih se moglo zaklju iti da se u nekim zemljama progone Jevreji, kao i da je radi zaštite Jevreja Anglikanska crkva organizovala savez protiv antisemitizma. 51 O Talmudu se raspravljalo kao o verodostojnom izvoru za istoriju hriš anstva. 52 Svoj stav prema prilikama u svetu patrijarh Gavrilo je jasno izrazio prilikom posete Šumadiji sredinom juna Ponovivši tradicionalnu optužbu Izrailjaca da su osudili i raspeli Bogo oveka o Spasitelja na Golgoti i time žalosno zape atili svoju nekada slavnu istoriju, patrijarh je istakao da se istorija ponavlja. Na površinu današnjice izbijaju razni fantaste i zanesenjaci, pametari i ideolozi, u ulozi novih apostola ove anstva, koji sa svojim novim teorijama i religijama teže da sruše dvadesetvekovnu zgradu hriš anske svetlosti i duhovne sile. (...) U pojavi ovakvih doktrina i ideologija nalazi se izvor i uzrok onih društvenih tereta i duhovnog rasula pod kojim današnji svet pati i strepi sa strahom od sutrašnjice. 53 Za jevrejsku zajednicu veliku moralnu podršku zna ila je poseta patrijarha Gavrila sinagogi u Vukovaru 19. novembra 1939, nedugo posle nema ke invazije na Poljsku. Posle osve enja zvona za pravoslavnu crkvu i posete franjeva kom samostanu, patrijarh je posetio sinagogu gde su ga do ekali svi Jevreji na elu sa rabinom i predsednikom Jevrejske opštine. Rabin dr Šer je zahvalio patri- 48, , 25., Poseta Vrhovnog rabina Nj. Sv. Patrijarhu Gavrilu, Židov, br. 1, 6. januar 1939, ,, , / , 784;.,. 3, 5 (18) 1939, ,,. 3, 5 (18) 1939, 66;., ;.,,. 8, 9 (22) 1939, ,,. 6, 15 (2) 1940, , , 4(17) 1939,

36 36 Milan Koljanin Istorija 20. veka, 1/2010 jarhu na poseti, a zatim je izneo patnje Jevreja zbog vernosti veri otaca i zahvalio Bogu što živimo u ovoj plemenitoj zemlji u kojoj može vera u ve noga da slobodno širi svoju nauku. U svom odgovoru, patrijarh je naglasio da ga jako tišti što u izvesnim zemljama Jevreji pate i progonjeni su zbog odanosti svojoj veri. Istakao je tolerantnost SPC kojoj su sila i verska proganjanja ostali strani, kao i da za Srbe nikada nije postojala razlika u odnosu na njihove Jevreje. To je ilustrovao i sopstvenim iskustvom iz internacije u austrougarskom logoru tokom Prvog svetskog rata. Ponovo je istakao princip jednakosti svih koji vrše dužnost prema otadžbini. Patrijarh je na kraju naglasio da se proganjaju ne samo Jevreji nego i drugi narodi, i ne preostaje ništa drugo, no da uputimo svoju molitvu svevišnjem da se smiluje ovom nesretnom svetu. 54 Prema izveštaju u Politici, patrijarh se zahvalio na dobrodošlici i zatim obišao sinagogu. Široka javnost, me utim, nije upoznata sa njegovim re ima podrške Jevrejima jer su u zvani nom izveštaju, koji je prenela Politika, citirane re- i vukovarskog rabina dr Šera, ali ne i odgovor patrijarha na pozdrav predsednika Jevrejske opštine Hinka Štajnera. Cenzurisani izveštaj o patrijarhovoj poseti Vukovaru objavio je i zvani ni organ Patrijaršije Glasnik, a na njega se u prvom izveštaju o poseti pozivao i centralni jevrejski list u zemlji, zagreba ki Židov. Redakcija Vesnika Jevrejske sefardske veroispovedne opštine uspela je da pribavi i objavi potpun izveštaj o poseti, koji je zatim objavio i Židov. Kako su ova jevrejska glasila bila malo itana me u nejevrejima, odjek patrijarhovih re i upu enih Jevrejima bio je manji nego što je mogao da bude. 55 Prilikom posete Sarajevu septembra patrijarha Gavrila je primio delegacije obe sarajevske jevrejske opštine, sefardske i aškenaske. Tim povodom, jevrejska štampa u Sarajevu i Beogradu je prenela patrijarhovu izjavu da srpskopravoslavna crkva, slede i konsekventno principe pravoslavne vere, ne poznaje razlike me u ljudima, jer su svi ljudi pred Bogom jednaki. Patrijarh je tada naglasio i da mu je drago što i sarajevski Jevreji u estvuju u crkvenoj sve anosti osve enja pravoslavnog hrama u Novom Sarajevu. 56 Poseta Sarajevu bila je prilika da patrijarh osudi ratna razaranja i one koji su do njih doveli. Uzrok današnjeg strahovitog stanja u kome se najsvirepijim zlo inima guši i ruši život ljudi i itavih naroda leži u vaskrsu razornih ideologija i mra nih doktrina, koje se kaleme i kopiraju iz starog neznaboža kog sveta pod firmom tekovina nekakvog novog poretka u životu ljudskom na zemlji. Posle ovih re i koje su bile implicit- 54 Iz štampe, Židov, br. 48, 24. novembar 1939, ,. 55, , 1. / , Nj..,,. 22,

37 Srpska pravoslavna crkva i jevrejsko pitanje 37 na osuda nacizma i novog poretka, sledila je eksplicitna osuda savremenog komunizma. Patrijarh je istakao da srpski narod ima veliku hriš ansku dušu i plemenito bratsko srce, iz koga svagda izvire topla ljubav i iskrena tolerancija prema svima, bez razlike, sugra anima ove naše zajedni ke zemlje. 57 Na osve enju spomen crkve kralja Petra posve ene knezu Lazaru u Priboju na Limu 15. septembra patrijarh Gavrilo je u besedi oštro osudio grobare hriš anske Evrope. Ho e da i naš narod dele na staleže, da stavljaju klase i profesije jedne iznad drugih, što u suštini zna i, jedne protiv drugih! Odbacio je kopiranje tu eg duha i tu ih tradicija u duhovnom životu Srpskoga naroda. 58 Ovu osudu ekstremnih ideologija preneo je i zagreba ki Židov. Istom prilikom pro itana je i poslanica vladike ži kog Nikolaja iji delovi su tako e objavljeni u Židovu. I u ovim, kako se isticalo, nadahnutim re ima osu ivane su ekstremne ideologije i afirmisano hriš ansko na elo, koje Srbi gaje, da se svi, uz ostale i Jevreji, nazovu bra om. 59 Uo i donošenja antijevrejskih uredbi u jevrejskoj javnosti su isticani primeri istupanja najviših crkvenih velikodostojnika kao vid podrške Jevrejima. U Židovu su krajem septembra pomenuta istupanja nadbiskupa Stepinca, patrijarha Gavrila i episkopa Nikolaja u kojima su se oni zalagali za jednakost i slobodu svih ljudi, za ljubav, me usobnu slogu i bratstvo. 60 Pri tome nije pomenuto nijedno konkretno istupanje ova tri velikodostojnika, ali je u slu aju patrijarha Gavrila i vladike Nikolaja bilo jasno o kojim istupanjima je re. Ovo je moglo da deluje i kao upozorenje vlastima da bi donošenje mera kojima se narušava ravnopravnost Jevreja bilo suprotno temeljnim vrednostima za koje se zalažu dve najve e verske zajednice u Jugoslaviji. To, me utim, nije uticalo na stav vlade koja je ubrzo donela antijevrejske uredbe, ali se pokazalo da se stavovi SPC i Rimokatoli ke crkve prema njima suprotni. Tokom leta i jeseni u jugoslovenskoj javnosti antisemitska kampanja približavala se vrhuncu. Njen smisao je postao o igledan kada su 5. oktobra donete dve vladine antijevrejske uredbe sa zakonskom snagom. 61 U uslovima stroge cenzure bili je jasno da je medijska kampanja dirigovana. Ove istupe patrijarha Gavrila i vladike Nikolaja stoga treba shvatiti ne samo kao kritiku obe ekstremne ideologije, nego i vladinog približavanja osovinskim zemljama i prihvatanja nekih elemenata njihove ideologije. injenica da su vesti o tome prenete u glavnom jevrejskom glasili u zemlji ukazuje da su istupi i re i najviših velikodostojnika SPC tako i shvatane u jevrejskoj javnosti. 57.,, , 15 (2) 1940, ,,. 22, 15 (2) 1940, Besjede slugu Božjih, Židov, br. 38, 20. septembar 1940, Ne emo da budemo difamirani, Židov, br. 39, 27. septembar 1940, 3. 61, (. 22, 15/2 1940, 815).

38 38 Milan Koljanin Istorija 20. veka, 1/2010 I neki drugi srpski crkveni velikodostojnici izražavali su podršku jevrejskoj zajednici u tim teškim danima, o emu je jevrejska štampa redovno izveštavala. Episkop brani evski Venijamin u pashalnoj estici marta poželeo je vrhovnom rabinu Alkalaju da Svevišnji i sada povede njegov narod kroz patnje i teška iskušenja koja proživljuje. 62 Jevrejska štampa zabeležila je dirljiv govor prote Svetozara Radovanovi a na sahrani Marka Štajnera, koji je bio ne samo pobožni Jevrejin nego i veliki dobrotvor pravoslavnog hrama Aleksandra Nevskog u Beogradu. 63 Svoju solidarnost sa Jevrejima koji su izloženi progonima u pojedinim zemljama istakao je i episkop zletovsko-strumi ke eparhije Vikentije prilikom sve anog ustoli enja februara u Štipu. To je bila prilika da novi episkop istakne prijateljstvo sa Jevrejima i obe a rad na temelju tesne saradnje i bratstva izme u pravoslavne i jevrejske zajednice. 64 Donošenje vladinih antijevrejskih uredbi po etkom oktobra nije izazvalo javne reakcije verskih zajednica u Jugoslaviji. Me utim, reagovanja njihovih najviših predstavnika bila su sasvim razli ita. Uredba o zabrani Jevrejima da se bave trgovinom hranom prijatno je iznenadila zagreba kog nadbiskupa Stepinca. Kao ni strani diplomati u zemlji, ni on nije vezivao donošenje ove uredbe za promenu vladine politike. Smatrao je da je uredba doneta pod pritiskom Nema ke i Italije. 65 S druge strane, pojedini srpski arhijereji pokušali su da ublaže dejstvo ovih uredbi. Episkop ba ki Irinej uputio je molbu Medicinskom fakultetu u Beogradu da se na prvu godinu studija upiše Tibor Kiš, sin glavnog rabina Jevrejske veroispovedne opštine u Novom Sadu dr Hinka Kiša. Na osnovu ove molbe i drugih dokaza da je rabin Kiš zaslužan za otadžbinu, njegov sin se upisao na Medicinski fakultet. 66 Javno angažovanje Srpske pravoslavne crkve na elu sa patrijarhom Gavrilom, zatim episkopa ži kog Nikolaja i nekih drugih srpskih crkvenih velikodostojnika protiv pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu moglo je samo da ohrabri jevrejsku zajednicu, i pored o igledno bezizlaznog položaja u kojem se Jugoslavija našla. 67 Takav stav e se izuzetno nepovoljno odraziti na položaj srpske Crkve posle osovinske agresije i komadanja zemlje aprila 1941, kao i na odnos okupatora prema njenom sveštenstvu, me u ostalima i prema patrijarhu Gavrilu i episkopu Nikolaju. 62 Židov, br. 18, 5. maj 1939, Smrt Marka Steinera, Židov, br. 52, 20. decembar 1940, 7; :,,. 1, , Štip, Židov, br. 9, 1. mart 1940, Dnevnik Alojzija Stepinca, 5. X 1940, Danas, Zagreb, 3. VII 1990, Arhiv Srbije, fond Ministarstvo prosvete i vera (oznaka fonda: G-3), Glavni prosvetni savet, f-2, 19/1941, Spisak lica jevrejskog porekla, koja mole upis na Univerzitet u Beogradu; a) Medicinski fakultet. 67 R. Radi, Verom protiv vere,

39 Srpska pravoslavna crkva i jevrejsko pitanje 39 Milan Koljanin SERBIAN ORTHODOX CHURCH AND THE JEWISH QUESTION Summary The relation of Serbian Orthodox Church to the Jewish question is traced through the attitudes and actions of its most influential representatives. The main concept of the bishop Nikolaj Velimirovi was a renewal of the Serbdom and Christianity at large. The frightful impact of the Bolshevik revolution was the main cause of his strengthening anti-semitism, spread as well with other clerics of the Orthodox Church. These attitudes were strongly expressed in the course of 1930s. Alongside with internationalism, bishop Nikolaj criticized imperialism and chauvinism. In the second half of 30s he was criticizing both communism and fascism, and was publicly speaking in favor of the Jews during their persecution. Such position had an impact in the Jewish community, whose influential members held his public action in great esteem. Patriarch Gavrilo was a consequent enemy of totalitarian ideologies. His public display of sympathy for the persecuted Jewish people was particularly noted in the Jewish audience. The engagement of the Serbian Orthodox Church against the accession of Yugoslavia to the Tripartite Alliance was an encouragement to the Jewish community on the eve of its destruction.

40

41 NIKOLA ŽUTI, nau ni savetnik Institut za savremenu istoriju UDK 323.1:050(497.1)"1918/1941"(093.2) Beograd, Trg Nikole Paši a (=163.42):050"1918/1941"(093.2) LIBERALNO JUGOSLAVENSTVO I RIMOKATOLI KO HRVATSTVO Analiza odabrane jugoslavenske periodike APSTRAKT: lanak se bavi nacionalnim projekcijama jugoslavenstva i hrvatstva kroz kriti ku analizu jugonacionalne periodike Kraljevine Jugoslavije ( Književni jug, Javnost, Krug, Vidici ), koja je nekriti ki promovisala staro mitološko rimokatoli ko hrvatstvo a srpska istoriografija bez neophodne revizije ta saznanja prosto prihvatala. Klju ne re i: Liberalizam, rimokatolicizam, hrvatstvo, Kraljevina Jugoslavija, Vladimir orovi, Niko Bartulovi Liberalno jugoslavenstvo kroz uzdizanje hrvatstva Osim rimokatoli kih stvoritelja nove konvertitske nacije hrvatstva, njeno utemeljenje i širenje u nau noj i kulturnoj sferi sprovodili su, esto i nesvjesno, liberalni jugoslavenski nacionalisti nove državne tvorevine nastale na razvalinama Austro-Ugarske monarhije. U novoj istoriografiji i književnosti jugoslavenstva odmah se osjetila podložni ka dodvornost novoj klimi liberalnog bratstva ponekih srpskih intelektualaca, prvenstveno istori ara i književnih istori ara, koji su uo i stvaranja Jugoslavije po eli pisati o jugoslavenstvu kao spoju tri stara plemena i samim time bezrezervno prihvatili srednjovjekovnu mitologiju rimokatoli kog hrvatstva. Kao liberalno-masonski ideolozi jugoslavenstva oni su vrlo negativno uticali na tradiciju srpstva, pogotovo u prekodrinskim ( pre anskim ) zemljama, pa tako i u Dalmaciji. Utemeljitelji takvog liberalnog jugoslavenstva kroz mitološko velikohrvatstvo bili su masoni najvišeg 33. stepena, prof. dr Ferdo Šiši, prof. dr Viktor Novak i publicista Milan Marjanovi, koji su svoje Rad je deo projekta Instituta za savremenu istoriju (Ne)uspešna integracija (ne)dovršena modernizacija: me unarodni položaj i unutrašnji razvoj Srbije i Jugoslavije (broj ), koji finansira Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije.

42 42 Nikola Žuti Istorija 20. veka, 1/2010 velikohrvatske nacionalne hipoteze nametnuli beogradskoj, ali i široj srpskoj nau noj eliti. Jedan od takvih ideologa jugoslavenstva sa srpske strane, koji je tako e izjedna avao starinu srpstva i hrvatstva i koji je srpsku tradiciju i duhovnost krajem Prvog svjetskog rata nesebi no dodjeljivao hrvatstvu, bio je istori ar i književni kriti ar dr Vladimir orovi. 1 Kod nacionalne podjele književnika na srpske i hrvatske povodio se geografskim staništem pisca ili vjerskim opredjeljenjem. Istine radi, srpstvo je priznavao dalmatinskim piscima Simi Matavulju, Jovanu Sunde i u, Marku Caru i drugima. 2 Me utim, Srbina rimokatoli ke vjere Ivu Vojnovi a je svrstao u hrvatske pisce, a još je pogubnije što je velikog pjesnika Petra Preradovi a, ro enjem pravoslavnog Srbina, od oca krajiškog Srbina Jovana i majke Pelagije, svrstavao u hrvatske pisce, iako se i on sam, bez obzira na jak asimilatorski uticaj rimokatolicizma i germanstva, osje ao Srbinom. Povodom organizovanja Preradovi eve proslave 1918, u jugoslavenskom i antiaustrijskom duhu, uredništvo Književnog juga posvetilo je poseban broj pjesniku Petru Preradovi u. orovi je u tom broju objavio lanak pod tendencioznim naslovom Petar Preradovi prema Srbima, kojim je itaoce asocirao da je Preradovi hrvatski pjesnik. Istina, orovi je naveo pismo Preradovi a Vuku Karadži u od 10. aprila u kojem je istakao da piše pjesme kao Serblin, kirilskim pismeni nepe atim.... orovi je dalje pisao da je Preradovi sara ivao i na srpskim listovima, kad je bilo uzajamnih veza više, i da je svog prijatelja Trnskog svrstao me u srpske književnike. Priznao je ipak da je može biti doista da se Preradovi ose ao tako, i ako to ina e nije pokazivao. Me utim, što je više stario i ostajao u hrvatskom društvu, kako je procjenjivao orovi, on se sve više i sve odre enije ose ao Hrvatom i pokazivao to i svojim javnim i svojim privatnim delovanjem. 3 U prilog teze o samosvojnosti hrvatskog kulturnog prostora, orovi je dolazio do ekskluzivno srbofopskih zaklju aka o istoj hrvatskoj kulturi u hrvatskim zemljama, u kojima su, kako se može zaklju iti, Srbi prosti remetila ki doseljenici. Pišu i o književnosti XIX vijeka, za njega je historijska injenica da su u nas postojale dve posebne književnosti, srpska i hrvatska, a nikako srpsko-hrvatska. Iako je priznavao da je ova njegova književno-jezi ka teza neprijatna za ideologiju našeg vremena (jugoslavenstva), on je govorio da 1 Vladimir orovi ( ), studirao je slavistiku i istoriju na Be kom univerzitetu kod V. Jagi a, K. Jire eka, M. Rešetara i drugih; promovisan je za doktora filozofije na osnovi disertacije o Lukijanu Mušickom. Potom je proveo godinu dana na usavršavanju u Minhenu kod vizantologa Krumbahera u Parizu i Bolonji. Godine postavljen je za šefa slovenskog odeljenja Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine. (R. Samardži, Vladimir orovi, Enciklopedija Jugoslavije, II, 634). Navedeni detalji iz stru ne biografije orovi a objašnjavaju njegovo subjektivno istoriografsko i književno-istorijsko poimanje srpstva i hrvatstva, na štetu srpstva. 2 V. orovi, Srpski pisci kod Hrvata, Književni jug, br. 2, 16. januar Vladimir orovi, Petar Preradovi prema Srbima, Književni jug, br. 6, 16. mart 1918.

43 Liberalno jugoslavenstvo i rimokatoli ko hrvatstvo 43 nastupa iskreno, jer je to uvek najlepše i naj estitije. Jedinstvo jezika, po orovi u, nije isto što i jedinstvo književnosti: Jezik je elemenat spontanog organskog stvaranja, a književnost produkat duhovne emanacije. Formiranje duhovnih struja, koje daju smer književnosti, može se prou iti do u najmanje tan ine i uvek se njegova geneza svodi na grupe i na pojedince, dok kod jezika nema evolucionog procesa bez širokog udela velikih narodnih masa. Možemo, s vrlo mnogo sigurnosti, dokazivati, kako se u srpskoj književnosti razvila pismenost vizantijskog mentaliteta, a u Hrvata se stvorila književnost zapadnih tradicija. 4 Ovakvim proizvoljnim konstatacijama orovi je svodio srpsku ( bizantsku ) kulturu na podru je uže Srbije, a sve visoke kulturne domete prekodrinskih Srba pravoslavne i rimokatoli ke vjere upu ivao na hrvatsku kulturu uzoritog rimokatoli kog i protestantskog (liberalnog) Zapada. Time je odricao i samom državotvornom terenu uže Srbije da je imao bilo kakav kulturni uticaj s podru ja liberalno-demokratskog Zapada, koji je naprotiv bio vrlo jak. Iako e u Kraljevini Jugoslaviji biti ideolog integralnog (nedjeljivog) jugoslavenstva, te godine bio je uvjeren da su Srbi i Hrvati, ma koliko srodni, bili tu i jedni drugima. orovi je, dakle, bio protiv onovremenog na ela da sve što je pisano na jednom jeziku (srpskom) pripada jednoj književnosti, odnosno, srpsko-hrvatskoj književnosti. Za njega po pitanju moderne nacije nije bio primaran jezi ki, antropološki ili etnografski princip. On je bio za tadašnji moderni princip liberalno-demokratskog tuma enja nastanka nacije, prema uzusima liberala XIX vijeka. Narodnosni princip postojanja organskih starih naroda za liberalne tuma e modernog nacionalnog konstituisanja jednostavno nije važio. Za te nove definitore nacije, pa tako i za Vladimira orovi a, u modernu naciju su se mogli udružiti ljudi istih dubljih osje aja, odnosno ljudi koji su apsolutno svjesni svoje zajednice. Ko je mogao biti svjestan svoje zajednice? Pa naravno svi oni koji su morali biti pod nasilnim državnim krovom koji se ubrzano stvarao tokom XVIII i XIX vijeka, kao državni krov Francuske, Njema ke i Italije, u koji su morali da se svrstaju i svi oni koji nisu bili etni ki Francuzi, Nijemci i Italijani (pod Kavurovom parolom Stvorili smo Italiju stvorimo Italijane ) i koji su potom postali državna (neetni ka ili nadetni ka) nacija. U tim državama, koje su ujedinjene gvozdenom voljom liberalnih lidera, nije moglo biti nacionalnih manjina, ve samo državotvorni narod istih dubljih osje aja i ljudi koji su apsolutno svjesni svoje zajednice. Bile su to, ipak, nove državne zajednice koje su oformljene na ruševinama feudo-aristokratskih prevazi enih državnih sistema. Prema neistorijskom orovi evom rezonu stara srpska narodna tradicija (jezi ka, antropološka i etnografska) naprosto je izjedna ena sa modernom nacijom hrvatstva, upravo stvaranom tokom XIX vijeka na orovi evim modernim liberalnim nacionalnim principima ljudi istih dubljih osje aja (rimokatoli kih 4 Isto.

44 44 Nikola Žuti Istorija 20. veka, 1/2010 N. Ž.), odnosno ljudi koji su apsolutno svjesni svoje zajednice (virtuelne Velike Hrvatske u nastajanju i stalnom širenju). Za udo da orovi iz bratstva hercegova kog, koje je vjekovima posmatralo rimokatoli ku konverziju nad pravoslavnim Srbima, ni u jednom svom tadašnjem istorijsko-književnom radu nije pomenuo srpsko narodno jezgro iz kojeg je stvaran novi hrvatski nacion. On je jednostavno u istu ravan stavljao srpski (etni ki) i novonastali hrvatski (neetni ki) nacion: U XIX veku Hrvati se afirmiraju kao Hrvati, a Srbi kao Srbi, i govorili mi šta ho emo neoborivo stoji (na osnovu kojih injenica? N. Ž.), da su se oni afirmirali kao posebne jedinice i da su kao takve htele da se shvate. Srbi i Hrvati su, po njegovom mišljenju, naro ito svjesni nacionalni subjektiviteti koji samostalno stvaraju svoje posebne nacionalne ideologije ( ak i bez upliva globalnih sila i ideologija N. Ž.). Književnik sa Hvara Niko Bartulovi, kao glavni urednik Književnog juga, prihvatio je orovi ev obiman lanak, što govori o nacionalnom i ideološkom profilu asopisa, ali i o tome da je i sam Bartulovi bio na njegovom nacionalnom stanovištu i da je u dobroj mjeri dijelio njegove razdiobe starog srpskog i odvojenog starog hrvatskog naroda. 5 U skladu sa takvom ure iva kom politikom, jugoslavenski unitaristi liberali, okupljeni oko Književnog juga, podržavali su rad Društva hrvatskih književnika i njihovu aktivnost na popularizaciji hrvatske književne misli, koja je esto bila u funkciji stare hrvatske slave. Na Glavnoj skupštini Društva hrvatskih književnika od 6. juna 1918, za predsjednika je izabran Srbin rimokatolik Ivo Vojnovi, dok su u odbor ušli Julije Beneši, Oto Bošnjak, Jozo Ivaki, pravoslavni Srbin Petar Konjovi, dr Vladimir Livadi, Mihovil Nikoli, eh dr Dragutin Prohaska, Nijemac dr Artur Schneider, dr Milorad Straznicky, ma aron uro Szabo, dr uro Šurmin i Srbin Veljko Tomi i. Za zamjenike su izabrani dr Zdenka Markovi, Andrija Mil inovi i dr Viktor Novak. 6 Vladimir orovi je promovisao ekavicu kao jezi ki oblik koji e spajati jugoslavenske narode i naro ito ja ati kulturno jedinstvo jedinstvenog jugoslavenskog naroda. S druge strane, rimokatolici (Hrvati) jugoslavenski nacionalisti su, zbog bržeg stapanja (sintetizovanja) jugoslavenskog naroda i odavanja priznanja Srbiji za stvaranje Jugoslavije, popularizirali ekavicu u interesu jedinstva i književnog i kulturnog i narodnog. Za ekavicu su se izjasnili dr Josip Smodlaka, Milan Marjanovi, Vladimir erina, P. Mitrovi, a danas njom pišu delomi no Niko Bartulovi i Ivo Andri, i potpuno mla i elementi kao U. Donadini, Kuzma Tomaši, A. Šimi. 7 Književnik Bartulovi e se u dobroj mjeri držati ovih orovi evih, u suštini Skerli evih kompromisnih stavova da jedinstveni jugoslavenski narod 5 N. Bartulovi, Politi ki nazori Petra Preradovi a, Književni jug, br. 6, 16. mart Glavna skupština Društva hrvatskih književnika, Književni jug, br , 1. juni V. orovi, Za književno jedinstvo pitanje nare ja i pisma, Književni jug, br. 3 4, 16. februar 1918.

45 Liberalno jugoslavenstvo i rimokatoli ko hrvatstvo 45 koristi ekavicu i u što ve oj mjeri latinicu. Zato e svoje radove pisati i objavljivati latinicom i ekavskim narje jem. Zbog potrebe što bržeg stapanja troplemenog jugoslavenskog naroda, Bartulovi eva književno-kriti ka aktivnost u Književnom jugu kretala se u pravcu ravnopravnog kriti kog prikazivanja srpsko-hrvatsko-slovena kih asopisa i autora koji su pisali u integralno-jugoslavenskom duhu. Književni jug je postao centralna jugoslavenska revija. Jugoslavenstvo, srpstvo i hrvatstvo u Bartulovi evim listovima Bartulovi je poslije ure ivanja jugoslavenskog Književnog juga postao profesionalni urednik, pa je u Kraljevini Jugoslaviji ure ivao brojne asopise i listove (Jadransku stražu, Echo d Belgrade, Javnost, Sokolski glasnik, lan redakcije Srpskog književnog glasnika, Kruga i Vidika i drugih) u strogo jugoslavenskom duhu. Pojedini saradnici Javnosti (izlazila ) bili su i dalje na stanovištu Vladimira orovi a koji je pisao da je nacija osje aj (odnosno da su se u modernu naciju mogli udružiti ljudi istih dubljih osje aja, odnosno ljudi koji su apsolutno svjesni svoje zajednice ), a ne više pitanja jezika, antropologije ili etnografije. Na takve hipoteze u jugoslavensko-romanti arskom stilu i dalje se nadovezivao njegov prijatelj Niko Bartulovi, ali je ublažavao ranije izraženo uvjerenje o jugoslavenstvu Ante Star evi a i Stjepana Radi a. Po njemu, oslobo enje je zateklo Hrvate podeljene u etiri skupine: 1) izrazito jugoslovensku, koja je najaktivnije radila za ujedinjenje sa Srbijom u zajedni ku jugoslovensku državu, 2) star evi ansku, koja se nije još priljubila jugoslovenstvu, ali je bila odlu no antiaustrijska, te je evolucionirala do traženja zajedni ke države sa Srbijom; 3) radi evsku, koja idejno nije negirala jugoslovenstvo, pa je ak išla do sveslovenstva, ali je na terenu isticala hrvatstvo i naro ito negovala selja ko-socijalni program, 4) frankova ko-klerikalnu, koja je bila i protiv Srbije i protiv Jugoslavije, te je do poslednjeg asa podržavala Austriju i isticala se u denunciranju narodnih ljudi. 8 Pod uticajem agresivnog hrvatstva od sredine 1930-ih godina, Javnost je malo revidirala svoj širok jugoslavenski kurs i pojedine rimokatolike-hrvate, koje je prethodnih godina uzdizala kao Jugoslavene, odlu nije je svrstavala u nacionalne Hrvate. Klerikalna Hrvatska straža je, me utim, optuživala liberalnu Javnost da mrzi sve što je hrvatsko i katoli ko. Na takve optužbe agilni Bartulovi je odgovorio: Mi se, naravski, ni do sada nismo osvrtali na sli ne denuncijacije, preuzete iz metode dr Jozefa Franka, pa ne emo ni sada. U toliko manje, što je Hrvatska straža u poslednje vreme stala na veliko da odri e ljubav prema hrvatstvu i da operiše sa štetovanjem interesa hrvatskog naroda, ak i prema najuglednijim vo ama HSS, kao što su dr Herceg, dr Bi ani, dr Šol (liberalno krilo HSS N. Ž.), tako da je kod svakog ozbiljnog oveka ta kleveta ve pot- 8 N. Bartulovi, Politika prema Hrvatima, Javnost, br. 40, 19 oktobar 1935.

46 46 Nikola Žuti Istorija 20. veka, 1/2010 puno izgubila zna enje; a za stoprocentno klerikalne mozgove nije nam ni stalo. 9 Saradnici Javnosti, u broju od 30. januara 1937, kritikovali su lanak dr N. Lali a o Matici hrvatskoj. Mada su, po ocjeni lista, podaci o samoj instituciji uglavnom bili ta ni, slijede e Lali eve tvrdnje bile su neprihvatljive: Zagreb je, zahvaljuju i Ilirskom pokretu, postao gravitaciona kulturna osovina ovih krajeva, koji su još dugo vremena i posle Iliraca, živeli kulturno razasuti. Tako, Hrvatsko Primorje i Slavonija žive posebno i ime Hrvat za njih ozna ava samo stanovnike Zagreba. Ostali su Slavonci, Dalmatinci, i ve ina Hrvata nisu ni znali da su Hrvati (po jednom napisu iz 1852). Dalmacija živi dugo autonomno i u njoj je jak italijanski uticaj. Tek koncem 19. stolje a jako panslavisti ko i srbofilsko strujanje i nastojanje potira e taj uticaj. Za autora ovog teksta (Novak, Marjanovi ili Bartulovi ) pisanje dr Lali a bilo je ne samo neta no i nejasno, nego i opasno, jer e kod onih Hrvata, koji nikako nisu separatisti ki raspoloženi, pobuditi ose aj, kao da navlaš ho e da se omalovaže odlike hrvatstva, ma koliko da to verovatno nije bila autorova namera. U nastavku kriti ke analize naveo je: Dalmacija je, naime, doduše bila pod jakim italijanskim uticajem, što nije ni udo, nakon toliko vekova venecijanske vlasti, sa tako jakom kulturom, ali zato je i najnesvesniji dalmatinski autonomaš svoj jezik nazivao uvek hrvatskim! (rijetko hrvatskim, ali zato uvijek slovinskim, ilirskim, dalmatskim nazivima za Srbe i srpski jezik N. Ž.), kao što ga je nazivao Maruli, autor Judite, u verzih harvatskih složene, Barakovi, Zorani, Vetrani itd, ak tamo u XVI i XVII veku! Nikada, ni u kom momentu, nije ime Hrvat ozna avalo samo stanovnike Zagreba, pa je na pr. kod primorskog Senjanina Vitezovi a (ne pominje pravo njema ko ime Riter N. Ž.), , postojao ak jaki pankroatizam, a narodni preporod u Dalmaciji vodio se doduše i pod slovinskim i pod jugoslovenskim imenom, ali više od svega pod hrvatskim, ma da je ostao uvek u jakom slovenofilskom i jugoslovenskom duhu. Da nije bilo toga, Italijanaši ne bi bili izbacili uvenu parolu Slavi sempre, Croati mai!, baš kao protutezu hrvatstvu!. 10 Pred nama je jedan iznena uju e tendenciozan i pristrastan kriti ki osvrt jugoslavenskog nacionaliste na Lali ev tekst. Nijednom rije ju se ne pominje da bi se dalmatinski govor mogao zvati i srpskim. Saradnici Javnosti su o ito zaboravili podatke iz austrijskog popisa iz po kojem je u Dalmaciji bilo oko Srba rimokatolika i oko pravoslavnih Srba, a niti ijednog rimokatolika pod hrvatskim imenom. Na kraju je dr N. Lali optužen da je sa samo nekoliko re enica protiv hrvatstva uzrujao itav niz hrvatskih listova koji su zbog uvre enog ponosa burno reagovali. Lali je, dalje, u tadašnjim teškim politi kim prilikama zbog politi kog spora oko tzv. hrvatskog pitanja i sve izraženijeg srpskog, morao voditi ra una da svojim neta nostima ne izazove 9 Polemi ka zrnca, Javnost, br. 26, 27. juni Za ispravnu ocenu hrvatskih odlika!, Javnost, br. 5, 30. januar 1937.

47 Liberalno jugoslavenstvo i rimokatoli ko hrvatstvo 47 zlu volju kod Hrvata ne samo protiv autora, itave redakcije pa ak i protiv svih Srba. 11 Srbi su se dakle, bez obzira na istinitost svojih tvrdnji, morali snishodljivo ponašati, ak i u svojoj velikosrpskoj monarhiji, samo da ne bi izazvali dodatni separatizam kod Hrvata lojalnih Jugoslaviji, kao i gnjev velikohrvatskih ideologa, koji su u isto vreme bili i falsifikatori virtuelne istorije hrvatstva. U pogledu narodnog jedinstva Bartulovi je i tokom zastupao tezu realnog jugoslovenstva kao spoja tri stara es-ha-es naroda. Takozvano hrvatsko pitanje trebalo je rješiti bez smicalica i skrivenih misli, u smislu zadovoljenja i garancija za Hrvate, ali s time da i Hrvati treba da razumeju da se takvo rešenje, ne samo može, nego da je jedino mogu e da se uspešno i trajno na e na bazi narodnog jedinstva!, ali narodnog jedinstva bez nasilnog centralizma, sa izraženim samoupravnim pa ak i federalisti kim ure enjem države. Staro mitsko hrvatstvo za Bartulovi a je, me utim, i dalje bilo dogma u koju nije trebalo sumnjati. On je i dalje vjerovao u stari hrvatski plemenski korijen, kao i njegovi saradnici profesori i nau ni radnici. U Javnosti su se i dalje objavljivali lanci po principu nacionalnog klju- a, jednake krivice i jednake vrline troplemenog naroda. Ako je na jednoj strani Star evi sve pretvarao u hrvatstvo, u isti koš s njim trpan je velikosrpski nacionalni koncept Vuka Karadži a Srbi svi i svuda. Po toj logici mogao je da se pojavi lanak filologa Božidara Kova evi a koji je nekriti ki, bez argumenata egzaktne fundirane istoriografije, direktno prozvao Vuka u negativnom kontekstu, sa proizvoljnih filoloških pozicija. Neshvatljivo je da je Bartulovi kao urednik objavio jedan takav hipoteti ki tekst koji je ispod intelektualnog nivoa asopisa i njegovih saradnika. Po dr Kova evi u, razvi e hrvatske nacionalne svesti jedan je od najzanimljivijih predmeta za ispitivanje sociologa. Za Kova evi a su svi napisi o Hrvatima hipoteze i konstrukcije, pogrešni zaklju ci. Naro ito je napao Mikloši evu hipotezu, sa kojom su se složili Šafarik, Budmani, Dani i, Vuk i Jagi, po kojoj su akavci Hrvati, kajkavci Slovenci a svi štokavci Srbi. Kova evi je prozivao Vuka zato što je celog veka ostao na Mikloši evu gledištu. Laik-neistori ar je procjenio (nepoznato na osnovu ega) da je to bila Vukova velika greška od velikog uticaja na loše odnose Srba i Hrvata. Za odre ivanje plemenske ili nacionalne svesti, po snovi enju Kova evi a, nije merodavna lingvistika i jezi ka pripadnost nego psihologija i politika (kao i kod orovi a N. Ž.), jer su se u Vukovo vreme mnogi štokavci politi ki i psihološki ose ali Hrvatima, dok je Vuk hteo da im dokaže da su Srbi. Po Kova evi u, Vukova formulacija o srpstvu štokavaca samo je izazvala mirotvornog Antu Star evi a koji je po sli nom receptu, iako nažalost na mnogo grublji na in, hteo od Srba da napravi Hrvate. Vukova narodna kultura, koju je Kova evi potcjenjivao, nametnuta je katoli kom stanovništvu štokavskog nare ja i nagnala franjevce da gude uz paganske gusle. 11 Isto.

48 48 Nikola Žuti Istorija 20. veka, 1/2010 Iako po vokaciji nije bio istori ar, Bartulovi je u više lanaka i polemika ustao u odbranu jugoslavenstva Josipa Juraja Štrosmajera od procjena Obzora, Hrvatskog dnevnika i Hrvatske straže da je Štrosmajerova nacionalna koncepcija trebalo da razvodni hrvatsku misao, ili da zbriše hrvatsko ime. 12 Pred Bartulovi evim nekriti kim uzdizanjem Štrosmajerovog iskrenog jugoslavenstva, navedeni velikohrvatski listovi su ipak ušli u dublju pozadinu njegovog javnog rada. Obzor je priznao da je njegova politi ka djelatnost imala za cilj da Hrvatsku i Zagreb u ini predvodnikom u životu jugoslavenskih naroda, da Hrvatska postane kulturni vo a južnoslavenskih naroda. Rimokatoli ka Hrvatska straža, u broju od 18. februara 1938, s pravom je istakla da je Štrosmajerovo jugoslavenstvo imalo služiti, osobito u okviru Austro-Ugarske, politi koj i kulturnoj premo i i vodstvenoj ulozi hrvatstva. Preko ovakve konstatacije Hrvatske straže Bartulovi je istakao svu nelogi nost optužbi protiv Štrosmajera za takvo jugoslavenstvo i razvodnjavanje hrvatstva: Pre svega, ako bi Štrosmajer bio radio na premo i hrvatstva nad srpstvom i da hrvatstvo bude politi ki prvo u jugoslavenstvu, onda bi to zna ilo da je bio radikaliji velikohrvat i od Star evi a; i kako onda da se razume injenica da se ak i bivši ma aron Šuflaj... po itavoj Hrvatskoj slavi kao apostol hrvatstva, a da se za Štrosmajerov dan, ni Hrvatska straža ni Obzor (koga je Štrosmajer najobilatije nov ano pomagao) nisu ni setili Štrosmajera, te da je Hrvatski dnevnik pokušao ak da umanji njegovu veli inu, ozna ivši štrosmajerovštinom nastojanje da se hrvatska misao razvodni. 13 Stalno polemišu i sa Hrvatskom stražom, Bartulovi je bio zadovoljan što je ona u broju od 18. februara itav lanak posvetila njegovom novom asopisu Krug (pokrenut u januaru umjesto zabranjene Javnosti). Pri tom se ljutila na nas što ustajemo u odbranu Štrosmajera, koga ona, ma da je bio katoli ki biskup, na dan njegove godišnjice niti jednom re ju ne spomenu!. S druge strane, Hrvatska straža je tvrdila da Krug falsifikuje Štrosmajera. Krugovci su se zbog takvih optužbi pitali: Pa ako je tako, zašto Hrvatska straža, umesto nas, ne piše o njemu i zašto ga ne prikaže u svetlu za koje ona misli da je pravo? I zar baš to, što klerikalci bojkotuju Štrosmajera, nije najbolji dokaz da je svetlo, u kome ga mi prikazujemo, pravo, dok naprotiv za ono, koje bi oni hteli da mu pripišu, nemaju nikakvih argumenata?. 14 Za Bartulovi a je bilo najvažnije tvr enje Hrvatske straže da ona ne potcijenjuje, nego naprotiv cijeni kulturni rad biskupa Štrosmajera, i pri tom podvla i ono kulturni, naglašuju i time o ito da njegov nacionalni i politi ki rad ne ceni. Po njegovom mišljenju, upravo tom njegovom nacionalnom i poli- 12 Pokušaji da se umanji Štrosmajerova veli ina, Ko se setio, a ko nije Štrosmajera?, Krug, 12. februar N. Bartulovi, Štrosmajerovo jugoslovenstvo i uloga Beograda i Zagreba, Krug, br. 6, 26. februar Štrosmajer i Hrvatska straža, Krug, br. 6, 26. februar 1938.

49 Liberalno jugoslavenstvo i rimokatoli ko hrvatstvo 49 ti kom radu itavi krajevi našeg naroda imaju da zahvale što su došli do hrvatske svesti, pa nema gotovo jedne stare hrvatske itaonice u Dalmaciji koja, zbog toga nacionalnog rada, nije Štrosmajera izabrala po asnim lanom. Bartulovi je tog puta bio u pravu kad je priznao Štrosmajeru zasluge za razvoj hrvatske svijesti, ali nije istakao da se u dalmatinskim srpskim krajevima nije radilo o spontanom razvoju hrvatske nacionalne svijesti, ve o nasilnom prozelitskom rimokatoli enju Srba i njihovom pretvaranju u Hrvate, a sve to pod firmom borbe protiv autonomaštva Srba i Italijana. Ispravno je zaklju io kako je za svoj nacionalni rad Štrosmajer nagra ivan po asnim lanstvom u hrvatskim itaonicama. Bartulovi je ostao na neprikosnovenom jugoslavenskom stanovištu, uz prihvatanje mitologije o starom plemenskom hrvatstvu. Za njega je Štrosmajer (kao i Ra ki) bio apostol jugoslovenstva koji je radio na sjedinjenju sve jugoslovenske bra e i pisao i govorio o duhu jednog jugoslovenskog naroda. U istom svjetlu Štrosmajera je predstavljao i Bartulovi ev liberalni ideološki istomišljenik Viktor Novak, 15 koji je o njemu pisao kao o jevan elisti jugoslavenstva i narodnog jedinstva, kao o borcu za zbliženje Isto ne i Zapadne crkve preko uvo enja bogoslužja na staroslavenskom jeziku i pismu (glagoljici). Novak, a ni Bartulovi, nijednom rije ju nisu pominjali da bi takve Štrosmajerove namjere mogle imati i prozelitsku tendenciju provo enja unije (grkokatolicizma) nad šizmati kim Srbima od strane Rimokatoli ke crkve (po formuli rimokatoli kog jugoslavenstva). U suštini, Štrosmajerov politi ki rad je bio daleko od njegove proklamovane sveslavenske solidarnosti i bratstva me u slavenskim narodima, naro ito izme u Srba i Hrvata. Istori ar Vasilije Kresti se studiozno bavio pitanjem Štrosmajerovog prozelitskog austroslavenskog jugoslavenstva i me u prvima je kriti ki po eo da piše o takvim latinskim lukavostima i podvalama srpskom narodu preko njegovog rimokatoli kog jugoslavenstva. 16 Stvaranje srpskog fronta i Bartulovi evi Jugoslaveni Zbog teškog politi kog položaja srpskog naroda u namjesni kom režimu kneza Pavla Kara or evi a, postepeno se stvaralo više tzv. srpskih frontova. Konkordatska kriza i sve bezobzirnije ponašanje velikohrvatskih elemenata nad Srbima i Hrvatima Jugoslovenima, dovelo je do formiranja Jovanovi evog Srpskog kulturnog kluba po etkom 1937, Stojadinovi eve Srpske radikalne stranke u februaru i drugih formacija srpskog nacionalnog okupljanja. Iako su osniva i i saradnici Srpskog kulturnog kluba bili liberalne demokrate i jugoslavenski nacionalisti (bivši ili tadašnji), Bartulovi i njegovi Jugoslaveni nisu u estvovali u akcijama konstituisanja, a nisu ni sara ivali u politi ko-publicisti kim stvara- 15 Novak je za asopis Krug napisao romansiranu biografiju Nemca Pavla Ritera (Ritter) Vitezovi a (Krug, br. 10, 26. mart 1938). 16 V. Kresti, Srpsko-hrvatski odnosi i jugoslovenska ideja u drugoj polovini XIX veka, Beograd, 1988; Josip Juraj Štrosmajer Jugosloven, Hrvat ili Velikohrvat, Beograd, 2009.

50 50 Nikola Žuti Istorija 20. veka, 1/2010 la kim aktivnostima Kluba. Bartulovi je naro ito bio protiv tzv. srpskog fronta, smatraju i da Srbi moraju i dalje stoi ki (mirotvorno) podnositi velikohrvatske provokacije, zbog o uvanja kakve-takve jugoslavenske državne zajednice. Procjenjivao je da srpski front nema širu politi ku podršku, jer se mora priznati da od postoje ih politi kih formacija, bar otvoreno, ni jedna nije za taj front, a nema u izgledu ni neka nova sa takvom parolom. Bartulovi je, me utim, strahovao od razasutih pojedinaca ili ve ih skupina koje se javljaju u svim grupama, ne toliko sa otvorenom parolom, koliko sa neke vrste protestom, pretnjom protuakcije. Parolu Srbi na okup Bartulovi, dakle, nije podržavao zbog svog bezgrani nog i u tim godinama utopijskog jugoslavenstva. On je bio protiv srpskog fronta jer je o ekivao da bi njegovim stvaranjem došli u opasnost i srpstvo i jugoslavenstvo. Srpski front je okarakterisao kao neku vrstu inadžijske srpske imitacije frankovštine, sa parolom: Kad vi Hrvati ho ete da se delite što više od nas, da se i mi delimo što više od vas!. Pohvalio je ak i pisanje Dimitrija Ljoti a u poslednjem broju Otadžbine, jer je po njemu Jugoslaven Ljoti ta no primetio da se frankova ki i klerikalni elementi iz sveg srca vesele srpskom frontu, zbog uspješne akcije razjedinjavanja. Jugoslavenski nacionalisti iz Javnosti nisu štedili ni sporadi ne pojave srpskog nacionalizma (do 1937), ali i ubrzano stvaranje srpskog fronta, uz pozive Srbi na okup, koji su nastajali kao reakcija na bezobzirni šovinizam i separatizam nacije hrvatstva. Bartulovi je naro ito komentarisao napise u velikosrpskom Balkanu, napadaju i njihovog urednika Stefanovi a koji je u julu pozivao lanove glavnog odbora nekadašnje Srpske stranke ( okorila) i sve predstavnike bivše Srpske nacionalne omladine (SRNAO), da mu se jave radi reorganizacije i obnove aktivnosti Srpske stranke. Bartulovi eva Javnost je tokom detaljno pisala o pojavi Srpskog kulturnog kluba kao nepotrebnog i kontraproduktivnog u eri razbuktavanja Hrvatskog narodnog pokreta (mi bismo rekli hrvatskog separatizma), da se njime ne bi dodatno iritirao i raspaljivao hrvatski separatizam. Upravo da bi se neutralisala aktivnost Jovanovi evog Srpskog kulturnog kluba, kao protuteža u Beogradu je 26. oktobra osnovan Jugoslovenski kulturni klub (JKK). Osniva ka skupština u prisustvu sedamdesetorice osniva a održana je u Društvu prijatelja Francuske države tvorca i propagatora liberalne ideologije jugoslavenskog nacionalizma. Skupštini je predsjedavao dr Stevan Sagadin, predsjednik Državnog saveta. Pošto je univerzitetski profesor dr Ivan aja objasnio zašto je od prve inicijative i sastanka posve enog osnivanju Jugoslavenskog kulturnog kluba proteklo godinu dana 17, izabrana je uprava JKK na elu s predsjednikom akademi- 17 Akcija osnivanja Jugoslovenskog kulturnog kluba u Beogradu otpo ela je u maju 1937, kada je na jednoj konferenciji izabrana privremena uprava sa profesorom univerziteta dr Ivanom Džajom na elu. Klub nije preduzimao ništa sve do kraja ovog mjeseca, kada je sazvana ovogodišnja skupština, na kojoj je izabrana i prva uprava na elu s akademikom prof. dr Jovanom Erdeljanovi em.

51 Liberalno jugoslavenstvo i rimokatoli ko hrvatstvo 51 kom prof. dr Jovanom Erdeljanovi em i lanovima iz svih krajeva naše Otadžbine. Poslije programskog govora predsjednika, objavljenog u Vidicima, slijedili su prijedlozi pojedinih osniva a (prof. dr Viktora Novaka, dr V. Kujundži a, dr Miloša Trivunca, dr Dimitrija Konjevi a, dr Borislava Lorenca, dr Stanka Škerlja i dr Erdeljanovi a) ideološke i organizatorske prirode. U svom programskom govoru dr Erdeljanovi je vaskrsao godine jugoslavenskog romanti arskog entuzijazma iz vremena Književnog juga godine, kada se govorilo o prevashodno kulturnom ili duhovnom jedinstvu svih Jugoslovena. Naše jugoslovenstvo nije i ne e biti i ne sme biti isto programatsko, ukalupljeno u neke programatske formule, ve da mora duhovno sjediniti Jugoslovene bez obzira na razlike u pogledima o politi kom obliku državne zajednice, dodao je Erdeljanovi. Nastupaju i sa za tadašnje doba nerealnim i utopijskim konceptom monarhisti kog bratstva i jedinstva, istakao je slijede e: Mi emo u svoje kolo pozvati i vrlo rado primiti svakoga Jugoslovena koji nas želi iskreno pomo i u našim naporima radi ostvarenja ovog uzvišenog zadatka; mi ho emo da propovedamo bratsku ljubav i jedinstvo misli, jedinstvo duha u celokupnom našem narodu. Bratstvo i jedinstvo to e biti naša lozinka sa kojom emo prilaziti srcima i dušama svih Jugoslovena... To e biti putokaz svekolikom našem budu em delanju. Iskrena, duboka i ni im nepomu ena bratska ljubav izme u Srba, Hrvata i Slovenaca i nepokolebljivo duhovno jedinstvo svekolikog našeg naroda, to je naš najviši ideal i naš zavet... U tome mi gledamo neophodnu osnovu realnog jugoslovenstva, pravog oživotvorenja jugoslovenske misli. Glavni zadatak Jugoslovenskog kluba bilo je njegovanje jugoslavenske kulture i širenju jugoslavenske ideje: Mi dalje naro ito naglašavamo da emo nastojati na tome da izgra ujemo zajedni ku osnovu srpske, hrvatske i slovena ke kulture, i to u pravcu duhovnog jedinstva celokupnog našeg naroda, istakao je Erdeljanovi. 18 Jugoslavenstvo je prema planovima JKK trebalo oživeti predavanjima, izdavanjem knjiga i asopisa, sastancima. Planiralo se energi no zauzimanje Jugoslovenskog kulturnog kluba za osnivanje što ve eg broja Jugoslovenskih kulturnih klubova sa istom onakvom namenom kakvu ima naš Klub, koji e svetim plamenom jugoslovenske misli, idealom bratstva i jedinstva, zagrevati grudi i raspaljivati srca današnjih u budu ih naraštaja svekolikog našeg naroda. 19 Bartulovi je prihvatio ideje Jugoslovenskog kulturnog kluba i u potpunosti popularizirao Erdeljanovi evu zamisao o izgra ivanju zajedni ke jugoslavenske osnove srpske, hrvatske i slovenske kulture, i to preko osnivanja brojnih jugoslavenskih kulturnih klubova. On je JKK predstavljao kao udruženje koje po programu nije politi ko ni partijsko udruženje, i koje politi ku stranu jugoslavenskog programa prepušta politi arima. Jugoslovenski kulturni klub Bartulovi je zamislio kao eminentno kulturno udruženje koje je težište djelovanja trebalo da 18 J. Erdeljanovi, Jugoslovenski kulturni klubovi, Vidici, br. 11, 10. novembar Isto.

52 52 Nikola Žuti Istorija 20. veka, 1/2010 postavi na propagiranje duha, i to baš onog duha snošljivosti, poverenja, ljubavi i težnje za upoznavanjem, za sporazumevanjem i za ujedinjenjem. 20 Sporazum s Hrvatima ugrožavanje srpstva i jugoslavenstva Sporazum sa Hrvatima, odnosno objektivno rješenje tzv. hrvatskog pitanja, bio je, po mišljenju Bartulovi evih Jugoslavena, jedan od na ina ublažavanja ekstremizama u Jugoslaviji. Oni su, me utim, previ ali narastaju u srpsku ugroženost u Jugoslaviji, sve ve u zapostavljenost pre anskog i prekodrinskog srpskog naroda, koji je sa svojom pogubnom internacionalisti kom sviješ u gurnut u jugoslavenstvo i pri tom potpuno zanemario iskonske srpske nacionalne interese i osje aje. Bartulovi je, izgleda, stalno o ekivao od Srba viteško ponašanje ve inskog naroda i rješenje njegovog potisnutog i zakržljalog nacionalizma u jugoslavenstvu. Bartulovi je u to vreme razmišljao kao i predratni i posljeratni komunisti koji su smatrali da je srpsko pitanje rješeno stvaranjem Jugoslavije. Upozoravao je, istina, i na prepreke koje su stajale pred bratskim sporazumom, odnosno rješenjem neupitnog tzv. hrvatskog pitanja. Me u njima su bili ustrajavanje na centralizmu, ali i apsolutno negiranje narodnog jedinstva. 21 Sa obrazovanjem vlade Dragiše Cvetkovi a rasprave u medijima o hrvatskom pitanju su postale svakodnevne, potrebne i naprosto neizdržive. U februaru hrvatske novine, u prvom redu Obzor, Hrvatski dnevnik i Jutarnji list, po eli su slobodno objavljivati niz sumarnih statisti kih podataka o razmeru, ili bolje re eno o nesrazmeru, broja inovnika i nameštenika Srba, Hrvata i Slovenaca u državnim nadleštvima i preduze ima, kao što je i utrošaka iz državnih prihoda u injenih na podru ju pojedinih krajeva naše države. U jugoslavenskim Vidicima je navo eno da predstavljene brojke nisu globalne, nego precizne i da daju sliku koja je impresionirala, pa su sa odre enom blagonaklonoš u gledali na podatke hrvatskih statisti ara : Tim brojkama se pravdaju tužbe Hrvata na zapostavljanje. Sada su ovako javno i nesmetano iznesene prvi put za poslednjih desetak godina. Ranije je u štampi i u parlamentu bilo dosta govora o sli nim nesrazmerima u inovništvu i utrošcima iz državnim prigoda, ali je redovno težina stavljana više u gor inu i temperamentnost protesta na nepravdu, nego na preciznost cifara koje su se navodile veoma nesistematski. Vidici su naveli da je rasturena, prvo ilegalno u litografskom umnoženom izdanju, a onda kao štampana knjiga radnja Rudolfa Bi ani a o Ekonomskoj podlozi hrvatskog pitanja u kojoj je bio u injen prvi put sistematski pokušaj iscrpnog prikaza spomenutih nesrazmera, na osnovu analize državnih prihoda i izdataka, kao i podataka skupljenih i sre enih drugim putem N. Bartulovi, Osnivanje Jugoslovenskih kulturnih klubova, Vidici, br. 11, 10. novembar Pitanje sporazuma i narodno jedinstvo, Javnost, br. 17 i 18, 27. april Hrvatsko pitanje u brojkama, Vidici, 25. februar 1939.

53 Liberalno jugoslavenstvo i rimokatoli ko hrvatstvo 53 Saradnici Srpskog kulturnog kluba u listu Srpski glas, naro ito dr Bogdan Prica, argumentovano su u više brojeva pobijali naduvane podatke o ugroženosti Hrvata u jugoslavenskoj državi od vremena ujedinjenja. Dr Prica je bio u centru spisateljske pažnje Vidikovog anonimnog autora Starog koalicionaša, koji se osvrnuo na njegov lanak pod nazivom Kriti ki pogled na jugoslovenstvo kod Hrvata, koji je objavljen 7. decembra u broju 4 Srpskog glasa, lista Srpskog kulturnog kluba Slobodana Jovanovi a. Prica je, naime, pobijao tezu dijela jugonacionalista ali i dijela hrvatskih intelektualaca da je uvek kod Hrvata postojao jak srbofilski, jugoslovenski orijentisani pokret, odnosno da je ogromna ve ina Hrvata oduševljeno prihvatila jugoslovenstvo, ali da su ih zloupotrebe i progoni od strane centralisti kih vlada razo arali u njihovom jugoslovenstvu, i na koncu od njega potpuno odvratili. To je u suštini bilo svjesno ili nesvjesno potenciranje krivice hegemonisti kog Beograda, koje je nastavljano u socijalisti koj Jugoslaviji. Prica se usprotivio takvoj neistorijskoj konstrukciji isklju ive srpske krivice, pa je u svojim radovima tvrdio da je u velikom dijelu rimokatolika Hrvata i prije i poslije ujedinjenja bila usa ena neobjašnjiva mržnja rimokatoli kog (hrvatskog) stanovništva protiv Srba. Vidici su, kao prethodno Javnost i Krug, nastavljali borbu protiv antiliberalnih grupacija klerikalaca i frankovaca, okupljenih oko njihovih antijugoslavenskih glasila. U broju 21 22, od 25. novembra 1939, objavili su anoniman lanak Borba sa novim frankovlukom, koji je Hrvatska straža prenijela u cjelosti kako bi pokazala svojim itateljima da je taj lanak vrlo karakteristi an za taktiku jugomasona i svjedo i kakvim se sve intrigama služe integralna jugomasonska gospoda. Hrvatska straža je podsje ala itaoce da je za vrijeme Stojadinovi eve diktature njegova Samouprava skoro istim rije ima iskaljivala svoj diktatorski bijes na sve što je hrvatsko. Anonimni autor lanka je gnjevno konstatovao da su u Hrvatskoj straži podla ki prešutili da su Javnost i Krug zbog svojeg pisanja za vreme te diktature i zbog polemike sa tom Samoupravom bili svaki as plenjeni i najposle obustavljeni, a da su Vidici skoro u svakom broju plenjeni. Hrvatska straža je htjela, kako je istakla u odgovoru Vidicima, da se posluži s ovo nešto malo više današnje slobode štampe, pa da u odbranu frankovluka (konstatacija Vidika) odgovori u pet ta aka. Vidici su najviše polemisali s konstatacijom Hrvatske straže da je velika obzirnost prema frankovluku sa strane izvjesnog dijela hrvatske štampe koja je u rukama pristalica dr Ma eka, a koja svjedo i o izvjesnoj saradnji ma ekovaca i frankovaca i o funkcionisanju hrvatskog antijugoslavenskog fronta. 23 Od vremena osnivanja Banovine Hrvatske 26. avgusta 1939, Bartulovi u je sve bilo jasno vezano za zlu sudbinu jugoslavenstva, ali pomo i nije bilo niotkuda. Trebalo je sa uvati zajedni ku državu, ali tako da i Hrvati i Slovenci bar u ve ini budu zagrijani i oduševljeni za tu Jugoslaviju. Jugoslavija, bio je uvjeren, ne može da se održi i da napreduje ako je stvorena na bazi golog po- 23 Borba sa novim frankovlukom, Vidici, br , 25. decembar 1939.

54 54 Nikola Žuti Istorija 20. veka, 1/2010 slovnog ugovora, odnosno politi kog sporazuma. Antiliberalni i antijugoslavenski razvoj doga aja u Banovini Hrvatskoj u potpunosti je udaljio Bartulovi a od Ma ekove politike, za koju je u prethodnom razdoblju mislio da nije (kao frankova ka) u tolikoj mjeri separatisti ka, i da je u tadašnjem trenutku sve manje liberalna. Ipak, pojedini saradnici Vidika nisu u po etku osjetili svu opasnost po Jugoslaviju od antidemokratskog nenarodnog sporazuma Cvetkovi -Ma ek, donetog dogovorom izme u Britanaca, kneza Pavla, Ma eka i Cvetkovi a, bez odluke Skupštine koja je prethodno raspuštena (mimo volje nacionalnih Srba i Hrvata Jugoslavena). Vidici su bili mišljenja da se novoobrazovana Banovina Hrvatska organizovala prema shvatanjima onih koji su u dosadašnjim borbama organizovali i vodili najve i deo Hrvata. Iako je anonimni autor teksta zaklju io kako je opseg Banovine Hrvatske najve i u istoriji poslije srednjovjekovne države po narodnim vladarima, da je kompetencija Banovine veoma široka, smatrao je da je to veliko zadovoljenje hrvatskog naroda stvorilo preduslov za razvijanje me usobnog poverenja i saradnje izme u Srba i Hrvata, te aktivnog u eš a Hrvata u životu i upravi države. Srpsko okupljanje i ja anje srpskog fronta, preko Jovanovi evog Srpskog kulturnog kluba i Stojadinovi eve Srpske radikalne stranke, bili su logi na posljedica velikohrvatskog banovinskog projekta. ak su se i demokrate Ljube Davidovi a pitale da li da se uopšte ide na izbore prije nego što se Sporazum od 26. avgusta kompletira stvaranjem slovenske i srpske teritorijalne jedinice. Anonimni autor lanka iz Vidika zaklju io je da se ne može ostati kod starog stanja u svoj ostaloj državi, dok se je u jednom delu uvela federativna jedinica. Traženo je da se prije izbora barem na elno obeleži preostali tre i dio teritorije države kao srpska jedinica. I pored svih megalomanskih nacionalnih prohtjeva Ma ekovi teritorijalni zahtjevi bili su nezajažljivi, o emu svjedo i njegova izjava da bi imao još izvjesnih teritorijalnih traženja kad bi se imala obrazovati samo jedna i to srpska jedinica iz krajeva na istoku od Banovine Hrvatske. Takve izjave unosile su sve više nervoze i strasti u narod, naro ito na srpskoj strani što nikako ne koristi ni popularizaciji sporazuma, ni skladnoj saradnji i miru me u Hrvatima i Srbima. 24 Februarski broj Vidika iz posve en je smrti Ljubomira Davidovi a (19. februar 1940), najkrupnijeg predstavnika srpske demokratije predratnog tipa. U uvodnim razmatranjima Snaga ljubavi kao osnov države Bartulovi je naveo da je smrt Lj. Davidovi a, otvaraju i veliku prazninu, dala svima osetiti još jednom, kao pod osvetljenjem poslednjeg plamsaja sve e pre utrnu a, karakter i idealizam jednog pokoljenja i jednog vremena koje je politiku, naciju i državu gledalo o ima i vodilo kriterijumima druga ijim nego što su o i i kriteriji oveka današnjice. Bartulovi je žalio za idealizmom prošlih pravih demokratskih vremena, u odnosu na surovu ratnu stvarnost Jugoslavije i jugoslavenskog neposrednog evropskog okruženja. Ni vremena ni ljudi se ne vra aju, ali svako 24 Na pola puta, Vidici, br. 1 2, 25. januar 1940.

55 Liberalno jugoslavenstvo i rimokatoli ko hrvatstvo 55 vreme ima svoje ljude i ideje, pa samim time svaka generacija stvara svoje ideje i svoje vreme sa rezignacijom je zaklju io, upitavši se: Da li je ideal i metod koji je ovaplo avao po. Ljubomir M. Davidovi, nešto što pripada nepovratnoj prošlosti, ili nešto što, možda, predstavlja samo prve zrake budu nosti. 25 Poslije brojnih antijugoslavenskih akcija sporazumaškog režima Cvetkovi -Ma ek i zabrana izlaženja, Vidici su kona no ugašeni sa brojem 11. koji je objavljen 10. juna 1940, a sa njima i posljednje glasilo jugoslavenskih nacionalista. Od Književnog juga, preko Javnosti, Kruga i Vidika trajalo je spisateljstvo liberalno-masonskih jugoslavenskih nacionalista (F. Šiši a, Vladimira orovi a, Viktora Novaka, Milana Marjanovi a, Ive Andri a, Isidore Sekuli, Nike Bartulovi a, Vasilja Popovi a, Milana Rešetara, Milana Budimira, Jovana Erdeljanovi a, Prvislava Grisogona, ure Vilovi a, Petra Skoka, Luke Smodlake i drugih) koji su jugoslavenskoj javnosti uporno prezentirali svoje vi enje jugoslavenstva kao spoja tri stara plemena, i to prvo kroz romanti arsku prizmu nedjeljivosti (unitarne integralnosti), pa potom realne troplemenosti i na kraju za njih surove federalizirane jugoslavenske stvarnosti. Nacionalno-državna evolucija pogleda jugoslavenskih nacionalista od integralnih unitaristi ko-centralisti kih preko realno jugoslovenskih koncepcija o troimenom jugoslavenskom narodu na kraju je evoluirala ka federativnoj državnoj koncepciji. I sam Niko Bartulovi je izgleda morao da prihvati takvu koncepciju jugoslavenskog federativnog (ne)jedinstva, naro ito zbog komplikovane me unarodne pozicije ratom okružene Jugoslavije. 25 Snaga ljubavi kao osnov države, Vidici, br. 4, 25. februar 1940.

56 56 Nikola Žuti Istorija 20. veka, 1/2010 Nikola Žuti LIBERAL YUGOSLAVHOOD AND THE ROMAN CATHOLIC CROATHOOD. ANALYSIS OF SELECTED YUGOSLAV PERIODICALS 1918/1941 Summary Roman Catholic Croathood, created through the Vatican s proselytic mission over the Orthodox Serbs was spread and rooted in the historiographical forgeries of the Vatican s antipodes liberal democratic ideologues and freemasons who interpreted liberal Yugoslavhood as the merger of three old people in a national unity of the three tribes nation. Therefore, besides the Roman Catholic creators of the new convertite nation of Croats, liberal Yugoslav nationalists gave a decisive contribution to its affirmation in science and culture. Monarchist Yugoslavs such as Ferdo Šiši, Viktor Novak, Vladimir orovi, Vasilj Popovi, Niko Bartulovi, Milan Marjanovi and others, gathered around the integral Yugoslav journals to fight against clerical Catholics and Orthodox hegemonists of Greater Serbianism in order to protect the national balance of the nation of three tribes.

57 VLADAN JOVANOVI, istraživa -saradnik Institut za noviju istoriju Srbije UDK 94(497.1 )"1929/1941" Beograd, Trg Nikole Paši a 11 94(497.7 )"1929/1941" VARDARSKA BANOVINA: DRUŠTVENO-POLITI KA SKICA APSTRAKT: U lanku, zasnovanom na gra i beogradskih i skopskih arhiva, periodici i istoriografskoj literaturi, obra eni su društvo, administrativno ustrojstvo, politi ke i ekonomske prilike, te rezultati kulturnoprosvetne aktivnosti jugoslovenske države na tlu Vardarske banovine. Izraženi nacionalni pe at jugoslovenske politike predstavljen je markiranjem glavnih institucija države i procenjivanjem njihovog u inka. Klju ne re i: Vardarska banovina, Kraljevina Jugoslavija, Makedonija, Kosovo, društvo, politika Vladaju a elita jugoslovenske kraljevine je ukidanjem parlamentarizma, brisanjem granica istorijskih oblasti i pokrajina, kao i uspostavljanjem sistema banovina, imala izme u ostalog cilj da spre i nabujale dezintegrativne procese koji su itavu deceniju nagrizali državu. Smatralo se da e ukidanjem nacionalnoistorijskih celina nestati uto išta separatizama i da e banovina, kao velika administrativna oblast pod direktnom kontrolom centralne vlasti, onemogu iti svaku eventualnu težnju za višim stepenom autonomije. Sa druge strane, parcelizacijom dotadašnjih istorijskih pokrajina kr en je put nasilnoj unifikaciji i nacionalnoj nivelaciji koju je šestojanuarski režim zagovarao. 1 Prema re ima Milana Stojadinovi a, kralj Aleksandar I Kara or evi je državnim preure enjem samo želeo da ubrza proces stapanja raznorodnih etni kih elemenata u jedinstvenu jugoslovensku naciju, shodno politici integralnog jugoslovenstva koju je inaugurisao. 2 Kraljevim proglasom i zakonom od 3. oktobra zemlja je podeljena na banovine, a novi naziv države postao je Kraljevina Jugoslavija. Javnosti je ponavljano da je ovim principom dekoncentracije državna administracija zapravo približena narodu. 3 1,,. 3, 2001, Milan M. Stojadinovi, Ni rat ni pakt. Jugoslavija izme u dva rata, Rijeka 1970, Ivana Dobrivojevi, Državna represija u doba diktature kralja Aleksandra , Beograd 2006, 95.

58 58 Vladan Jovanovi Istorija 20. veka, 1/2010 Za razliku od nekih drugih krajeva zemlje, Vardarska banovina je imala prili no predvidivu teritorijalnu kompoziciju. Ono što je upadljivo narušavalo upravno-teritorijalni koncept iz prethodne decenije bilo je cepanje prostora tzv. Stare Srbije na tri banovine, kao i priklju enje industrijski perspektivnog leskova kog kraja Vardarskoj banovini. Odustajanje od držanja bivših turskih oblasti u jednoj administrativnoj jedinici po svaku cenu verovatno je imalo uporište i u neslavnoj praksi jugoslovenske države iz prethodnog perioda. Pored deljenja odgovornosti za stanje u albanskim krajevima na tri banovinske administracije, postojalo je uverenje da e takva birokratska difuzija uticati na razvodnjavanje vitalne albanske ideje i omesti konsolidaciju antidržavnih elemenata rasutih oko kriti nog grani nog pojasa, ali i u sandža kom kraju. Na prvi pogled se ini da je razbijanje etni ke kompaktnosti albanskog stanovništva bilo u središtu pažnje kreatora granica Vardarske banovine. itava etvrtina stanovništva dotadašnje pokrajine Južne Srbije ostala je izvan granica tek formirane Vardarske banovine. 4 Jugoistok Kraljevine Jugoslavije predstavljao je nestabilno podru je u svakom pogledu: politi kom, bezbednosnom, ekonomskom i kulturnom. Otežano napuštanje feudalnog nasle a i tradicije imalo je svoje unutrašnje razloge ali i objektivne smetnje. Zatvorenost etni ki i verski podeljenog društva i život na rubu egzistencije posle nekoliko ratova, neprijatnih vladaju ih režima i sušnih godina, primorali su tamošnjeg oveka da svoj život usredsredi na trenutak u kome živi, ignorišu i državu kao varljivu kategoriju. Bez obzira na deprimiraju u socijalnu sliku Vardarska banovina je, zahvaljuju i natprose nom natalitetu muslimanske populacije, na svakih osam minuta dobijala potencijalnog stanovnika (ukoliko preživi prvu godinu u kojoj je mortalitet bio najve i) ime je i prose an broj od šest lanova po doma instvu lakše objasniti. 5 Zbijenost muslimanskih i raštrkanost hriš anskih sela Vardarske banovine bili su posledica vekovnih politi kih turbulencija i antagonizama, kao i dominantnog, sto arskog na ina privre ivanja. Pretkumanovski odbrambeni refleks za sra unatom skromnoš u kojim su odbijani turski poreznici opstao je i u jugoslovenskoj kraljevini zbog ega su hriš anska sela juga odavala utisak najzapuštenijih delova države. Primitivne ku e na sitnim zemljišnim posedima, oblasna endogamija, tradicionalni na in odevanja i ishrane desetina etni kih grupa i introvertnih zajednica odolevali su novom vremenu sve do kraja Drugog svetskog rata. 6 Ukorenjena epska seta makedonskih seljaka tuma ena je kao iskonski prkos 4.,, 1937, 128;., 1931, 1 2. Vardarska banovina je u samom po etku bila podeljena na tri okružna inspektorata, dva samoupravna grada, 46 srezova i 525 opština. 5 AJ, , ekspoze zamenika bana Vardarske banovine J. Krasojevi a (1933). 6,,, :,., 2007,

59 Vardarska banovina: društveno-politi ka skica 59 teškim životnim prilikama koji je razvio njihovu sposobnost strpljive patnje do krajnjih granica. 7 Pokušaji društvene emancipacije i politi ke integracije sela Vardarske banovine izgledali su traljavo i politikantski, zbog ega je jedina sistematska akcija registrovana tek posle katastrofalnog zemljotresa iz marta 1931, kada je država silom prilika sagradila tipske ku e unesre enim porodicama u srednjem Povardarju. 8 Sa druge strane, etvrtina stanovništva Vardarske banovine živela je u varoškim sredinama, mada je s obzirom na njihovu unutrašnju strukturu bilo jasno da tamošnji gradovi i nisu bili to u pravom smislu re i. Osim Skoplja i Bitolja svi gradovi su imali po etvrtinu stanovništva koje se bavilo zemljoradnjom kako bi se prehranilo, dok je visok procenat industrijskog stanovništva bio prevashodno odraz brojnosti zanatskog staleža, a nikako razvijenosti industrije. Mali broj penzionera i rentijera posredno je pokazao da je neznatan deo gradskog stanovništva bio uposlen u državnoj službi te da je bilo daleko više ljudi bez stalnog zanimanja koji su esto padali na teret siromašnih opština. Ovakva konfiguracija gradske populacije najre itije govori o njenom slabom imovinskom stanju, zbog ega je razo arani skopski gradona elnik s pravom poredio razvitak južnih varoši sa prvim teturanjem deteta koje stupa u život. 9 Kada se tome doda da je 40% gradskih stanovnika živelo ispod svakog higijenskog nivoa, te da je pretenciozna statistika o velikom postotku stambeno zbrinutih uzimala u obzir i ku e od ilova- e u kojima se zbijalo po desetak osoba, o ito je da život u južnim varošima bio daleko od privilegije. Vizuelni utisci doma ih i stranih posetilaca o izgledu gradskih naselja juga odaju još upe atljivije slike bede i opšteg bezna a. Skoplje se pod pritiskom nacionalno-politi kih motiva, brzopletih i neplanskih rešenja našlo u raskoraku izme u demografske i industrijske urbanizacije zbog ega se u toj svojoj polovi noj modernizovanosti zaglavilo kao kakva nezgrapna pseudocivilizacija. 10 Naseljavanjem pretežno srpskog stanovništva u oblasti koje su do Balkanskih ratova bile pod turskom upravom trebalo je ostvariti dva cilja: zbrinuti masu sirotinje iz pasivnih krajeva države i time istovremeno izmeniti nacionalni sastav podru ja koje su uveliko po eli da napuštaju Turci i Albanci. 11 Jugoslavija je, naime, podupiru i stihijske talase iseljavanja muslimana u Malu Aziju poku- 7 Ivo Banac, Nacionalno pitanje u Jugoslaviji. Porijeklo, povijest, politika, Zagreb 1988, 43, ,,,. 32, 1932, ,, : ( ), 1937, , ,,. 1 3/2002, 2004, ,, 1991, 11, 21; Vladan Jovanovi, Tokovi i ishod me uratne kolonizacije Makedonije, Kosova i Metohije, Tokovi istorije, br. 3/2006, Beograd 2006,

60 60 Vladan Jovanovi Istorija 20. veka, 1/2010 šala da se reši nelojalnog albanskog stanovništva i dobije zemlju za kolonizaciju, dok je Turska podesnim elementom naseljavala opustele krajeve iz kojih su prethodno iseljeni Kurdi, Jermeni i Grci. Takva praksa je legalizovana potpisivanjem jugoslovensko-turske konvencije (1938) iju su finalnu ratifikaciju i sprovo enje omeli finansijski nesporazumi i izbijanje Drugog svetskog rata. 12 Nezavisno od sudbine iseljenih muslimana po etni entuzijazam srpskih kolonista se brzo urušavao kako su u južne krajeve po eli da stižu mentalno i klimatski neprilago eni doseljenici, nailaze i na bezbroj prepreka: nerešeno pitanje pija e vode, neprestanu komitsku akciju, samovolju inovnika, nezadovoljstvo starosedela kog stanovništva itd. Pošto su kolonisti bili uglavnom slabi zemljoradnici, nešto preko 8 h (neobra ene) zemlje, koliko je prose no dobijala jedna naseljeni ka porodica, nije moglo zadovoljiti njihove egzistencijalne potrebe. Sredinom godine na prostoru tzv. južnih krajeva registrovano je nešto manje od naseljeni kih porodica rasutih u oko 1000 kolonisti kih naseobina. 13 Kada se tu ura unaju i porodice starosedelaca koje su dobile zemlju, može se zaklju iti da je porodica na direktan na in bilo obuhva eno procesom kolonizacije i agrarne reforme, pri emu je od ukupnog broja izgra enih ku a država finansirala jedva petinu. 14 Cenu stereotipa o bogatom Kosovu, raju južnih Slovena i jeftinoj kolonizaciji platili su sami naseljenici. Na njihov moral presudno su uticali loše bezbednosne prilike, slabost državne administracije, odsustvo kontinuiteta i duha misije, pa nije ni udo što se veliki broj naseljenika vratio u zavi aj. 15 Umesto da bude rešena socijalna agonija je samo produbljena, izazvavši niz dalekosežnih politi kih i ekonomskih posledica. * Težnja za ekonomi nijom administracijom, boljim saobra ajnim vezama i privrednim ukrupnjavanjem prostora ostala je neostvaren cilj režima diktature kralja Aleksandra koji je marginalizacijom plemenskih tradicija samo razbuktao nacionalne strasti. 16 Nova administrativno-teritorijalna formacija banovina, imala je nekoliko nominalnih faktora mo i. Njome su formalno upravljali ban, bansko ve e i banski odbor, premda je u stvarnosti sva vlast bila koncentrisana u rukama bana. 17 Vardarska banovina je dobila osam odeljenja koja su po mnogo 12 Safet Bandžovi, Ratovi i demografska deosmanizacija Balkana , Prilozi, br. 32, Sarajevo 2003, 214; Avdija Avdi, Jugoslovensko-turski pregovori o iseljavanju muslimanskog stanovništva u periodu izme u dva svetska rata, Novopazarski zbornik, br. 15, Novi Pazar 1991, ; Vladan Jovanovi, Iseljavanje muslimana iz Vardarske banovine: izme u stihije i državne akcije, Pisati istoriju Jugoslavije: vi enje srpskog faktora, Beograd 2007, AJ, , Spisak kolonija na teritoriji Južnih krajeva, 8. jun AJ, , Statisti ki pregled obavljenih radova do kraja oktobra Tehni ki odsek Vrhovnog povereništva agrarne reforme u Skoplju, 11. novembar ,,.., 1996, 111, 134, Branko Petranovi, Istorija Jugoslavije , knj. I, Beograd 1988, Laza M. Kosti, Administrativno pravo Kraljevine Jugoslavije, knj. I (Ustrojstvo uprave), Beograd 1933,

61 Vardarska banovina: društveno-politi ka skica 61 emu podražavala rad Ministarskog saveta i bila ministarstva u malom, dok su sednice banskog odbora i ve a li ile na zasedanje parlamenta. Iako je bansko ve- e bilo definisano samo kao savetodavni organ bana, na in delegiranja i kadrovski profil ve nika je ukazivao na to da je celokupan aparat vlasti bio koncentrisan u rukama bana. On je preko ve nika koje je sam predlagao ministru unutrašnjih poslova donosio budžete, razrezivao poreze i takse, odlu ivao o gra evinskim i prosvetnim prioritetima i sl. 18 Imaju i u vidu tako široka ovlaš enja bana, na elne pozicije banske uprave su birani partijski ljudi od najve eg poverenja. Nije udo što od devetorice banova nijedan nije bio ro en na prostoru Vardarske banovine, ukoliko se ne ra una Vranjanac J. Krasojevi, dugogodišnji vršilac dužnosti bana. Tako su se na elu banske uprave u Skoplju smenjivali banovi rodom iz Gruže, Ma ve, smederevskog, valjevskog i takovskog kraja. Centralna figura bio je ujedno i prvi ban Vardarske banovine Živojin Lazi, posle ijeg je odlaska na mesto ministra unutrašnjih poslova banskom upravom rukovodio daleko slabiji kadar. 19 Društveni život najuticajnijih grupa banovine bio je koncentrisan oko bana koji je, kao personifikacija same države i vladaju e dinastije, predstavljao magnetno polje u koje su uvla ene grupe onih koji su štitili svoju mo ili su na nju pretendovali. Pored vode ih privrednika i industrijalaca ovom krugu su gravitirali aktivni politi ari, šefovi raznih državnih nadleštava i društava, ali i elnici verskih organizacija. Posebno je upadljivo u eš e direktora vakufske uprave i islamskih organizacija u društvenom životu banovine, zbog ega su me u muslimanskom inteligencijom neretko prozivani kao prosrpski element koji je sva ao tamošnje Albance i Turke, rastakaju i koherentnost otomanske aršije. 20 Bankari, industrijalci i veletrgovci sa poželjnim politi kim pedigreom dominirali su državnim ustanovama, monopolskim komisijama i upravnim odborima, dok su zaslužni nacionalni radnici i vojvode bivali integrisani u savremene politi ke tokove kao narodni poslanici, senatori, katkad i ministri. Uz glorifikovanje režima diktature uvedene su mere štednje, poja anog nadzora i cenzure, suzbijanja plemenske politike i agresivne propagande, a sve radi širenja jugoslovenskog nacionalnog ose anja. 21 Prvih godina postojanja Vardarske banovine ostalo je na snazi pravilo da se službovanje na jugu ra una dvostruko, ali je ve u drugoj polovini 1930-ih na 18 Zbirka Službenog glasnika, sv. XXXVI, Split 1929, AJ, , novinski ise ci o banovima Vardarske banovine. Kako su prolazile godine banovi su se sve eš e rotirali, menjali mesta i premeštali s kraja na kraj Jugoslavije, kao da su njihove banske funkcije bile specijalna profesija: u Skoplje su stizali bivši banovi Zetske, Dunavske, Moravske i Vrbaske banovine, a iz Vardarske potom odlazili na sever i zapad zemlje kako bi preuzeli rukovo enje drugim banskim upravama. Koliko je ovaj sistem premeštanja banova bio (ne)uspešan svedo i dužina njihovih mandata. 20 -,. - ( ), 2002, ,, 143.

62 62 Vladan Jovanovi Istorija 20. veka, 1/2010 beneficirani radni staž moglo ra unati samo osoblje koje je i pre septembra radilo u južnim krajevima. S obzirom na nestalnost tamošnjih inovnika jasno je da je ovim birokratskim trikom napravljena ušteda u budžetu, pri emu su plate i dalje bile niže nego u ostalim banovinama. 22 Nezaposlenost lokalnih intelektualaca je objašnjavana injenicom da je me u državnim službenicima bilo previše obrazovanih stranaca. Skoro itava gradska policija na prostoru Vardarske banovine sastojala se od došljaka, dok je u opštinskim samoupravama jedva etvrtina školovanih nameštenika bila poreklom sa tih prostora. 23 Kontinuitet u na inu sprovo enja izvršne vlasti iz prethodne decenije doneo je identi ne probleme i banovinskoj upravi u Skoplju, pretvaraju i celu pri u o administraciji u hroniku neprekidnih zloupotreba javnih ovlaš enja. ak su i vojne vlasti ukazivale na to da je korumpirano inovništvo indukovalo nezadovoljstvo u narodu, zbog ega je i bugarska propaganda postala prijem ivija. 24 Izgledalo je da sama država lošim odabirom kadrova ponovo radi protiv sebe, a na udaru kritike naj eš e su bile (ne)stru ne kvalifikacije inovništva. Iako je korupcija preplavila birokratiju, retki su bili slu ajevi u kojima su krivci kažnjavani i uklanjani iz službe. Naprotiv, mnogi bivši funkcioneri su, uprkos svojim sumnjivim karijerama, reaktivirani i vra eni u Vardarsku banovinu. 25 Nešto oprezniji izbor rukovode ih kadrova vršen je u Skoplju koje je tokom itavog me uratnog perioda bilo u žarištu medijske pažnje. Personalna opštinska politika je reformisana Zakonom o opštinama kada je došlo do izjedna enja plata u svim opštinama Vardarske banovine, ali ni ta uredba nije donela obe avanu stalnost inovnika. U drugoj polovini tridesetih godina primetan je poja ani trend bežanja inovnika sa juga, a posle molbi na elniku Ministarstva unutrašnjih poslova i potezanja jakih politi kih veza. Ono što se tako e da uo iti je da su ovakve molbe za premeštaj u druge banovine, za razliku od prethodnog perioda, krajem 30-ih godina uglavnom pozitivno rešavane! 26 U sklopu normativnog preure enja zemlje nastupila je i konsolidacija pravosudnog sistema, premda su u Vardarskoj banovini tek ustanovljeni sreski i okružni sudovi. 27 Mereno brojem predmeta na broj raspoloživih sudija može se zaklju iti da su najoptere eniji bili zagreba ki i skopski apelacioni sud, a , 1934, 272; Službeni glasnik MUP, I/br. 3, 1. mart 1937, 93, ,. 238,, , 2. Smatralo se, izme u ostalog, da su tamošnji ljudi bili skloniji drugim pozivima kao što su sitna trgovina, bankarstvo, zanatstvo ili pe albarstvo. 24.,., 2007, Predsednici seoskih opština su uglavnom bili jedni te isti ljudi kao i pod Turcima i u vreme bugarske vlasti, dok su uticajni Albanci zadržali veze sa glavnim bugarašima. 25,. 109, , AJ, , listovi 59, 63, 105, 184, 423, 424, 434, 436, 439, 444, 458, 475, urgencije i molbe za premeštaj upu ene ministru unutrašnjih poslova i šefu njegovog kabineta ( ). 27.,,,

63 Vardarska banovina: društveno-politi ka skica 63 usled pomodarstva u parni enju po zaba enim selima Vardarske banovine za svaki ukradeni klas trebalo je i i ak u sreski sud. Tokom 30-ih godina skopski apelacioni sud je izrekao presuda, pri emu se njihov broj smanjivao iz godine u godinu. Najve i broj presuda, prema vrsti krivi nih dela koja su razmatrana na ovoj instanci, odnosio se na dela protiv imovine i protiv li nosti u prvom slu aju dominirale su kra e, a u drugom ubistva sa predumišljajem i teške telesne povrede. U delima protiv javnog reda i mira najzastupljeniji su bili napadi na državne organe, dok su se slu ajevi podmi ivanja mogli izraziti više nego simboli nim brojevima. 28 Vardarska banovina je tokom svog postojanja imala hroni ne probleme u komunikaciji sa Ministarstvom finansija po pitanju pravednije raspodele dotacija i kredita. Sam podatak da je dobila svega 3,6% od sume kredita namenjenih svim banovinama deluje dovoljno intrigantno. 29 Država je, osim toga, neprekidno dugovala Vardarskoj banovini tzv. državnu pomo na šta nije mogao uticati ni ban Lazi snagom svog autoriteta. Kako je dug države prema banovini dosezao tre inu njenog godišnjeg budžeta, u Skoplju su rešili da takvoj finansijskoj diskriminaciji stanu na put zahvatanjem novca od trošarinskih i ostalih fondova. Ipak, deficit je rastao pošto su najve i dužnici banovinskih ustanova bili vojska, žandarmerija i grani na trupa, a kako mere stroge štednje, korekcije trošarina i redukcija birokratskog aparata nisu dale o ekivane rezultate, krajnji izlaz je prona en u velikom zajmu od 100 miliona dinara koji je septembra Državna hipotekarna banka odobrila Vardarskoj banovini. Problem (ne)rentabilnosti kredita podelio je politi are i privrednike, pri emu je lokalni svet s pravom bio zabrinut zbog razbuktavanja Drugog svetskog rata i mogu nosti da otplata tako velikog zajma padne na le a ionako siromašnih poreskih obveznika. 30 Prikupljanje poreza u Vardarskoj banovini teklo je bez ve ih problema sve dok su finansijski inovnici dobijali nagrade, ali je po njihovom ukidanju sav novac poreskih obveznika knjižen kao državni, a tek simboli ne sume kao banovinski prirez. 31 Suo ena sa neprekidnim budžetskim deficitom i nenapla enim potraživanjima banska uprava u Skoplju je od sredine 30-ih godina povela kampanju za dobijanje statusa pasivne banovine kako bi uve ala sopstveni udeo u tzv. skupnom porezu, ali tako e bez uspeha. 32 Najve i budžetski korisnik bila je vojska koja je po inerciji svog privilegovanog položaja zahvatala i iz banovinskih ustanova. Osim toga što je predsta- 28 Statisti ki godišnjak Kraljevine Jugoslavije za god (SGKJ), knj. II X, Beograd ak i kod dela uperenih protiv službene dužnosti slu ajevi presuda protiv primanja mita bili su jednocifreni na godišnjem nivou. 29 ( ), II, , ( ), ,. 6,, , ,. 47,, ; ( ),. 15,, , 2. 32, ,

64 64 Vladan Jovanovi Istorija 20. veka, 1/2010 vljala glavnu kohezionu snagu u zemlji vojska je koriš ena i za unutrašnje potrebe, pri emu je njeno prisustvo u pretežno albanskim krajevima doživljavano kao sredstvo eli enja srpske manjine. Sam etni ki sastav jedinica na prostoru Tre- e armijske oblasti pokazuje oprez, nepoverenje i gard prema albanskom stanovništvu, dominaciju srpskih vojnika u artiljeriji i prevagu hrvatskih regruta u pešadijskim jedinicama. Me u aktivnim oficirima nije bilo Albanaca i Turaka, dok su se u rezervnom sastavu mogli izbrojati na prste jedne ruke. 33 Loše iskustvo sa etama organizovanih Arnauta tokom 20-ih godina doprinelo je da se uo i Drugog svetskog rata sve ve i broj obveznika iz redova potencijalno nelojalnih manjina drži što dalje od frontova na kojima su ratovali njihovi sunarodnici. Grani ari su bili u daleko nepovoljnijem položaju usled same prirode posla, niskih prinadležnosti, loših životnih uslova i deficita u kadru, pa su za po etak neiskusni rezervni oficiri morali biti zamenjeni aktivnim vojnim starešinama. 34 Zna ajan finansijski izdatak predstavljala je žandarmerija koja je dve tre ine svog sastava držala na prostoru Vardarske banovine. Pored uvanja vardarske pruge žandarmi su u estvovali u okršajima sa naoružanim grupama ka aka i komita, zbog ega je težnja za premeštajem u druge krajeve zemlje bila opsesija svih njenih pripadnika. 35 Teške uslove žandarmerijske službe na jugu ilustruje podatak da su oko dve tre ine njenih ljudskih gubitaka inili žandarmi koji su, zapravo, umrli od raznih bolesti, nepodnošljive klime i iscrpljenosti. 36 S obzirom na balkanske prilike toga doba sva ulaganja u oružane snage smatrana su dobrom investicijom. Tri gotovo sinhrona režima diktature u Jugoslaviji, Bugarskoj i Gr koj, te državni udari i stavljanje VMRO van zakona nisu izmenili odnose zainteresovanih strana prema makedonskom pitanju. Konzervativna rešenja su prevladala u jugoslovensko-bugarskim odnosima uprkos sklapanju Pakta o ve nom prijateljstvu, pa su uo i Drugog svetskog rata makedonsko pitanje i revizija granice ponovo aktuelizovani. U Sobranju su se rasplamsale debate o istorijskim pravima Bugara u Makedoniji, zbog ega se jugoslovenska percepcija bugarskog politi kog morala pokazala u dobroj meri utemeljenom i politi ki dalekovidom. 37 Odnosi sa Italijom su se i dalje prelamali u Albaniji, 38 da bi 1939, posle italijanske aneksije, Jugoslavija postala potpuno opkoljena neprijateljskim režimima. Jedina veza sa slobodnim svetom vodila je kroz Vardarsku banovinu do solunskog pristaništa, pa je i Jugoslavija zapo ela pripreme za oku- 33 Mile S. Bjelajac, Jugoslovensko iskustvo sa multietni kom armijom , Beograd 1999, AJ, , l. 130, Komanda Grani ne trupe u Skoplju ministru Dvora, 24. avgust AJ, , l molbe upu ene na elniku Ministarstva unutrašnjih poslova. 36 AJ, , l. 330, Losses in officers and men of the Corps of Gendarmerie. 37 Živko Avramovski, Balkanska antanta ( ), Beograd 1986, 42 47; Bogdan Krizman, Vanjska politika jugoslavenske države , Zagreb 1975, 66 68; -, , 1998, , :,,, 1995, 143.

65 Vardarska banovina: društveno-politi ka skica 65 paciju severne Albanije. 39 Brz prodor Italijana preduhitrio ju je u toj nameri, a Musolinijev napad na Gr ku oktobra još više je zabrinuo beogradske vlasti pošto je postojala mogu nost pada Soluna. Jugoslovenska pomo Grcima u naoružanju i hrani samo je razbesnela du ea zbog ega su južni gradovi Vardarske banovine postali nebranjena meta odmazde. 40 Kako se rat primicao granicama Jugoslavije tako su se budili separatisti ki pokreti u Bugarskoj i Albaniji, a na povampirenje VMRO upozoravali su i vode i svetski listovi. Labavljenje šestojanuarskog režima nije suštinski izmenilo prirodu diktature iako je uvedeno u život i dvodomno Narodno predstavništvo. Štaviše, karakter izbornog zakona svodio je parlamentarne izbore na referendum podsti- u i veliku apstinenciju, a uvo enjem javnog glasanja nastao je period otvorene kupovine bira a u Vardarskoj banovini. 41 U skladu sa tako skrojenom atmosferom izvesnosti, mitrovdanski izbori za narodnu skupštinu na jugu su protekli relativno mirno i njihovi rezultati su, prema re ima vlasti, pokazali tesan dodir režima sa narodom. Posle u estalih poziva iz državnog vrha da se glasa za ideju jugoslovenskog nacionalizma i kandidate zemaljske liste u parlamentu se našlo i 38 predstavnika kandidovanih na prostoru Vardarske banovine. 42 Na petomajskim izborima lista Bogoljuba Jevti a je u Vardarskoj banovini zvani no osvojila 84% glasova, što je zapravo bila najubedljivija pobeda vladaju e stranke, premda su rezultati po nekim srezovima ukazivali na ozbiljne nelogi nosti i budili sumnju u njihovu regularnost. injenica da u ak devet srezova Vardarske banovine lista Udružene opozicije nije dobila nijedan glas dovoljan je signal za sumnju u tok izbora koji su pokazali da je politika Jevti eve vlade propala, pa je u najbližim krugovima oko kneza Pavla sazrela ideja o obrazovanju nove vlade. 43 Sporo širenje novoformirane JRZ po Vardarskoj banovini imalo je za uzrok sukob frakcija u samom Skoplju koje je izmirio tek Dragiša Cvetkovi ponudivši senatorsko mesto jednom od lidera dva zava ena krila. 44 Tri godine kasnije Stojadinovi eva lista je osvojila u Vardarskoj banovini jedva tri etvrtine svih glasova, što je zna ilo da se rejting Udružene opozicije popravio za itavih 10%. Kada se tome dodaju dobar rezultat levih zemljoradnika i neskrivene izborne mahinacije, za injene pravim pokoljem u vu itrnskom srezu i Leskovcu, stvarni neuspeh režimske liste postaje o igledniji Aprilski rat Zbornik dokumenata, Beograd 1969, Branko Petranovi, Mom ilo Ze evi, Jugoslavija Tematska zbirka dokumenata, Beograd 1986, 442; Dragiša Cvetkovi, Dokumenti o Jugoslaviji, sv. 2, Paris 1951, , , 2003, ,. 101, , 1;. 104, , 4. 43, , 1994, Todor Stojkov, Vlada Milana Stojadinovi a ( ), Beograd 1985, ,, Štaviše, analizom izbornih rezultata zaklju eno je da je za JRZ glasalo mahom nepismeno stanovništvo iz neslovenskih krajeva Vardarske banovine.

66 66 Vladan Jovanovi Istorija 20. veka, 1/2010 Posle zavo enja diktature makedonsko pitanje je ušlo u novu fazu, a naro ito od prole a kada je pod uticajem komunista osnovan Makedonski narodni pokret. Pored opštih opredeljenja za federalizaciju Jugoslavije, pripadnici ove organizacije su se zalagali za priznanje makedonske nacije i Makedonije kao posebnog istorijskog entiteta, te za nacionalnu i versku toleranciju. Afirmacijom etnokulturoloških osobenosti Makedonije i naizgled malim koracima ovaj pokret je sistematski kr io put ambicioznijim politi kim ciljevima, istovremeno podržavaju i opozicione kandidate na opštinskim i parlamentarnim izborima po Vardarskoj banovini. Autonomisti ki pokret se zahuktavao, a po eo je delovati iz samih državnih i banovinskih struktura, poput tzv. lu isti kog pokreta, iji su akteri stasavali unutar jugoslovenskih nacionalnih organizacija i ak bili zaposleni kao državni službenici, što je umalo koštalo položaja samog bana Vardarske banovine. 46 Nosioci lu izma su vešto transformisali nezgrapne metode VMRO zalažu i se za normiranje makedonskog jezika, njegovu afirmaciju u svakodnevnom životu, kao i za ozbiljnu politi ku revalorizaciju makedonskog pitanja. Tome su pogodovale izmenjene društvene okolnosti i ja anje komunisti kog pokreta koji je preplavio školski sistem. Uvidevši da stvari izmi u kontroli, a obuzeti psihozom sopstvene privremenosti, mnogi lojalni politi ari sa juga su krajem 30-ih godina predlagali odstranjivanje srbomana iz Povardarja ije je delovanje postalo kontraproduktivno. 47 Na u estale incidente inovnici nisu ni pokušavali da reaguju što je stvaralo utisak o bezvlaš u, nadolaze im sudbonosnim trenucima i politi kim preokretima koji izmi u kontroli. O dramati noj promeni politi ke klime svedo e sve masovniji obi aji napuštanja krsne slave, odjekivanje bugarskih radio-stanica širom banovine, ali i provokacije u samom centru Skoplja kojih nije bio pošte en ni sam ban. inovništvo je poslednji put posezalo za politi kim i rodbinskim vezama kako bi jednom zauvek spakovalo kofere i domoglo se severnijih banovina. 48 U godinama promovisanja unitaristi ke ideologije politika je bila prisutna i u crkvenim poslovima: od integrisanosti sveštenstva u glavne centre mo i i politi ku elitu, preko nacionalno-politi kog karaktera verskih sve anosti i državne kontrole nad školovanjem sveštenstva, do samog ustrojstva verskih zajednica i mešanja države u kadrovska rešenja. Oktroisani ustav je proklamovao na elo državnog suvereniteta nad verskim zajednicama u formi svojevrsnog patronata, uz mogu nost izdvajanja budžetskih sredstava za verske svrhe, srazmerno broju vernika i potrebi. 49 Sa druge strane, sve eš e ukazivanje iz crkvenih krugova na opadanje vrednosti Božjeg hrama kod naroda i državnih inovnika bacalo je sumnju na preveliki upliv politike, ali i mešanje crkve u državne poslove kao što 46,, -, 4, 2000, AJ, , l. 340, 341, Zapisnik sa konferencije održane u MUP 31. maja AJ, , l , dokument od 8. juna , ,. 1, 2002,

67 Vardarska banovina: društveno-politi ka skica 67 je bio slu aj kada su povodom konkordatske krize devetorica narodnih poslanika iz Vardarske banovine ekskomunicirana. 50 Odnos javnosti prema crkvi i sveštenstvu umnogome je zavisio i od sve slobodnijih pogleda na tabuiziranu božju administraciju koje su servirale novine, mada je bio primetan diskontinuitet u pisanju hvalospeva crkvi, naro ito službenicima verskih zajednica. 51 Javno agitovanje leskova kih i bitoljskih sveštenika protiv JRZ predstavljalo je kulminaciju društvenih napetosti na jugu koje su zahvatile sve slojeve stanovništva. 52 Me u muslimanima je vladalo još ve e nezadovoljstvo jer su prsti države bili upleteni u skoro sve poslove Islamske verske zajednice od prodaje vakufskih imanja i protežiranja lojalnih sveštenika, do izbora lanova vakufsko-mearifskog ve a i izazivanja razdora izme u albanskih i turskih muslimana. 53 * O jedinstvenom jugoslovenskom privrednom prostoru moglo je biti re i samo kao o celini ome enoj zajedni kom državnom granicom, jer je ujedinjenjem došlo do nasle ivanja nekoliko razli itih ekonomskih tendencija. Pošto se privredna transformacija juga vršila uglavnom bez plana, oslonjena isklju ivo na zdrav razum i intuiciju privatnika, razvoj je bio neravnomeran i spor, uprkos prirodnim bogatstvima. 54 U godinama tehni kih inovacija i opšteg napretka Povardarje je stagniralo usled ekstenzivnosti i neracionalne zemljoradnje, niskog nivoa kulture i pismenosti, nesre enih politi kih i socijalnih prilika, korupcije, nerazvijenosti saobra ajnih veza, neregulisanih trgovinskih odnosa sa susednim zemljama, te nedosledne ekonomske politike. Uvla enje industrijski razvijenog Leskovca u mrežu skopskog gravitacionog polja nije zadovoljilo ni privrednike u sedištu banovine, a još manje leskova ke tekstilce, tradicionalno okrenute beogradskom potroša kom rejonu. 55 Modernizacija prostora je bila po mnogo emu nedovršena i sporadi na, politi ki i nacionalno usmerena: bez obzira na broj izgra enih škola i bolnica, kilometre puteva, pruga, vodovoda i telefonskih instalacija, manje od polovine srezova bilo je povezano prugom normalnog koloseka, oko etiri petine stanovnika Vardarske banovine i dalje je ostalo nepismeno, dok je tre ina bolovala od malarije. Do izvesnog poboljšanja je došlo pod uticajem mehani kog priraštaja visokokvalifikovane radne snage i kolonista iz razvijenijih krajeva države sa naprednim poljoprivrednim tehnologijama AJ, , telefonski izveštaj dopisnika CPB iz Skoplja, 15. avgust ,. 104, , 6;. 108, , AJ, , l Redžep Škrijelj, Sandža ki Bošnjaci u Makedoniji ( ), Almanah. asopis za prou avanje, prezentaciju i zaštitu kulturno-istorijske baštine Bošnjaka/Muslimana, br , Podgorica 2004, Utisak o sveopštoj politizaciji skopskog ulema-medžlisa nisu mogle popraviti ni spektakularne priredbe restauracije verskih objekata, a još manje obi aji kumovanja muslimanskoj deci koje su u ime dvora obavljali oficiri. 54., , 1941, AJ, , Udruženje leskova kih industrijalaca ministru trgovine, 12. april ,,,

68 68 Vladan Jovanovi Istorija 20. veka, 1/2010 Napredak anahrone privrede sputavan je opštim nepoverenjem stanovništva u koncept države i dobronamernost njenih institucija, naro ito banaka. Osim toga, potencijalni kapital ležao je u kazanima i upovima i po etkom 30-ih godina procenjivan je na preko dve milijarde dinara! 57 Sporadi na industrijalizacija i propadanje mnogih zanata doveli su do toga da je tre ina svih zanatskih radnji u banovini radila bez dozvole, a da je svega 2,3% svih zanatlija bilo kvalifikovano. 58 Skoplje je bilo pravi modernizacijski poligon i atraktivna meta svojevrsne jugoslavizacije koja se ogledala kako na politi kom, kulturnom i demografskom, tako i na privrednom i arhitektonskom planu. Svi ostali gradovi Vardarske banovine su do na svoje unapre enje potrošili nešto više od pola milijarde dinara od ega je dve tre ine dala Državna hipotekarna banka. Svaka novosagra ena privatna zgrada u banovini bila je u proseku šesnaest puta jeftinija od novog javnog zdanja, što slikovito govori o strukturi i karakteru gradnje. 59 Rudarska proizvodnja je bila izuzetno živa krajem 30-ih godina kada je na jugoistoku države ostvarivana skoro celokupna jugoslovenska produkcija hroma i olovno-cinkane rude. 60 U periodu polovina sredstava namenjenih hidrotehni kim radovima išla je na melioraciju i asanaciju zemljišta, dok je ostatak novca utrošen na regulaciju re nih tokova i vodosnabdevanje. 61 Na sporu i nekvalitetnu elektrifikaciju podru ja ukazuje injenica da je 3% jugoslovenskih elektri nih centrala bilo smešteno u Vardarskoj banovini, ija je produkcija predstavljala tek 78. deo ukupne jugoslovenske proizvodnje elektri ne energije. 62 Prosvetna politika šestojanuarskog režima vapila je za koncentracijom sistema jer su mnoge škole pripadale razli itim ministarstvima što je, imaju i u vidu opštost srednjoškolskih programa, bio svojevrstan apsurd. 63 Iz ugla predstavnika vlasti školsko pitanje u Vardarskoj banovini bilo je prvenstveno važno kako bi se kroz prosvetni sistem razbijala svest o privremenosti srpskog prisustva koju su usa ivale strane propagande. Sa druge strane, školstvo je na evolutivan na in trebalo da podsti e modernizaciju prostora, podiže kulturu življenja i nacionalno vaspitava ime je, pored kulturnog i prosvetnog, dobilo i snažan ideološki sadržaj. Interes za prosvetu juga dolazio je prvenstveno odozgo, jer je 57 AJ, ,, Pore enja radi, suma je premašivala štedne uloge svih Slovenaca u državi i bila dvadesetak puta ve a od najve eg kredita kojim je Vardarska banovina krajem 30-ih godina nameravala da obnovi svoju privredu. 58, 1941, 118; SGKJ (1940), knj. X, Beograd 1941, U pore enju sa itavom zemljom na prostoru Vardarske banovine je uo i Drugog svetskog rata bilo 7,2% zanatskih i 10,7% trgova kih radnji, 19,2% trgovina na malo, 7,6% ugostiteljskih radnji, 5,7% hotela itd. 59.,,, SGKJ (1940), X, , , , SGKJ (1940), X, ,,,. 1, , 2 3.

69 Vardarska banovina: društveno-politi ka skica 69 centralna vlast, za razliku od lokalne, bila itekako svesna svojih nacionalnopoliti kih prioriteta. Otuda ne udi paradoks da je Ministarstvo prosvete za Vardarsku banovinu izdvajalo najviše sredstava, a da je istovremeno prosvetno odeljenje banske uprave u Skoplju imalo upadljivo najmanji budžet. 64 Loša kadrovska politika prosvetnih vlasti bila je deo sveopšteg rasula u administraciji. Širenje komunisti kih ideja i pojava školovanih promotera makedonske nacionalne ideje postavili su pred vlasti potrebu angažovanja ljudi novog kova, u šta svakako nije spadalo preko dve tre ine u itelja dovedenih po kazni iz drugih krajeva države. Talas zatvaranja srednjih i u iteljskih škola objašnjavan je težnjom za racionalizacijom školske mreže i spre avanjem daljeg fabrikovanja intelektualnog proletarijata, 65 dok je otvaranjem državne Velike medrese ispoljena težnja za formiranjem svetovne i duhovne muslimanske inteligencije, lojalne jugoslovenskoj ideji. 66 Propagiranjem sokolstva i svo enjem fizi ke kulture na predvojni ku obuku forsirano je odbrambeno vaspitanje mla ih naraštaja uz neizbežno slavljenje srpske mitologije kao panjugoslovenske. Takva militarizacija fizi kog vaspitanja je poslužila kao sredstvo depolitizacije omladine, ali i kao mehanizam prevazilaženja separatisti kih tendencija i nacionalnih razlika i stvaranja nove nacije odanih Jugoslovena. 67 Na sli nom nacionalnom zadatku bila su i stru na udruženja nastala pod okriljem Filozofskog fakulteta u Skoplju, megalomanske proslave raznih istorijskih i državnih jubileja, te skopsko pozorište ija je jedna od uloga bila da na banovinskim turnejama pomo u žive re i pospeši izjedna avanje izvesnih jezi kih i drugih razlika. 68 Iako je zate eno stanje zdravstvenih prilika bilo prvenstveno posledica niza nepovoljnih istorijskih, ekonomskih, politi kih i socijalnih okolnosti, banska uprava je uspela da uz asistenciju sreskih i opštinskih uprava pokrene sistem higijenskih zavoda, domova narodnog zdravlja i zdravstvenih stanica, emu je centralizacija vlasti o ito pogodovala. Izazovna i teška borba sa malarijom, od koje je na jugu godišnje oboljevalo oko pola miliona ljudi, pokazala je prave potencijale države koja je uz dobru organizaciju posla mogla privu i pažnju i vode ih svetskih nau nika. 69 * Kontinuitet u upravljanju južnim krajevima iz doba jugoslovenskog parlamentarizma i posle zavo enja diktature bio je prepoznatljiv u svim sferama: 64.,,. 2, 93 94, 112, Isto, 107, 156, I, Vladan Jovanovi, Sport as an Instrument of Yugoslav National Policy in Macedonia : Sport zwischen Ost und West. Beiträge zur Sportgeschichte Osteuropas im 19. und 20. Jahrhundert, Einzel veröffentlichungen des DHI Warschau, Bd. 16, Fibre Verlag, Osnabrück 2007, ,. 15,, , AJ, , Dr M. Rankov, Suzbijanje malarije u Južnoj Srbiji (referat).

70 70 Vladan Jovanovi Istorija 20. veka, 1/2010 jugom vladaju isti ljudi istih manira, suo avaju se sa istim ili veoma sli nim problemima, nude i ista ili gotovo identi na rešenja. Pouke iz bliske prošlosti nisu bile ugra ene u odnos šestojanuarskog režima prema ovim krajevima, pa su i rezultati bili uglavnom sli ni. Ono što je bilo razli ito odnosilo se na opšti društveno-politi ki kontekst. Prvo, u politi kom i bezbednosnom smislu, jugoistok države je posle raspuštanja VMRO i zauzdavanja albanskog odmetništva u znatnoj meri relaksiran. S tim u vezi bila je tendencija me ubalkanskog sporazumevanja tokom 30-ih godina, pri emu je makedonsko pitanje tretirano sa daleko više pažnje i takta, ak i posle ubistva kralja Aleksandra. Štaviše, uprkos rigidnoj kontroli koju je državni aparat sprovodio na svim nivoima, pojedini aspekti makedonskog pitanja vremenom su postajali legitimni elementi rasprave, na primer upotreba lokalnog nare ja, tj. makedonskog jezika, što je svega nekoliko godina ranije bilo nezamislivo. Evolucija je prisutna i u sazrevanju taktike zagovornika makedonske individualnosti koji su prokažene metode VMRO zamenili suptilnijim, po ugledu na komuniste. Sam aparat vlasti bio je krajem 30-ih godina zatrovan fakti kim protivnicima režima da se nije ni mogao još dugo održati. Sistem je posredno ljuljan sa svih strana (Bugarska, Italija, Albanija), ali je definitivno istruleo iznutra. Vreme radija i novih komunikacija kao i dešavanja u Evropi uo i Drugog svetskog rata ulivali su samopouzdanje antidržavnim elementima koji su imali sve širu podršku i me u tradicionalno letargi nim stanovništvom juga. Opipljiva erozija državnog autoriteta ose ala se poslednjih godina širom banovine kada je srpski jezik bilo opasno govoriti na javnim mestima. Ubistvo jednog od poslednjih banova 70 i ograni eno kretanje njegovih naslednika po carskom Skoplju bili su jasan signal da država definitivno gubi kontrolu nad delom svoje teritorije. Aprilski slom jugoslovenske kraljevine i percepcija prostora raspadnute Vardarske banovine kao oslobo enih krajeva (ovoga puta iz bugarsko-albanske vizure), podsetili su i u retori kom smislu na relativnost državnih granica i tradicionalnu nestabilnost podru ja koje se politi ki okretalo naglava ke iz decenije u deceniju. Kada je Krleža u svojim mra nim, ekspresionisti kim reminiscencijama pisao o nacional-imperijalisti kom orkestru rustikalnog porekla, imao je u vidu upravo te balkanske agrarne elite koje su vekovima oštrile svoje bajonete trude i se da prevladaju arhajsku bjedu i nevolju na ovim vizantijskim i otomanskim ratnim drumovima. 71 Nemo i nedoraslost državnom cilju integracije jedne strateški važne teritorije pokazala je, bar u jugoslovenskom slu aju, na kakvim je temeljima po ivao sistem koji se krajem 30-ih godina urušavao pred o ima samih nosilaca vlasti. Uprkos evidentnim civilizacijskim tekovinama koje je jugoslo- 70 Po etkom septembra u jednoj skopskoj kafani ubijen je ban Vladimir Hajdukveljkovi. Prema zvani noj verziji, on je bio samo žrtva slu ajnog ubistva iz osvete, dok je po drugim indicijama u njegovu likvidaciju bila umešana VMRO. U. M., Vladimir Hajdukveljkovi, ban Vardarske banovine, Pe at-internet izdanje, Mladenovac, , info/sh/493/60/471/. 71 Ognen Bojadžiski, Krleža i Makedonija. Fragmenti, Zagreb 2005, 75.

71 Vardarska banovina: društveno-politi ka skica 71 venska kraljevina ostavila u Vardarskoj banovini, ini se da je, uz sve snažnije sazrevanje makedonske nacionalne svesti, bila nesposobna da racionalnije sagleda situaciju, definiše prioritete i prilagodi ih vremenu i sopstvenim mogu nostima.

72 72 Vladan Jovanovi Istorija 20. veka, 1/2010 Vladan Jovanovi VARDAR BANOVINA: SOCIO-POLITICAL SKETCH Summary Easing of the repressive mechanism of King Alexander s dictatorship, together with the bad economical perspective, widespread corruption and the retreat of the Serbia nationalist hardliners was adding to the strengthening of autonomist sentiment of the Macedonian population. The paradoxes of the Vardar Banovina in the 1930s were many with significant hydro potentials it hardly produced any electricity; with the high percentage of urban population it hardly had cities; with many industrial companies it hardly had factories. As passive region, Vardar Banovina barely received any state subsidies and the debts of the central government were highest in that region. The ruling parties scored best in this region, although they were structurally underdeveloped. The greatest number of harshest penalties was pronounced at the territory of the Skopje district court, although both judges and jails were scarce. Four fifths of the population was illiterate. Such saldo was creating general discontent and insecurity, leading to the waves of public servants abandoning the province, leaving the space for the long neglected local population, whose separatism in turn was destabilizing the state institutions from within. Public manifestations of discontent with the regime and expressions of sympathies towards Yugoslav enemies by the beginning of 1941 were the sign of a definite collapse of policy of integral Yugoslavism at the Southeast.

73 IVAN M. BECI, istraživa -saradnik Medicinska škola UDK (497.1)"1919/1940" Leskovac, Bore Dimitrijevi a Piksle 1 KREDITNA POLITIKA NARODNE BANKE KRALJEVINE JUGOSLAVIJE APSTRAKT: U stvaranju stereotipa o Kraljevini Jugoslaviji kao državi velikosrpskog hegemonizma u velikoj meri manipulisalo se ekonomskim iniocima, a tvrdnje o eksploataciji pre anskih krajeva prihvatane su bez dublje analize i koriš ene kao injenice. Ustanova preko koje je Srbija eksploatisala ostali deo države i gde se videla diskriminaciona politika Beograda, kako se navodilo, bila je Narodna banka. U radu je, uz pomo istorijskih izvora, prikazana kreditna politika Narodne banke ime se tvrdnje o diskriminaciji odre enih delova države mogu dovesti u pitanje. Klju ne re i: Narodna banka, kredit, pokrajina, nov ani zavod Prve vlade Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca suo ile su se u ekonomsko-finansijskom pogledu sa prostorom koji je obuhvatao raznorodna pravna podru ja i razli ite finansijske ustanove. U prvo vreme zadržano je zate eno stanje finansijskih vlasti po pokrajinama, a sa unifikacijom u oblasti prava i obaveza pojedinih finansijskih vlasti i izjedna avanjem opšteg finansijskog zakonodavstva krenulo se postepeno. Da bi se regulisalo pitanje valute, kontrolisao opticaj novca i privreda snabdela kreditima po povoljnim kamatama bilo je neophodno da se ustanovi emisioni zavod koji bi imao jurisdikciju nad itavim prostorom Kraljevine SHS. Kako je Kraljevina Srbija ve imala ustanovu takvog tipa pod imenom Privilegovana narodna banka Kraljevine Srbije, odlu eno je da put uspostavljanja nove emisione banke vodi preko proširenja ingerencija srpske banke na ostale krajeve zemlje, mada je bilo i mišljenja da je trebalo osnovati novu ustanovu. Kako vlada nije želela da ovo pitanje sama rešava, u prvoj polovini godine održan je niz konferencija koje su trebalo da iskažu raspoloženje privrednika, naro ito sa prostora bivše Austro-Ugarske. U korist donetog rešenja bili su slede i argumenti: poverenje u Narodnu banku me u stanovništvom Srbije, postoje i opticaj njenih nov anica koje su mogle da se samo postepeno povuku i odnos banke i države koji je bio takve prirode da su se državni depoi zlata i potraživanja po ra unu privremene razmene mogli upotrebiti kao podloga za nove

74 74 Ivan M. Beci Istorija 20. veka, 1/2010 emisije nov anica. Zakon o Narodnoj banci potvr en je 26. januara 1920, a od 1. februara banka je otpo ela rad na celoj teritoriji države pod imenom Narodna banka Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. 1 Za sedište banke odre en je Beograd kao prestonica, a u mestima u kojima su se nalazile filijale bivše Austro-ugarske banke, Narodna banka otvorila je svoje šaltere. Glavnica srpske Narodne banke iznosila je 20 miliona dinara u zlatu, ali je do kraja Prvog svetskog rata bilo upla eno 10 miliona dinara. Predvi eno je da glavnica jugoslovenske Narodne banke bude pove ana na 50 miliona dinara u zlatu, jer je dotadašnja suma bila sasvim nedovoljna za zadovoljenje potreba nove države, pogotovo njenih severnih krajeva koji su industrijski bili znatno razvijeniji i ije je bankarstvo u jugoslovenskim okvirima raspolagalo zna ajnim sumama. 2 Uticaj u nov ani noj ustanovi bio je važan, tako da su lanovi Saveza nov anih zavoda zatražili da prvih 10 miliona dinara upisa bude isklju ivo pravo interesenata iz bivše Podunavske monarhije, kako bi se oni izjedna ili sa pravima koje su imali akcionari srpske Narodne banke. Zamerali su što su stari akcionari dobili pravo da za svake tri stare akcije upišu jednu novu i na taj na in da se u njihovim rukama na e polovina glavnice, odnosno 24 miliona dinara. Obziri države prema starim akcionarima kritikovani su kao odviše veliki, odviše nepravedni, i tako re i, imperijalisti ki (ekonomski imperijalisti ki). 3 Dominantan odnos deonica u posedu akcionara iz Srbije u odnosu na ostale krajeve ostao je sve do podržavljenja Narodne banke godine. Taj odnos poslužio je Rudolfu Bi ani u da u prilog interesa HSS pred izbore decembra tvrdi kako se kreditna, monetarna i eskontna politika Narodne banke vodi u interesu najve- ih vlasnika dionica Narodne banke, iz Beograda, kojih 9 ima ve inu nad svima ostalima. 4 Ono što u tom radu nije objašnjeno je otkud toliko deonica u rukama elitnih beogradskih porodica. Prvi upis akcija u nominalnoj vrednosti od 20 miliona dinara sproveden je od 4. oktobra do 31. decembra 1920, ali tada je na tržištu pokazano izuzetno malo interesovanja za akcije Narodne banke. Upisana je svega akcija, od ega najviše u Sloveniji 1.195, zatim u Srbiji 1.033, Bosni i Hercegovini 940, Hrvatskoj 800. Krajem godine pove anje glavnice iznosilo je svega dinara, a na kraju ban ina glavnica bila je dinara. 5 Uzroci slabog upisa bili su u nesrazmeri izme u berzanske 1 Ugovor izme u vlade Kraljevine SHS i Privilegovane Narodne banke Kraljevine Srbije zaklju en je na osnovu rešenja Ministarskog saveta br od 25. januara 1920 (Službene novine, 22, 31. januar 1920, 1 3). Sa promenom imena države godine i banka je promenila naziv u Narodna banka Kraljevine Jugoslavije. 2 Uzevši u obzir visinu glavnice bilo je predvi eno da se celokupna suma ne upla uje odmah, ve da prvobitno uve anje bude za 20 miliona dinara. Akcije su upla ivane po kursu (za troškove) dinara. (Ministarstvo finansija Kraljevine Jugoslavije , Beograd 1938, 237). 3 Dr Ivo Politeo, Narodna banka, Jugoslavenska njiva, knj. III, br. 32, Zagreb 1919, Rudolf Bi ani, Ekonomska podloga hrvatskog pitanja, Zagreb 1938, Narodna banka, , Beograd 1934, 116; Narodna banka 1920, bilans s ra unima i njihovim objašnjenjima, Beograd 1921, 3; Narodna banka 1921, bilans s ra unima i njihovim objašnjenjem, Beograd 1922, 3.

75 Kreditna politika Narodne banke Kraljevine Jugoslavije 75 cene i cene koje bi akcije imale upisom u zlatu, kao i promenljiv kurs zlata. Zakon o na inu upisa akcija je zato izmenjen na taj na in što se upis mogao izvršiti ne samo u zlatu ve i u ban inim nov anicama, s tim da je utvr en odnos 20 dinara u zlatu za 80 dinara u nov anicama. Življi upis akcija nastao je tek po etkom godine kada su upisane sve akcije, najviše u Beogradu (416 akcionara akcije), Zagrebu (33 akcionara akcija) i Ljubljani (47 akcionara akcija). 6 Mali broj akcija Narodne banke u severozapadnom delu države upisan je iz krajnje pragmati nih razloga pošto je visina dividende u privatnim zavodima u to vreme bila nekoliko puta viša i akcionari su imali više interesa da novac plasiraju u zavode na svom podru ju, a uz to potpuno su samostalno odlu ivali o davanju odre enog kredita i nisu imali obaveze prema državi. U periodu do kamata se na slobodnom tržištu kretala 7 12%, u periodu dostigla je najviši nivo od 20% do 30%, ponekad i više, a u periodu godine iznosila je izme u 10% i 14%. Narodna banka je kamatnu stopu po eskontu menica držala na 6% sve do 29. maja kada je spustila na 5,5%. Povoljni krediti Narodne banke davali su sigurnost u poslovanju, ali i materijal za spekulacije. U javnost je esto iznošeno da je banka stvorila jedan broj povlaš enih komitenata koji su favorizovani pri dobijanju kredita. Narodna banka nije mogla iza i u susret svim zainteresovanim za dobijanje kredita, ali je zaklju eno da se povoljan kredit mogao raspodeliti na široj osnovi, tako da njegove blagodeti oseti što ve i broj privrednih jedinica. Akcionari Narodne banke nisu se suštinski razlikovali od akcionara drugih ve ih nov anih zavoda, ak i malih koji su poslovali u lokalnim okvirima. Narodna banka je od pa sve do krize davala gotovo polovinu svojih kredita Beogradu i okolini jedino s razloga, što je raspolagala novcem iz samoga Beograda. 7 Osnovni inilac kojim se rukovodila kreditna politika, osim zarade, bila je mogu nost uticaja na ekonomske i politi ke tokove u državi. Najkrupniji akcionari Narodne banke bili su vlasnici ili lanovi upravnih odbora mnogih preduze- a i banaka, tako da su bili zainteresovani da kapital po povoljnim uslovima plasiraju upravo u te privredne subjekte. Takav interesni vid poslovanja postojao je u privrednim krugovima u itavoj državi. Najve im kapitalom i mogu noš u kreditiranja raspolagala je Prva hrvatska štedionica. Njeno rukovodstvo je kontrolisalo 123 privredna preduze a. Prema podacima za godinu, generalni direktor i potpredsednik upravnog odbora Milivoj Crnadak bio je u upravama 51 preduze a (bez banaka), predsednik upravnog odbora Miroslav Kulmer u 11 preduze- a, zamenik generalnog direktora Robert Lajbenfrost u 36, direktor Franjo Latkovi u 39, a lan direkcije Aleksandar Erman u 18 preduze a. Akcionari Jugoslavenske udružene banke iz Zagreba u estvovali su u radu 85 preduze a, Ljubljanske kreditne banke u 31, Jadransko-podunavske banke iz Beograda u 18, Jugoslavenske banke iz Zagreba u 16 itd. 8 6 Narodna banka, R. Bi ani, n. d., Dragutin V. Gaji, Karakteristike razvoja bankarstva u Jugoslaviji izme u dva svetska rata, doktorska disertacija odbranjena na Ekonomskom fakultetu u Beogradu godine, 119.

76 76 Ivan M. Beci Istorija 20. veka, 1/2010 Glavni komitent u plasiranju kredita bila je država. Krediti su odobravani u vidu zajmova po privremenoj razmeni i po otkupu krunskih nov anica. Samostalnost uprave banke esto je dovo ena u pitanje, jer su se mnoge od odredaba o pozajmicama državi donosile mimo dogovora sa upravom Narodne banke. Tako je u Finansijski zakon za 1920/21. godinu uneta odredba da se osim 500 miliona beskamatnog zajma doda još 350 miliona. U Narodnoj banci bili su iznena eni, ali nisu reagovali sve do momenta kada je ministar finansija potražio 50 miliona dinara i kada su odgovorili odre no. Došlo je do pogodbe prema kojoj je Narodnoj banci priznata ratna šteta u visini od 5 miliona dinara i dat prioritet kada novac stigne u zemlju. 9 Ovakve pogodbe postale su praksa i preko njih je, koriste i stanje državnih finansija, Narodna banka dobijala povoljne aranžmane. Naredni krediti bili su uslovljeni obavezivanjem države da e ih izmiriti u odre enom roku i osiguranjem na podlozi svojih produktivnih domena, poput dobra Belje. Sva zaduženja države uticala su da se drasti no pove a kontingent nov anica u opticaju. Ta pojava je iritirala javnost, naro ito zbog zaloga koje je država davala, što je uticalo i na nepopularnost ban ine uprave. Narodna banka je odgovarala potrebama privrede za kreditiranjem iz redovnog kontingenta nov anica, putem sistema kontingentiranja. Eskontni krediti bili su limitirani prema visini meni nog neposrednog kredita, a lombardne kredite banka je davala na podlozi odre enih obveznica i robe. 10 Krediti na podlozi zlata odobravani su u punom iznosu, dok su se za obveznice davali 75% u vrednosti papira, a za robu još niže. Tražnje privrednih krugova nisu mogle biti podmirene u celosti jer je najve i deo kredita dobijala država. Tako je godine ukupan kredit privredi iznosio 45 miliona dinara, a državi 650 miliona dinara. Ovaj odnos izazvao je komentar da je naša emisijska banka prestala da bude ono, što bi morala biti, izvor kredita za narodnu privredu, a postala je ono, što nikad ne bi smjela da bude, izvor kredita za državne potrebe. 11 Najve e primedbe na raspodelu kredita odnosile su se na teritoriju na kojoj su plasirani. Do Ministarstva trgovine i industrije stigao je dopis da se Narodna banka u kreditiranju industrijskih preduze a na teritoriji pre ašnje Kraljevine Srbije sa jedne i Hrvatske i Slavonije sa druge strane ne pridržava istih principa, jer je od ovih drugih tražila po pravilu i žiro ra un jednog nov anog zavoda. Narodna banka je u odgovoru istakla da njena uprava po zakonu i statutu ocenjuje okolnosti i odre uje uslove pod kojima odobrava kredite. 12 Zamerke pojedinih banaka ili udruženja odnosile su se i na nejednak tretman u odobravanju visine kredita. Društvo bankovnih zavodov iz Ljubljane, u jednoj spomenici upu enoj 9, , Narodna banka je odobravala kredite na podlozi državnih obveznica i bonova Glavne državne blagajne, obveznica Saveza zemljoradni kih zadruga i obveznica Državne hipotekarne banke. (Ministarstvo finansija, ). 11 J. B., Bilansa Narodne banke Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, Jugoslavenska njiva, knj. IV, br. 19, 1920, AJ, , Odgovor Narodne banke na akt ministra finansija, 30. jun 1922.

77 Kreditna politika Narodne banke Kraljevine Jugoslavije 77 oktobra ministru trgovine i industrije, naglasilo je da je restrikcija kredita Narodne banke neprimerna za to podru je kao industrijski najrazvijenije u državi. Udruženje se pozvalo i na glasine da se restrikcija kredita nije sprovodila u Beogradu i poput još nekih organizacija žalilo na lan 25 statuta Narodne banke koji je odre ivao da njena uprava sama odlu uje o odobravanju kredita. 13 Tabela 1. Raspored meni nih zajmova po granama privrede ( ) u milionima dinara 14 Godina Trgovina Industrija Nov ani zavodi Ostala privreda Ukupno ,1 288,2 804,9 68, , ,4 209,8 633,6 238, , ,3 269,8 709,3 93, , ,0 300,0 589,9 83, , ,0 316,7 590,2 62, , ,0 375,8 656,7 78, , ,7 407,5 674,7 67, , ,7 340,0 572,0 101, , ,5 451,7 606,1 75, , ,3 597, ,7 58, , ,6 519, ,6 52, , ,3 462, ,9 17, , ,5 427,9 842,1 19, , ,2 407,3 848,7 23, , ,3 479,9 769,3 21, , ,5 403,4 956,3 27, ,0 Tabela 2. Odobreni krediti Narodne banke (u milionima dinara) 15 Godina Srbija Bosna Hrvatska Vojvodina Slovenija Dalmacija Isto, Spomenica Društva slovenskih zavodov ministru trgovine i industrije od kraja oktobra Ministarstvo finansija, Isto, , Referat Iva Belina, 3

78 78 Ivan M. Beci Istorija 20. veka, 1/2010 Tabela 3. Odobreni krediti u odnosu na broj stanovnika Oblast Broj stanovnika Dinara po glavi stanovnika Kraljevina SHS ,45 Srbija i Crna Gora ,58 Bosna i Hercegovina ,56 Hrvatska i Slavonija ,88 Vojvodina ,44 Slovenija ,38 Dalmacija ,21 Razlike u raspodeli kredita Narodne banke diktirale su razli ite privredne prilike i potrebe u pokrajinama. Iznad prose ne visine dinara po glavi stanovnika u državi kredite su dobijale Slovenija, Hrvatska i Srbija. Daleko ispod proseka bile su ostale pokrajine. U periodu do godine kreditiranje Hrvatske i Slovenije bilo je daleko iznad ostalih pokrajina, a od najviše kredita dobila je Srbija, koja je zahvatala i Južnu Srbiju i Crnu Goru. Zamerke iz Zagreba i Ljubljane o pravi nosti raspodele kredita Narodne banke i referati koji su upu ivani naj eš e su sadržali podatke od godine, ne navode i podelu kredita za i godinu. Sa druge strane, od ukupnog broja podnetih molbi za kredit u periodu bilo je 65,6% iz Srbije i Južne Srbije, 5,5% iz Hrvatske, 10,7% iz Bosne i Hercegovine, 6,8% iz Vojvodine, 5,4% iz Slovenije, 1,6% iz Dalmacije i 4,4% iz Crne Gore. 16 Ova slika je razumljiva jer je bankarstvo u severozapadnim pokrajinama imalo znatno više sredstava za kreditiranje privrede na osnovu štednih uloga koji su gotovo trostruko bili ve i od onih u jugoisto nim krajevima ili zbog povoljnih kamatnih stopa inostranih zavoda sa kojima su poslovali. Krediti dobijeni od Narodne banke u Srbiji služili su zato kao konstantan poslovni kapital, dok su se hrvatske banke služile njime samo kao rezervom svoje likvidnosti. 17 Otuda i velika razlika u stepenu iskoriš enosti kredita. O igledno je, sa druge strane, da je za upravu Narodne banke najmerodavniji faktor za dodelu kredita bio broj kreditnih zahteva koji je upu ivan iz pokrajina, što je nesumnjivo navodilo na zaklju ak da je bankarstvu u severozapadnim delovima države finansijska pomo bila višestruko manje potrebna u odnosu na jugoisto ne delove. Tabela 4. Iskoriš enost kredita u Srbiji i Hrvatskoj (u procentima) Srbija Hrvatska Narodna banka, R. Bi ani, n. d., Izra unato prema AJ, , Referat Iva Belina, 3 4.

79 Kreditna politika Narodne banke Kraljevine Jugoslavije 79 Drasti no smanjenje zainteresovanosti za kredit Narodne banke u Hrvatskoj i Slavoniji vidljivo je od godine, što je bila posledica stabilizacije dinara. Na tržištu novca nije bilo potresa, banke su delovale likvidno tako da potraživanja po ulozima na štednju nisu bila optere uju a za poslovanje, kamate na uloge bile su približne kamati kod Narodne banke, pa hrvatske banke nisu imale potrebu za kreditima. Sa podru ja Srbije veliki broj preduze a i dalje je koristio kredite Narodne banke, jer su mnoge male banke odobravale kredite naj eš e sopstvenim akcionarima pa je nestašica na tržištu novca stalno bila prisutna. Zakonska stabilizacija dinara sprovedena je godine i osim propisanog procenta pokri a nov anica u opticaju predvi ala je i pove anje glavnice Narodne banke, koja je od tog trenutka iznosila 180 miliona dinara. Podizanje i povla enje stranih ulaganja izazvano padom Kreditanštalta i niz doga aja polovinom godine uticali su da se ban ino pokri e od 28. juna do 13. jula smanji sa 41,1% na ispod 38%. Banka je ve 20. jula povisila kamatnu stopu na eskont sa 6,5% na 7,5% i sa 8% na 9% na lombard. 19 Povišena kamatna stopa nije uticala na smanjenje tražnje kredita, pa je Narodna banka odlu ila da procentualno smanji sve dotadašnje neiskoriš ene kredite. Da bi se izbegli krahovi velikih banka usled krize poverenja, do kraja godine banka je izdala nov anim zavodima vanredne kredite u vrednosti 696,7 miliona dinara, a do kraja marta još 371,6 miliona. 20 Zakon o zaštiti zemljoradnika stupio je na snagu 19. aprila i zna io je moratorijum na isplatu selja kih dugova. Ovaj postupak vlade imao je za cilj da zaštiti najbrojniju kategoriju stanovništva i mada je zakonom o zaštiti zemljoradnika bilo predvi eno da se i nov ani zavodi kojima je ugrožena likvidnost mogu zaštititi njime doveo je do paralisanja rada banaka. Posmatraju i finansijske centre u državi i promenu stanja tokom krize vidi se da su povu ena sredstva iz inostranstva osetno smanjila ukupan kapital banaka prvenstveno iz zapadnih pokrajina. Povu ena gotovina iz kreditnih ustanova bila je tezaurisana i veoma se sporo vra ala uprkos, živoj državnoj propagandi i apelima upu ivanim stanovništvu. Poslovanje nov anih zavoda obuhvatalo je uglavnom prikupljanje sredstava putem naplate potraživanja za podmirenje poverilaca. Ulaga i su se uglavnom adaptirali na nelikvidnost banka i navikli su da im se ispla uju samo mali iznosi. 21 Me u prvim nov anim zavodima koji su se obratili za zaštitu bila je Prva hrvatska štedionica, najja i nov ani zavod u zemlji sa ulozima na štednju od preko dve milijarde dinara, odnosno 13% svih uloga na štednju u državi. Njen primer sledile su i druge velike banke. Prva hrvatska štedionica zatražila je zaštitu ve sutradan po donošenju zakona od 19. aprila 1932, što posredno govori o tome da je ovaj zakon u velikoj meri donet da bi zaštitio ovu ustanovu. 22 Narodna ban- 19 Narodna banka, Isto, AJ, , Opšti pregled privrednih prilika u zemlji do 8. maja 1933, Mijo Mirkovi, Ekonomska struktura Jugoslavije , Zagreb 1950, 61. Ovim paragrafom zakona u po etku su se služile isklju ivo velebanke koje su raspolagale velikim svota-

80 80 Ivan M. Beci Istorija 20. veka, 1/2010 ka je izašla u susret do krajnjih mogu nosti i stavila na raspolaganje direktno ili indirektno 396 miliona dinara, tako da je Štedionica uspela da od septembra do kraja marta isplati 882 miliona dinara uloga na štednju. 23 Kada su drugi zavodi u pitanju, država je Uredbom o zaštiti nov anih zavoda i njihovih poverilaca od 20. aprila propisala da e refundirati isklju ivo zavode koji su investirali u poljoprivredu više od 50% sredstava odobrenih za kreditiranje. Ovaj propis uskratio je finansijsku pomo skoro svim velikim bankama koje su ve inu sredstava plasirale u industriju. Intervencije države spasile su privatno bankarstvo potpunog sloma. Teritorijalno posmatrano, zaštitom su u najve oj meri, kao finansijski centri, spaseni Zagreb, Ljubljana i Sarajevo. Beogradske privatne banke nije spasila ni zaštita, jer je drasti no opadanje uloga na štednju nastavljeno. Banke nisu bile u mogu nosti da naplate potraživanja i zato što su se zemljoradnici koristili uredbom da potpuno obustave isplatu bankama. Nov ani zavodi su za sve moratorne menice morali da obra unaju kamatu i pokažu u bilansu kao dobit da bi država oporezovala i naplatila, bez obzira što seljaštvo nije pla alo dugovanja, tako da je oporezivana fiktivna dobit da bi država došla do prihoda. Bez obzira na nastojanja države da privatno bankarstvo u Jugoslaviji opstane u zna ajnijoj meri, ono je doživelo strahovit udar, od kojeg se nije oporavilo i kada je kriza po ela da jenjava. Od trenutka izbijanja krize kreditiranje nov anih zajmova ponovo je zauzelo dominantno mesto u kreditnoj politici Narodne banke. Tabela 1 pokazuje da je u godini ono iznosilo 47,76%, u godini 69,14%, u godini 54,33% odobrenih ban inih kredita. Smirivanje krize uticalo je i na visinu kamatne stope koja je 9. februara smanjena na 7% po eskontu i 8% po lombardu, da bi od 16. jula bila dodatno smanjena na 6,5%, odnosno 7,5%. Vlada Milana Stojadinovi a pokrenula je inicijativu kod Narodne banke da i pored jenjavanja krize nastavi sa rehabilitacijom nov anih zavoda povoljnim kreditiranjem. Eskontna stopa centralne banke smanjena je godine na 5% po eskontu i 6% po lombardu, a u periodu nov ani zavodi dobijali su oko 55% svih ban inih kredita. 24 Narodna banka je odobravala zavodima dopunske kredite za tzv. novo poslovanje, što je u stvari bila rezerva likvidnosti. Olakšice su se odnosile i na odobravanje lombardnih zajmova po teku em ra unu po kome se kamata pla ala dekurzivno i zamenu srebrnog novca za nov anice, jer je on zbog ograni enja liberativne snage esto bio neiskoriš en. ma tu ih sredstava i koje su imale veliki broj podružnica. (AJ, , Jugoslavenski lojd, 22. maj 1932, Ljubljanska kreditna banka). 23 Isto, ;,, Postojala su mišljenja da smanjenje kamatne stope Narodne banke ne e mnogo olakšati ekonomski položaj gra ana, u prvom redu seljaka, a da e najve u korist od toga izvu i samo veliki kapital koji je imao milionske sume zajma. Seljak e i dalje ostati kod cijena, koje uop e nisu cijene, a radnik kod sniženih nadnica, koje uop e nisu nadnice (Dom, Križevci, 5, 30. januar 1935, 1)

81 Kreditna politika Narodne banke Kraljevine Jugoslavije 81 Ban in osnovni kapital bio je podeljen na akcija, koje su pripadale: 25 državnim bankama akcija 20%; privatnim nov anim zavodima akcija 30%; sitnim privatnicima i pojedincima akcija 42% i krupnim privrednicima sa više od 100 akcija akcija 8%. Preure enje države sprovedeno sporazumom Cvetkovi -Ma ek i delimi na federalizacija poja ale su uticaj hrvatskog politi kog elementa. U nemogu nosti da stvore sopstveni emisioni zavod hrvatski politi ki krugovi želeli su da oja aju svoje pozicije u Narodnoj banci. Hrvatski privrednici držali su do tada 5,2% akcija, ali koriste i prezaduženost države kod centralne banke hrvatski ekonomisti Rudolf Bi ani, August Košuti, Ante Malbaša, predvo eni ministrom finansija Jurajom Šutejom, istakli su zahtev za etatizacijom Narodne banke. Pod parolom Narodna banka ima pre i u narodne ruke krila se težnja da se kontrolisanjem nov ane emisije podmire potrebe skupog unutrašnjeg ure enja i regulisanje potreba hrvatskog dela države. 26 Izvršni odbor banke izgubio je mogu nost da kontroliše nov ano tržište i država je de facto preuzela kontrolu nad emisionim zavodom. Na ovaj na in država se oslobodila dugovanja, a zakonsku podlogu o preuzimanju banke stvorila je Uredbom o izmenama i dopunama Zakona o Narodnoj banci od 14. septembra godine. 27 Osnovni kapital banke uve an je za 120 miliona dinara, a celokupnu novu emisiju akcija otkupile su Poštanska štedionica, Potporni fond pomo nog osoblja u službi države i inovni ki penzioni fond. Zahvaljuju i ovim akcijama i akcijama koje je država preko svojih ustanova ve posedovala njen udeo u Narodnoj banci iznosio je 60%, ime je ona imala apsolutnu ve inu. Ostali akcionari mogli su biti birani za lanove upravnog i nadzornog odbora samo ukazom predsednika vlade i ministra finansija. Pozivanje akcionara na lan 116 Ustava da jedino u izuzetnim okolnostima kralj može privremeno ukazom narediti da se preduzmu vanredne mere i da država ne može uzeti koncesiju Narodnoj banci bez odobrenja zbora akcionara, ostalo je uzaludno. 28 Zbor akcionara predstavljao je samo godišnju manifestaciju. Prelazak Narodne banke u državne ruke zna io je nekontrolisano finansiranje vanrednih državnih potreba zaduživanjem kod emisionog zavoda i inflaciju. Ovakav pristup finansiranju državnih potreba u ratnim okolnostima izbegavale su i države koje su se nalazile u ratu, jer je on bio uzro nik poreme aja u celokupnom privrednom mehanizmu. Narodna banka dobila je prakti no jednog komitenta državu, a kreditiranje države zna ilo je stalno pove avanje kontingenta novca u opticaju. 25 Boris Kršev, Bankarstvo u Dunavskoj banovini, Novi Sad 1998, Uz ovu izjavu Rudolfa Bi ani a išao je komentar da HSS želi da zavede drugu politiku i da drugi pravac poslovanja Narodne banke. (AJ, , Hrvatski dnevnik, Zagreb, 16. jul 1940). 27 Službene novine, br. 212, 16. septembar 1940, AJ, , Etatizacija Narodne banke, referat dr Vlade Markovi a, 2.

82 82 Ivan M. Beci Istorija 20. veka, 1/2010 Tabela 5. Nov ani opticaj u pojedinim evropskim zemljama (u hiljadama) 29 zemlja valuta avgust avgust pove anje u (%) Jugoslavija Dinar ,3 Rumunija Lej ,5 Bugarska Lev ,6 Gr ka Drahma ,0 Ma arska Pengo ,5 Turska Lira ,1 Švajcarska Franak ,7 Nema ka Marka ,4 Velika Britanija Funta ,2 Neutralna i privredno stabilna Švajcarska imala je najmanju stopu pove- anja opticaja, što je razumljivo. Primetno je, me utim, da su ak i države u ratu imale daleko manju inflaciju od Kraljevine Jugoslavije. Od zemalja u regionu samo je Turska imala ve i porast nov anog opticaja, a time i inflacije. Na visoku inflatornu stopu uticale su i nerodne i godina, što je uslovilo visoke otkupne cene pšenice i kukuruza. U sveopštoj ratnoj psihozi cene su rasle, širile su se i pani ne vesti o nestašicama brašna u zemlji i pretnje gladi. Redovi za osnovne životne namirnice postali su svakodnevica, a politi ko-ekonomski pokušaji vlade da se situacija prebrodi nisu bili uspešni. Narodna banka je bila prinu- ena da uz gotovo beskamatne kredite finansira javna preduze a radi snabdevanja i ishrane stanovništva. U tu svrhu banka je odobrila kredite u visini od 660 miliona dinara Direkciji za prou avanje i organizaciju poljoprivrede iz Beograda 300 miliona, Povlaš enom gospodarskom dioni kom društvu Banovine Hrvatske POGOD iz Zagreba 250 miliona i Prehranevalnom uredu PREVOD iz Ljubljane 110 miliona dinara. 30 Podržavljenje Narodne banke zna ilo je nekontrolisano emitovanje novca i opravdalo strah svih koji su se plašili prelaska mašina za štampanje nov anica u državne ruke. 29 Isto, , Pismo Udruženja beogradskih banka ministru finansija, 26. decembar B. Kršev, n. d., 157.

83 Kreditna politika Narodne banke Kraljevine Jugoslavije 83 Ivan M. Beci LOANING POLICY OF THE NATIONAL BANK OF KINGDOM OF YUGOSLAVIA Summary Loaning policy of Kingdom of Yugoslavia was criticized by many political and economical actors, mostly from the region which was previously within the Austria-Hungary. In their view, Serbian parts of the state were prioritized in the loaning policy, which was symbolizing the unjust treatment of different regions by Yugoslav governments. Major stockholders of the National Bank came from Serbia, as Croatians possessed around 5% of the capital of the bank prior to its nationalization. However, Croatian investors were engaged in other ventures, and the economy of this part of the country remained independent from the central bank. Therefore, the number of applications from this part of the country was smaller. In the course of the great economic crisis, National bank bailed out a number of banks from Zagreb, Ljubljana and Sarajevo, whereas Belgrade banks collapsed. Nationalization of the central bank led to the predominance of Croatian political and economical factor.

84

85 ALEKSEJ TIMOFEJEV, nau ni saradnik Institut za noviju istoriju Srbije UDK 94(497.1)"1944" Beograd, Trg Nikole Paši a (497.1)"1944" CRVENA ARMIJA I JUGOSLOVENSKA VOJSKA U OTADŽBINI TOKOM JESENI 1944 NESU ENA SARADNJA APSTRAKT: U lanku je dat pregled kratkoro nih i neuspešnih odnosa izme u Crvene armije i Jugoslovenske vojske u Otadžbini u jesen Ovi odnosi su bili unapred osu eni na neuspeh u uslovima podeljenosti Balkana na zone sovjetskog i britanskog uticaja. Rad je zasnovan na memoarima i arhivskoj gra i ruskih i srpskih arhiva. Klju ne re i: Drugi svetski rata, Srbija, Jugoslovenska vojska u Otadžbini, Sovjetska armija, borbena saradanja Odnosi jedinica Crvene armije i komandanata Jugoslovenske vojske u Otadžbini (JVuO) na terenu pripadali su nizu osetljivih tema sovjetske i jugoslovenske istoriografije. Sovjetska istoriografija je izbegavala da se generalno bavi tim odnosima, jer nije želela da prikaže umešanost SSSR-a u gra anski rat niti da prizna komplikovan odnos Crvene armije prema etnicima Draže Mihailovi a na terenu. Jedini izuzetak iz negativnog odnosa prema pokretu D. Mihailovi a predstavlja sovjetski zbornik dokumenata Tre eg rajha u koji su bile uklju ene i teze referata šefa operativnog odeljenja generala Jodla, podnetog rajhslajterima i gaulajterima 7. novembra u Minhenu. U referatu pod nazivom Strateški položaj u po etku pete godine rata detaljno, ali sažeto su opisani doga aji u svim oblastima gde se Rajh borio za svoje interese protiv spoljnog i unutrašnjeg neprijatelja. U odeljku Jugoistok navedeno je slede e: Na okupiranom podru ju Balkana odvija se mali rat. On se vodi protiv ponekad veoma dobro naoružanih bandi, podražavanih od strane Anglosaksonaca ukupnog broja od sto etrdeset do sto pedeset hiljada ljudi. Sve bande se bore protiv Nemaca iako nisu me usobno jedinstvene. Izdvajaju se: a) u Hrvatskoj i Srbiji komunisti ki partizanski odredi pod komandom Tita brojnog sastava od oko devedeset hiljada ljudi; b) etnici pod komandom Draže Mihailovi a brojnog sastava od trideset hiljada ljudi; v) u Gr koj nacionalne bande pod komandom Zervasa brojnog sastava od deset hiljada ljudi i oko petnaest hiljada komuni-

86 86 Aleksej Timofejev Istorija 20. veka, 1/2010 sta. 1 U fusnotama i komentarima nema pokušaja da se ospori pogled na Mihailovi a kao na borca protiv nema kog okupatora. Ovo izdanje je predstavljalo jedinstven primer pozitivne ocene etnika u posleratnoj sovjetskoj istoriografiji, iji su se pogledi na JVuO stereotipno zasnivali na stavu jugoslovenske komunisti ke istoriografije. S druge strane jugoslovenska istoriografija iz doba Informbiroa zabeležila je dvosmislene slu ajeve u odnosima izme u etnika i sovjetskih komandanata na terenu. Neposredni u esnici doga aja se ali su se injenica nemilih u to doba o kontaktima sovjetske strane i kralja, dolaze i ak i do ideje o tome da je SSSR težio da nametne Jugoslaviji monarhiju. 2 U kasnijim radovima zvani na jugoslovenska istoriografija je opreznije obra ivala temu sovjetsko- etni kih veza koja je mogla da poremeti uspostavljenu vešta ku ravnotežu izme u etnika i ustaša i da indirektno smanji istoriografski mrak u koji je potapan pokret Draže Mihailovi a. Usled toga došlo je do saglasnosti u stavovima jugoslovenske i sovjetske istoriografije. Situaciju u jugoslovenskoj istoriografiji prelomio je prevod dela Joze Tomaševi a koji je skepti no ocenio mogu nost postojanja zna ajnijih ugovora izme u sovjetske strane i D. Mihailovi a, ali je pomenuo neuspešan pokušaj uspostavljanja takve veze preko komandanta Krajinskog korpusa pukovnika Velimira Pileti a. Tomaševi je, osim toga, pomenuo i saradnju komandanta Rasinsko-topli ke grupe korpusa pukovnika Dragutina Keserovi a sa Sovjetskom armijom (RKKA) prilikom oslobo enja Kruševca, kao i aktivnu pomo komandanta 4. grupe jurišnih korpusa potpukovnika Raki a tokom borbi za a ak. 3 Mnogo više informacija u vezi sa ovim doga ajima postalo je dostupno posle objavljivanja tzv. etni kog (XIV) toma Zbornika dokumenata NOR, u kome je dat detaljan izveštaj Keserovi a o doga ajima kod Kruševca i saopštenje o pokušajima Raki a da uspostavi kontakt sa sovjetskim trupama i njegovoj saradnji sa njima u borbi protiv Nemaca kod a ka. 4 Savremena srpska istoriografija vrsto je dokazala postojanje kontakata izme u komandanata JVuO sa komandantima pojedinih jedinica Crvene armije u isto noj Srbiji, kod Kruševca i kod a ka. 5 1!!.,..,, 1967, , -. ( ),, ; Ubi eni ljudski obziri. Zlo- instva crvenoarme aca u ugoslavi i, izdava redakci a Omladinske ri e i, lista Narodne omladine Bosne i Hercegovine, Štamparsko preduze e Grafi ar Tuzla, b. m., b. g. (Sarajevo?, 1953?), Tomaševi J., etnici u Drugom svjetskom ratu , Zagreb 1979, ,. XIV. 4, 1985, , , : ,. 2, 1999;., ,. 2, 2006;.,.,.,. 3, , 2004,

87 Crvena armija i JVuO tokom jeseni 1944 nesu ena saradnja 87 Do prvog kontakta došlo je u isto noj Srbiji kada je prema zapovesti generala D. Mihailovi a (izdatoj, prema uspomenama Pileti a, 30. avgusta) pukovnik V. Pileti pokušao da uspostavi veze sa sovjetskom komandom u Krajovi (Turn- Severinu) o emu su u esnici doga aja ostavili svoja svedo anstva. 6 Velimir Pileti je u no i 10/11. septembra sa oko 150 ljudi prešao u Rumuniju, koja se u to doba ve nalazila pod kontrolom SSSR-a. Borci JVuO su bili delimi no razoružani od strane rumunskih vlasti i preba eni u Krajovu. Zanimljiv je redosled po kojem je V. Pileti vršio zvani ne posete u ulozi pregovara a kod sovjetske komande: prvo, rumunski komandant P. Antonesku (koji nije bio voljan da ga li no primi); drugo, ameri ka vojna misija odakle je Pileti poslao kratak radiogram predsedniku sovjetske vlade (odnosno li no Staljinu); tre e, komunikacija sa predstavnicima britanske misije i tek potom kontakti sa sovjetskim oficirima. Ideja V. Pileti a je bila da postane komandant nezavisne brigade koja bi bila formirana od pripadnika JVuO regrutovanih u Srbiji, a naoružana trofejnim oružjem koje je Crvena armija zaplenila u Rumuniji. Druga opcija koju je Pileti višekratno iznosio bila je da se njegovi ljudi prebace na drugo ratište gde bi se borili pod engleskom ili ameri kom komandom. U neformalnom razgovoru V. Pileti je (prema navodima iz njegovih memoara) saopštio sovjetskim oficirima slede e: ak ako se u Jugoslaviji ustali komunizam makar i po želji srpskog naroda, on u tom slu aju ne bi nikada bio komunista, da su on i njegovi istomišljenici povezani sa Rusima preko Engleza i Amerikanaca itd. Vreme o ekivanje sovjetskog odgovora na njegove neformalne i formalne izjave i korake V. Pileti je prekra ivao u društvu oficira engleske misije. 7 Njihovo druženje je bilo prekinuto kada su ga organi kontraobaveštajne službe SMERŠ 8 uhapsili pod optužbom da je britanski špijun. 9 Pileti evo hapšenje je bilo neizbežno u okolnostima totalnog rata, koji je brutalno zatirao pravo manjih naroda na posebnu poziciju, a pojedinaca na slobodno i nezavisno mišljenje. Tragi no je ali u leto ne samo sovjetski ve i britanski kontraobaveštajci hapsili su etni ke emisare. Istu sudbinu kao i Pileti u Rumuniji, koju su okupirali Sovjeti, doživeo je Živko Topalovi u Italiji, koju su oslobodili Britanci. 10 Uo ljivo je da se sovjetska i britanska ratna taktika prema sumnjivim pojedincima nije mnogo razlikovala ,, 1992, 48;.,, 2002, ,, , 126;,. XIV. 4, Iako su se Engleska i SSSR borili protiv Nema ke, ta injenica nije smetala bezbednosnim organima SSSR-a da se bore sa engleskim špijunima. 41/ //,. 2,.1, 2000, ;,..., 1977, Topalovi Ž., Jugoslavija. Žrtvovani saveznik, London 1970, ,, ( , ),. II, 1996, 180.

88 88 Aleksej Timofejev Istorija 20. veka, 1/2010 Posle hapšenja Pileti a interniran je i njegov odred. Pileti je bio preba- en u Lubjanski unutrašnji zatvor službe bezbednosti (NKVD) i Lefortovski zatvor. Kasnije je stigao u Krasnogorski logor. Ovaj logor je služio za kolaborativne zarobljenike koji su izrazili spremnost da sara uju sa sovjetskim bezbednosnim organima, na primer nema ki antifašisti ki komitet sa feldmaršalom Paulusom na elu. 12 Osim nema kih saradnika u Krasnogorsku je bilo više kolaborativnih zarobljenika iz vojski nema kih satelita. 13 Posle boravka u Krasnogorsku Pileti u je pod sumnjivim okolnostima pošlo za rukom da pobegne iz ruku NKVD tokom isporu ivanja novim jugoslovenskim vlastima i da se pridruži etni koj emigraciji u Zapadnoj Evropi. 14 Dolazak Pileti a u Rumuniju bio je prvi pokušaj JVuO da ostvari zvani ne kontakte sa Crvenom armijom. Na propast ovog pokušaja presudno su uticali unapred odre en stav sovjetskog rukovodstva, nepovoljan po pokret generala Mihailovi a, kao i nesumnjiv uticaj partizanskih emisara. U izvesnoj meri ulje na vatru dolio je neuvi avan stav samog Pileti a koji, kako navodi u svojim memoarima, nije ni težio da se bori za simpatije sovjetske strane. Moramo da dodamo da je cela ova istorija imala i svoju uvertiru. Iz uspomena Marka Milunovi a, bliskog V. Pileti u, može se zaklju- iti da je sovjetska strana ispipavala teren i pre prelaska Pileti a na rumunsku stranu. Ve 25. avgusta na rumunsku stranu bila je preba ena i izru ena sovjetskim oficirima ruska jedinica. Na iznena enje pripadnika JVuO koji su prebacivali jedinicu, sovjetski etnici nisu odmah upu eni u trupe ve su zaklju ani u posebnu baraku, nakon ega su srpski oficiri požurili da se povuku u strahu da i njih ne sna e zla sudbina. Radilo se o primarnoj obradi bivših zarobljenika, postupku detaljnog ispitivanja pojedinaca od strane pripadnika kontraobaveštajne službe SMERŠ. Iz mase vojnika izdvajali su nema ke špijune i dezertere, a prikupljali su i operativne informacije o situaciji iza neprijateljskih rovova. 15 Na taj na in predstavnici SMERŠ-a su dobili neposredne informacije o stavovima, ponašanju i ratnoj aktivnosti boraca Krajinskog korpusa JVuO. ak je i polovina toga što je zabeležio Rutam u memoarima (a on sigurno nije beležio sve) mogla da uruši ugled etnika u o ima sovjetskih oficira , // : 6-., 1972, ;.., : - 27 ( ), Lon arevi., Specijalna misija, Beograd 1991, 84, 124;., -, ,, :., 2003;.,. :,,. ( ) // ;... // - -, ,, 2004, 233, 290.

89 Crvena armija i JVuO tokom jeseni 1944 nesu ena saradnja 89 Prema uspomenama Milunovi a, na po etku odnosi nisu bili loši. Postojala je i odre ena saradnja izme u izvidnice sovjetske armije i etnika. Pre nego što se Pileti prebacio u Rumuniju i bio interniran sa svojom pratnjom, 17 po etkom septembra manja sovjetska jedinica pod komandom izvesnog Kuznjecova, koja je preduzela probni napad na Kladovo, prešla je na srpsku stranu Dunava. Prema opisu te jedinice i njenim akcijama na srpskoj strani Dunava možemo da pretpostavimo da se radilo o divizijskoj izvi a koj jedinici iz sastava 75. korpusa. Prelazak ove jedinice na podru je Srbije spada u pripremne izvi a ke operacije koje su prethodile prebacivanju glavnine 75. korpusa u isto nu Srbiju, 22. septembra Prelaskom ovih trupa u Srbiju definitivno je pala u vodu ideja o saradnji JVuO sa RKKA. Jedini predlog ponu en starešinama etni kih odreda svodio se na pot injavanje partizanskim formacijama, što je za njih bilo apsolutno neprihvatljivo. 18 Pokušaji uspostavljanja dobrih odnosa sa nailaze im nepoželjnim saveznikom nisu bili spontani ve su predstavljali izraz želje Vrhovne komande JVuO da na brzu ruku uspostavi odnose sa SSSR-om i na e sa njim zajedni ki jezik. General Mihailovi je 8. novembra naredio komandantima na pravcu nadiranja sovjetskih trupa u Srbiji da i dalje pokušavaju vojni ku saradnju sa Rusima kao saveznicima u borbi protiv okupatora... da pokažemo našu rešenost za borbu protiv okupatora. 19 U tom kontekstu treba tuma iti pojavu o ajni kih ravnogorskih proglasa letaka u kojima su se naivno mešale lozinke Živeo kralj! i Živeo SSSR! Uspomene o tome sa uvao je u svom ratnom dnevniku bivši saradnik politi kog odela 57. armije Boris Slucki. 20 Ovaj propagandni materijal, me utim, imao je mali uticaj na ogromnu i nezadrživu masu sovjetske vojske. Prva velika dokumentovana epizoda saradnje sovjetskih i etni kih jedinica povezana je sa oslobo enjem Kruševca. Kruševac je najve i grad u Srbiji koji su godine borci JVuO pod komandom pukovnika Dragutina Keserovi- a oslobodili od Nemaca. U internim dokumentima i zvani nim publikacijama strana vezanih za borbe oko Kruševca postoji nekoliko verzija oslobo enja grada. U zajedni koj sovjetsko-jugoslovenskoj monografiji navedeno je slede e: Jedinice 64. strelja kog korpusa Crvene armije i 2. proleterske divizije NOVJ posle zauze a Kruševca su uspešno napredovale na zapad. 21 Sa uvana je i isto partizanska verzija o oslobo enju Kruševca od strane etvrte proleterske (crnogorske) brigade. 22 Postoji i izveštaj samog Keserovi a o doga ajima kod Kruševca gde on tvrdi da su Kruševac oslobodili borci JVuO. 23 Sve ovo može da se dopuni 17.,, 1992, , ,. XIV. 4, , //, 2005, , 1964, O partizanskom oslobo enju Kruševca vidi: Kruševac: oslobo eni grad, redakcioni odbor i autori Janko Milojevi, Buda Ili, Dobri Dimitrijevi, Milutin Tasi, Miodrag Veljkovi, Vojislav Sekulovi, Kruševac 1966; Jankovi B., etvrta proleterska crnogorska brigada, Beograd ,. XIV. 4,

90 90 Aleksej Timofejev Istorija 20. veka, 1/2010 na osnovu beleške ameri kog poru nika Elsvorta Kramera, predstavnika OSS, koji se spremao da u oslobo enom Kruševcu istakne ameri ku zastavu. 24 Postoji i niz dokumenata, nedavno otvorenih za istraživa e u arhivi Ministarstva odbrane Rusije, koji dopunjuju saopštenje Keserovi a, a ujedno omogu avaju da se sagledaju izvori partizanske verzije doga aja. Situacija u Kruševcu, prema sovjetskim i etni kim podacima, bila je slede a. Ve sutradan posle ultimatuma D. Keserovi a podnetog 13. oktobra nema kom komandantu Kruševca usledila je kapitulacija Nemaca u gradu. U štabu D. Keserovi a tada se nalazio ameri ki poru nik Elsvort Kramer, predstavnik OSS. U pregovorima Keserovi a (koji se ak predstavio kao posrednik ameri kog oficira) sa nema kim komandantom kao osnovni stimulativni motiv za kapitulaciju navedena je mogu nost da se Kruševac preda ameri koj a ne sovjetskoj vojsci, ime bi bio spre en ulazak u grad Crvene armije i partizana. Prema navodima iz izveštaja Kramera, pregovori sa Nemcima po eli su ve 22. septembra, ali tada nisu urodili plodom. 25 Tek kada su sovjetske trupe stigle u neposrednu blizinu grada Nemci su se zainteresovali za taj predlog i u Kruševac je manjim avionom štorh (Fi.156) bio upu en pukovnik nema kog generalštaba i na elnik štaba korpusa Miler, Berngard fon der Ševaleri. On je 14. oktobra stigao u Kruševac i bio zarobljen od strane pripadnika JVuO. U sovjetskom zarobljeništvu Ševaleri je kasnije izjavio da se nije plašio nasilja od strane etnika, jer su onu svuda radili u kontaktu sa Nemcima. 26 Ševaleri se u Kruševcu susreo sa 24 injeni ni i hronološki izveštaj poru nika Kramera u: M. Pavlovi, O evidac Gra anskog rata u Srbiji, Istorija 20. veka, 1/ Osim spasavanja ameri kih pilota i informisanja o stanju u Jugoslaviji potpukovnik Makdauel je dobio zadatak da... ako se ukaže prilika posluži kao posrednik za bilo koju vrstu predloga o predaji koje mogu da uslede od dela nema kih, bugarskih, ma arskih ili bilo kojih drugih neprijateljskih ili kolaboracionisti kih grupa. NARA, Declassified: NND by AB 12/30/2004. Orders to Lt. Col. Robert H. McDowell, AUS from Edward J. Green, Lt. Comdr., USNR. Headquarters company B, 2677th Regiment, Office of strategic services (Prov), APO 534, U. S. Army. 15 August Ševaleri je kasnije detaljno objasnio svoju tvrdnju i objasnio da etnici Mihailovi a nikada nisu planirali da se bore protiv Rusa. Njihov cilj je bio u tome da koriste i Nemce do u do metaka i oružja. Nastala izdaja etnika i njihov prelaz na stranu Crvene armije za nema ku komandu je potpuno iznena enje. Zarobljenik smatra da su etnici prešli na stranu Crvene armije da posle odlaska Nemaca uzmu u eš e u upravi državne vlasti u Srbiji., 68,,. 242,, 268. Sli ne izjave o neo ekivanom zaokretu u politici JVuO posle dolaska sovjetskih trupa u Srbiju davali su i drugi pripadnici Vermahta koji su se našli u Srbiji s jeseni , ;., // - II , O tome da se radilo o neo ekivanom zaokretu za Nemce indirektno se vidi i po tome što su prema re ima Keserovi a na pregovore sa njim kolima stigli komandant Kruševca major Kni i komandant 7. divizije SS Princ Eugen oberfirer SS Oto Kum. Da li bi dva najstarija oficira u garnizonu stigla na pregovore sa neprijateljem? Ako bi došlo do neke slu ajnosti, jedinice u Kruševcu bi ostale obezglavljene. Ovo ne li i na ponašanje staloženog i sra unatog Kuma. Kumm O., Vorwärts Prinz Eugen! Geschichte der 7.SS-Freiwilligen Gebirgs Division Prinz Eugen, Dresden 2007.

91 Crvena armija i JVuO tokom jeseni 1944 nesu ena saradnja 91 Kramerom koji je objasnio da je kona ni cilj zauzeti sa odredima etnika niz naselja gde e biti podignuta ameri ka zastava i na taj na in spre en ulazak jedinica Crvene armije u ova naselja. 27 Poru nik Kramer je u isto vreme (13. oktobra) napisao pismo komandantu nastupaju e 52. strelja ke divizije generalu L. M. Miljajevu u kome je izložio da želi da se sastane sa njim i molio ga da mu se obezbedi put do njega. Pismo je bilo upu eno kada se saznalo za prelazak ruskih trupa preko reke V. Morave (verovatno se radilo o prelasku 16. samostalnog jurišnog bataljona kod Varvarina). Potporu nik JVuO Aleksandar Zlatkovi, koji je krenuo 13. oktobra u 18 asova, dostavio je pismo 14. oktobra u 10 asova. Miljajev je odmah postavio pitanje da li e se etnici boriti protiv snaga njegove divizije. Iznena eni Zlatkovi je izjavio da je to nemogu e, jer su RKKA i JVuO saveznici. Na to je Miljajev izri ito rekao: Ne, mi nismo saveznici. Sovjetski general je dodao da jedinice JVuO moraju istoga dana (14. oktobra) do 16 sati da razoružaju Nemce i da svoje i nema ko oružje predaju trupama Crvene armije. 28 Ovaj zahtev je ina e bio tipi an za pregovore sa neprijateljskim jedinicama saveznicima Nemaca. 29 General Miljajev se pridržavao instrukcija dobijenih preko politi kog i obaveštajnog odseka divizija i korpusa 57. armije pre ulaska u Srbiju. Informacija obaveštajnog odseka od 5. septembra 1944, primera radi, definisala je etnike Draže Mihailovi a kao reakcionarnu vojsku... koja se bori na strani okupatora od 1941 i ima ih oko trideset hiljada, s tim da je ve ina smeštena u Srbiji i Sandžaku (dvadeset hiljada boraca). 30 General Miljajev je još pre dolaska potporu nika Zlatkovi a uputio naredbu svojim jedinicama (429, 431. i 439. puku oja anim jedinicama samohodne i antitenkovske artiljerije) da krenu prema Kruševcu. 31 U borbenom nare enju br. 35, koji su pukovi primili 13. oktobra u 24 asa, Miljajev je fiksirao opšti polo- Komplikovan odnos izme u Nemaca i JVuO u okolini Kruševca do dolaska RKKA nazire se i iz opisa ameri kog poru nika Kramera. On navodi kako je 4. oktobra po danu pošao za Vrnja ku Banju putni kim kolima u kojima su bili potpukovnik Pileti i kapetan Gordi uz pratnju 25 etnika u kamionu. Nema ke patrole nisu spre avale njihovo kretanje koje su saputnici Kramera pravdali time da su oni etnici koji idu da napadnu partizansku patrolu. Pavlovi M., O evidac Gra anskog rata u Srbiji, Istorija 20. veka, 1/2007, , 68,,. 242,, ,. XIV. 4, Razoružajte i uhvatite nadre ene vam Nemce, predajte vaše oružje i posle toga predajte se i sami tipi an zahtev za pregovore sa jedinicama nema kih saveznika. Na primer, 57. armija ga je koristila u pregovorima sa turkestanskim bataljonom u Rumuniji avgusta ili sa etom honveda u Ma arskoj tokom februara (., //, 24, 90). Isti zahtev je postavljan i drugim kolaboracionisti kim jedinica spremnim da napuste Nemce..,, 2005, , 68,,. 242, , ,, , 431,. 3,. 116,

92 92 Aleksej Timofejev Istorija 20. veka, 1/2010 žaj. Divizija je, prema njegovim navodima, prate i protivnika u povla enju na severozapad i zapad 13. oktobra u 13 asova ušla u Para in i zauzela položaj Striža Donje Vidovo Stala i evac. Za slede i dan (14. oktobar) planiran je nastavak ofanzive i zauze e Kruševca. Divizija se nalazila na krajnjem levom krilu sovjetskih jedinica i nije imala s leve strane ozna ene sovjetske ili savezni ke trupe, a s desne strane nastupale su jedinice 68. strelja kog korpusa. Opšti zadatak za diviziju bio je da do 14 asova zauzme Kruševac i pre e na drugu stranu Morave. General Miljajev je podelio svoje snage. Zauzeto podru je: Para- in Donje Vidovo Gorin Sikirica Drenovac povereno je na uvanje 429. strelja kom puku do dolaska jedinica 233. strelja ke divizije. Puk je bio oja an 523. minobaca kim pukom i sa dva diviziona artiljerijskog puka. Zna ajan deo artiljerije Miljajev je ostavio da brani osvojen položaj što je bilo opravdano u odsustvu levog krila odbrane i u vreme ubrzanog povla enja neprijatelja kada je tempo napredovanja bitniji od vatrene snage prednjih jedinica. Po dolasku jedinica 233. divizije 429. puk, sa snagama oja anja, imao je zadatak da se pridruži snagama divizija koje su u to doba ve morale da u u u Kruševac. Komandno mesto je trebalo da bude u Sikirici. Zauze e i evca i Stala a do 9 asova bio je zadatak 431. strelja kog puka uz pomo Samostalnog gardijskog samohodnog artiljerijskog puka i sa divizionom artiljerijskog puka. Posle toga komandno mesto 431. puka, jedan bataljon 431. puka i topovi su morali da se zadrže u i evcu, a dva bataljona pešadije i samohotki do 14 asova sa severa i istoka u u u Kruševac i da sa zadrže u severnom delu grada. Najzad 439. strelja ki puk, oja an 418. antitenkovskim artiljerijskim pukom, dobio je zadatak da obi e Mojsinjsku planinu sa istoka, u e u Kruševac preko Praskov e i Gaglova sa istoka i jugozapada i da zauzme južni deo grada. Sama komanda 52. divizije se 13. oktobra nalazila u Striži, a slede eg dana 14. oktobra po zauze u i evca bilo je planirano da se prebaci u to mesto. Zadatak da prvi u e u Kruševac dobio je 16. samostalni jurišni bataljon 3. ukrajinskog fronta koji je morao krenuti iz Varvarina prema Kruševcu ve u devet asova 14. oktobra, u i u grad sa severozapada (od Jasike) i zauzeti severozapadni deo grada. Priprema za nastupanje bila je poverena izvi a kim vodovima, iji je zadatak bio da krenu ispred svojih jedinica ve u no i 13/14. oktobra. Navedeni izveštaj pomaže da pojasnimo situaciju u kojoj je pukovnik Keserovi uputio svog delegata kod generala Miljajeva. U tom trenutku ideja o pregovorima ve je bila zakasnila. Pregovori su zapo eti kada se divizija nalazila u jeku borbenog zadatka. Kada je potporu nik Zlatkovi po eo da iznosi planove Keserovi a u vezi sa predajom Kruševca samohotke ISU-122 iz Samostalnog gardijskog samohodnog artiljerijskog puka ve su se nalazile u zoni ga anja Kruševca. 32 U trenutku pregovora one su napredovale prema gradu, kao i drugi delovi 52. divizije i jedinica oja anja. U takvim okolnostima druga ije zvu i odgovor 32 ISU-122 je bio naoružan topovima A-19S kalibra 121,92 mm (direktno ga anje 5 km, haubi no 14,3 km) težina jednog punjenja 25 kg..., //, 4, 2001.

93 Crvena armija i JVuO tokom jeseni 1944 nesu ena saradnja 93 generala Miljajeva da predaja jedinica Keserovi a u Kruševcu ima smisla samo do 16 asova. Ovde se nije radilo, kao što je kasnije ocenio Keserovi, o nameri da se postave neizvodljivi uslovi ve o tome da su pukovi, divizije, korpusi i armije imali unapred date rokove ofanzive. Operativna disciplina je diktirala paralelnost kretanja jedinica u ofanzivi. General-major Miljajev nije mogao, a verovatno nije ni hteo, da zaustavi ofanzivu 3. ukrajinskog fronta zbog pregovora sa potporu nikom JVuO A. Zlatkovi em. U samom Kruševcu situacija se razvijala svojim tokom. Prema izveštaju Keserovi a ve u 6.30 asova u njegov štab stigao je major Vesi sa jednim ruskim poru nikom. Budu i da se kasnije taj sovjetski poru nik oslanjao na jedinice koje su nastupale iz pravca Jasike, može se pretpostaviti da se radilo o izvi- a kom vodu 16. samostalnog jurišnog bataljona. Potrebno je objasniti šta je bio 16. samostalni jurišni bataljon 3. ukrajinskog fronta. Ovaj kitnjast naziv je krio posebnu kaznenu oficirsku jedinicu. Ina e RKKA je ve nare enjem Staljina br. 227 od 28. jula preuzela od Vermahta jednu od ideja masovnog rata kaznene jedinice. 33 Jurišni bataljoni su imali sli nu ulogu, iako je naziv kazneni bio namerno izostavljen. Ovi bataljoni su formirani prema nare enju Staljina br. org od 1. avgusta U njima su samo komandir bataljona, njegov zamenik za kadrovska pitanja, na elnik štaba i komandanti eta bili iz stalnog oficirskog sastava. Svi ostali su bili iz specijalnog oficirskog kontingenta. To su bili oficiri koji su se za vreme nema ke ofanzive našli na okupiranoj teritoriji i nisu se pridružili partizanskim jedinicama niti su pokušali da se probiju do aktivne armije ve su se pritajili i u porodi nom ambijentu do ekali dolazak sovjetskih trupa. Formalno nisu bili osu ivani i posle filtracije koju je vršio NKVD ve ina njih je dolazila na oficirska mesta u obi ne jedinice. Taj deo, ije je ponašanje za vreme okupacije bilo previše pacifisti ko (36% od broja oficira iz ove grupe 35 ) morao je tokom dva meseca da vrati državi dug koji su njihove savesnije kolege davale dok su oni pametno iš ekivali. Za vreme službe u jurišnim bataljonima nosili su privremenu oznaku zvanja, ali im je to vreme ra unato u rok oficirske službe, a njihove porodice su dobijale primanja odgovaraju a njihovom zvanju. Po isteku 33 Postojale su posebne jedinice za redove i vodnike (i bivše oficire) koji su zbog vojni kih i krivi nih dela bili osu eni na kaznu zatvora koju su služili u kaznenoj eti. Kaznena eta se koristila u posebno opasnim operacijama i zato se smatralo da je nekoliko nedelja (do tri meseca) provedenih u ovoj jedinici dovoljna zamena za nekoliko godina zatvora. Ako je za vreme provedeno u kaznenoj jedinici vojnik bio ranjen ili ubijen, smatrano je da se on tim inom iskupio. U ovim jedinicama stalni oficirski sastav (sve do nivoa voda) formirao se na dobrovoljnoj osnovi, dobijao je ve e zvanje i primanja, ali se nalazio i u težim uslovima. Postojale su i druge kaznene jedinice ( kazneni bataljoni i kazneni vodovi ).,..,,..,, 1990;..,, : ,. 15 (4 4), ( - ) //. 1991, 6, ; 1991, 7,

94 94 Aleksej Timofejev Istorija 20. veka, 1/2010 dva meseca provedenih u borbi ili pre tog roka u slu aju ranjavanja ili dobijanja ordena, pripadnici jurišnog korpusa su raspore ivani u obi ne jedinice RKKA prema vojnoj struci i zvanju. 36 Jurišni bataljoni su smatrani posebno podesnim jedinicama za prvi ulazak u manje neprijateljske gradove. Posle nekoliko uspešnih borbi komandant divizije kojoj su oni bili privremeno dodeljeni potpisivao je borbenu preporuku koja je služila kao formalna osnova za rasformiranje bataljona. 37 Komandir izvi a kog voda 16. jurišnog bataljona koji je stigao kod majora Vesi a, a posle u njegovoj pratnji i kod pukovnika Keserovi a, tako e je pripadao grupi specijalnog oficirskog kontingenta. Prema navodima Keserovi a, sovjetski lajtnant je rekao da ima ovlaštenje da reguliše odnose izme u naših trupa i ruskih trupa koje nadiru prema Kruševcu. Rekao je da u ja ostati kao komandant u Kruševcu da se naše trupe tretiraju kao savezni ke, da se partizanima ne dozvoljava dolazak u Kruševac i da e ako pokušaju da nas napadnu biti razoružani. Savezni ki odnos prema etni kim jedinicama ispoljavali su, prema izjavi majora Vesi a, i drugi pripadnici 16. jurišnog bataljona koji su hitali prema Kruševcu. Osokoljeni Keserovi poverovao je da je u centru savezni ke pažnje, jer se našao u društvu ameri kog i sovjetskog poru nika. Dobio je izveštaj o napredovanju sovjetskih jedinica iz pravca Jasike i odlu io je da ubrza pregovore sa Nemcima i da im postavi ultimatum. Ve u osam asova 14. oktobra kod Keserovi a su stigli oberfirer Kum i major Kni, radi razgovora o predaji. Major Kni, komandant Kruševca, prema navodima E. Kramera izrazio je iznena enje i pitao zašto ga etnici nisu branili, a Keserovi je odgovorio da mu je obe ao samo da e se boriti protiv partizana i komunista ali ne i Rusa jer su oni saveznici. 38 Posle ovih pregovora uz obe anje o predaji nema ki oficiri su, prema izjavi Keserovi a, slobodno otputovali nazad. Keserovi a je, me utim, ekalo iznena enje, jer je samo deo Nemaca odlu io da ispuni svoje obe anje i da se preda. Jedinice 7. SS divizije Princ Eugen pozvale su radio-stanicom tenkove i uz njihovu pomo se povukle prema Kraljevu. Prema Keserovi u, malo ko od Nemaca se izvukao. 39 Komandant 7. SS divizije O. Kum se ne se a kobnog po Nemce povla enja iz Kruševca u svojim detaljnim uspomenama. 40 Drugi u esnik doga aja na strani JVuO naveo je da su se Nemci organizovano povla ili od Stala a (gde su stigli sovjetske jedinice) i da su tenkovi, oklopna vozila i kamioni sa vojnicima projurili bez zadržavanja kroz grad i oslobodili svoje vojnike bez posebnih smetnji jer se na tenkove nije moglo jurišati s golim rukama 41. Ne može pak da se porekne da su iz nema kih 36, : ,.15,...., 1997, , 52,,. 51,., Pavlovi M., O evidac Gra anskog rata u Srbiji, Istorija 20. veka, 1/2007, ,. XIV. 4, Kumm O., Vorwärts Prinz Eugen! Geschichte der 7.SS-Freiwilligen Gebirgs Division Prinz Eugen, Dresden ,, 346.

95 Crvena armija i JVuO tokom jeseni 1944 nesu ena saradnja 95 magacina bili uzeti bogati ratni trofeji. Borci JVuO su, osim toga, uspeli da zarobe deo vojnika Vermahta i Ruskog zaštitnog korpusa koji su bili stacionirani u Kruševcu. Posle povla enja vozila i ljudstva 7. divizije SS Princ Eugen centar Kruševca je bio oki en jugoslovenskim, ameri kim, engleskim i sovjetskim zastavama, a gra anstvo je formiralo odbor za do ek. U me uvremenu u grad je ušao 16. jurišni bataljon. Komandant bataljona potpukovnik Pronjin stigao je na elu svog bataljona koji se mahom kretao peške, ali je imao i nekoliko konjskih zaprega sa baterijom manjih (45 mm) protivtenkovskih topova, odeljenjem minobaca a i odeljenjem protivoklopnih pušaka. Potpukovnik, koji je o ekivao ljutu borbu a umesto toga dobio sve ani do ek, bio je oduševljen. Njegov govor, koji je naveo Keserovi, donekle otkriva i ono što je rekao poru nik iz njegovog izvi a kog voda. Potpukovnik Pronjin, kako svedo i Keserovi, izjavio je da su mu poznate naše borbe od god, da se naša vojska treba smatrati kao regularna, a da e se partizani razoružati jer pripadaju grupi trockista. Došlo je i do javnog nastupa Keserovi a, Kramera i Pronjina sa balkona hotela Pariz. 42 Uz sagledavanje svih okolnosti postaje jasno da se radilo o evidentnom nesporazumu i zabuni pukovnika Pronjina. Njegove re i o borbama od svedo e o tome da su oficiri 16. jurišnog bataljona smatrali da imaju posla sa Titovim borcima, a ne sa etnicima. O borbama etnika protiv Nemaca potpukovnik Pronjin i njegovi vojnici nisu mogli da znaju, jer je o etnicima sovjetska propaganda veoma malo govorila ak i u leto Pronjin je, s druge strane, sigurno imao priliku da u armijskim novinama pro ita lanak o NOVJ i partizanima i o tome da su se oni borili protiv Nemaca od Mora da se uzme u obzir i injenica da su Pronjin i njegov bataljon stigli na prednju borbenu liniju tek 10. oktobra 1944, a prvi put u estvovali u sudaru sa neprijateljem u borbi za Para in 13. oktobra. 44 Potpukovnik Pronjin je, iz navedenih razloga, mogao biti neobavešten o preporu enom negativnom stavu prema JVuO. Ako su Keserovi i Vesi izbegli pojam etnici i predstavili se kao regularna Jugoslovenska vojska u Otadžbini nije bilo komplikovano da se oni pomešaju sa drugom Narodnooslobodila kom vojskom Jugoslavije kako su se ve odavno nazivali partizani. Posebno obe avaju i za Keserovi a morao je da izgleda pristanak Pronjina na tezu o tome da je regularna vojska nešto dobro, a partizani nešto loše. Za jednog sovjetskog oficira u tome nema ništa kontradiktorno, jer u percepciji regularne sovjetske vojske ne samo partizanština ve i partizani (o svojima ne govorimo ve 42 Pavlovi M., O evidac Gra anskog rata u Srbiji, Istorija 20. veka, 1/2007, 179. Sa- uvana je i fotografija ovog nastupa.., ,. 2, , ( 57 ) , 52,,. 51,., 1 2.

96 96 Aleksej Timofejev Istorija 20. veka, 1/2010 o inostranim) bili su sumnjivi. 45 Zna aj u svemu tome morale da imaju i uvodne informacije koje je potpukovnik Pronjin dobio od generala Miljajeva. Prema izjavi potporu nika Zlatkovi a, general Miljajev je pokazao na karti da su oko Kruševca svuda titovci. 46 Keserovi o igledno nije shvatio (ili nije želeo da shvati) zabunu Pronjina i saopštio mu je da su partizani trockisti. U internim izveštajima politi kih ili obaveštajnih odseka divizija, korpusa i armije trockizam kod partizana se uopšte ne pominje. Tvrdnju o trockizmu partizana mogli su izneti samo predstavnici JVuO. U odgovoru na konstataciju Keserovi a o trockizmu kod partizana, Pronjin je prirodno morao automatski da osudi ovu pojavu i nosioce te glavne komunisti ke jeresi. Osim opštih razgovora sa Pronjinom, Keserovi je pokušao da sazna da li još neke sovjetske trupe napreduju prema Kruševcu. Na direktno pitanje dobio je negativan odgovor Pronjina. Kada su iz pravca Dedine oko 13 asova stigle sovjetski samohotke i dva bataljona 431. puka, Keserovi je ponovo bio iznena en. 47 Zajedno sa ovim drugim talasom sovjetskih trupa u Kruševac su ušli i partizani. Situacija je postala iznena uju a i za sovjetsku stranu. Pileti je krenuo u susret Miljajevu, koji je u inio isto, i nije se zadržao u i evcu kao što je bilo planirano. Kada je shvatio da je uspostavljena borbena saradnja koju nisu predvidele naredbe politi kog odseka 57. armije, Miljajev je postao izuzetno hladan i nadut i nije hteo ni da pruži ruku pomo niku Keserovi a. Pripadnici prate e jedinice su naglas komentarisali monarhisti ki amblem na uniformi Keserovi evog pratioca. 48 Sam Keserovi je uo slede i komentar: Jop tvoju ma monarhisti ku, eto nužno razoruža i zarezat. 49 Do susreta Miljajeva i Keserovi a došlo je izme u Jasike i Kruševca i posle prvih pozdrava oni su se vratili u Kruševac i otišli u hotel Pariz. Miljajev je tamo sreo i ameri kog poru nika Kramera, ali o ito nije mogao da shvati ideju Kramera da se Kruševac predao savezni koj ar- 45 Razlozi su bili u varijacijama discipline i ponašanja partizana....,, :,, ,. XIV. 4, To što je Keserovi bio iznena en tim što jedan oficir Crvene armije nije požurio da saopšti borbeni raspored divizije (najpoverljiviji podatak koji je verovatno mogao da zna oficir nivoa komandanta bataljona) oveku koga je video prvi put u životu svedo i ne o podmuklosti Pronjina, kako je tuma io Keserovi, ve o i shvatanju pojma vojni ka tajna od strane samog Keserovi a. 48,. XIV. 4, Preciznosti radi mora da se kaže da psovka majke u ruskom jeziku ne može da bude usmerena na konkretnu pojavu i pripadnost majke može da bude odre ena samo prisvojnom zamenicom. Glagol ( klati ), osim toga, veoma retko se koristio u Crvenoj armiji za vreme Drugog svetskog rata u smislu likvidacije politi kih neistomišljenika (ovde je mogao da bude glagol, pobiti, upucati ili nepristojni sinonim sa daljim fonetskim ekvivalentom). Možemo da pretpostavimo da je pratilac Miljajeva uzviknuo! -! manje agresivno, ali ne i tragi no po Keserovi a koji je o ekivao savezni ki zagrljaj.

97 Crvena armija i JVuO tokom jeseni 1944 nesu ena saradnja 97 miji i da sovjetska jedinica treba da se povu e. Sovjetski general je izrazio sumnju u ovlaš enja i identitet lajtnanta Kramera, a potom naredio da se on do daljeg uhapsi. 50 General Hol iz ameri ke misije u Sofiji bio je informisan o ovom doga- aju slede eg dana (15. oktobra); Sovjeti su, me utim, tek 17. oktobra posle niza ispitivanja predali Kramera generalu Holu. 51 Keserovi, kome je sve ve bilo jasno, sporednim izlazom je napustio hotel i otišao u svoj štab koji se uskoro (do 16 asova istog 14. oktobra) povukao iz grada. 52 Na pomolu je bila neo ekivana tragedija. Uz jalove pregovore izme u Miljajeva i predstavnika Keserovi a pripadnici Crvene armije i partizani su razoružavali i hapsili pripadnike JVuO koji su do pre nekoliko sati mislili da je došlo do dugoo ekivanog susreta sa saveznicima. Nekoliko desetina etnika je bilo uhapšeno, prebijeno i oplja kano. Iako Keserovi piše da je bilo ponosne ali mirne predaje, došlo je i do borbi izme u nesu enih saveznika. 53 Tu borbu u ve ernjim satima opisao je i drugi u esnik doga aja M. Mladenovi, koji je tvrdio da se samo što je pao mrak ula borba po periferiji grada. Borba u Kruševcu i po periferiji trajala je cele no i sa najve om žestinom. Rusi i partizani ovladali su Kruševcem. U zoru su pristizali iz grada prema nama zdravi i lako ranjeni. O rezultatima borbe za Kruševac nije vredno govoriti. Svako može zaklju iti kako smo se proveli kad su nas pritisli partizani ka gradu, a do ekali Tolbuhinovi crvenoarmejci u gradu, pa udri. Izgubili smo par stotina boraca u okršaju i imali le iti zadobijene rane. Ono što nas je najviše ubijalo, bio je odjek u narodu koji je video da se mi borimo protiv Rusa. Vest o borbi s Rusima u Kruševcu, potpomognuta komunisti kim propagandom, delovala je na narod poražavaju e i demoralisala ga. Ponovo smo bili ne desetkovani, ve prepolovljeni. Mnogi naši vojnici bežali su svojim ku ama Teško je utvrditi gubitke boraca JVuO i regularnih jedinica 52. divizije (ako je tih gubitaka i bilo), ali se na osnovu ta nih izveštaja 16. jurišnog bataljona može zaklju iti da je u njemu bilo 12 ranjenika od kojih je jedan teško ranjeni bio evakuisan. 55 Nema ko oružje koje su zarobili pripadnici JVuO podeljeno je partizanima, a predat je i deo zarobljenika koji su odmah likvidirani. 56 Ovo je bilo ura eno uprkos naredbama da se oružje šalje trofejnim jedinicama RKKA, a da se zarobljenici upute u pozadinu i da se tamo uz zapisnik predaju predstavnicima 50 U zapisniku sa saslušanja fon Ševalerija navedeno je da su etnici predali pukovnika, njegovog pilota i ameri kog oficira na raspolaganje komandi Crvene armije. Sovjeti su predali Kramera generalu Holu., 68,,. 242,. 51 Pavlovi M., O evidac Gra anskog rata u Srbiji, Istorija 20. veka, 1/ ,. XIV. 4, , 52,,. 48,, ,, , 16,,. 165, 260, 741, 744, 749, 897, 921, 926, 934, 946, 947, 950, ,,

98 98 Aleksej Timofejev Istorija 20. veka, 1/2010 nove jugoslovenske vlasti. 57 Krvav obra un partizana sa narodnim neprijateljima nije zabeležen samo kod M. Mladenovi a ve i u internim sovjetskim vojnim dokumentima. Tragi ni doga aji su trajali sve do 17. oktobra kada su se preostali delovi boraca JVuO povukli u planine, a sovjetske i partizanske trupe krenule prema Kraljevu. Na putu prema Kraljevu desio se još jedan tragi an slu aj, o kojem u svojim uspomenama svedo i tadašnji kapetan i komandant 1. diviziona artiljerijskog puka Pjotr Mihin. 58 Mihin je tada imao svega 23 godine, ali je bio na ratištu od 1941, što je njegovoj mladala koj samouverenosti u svoje snage dodalo neverovatnu zalihu samopouzdanja, zasnovanu na mukotrpnom i opasnom ratnom iskustvu svakodnevnih borbi. U to doba 52. divizija (kojoj je bio pripojen artiljerijski puk) napredovala je prema Kraljevu. Divizion Mihina je bio dodeljen 431. strelja kom puku koji je napredovao duž severne obale Zapadne Morave prema selu Bogdanje, dok su dva druga puka divizije nadirala sa suprotne strane reke prema Trsteniku koji je bio u rukama etnika. 59 U jednom trenutku divizion se našao preko puta Trstenika oko 500 metara uzvodno od železni kog mosta. U sred žestokog puškaranja sa Nemcima Mihinu je prišao mali crnomanjast muškarac u civilnoj ode i, koji se predstavio kao partizan i na pitanje o brojnosti svog odreda priznao da ima samo dvadesetak ljudi. Ovo, me utim, ne smeta ako drug kapetan pomogne da se zauzme itav Trstenik. Kada je Mihin izrazio sumnju u realnost avanture, partizan je objasnio da su u Trsteniku etnici koji e da se uplaše i jednog snažnog plotuna. 60 Mihin je skrenuo pogled ka Trsteniku i na svoje iznena enje video miran gradi ispred koga su bili neki vojni položaji i nekoliko topova i mitraljeza, ali njihove posade uopšte nisu izgledale spremne za borbu. Bile su izrazito mirne i nisu ni pokušavale da se maskiraju, što je bilo u o iglednom kontrastu sa ponašanjem Nemaca, koji su se nalazili ispred 431. puka. Na pitanje Mihina o razlozima takvog mirnog stanja, partizan je objasnio da se navodno radilo o posebnoj vrsti zaplašivanja partizana koji nemaju svojih topova. Odgovor je zadovoljio Mihina koji je odlu io da pomogne i uz jedan plotun direktnim ga anjem sa razdaljine manje od 600 metara podigao je u vazduh itav položaj zajedno sa posadom. Kada su rezultat ga anja (crnu spaljenu pustoš na mestu nemaskiranih položaja) videli jugoslovenski partizani oni su se obradovali kao deca skakali, vikali i vrištali. Na svim zgradama Trstenika pojavile su se odmah bele zastave. Kape- 57, 52,,. 36,, ,,!, -, 2006, U glavi ovog veterana su i danas ostale stare definicije i zato on navodi da su grad branili lokalni fašisti etnici Draže Mihailovi a...,,!,, ,,!, -, 320.

99 Crvena armija i JVuO tokom jeseni 1944 nesu ena saradnja 99 tan Mihin, petorica sovjetskih vojnika i dvadesetak partizana krenuli su preko mosta u Trstenik. Posle naredbe etnicima koji su ga do ekali sa druge strane mosta da se predaju, Mihinu je prišla grupa etnika u kojoj je bio stariji oficir sa velikom futrolom sa brauningom. Zahtev da preda pištolj i futrolu etni ki oficir je bez re i ispunio. Mihin se potom brzo povukao na drugu stranu reke, a u grad su ušle jedinice 52. divizije (prvi je opet bio 16. jurišni bataljon) 61. Do kraja života Pjotr Mihin je ostao siguran da ga je samo Bog uvao prilikom njegovog juna kog poduhvata oslobo enja Trstenika i razoružanja starešine neprijateljske posade. 62 Mi verovatno nikada ne emo saznati kakve su uspomene o ovom susretu ostale starešini JVuO iz Trstenika koji je dobijao uputstva poput ovog. Komanda Grupe Trsteni kih Brigada Br. Služb. 15. oktobra Slobodne Srpske Planine. Komandantu VI bataljona II Trs. brigade. Odmah uputite trojku na vaš teren sa nare enjem da narod sutra iza e na put sa cve em i zastavama po mogu stvu i pozdravi savezni ku Rusku vojsku i našeg Kralja. Vojska e pro i glavnim drumom. Svim obveznicima saopštite da sutra bezuslovno i najhitnije do u u sastav svojih jedinica jer emo verovatno u ime Boga krenuti da zaposednemo našu granicu prema Italiji Ma arskoj i Nema koj. Savezni ka Ruska vojska je 14. o. m. ušla u Kruševac i bratski je do ekana od vojske i naroda srpskog, koji je posle dugog ropstva do ekao ih kao oslobodioce. Sve ulice su oki ene našim i savezni kim zastavama, ljubljenju i grljenju nije bilo kraja. Isto tako no as oko dvadeset i jedan as Ruski saveznici stigli su i u Stopanju gde su naše snage tek do- ekale borbu sa Nemcima gde je šesto Nemaca poginulo, a naši su ogroman plen u oružju i ostalom zarobili. S verom u Boga za Kralja i Otadžbinu. Živeo Kralj Petar II! Živeo Draža, živeli saveznici. 63 Tragi na su eljavanja JVuO sa nesu enim saveznicima ponovo su izbila u zoni borbene aktivnosti 93. divizije kojom je komandovao pukovnik S. V. Sali- ev. Interno sovjetsko saopštenje o tome pojavilo se u informaciji obaveštajnog odeljenja 68. strelja kog korpusa od 19. oktobra 1944: U Rejonu a ka i Prijevora brigada etnika od dve hiljade i dvesta (ljudi? A. T.) prešla je na stranu Crvene armije i vodi borbe sa Nemcima. Prema podacima etnika u Kraljevu je postojao korpus etnika od tri hiljade boraca, koji vodi borbu sa nema kim trupama Sli na informacija postoji i u zvani nim izveštajima JVuO:... komandant Prvog i Drugog ravnogorskog korpusa kapetan Rakovi zadržao se u borbi protiv Nemaca kod a ka i Kraljeva. Kada su naišle ruske trupe kapetan Rakovi je produžio ovu borbu u saradnji sa njima..., 22. X. Rakovi u okolini a ka i pod ruskom komandom napada na a ak , 52,,. 51,, ,,!, -, VA, etni ka arhiva, k. 110, f. 7, s , 68,,. 244,, ,. XIV. 4, 402, 579.

100 100 Aleksej Timofejev Istorija 20. veka, 1/2010 Objektivnu rekonstrukciju ovih doga aja napravili su G. Davidovi i M. Timotijevi. Odmah po dolasku Crvene armije, JVuO preduzima borbena dejstva protiv Nemaca u o ajni koj nadi da e se tako obezbediti politi ka budu nost pokreta. 66 Iako je informacija o sudbini pokušaja pukovnika Keserovi a obeshrabrila komandanata JVuO, dolina Zapadne Morave od Kruševca do a ka je planula neprijateljstvom prema Nemcima. Jednu od po etnih akcija ove ofanzive JVuO opisao je bivši pripadnik Ruskog korpusa A. Poljanski. U jesen jedinice 3. i 4. puka Korpusa su zajedno sa nema kim jedinicama vodile operacije protiv crvenih u rejonu a ka. U isto vreme borbu sa crvenima su vodili i etnici, koncentrisani u rejonu gradi a Uži ka Požega, koji se nalazi približno tridesetak kilometara od a aka. etnici su uskla ivali svoje aktivnosti sa našim trupama, držali su stalnu vezu sa nema kom komandom koja je rukovodila operacijama i više puta su dobijali pomo kako u municiji i oružju, tako i slanjem vojnih jedinica za njihovu podršku. U a ak su sredinom oktobra kod nema kog zapovednika u zvanju generala došli poslanici iz Uži ke Požege, predstavnici etnika, koji su doneli ubedljivu molbu svog vojvode o pomo i. Vojvoda je saopštavao da se na njega kre u krupne partizanske snage, koje on sam nije u mogu nosti zaustaviti i zato moli da mu se pošalje jedan odred vojske. U izvršenje ove molbe u no i sa 15. na 16. oktobar u Uži ku Požegu je krenuo odred koji se sastojao od 2 ete 3. puka, voda teških mitraljeza i minobaca a... Ništa ne sumnjaju i naš odred u marševskoj koloni je ušao u grad i zaustavio se na centralnom trgu..., ali se našao u klopci. Sve izlaze sa trga su zauzele gomile etnika, naoružanih teškim i lakim mitraljezima.... Odred je predao oružje, nakon toga su vojnicima oduzeli i vredne stvari, satove, obu u i pustili su ih nazad u a ak... Uspomene na sli ne doga aje oktobra ostale su i kod saboraca A. Poljanskog. 67 Sve do 18. oktobra borci JVuO su uznemiravali Nemce estim napadima, ali nisu uspeli da ih potisnu iz a ka. U isto vreme došlo je do sastanka kapetana Predraga Rakovi a sa na elnikom štaba 93. strelja ke divizije J. Belovim i komandantom 129. puka iste divizije. 68 Potpukovnik Belov je zastupao pukovnika S. V. Sali eva, komandanta 93. divizije. Postignut je sporazum da se jedinice komandanta prvog jurišnog korpusa JVuO, kapetana Predraga Rakovi a, bore protiv Nemaca u a ku pod višom komandom Mulojara (od oca Šamardana) Gadeljšina, potpukovnika Crvene radni ko-selja ke armije i komandanta ,. 3, , 2004, Ove uspomene imaju relativno visoki nivo verodostojnosti, jer su izvorno pisane za interni asopis bivših pripadnika Ruskog korpusa Naši vesti.., // - II , ;., // II , , : ,. 2, 1999,

101 Crvena armija i JVuO tokom jeseni 1944 nesu ena saradnja 101 puka 93. strelja ke divizije. 69 Ta neobi na saradnja ipak nije urodila plodom a ak nije bio zauzet. Neobi nost ove borbe osvetljava i podatak da su položaje u srcu zapadne Srbije branili ne samo Vermaht ve i belogardejski oficiri iz Ruskog korpusa, pa ak i srednjoazijski vojnici jednog od turkestanskih bataljona koji su Nemci formirali od sovjetskih zarobljenika isto nih nacionalnosti. 70 Kratkotrajnu saradnju sa etnicima sovjetska strana je percipirala krajnje nezvani no. Na operativnim kartama 68. strelja kog korpusa (u koji je ulazila 93. divizija) uopšte nisu ozna avane jedinice JVuO, iako je obaveštajni odsek divizije saopštavao o postojanju takve saradnje. Ve 1. novembra, me utim, zbog usporavanja napredovanja 68. strelja kog korpusa, sovjetska komanda (na nivou fronta ili više) ocenila je da dalje napredovanje na jugozapad više ne donosi stratešku korist. Snage 57. armije koncentrisale su se za udarac na severozapad prema ma arskoj granici. Po etkom novembra prekinuti su napadi u pravcu a ka, a u operativnoj pauzi sovjetske jedinice su prešle u odbranu i pripremale se za predaju terena borcima NOVJ. Prore en u borbama 129. puk je povu en i raspore en u Lazarevcu, Obrenovcu i Aran elovcu 71. Oficirima JVuO je bilo preporu- eno da se uklope u redove pristigle 1. jugoslovenske brigade formirane u SSSRu, na ijem elu je stajao bivši oficir Nezavisne Države Hrvatske M. Mesi. Pred ostvarenjem te ideje bile su nepremostive teško e. Jaz izme u etnika i bivših ustaša, izme u Srba i Hrvata, izme u onih koji su pet godina ostali lojalni svojoj zakletvi i onih koji su ve imali tri zakletve nije mogao da bude premoš en. Ideja o savezu, osim odbojnog stava etnika, odmah se našla na nišanu rukovodstva KPJ. Pritisak se ispoljavao ne samo u pritužbama Tita upu enim Tolbuhinu ve i u sporadi nim napadima uprkos sklopljenom primirju, pa i otvorenom ubijanju boraca JVuO, bez obzira na ugovor izme u JVuO i oficira 93. divizije. U doba kada su etni ke jedinice izru ivale nema ke zarobljenike obaveštajnom odeljenju 93. divizije, kada su borci JVuO juna kim udarcem probili nema ki obru i spasili jedan sovjetski bataljon, partizanski komandanti nisu mogli da zamisle kompromis sa protivnicima iz gra anskog rata. 72 Na o igled sovjetskih vojnika i oficira dolazilo je do nemilih scena. Dok su etnici pod oružanom pratnjom sprovodili oko 300 nema kih zarobljenika, partizani su otvorili vatru tako da su etni ki stražari morali da potraže zaklon, a Nemci su pobegli. Jednom kada su kod komandanta 93. divizije pukovnika Sali eva stigla dva etni ka oficira, potpukovnik, komandant 23. partizanske divizije, koji je bio prisutan pucao je njima direktno u lice i ubio ovu dvojicu bez ikakvog objašnjenja Tog slu aja se mnogo kasnije sa ponosom se ao komandant 23. udarne divizije 69 Istorijski arhiv a ka uva dragoceno pismo kapetana Rakovi a upu eno sovjetskoj komandi u kojem je pomenut ovaj ugovor..,., -.,. 3, , , 68,,. 244,, , 68,,. 124,, , //, , //,

102 102 Aleksej Timofejev Istorija 20. veka, 1/2010 Miladin Ivanovi, koji je opisao kako su on i komandant 14. korpusa Radivoje Jovanovi li no pobili nekoliko etni kih omladinaca i oficira im su ih spazili u društvu komandanta 93. divizije. 74 U uslovima podele Balkana izme u Staljina i er ila pokušaji starešina JVuO da o uvaju nezavisnost, još i pod okriljem englesko-ameri kih saveznika u okviru sovjetske uticajne zone, nisu mogli da urode plodom. O ito je, kako je primetio Branko Petranovi, postojalo tragi no Mihailovi evo nerazumevanje politike. 75 Svi napori Pileti evih, Keserovi evih i Rakovi evih boraca nisu vodili realnom cilju, jer su er il i Staljin ve bili podelili Balkan. Britanska misija se možda nije slu ajno povukla iz gudura isto ne Srbije u aprilu 1944, u trenutku kada su u dalekim fabrikama hiljadama kilometara na istoku po eli da šiju trake za mornarske kape sa natpisom Dunavska ratna flotila. Aleksej Timofejev RED ARMY AND YUGOSLAV ARMY IN THE FATHERLAND IN AUTUMN 1944 FAILED COOPERATION Summary Relations between the Red Army and Yugoslav Army in the Fatherland remained one of the most sensitive topics in Soviet and Yugoslav historiography from first such contact in Eastern Serbia, where following Mihailovi s instructions Colonel V.Pileti strived to establish communication with the Soviet command in Krajova. First documented episode of this cooperation belongs to the liberation of Kruševac. Soviet forces attacked chetniks in Trstenik, but at the same time units of Captain Rakovi collaborated with the 93. division of the Red Army. This cooperation was criticized by the CPY leadership through Tito s complaints to Marshal Tolbukhin, as well as through sporadic attacks on chetniks regardless of the ceasefire. Due to the division of the Balkans agreed between Stalin and Churchill the attempts of the chetnik leaders to maintain their independence of action and rely on the support of Anglo-Americans in the Soviet zone of influence were doomed to fail : ,.,, 1990;., ( -... ),, Petranovi B., Srbi a u Drugom svetskom ratu , Beograd 1992, 634.

103 KOSTA NIKOLI, Principal Research Fellow Institute of Contemporary History Belgrade, Trg Nikole Paši a 11 UDK (497.1)"1945/1955" THE YUGOSLAV ANTICOMMUNIST FORCES AT THE END OF THE SECOND WORLD WAR ABSTRACT: The article provides the in-depth cover of the last stage of civil war in Yugoslavia, and of the attempt that Yugoslav anti/communist forces made to create free territory inside Slovenia. After the huge offensive of the Yugoslav Partisan Army in April/May 1945, anticommunist front collapsed. The article is written on the primary sources and relevant literature. Key Words: Yugoslavia, Slovenia, anti-communism, civil war, Yugoslav army in Fatherland, Yugoslav Partisan Army After the conquering of the Serbia, in October 1944, Yugoslav Partisan Army launched a major offensive to the west Yugoslavia. The main idea was to defeat remaining of the opponent national anticommunist forces. The main body of the Yugoslav Army in Fatherland (Chetniks), commanded by the General Mihailovic, withdrew to the Bosnia with unclear idea of further strategy. Other anticommunist forces: Serbian Volunteer Corps earlier subordinated to the general Nedic s Serbian Government, Montenegrian Chetniks under command of Lt. Col Pavle Djurisic, Lika Chetniks under the Vojvoda Doborsav Jevdjevic and Dinarska Chetnik division under the command of the local leader Momcilo Djuijic, headed for Slovenia. The main idea of these forces was to create a free territory and anticommunist government in Slovenia, and there to wait until the end of the Second World War. On the contrary, General Mihailovic, did not believed that the Western Allies will abandoned Yugoslav Anti/communist forces, and thus he was against the idea of gathering in Slovenia, so he decided to maintain his forces in Bosnia. At the end of 1944, all the Slovenian anti-communist formations in Slovenia were united under the leadership of the SPP (Slovenian People s Party), and they had their own armed units the Slovenian Legion. The National Com- Rad je deo projekta (Ne)uspešna integracija (ne)dovršena modernizacija: Me unarodni položaj i unutrašnji razvoj Srbije i Jugoslavije (broj ), koji finansira Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije.

104 104 Kosta Nikoli Istorija 20. veka, 1/2010 mittee began work at the middle of December and it consisted of representatives from the SPP (7members), the Liberal Party (6) and one socialist member. Jože Basaj from the SPP was chosen to be the president of the Committee and dr. Celestin Jelenec from the SPY(Socialist Party of Yugoslavia) the vice-president. Along with two secretaries they were the chairmanship which led the committee. 1 The Chairmanship put together a National Statement about the political goals and it was published on December 20, The political programme was based on unifying the whole Slovenian national territory within the Federal Kingdom of Yugoslavia, under the sovereign crown of the Karadjordjevi dynasty. The committee was constituted as the temporary supreme national authority. 2 Members of the committee met with general Ivan Prezelj, Mihailovi s representative in Slovenia, on December 28. They informed him about the National Committee and its rights, and they emphasized that the committee had the supreme command of the Slovenian armed forces. They suggested that Mihailovi should be the chief-of-staff of the Supreme Command which belongs to the King, and in that way he would get a formal legitimacy on the territory of Slovenia. 3 This standpoint of the National Committee was valid all up to the end of WW II. The National Committee ordered the formation of the Slovenian National Army on January 4, 1945, and general Prezelj was appointed the commandant. Lieutenant-colonel Mirko Bitenc, commandant of the Slovenian Legion, was his assistant. General Prezelj was predicted to become the commandant of the entire YAIF in Slovenia, and Dimitrije Ljoti agreed, but not Mihailovi, who appointed General Miodrag Damjanovi. The National Committee therefore, in March 1945, appointed Franc Krener the commanding officer of the Slovenian National Army, who was promoted to the rank of general at the same time. 4 General Mihailovi naively believed up to the very end that the West wouldn t leave Yugoslavia to absolute communist domination, so he considered the survival of the YAIF in Serbia the most important issue. He was therefore energetically against the creation of refugee collecting centres in Istra and the Slovenian seashore, which became no man s land after the capitulation of Italy. Dobrosav Jevdjevi, and about 2000 of his Chetniks from Lika, were the first ones to arrive to this territory. After retreating from Serbia, the volunteers also found accommodation there, along with Dimitrije Ljoti. Ljoti didn t accept general Trifunovi s call to go to Sandžak and further on to Bosnia together with the Serbian State Guard and the Serbian Command. He also refused to go to Montenegro with Pavle Djuriši and the I Volunteer Corps. About 5000 volunteers came by train across Srem to Slovenia. 5 1 Slovenska novejša zgodovina , Ljubljana 2005, I, Boris Mlakar, Slovena ki kontrarevolucionarni i kolaboracionisti ki tabor pri kraju rata, Vojnoistorijski glasnik, 3/1990, Ibid, Ibid, Živko Topalovi, Pokreti narodnog otpora u Jugoslaviji , Pariz, 1958,

105 The Yugoslav anticommunist forces at the end of the Second World War 105 The Dinara Chetnik Division, under the command of Mom ilo Djuji, came to this territory at the end of 1944, after retreating from the Serbian district of Dalmatia. They began movement on December 1, from Knin to Lika, and they penetrated the partisan encirclement near Padjen. Three armies met in Škrljev on December After fleeing from the YAIF in December 1944, 1600 men from the Serbian State Guard went to Primorska and joined the volunteers. Ilirska Bistrica and Postojna became attractive destinations for many nationally oriented people and combatants who were looking for shelter. Groups of people from various parts of Yugoslavia, as well as ex-prisoners of war from German camps arrived on a daily basis. Patriarch Gavrilo Doži and Episcope Nikolaj Velimirovi arrived from Vienna. They were released from the German camp Damao at the beginning of December 1944, thanks to the effort of Hermann Neubacher, the special German representative for southeast Europe. 7 He spoke to Dimitrije Ljoti and Boško Kosti about that in Vienna on December 11. Ljoti asked Neubacher to enable the Serbian Patriarch to come to Vienna, and it was done. 8 Dimitrije Ljoti was the political master of this refugee camp. It seemed like he made an effort to contact Patriarch Gavrilo and episcope Nikolaj in order to use them to make contact with the British. Ljoti s close associate wrote: In order to realize his plan of a free territory, Ljoti wanted to get the approval of the British. He felt that Patriarch Gavrilo and Episcope Nikolaj Velimirovi were the best choice to make this contact. It was agreed that they should go to Switzerland where they would contact the British. That day, Ljoti was to go to Gorica and have a meeting with them to finalize the agreement. 9 Ljoti promoted the officers, he was in charge of provisions and all the financing was in his hands. His office was in Vienna and all the contacts with the German military and civil authorities went through that office. His political opponents accused him of being a small king of Julijska Krajina and that he wanted to create a small Yugoslavia with him as the leader. 10 According to Ljoti s idea, all these forces should be united by the idea of national Yugoslavians and to create a free territory close to the western allies, and far enough from the advancing Red army. This zone, some kind of a new Macedonia Front, would be the foundation of King Petar s return to Yugoslavia and a real competition to the communists. It was believed, although less and less, that the Anglo-American troops will enter into the western parts of Yugoslavia. Patriarch Gavrilo and Episcope Nikolaj took an active part in the realization of this plan. They counted on the help of the so-called Russian Liberation Army under the command of Andrej Andrejevi Vlasov. The Slovenian National 6 Boško Kosti, Za istoriju naših dana, Lil 1949, Herman Hojbaher, Specijalni zadatak Balkan, Beograd, 2004, Radmila Radi, Život u vremenima: Gavrilo Doži ( ), Beograd, 2006, Hrvoje Magazinovi, Kroz jedno mu no stolje e. Sje anja, Split 2002, Ž. Topalovi, Pokreti narodnog otpora, 174.

106 106 Kosta Nikoli Istorija 20. veka, 1/2010 Committee was supposed to promulgate the restitution of the People s(national) State of Slovenia after the Germans leave and before the troops of the NLAY arrive, and invite King Petar to take over command. The western allies would be asked not to allow the partisans to enter Slovenia. Mihailovi knew about this plan because he was in close contact with bishop Rožman. However, the plan was not performable because the Tito- Šubašic agreement was already confirmed at the allied conference in Jalta and King Petar was under firm British control. It was unrealistic to hope that at least this part of Yugoslavia will stay free of communists and be ready for the conflict between the western allies and the Yugoslav communists. It seemed natural to think that this conflict would take place right after Germany s defeat. It was obvious that most of the people in Slovenia and Serbia do not support the communists and that this fact would be taken into consideration by the allies. But, the destiny of Yugoslav anti-communists and nationalists, as well as the destiny of Eastern Europe, has long been decided upon. Moreover, the Yugoslav national forces were already disunited enough among themselves. Mihailovi fundamentally disagreed with this plan and refused to retreat with his troops to Slovenia. He wrote to Mom ilo Djuji on December 25, 1944, explaining why he doesn t want to leave his terrain and go to Istra: Civil refugees who need saving should be sent to Slovenia. Soldiers must continue to fight on the whole territory of Yugoslavia. Our soldiers must not, under any circumstances, become refugees or serve the occupiers. We must fight to the very end. You therefore must separate the refugees from the soldiers and find a safe shelter for them. We mustn t be concerned with other fronts. The Croatian population should be treated in such a way which will win them over to our side, in the spirit of the Saint Sava congress resolution. 11 Once the grouping of the national forces was completed, Mihailovi sent a telegram dated February 24, 1945 to Mom ilo Djuji, emphasizing the great importance of maintaining the national direction and loyalty to the allies. He advised Djuji to help the Slovenian forces to a maximum degree but only if they ask for help, do not interfere in matters of politics because the Slovenians are very sensitive in that field. The acknowledgment Mihailovi received from the Slovenian National Committee was very important to him and he asked Djuji too put himself under the command of General Ivan Prezelj, because at the given moment, which can come at any time, you must take control of all the Slovenian and Italian territories, all the way up to Taljament if possible. That would help the expansion of Slovenian territory according to their national aspirations. The partisans must therefore be defeated in that part of Italy, as well as in Slovenia Vojni arhiv Beograd, etni ka arhiva, Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodila kom ratu naroda i narodnosti Jugoslavije, XIV-4, Beograd, 1985,

107 The Yugoslav anticommunist forces at the end of the Second World War 107 The situation got only more complicated at the end of February, The Montenegro Chetniks came to the valley of the Bosnia river and the Trebava district with a mass of refugees. A meeting of all the military commandants and members of the National Committee was held at Pavle Djuriši s headquarters (headquarters for Montenegro, Boka and Stari Ras) on February 21. It was concluded that the partisan forces were greater in number and provisions, so any further battles would lead to the destruction of the troops. Long marches, poor nutrition, physical exhaustion, large casualties, plenty of wounded and sick men, weakened considerably the Montenegro Chetniks, so it was therefore decided to start moving towards the west part of Yugoslavia and wait until a change of politics in our favour takes place. Mihailovi was asked to take all his Chetnik troops, together with the Supreme Command, to Slovenia: At this moment, when even the time of year is in our favour, we must undertake strong offensive action which will make the foreign political community take interest and force them to find a solution to our internal issue. 13 Mihailovi s response was very severe. He believed that Pavle Djuriši s decisions were influenced by the fact that he had a large number of refugees with him. Mihailovi asked him to find safe shelter for these civilians so the soldiers could continue fighting. Djurisi was accused of stretching his authority, while Mihailovi decisively refused to instruct the Supreme Command to order the concentration of our troops in the west part of our country. 14 This problem was the reason the CNC (Central National Committee) held a meeting, for the last time, on March 12, 1945 in the village of Kožuhama. Dragiša Vasi was the only one to support Djuriši s intention to continue retreating towards Slovenia, where all the national forces would be concentrated and this territory would be protected as a national oasis in Yugoslavia. Since this suggestion was declined, Vasi left the Supreme Command of the YAIF for good. General Damjanovi submitted a report at this meeting about the political situation in Yugoslavia and the Balkans. Mustafa Muleti, vice-president of the CNC, at his trial on July 29, 1945 said the following: I requested that we act according to the Crimea Conference conclusions, but general Damjanovi submitted a very optimistic report on the situation in the country. That was one of my reasons for leaving Draža Mihailovi. 15 General Mihailovi requested the conclusion of the commenced operation of taking over the left bank of the Bosnia river, but Djuriši and The National Committee of Former Military Officers and Intellectuals of Montenegro, Boka and Stari Ras decided to go to Slovenia without the approval of the Su- 13 VA, A, VA, A, A letter sent to P. Djuriši on March 3, Su enje lanovima politi kog i vojnog rukovodstva organizacije Draže Mihailovi a, Beograd, 1945, 90. It was stated in the indictment at this trail that General Damjanovi talked about a conflict between the Western Allies and the Soviet Union which was to come very soon and it would change the situation in favour of our national movement (Ibid, 428).

108 108 Kosta Nikoli Istorija 20. veka, 1/2010 preme Command. Ljoti tried to convince Mihailovi to retreat with his forces to Slovenia so that a unique national anti-communist front could be created. A large delegation left Ilirska Bistrica on February 28 to go see Mihailovi and negotiate with him on this matter. 16 The delegation arrived on March 15, and Ljoti suggested that all the national forces should be put under the command of general Prezelj for political and tactical reasons. Mihailovi however, stuck to his earlier decision to return to Serbia with the remainders of his army. Nevertheless, something was agreed upon: Mihailovi appointed General Damjanovi the commandant of the special section of the Supreme Command for Slovenia (Gorski headquarters 1v) on March 16, with the task to put all the national forces under his command: General Damjanovi is to form his staff from men that he will take with him from here and men from troops on the terrain. 17 All the national forces in Istra and Slovenia were to be under his command: the Dinara Chetnik division (under the command of Mom ilo Djuji ), the I Lika Corps (under the command of Dobrosav Jevdjevi ), the SVC, the so-called Croatian Army (under the command of general Matija Parc) and the Slovenian National Army (under the command of Ivan Prezelj). Mihailovi sent letters through Boško Kosti to Ljoti, Djuji and Jevdjevi. The common thought in all the messages was in the letter to Jevdjevi : It is of the greatest importance to our struggle to achieve unity of all the national forces. We should all work on this together. Help each other in a brotherly manner. That is all I can say to you. 18 Mihailovi intended to send all the people arriving from captivity, who were successively being released all over Europe, to the Slovenian seashore. That was a suitable location because it was close to Italy and Germany, and because there was a large quantity of weapons and ammunition there. Several thousand officers and tens of thousands of soldiers returned from captivity. Mihailovi relied upon his decree from February 5, when he set the formations and the officer personnel of the army in captivity, divided the operational zones and gave out particular tasks. They were Mihailovi s last hope at this period. He asked of them to stand in the defence of their fatherland in these crucial moments: I call on all the officers, non-commissioned officers, corporals and soldiers in German prisoner of war camps to use all possible means to get out of the camps and join the national forces of their choice, especially the forces that are now in Slovenia. Efforts of all the national elements are needed in this war and in the ongoing battles in our fatherland. Your help will be precious to us. Don t be bystanders, the salvation of our people is at stake B. Kosti, Za istoriju, General Damjanovi s Archives, London. Authorization no According to: B. Kosti, Za istoriju, According to: B. Kosti, Za istoriju, 224. This hope was also forsaken. They didn t go to the forest and guerrilla collecting centres, they accepted the new Yugoslav authorities or stayed in the countries of western Europe.

109 The Yugoslav anticommunist forces at the end of the Second World War 109 The next day (March 17), general Damjanovi was appointed to head a delegation, with lieutenant-colonel Ljubomir Jovanovi and lieutenant-colonel Siniša Ocokolji as members. Their task was to gather the remainders of the Serbian national forces and to make contact with the allied commands because of mutual actions and operations. 20 General Mihailovi still believed the western allies would help him in his struggle, so general Damjanovi was supposed to unite under his command all the national forces in Slovenia. The delegation was to make all the preparations so general Miroslav Trifunovi could take over command of these orcas as planned by Mihailovi. However, Mihailovic didn t have troops loyal to him on this territory, only three reliable officers were all he had. Damjanovi s command was even weaker and more formal than the one Mihailovi once had over the Chetniks in the Italian occupying zone. Djuji and Jevdjevi held a strict command of their troops and they acknowledged only Dimitrije Ljoti because they depended on him for provisions. 21 Mihailovi sent a message through genera Damjanovi to Episcope Nikolaj on March 18, thanking him for his blessing: I can joyfully inform you that I have a firm standpoint and I see the need for unity of the entire Serbian people in the struggle for total freedom. I can inform you that unity has already been achieved on the field. All the upright sons of our people are with us here today, conducting a difficult but honourable struggle, doing only what our people wish and want us to do. In my opinion, it would be very useful if you were to go to Switzerland and then further on to the USA, where you could make contact with all the sides without any difficulties. I think it still isn t the right time for you to visit England because your work there would be fettered, since there are no changes in their politics so far, although it is expected to happen soon. My combatants and I thank you deeply for your blessings and your greetings and we ask you to pray to God for success in our struggle. 22 General Damjanovi and members of the delegation who had talked to Mihailovi left for Slovenia. On the way they ran into the Montenegro Chetniks and Damjanovi had a short visit with Pavle Djuriši. They arrived in Postojna on March 26. Damjanovi immediately talked to Ljoti, general Mušicki and lieutenant-colonel Tatalovi. In the evening, before they went to Damjanovi s headquarters in Ilirska Bistrica, a special supper was organized for Damjanovi, Ljotic, Djuji, Jevdjevi and Matija Parac. 23 It was announced in Postojna the next day that from now on all the national forces in Slovenia will be called the Royal Yugoslav Army in the Fatherland. A special section of the Supreme Command for this army was formed and General Damjanovi was appointed its General Damjanovi s Archives. General Mihailovi s orders issued on March 17, 21 Ž. Topalovi, Pokreti narodnog otpora, According to: Knjiga o Draži, edited by Radoje L. Kneževi, Windsor 1956, II, B. Kosti, Za istoriju, 233.

110 110 Kosta Nikoli Istorija 20. veka, 1/2010 commanding officer. 24 General Parac and Mihailovi s commandants Jovanovi and Ocokolji held speeches at the gathering. General Damjanovi and Ljoti visited the National Committees in Slovenia and Primorje, and then went on to Ljubljana to a meeting with the Slovenian National Committee. They decided to send two delegations to Italy in order to make contact with the Anglo-American forces. The first delegation was headed by major Siniša Ocokolji, and general Damjanovi escorted them to Trieste. Contact wasn t established and both groups were interned to Switzerland. Damjanovi met with Hermann Neubacherin Trieste at the end of March. 25 The German diplomat estimated that Ljoti convinced his volunteers that it wouldn t be fair and manly to attack the Germans at the end of the war because the Germans previously supplied them with weapons: I am under the impression that Djuji has the same standpoint as Ljoti. I expected Jevdjevi to carry out orders issued by Draža Mihailovi, who was in Bosnia at the time. According to my assessments, Jevdjevi could be the most dangerous threat to the Germans only in the case if Draža Mihailovi was left in the lurch by the western allies. In this event he could influence Ljoti s and Djuji s combatants. One thing was clear, all three groups will surrender to the Americans or the English, once they arrive. 26 Damjanovi then sent word to Mihailovi and informed him on the situation. Mihailovi replied by telegram on March 31: I am happy to hear that you have reached the determined place. We have received flour and beans but we haven t received any ammunition. Urge from there for ammunition if you can. Rely on Djuji s station for now. How are Ljuba Patak and Ocokojli? Lots of regards from all of us. 27 Damjanovi immediately tried to acquire weapons and ammunition to send to Mihailovi s combatants and he worked intensively on making contact with the Slovenian National Committee. General Mihailovi didn t approve of sending missions to the Anglo-American forces. In a telegram dated April 1, he asked Damjanovi to regularly inform him about all the activities undertaken on the territory of Slovenia and Istra: Do everything, as you have started, to organize our people. It will be of great damage to you if Pavle [Djuriši ] comes there. He has no combative worth. His men are extremely destructive. Work on getting us food and ammunition. We didn t receive any ammunition yet, the food we received has been eaten. Inform me on the connections you have made with the National Counsel in Ljubljana. You should hurry with that. I don t believe you can get an allied mission to come to you. An allied mission will never come while the Germans are on that territory. We are very troubled with the mission you gave to 24 Borivoje Karapandži, Gra anski rat u Srbiji godine, Beograd, 1993, B. Kosti, Za istoriju, H. Nojbaher, Specijalni zadatak, Zbornik NOR-a, XIV-4, 964.

111 The Yugoslav anticommunist forces at the end of the Second World War 111 Ocokolji. I m afraid his mission will turn into a total failure. Retain him. Inform me what you expect to accomplish with him. We have a better knowledge of the allies point of view. We therefore don t have to undertake any unavailing actions. 28 In the meantime, Patriarch Gavrilo and Episcope Nikolaj were transported from Vienna to Gorica on March 31, They first went to Felden on April 1, where they stayed as Hermann Neubacher s guests for a week. They met with general Damjanovi, Ljoti, Djuji, Jevdjevi, Djoko Slijepcevi and Stevan Ivani on the same day. After that they went to Djuiji s headquarters and made a tour of the SVC troops. 29 Damjanovi and Mom ilo Djuji visited the troops in Ilirska Bistrica at the beginning of April. Djuji informed his men with a telegram: These days he is making inspections of the Volunteer Corps and our IV Corps (under the command of Duke Jevdjevi ). I have a meeting with him in Trieste again tomorrow, whence we have to send our delegates to the V American Army front to establish contact. I was ordered to do so by i a [Draža Mihailovi ]. 30 Damjanovi was making inspections, and march-pasts where possible. Djuji accepted completely Damjanovic s command: The commandants will report to him. We will first visit the corps headquarters, so the commandants should line up the corps groups and the brigades within the corps if possible. The general will explain the situation in the country and our future tasks. We hope to find everything is well and as it should be. 31 Damjanovi regularly informed the Supreme Command and general Mihailovi of all the activities, and that Ljoti asked Neubacher to enable Patriarch Gavrilo and Episcope Nikolaj to go to Switzerland, and later on to England or the U. S.A.. Mihailovi informed Damjanovi on April 3 that he is going to send part of his men, and Jovan Andri with a radio-station, to Slovenia: I completely agree with the Patriarch s and Nikolaj s departure abroad. Will Pazarac [Siniša Ocokolji ] be able to do anything? What directives and instructions did you give him? 32 Patriarch Gavrilo and Episcope Nikolaj deemed that a Yugoslav government should be organized in Slovenia even with a secret consonance from King Petar. Ljoti and Damjanovi sojourned in Felden and Trieste again on April 5. The same day Mihailovi asked Damjanovi to urgently inform him on the intentions of the German army: and also, what you are undertaking. With what goal did Pazarac leave? What do you expect from that? I expect urgent reports on all issues of the situation. Stay in close contact with us and keep us informed Ibid, R. Radi, Gavrilo Doži, Zbornik NOR-a, XIV-4, Ibid. 32 Ibid, Ibid, 969.

112 112 Kosta Nikoli Istorija 20. veka, 1/2010 Although Mihailovi refused to join the anti-communist front in Slovenia, Dimitrije Ljoti still insisted on the urgent arrival of all the troops to this territory: I m afraid you ll be destroyed. He was sceptical towards Mihailovi s intention to set in motion an uprising in Serbia: The uprising will be suffocated in blood and deprived of a national leader due to shortage of ammunition, and the primary enthusiasm will turn into despair and you will be blamed for what they wished for themselves. 34 Mihailovi remained consistent: We long for Serbia. That is our goal. I expect you all to start moving here with all your forces. That will make your position there easier. Before you start moving, help us in materials as much as you can. Actions on our territory are developing in our favour. We must create a strong guerrilla on the entire territory of Yugoslavia. 35 It became clear very soon just how unrealistic these plans were. Mihailovi never reached Serbia. In the small amount of time which he spent on this territory, general Damjanovi organized a course for the officers which was much needed by the Chetniks of the Dinara Division and Jevdjevi s group. Commandants of battalions and brigades were mostly men without any adequate military education. Contrary to the commanding officers of the SVC who all had official ranks, the Chetnik commandants didn t have any. A contemporary wrote they recruited officers from men who could jump the highest and could throw a stone the farthest and were faster and more dextrous than the enemy. 36 Damjanovi made contact with Lav Rupnik, the general inspector of the Slovenian Home-Guard. Rupnik was working intensively on the plans to end the war on Slovenian territory. The last defence was to be in the northwest of Gorenjska, and he planned to link up with the Serbian forces from Primorje. That was agreed upon on April 8, 1945, at a meeting attended by Rupnik, Damjanovi, general Parac, lieutenant-colonel Tatalovi and Boško Kosti. Rupnik wanted to take over the supreme command of all the forces, but the Slovenian National Committee did not agree. 37 General Damjanovi finally formed his headquarters On April 15, 1945: Accepting the duty of the commandant I feel it s necessary to point out once again to all the officers and soldiers the importance of joining all our forces in a unique national front: we are in the most decisive and the most fatal period of the great battle in Europe, the end is so close so all the parts of the Yugoslav Army In the Fatherland must be ready and aware that this will be the end of the holy struggle for our national ideals: for freedom, for our King, for our fatherland and our home According to: B. Kosti, Za istoriju, VA, A, David Damjanovi, Od Knina u Dalmaciji do Palma Nove u Italiji, Spomenica Dinarske etni ke divizije , Toronto 1983, Slovenska novejša zgodovina, I, VA, A,

113 The Yugoslav anticommunist forces at the end of the Second World War 113 Damjanovi especially emphasized that the national troops in Istra and Slovenia are in a much better position than the forces of general Mihailovi and the Montenegro Chetniks, and he expected them to perform their duties: Your troops here are attired and shod, rested and fed, well armed and supplied with everything you need for battle, and what s most important, they are concentrated on the free territory in the part of the Yugoslav Kingdom closest to our western allies. An important, honourable task awaits us: to prevent the penetration of Tito s hordes into these beautiful parts, where we represent, not only symbolically, the strength of our future Yugoslav Army, to wait here for the arrival of the Royal Army and allies from Italy, and with their support hurry to join the rest of our national forces and then together put an end to the uninvited ones in Belgrade, under whose tyranny Serbia is groaning. 39 However, nothing from this ambitious plan was realized. The war destiny of the Yugoslav national forces has long been decided upon and the final outcome came very soon. The realization of the plan was obstructed by the death of Dimitrije Ljoti in Gorica on April 23. General Miodrag Damjanovi attended the funeral on April 25, and he brought a wreath made of flowers on Mihailovi s behalf. 40 An offensive of the IV Army of the NLAY took place on April 27, and its main goal was to conquer Trieste and the Slovenian seaside. The German army (the 97 th army corps) retreated, so general Damjanovi ordered the retreat of all the national forces to the right bank of the river So a on April 29. The Serbian Volunteer Corps and the Bosnian Corps of the Dinara Division, under the command of general Mušicki, were supposed to insure the protection of all the troops retreating from Vipava valley across Gorica to ividale. The task of the Lika Corps was to safeguard the Vipava valley, from the village of Vipava to the village of Cernica, from attacks by partisan forces. Jevdjevi was supposed to defend the line of retreat in the direction Vrabac San Daniel Rifenberg Montespino. The Dalmatian Corps was protecting the line Cernica Rifenberg across Montespino to Gorica. Refugees and the commissariat service were moving along the line Sveti Vid Vipava Ajdovš ina Montespino Gorica towards the right bank of the river So a. Movement was to begin exactly at midnight, between the 29 th and the 30 th of April. 41 The Croatian Army received special orders to conquer the bridge on the river So a. Immediately after crossing the river, general Damjanovi re-named the Serbian Volunteer Corps into the Šumadia Division, probably due to fear of the allies reaction to the old name. 42 The commandants in the refugee camps came to a decision to leave Yugoslavia without the approval of general Mihailovi. The withdrawal was executed in great secrecy and speed, even the Slovenian National Committee wasn t 39 Ibid. 40 B. Kosti, Za istoriju, Ibid, B. Karapandži, Gra anski rat u Srbiji, 219.

114 114 Kosta Nikoli Istorija 20. veka, 1/2010 informed. Živko Topalovi thought the decision was wrong. On one occasion he asked Jakov Ljoti about that: Why brother, for God s sake, did you not only leave the country with all that manpower, but you also took an immense quantity of weapons and ammunition with you, and left those who wanted to fight without anything to fight with? Jevdjevi bewildered us. He insisted: let s go, let s go! And so we left! What happened, happened. 43 The Massacre in Slovenia The Yugoslav war drama experienced its bloody epilogue in the spring of All the non-communist military formations were being surrounded and destroyed. Contact with the West wasn t established and the partisan forces were in a hurry to take vengeance with all four of their armies. Troops which were not under the command of general Damjanovi had a tragic destiny the Slovenian Home Guardsmen, parts of the Volunteers, the Montenegro Chetniks and all of those who didn t succeed in getting across to Italy, somewhere between and people. The volunteers were divided into two groups, and the first Operational Group, consisting of three volunteer regiments and about 500 of Jevdjevi s Chetniks, under the command of colonel Radoslav Tatalovi, launched an action on April 11, the biggest one since they retreated from Serbia. Their task was to make a breakthrough towards Kordun and Bosanska Krajina and meet with the Montenegro Chetniks in order to alleviate their movement towards the Slovenian seaside. It is not very clear whether this was Damjanovic s decision or one general Mušicki made independently. 44 The strongest part of their military formation was then set in motion through the territory where the partisans were advancing from the other side, charging towards the northwest borders of Yugoslavia. Continuous battles took place against the superior IV Yugoslav Army and, at the end of April, all contact was lost with the troops of Pavle Djuriši, who the Ustashas had already executed. After hearing of the massive losses the Montenegro Chetniks had suffered, they started moving back to the Slovenian seaside, fighting the partisans again along the way. It was then decided to retreat towards Austria. The Caravan Mountains were crossed in the first ten days of May, and on May 12 three regiments surrendered to the British in the village of Unterbergen on the river Drau. 45 Thereupon, surrender to the English forces was carried out in the Vetrinje camp near Celovec: Along the road, on the edge of a shallow grass channel, we lined out our rifles, machine-guns, handguns, ammunition boxes. All in black rows. Here, on the humid fields of Koruška, was the end to arms and war Ž. Topalovi, Pokreti narodnog otpora, Slavko Maslar, Zapisi iz gra anskog rata , Beograd, 1998, B. Kosti, Za istoriju, S. Maslar, Zapisi iz gra anskog rata, 73.

115 The Yugoslav anticommunist forces at the end of the Second World War 115 At the same time, the Slovenian national forces, the Slovenian National Army under the command of general Franc Krener, were disarmed by the British and brought to the Vetrinje camp. After the German forces retreated from Slovenia, the Temporary Slovenian Parliament, which had 39 members, met on May 3. The Slovenian government was formed, Slovenia was proclaimed a component of the federative Kingdom of Yugoslavia, and the Slovenian National Army was to join the Yugoslav Royal Army. King Petar was invited to return to the territory free of enemies. 47 General Damjanovi was informed of these decisions on May Nothing became of that plan. The allies didn t plan to come with their forces to Slovenia, and general Damjanovi was no longer in a position to make any decisions at all. King Petar was a British captive, the Serbian anti-communists were already in Italy, while the partisans were here. Bishop Rožman, therefore, asked Damjanovi to inform the allied command in Italy of the situation, so they could prevent further bloodshed and the extinction of the Slovenian people by sending their troops here. 49 Under these conditions, the Slovenian national combatants also crossed the river Drava on May 9, and found shelter on Austrian territory where the British troops were already situated. They were immediately disarmed and placed into camps. The Slovenian commandants were promised on May 11 that the British military authorities will protect the Slovenian National Army and the Slovenian National Committee thanked the British military command in writing on May 17, for taking into protection the Slovenian Army and the refugees. 50 The allied Supreme Command had already determined its general standpoint towards the Yugoslav anti-communists on March 20, The aspiration of the anti-communists to fight together with the allied forces against Nazism was rejected, as were all the initiatives of general Mihailovi from They were to be disarmed and held as refugees. Their last effort to be accepted as part of the allied coalition was made by the heterogeneous Yugoslav anti-communist front on April 28, 1945, when Miha Krek, general Marko Mihailovi and Živko Topalovi visited the Allied Supreme Command for the Mediterranean. Ralph Stevenson, the British ambassador in Belgrade, informed the Foreign Office the very same day, that these people have discredited themselves by openly cooperating with the Germans and are only trying to rehabilitate themselves in the eyes of the British and American commandants. His recommendation was to disarm these combatants and to place them in refugee camps B. Mlakar, Slovena ki tabor, B. Kosti, Za istoriju, According to: B. Kosti, Za istoriju, Živko Topalovi, Jugoslavija žrtvovani saveznik, London 1970, According to: Staniša R. Vlahovi, Anglo-jugoslovenski odnosi Anthology documents from the British Archives, Birmingham 1985, 349.

116 116 Kosta Nikoli Istorija 20. veka, 1/2010 The British Prime Minister Winston Churchill agreed with that the next day. Intensive discussions were going on in the allied forces headquarters in Kaserta, on what was to be done with the Yugoslav anti-communist formations. Then, for the first time, indications appeared that these troops should be handed over to Tito in order to avoid responsibility. The State Department s interpretation arrived on May 2: these forces were to be disarmed and taken to refugee camps. The British VIII Army issued a directive, in the same spirit, on May The behaviour of the British side changed drastically very soon. British ambassador Harold Macmillan had the most important role in the decision to hand over a large number of Yugoslavs to the Yugoslav authorities. He visited the British military command in Treviso and Celovec on May Talks included the problem of Yugoslav anti-partisan forces which were in Austria. General Brain Robertson, head of the administrative section of the Supreme Command in Kaserta, issued a directive to the British VIII Army: all the Yugoslavs who served the German army should be disarmed and surrendered to the Yugoslav Army. 53 A large number of war prisoners were executed by the British and Yugoslav forces very soon after that, in spite of the fact that on May 15 the State Department requested that the previously agreed upon allied politics should be honoured. The war prisoners were therefore handed over in secrecy. On May 17, the British 5 th Corps received permission to return all the Yugoslav nationalists from their territory to Yugoslavia. They were to be disarmed, but not told where they would be going. According to the book of dispatches of the 26 th Yugoslav Army Division, the British informed them (May 17) that about Ustashas and Chetniks would be delivered to them. The headquarters of the 11 th Dalmatian brigade sent the IV battalion to Podrošci the next day, with the task to secure the area around the railway station, while one platoon was sent to Jesenice to cover the arrival of the prisoners. 54 The British and the Yugoslav side reached a final agreement on May 19, The takeover was performed in the period between May 23 and May 31. The British military command notified the Yugoslav officers in the camp on May 23, that all the men should be ready to be transferred and join the Special Section of the Supreme Command of the Yugoslav Army in Italy. Thus, an impression was created to make the men think they were being sent to join the forces under the command of general Damjanovi. The prisoners were put into trucks and taken to the railway station Maria Eland, whence they continued their journey to the border by train. They were very surprised when partisan guards suddenly appeared because nobody 52 Ibid, Ibid, Bojan Dimitrijevi, Gra anski rat u miru. Uloga armije i službe bezbednosti u obra unu sa politi kim protivnicima Titovog režima , Beograd, 2003, S. Vlahovi, Anglo-jugoslovenski odnosi, 357.

117 The Yugoslav anticommunist forces at the end of the Second World War 117 noticed them while they were boarding the train. Among these men there were 3000 Serbian volunteers (the 1 st, 2 nd and 4 th Regiment of the SVC), Slovenian Home Guardsmen with their families, 2500 Croats and about 250 Chetniks. 56 In the next few days another 6000 Yugoslav prisoners were handed over: Once the train came out of the tunnel and was slowing down in order to stop, we were terrified, nearly shocked, when we saw we were entering a wagon full of armed partisans. Straight among their gun barrels. They were standing on the wagon-platforms or on the ground with machine-guns in their hands. We could clearly see their five-pointed red stars with a hammer and sickle on their hats. 57 The death train first stopped in Jesenice and it was immediately surrounded by combatants with five-pointed stars, partisans from the 11 th Dalmatian Brigade. The 1 st brigade of the 16 th Vojvodina Division also arrived in Jesenice. They were all astounded by the total change of their destiny. A contemporary wrote: The partisans were howling Oh well it s you, Nedi s men! They scolded and cursed. How are you, comrads? 58 Uncertainty was fully present. One of those who survived wrote the following: Cars and automobiles, houses and passers-by, were quickly passing by our truck. There we were, in Celovec. We didn t stop. Unknown places remained behind us. Suddenly, we saw a bridge on the river Drava: - Drava, Drava! excited outcries could be heard. We went downhill to the wooden bridge. We crossed it. What did that mean? Surrender to Tito? Unbelievable! Our eyes were aimed at the platform. You could hardly see any Englishmen. The train was starting to move. We were standing in front of the railroad station building. Suddenly there was silence, dead-silence, and consternation. Our glances froze, the door of the waiting-room hastily opened and about 40 partisans ran out and jumped onto the platforms of our wagon. A colourful, ruffled crowd entered our wagon. One of them introduced himself: intelligence officer of some Dalmatian unit. 59 From Jesenice transports went to Kranj, where the prisoners were placed in camps. On May 26, they were taken to Šent Vid, a suburb of Ljubljana, to an open type camp. The women prisoners were visited, from time to time, by partisans (among them were Kalmias, an ethnic group from the USSR) who went from one group to the other taking valuables which the prisoners managed to hide up till then. Prisoners under the age of 18 were separated from the groups being sent to the firing squad. Slobodan Penezi Krcun, head of the Serbian branch of the Committee For the Protection of the People, played one of the most significant roles in the shooting of these people Branislav Kova evi, Od Vezirovog do Zidanog Mosta. Tragi na sudbina crnogorskih etnika u završnoj fazi rata , Beograd, 1993, S. Maslar, Zapisi iz gra anskog rata, According to: B. Dimitrijevi, Gra anski ratu miru, M. P. Markovi, Predaja pukova. Zapisi iz dobrovolja ke borbe, I, Minhen, 1954, 84, Ibid,

118 118 Kosta Nikoli Istorija 20. veka, 1/2010 The prisoners were told they would be tried in national courts in the place of their birth. They were transported to the forests around Ko evje, to the so-called Ko evski Rog and Zidani Most. They were all shot, along with 3000 Montenegro Chetniks from Pavle Djuriši s army, who survived the debacle near Lijev e Polje (April 5 6, 1945) and the Ustasha massacres in Gradiška and Jasenovac. Seventy three priests, monks and seminaries of the Serbian Orthodox Church in Montenegro were also shot. 61 The Montenegro-littoral Metropolit Joanikije (Lipovac) was taken to Serbia and, after being maltreated and tortured, shot in Arandjelovac in June 1945, along with Luka Vukmanovi. This decision was made by colonel Vladimir Rolovi of the Committee for the Protection of the People and Peko Dap evi, the commandant of the I Army of the NLAY. 62 Kosta Nikoli JUGOSLOVENSKE ANTIKOMUNISTI KE SNAGE NA KRAJU DRUGOG SVETSKOG RATA Rezime Poraženi u srpskom gra anskom ratu imali su zlehudu sudbinu. Posle nadiranja Crvene armije i pobedonosnog partizanskog pohoda, ve ina boraca JVUO povukla se u Bosnu, gde je doživela slom. Ništa bolje nisu prošli ni oni koji su ostali. Jedan od na ina spasavanja glave bio je i odziv na mobilizaciju koju je sprovodila nova vlast. Mobilisani rojalisti tretirani su više kao zatvorenici nego kao vojska. Izloženi podozrenju, uvek su bili slabo naoružani i bacani u najteže bitke. Morali su da idu napred, da budu ranjavani i da ginu. Mnogi od njih ostavili su svoje kosti na zapadu Jugoslavije. Retki pojedinci otišli su preko granice, u bespu e emigracije i gor inu života u tu ini. Krvav i bespoštedan gra anski rat koji je besneo u Srbiji za vreme okupacije nastavljen je i po isterivanju okupacionih snaga, ovoga puta u vidu nemilosrdnog obra una pobednika sa sopstvenim gra anima za koje se verovalo ili pretpostavljalo da ne e prihvatiti novu vlast i novu ideologiju. Posle surovog rata u kojem su se svi borili protiv svih, došlo je vreme odmazde. Pobednici su, da bi neograni eno i nesmetano vladali, uveli teror i po eli da se svete ne samo neprijateljima nego i svima onima koji su mogli da im budu smetnja. Nova vlast koja se u Srbiji uspostavljala od jeseni sebe je istorizovala kao mesijansku, što je od ranije bila temeljna dogma jugoslovenskih komunista. Posle vremena tame došla je svetlost u kojoj, me utim, gra ani nisu smeli da zaborave na svoje obaveze. Svetlosti nije moglo da bude dok se ne iskorene snage tame. Vlast je od po etka po ela da širi iracionalnu neminovnost koja je iz temelja menjala psihologiju naroda. Šireno je uverenje da je po ela nova era i da narodu ne ostaje ništa drugo nego da se pokori istorijskoj nužnosti koja se poklapala sa idealima najboljih ljudi i boraca za ljudsku sre u. Zaglušuju a propaganda o istorijskom determinizmu oduzimala je volju i slobodu rasu ivanja. 61 B. Kova evi, Od Vezirovog do Zidanog Mosta, 136. The last group was shot on June 9, A group of high ranking partisan officers visited Ko evje on that day. They went to one of the holes full of bodies and watched it being exploded. A dancing party was organized after that for the soldiers of the company who performed the task. The officers then went to Bled on a well-deserved vacation, B. Dimitrijevi, Gra anski rat u miru, Aleksander Bajt, Bermanov dosije, Beograd 2006, 824.

119 IVANA DOBRIVOJEVI, istraživa -saradnik Institut za savremenu istoriju Beograd, Trg Nikole Paši a 11 UDK (497.1)"1945/1955" IZME U IDEOLOGIJE I POP-KULTURE ŽIVOT OMLADINE U FNRJ * APSTRAKT: Sveopšti društveni preobražaj i izgradnja novog, socijalisti kog oveka bio je jedan od glavnih zadataka Komunisti ke partije Jugoslavije posle revolucionarnog dolaska na vlast. Najve i teret obnove i izgradnje, ali i industrijalizacije, trebalo je da podnese omladina. Autor u lanku pokušava da osvetli svakodnevicu mladih u prvim godinama socijalizma na osnovu izvora prikupljenih u Arhivu Jugoslavije, Arhivu Srbije, Arhivu Josipa Broza Tita i Istorijskom arhivu grada Beograda. Klju ne re i: omladina, ideologija, pop-kultura, socijalisti ka Jugoslavija Oslobo enje Jugoslavije maja ozna ilo je kraj rata, ali ne i kraj revolucije. 1 Borba na unutrašnjem planu se nastavljala, a prelazak u mirnodopsko stanje omogu io je Komunisti koj partiji da se okrene potpunom društvenom preobražaju i stvaranju novog, socijalisti kog oveka. Na društvenu i politi ku scenu stupila je ratna generacija opijena komunisti kom ideologijom, generacija spremna da na pre ac stvori novo društvo i novi svet. Iako je modernizacija bila nužna i neizbežna, stvaranje socijalisti kog društva pratile su brojne represivne mere, jer se, po shvatanju visokih partijskih funkcionera, ni jedna revolucija nije izgra ivala u rukavicama. 2 Brojne akcije prosve ivanja i kulturnohigijenskog uzdizanja, ubrzanu industrijalizaciju, masovne migracije u gradove, pratili su rapidno iskorenjivanje i satiranje starog društva i starog života, nacionalizacija i eksproprijacija, nasilna kolektivizacija i mobilizacija za rad u fabrikama, optere ivanje ionako siromašnog sela, borba protiv kulaka i klasnih neprijatelja, zapostavljanje poljoprivrede, prekomerno oporezivanje i dramati an pad životnog standarda. * Rad je deo projekta Instituta za savremenu istoriju (Ne)uspešna integracija (ne)dovršena modernizacija: me unarodni položaj i unutrašnji razvoj Srbije i Jugoslavije (broj ), koji finansira Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije. 1 Videti:..,,,. 6, 1959, S. Vukmanovi Tempo, Revolucija koja te e, t. IV, Zagreb 1982, 77.

120 120 Ivana Dobrivojevi Istorija 20. veka, 1/2010 Svojevrsna ekonomska i kulturna revolucija je, kako su verovali partijski ideolozi, trebalo da zahvati sve pore društva, a svi žitelji Jugoslavije su morali da, u skladu sa svojim mogu nostima, a esto i preko njih, doprinesu socijalisti kom preobražaju. Sve one koji nisu u estvovali u izgradnji, Josip Broz je proglasio neprijateljima. 3 Tako je kult rata za oslobo enje zamenio kult rada. Selo je bilo obavezno da, putem prinudnog otkupa po simboli nim cenama, prehranjuje gradsko stanovništvo i obezbedi radnu snagu za industriju, od radnika se zahtevalo da ostvaruju i premašuju norme postavljene planom, dok je dužnost studenata i aka bila da u e i polažu ispite i tako se bore za socijalizam, budu i da je Petogodišnji plan predvideo školovanje itavih generacija mladih stru njaka. 4 Nasuprot udarnicima, racionalizatorima i novatorima, stavljani su lenjivci i zabušanti koji su etiketirani kao neprijatelji, buržuji i kulaci, 5 pa su svi oni koji nisu imali potvrde da su zaposleni na nekom društveno-korisnom radu bili mobilisani i upu eni na rad u rudnike. 6 Bolja budu nost iz zapaljivih govora visokih partijskih funkcionera je uzmicala pred stvarnoš u opštom oskudicom, praznim radnjama, dugim redovima i represivnim merama prema svima koji bi se usudili da se suprotstave partijskoj politici. Tako je vera u izgradnju pravednijeg društva oli ena u masovnom poletu u obnovi splašnjavala, a entuzijazam je zamenjivala prisilna dobrovoljnost rada u frontovskim brigadama. 7 Na braniku izgradnje socijalizma Prvi petogodišnji plan, donet u formi zakona godine, predvideo je rapidan i impozantan ali i potpuno neostvariv preobražaj zemlje. Opijeni ratnom pobedom, jugoslovenski komunisti su Planom zacrtali izgradnju samodovoljne privrede, zasnovane pre svega na teškoj industriji, i uve anje predratnog nacionalnog dohotka za više od dva puta! 8 Štaviše, planirani tempo razvitka je trebalo da omogu i Jugoslaviji da za samo deceniju stigne Veliku Britaniju, 9 koja je svoj industrijski preobražaj zapo ela više od jednog veka ranije. U ostvarivanju plana se ra unalo na izdašnu materijalnu pomo u ratu teško postradalog Sovjetskog 3..,,,. 2, 1948, Zakon o Petogodišnjem planu razvitka narodne privrede Federativne Narodne Republike Jugoslavije, Službeni list FNRJ, 30. april Videti: D. Bondži, Beogradski univerzitet , Beograd 2004, Ta nesre na sudbina je zadesila i bivšeg profesora Pravnog fakulteta u Beogradu or a Mirkovi a; S. Vukmanovi Tempo, n. d., t. IV, Izlaganje Jovana Veselinova o privrednim pitanjima, Zapisnik od 8. oktobra 1948, Arhiv Srbije (AS) - 2 (Centralni komitet Saveza komunista Srbije) 4 (Savetovanja) 1. 8 Zakon o Petogodišnjem planu razvitka narodne privrede Federativne Narodne Republike Jugoslavije, Službeni list Federativne Narodne Republike Jugoslavije, 30. april M. ilas, Vlast, London 1983,

121 Izme u ideologije i pop-kulture. Život omladine u FNRJ Saveza 10 i veliko zalaganje, pre svega mladih, u izgradnji socijalizma. Kidri je isticao da su industriji potrebni pre svega mladi radnici jer oni brzo u e, pa e se vremenom razviti u pionire teške industrije. 11 Odmah po oslobo enju omladina je angažovana, što dobrovoljno, što prinudno, na berbi kukuruza i setvi u Vojvodini, se i drva na Rudniku i Crnom vrhu, popravci pruga u Sloveniji, Lici i Baniji i prenošenju žita iz Užica za Sandžak. 12 Za datum po etka prve velike radne akcije, tj. izgradnju pruge od Br kog do ugljenokopa u Banovi ima, simboli no je izabran 1. maj Naredne, usledila je gradnja železnice koja je povezala Šamac i Sarajevo, da bi ve decembra iste godine Centralno ve e Narodne omladine odlu ilo da se na podru ju svake republike uzme po jedna republikanska akcija koja bi angažovala omladinu te republike, ali i drugih republika radi pomo i, zbližavanja omladine i menjanja iskustava. 13 Kako je ostvarivanje plana i ispunjavanje zacrtanih normi veoma brzo postalo samo sebi cilj, radovi su zapo eli na prole e 1948, bez izra enih definitivnih planova i projekata, samo na osnovu idejnih rešenja, pa se dešavalo da se projekti rade uporedo sa gradnjom, a ponekad i iza gradnje. Gra evinski materijal nije blagovremeno nabavljan, mehanizacije gotovo da nije bilo, pa se ru no miniralo, kopalo i mešalo, što je jako poskupljivalo radove. Uprkos deklarativnom zalaganju partijskih funkcionera za dobrobit i blagostanje socijalisti kog radnika, oskudno odeveni mladi i i devojke su radili i živeli u gotovo neljudskim uslovima. U Sevojnu je deljen gorak hleb koji je imao ukus pokvarenog brašna, 14 dok se na pojedinim radilištima spavalo na golom podu i pokrivalo samo jednim ebetom, ak i po najve oj zimi. Higijenske prilike su bile loše, a problemi u snabdevanju hranom i vodom esti, 15 što je dovodilo i do izbijanja epidemija. 16 Partijski funkcioneri su u omladinskim akcijama videli višestruku korist radilo se neprekidno (i besplatno) na ostvarivanju preambicioznog plana, omladina iz razli itih krajeva zemlje se upoznavala i mešala, brojne kulturnoprosvetne aktivnosti organizovane na gradilištima su nosile jasnu i snažnu dogmatsko-ideološku potku, a akcije su bile i idealno mesto za vrbovanje radne 10 Videti: D. Beki, Jugoslavija u hladnom ratu. Odnosi sa velikim silama , Zagreb 1988, AJ, 25 (Ministarstvo rada) Posleratne radne akcije naše omladine (bez datuma), Arhiv Jugoslavije (AJ), 114 (Savez socijalisti ke omladine Jugoslavije) 124. (bez jedinice opisa). 13 Osnovna problematika na republikanskim akcijama (bez datuma, iz 1948); AJ, (bez jedinice opisa). 14 Izveštaj sa obilaska gradilišta Magnohroma u Rankovi evu i valjaonice bakra u Sevojnu (1952), AS, 2 (Komisija za privredu) Osnovna problematika na republikanskim akcijama (bez datuma, iz 1948); AJ, (bez jedinice opisa). 16 Videti: Zapisnik sa sa konferencije pomo nika ministara u Zenici od 12. avgusta povodom izbijanja epidemije na pruzi Šamac Sarajevo; AJ, 31 (Komitet za zaštitu narodnog zdravlja vlade FNRJ) 3 5.

122 122 Ivana Dobrivojevi Istorija 20. veka, 1/2010 snage koja je jugoslovenskoj industriji u razvoju hroni no nedostajala. Akcije su sustizale jedna drugu, pa je u periodu do 1952, kada se na republi kom i saveznom nivou prestalo sa radom ove vrste, izgra eno ak 70 objekata predvi enih petogodišnjim planom! Prema zvani nim podacima, za sedam godina na gradilištima širom Jugoslavije bilo je angažovano nešto preko milion mladih koji su, u proseku, radili po dva meseca. 17 Ipak, mnogi omladinci na akcije nisu išli ni rado ni dobrovoljno. Do prole a godine nijedna republika nije upela da pošalje planirani broj devojaka i mladi a na radilišta. Prikupljanje akcijaša je najlakše išlo u Bosni i Hercegovini, dok je mnogo problema bilo u Srbiji i Hrvatskoj, gde je vršena i prinudna mobilizacija preko poziva. 18 Pretilo se i mladim radnicima kojima je u jednom obrenova kom preduze u nare eno da moraju i i na akciju ili e dobiti otkaz. 19 Lokalne vlasti, i same u stalnom strahu da e zbog neispunjenja plana trpeti posledice, 20 nisu mnogo birale, pa su na akcije slata i nedorasla deca sa napunjenih 14 godina, kao i fizi ki slabi omladinci. 21 Deca sa sela su, baš kao i njihovi o evi, dobrovoljnu izgradnju države smatrali kulukom, 22 pa su bez ustru avanja izjavljivali da su ve prošli kroz akcije i da ne e još jednom da idu, traže i da im se uru i rešenje od strane narodne vlasti, a onda e i i, ako je potrebno i doživotno. 23 Sa akcija se i bežalo, pa u toku godine, brigade koje su gradile Beograd svojevoljno napustilo oko 2%, uglavnom na silu iskupljenih mladi a. 24 Tokom i godine fabrike i rudnici iz svih delova zemlje slali su dramati na upozorenja o nedostatku radnika, budu i da je nekvalifikovana radna snaga, prikupljena na selu, što dobrovoljno, što silom i prinudom, esto fluktuirala. Najkriti nije je bilo u rudarstvu, gra evinarstvu i šumarstvu, dok su se ostale privredne grane nekako snalazile. Proces proizvodnje je trpeo, gašene su visoke pe i, van pogona su stavljane pojedine radionice, mašinski park je samo delimi no koriš en, a fabrike su bile zakr ene materijalom koji je trebalo istova- 17 O nekim problemima ideološkog rada u Narodnoj omladini; AJ, Zapisnik sa savetovanja zemaljskih ve a Narodne omladine odgovornih po propagandi i agitaciji održanog 28. aprila 1948; AJ, Izveštaj sa obilaska gradilišta Magnohroma u Rankovi evu i valjaonice bakra u Sevojnu (1952), AS, Iz izveštaja Javnog tužilaštva NR Hrvatske od 10. oktobra 1950, AJ, V. i Iz izveštaja Javnog tužilaštva Hrvatske od 27. oktobra 1950, isto. 21 Zapisnik sa savetovanja zemaljskih ve a Narodne omladine odgovornih po propagandi i agitaciji održanog 28. aprila 1948; AJ, Izveštaj sa službenog puta Popovi Dragoljuba, službenika Savezne uprave za radnu snagu po putnom nalogu br. 386 / 48 a po pitanju uklju enja radne snage u rudarstvo Bosne i Hercegovine (22. novembar 1948); AJ, V. i Izveštaj ekipe CK KPS o obilasku šest srezova i dva grada Beogradske oblasti (1950); AS 4 (Oblasni komitet KPS za Beogradsku oblast) Izveštaj sa obilaska terena srezova pocerskog, ma vanskog i posavsko-tamnavskog oktobra 1950; AJ, , ,, 1 2 / 2005, 97.

123 Izme u ideologije i pop-kulture. Život omladine u FNRJ riti. 25 U takvim okolnostima, partijski funkcioneri su pokušali da ubede jugoslovensku mladež da svoju budu nost veže za fabri ke hale. Na mobilizaciji radnika su angažovane sve partijske strukture od vrha do dna. Centralnim komitetima republi kih partija je naloženo da putem listova i radio emisija popularišu pojedine grane teške industrije i rudarstva, dok su sreski komiteti Narodne omladine trebalo da organizuju niz predavanja koja bi držali najbolji radnici i udarnici. Budu i da je svaka prilika koriš ena za iznalaženje novih radnika, partija je nalagala da selo u što ve oj meri pose uju sindikalne kulturne ekipe koje bi izvodile priredbe posve ene izgradnji i razgovor sa seljanima koristile za agitaciju. 26 Nije se prezalo ni od represivnih mera, pa je sam Tito priznavao da su Istri omladince odvodili silom, zatvorenim kamionima iz kojih su oni iskakali, lomili noge i glave i bježali. 27 Partijski funkcioneri su mladi ima i devojkama angažovanim na omladinskim radnim akcijama videli u spasonosni i nepresušni izvor radne snage, pa je planirano da se samo u periodu septembar novembar u industriju uklju i gotovo etvrtina od ukupnog broja akcijaša. 28 Omladinskim gradilištima su krstarili agitatori iz preduze a cele Jugoslavije, dok je jedva pismena seoska mladež na brojnim zidarskim, tesarskim i mašinskim kursevima gotovo preko no i sticala kvalifikacije za rad u industriji. Kako je osnovni cilj bio pošto-poto ubediti omladinu da se zaposli u industriji, sredstva u agitaciji se nisu birala. Agitatori iz Zagorskih rudnika obe avali su mladima na izgradnji Autoputa knjigovodstvene i daktilografske kurseve, iako je rudniku bila potrebna fizi ka radna snaga. Sli no su radili i predstavnici Banovi a, Senjskih rudnika, preduze a 20. oktobar, fabrike vagona u Rankovi evu i drugi. 29 Mladi ima i devojkama su obe avani lak i lep život u fabrikama, dobar smeštaj i hrana, 30 nova ode a i cipele, 31 a sakrivana istina o prirodi posla, pre svega fizi kog koji ih eka. Mladi naj- eš e nisu ni znali u koje e rudnike po i, niti u koje republike. Zavarana pri ama o blagostanju i boljem životu, neuka mladež je rado sklapala ugovore sa predstavnicima preduze a, pa su planske kvote o broju omladinaca koje je trebalo direktno sa akcija uklju iti u privredu sa lako om ispunjavane i premašivane. 32 Iako su centralne vlasti upozoravale da pri regrutovanju nove radne snage treba 25 I. Dobrivojevi, Svi u fabrike! Instant industrijalizacija u Jugoslaviji, Istorija 20. veka, 2/2009, Plan agitacije za uklju enje seoske omladine u privredu. Mere koje treba da preduzmu centralni komiteti narodnih republika; AJ, Izlaganje Josipa Broza Tita na Tre em plenumu CK KPJ, B. Petranovi, R. Kon ar, Sednice Centralnog Komiteta KPJ ( ), Plan uklju enja omladine u privredu sa omladinskih radnih akcija iz III smene; AJ, Uklju ivanje omladine u privredu (1949), AJ, Za bolje prihvatanje omladine koja sa radnih akcija odlazi u privredu (1949); AJ, Izveštaj sa terena Pobede, fabrike poljoprivrednih mašina (8. avgust 1949); AJ, Za bolje prihvatanje omladine koja sa radnih akcija odlazi u privredu (1949); AJ,

124 124 Ivana Dobrivojevi Istorija 20. veka, 1/2010 praviti selekciju, u fabriku je mogao da po e svako ko je hteo primana su ak i deca ispod 16 godine kao i fizi ki nerazvijeni i slabi mladi i. 33 Rukovodstva omladinskih štabova su odavala poštovanje budu im industrijskim radnicima, isti u i njihova imena na po asnim tablama u logoru, što je, razume se, bila o igledna propagandna mera koja je trebalo da motiviše kolebljive mladi e da se i sami zaposle u proizvodnji. 34 Život na marginama društva Pomalo paradoksalno zvu i da ni sama preduze a, koja su od resornih ministarstva neprestano tražila nove radnike, nisu ulagala mnogo napora da omladinu, zavrbovanu lažnim obe anjima, motivišu da ostane na radu. Zbog loše koordinacije, fabrike esto nisu bile na vreme obaveštene o dolasku akcijaša i njihovom broju. 35 Gotovo po pravilu, pristigli mladi i su smeštani u neuslovne i nehigijenske barake i sale. Fabrika vagona u Kraljevu smestila je nove radnike prikupljene na akciji izgradnje Autoputa na tavan kova nice u koji je prodirao dim i gušio omladince, dok je zeni ka željezara mladima pripremila smeštaj u domu kulture, na golom patosu. 36 Obzira nije bilo ni prema ženama u rudniku Kreka 10 devojaka ležalo u vešernici na betonu, bez kreveta i dovoljno ebadi. 37 Problema je bilo i sa ishranom, 38 budu i da su omladini za ru ak nu eni ostaci iz menze. Kako su tek angažovani radnici bili bez sredstava, u krugu fabrike je dolazilo i do nemilih scena u preduze u Zmaj u Zemunu kuvarica je sa jednog mladi a htela da skine kaput zato što je ru ao, a nije imao blok za ishranu. 39 Vlaga i hladno a u radni kim stanovima, slaba i neredovna ishrana, odsustvo svake higijene bili su glavni krivci za osipanje omladine iz jugoslovenskih fabrika, ali i za pojavu brojnih oboljenja 40 tuberkuloze, stoma nih bolesti i anemije. 41 Parolu o brizi za ljude, toliko esto isticanu u partijskim govorima visokih funkcionera, 42 demantovala je turobna svakodnevica tek stasalih mladi a i devojaka. Na teške uslove života uticalo je opšte siromaštvo, ali i veliki nemar i nebriga fabri kih komiteta i lokalnih organa vlasti. Humano socijalisti ko društvo prepuštalo je omladinu sudbini i sre i, pa uprava rudnika Kreka mladi ima koji su bili nesposobni za rudarski posao nije htela da plati povratne vozne karte, 33 Pov od 13. juna 1948, AJ, Uklju enje omladine u privredu i stru ne kurseve (bez datuma); AJ, Br od 30. decembra 1949, AJ, Uklju ivanje omladine u privredu (1949), AJ, Za bolje prihvatanje omladine koja sa radnih akcija odlazi u privredu (1949); AJ, V. i Informacije o radu Narodne omladine u užoj Srbiji (1949); AJ, Uklju ivanje omladine u privredu i stru ne kurseve (bez datuma); AJ, Izveštaj o obilasku državnog preduze a Novokabel i Vojvo anske livnice u Novom Sadu (oktobar 1947); AJ, Referat o problemima radni ke omladine (nedatovano, iz ili kasnije); AJ, Videti:..,,,. 6, 1959,

125 Izme u ideologije i pop-kulture. Život omladine u FNRJ ve su oni sa sebe skidali odelo i cipele i prodavali ih kako bi se vratili ku ama. 43 Primer iz ovog ugljenokopa nije bio usamljen. Partijski izveštaji svedo e o mladeži koja prepuštena sama sebi, luta ulicama Beograda, Sarajeva, Zagreba i Ljubljane gotovo prosi novac za hranu i povratak u zavi aj. Dovedeni u bezizlaznu situaciju, pojedinci su se ak odavali kra i i skitnji enju po železni kim stanicama. 44 Za omladince, heroje socijalizma i udarnike, koji su svakodnevno punili stupce propagandnih novinskih tekstova, život u fabri kim kolonijama je zapravo zna io i život na socijalnom dnu. I dok su se u Beogradu i drugim velikim gradovima svako ve e održavale igranke, bioskopske projekcije i pozorišne predstave, svakodnevica mladih radnika, tek pridošlih sa sela, bila je potpuno druga- ija. Na dalekoj periferiji, potpuno izolovanoj od grada i bilo kog oblika urbanog života, život je prolazio u fabri kim halama na radu uglavnom bez bilo kakve tehni ke zaštite i u nehigijenskim, oskudno opremljenim zajedni kim sobama u kojima se tiskalo i po 10 omladinaca. 45 Bilo je slu ajeva da mladi zarade dinara, dok im je za pristojnu ishranu trebalo najmanje , pa je deo njih permanentno gladovao. 46 Ve inu omladine su inili samci, koji su stanovali u znatno lošijim uslovima nego radni ke porodice. Partijski organi su ocenjivali da su na brzinu podizane radni ke barake nužno zlo ali i glavno stecište nemoralnih prestupa. 47 Teški uslovi života, nedovoljne zarade, urušavanje starih patrijarhalnih normi i odsustvo svake kontrole, ali i loš uticaj starijih radnika, nepovratno su vukli mlade na samo socijalno dno. Alkoholizam, prostitucija, kocka, tu e i psovke bili predstavljali su stalne pratioce radni kih kolonija. Baraka u kojoj su živele devojke zaposlene u mladenova kim fabrikama prozvana je keson jer je oko nje sastajalište vojske, milicije i ostalih. 48 Tužna slava o njima se širila po itavoj Srbiji, a bilo je i slu ajeva sifilisa i drugih polnih bolesti. 49 U severnom naselju u Boru pojavila se prostitucija, budu i da su slabe zarade nekvalifikovanih radnica neretko bile podsticaj za prodaju tela. Partiju je zabrinjavala i injenica da su muške i ženske barake za stanovanje bile u neposrednoj blizini jedne drugih, što je pogodovalo uspostavljanju trenutnih veza njihovih stanovnika. Kolektivni život i niska kultura pogodovali su gubitku svakog ose aja za intimu i privatnost, pa je u beogradskim radni kim naseljima bilo slu ajeva da su devojke dovodile momke u zajedni ku sobu... i pred svima vršile polni akt. 50 Mnogi partijski funkcioneri su na predbra nu seksualnost, za raz- 43 Za bolje prihvatanje omladine koja sa radnih akcija odlazi u privredu (1949); AJ, Uklju ivanje omladine u privredu i stru ne kurseve (bez datuma); AJ, Analiza života i rada radni ke omladine (1953); AJ, Izlaganje Mihajla Švabi a, Zapisnik sa sastanka plenuma Gradskog komiteta SKS, održanog 24. novembra 1952, Istorijski arhiv grada Beograda (IAB), 136 (Savez komunista Srbije Gradski komitet Beograda) Moralno vaspitanje omladine (bez datuma); AJ, Izveštaj o stanju radni ke omladine u Mladenovcu (nedatovano, verovatno iz 1952); AJ, Analiza života i rada radni ke omladine (1953); AJ, Moralno vaspitanje omladine (bez datuma); AJ,

126 126 Ivana Dobrivojevi Istorija 20. veka, 1/2010 liku od predratnog i ratnog doba, gledali ednim o ima, pa su u posledice nenormalnog polnog života ubrajali i veliki broj abortusa, koji je po nekim procenama, zasigurno nerealnim i preuveli anim, u Beogradu za nekoliko puta premašivao broj poro aja. 51 Vlasti su procenjivale da je zbog slabog angažovanja sindikalnih organizacija i Narodne omladine na prihvatanju radnika i radnica u preduze ima razumljivo što se mnogi odaju pogrešnom putu u životu na koje ih nagoni loše društvo. Tako seoske devojke, im do u u grad, postaju pogodan objekat osvaja a i ljubavnika budu i da se njihovim obe anjima i lepim re ima teško može odupreti. 52 Život u neskladu sa društvenim normama nosio je brojne probleme, pa je samo u Borskom rudniku u toku godine 350 radnika i radnica bolovalo od veneri nih bolesti, a neslavni rekord je držao devoj urak od 16 godina za koju je utvr eno da je zarazila 30 osoba. 53 Komunisti ka na ela rodne ravnopravnosti su važila više u poslovnoj nego u emotivnoj sferi. Ženi novog tipa 54 je namenjena aktivna i ravnopravna uloga u obnovi i izgradnji, 55 ali ne potpuno u li nom životu. Uprave preduze a i sindikati nisu imali mnogo sluha sa neudate majke, ve su ih isterivali sa posla. 56 Ipak, na sednicama Gradskog komiteta Beograda moglo se uti i da sredina i partija optužuju trudne devojke, uglavnom iz domova za ratnu siro ad za nizak moral, dok nema diskusija o veoma niskom moralu drugova iz radni ke sredine, koji su vinovnici za takve situacije. 57 Pod uticajem starijih radnika, posebno u rudnicima, alkohol se esto i mnogo konzumirao. Nije nikakva retkost da se mla i radnici vide u restoranu pijani. Na ulicama, fabri kom krugu i raznim skupovima su bili nepodnošljivi 58, a dolazilo je i do kra a. 59 Alkohol je pratilo i nasilje, pa je u Smederevskoj Palanci grupa mladih radnika napala i silovala jednu u enicu IV razreda gimnazije koja je posle toga umrla, a pokušaja silovanja je bilo u mnogim radni kim stanovima širom zemlje. Naro ito je teška situacija vladala je u Senju, Boru, Kolubarskom basenu i Mladenovcu. Uz nedostatak svakog oblika zabave i razonode i u malu atmosferu, životu na marginama je pogodovalo i shvatanje da je u rudnicima uvek tako bilo, te da nema rudara koji se ne e tu i, opijati i kockati Moralno vaspitanje omladine (bez datuma); AJ, Isto. 53 Analiza života i rada radni ke omladine (1953); AJ, ,, :,. 2, 1948, , -, :,. 2, 1948, Izveštaj o stanju radni ke omladine u Mladenovcu (nedatovano, verovatno iz 1952); AJ, Izlaganje Mihajla Švabi a, Zapisnik sa sastanka plenuma Gradskog komiteta SKS, održanog 24. novembra 1952, IAB, 136 (Savez komunista Srbije Gradski komitet Beograda) O nekim pitanjima života i rada radni ke omladine u Aran elovcu i Kolubarskim basenima. Organizacija je obi ena u vremenu od 28. septembra do 2. oktobra 1952; AJ, Izveštaj o stanju radni ke omladine u Mladenovcu (nedatovano, verovatno iz 1952); AJ, Analiza života i rada radni ke omladine (1953); AJ,

127 Izme u ideologije i pop-kulture. Život omladine u FNRJ Iako je sa vrha poru ivano da je briga o kadrovima osnovna stvar koju u socijalisti koj državi kao što je naša ne sme niko nikad da zaboravi 61, staranje o omladini se nije ogledalo u adekvatnom zdravstvenom, higijenskom i kulturnom prosve ivanju, ve samo u retkim predavanjima u cilju ideološkog uzdizanja. Partiju je zabrinjavala injenica da mladi radnici nisu previše zainteresovani za aktuelna društveno-politi ka pitanja i probleme iz socijalisti ke ekonomije, ve su fokusirani na ono što je odre ivalo njihov život pre svega na tarifni pravilnik i to uglavnom sa materijalne strane. Dok se na brojim partijskim konferencijama razmišljalo i razgovaralo na koji na in uticati na formiranje (ideoloških) stavova i razvijanje pravilnih shvatanja i pogleda o situaciji u društvu, 62 mladi su se u nekim preduze ima suo avali sa nezakonitim podizanjem radnih normi preko pravilnika koje nije bilo mogu e ostvariti, što uticalo na visinu ionako skromnih zarada. 63 uvari socijalisti kog morala. Partija o dekadentnim pojavama kod mladih Sa završetkom petogodišnjeg plana i obustavljanjem radnih akcija, na brojnim sednicama i plenumima organizovanim sa prosvetnim i pedagoškim radnicima vo ene su este diskusije o rapidnom kvarenju srednjoškolske i studentske omladine. Generacije koje su rasle u poratno doba su svoje najlepše godine su proživljavale 1950-ih, u vreme kada su do tada nepopustljive partijske i ideološke stege labavile, a život se, posle godina ratnih razaranja i velike ekonomske nemaštine, uz izdašnu finansijsku pomo zapadnih zemalja, polagano vra ao u normalu. Velike migracije ka gradovima, nestajanje starih patrijarhalnih nazora i moralne istote, rano zapo injanje samostalnog života i smanjena kontrola porodice, ali i velika želja za zabavom i razonodom, uticali su da se jugoslovenska mladež potpuno posveti sebi, svojim interesovanjima i mladala kim problemima. Iako su ankete pokazivale da sve više školske i studentske omladine pose uje muzeje, biblioteke, pozorišne predstave, književne ve eri i koncerte, 64 partijske instance su naširoko govorile o jednoj novoj posleratnoj psihologiji, isti u i da je omladina otvorenija i inicijativnija, ali i delimi no nekulturnija, grublja i podložna raznim nastranostima koja dolaze gotovo do primitivnih oblika izražavanja... Jedan deo mladi a i devojaka teži za proživljavanjem mladosti kroz neukusne modne novosti, kroz preterano vulgarnu i neukusnu zabavu, vulgarizovanje odnosa mladi a i devojaka i njegovo pretvaranje u eroti no iživljavanje ,, -,. 6, 1959, Analiza života i rada radni ke omladine (1953); AJ, O nekim pitanjima života i rada radni ke omladine u Aran elovcu i Kolubarskim basenima. Organizacija je obi ena u vremenu od 28. septembra do 2. oktobra 1952; AJ, O nekim problemima omladine (bez datuma, verovatno iz 1955); AJ, O prosvetnom i kulturno-umetni kom radu Narodne omladine u 1950 (bez datuma); AJ,

128 128 Ivana Dobrivojevi Istorija 20. veka, 1/2010 U sistemu prožetom shvatanjima o permanentnoj revoluciji do potpunog društvenog preobražaja, politi ka nezainteresovanost i neangažovanost u borbi za socijalisti ku kulturu i izgradnju socijalisti ke svesti nije lako praštana. 66 Diskusije o omladini su podrazumevale neodržive generalizacije i uopštavanja, pa su itave generacije sumnji ene da se su im glavni životni ciljevi laka zarada i zadovoljavanje životnih strasti. 67 Mladi su optuživani i da ne poseduju onu revolucionarnost i borbenost koju je imala omladina tokom i neposredno posle rata, da su daleko podložniji negativnim uticajima, da nemaju životnih ideala, da sve više tonu u besperspektivnost, da imaju lakomislen odnos prema radu i svojim obavezama, da se olako odaju jevtinoj zabavi, uticaju šund literature i vestern junaka, jednom re ju da ni izbliza ne li e na ratne i posleratne generacije omladine. Polaze i od takvih ocena, pojedina rukovodstva Narodne omladine, Socijalisti kog saveza i Saveza komunista, smatrali svojom glavnom dužnoš u spašavanje omladine od loših uticaja. 68 Razvila se i velika polemika povodom raznih negativnih uticaja na omladinu petpara kih romana, stripa, nekvalitetnog filma i džez muzike, a pedagozi i pojedini partijski funkcioneri su tražili energi nu primenu administrativnih mera donošenje zakona protiv ki a, dalje pooštravanje državne cenzure prilikom izbora stranih filmova, zabranu svih romana koji se štampaju u sveš icama, zabavu omladini da gleda kriminalisti ke filmove i sli no. 69 Insistiranje na politi koj angažovanosti u svim sferama života dovelo je do apsurdnog traženja politi kog i ideološkog podteksta i u svakom obliku razonode, pa je u jednom lanku ve ina stripova proglašena pogubnom literaturom budu i da se u njima propovjeda rasna mržnja, opravdava masovno istrebljenje ljudi druge rase, sa simpatijama se govori o li nostima koje se bore sa Indijancima i u Sjevernoj Americi i sa afri kim plemenima... Te borbe bijelih sa drugim rasama se naj eš e vode radi blaga... pa po logici stripova izlazi da samo bijeli imaju pravo da budu bogati! 70 Strip je optuživan da ne vaspitava itaoce u duhu komunisti kog i socijalisti kog morala i skre e im pažnju sa aktuelne društvene problematike. 71 Niže partijske funkcionere je posebno ljutilo što rudari Borskog rudnika, koji treba da su naša snaga, razgrabe Zabavnik dok Borba stoji neprodata. 72 Omiljena zabava mladih po etkom pedesetih godina bili su filmovi, igranke uz džez i laka literatura. Avanture i pustolovine, melodrame i latino ritmovi odvla ili su pažnju tek stasalih devojaka i mladi a od sumorne stvarnost 66 Izlaganje Miodraga Jugovi a. Stenografske beleške sa Plenuma SSRNJ održanog 25. decembra 1954; AJ, O nekim problemima omladine (nedatirano, iz 1955); AJ, O nekim problemima vaspitanja omladine (nedatirano, iz 1955); AJ, Isto. 70 M.,,, 9 / 1951, , Stenografske beleške sa diskusije u Centralnom komitetu Narodne omladine sa pedagoškim radnicima održane 24. juna 1953; AJ,

129 Izme u ideologije i pop-kulture. Život omladine u FNRJ polupraznih radnji, duga kih redova i ta kica za koje se gotovo ništa nije moglo kupiti. 73 U bioskop se rado i esto išlo, pa je jedna anketa sprovedena u Beogradu i unutrašnjosti pokazala da su i deca za godinu dana videla ak 103 filma, odnosno gotovo sve filmove na repertoaru. 74 Mladež je u bioskope hrlila da bi videla omiljenog glumca ili glumicu, pa tek onda radi umetni kih razloga. Najradije su gledani uzbudljivi i tehni ki dobro odra eni filmovi puni taktova moderne džez muzike. 75 Jedinstveni fenomen je bio film Bal na vodi koji je zbog specifi ne, Jugoslovenima do tada nepoznate estetike, gledalo i staro i mlado, a neki ak i po 16 puta! 76 Partijski radnici i funkcioneri, dežurni uvari ideološke istote u društvu, na veliku ljubav omladine prema zapadnom, pre svega ameri kom filmu, koji je pedesetih godina dominirao u jugoslovenskim bioskopima, gledali su sa velikim neodobravanjem i nepoverenjem. Film kao mo ni sugestivno-propagandni medij imao je potencijalno ogroman uticaj koji je slao jasnu i nedvosmislenu (politi ku) poruku stanovnici zapadnih zemalja su živeli u blagostanju koje je u socijalisti koj Jugoslaviji bilo nezamislivo. Širenje slike o udobnom i sre enom životu na Zapadu, Savezu komunista nikako nije moglo odgovarati. Na partijskim diskusijama je upozoravano da iako su avanturisti ki, gangsterski i ljubavni filmovi negativni, najpogubniji uticaj na mlade imaju filmovi koji daju lažnu sliku o svakodnevnom životu. 77 Takav uticaj filma je smatran stranom propagandom preko koje mladi i i devojke esto dobijaju sladunjave predstave o stanju u tim zemljama, dok se omladini na skupovima gotovo i ne govori koliko u Americi ima nezaposlenih i nervno bolesnih ljudi. 78 Partijske delatnike su naro ito zabrinjavale pojave bekstva ili pokušaja bekstva na Zapad za koja se smatralo da su rezultat uticaja avanturisti kih filmova, pa su se ula razmišljanja da bi trebalo pooštriti kriterij za uvoz filmova sa izrazitom avanturisti kom i kriminalisti kom sadržinom. 79 Da bi se suzbio ogroman i nepoželjan uticaj filma na gradsku mladež, predlagano je zabranjivanje izvesnih bioskopski predstava za omladinu mla u od 16 godina, kao i organizovanje posebnih projekcija na kojima bi film- 73 Videti: I. Dobrivojevi, Život u socijalizmu. Prilog prou avanju životnog standarda gra ana u FNRJ, Istorija 20. veka, 1 / 2009, Stenografske beleške sa diskusije u Centralnom komitetu Narodne omladine sa pedagoškim radnicima održane 24. juna 1953; AJ, O pitanjima kulturnog rada i života u organizaciji Narodne omladine Beograda (bez datuma, iz 1952); AJ, Moralno vaspitanje omladine (bez datuma); AJ, Stenografske beleške sa diskusije u Centralnom komitetu Narodne omladine sa pedagoškim radnicima održane 24. juna 1953; AJ, Stenografske beleške sa proširenog plenuma Gradskog komiteta SK Beograda sa sekretarima opštinskih komiteta (25. januar 1956); IAB, O prosvetnom i kulturno-umetni kom radu Narodne omladine u 1950 (bez datuma); AJ, O bekstvima na Zapad za koja se pretpostavljalo da su inspirisana avanturisti kim filmovima videti i Stenografske beleške sa sastanka na kome se diskutovalo o zapažanjima u radu Narodne omladine održanog 16. aprila 1952; AJ,

130 130 Ivana Dobrivojevi Istorija 20. veka, 1/2010 ski stru njaci davali izvesna obaveštenja pre po etka filma 80 Bilo je i radikalnih tonova, pa je apelovano da se mora sa više odlu nosti i revolucionarnosti nastupati u borbi protiv neprijateljskih stranih uticaja, jer mi ne želimo da vaspitavamo nakaze, ve socijalisti ke gra ane naše zemlje. 81 Potpuno poželjni i prihvatljivi su bili jedino doma i filmovi sa partizanskom tematikom, kvalitetni istorijski i muzi ki filmovi, kao i filmovi koji su kod dela omladine vršili pozitivan uticaj u pogledu kulturnog ponašanja i u tivosti. 82 Kako ve ina filmova ipak nije odgovarala ovim standardima, partijski istunci su za sve nepoželjne pojave u društvu porast maloletni ke delikvencije, alkoholizam, tu e i seksualno osloba anje krivili film, kroz koji je, ni manje ni više, proturano imperijalisti ko shvatanje, klasno shvatanje i fašisti ka ideologija! 83 Isticano je da su pod uticajem filma mladi masovno oponašali svoje junake bilo je pojava preskakanja klupa, improvizovanog pucanja iz pištolja i duvanja u cev, imitiranja odela, frizure i hoda Stjuarta Grendžera i zviždukanja melodija iz filma Bal na vodi. Ovakve pojave su smatrane dekadentnim, a ispoljavanje malogra anskog duha traženo je i u nošenju frula pantalona, tarzanskih frizura, nastranim egzibicijama za vreme plesa, 84 nošenju min uša, farbanju kose, 85 sklonosti ka praznoj zabavi i vodviljima i nekriti nom primanju svega što dolazi iz inostranstva. 86 Igranke, omiljena zabava mladih, doživljavane su kao sinonim za tu e i sva e, pijan enje, nekulturno ponašanje i iznakara eni na in igranja koji se proglašava modernom amerikanskom igrom. 87 Samba i drugi moderni plesovi su, po oceni novinara NIN-a, na igrankama u Beogradu izgledale toliko ružno da ne postoji pristojan re nik kojim bi se opisale razne figure savijanja i presavijanja usko pripijenih igra a crvenih lica i svetlih o iju. 88 Vlasti je naro ito iritirala injenica da igranke, zbog materijalnih razloga organizuju svi domovi omladine, sportski klubovi, menze, domovi kulture, pa ak i Crveni krst. 89 Pomodnim i malogra anskim su smatrani i žurevi koji su se po ugledu na predratne održavali 80 O pitanjima kulturnog rada i života u organizaciji Narodne omladine Beograda (bez datuma, iz 1952); AJ, Nezavedeno, (bez datuma, iz 1951); AJ, O pitanjima kulturnog rada i života u organizaciji Narodne omladine Beograda (bez datuma, iz 1952); AJ, Stenografske beleške sa diskusije u Centralnom komitetu Narodne omladine sa pedagoškim radnicima održane 24. juna 1953; AJ, O radu na vaspitavanju omladine u duhu jugoslovenstva (bez datuma, najranije iz 1954); AJ, Zapisnik sa sastanka biroa Gradskog komiteta KPS za Beograd, održanog 29. marta 1952; IAB, O kulturno-zabavnom životu omladine (bez datuma, iz 1956); AJ, O pitanjima kulturnog rada i života u organizaciji Narodne omladine Beograda (bez datuma, iz 1952); AJ, ;, O pitanjima kulturnog rada i života u organizaciji Narodne omladine Beograda (bez datuma, iz 1952); AJ,

131 Izme u ideologije i pop-kulture. Život omladine u FNRJ po gradskim ku ama, a za glavne vinovnike svih tipova pomodarstva proglašavane su porodice lekara, advokata i sli no. 90 Kako su loš ak, ljubavnik i malogra anin, esto sinonimi jedne iste li nosti, 91 uživanje u popularnoj kulturi je povezivano i sa osloba anjem seksualnosti kod omladine. Upozoravano je da seksualni život kod mladih po inje vrlo rano, bez psihi ke i fizi ke zrelosti, pa nije retkost da su polno aktivni bili i etrnaestogodišnjaci. Isticano je da se u ljubavne odnose stupa lakomisleno, posle nekoliko dana veza se raskida i traži nova usled ega se stvara navika stalnog traženja ljubavnih avantura i eroti nog iživljavanja. Poznanstva mladih su naj- eš e sklapana na ulici i u bioskopu, a partiju su naro ito zabrinjavali žurevi i ajanke srednjoškolaca koji su kvalifikovani kao poznati po zlu zbog svoje bahanalijske prirode. Me u studentskom omladinom, konstatovano je dalje, postoji verovanje da devojka ne treba da se uda dok se dva puta ne razo ara, kao i da najpre treba ste i stanovito iskustvo da bi se moglo stupiti u brak. Mladi i i devojke su kritikovani što se bezbrižno odnose prema posledicama nenormalnog polnog života. Izlaz iz problema je tražen u abortusima na koji su, kako su ocenjivali partijski zvani nici, devojke uvek bile spremne. 92 Raniji po etak emotivnog života u enika pretvarao je nastavnike u malim sredinama u uvare i zaštitnike a kog morala, pa je pribegavano i administrativnim merama da bi se ograni ila i onemogu ila ljubav, esto bezazlena i platonska. 93 Generacijama stasalim pre rata i odgajenim u druga ijem vremenu, ve i sama pomisao na ve e seksualne slobode omladine izazivala je izvesnu nelagodnost. Spre avanje ispoljavanja probu ene seksualnosti kod srednjoškolske mladeži dovodilo je i do komi nih situacija u gimnaziji u Aran elovcu su uvedeni posebni ulazi za devoj- ice i de ake, u jednoj školi u Boru aci su mogli i i u bioskop samo u pratnji nastavnika koji su u sali sedeli izme u njih, dok je direktor jedne kragujeva ke škole naredio da se u enicima kontrolišu pisma. U pojedinim mestima nastavnici su smatrali svojom dužnoš u da po parkovima love zaljubljene srednjoškolce. 94 Pove an broj vanbra nih trudno a, nestru no ura enih abortusa i pojava polnih bolesti uticali su na pojedine partijske radnike da po nu razmišljati o potrebi uvo enja seksualnog vaspitanja u škole O nekim problemima omladine (nedatirano, iz 1955 ili kasnije); AJ, Moralno vaspitanje omladine (bez datuma); AJ, Isto. 93 O nekim problemima vaspitanja omladine (nedatirano, iz 1955); AJ, Isto. 95 Moralno vaspitanje omladine (bez datuma); AJ,

132 132 Ivana Dobrivojevi Istorija 20. veka, 1/2010 Ivana Dobrivojevi BETWEEN IDEOLOGY AND POP CULTURE: THE LIFE OF YOUTH IN YUGOSLAVIA Summary The liberation of Yugoslavia in May 1945 meant the end of the war, but not the end of the revolution. The struggle on the inner front continued in peacetime, in which Communist Party turned to the complete social transformation and the creation of the new socialist man. Particular efforts in this endeavor were expected from the youth. However, the reality of working conditions was remote from the proclaimed goals. Favorite pastime of the youth in the beginning of 50s were movies, dance parties, jazz and easy literature, which served as an escapade from the grim reality. Party officials watched these influences with distrust, and were pointing out to the delinquency, alcoholism and sexual freedom as an outcome of Western decadent influence.

133 OKO TRIPKOVI, nau ni savetnik Institut za savremenu istoriju Beograd, Trg Nikole Paši a 11 UDK 327(497.1:47)"1965/1967" ODNOSI IZME U JUGOSLAVIJE I SOVJETSKOG SAVEZA APSTRAKT: U lanku se razmatraju jugoslovensko-sovjetski odnosi u prvim godinama po stupanju na vlast novog sovjetskog rukovodstva koje je predvodio Leonid Brežnjev. U trogodišnjem periodu koji je predmet ovog razmatranja obe strane su iskazale interes za nastavkom kursa saradnje izme u dve zemlje koji se sprovodio prethodnih nekoliko godina. Klju ne re i: diplomatski odnosi, Jugoslavija, Sovjetski Savez, Tito, Brežnjev, ekonomska saradnja Novo sovjetsko vo stvo, predvo eno Leonidom Brežnjevim, zadržalo je posle smene Nikite Hruš ova, oktobra 1964, generalni politi ki kurs prema Jugoslaviji koji se sprovodio , kada su državno-partijska rukovodstava otvorila vrata poboljšanju politi kih odnosa i unapre enju saradnje izme u dve zemlje. Nedoumice, pa i zabrinutost koju je iznenadna smena na sovjetskom vrhu izazvala kod Josipa Broza Tita i jugoslovenskog rukovodstva relativno brzo su otklonjene pošto su od novog sovjetskog vo stva stigla uveravanja da e biti nastavljena opšta politi ka linija u odnosima sa Jugoslavijom iz prethodnih godina. Za jugoslovensku stranu ovakva poruka iz Moskve bila je vrlo zna ajna, jer su dobri politi ki odnosi sa SSSR-om bili važan inilac u održavanju me unarodnog položaja zemlje zasnovanog na balansiranoj poziciji izme u Istoka i Zapada, a pored toga time se osiguravao dalji napredak ekonomske saradnje što je naro ito bilo zna ajno u svetlu sprovo enja ambiciozne privredne reforme i realizacije kapitalnih investicionih projekata poput izgradnje hidroelektrane erdap, kao i saradnje u drugim oblastima, posebno vojnoj. S druge strane, i novom sovjetskom vo stvu je odgovaralo da nastavi kurs iz prethodnog perioda, budu i da se nisu bitnije izmenile okolnosti i razlozi koji su po etkom 60-ih godina uticali na odluku o poboljšavanju politi kih odnosa i otvaranju perspektive unapre ivanja saradnje sa Jugoslavijom. Rad je deo projekta Instituta za savremenu istoriju (Ne)uspešna integracija (ne)dovršena modernizacija: me unarodni položaj i unutrašnji razvoj Srbije i Jugoslavije (broj ), koji finansira Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije.

134 134 oko Tripkovi Istorija 20. veka, 1/2010 Prvih meseci intenzivirana je komunikacija izme u dve strane sa ciljem utvr ivanja osnove za nastavak saradnje, u sklopu ega su vršene pripreme za održavanje sastanka na vrhu, tj. posete Josipa Broza SSSR-u. I u Beogradu i u Moskvi se smatralo bitnim da do tog sastanka do e koliko je mogu e pre, kako bi se i na najvišem nivou potvrdila opredeljenost obe strane za daljim unapre enjem odnosa. U razgovoru sa Aleksandrom Rankovi em, drugim ovekom jugoslovenske državne i partijske hijerarhije, sovjetski ambasador u Jugoslaviji Aleksandar Puzanov je po etkom aprila preneo zadovoljstvo novog sovjetskog rukovodstva što e Tito posetiti SSSR, ostavljaju i jugoslovenskoj strani da odredi vreme i formu posete. Tom prilikom, Puzanov je, prema instrukcijama sovjetskog rukovodstva, izvestio jugoslovensku stranu o sovjetskim pogledima na aktuelna me- unarodna pitanja, najviše o ratu u Vijetnamu, odnosima sa Kinom, kao i o zaklju cima CK KPS u pogledu problema u poljoprivredi. 1 Poja ane su aktivnosti i na ja anju privredne saradnje. Sklopljeni su aranžmani u više oblasti ekonomske kooperacije, a glavni pregovori vo eni su u Moskvi u drugoj polovini maja 1965 (jugoslovensku delegaciju je predvodio potpredsednik Saveznog izvršnog ve a Boris Krajger), kada je zaklju en dugoro ni trgovinski sporazum i oja ana perspektiva razvoja proizvodne kooperacije i drugih oblika privredne saradnje. Prilikom susreta Petra Stamboli a, predsednika SIV-a, sa ambasadorom Puzanovim, na kojem je najviše re i bilo o privrednoj saradnji i predstoje im pregovorima u Moskvi, Puzanov se interesovao i za mogu nost posete Alekseja Kosigina, predsednika sovjetske vlade, Jugoslaviji. 2 Jugoslovenskoj ambasadi u Moskvi je povodom ovog razgovora upu ena instrukcija da bliže ispita sovjetsko mišljenje u pogledu termina i u emu bi bio posebnim interes Kosigina za posetu, uz ocenu da inicijativa za ovu posetu potvr uje sovjetsku zainteresovanost za nastavak kontakata na najvišem nivo, te da se ne isklju uje mogu nost postojanja posebnog interesa za bliže upoznavanje jugoslovenskog sistema za šta je Kosigin najpogodnija li nost. 3 U opširnoj analizi stanja jugoslovensko-sovjetskih odnosa koju je u toku priprema za Titovu posetu SSSR-u sa inila jugoslovenska ambasada u Moskvi, ocenjeno je da je za SSSR Jugoslavija poželjan ekonomski, a posebno vojni partner zbog njenog ekonomskog i vojnog potencijala kao i geografskog položaja. Na sovjetsku zainteresovanost za dobre odnose sa Jugoslavijom uticali su njen ugled i uticaj u svetu, posebno u nesvrstanim zemljama, u me unarodnim organizacijama i forumima, kao i poja an uticaj u evropskim socijalisti kim zemljama, te da zbog svega toga sovjetsko rukovodstvo imalo potrebu da demonstrira kontinu- 1 Diplomatski arhiv Saveznog ministarstva inostranih poslova (DASMIP), strogo pov, 1965, f-1, str. pov. 22/65. Zabeleška o razgovoru Aleksandra Rankovi a sa Aleksandrom Puzanovim, 9. april Arhiv Jugoslavije (AJ), fond CKSKJ, IX, 119/I , Zabeleška o razgovoru Petra Stamboli a sa Aleksandrom Puzanovim, 19. april Puzanov je Stamboli u preneo poziv CK KPSS i sovjetske vlade da on, lanovi SIV-a i CK SKJ deo godišnjeg odmora provedu u SSSR-u. 3 Ista signatura.

135 Odnosi izme u Jugoslavije i Sovjetskog Saveza itet sa ranijom politikom razvijanja odnosa izme u dve zemlje. Kao okolnost koja ima negativno dejstvo na te odnose na prvom mestu istaknut je faktor Kine, uz ocenu da je on stalno prisutan element u sovjetskim spoljnopoliti kim razmišljanjima, te da se odre ena spremnost na kompromis, pa i na naš ra un, ne može do kraja isklju iti. Glavni uzroci povremenog sovjetskog nezadovoljstva, kako je navedeno, bili su uticaj Jugoslavije na socijalisti ke zemlje, što se ponekad posmatra kao elemenat koji deluje dezintegriraju e na odnose me u socijalisti kim zemljama, kao i nespremnost jugoslovenske strane da svoju politiku podredi dnevnim interesima sovjetske spoljne politike. 4 Pozitivno je ocenjena ekonomska saradnja izme u dve zemlje koja je poslednjih godina bila u stalnom usponu. Trgovinska razmena bila je dva i po puta ve a u odnosu na i 30% u odnosu na godinu. Zna ajno su pove- ane nabavke industrijske opreme, sirovina i repromaterijala, a zaklju en je i sporazum o sovjetskom u eš u u izgradnji erdapa i kreditu u iznosu od 45 miliona dolara. O ekivalo se da u predstoje im pregovorima budu sklopljeni aranžmani koji bi omogu ili dalji uspon ekonomske saradnje. Veoma uspešno se razvijala i saradnja na vojnom planu. Isporuke sovjetskog naoružanja i vojne opreme prema me udržavnim sporazumima u periodu dostigle su ukupnu vrednost od 140 miliona dolara. Realizovan je i dolazak sovjetskih vojnih specijalista u Jugoslaviju radi pružanja pomo i u koriš enju opreme i organizovanju proizvodnje po dobijenim licencama. Od otpo elo je školovanje jugoslovenskih oficira u vojnim školama u SSSR-u; do obuku je završilo njih U analizi su iznete i zamerke i sugestije koje su dve strane uzajamno inile (nisu iznošene u javnosti, ve povremeno u me usobnim razgovorima). Sa sovjetske strane mogle su se i dalje uti kritike u vezi sa programom SKJ (to je trajalo još od njegovog donošenja 1958), a u osnovi su se svodile na zamerku što je uloga SKJ u društvu definisana kao vode a a ne kao rukovode a. Pojedini sovjetski sagovornici su pominjali ideološke razlike, s tim da one ne treba da budu smetnja razvoju odnosa izme u dve zemlje. U nekim razgovorima bilo je komentara da jugoslovenska strana potcenjuje me unarodni zna aj i ulogu SSSR-a, da oni imaju druga ije poglede na to kakva bi trebalo da bude politika jedne socijalisti ke zemlje u aktuelnoj me unarodnoj situaciji, uz sugestije za bolje uskla- ivanje jugoslovenske politike sa politikom socijalisti kih zemalja. Bilo je nezadovoljstva i zamerki povodom pojedinih napisa u jugoslovenskim asopisima i drugim publikacijama, kao i tretmanom nekih istorijskih pitanja u jugoslovenskim udžbenicima i literaturi (pitanje industrijalizacije i kolektivizacije u SSSRu, sporazum Molotov Ribentrop, stav SSSR-a prema Španskom gra anskom 4 AJ, f.ckskj, IX, 119/I , maj Isto. U materijalu se navodi da nije bilo teško a u isporuci naoružanja i vojne tehnike kad je u pitanju bila gotova roba, me utim, kad se radilo o sporazumima o licencama i tehni kim procesima u smislu našeg osamostaljenja i osvajanja odre ene tehnike ili opreme, da je sovjetska strana bila znatno škrtija pokazuju i tendenciju izbegavanja ili odlaganja takve vrste sporazuma.

136 136 oko Tripkovi Istorija 20. veka, 1/2010 ratu, aranžman o podeli interesa u Jugoslaviji 50 : 50 izme u SSSR-a i Velike Britanije). 6 Tito je u zvani noj poseti SSSR-u boravio od 18. juna do 1. jula kada se prvi put susreo sa novim sovjetskim partijskim i državnim vo stvom. Tom prilikom obe strane su izrazile opredeljenost za dalji razvoj svestrane saradnje i pozitivno ocenile razvoj bilateralnih odnosa u svim oblastima, naro ito na ekonomskom planu. Sovjetsko vo stvo (najviše su govorili Brežnjev i Kosigin) zadržalo je odre ene rezerve prema jugoslovenskom modelu socijalizma, posebno prema programu i ulozi SKJ i nekim aspektima ekonomske politike, ali tokom razgovora nije insistiralo na tim razlikama, niti je dovodilo u pitanje socijalisti ki karakter jugoslovenskog modela, što su sovjetski rukovodioci pokazali i izražavanjem spremnosti za unapre enje partijske saradnje. Oni nisu detaljnije eksplicirali unutrašnju situaciju u SSSR-u, ali su ukazali na okolnost da e društveni razvoj i i sporije imaju i u vidu potrebe za ja anjem odbrambenog potencijala zemlje. U pogledu angažovanja na me unarodnom planu, sovjetski lideri su izrazili zabrinutost zbog ameri ke politike, isticali agresivni kurs Džonsonove administracije, posebno zbog rata u Vijetnamu, što je prema njihovoj oceni glavni uzrok pogoršanja situacije u svetu. Izneli su i vrsto opredeljenje SSSR-a da nastavi sa pružanjem vojne i svake druge pomo i Vijetnamu, s tim da e u initi sve kako bi izbegli provokacije koje bi ih uvukle u direktan oružani sukob sa SAD. Glavni akcenat su stavili na ameri ki imperijalizam kao osnovnu opasnost za mir i socijalisti ke zemlje, a kao svoj osnovni zadatak, kao i zadatak, drugih socijalisti kih zemalja videli u paralelnoj borbi za izolaciju SAD i Kine. Radi ispunjenja toga zadatka neophodno je ja anje odbrambenih potencijala SSSR-a, sprovo enje linije jedinstva socijalisti kih zemalja, kao i aktivnija politika saradnje sa miroljubivim i progresivnim snagama u svetu. 7 Tito je obrazložio politiku i poziciju Jugoslavije; govorio je o zna aju politike nesvrstanosti, potrebi ja anja akcionog jedinstva i saradnje me u svim progresivnim, socijalisti kim i drugim pokretima i snagama, radi obezbe enja svetskog mira i otpora agresivnoj politici imperijalisti kih i drugih reakcionarnih krugova. Oštro je osudio spoljnu politiku kineskog rukovodstva i upozorio na potrebu javne principijelne borbe protiv kineskih avanturisti kih koncepcija koje idu za tim da uvuku SSSR u nepovratni sukob sa SAD. Obe strane, mada su imale dosta podudarnosti u pogledima i ocenama me unarodne situacije, ispoljile su se i odre ene razlike, prvenstveno u pogledu uloge nesvrstanih i politici prema Kini. Sovjetska strana je smatrala da jugoslovensko rukovodstvo pridaje preveliki zna aj pokretu nesvrstanosti, posebno svojoj ulozi u njemu, te da na in na koji 6 U više razgovora razni funkcioneri su tvrdili da nije bilo aranžmana o podeli interesa u Jugoslaviji i da su informacije sa Zapada o tome tendenciozne. Isto. 7 AJ, f.ckskj, IX, 119/I Informacija pod naslovom Poseta predsednika Tita SSSR-u, 7. oktobar Ovaj materijal je ura en prvenstveno na osnovu izveštaja Dobrivoja Vidi a, jugoslovenskog ambasadora u SSSR-u, od 5. jula 1965.

137 Odnosi izme u Jugoslavije i Sovjetskog Saveza vide politiku koegzistencije možda umanjuje oštrinu borbe protiv imperijalizma. Jugoslovensko vo stvo je zastupalo stav da politika uzdržanosti i nastojanja da se ublaže razlike sa Kinom (što je po njihovom mišljenju sovjetska strana bezuspešno pokušala poslednjih meseci) ne daju nikakve rezultate te da je neophodna principijelna borba protiv kineskih shvatanja i politike. Sovjetsko vo stvo je prema izveštajima koriš enim za izradu ove informacije u nastavku razgovora, ne odstupaju i od osnovnih stavova, pokazalo spremnost da donekle prihvati jugoslovenska gledišta: ispoljili su ve u širinu i priznavanje uloge nesvrstanih zemalja i spremnost za ve u aktivnost na tom podru ju, s tim da bi se u tom radu i dalje orijentisali na nekoliko zemalja (Indija, UAR, Gana Gvineja Mali), te da su u vezi sa Kinom, posle nekoliko Titovih napomena i obrazlaganja, izjavili da se i sami spremaju da iza u sa serijom lanaka u Pravdi u tom smislu. Kao obrazloženje za spremnost sovjetskog vo stva da u izvesnoj meri koriguje stavove i prihvati jugoslovenska gledišta, navedeno je da, osim njihove prilagodljivosti partnerima koja je generalno uo ljiva u poslednje vreme, to pre svega govori o zna aju koji oni pridaju gledištima i politici Jugoslavije. Obe strane su pozitivno ocenile saradnju sa ostalim socijalisti kim zemljama (izuzev sa Kinom i Albanijom). 8 I jugoslovensko i sovjetsko rukovodstvo su bili zadovoljni rezultatima susreta na vrhu: razgovori o politi kim pitanjima su protekli bez krupnijih razlika ili polemika, ispoljen je visok stepen saglasnosti u ocenama aktuelne me unarodne situacije i odnosa izme u socijalisti kih zemalja. Potvr en je interes obe strane za dalji napredak bilateralne saradnje u svim oblastima, naro ito na ekonomskom planu, uklju uju i i me upartijsku saradnju, o emu su posebno razgovarali predstavnici CK KPSS i SKJ tokom ove posete. Me upartijska saradnja je imala poseban zna aj i težinu u politi kim odnosima izme u socijalisti kih država, budu i da se radilo o država sa jednopartijskim sistemom i apsolutnom dominacijom komunisti kih partija; nivo te saradnje bio je pouzdan indikator politi ke i ideološke bliskosti. Mada je saradnja izme u SKJ i KPSS u osnovi delila sudbinu politi kih odnosa izme u dve zemlje, tj. odnosa izme u državno-partijskih rukovodstava, ona nikada, posle obnove me upartijskih odnosa , nije dostigla nivo me udržavne saradnje. Sovjetsko vo stvo je odmah nakon pogoršanja jugoslovensko-sovjetskih odnosa posle intervencije u Ma arskoj krajem odlu ilo da prakti no zamrzne saradnju po partijskoj liniji. 9 Me upartijski odnosi su dodatno pogoršani posle usvajanja novog programa SKJ kojim je uloga partije definisana kao vode a umesto rukovode e, što je bio jedan od osnovnih ideoloških postulata na kojima je po ivao sistem samoupravljanja, kao 8 Isto. Brežnjev i Kosigin su ocenili da se odnosi izme u socijalisti kih zemalja pozitivno razvijaju i da se otklanjaju slabosti u tim odnosima koje su pripisivali subjektivisti kim prilazima Hruš ova. Poseta je s jugoslovenske strane ocenjena kao veoma korisna da e doprineti podizanju bilateralnih odnosa i stvaranju još povoljnije klime, ravnopravnosti i otvorenosti. 9 Videti:. Tripkovi, Pismo Tita Hruš ovu povodom pogoršanja odnosa zbog doga aja u Ma arskoj 1956, Tokovi istorije, 3 4, 2008,

138 138 oko Tripkovi Istorija 20. veka, 1/2010 jugoslovenske varijante socijalizma i koncepta održavanja vanblokovske pozicije na me unarodnom planu. U sklopu poboljšanja odnosa izme u dve zemlje po- etkom 60-ih došlo je i do odmrzavanja me upartijske saradnje. U pristupu toj saradnji, me utim, postojale su bitne razlike: jugoslovensko vo stvo je veoma pazilo da nivo te saradnje ne dovede u pitanje suštinu njihovog politi kog koncepta, dok je sovjetska strana nastojala da i preko partijske saradnje što više približi Jugoslaviju svojim politi kim pozicijama. Ova razlika se jasno ispoljila kada je od CK KPSS stigao dopis (avgusta 1965) sa nizom predloga o saradnji u raznim oblastima (nauka, kultura, informativni sektor, film, izdava ka delatnost). Jugoslovenska strana je smatrala da ti predlozi prevazilaze okvire me upartijske saradnje i da zadiru u oblasti više vezane za državne institucije i društvene organizacije, te da, s obzirom na razli ite metode delovanja SKJ i KPSS u društvu, na to treba skrenuti pažnju sovjetskoj strani. Tim povodom se u informaciji sa injenoj u CK SKJ zaklju uje da su novi predlozi CK KPSS o ito tempirani na što ve e i šire prisustvo SSSR u Jugoslaviji u raznim podru jima našeg društvenog života. 10 Razgovori o partijskoj saradnji na visokom nivou vo eni su jesen te godine u Moskvi prilikom posete delegacije SKJ predvo ene Mijalkom Todorovi em, sekretarom Izvršnog komiteta SKJ, kada je dogovoreno da se u daljim kontaktima konkretizuju forme i sadržina saradnje za godinu. U februaru CK KPSS je uputio predlog o saradnji kojim je bila predvi ena poseta delegacije KPSS Jugoslaviji (što je bilo dogovoreno prilikom posete delegacije SKJ), zatim dolazak dve radne grupe partijskih radnika (jedna radi upoznavanja sa radom SKJ u oblasti ideologije a druga u oblasti ekonomije), razmene delegacija izme u Akademije društvenih nauka pri CK KPSS i Visoke škole politi kih nauka u Beogradu, saradnja izme u listova Pravda i Komunist, kao i izme u teoretskog asopisa KPSS Komunist i jugoslovenskog asopisa Socijalizam. 11 Titova poseta i razgovori na vrhu u Moskvi dali su podstrek daljem razvoju bilateralnih odnosa, tako da se narednih meseci pristupilo konkretizaciji aranžmana i sporazuma, pri emu su inicijative naj eš e poticale sa sovjetske strane. Poja an je publicitet Jugoslavije u sovjetskim sredstvima informisanja, kako po obimu tako i po kvalitetu. Politi ki odnosi su bili dinami niji nego ranije: sovjetski predstavnici su eš e i sadržajnije informisali jugoslovensko vo stvo o sovjetskim potezima i gledištima u vezi sa aktuelnim me unarodnim doga ajima: vijetnamskoj krizi, odnosima sa Kinom i SAD, stavovima o pitanju razoružanja i dr. Poziv Vrhovnog sovjeta (u jesen 1965) Edvardu Kardelju, predsedniku Savezne skupštine, da poseti SSSR (realizovana u jesen 1966) bio je potvrda interesa interesa sovjetskog vo stva za održanjem kontinuiteta politi kog dijaloga 10 AJ, f.ckskj, IX, 119/I-240, 2. oktobar Predloge CK KPSS o saradnji preneo je Vasiljev, savetnik sovjetske ambasade, prilikom razgovora sa Aleksandrom Rankovi em 18. februara AJ, f.ckskj, IX, 119/I Zabeleška o razgovoru Aleksandra Rankovi a sa Vasiljevim.

139 Odnosi izme u Jugoslavije i Sovjetskog Saveza na visokom nivou. Intenzivirana je saradnja sindikalnih, omladinskih, bora kih i drugih društvenih organizacija. Pregovaralo se i o liberalizaciji viznog režima u vezi sa im je postignut sporazum o ukidanju viza za službene i diplomatske pasoše. Ukidanje svih viza, za šta se zalagala jugoslovenska strana, nije ostvareno zbog sovjetskog stava da se, iz razloga bezbednosti, putovanja obavljaju na osnovu garantnih pisama. 12 Posebno važno i složeno pitanje predstavljala je ekonomska saradnja, koja je bila u stalnom usponu i za koju su obe strane bile veoma zainteresovane. Razgovori koje je imao Boris Krajger kao i pozitivni rezultati politi kog samita otvorili su dalju perspektivu povoljnog razvoja ekonomskih odnosa. Sovjetska strana je odobrila kredit u iznosu od 120 miliona dolara ili 180 miliona, uklju uju i erdap i obnovu Skoplja, što je predstavljalo zna ajan element za razvoj saradnje na privrednom planu. Tokom jeseni vo eni su brojni pregovori o sklapanju ekonomskih aranžmana u oblasti energetike, brodogradnje, proizvodnje elektroopreme, nau no-tehni ke saradnje i dr. Pregovori o zaklju enju trgovinskog sporazuma o robnoj razmeni i industrijskoj kooperaciji za period , koji su tako e zapo eti u ovo vreme, predstavljali su jedan od najvažnijih doga aja u oblasti ekonomskih odnosa izme u dve zemlje jer se radilo o vrlo ambicioznom aranžmanu koji je predvi ao porast robne razmene od 12% na godišnjem nivou i ja anje i industrijske kooperacije kako po obimu tako i u pogledu složenosti. Sovjetski Savez je ubrzanim tempom postajao jedan od vode ih spoljnotrgovinskih partnera Jugoslavije. Postojali su i odre eni problemi u realizaciji sve razgranatije ekonomske saradnje, naro ito zbog ograni enih mogu nosti partnera da iza u u susret željama i potrebama druge strane, kao i pitanje postizanja balansa u trgovinskoj razmeni. Tokom prve polovine nastavljen je uspešan razvoj odnosa izme u Jugoslavije i SSSR-a na kursu koji su vo stva ovih zemalja postavila u prethodnoj godini. Nije bilo novih momenata koji bi mogli poremetiti takav kurs, a obe strane su nastavile da manifestuju interes i volju za daljim unapre enjem saradnje. Politi ki život u SSSR-u proticao je u znaku priprema i održavanja 23. kongresa KP (održan krajem marta i po etkom aprila 1966), dok su na spoljnopoliti kom planu i dalje dominantno mesto imali rat u Vijetnamu, odnosi sa SAD i Kinom. Ameri ka vojna intervencija u Vijetnamu predstavljala je vrlo osetljiv i kompleksan problem sa kojim se novo sovjetsko rukovodstvo suo ilo ubrzo posle preuzimanja kormila vlasti. Postavljalo se pitanje na koji na in i u kolikom obimu pomo i Severnom Vijetnamu a da to ne dovede do direktnog sukoba sa SAD; kako u nadmetanju sa Kinom oko pružanja te pomo i dobiti više politi kih poena me u komunisti kim i levi arskim pokretima u svetu; na koji na in kod socijalisti kih zemalja sanirati politi ku štetu proisteklu iz same injenice da se dešava 12 Materijal ura en u Državnom sekretarijatu za inostrane poslove: Pregled bilateralnih odnosa SFRJ SSSR (Posle posete Predsednika republike SSSR-u, 20. oktobar AJ, f.ckskj, IX, 119/I-247.

140 140 oko Tripkovi Istorija 20. veka, 1/2010 bombardovanje jedne socijalisti ke države bili su to krupni politi ki izazovi za sovjetsko vo stvo. U politi kim analizama (jugoslovenskim i zapadnim) sve više su prevladavale ocene da SSSR postepeno gubi korak za SAD na svetskoj sceni, da njegove pozicije slabe i da nisu više kao u vreme Hruš ova i sl., a kao glavni uzro nici takvog stanja stvari navo eni su nespremnost i neodlu nost u su eljavanju sa kineskom politikom kao suparni kim i konkurentskim faktorom na me- unarodnom planu, kao i zaostajanje i problemi na ekonomskom planu kao ceni koja se pla ala zbog trke u naoružanju. 13 Procena jugoslovenske strane je bila da sovjetsko vo stvo, upravo zbog navedenih okolnosti, nastoji da aktivnijim nastupom na spoljnopoliti kom planu oja a me unarodnu poziciju SSSR-a, pri emu su postigli odre ene rezultate kao što su poboljšanje odnosa sa Turskom, Francuskom (naro ito zbog politike Šarla de Gola), skandinavskim zemljama, jednim brojem nesvrstanih zemalja, Smatralo se, me utim, da je SSSR-u zna ajno sužen manevarski prostor za ostvarenje suštinske promene pozicije na širem me unarodnom planu, te da se njegovo vo stvo prvenstveno orijentiše na sužavanje frontova i sre ivanje odnosa sa socijalisti kim zemljama. Sovjetska politika prema Jugoslaviji bila je deo tog konteksta i izražavala se u interesu da se nastave dobri odnosi izme u dve zemlje. Jugoslovenska strana je tako e naglašavala potrebu i interes za dalje unapre enje odnosa, ali se pri tome veoma pazila da saradnja sa SSSR-om ne dovede u pitanje vanblokovsku poziciju zemlje. U analizama sovjetske politike i bilateralnih odnosa iz prvih meseci 1966, upravo se ukazuje na okolnost da se u sovjetskom politi kom pristupu sve više uo ava nastojanje da Jugoslaviju ja e veže za akcije socijalisti kih zemalja i SSSR-a posebno i da se u tom smislu koriste razne forme, po ev od diplomatskih kanala, do klasi nih, lagerskih oblika pružanja podrške potrebama teku e politike SSSR-a. 14 Inicijativa o sazivanju novog savetovanja komunisti kih partija o Vijetnamu bila je jedan od izraza sovjetske politike usmerene na ja anje jedinstva socijalisti kih država. Tito i jugoslovensko rukovodstvo su zadržali pre ašnji, u osnovi negativan stav prema u eš u SKJ na sastancima te vrste: za Tita je eventualno bilo prihvatljivo savetovanje socijalisti kih zemalja. 15 U tom periodu nastavljen je politi ki dijalog na visokom nivou. Delegaciju SKJ na 23. kongresu KPSS predvodio je Aleksandar Rankovi, a njegov govor je dobro primljen od sovjetske strane. Prethodno su održani pripremni sastanci, me u kojima i kod Tita (25. marta 1966), o ito zbog procene da je potrebno maksimalno razraditi politi ki stav jugoslovenske delegacije. 16 Krajem maja u posetu SSSR-u bio je Marko Nikezi, jugoslovenski ministar inostranih poslova. 13 Ocene u ovom smislu iznošene su na sastanku kolegijuma Ministarstva inostranih poslova 21. decembra DASMIP, str. pov, 1965, f-2, str. pov. 88/ AJ, f.ckskj, IX, 119/I-273. Materijal o bilateralnim odnosima, mart AJ, f.ckskj, IX, 119/I-261. Beleška o razgovoru Bogdana Crnobrnje, šefa kabineta predsednika republike, sa ambasadorom Aleksandrom Puzanovim, 20. januar AJ, f.ckskj, IX, 119/I-277.

141 Odnosi izme u Jugoslavije i Sovjetskog Saveza U susretima koje je imao sa vode im sovjetskim rukovodiocima potvr ena je spremnost obe strane za dalji napredak bilateralnih odnosa. U razgovoru sa Andrejom Gromikom, sovjetskim ministrom inostranih poslova, Nikezi je, uz opštu ocenu o zadovoljstvu jugoslovenske vlade trenutnim stanjem me usobnih odnosa, posebno isticao zna aj i dobre rezultate na polju ekonomske saradnje. Gromiko je, tako e, rekao da su sovjetska vlada i CK zadovoljni razvojem odnosa, da je napredak postignut po svim linijama: politi koj, ekonomskoj, kulturnoj itd., te žele razvoj prijateljskih odnosa sa Jugoslavijom, pre svega politi kih, pri emu je naglasio zna aj saradnje u širim me unarodnim pitanjima. Posebno je istakao veliku važnost vezama po me upartijskoj liniji da sovjetska strana (a ima utisak i jugoslovenska) smatra taj vid saradnje kao najzna ajniji, izjavljuju i u ime sovjetskog CK da imaju punu volju za dalji razvitak tih odnosa. Nikezi je izjavio da su i pogledi jugoslovenskih rukovode ih ljudi o pitanju me upartijske saradnje podjednaki sa mišljenjem koje je izneo Gromiko. 17 Zna ajan momenat u jugoslovensko-sovjetskim odnosima bila je smena Aleksandra Rankovi a sa svih državnih i partijskih funkcija ( etvrti brionski plenum CK SKJ, jul 1966). Sovjetsku reakciju na ovaj doga aj karakterisali su, s jedne strane, nastojanje da se na službenoj ravni manifestuje uzdržanost i poštovanje principa o nemešanju u unutrašnje stvari, a s druge, poja ano ispoljavanje nedoumica i sumnji u pogledu ideološke osnovice i perspektive razvoja društvenog i državnog ure enja kao i spoljnopoliti ke orijentacije Jugoslavije koje su poslednjih godina bile potisnute. Takav pristup se mogao videti ve iz prvih reakcija. U razgovoru sa Boškom Šiljegovi em, zaduženim za me unarodne odnose u CK SKJ, neposredno posle smene Rankovi a, ambasador Puzanov je izrazio razumevanje za ovaj in, uz komentar da je i KPSS imala sli ne situacije kada je državna bezbednost pokušavala da se stavi iznad partije, ali da bi bilo dobro ako bi mogao rukovodstvu u Moskvi da pošalje informaciju koja bi sadržala ono što CK SKJ smatra da je zna ajno u celoj stvari budu i da je re o odlasku jednog istaknutog rukovodioca SKJ koji je poznat i u drugim bratskim partijama. 18 Pad Rankovi a je izazvao, osim u krugovima sovjetskih partijskih funkcionera, analiti ara i teoreti ara, i zna ajan stepen interesovanja samog partijskog vrha o emu svedo i i odluka da se o celom slu aju informišu u direktnom kontaktu na najvišem politi kom nivou, tako da je aranžiran susret Brežnjeva i Tita u formi neslužbene posete sovjetskog lidera Jugoslaviji. U analizi sovjetske reakcije na odluku o smeni Rankovi a (ra enoj u sklopu priprema za ovaj susret) istaknuti su slede i momenti: intenziviranje pokazivanja zabrinutosti za dalji razvoj Jugoslavije; privredna reforma se tuma i kao ekonomska nužnost, izazvana ozbiljnim teško ama u privredi, a etvrti plenum CK dovodi u vezu sa neuspehom privredne reforme; nastojanje da se uti e na procese u Jugoslaviji u smislu korigovanja njenog društvenog i ekonomskog razvoja; sve više dolaze do izra- 17 Zapisnik o razgovoru Marka Nikezi a i Andreja Gromika u Moskvi, 30. maj AJ, f.ckskj, IX, 119/I-284. Razgovor je vo en 4. jula 1966.

142 142 oko Tripkovi Istorija 20. veka, 1/2010 žaja naklonjenost snagama u SKJ koje su zagovarale sporiji tempo decentralizacije i ko ile razvoj samoupravljanja ; ukazivanje na neo ekivanost odluka plenuma CK i izražavaju sumnje u motive smene Rankovi a; na elno odobravanje odluka plenuma CK ( radi se o vašim unutrašnjim stvarima ), ali na na in koji pokazuje da ili ne žele ili ne shvataju suštinu odluka Plenuma ; sklonost da ovaj slu aj porede sa njihovim akcijama protiv Berije. Sovjeti su navodili da im nije potpuno jasna naša osnovna linija i ocenjuivali da e se funkcije države i dalje smanjivati i da to omogu ava stalna lokalisti ka i nacionalisti ka trvenja, kojima je zahva eno i rukovodstvo, pa je dalji razvoj teško prognozirati. U pogledu odluke o reorganizacija SKJ (doneta tako e na brionskom plenumu) za njih je posebno zna ajno bilo pitanje ostvarenja rukovode e uloge partije i ocenjivali su da materijali sa plenuma CK ne govore jasno u prilog orijentacije na ja anje uloge partije i da je dalji unutrašnji razvitak Jugoslavije pun neizvesnosti. Procenjivali su da se spoljnopoliti ki kurs Jugoslavije prema SSSR-u ne e menjati jer su svi jugoslovenski faktori zainteresovani za saradnju sa SSSR-om i socijalisti kim zemljama (bilo je i komentara da je Rankovi bio glavni zagovornik saradnje sa socijalisti kim zemljama). Sovjeti su nastojali da se na izvestan na in ograde od Rankovi a koga je zapadna štampa ozna avala kao glavnog zagovornika prijateljstva sa SSSR-om, a visoki partijski funkcioner (Bjernov) rekao je da nikada nisu posebno izdvajali Rankovi a, da su uvek slušali šta kaže drug Tito, koji je jedini u stanju da svojim autoritetom obezbedi jedinstvo, mada je pod pritiskom dveju razli itih tendencija u partiji. Izražavali su interesovanje za kadrovske promene u jugoslovenskom rukovodstvu, uz pitanje ko je sada drugi ovek. 19 U razgovorima koje su imali u Beogradu 23. i 24. septembra Tito i Brežnjev su obavili široku razmenu mišljenja o bilateralnim odnosima, aktuelnim svetskim pitanjima i unutrašnjoj situaciji u dvema zemljama. U obrazloženju razloga koji su doveli do odluka o osudi i smeni Aleksandra Rankovi a i grupe oko njega, Tito je rekao da u ovom slu aju nije re o ulozi Službe državne bezbednosti kao takvoj ve o sistemu koji je stvorio A. Rankovi u upotrebi te službe. On je optužio Rankovi a da je preko ove službe širio šovinizam, te da je to povezano sa radom klasnog neprijatelja. Govorio je o deformacijama na ideološkom frontu i o odluci u vezi sa predstoje im reformama u SKJ, uveravaju i sagovornika da je glavni smisao toga želja da komunisti postanu zaista dominiraju a idejna snaga u društvu i da e u tom smislu oja ati uloga SKJ. Brežnjev je rekao da je postupak prema Aleksandru Rankovi u unutrašnja stvar Jugoslavije, da to ne e imati nikakav uticaj na odnose izme u dve zemlje, da pitanje Aleksandar Rankovi u SSSR-u ne e biti, te da su svi izrazi uvažavanja prema Rankovi u ispoljavani zbog uvažavanja druga Tita AJ, f.ckskj, IX, 119/I-288 Materijal o sovjetskim pogledima ra en pred posetu Brežnjeva, septembra Zabeleška o razgovorima izme u Tita i Brežnjeva vo enih u Beogradu 23. i 24. septembra Ista signatura.

143 Odnosi izme u Jugoslavije i Sovjetskog Saveza Brežnjev je, me utim, iskoristio priliku da, uz jasno distanciranje od slu- aja Rankovi, prijateljski ukaže na rezerve koje se javljaju u pogledu programa SKJ, privredne reforme i uloge i mesta SKJ. Za njega li no, kako je rekao uz ogradu da je možda previše privrženik naše (sovjetske) šeme sve to je veliko pitanje i da nema pune jasno e kako e pro i i završiti se ti procesi, posebno na politi kom planu, dodavši da ne razume kakva e u svemu tome biti uloga države, kako e država uticati na privredne tokove, na održavanje armije, kako e se sve to odraziti na republike. Zaklju io je da on uvažava jugoslovenski suverenitet, no da nejasnost ostaje. Brežnjev je izrazio i bojazan da e se jugoslovenska preduze a, zbog koncepta privredne reforme, orijentisati gde ho e (misle i pri tom na Zapad) a da e se smanjivati veze sa socijalisti kim zemljama. Odgovaraju i na primedbe i nedoumice koje je izneo Brežnjev, Tito je još jednom obrazložio smisao reformi SKJ i istakao da se u njih ušlo duboko promislivši i da se one sprovode da bi uspeli u izgradnji socijalizma. Posebno je s tim u vezi podvukao da je to iako nema ništa protiv kritike ako se ona vrši s poznavanjem stvari a ne po šablonu jugoslovenska unutrašnja stvar, te da ih u tome niko ne bi trebalo da ometa kao što se ni jugoslovensko rukovodstvo ne meša u poslove drugih partija. Brežnjev se donekle povukao: rekao je da on ne želi da plaši i da vidi da su Tito i jugoslovensko rukovodstvo o svemu promislili. U zaklju ku je izrazio zadovoljstvo razgovorima i izjavio da sve svedo i o me- usobnom poverenju i otvorenosti, i da e tako referisati na Politbirou po povratku u SSSR. 21 I pored ovakve ocene Leonida Brežnjeva, razgovori u Beogradu nisu doprineli razjašnjenju pozicija i ja anju politi kih veza i boljeg razumevanja naprotiv, tokom jeseni te godine došlo je do zastoja u politi kim odnosima. Ispostavilo se, naime, da sovjetsko rukovodstvo nije bilo zadovoljno onim što je Tito izneo u pogledu reorganizacije SKJ i uopšte koncepta politi kog sistema. Primetno je bilo, o emu je izveštavao Dobrivoje Vidi, da je sovjetsko vo stvo sve otvorenije izražavalo rezerve i primedbe, naro ito u vezi sa mestom i ulogom SKJ i privredne reforme. U razgovorima koje je imao sa Leonidom Brežnjevim i Nikolajem Podgornim, sovjetski lideri su izrazili zabrinutost u pogledu politi kih procesa u Jugoslaviji kuda to vodi i kako e se završiti, uz naglašavanje potrebe da partija drži u svojim rukama sve procese, da usmerava i diriguje razvojem u svim oblastima. Brežnjev je kao veoma važno istakao pitanje prodora zapadnog kapitala u Jugoslaviju s komentarom da ako se to dobro ne rešava takvi prodori mogu da dovedu do gubitka nezavisnosti. 22 Titu i jugoslovenskom rukovodstvu 21 Tito, kao i Mijalko Todorovi, sekretar IK SKJ, tokom ove diskusije sa Brežnjevom i njegovim saradnicima nastojali su da estim pozivanjem na Lenjinova gledišta uvere sagovornike u ideološku ispravnost koncepta samoupravljanja. Isto. 22 Sadržina telegrama Dobrivoja Vidi a o razgovorima sa Brežnjevom od 15. oktobra i Podgornim od 17. oktobra navedena prema materijalu Ministarstva inostranih poslova: Neki novi momenti u našim odnosima sa SSSR i socijalisti kim zemljama Evrope posle IV i V plenuma CK SKJ, 23. novembar AJ, f.ckskj, IX, 119/I-294.

144 144 oko Tripkovi Istorija 20. veka, 1/2010 se nije svi ao ovakav trend u razvoju politi kih odnosa, smatrali su da je re o pritisku i nedozvoljenom mešanju, te da je potrebno da se ovakvim slu ajevima nastupi sa aktivnom protivargumentacijom kako ne bili dovo eni u položaj da se stalno pravdaju i brane. U tom smislu Vidi u je upu en telegram sa instrukcijama u kojem se ocenjuje da se nesporazumi ne svode samo na pitanje uloge partije, ve da se radi o odre enim nesumnjivim razlikama pa i suprotnim gledištima kako jedni i drugi gledaju na sopstveni društveni razvoj, a da e sama praksa pokazati ko je u pravu. U zaklju ku ovog telegrama se kaže da se, ukoliko sovjetska strana i dalje bude insistirala na našim greškama, mora otvoreno i jasno re i da su naše gledanje i kurs druk iji, da je to isklju ivo naša stvar. 23 Analiziraju i sve izraženije manifestovanje kriti kog odnosa sovjetskog rukovodstva prema politi kom razvoju Jugoslavije, na jugoslovenskoj strani je krajem zaklju eno da se me usobni odnosi nalaze na po etku nove faze koju e verovatno karakterisati naglašenije nepoverenje prema našem daljem unutrašnjem razvitku. 24 Najvažniji razlozi koji su naveli sovjetsko rukovodstvo na zauzimanje ovakvog kursa proisticali su iz procene da bi svojim uticajem i odre enom vrstom pritiska mogli da uti u na korekciju politi kog procesa koji se odvijao u Jugoslaviji, posebno u smislu spre avanja da taj proces ne ide u pravcu ja anja liberalisti kih tendencija. Naro ito se u tom pogledu postavljalo pitanje teku e privredne reforme koja je po samoj svojoj prirodi vukla ka liberalizaciji ekonomije sa neizbežnim politi kim implikacijama: ja im povezivanju sa Zapadom i ve om liberalizacijom politi kog sistema. Potvrda da se u tom pravcu odvijaju procesi u Jugoslaviji bila je smena Aleksandra Rankovi a i njegovih istomišljenika koji su smatrani zastupnicima vrste linije. Smatralo se i da bi nastavak takvog politi kog trenda u Jugoslaviji imao negativno dejstvo na isto noevropske socijalisti ke zemlje, u smislu poja anog ugledanja na jugoslovenski primer, i time štetilo naporima za ja anje i održanje kohezije socijalisti kog tabora što je bio naglašeni spoljnopoliti ki prioritet sovjetskog vo stva posle smene Nikite Hruš ova. Sovjetski lideri su po svemu sude i zaklju ili, svesni realnih mogu nosti i dometa uticaja na tokove u Jugoslaviji, da bi bilo bolje i korisnije za sovjetsku stranu da se odnosi izme u dve zemlje ubudu e više zasnivaju na me udržavnoj a manje na politi koj, prvenstveno partijskoj saradnji, koju su u prethodnom periodu podsticali, što je u osnovi i bilo jedno od glavnih obeležja jugoslovensko-sovjetskih odnosa posle pomirenja , osim u izvesnoj meri 23 Telegram Ko e Popovi a, potpredsednika SFRJ, Dobrivoju Vidi u, 19. oktobar u kojem je izneo zajedni ki stav rukovode ih ljudi. O tome razgovarao i sa Titom, koji mu rekao da se slaže da treba poslati instrukciju diplomatskim predstavnicima sa ciljem da se oni mirno i obrazloženo, ofanzivnije postave prema ruskim i drugim prenaglašenim pokretanjem nekih naših unutarnjih pitanja (beleška K. Popovi a, 19. oktobar); instrukcije u tom smislu poslate su istog dana cirkularnim telegramom diplomatskim predstavništvima. Ovome su prethodili telegrami Vidi a o razgovorima sa Brežnjevom, 15. oktobra i Podgornim, 17. oktobara (na prijemu povodom posete poljskog lidera Vladislava Gomulke) AJ, f.ckskj, IX, 119/I Kao nap. 28.

145 Odnosi izme u Jugoslavije i Sovjetskog Saveza u prethodne 3 4 godine. Leonid Brežnjev je na sednici CK KPSS, decembra 1966, ocenio da, apstrahuju i unutrašnji razvitak Jugoslavije, koji treba dobro prou iti, odnosi izme u SSSR-a i Jugoslavije imaju pozitivan tok, i da u Jugoslaviji nema antisovjetskog raspoloženja i antisovjetskog kursa u politici. On je izneo i stav da po pitanju me unarodnih konferencija komunisti kih partija treba prepustiti SKJ da sam odlu i da li e u estvovati ili ne e, te da Jugosloveni nisu bili u esnici ni na ranijim savetovanjima, niti potpisnici deklaracija iz i godine. 25 Titu i njegovim saradnicima je tako e odgovarao takav pristup: više su bili zainteresovani za dobre me udržavne odnose i saradnju, posebno na ekonomskom i vojnom planu, nego za ja anje partijskih veza, jer je to, kao i ranije, zbog ideoloških razlika, predstavljalo problemati nu i osetljivu oblast. Tito je smatrao da sovjetskim rezervama ideološke prirode ne treba pridavati preteranu važnost, te da je glavno da se odnosi dobro razvijaju po državnoj liniji. 26 On u osnovi ni sam nije odbacivao te rezerve i njemu je bilo jasno da bi ja anje liberalisti kih tendencija kad tad dovelo u pitanje koncept njegove varijante komunizma (a time i vlasti) o emu svedo i i odluka o reorganizaciji SKJ, koja je išla u pravcu ja anja njegove uloge, i to u isto vreme kad je doneta odluka o smeni Aleksandra Rankovi a. Mada nije smatrao da je situacija alarmantna i urgentna, kod njega je u ovo vreme sazrevala odluka o potrebi ko enja reformskog procesa, što je malo docnije ( ) rezultiralo odustajanjem od privredne reforme i sve oštrijom osudom liberalisti kih pojava, emu je pridodata, radi balansa, i borba protiv zastupnika etatizma. Upravo je borba protiv ovih negativnih pojava bila idejna osnova na kojoj se bazirala poja ana aktivnost i uloga SKJ u odbrani samoupravnog koncepta tokom poslednje decenije Titove vlasti. Tito je krajem procenio da bi, zbog novih momenata u sovjetskom politi kom kursu prema Jugoslaviji, bilo potrebno da se održi novi sastanak na vrhu na kojem bi se diskutovalo o stanju u me usobnim odnosima. Sovjetska strana je prihvatila njegov predlog, tako da su u Moskvi 30. i 31. januara vo eni razgovori izme u Tita i Brežnjeva i njihovih saradnika. Razgovori su protekli u pomirljivoj atmosferi, bez otvaranja ve e polemike o pitanjima koja su prethodnih meseci dovela do primetnog hla enja politi kih odnosa: svako je ostao pri svojim gledištima, ali su jasno ispoljena nastojanja da razlike koje postoje oko koncepcije socijalizma ne budu prepreka daljem razvoju dobrih me udržavnih odnosa, koje su obe strane ocenile pozitivnim i izrazile spremnost da se nastavi u tom pravcu. 27 Takav karakter ovih razgovora mogao se i o ekivati jer su obe strane imale jasan interes da se nastavi bilateralna saradnja. Sovjetsko vo stvo je o igledno procenilo da je naglašavanjem rezervi tokom prethodnih 25 AJ, f.ckskj, IX, 119/I-314. Materijal: Saradnja SKJ KPSS, 26. jun DASMIP, Strogo pov., 1967, f-1, str. pov. 5. Zabeleška o razgovoru Tita sa Dobrivojem Vidi em, 11. januar DASMIP, Strogo pov., 1967, f-1, str. pov. br. 3/18.

146 146 oko Tripkovi Istorija 20. veka, 1/2010 meseci postignut odre eni efekat, da bi dalje insistiranje na njima bilo kontraproduktivno, te da redukcija saradnje po partijskoj liniji predstavlja adekvatnu meru u teku oj fazi me usobnih odnosa. 28 Jedino važnije politi ko pitanje o kojem se više polemisalo bilo je pitanje savetovanja komunisti kih partija ovog puta bilo je aktuelna ideja o savetovanju posve enom evropskoj bezbednosti i saradnji oko kojeg su, kao i u prošlosti, postojale bitne ( principijelne ) razlike a kroz koje se i prelamala suština politi kih odnosa. I ovog puta sovjetski lideri su, uz isticanje zainteresovanosti da se savetovanje održi što pre, pritiskali Tita da prihvati u eš e delegacije SKJ na ovoj konferenciji, a Tito to odbijao uz izgovor da pitanja od tolike važnosti treba da budu predmet razgovora na širem planu (države, pokreti), a ne samo komunisti kih partija. Razlike u pristupu ovom pitanju ilustruje sažeta razmena stavova dvojice lidera Brežnjev: Mi smo u principu za, Tito: Mi u principu nismo protiv. Polemi nih tonova bilo je i oko pisanja štampe: sovjetska strana se žalila na pojedine napise u jugoslovenskoj štampi, koji su prema njihovom mišljenju imali antisovjetsku sadržinu, dok su jugoslovenski u esnici u razgovoru govorili da je re o malom broju slu ajeva koji se mogu tako okarakterisati, uz ukazivanje da se u jugoslovenskoj štampi daleko više piše o SSSR-u nego u sovjetskoj o Jugoslaviji. 29 Politi ki odnosi izme u Jugoslavije i SSSR-a od juna pa do kraja uglavnom su bili obeleženi bliskoisto nom krizom, tj izraelsko-arapskim ratom i njegovim posledicama. Za Tita je poraz Egipta u junskom ratu predstavljao težak udarac, kako zbog izuzetnih prijateljskih veza Jugoslavije sa najve om arapskom zemljom i njega li no sa predsednikom Egipta Gamalom Abdelom Naserom, tako i zbog negativnih politi kih implikacija. Vojnim debaklom (uz okupaciju teritorija koje je izraelska armija zauzela u ovom kratkotrajnom rata) jedne od vode- ih nesvrstanih zemalja bio je objektivno je ugrožen kredibilitet ovog pokreta, samim tim i Jugoslavije kao jednog od njegovih osniva a i najaktivnijih lanova. U cilju umanjenja negativnih efekata Tito i jugoslovensko rukovodstvo su preduzeli veliku diplomatsku aktivnost. Neposredno po obustavi vatre, Tito je u estvovao na konferenciji lidera socijalisti kih zemalja u Moskvi (9. jun) s namerom da koliko je mogu e više uti e na politiku socijalisti kih zemalja, prvenstveno SSSR-a u smislu poja anja podrške Egiptu i Arapima, jer je bilo jasno da efikasnu vojnu (u smislu naoružanja) i politi ku pomo može da pruži samo SSSR. On je i na ovoj konferenciji kritikovao politiku prema Egiptu (ona je svakako bila upu ena na ra un sovjetske strane, iako je on to izrekao u formi opšte kritike svih socijalisti kih zemalja), u smislu da dotadašnja pomo nije bila efikasna i založio 28 U zdravici na ru ku prire enom u Politbirou CK KPSS, Brežnjev je govorio o saradnji u borbi za mir u svetu i državnim bilateralnim odnosima, dok me upartijske odnose nije ni pomenuo. Tito je pak u odgovoru pozitivno ocenio razvoj bilateralne saradnje, ali je istakao i zna aj i potrebu razvijanja i partijskih odnosa. AJ, f.ckskj, IX, 119/I-301. Zabeleška o razgovorima Tito Brežnjev u Moskvi 30. i 31. januara Isto.

147 Odnosi izme u Jugoslavije i Sovjetskog Saveza za usvajanje konkretne zajedni ke platforme za hitnu politi ku, vojnu i ekonomsku pomo Egiptu i ostalim arapskim zemljama žrtvama izraelske agresije i nadiru eg imperijalizma, uz isticanje da imperijalisti ne smeju pobediti na Bliskom istoku i potrebi snažne podrške pravednoj borbi arapskih naroda. Tito se ovakvim nastupom i objektivnom pozicijom nametnuo kao zna ajan saveznik Arapa tako da su lideri isto noevropskih zemalja insistirali da Tito li no razgovara sa Naserom i prenese mu stavove iz Moskve. Odmah po povratku iz Moskve Tito je poslao Ko u Popovi a u Kairo da prenese Naseru poruku o podršci Jugoslavije. Popovi je ohrabrio Nasera u odluci da povu e ostavku na funkciju predsednika Egipta koju je dao zbog vojnog sloma jer je to, kako mu je rekao, od presudnog zna aja za uspešnu politi ku borbu koja predstoji. Uveravao ga je da se posle moskovskog sastanka na kojem se jasno manifestovalo odlu nije suprotstavljanje akciji imperijalisti kih sila i Izraela može o ekivati ja e angažovanje socijalisti kih zemalja u pružanju politi ke i materijalne podrške. Popovi je uveravao Nasera da je upravo u tom trenutku potrebnije nego ikad zajedni ko delovanje nesvrstanih i svih progresivnih snaga (to povodom Naserove opaske da kad ovako stoje stvari kakvog smisla može da ima politika nesvrstavanja). 30 Tito je u estvovao i na slede em sastanku lidera socijalisti kih zemalja koji je održan 11. i 12. jula u Budimpešti. Na skupu se govorilo o potrebi nalaženja politi kog rešenja i ublažavanja arapskog radikalizma koji izlaz iz krize vide isklju ivo u novom ratu koji bi, pošto same za to nemaju snage, u njihovo ime vodio SSSR (u tom smislu je tuma ena i ponuda Nasera Nikolaju Podgornom, predsedniku Prezidijuma Vrhovnog sovjeta, u razgovorima u Kairu o uspostavljanju tesne vojne saradnje izme u Egipta i SSSR-a). Brežnjev je ovakvu politiku Arapa kritikovao kao opasnu i ocenio da ukoliko arapske zemlje ne prihvate zahtev ve ine lanica OUN o obustavi stanja zara enosti ne postoje izgledi za usvajanje rezolucije o obaveznom povla enju izraelskih snaga sa okupiranih podru ja na teku em vanrednom zasedanju Generalne skupštine UN. Dok su ostali lideri u potpunosti delili sovjetske stavove Tito se, uz podršku osnovnoj politi koj liniji koju je izložio Brežnjev, zalagao da nastup prema Arapima ne bude ultimativan, da sve što bi se reklo Arapima ni u kom slu aju ne predstavlja formu pritiska. On je nagovestio mogu nost da ode u Kairo i razgovara sa Naserom, što je naišlo na odobravanje ostalih u esnika. 31 Jugoslavija je u estvovala još na dva sastanka socijalisti kih zemalja na kojima se diskutovalo o ovoj problematici: po etkom septembra u Beogradu na konferenciji na nivou potpredsednika vlada po pitanju organizovanja ekonomske pomo i arapskim zemljama i u decembru u Varšavi kada su ministri inostranih poslova socijalisti kih zemalja razgovarali povodom donošenja rezolucije Saveta 30 DASMIP, Strogo pov., 1967, f-1, str. pov 20/3. Informacija Ko e Popovi a o boravku u Kairu i razgovoru sa Naserom 12. juna D. Bogeti, n. d.,

148 148 oko Tripkovi Istorija 20. veka, 1/2010 bezbednosti UN o krizi na Bliskom istoku (usvojena novembra 1967), što je ujedno bio i poslednji sastanak na kojem je Jugoslavija u estvovala. Tito je sa sovjetskim (i ostalim liderima socijalisti kog lagera) o ovom pitanju razgovarao i u novembru tokom boravka u Moskvi povodom proslave 50-godišnjice Oktobarske revolucije. Kriza nastala arapsko-izraelskim ratom svakako je doprinela intenzivnijoj politi koj komunikaciji izme u jugoslovenskog i sovjetskog rukovodstva, naro ito tokom leta godine. Obe strane su procenile da u nastalim okolnostima imaju potrebu i interes za bližom saradnjom. Tito je smatrao da u cilju podsticanja aktivnijeg pristupa u pružanju pomo i Egiptu i arapskim zemljama, koja je objektivno mogla u efektnom obliku do i samo od strane SSSRa, vredi u estvovati na sastancima socijalisti kih zemalja, vode i pri tom ra una da to po formi i sadržini jugoslovenskog nastupa ne poprimi blokovski karakter, odnosno da se tako tuma i, ve da to bude samo jedan vid ukupnog angažovanja Jugoslavije kao samostalnog inioca. Želeo je da kroz intenzivnu aktivnost postigne utisak o zna ajnoj ulozi Jugoslavije u saniranju izuzetno teškog stanja u kojem su se našli Egipat i druge arapske zemlje posle vojnog debakla. U tome je u izvesnoj meri i uspeo. Sovjetsko vo stvo, našavši se u situaciji u kojoj je moralo da pokaže ne samo solidarnost i verbalnu podršku, ve i spremnost da pruži konkretnu politi ku i materijalnu pomo, videlo je u Titu i Jugoslaviji, zbog njegovih pozicija i veza sa Egiptom i uopšte Arapima, potencijalnog posrednika preko kojeg bi uticali na Arape, naro ito u smislu ublažavanja njihovog radikalizma. 32 Uo i Titove posete Egiptu, sovjetsko rukovodstvo je uputilo poruku u kojoj su ponovili stavove sa sastanaka socijalisti kih zemalja u Moskvi i Budimpešti o podršci arapskim zemljama, povla enju izraelskih snaga sa okupiranih teritorija (glavni zadatak) i ulaganja opštih napora u traženju puteva za regulisanje problema Bliskog istoka politi kim sredstvima. Oni su izneli uverenje da e razgovori Tita sa Naserom i drugim arapskim vo ama biti koristan i aktivan doprinos nastojanjima da arapski rukovodioci ispolje elasti nost u izradi svojih stavova. 33 Tito je u razgovoru sa Naserom, 11. avgusta, zastupao liniju formulisanu na konferencijama u Moskvi i Budimpešti, jer su on i njegovi saradnici smatrali da je to realan politi ki pristup, nastoje i da ga ubedi u neophodnost odbacivanja radikalnih zahteva za revanšizmom, kao i potrebom za vo enjem realne politike usmerene na iznalaženje kompromisnog rešenja. Otvoreno je govorio da Arapi treba da shvate da Izrael predstavlja injenicu, da je to država koju priznaje UN i ve ina zemalja i da se tu ništa ne može promeniti. Kako je nešto kasnije tvrdio, Arapi 32 U razgovoru sa Markom Nikezi em, 9. jula 1967, ambasador Benediktov je, prenose i poruku koju je sovjetsko rukovodstvo uputilo Naseru (o potrebi prekida ratnog stanja i koracima koje sovjetska strana smatra neophodnim za likvidaciju posledica izraelske agresije ), rekao da CK KPSS smatra da bilo veoma zna ajno kad bi drug Tito razmotrio mogu nost da i sam kod Nasera deluje u tom smislu. AJ, f.ckskj, IX, 119/I Zabeleška o ovom razgovoru. 33 DASMIP, Strogo pov., 1967, f-4, str. pov. 59 Poruka sovjetskog rukovodstva Josipu Brozu Titu, preneta 10. avgusta 1967.

149 Odnosi izme u Jugoslavije i Sovjetskog Saveza su se tada saglasili sa politi kim rešavanjem krize i da su od tada postali fleksibilniji. 34 Dobra politi ka komunikacija i saradnja u vreme bliskoisto ne krize unela je izvestan dinamizam u jugoslovensko-sovjetske. Sovjetska strana je demonstrirala ve u spremnost za sklapanje ekonomskih aranžmana u oblastima za koje je Jugoslavija bila zainteresovana, a koji su do tada držani na ledu. Sovjetski zvani nici su vrlo pohvalno ocenjivali jugoslovensku privrednu izložbu u Moskvi koja je propra ena i zna ajnim publicitetom, a poboljšan je i tretman Jugoslavije u sovjetskim sredstvima informisanja. Kritike i rezerve prema jugoslovenskom politi kom sistemu, koje su prethodnih meseci uzrokovale primetan zastoj u politi kim odnosima, stavljene su u drugi plan. U istupanju na kolegijumu u Ministarstvu inostranih poslova (20. jul), Dobrivoje Vidi je, pored ukazivanja na povoljne trendove u sovjetskoj politici posle Titovog u eš a na sastanku socijalisti kih država u Moskvi, ocenio da je takva politika povezana sa izvesnim njihovim iluzijama o mogu nostima daljeg približavanja Jugoslavije SSSR-u, da se što eš e i više identifikujemo u gledištima i akcijama, kao i u isticanju jedinstva Jugoslavije i drugih socijalisti kih zemalja pred opasnostima dana. Prema njegovom mišljenju sovjetska strana je procenila da dolazak Tita na konferencije u Moskvi i Budimpešti pokazuje da je situacija u Sredozemlju ozbiljno uznemirila jugoslovensko rukovodstvo u pogledu vlastite bezbednosti i da smo se mi dali sada na posao da više poradimo u pravcu u vrš ivanja naše odbrambene sposobnosti, u prvom redu obra aju i se sovjetskoj strani za vojni materijal i kredite DASMIP, Strogo pov., 1967, f-1, str. pov. 2/73. Zabeleška o razgovoru Tita sa Averelom Harimanom (Averell Harriman) specijalnim izaslanikom predsednika SAD Lindona Džonsona, 27. novembar Tito je tada Harimanu rekao da je to najviše koliko se može i i u politi kom nastupu prema Arapima i da ne bi trebalo postavljati nikakve maksimalne zahteve. 35 DASMIP, Strogo pov., 1967, f-4, str. pov. 99. Zapisnik sa kolegijuma kod državnog sekretarijata za inostrane poslove održanog 20. jula 1967.

150 150 oko Tripkovi Istorija 20. veka, 1/2010 oko Tripkovi RELATIONS BETWEEN YUGOSLAVIA AND USSR Summary After the removal of Nikita Khrushchev in October 1964 both Yugoslav and Soviet leadership decided to maintain the course of improving relations. Such course was confirmed in the talks held in June 1965 and cooperation in different areas was secured. Favorable setting of political relations was strengthening bilateral cooperation, particularly in the field of economy, as USSR in these years became one of the leading economical partners of Yugoslavia. In the second half of 1966 there was a setback in relations. After the removal of Aleksandar Rankovi in June 1966, Soviet side was expressing doubts regarding the evolution of Yugoslav political system, particularly about the role of the LCY in the society and overall direction of the economic reforms. Differences in views were not overcome at the two meetings between Tito and Brezhnev, held in September 1966 in Belgrade and in January 1967 in Moscow. Both sides adhered to the restrained relations, between the parties and the states alike.

151 BOJAN B. DIMITRIJEVI, viši nau ni saradnik Institut za savremenu istoriju Beograd, Trg Nikole Paši a 11 UDK 358.4(497.1)"1999" JUGOSLOVENSKO RATNO VAZDUHOPLOVSTVO PRED RAT SA NATO 1999 APSTRAKT: lanak razmatra razvoj i aktivnosti jugoslovenskog vazduhoplovstva u periodu , neposredno pred napad NATO na SR Jugoslaviju. Tekst je pisan na bazi originalne gra e iz Uprave za organizaciju Ministarstva odbrane, godišnjih izveštaja jedinica koji se uvaju u Muzeju Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva i Godišnje analize RV i PVO za godinu. Pored prezentiranja novih saznanja nau noj javnosti, lanak ukazuje na dramati an pad borbenih mogu nosti jugoslovenskog RV i PVO pred vazdušnu intervenciju NATO godine. Klju ne re i: Ratno vazduhoplovstvo i protivvazdušna odbrana, reorganizacija, Dejtonski mirovni ugovor, NATO Prestankom postojanja SFR Jugoslavije i njene Jugoslovenske narodne armije, krajem aprila i sredinom maja 1992, završila se jedna etapa razvoja njenog ratnog vazduhoplovstva, zapo eta još ratne godine. Najve i deo vazduhoplovnih efektiva RV i PVO povu en je u dve republike koje su sa injavale novu državnu tvorevinu, Saveznu Republiku Jugoslaviju i njenu Vojsku Jugoslavije (VJ). Manji deo ostao je Republici Srpskoj i inio tamošnje vazduhoplovstvo, koje je nastavilo sa borbenim dejstvima sve do kraja rata u BiH godine. Još manji deo ostao je na teritoriji Republike Srpske Krajine i inio nukleus za stvaranje budu eg vazduhoplovstva te kratkotrajne srpske države. Kako se rat u Bosni i Hercegovini rasplamsavao u prole e i leto godine, snage VJ su delom ostale u pripravnosti. Ocena me unarodne zajednice, me utim, bila je druga ija: pod optužbom da je izvršila agresiju na BiH i da predstavlja izvor nestabilnosti, SR Jugoslaviji su uvedene politi ke i ekonomske sankcije, embargo. Ubrzo od sredine jula i snage NATO u i e u obezbe- enje primene embarga, prisustvom snažnih pomorskih snaga i aktivnostima avi- Rad je deo projekta Instituta za savremenu istoriju Kosovsko pitanje u jugoslovenskom i globalnom kontekstu u 20. veku (broj ), koji finansira Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije.

152 152 Bojan B. Dimitrijevi Istorija 20. veka, 1/2010 jacije u širem okruženju. Ovo je zna ilo nastavak dežurstava, pripravnosti, iš ekivanja i neizvesnosti u RV i PVO. Stvaranje nove države i vojske u okviru nje nije pratilo adekvatno promišljanje uloge, upotrebe, baziranja i drugih potrebnih normi. Promenjene okolnosti nisu definisane nikakvim strateškim dokumentima, pa je vojska bila prepuštena sebi da se samoreorganizuje i da definiše sopstvenu poziciju u društvu. Kako je prebaziranjem avijacije iz republika zahva enih ratom na aerodrome u Srbiji nastalo prili no haoti no stanje po pitanju ljudstva i aviona, nužno je bilo pristupiti reorganizaciji vazduhoplovstva nove Vojske Jugoslavije. Tokom leta godine aerodromi su bili zakr eni od aviona koji su doleteli, bili parkirani i predati lokalnim jedinicama na uvanje. Reorganizaciji se moralo pristupiti i zbog odliva ljudstva iz otcepljenih republika, jer su pojedine jedinice bile na donjoj granici popunjenosti. Jedna od prvih mera u stvaranju novog identiteta bila je promena vazduhoplovnih oznaka. Umesto plavo-belih rondela sa crvenom petokrakom u sredini, koje su datirale od ratne godine, na avione i helikoptere je stavljena nova oznaka: krug podeljen na tri horizontalna polja plavo-belo-crveno što je simbolizovalo zastavu SRJ (jugoslovensku, bez petokrake). Ova prili no nemaštovita oznaka ostala je u upotrebi do kraja postojanja SR Jugoslavije (2006). Reorganizacija i smanjenje u 1992 Stvaranje nove vojske zahtevalo je da se postoje a organizacija prilagodi novoj teritorijalnoj i administrativnoj organizaciji države. Formirane su tri komande armija kopnene vojske, a postoje e komande RV i PVO i RM zadržane su kao komande istog nivoa. Unutar RV i PVO reorganizacijom su stvorena dva korpusa: Vazduhoplovni korpus i Korpus PVO. Ovo je bio otklon od prethodne prakse korpusa koji su imali sve elemente vida i pokrivali odre enu teritoriju SFRJ. Novi korpusi su bili namenskog tipa i imali su nadležnost nad celom teritorijom SRJ. Iskoriš ene su dve postoje e komande korpusa RV i PVO: 1. u Beogradu i 3. u Nišu koje su preformirane u nove korpuse. Tako je Vazduhoplovni korpus u svoj sastav prihvatio sve avijacijske jedinice, a Korpus PVO sve snage za PVO. Vazduhoplovne baze su bile vezane direktno za Komandu RV i PVO, sada kao jedinice za logisti ku podršku. Formiranje Vazduhoplovnog korpusa (VaK) pratilo je preformiranje jedinica koje su ušle u njegov sastav, izvršeno u septembru godine. Ovaj korpus je nastao preformiranjem komande 3. korpusa RV i PVO i njegovim prebaziranjem iz Niša u Beograd. Korpus je imao zadatak vatrene podrške jedinicama kopnene vojske, izvo enje ofanzivnih operacija, kao i PVO zaštitu teritorije angažovanjem lova ke avijacije. Za potrebe komande korpusa od Štabnog odeljenja 1. ko RV i PVO i rasformirane armijske 896. helikopterske eskadrile za izvi anje i vezu (heiv) formi-

153 Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo pred rat sa NATO rana je 315. heiv na aerodromu Batajnica. Ovom reorganizacijom rasformirane su sve armijske helikopterske eskadrile za izvi anje i vezu, a njihova tehnika i ljudstvo uklju eni u sastav preostalih helikopterskih jedinica. U Batajnici, 204. lova ki puk (126. i 127. lova ka eskadrila (lae) sa Mig- 21 i Mig-29) preformiran je u avijacijsku brigadu, tako što je u njen sastav ušla 252. lova ko-bombarderska eskadrila (lbae), sa avionima G-4, Jastreb, Galeb, Utva 66, kao i ranija biha ka 352. izvi a ka eskadrila (iae), sa avionima Mig-21 verzija: L-14i i L-15M, koja je nešto ranije ušla u sastav batajni kog 204. puka. Prijemom aviona G-4 iz rasformirane zadarske 249. lbae, batajni ka 252. lbae kompletirana je avionima G-4, ali je u svom sastavu zadržala i sve ranije tipove aviona. Prištinska 83. brigada nastala je ulaskom tako e biha ke 124. lae (Mig- 21), na aerodromu Ponikve u sastav dotadašnjeg 83. lova kog puka koji je imao dve eskadrile Mig-21 (123, 130. lae). U ovaj puk su ušli i delovi pulske 129. lae koja je imala avione Mig 21 verzije L-14 odnosno dvosede NL-16 i služila je za obuku. Golubova ki 172. lova ko-bombarderski avijacijski puk (lbap), sastavljen od 239. i 242. lbae sa avionima G-4 odnosno Orao, tako e je proširen do nivoa brigade, jer su u njegov sastav ušle pulska 229. lbae (G-4) kao i zadarska 251. lbae (G-2). Brigada je preuzela zadatke obuke pitomaca VVA, uz redovne zadatke LBA podrške. Tri postoje e avio-brigade su spuštene na nivo pukova, i to: Skopska 98. abr koja je u februaru prešla je u La evce, u 98. lbap sa dve eskadrile aviona Orao, od kojih jedna LBA (241) a jedna izvi a ka (353). Eskadrile sa avionima Jastreb iz ove brigade (247. lbae i 354. iae) bile su rasformirane, a avioni Jastreb povu eni iz operativne upotrebe. Mostarska 97. abr, koja je u maju prebazirala u Podgoricu, preformirana je u 97. helikopterski puk (hp) sa tri eskadrile, od kojih je jedna preostala posle ranijeg ukidanja 107. hp iz Mostara. Ovaj puk u tri eskadrile (722, 784, 790) imao je transportne helikoptere Mi-8, lake višenamenske Gazela uklju uju i i borbenu verziju Gama, i protivpodmorni ke tipa Kamov Ka-25, Ka-28 i Mi-14. Niška 119. abr, izdvajanjem 677. transportne eskadrile (trae) sa avionima An-26 i An-2, tako e je postala helikopterski puk od tri eskadrile (712, 714, 787) sa helikopterima Gazela-Gama i Mi-8. Po formaciji VaK je trebalo da ima 384 vazduhoplova, ali je u realnosti imao 520 ili ak 135% od brojnog stanja. Po tipovima avijacije to je bilo još i drasti nije, pa popunjenost LBA iznosila 180%. Ovo je uslovljavalo da je tehnika bila razmeštena na svim slobodnim stajankama, na otvorenom i da se održavanje odvijalo u neadekvatnim uslovima. Veliki broj aviona omogu avao je da se borbenoj obuci pri e rastere eno i da piloti lete u velikom broju. Za komande pojedinih eskadrila i njihovih vazduhoplovno-tehni kih eta bio je to veliki problem, jer je veliki broj aviona trebalo održavati i na aerodromima gde nije bilo stalnih operativnih jedinica. Organizovanje i prevoz ekipa tehni ara, redovno održavanje,

154 154 Bojan B. Dimitrijevi Istorija 20. veka, 1/2010 zapuštanje motora po redovnoj proceduri, nabavke rezervnih delova i drugog materijala predstavljali su veliko optere enje. Velika prednost u takvoj situaciji bio je kvalitet vazduhoplovno-tehni kog kadra. Zahvaljuju i njegovom iskustvu, savesnosti i visokoj osposobljenosti, ova naprezanja su izdržavana uz maksimalno angažovanje. Korpus PVO (KoPVO) nastao je preformiranjem komande 1. korpusa RV i PVO i objedinjavanje svih raketnih i jedinica VOJIN. Bio je namenjen kontroli vazdušnog prostora i protivvazdušnu odbranu celokupne teritorije SR Jugoslavije. Korpus je formiran 17. jula ne menjaju i raniju lokaciju ranijeg 1. korpusa u kasarni na Banjici. Glavnu snagu KoPVO inila je 250. raketna brigada PVO sa komandom u Beogradu i raketnim divizionima u široj okolini prestonice. U sastav brigade tokom , po delovima ušla su još 4 raketna diviziona PVO iz sastava rasformiranog 350. rppvo koji je iz Slovenije preko Mostara maja stigao u Beograd. Od 12. oktobra stupila je na snagu nova formacija po kojoj 250. rbr PVO imala u svom sastavu 12 raketnih diviziona (8 rd sa sistemom Neva i 4 rd sa sistemom Dvina) i 2 raketno tehni ka diviziona, na slede im lokacijama: komanda i prištapske jedinice na aerodromu Batajnica, po dva diviziona u Batajnici, Jakovu, Zucama, Mladenovcu, Smederevu i Pan evu, i po jedan divizion u Obrenovcu i Srem ici. Iz Skoplja se, u februaru 1992, povukao 450. raketni puk PVO sa 4 rd PVO i jednim rtd (raketni sistem Neva). Puk se razmestio u zoni Kraljevo Kragujevac, sa komandom u Kraljevu. U sastav Korpusa PVO iz kopnene vojske prešlo je pet srednjih samohodnih raketnih pukova PVO, naoružanih raketnim sistemom Kub-M. Formirano je šest takvih sistema, koji su u JNA bili zaduženi za PVO armija. Ovakav puk nije imala samo 9. armija u Sloveniji. U Srbiji su od ranije postojala dva: 310. ssrp u Kragujevcu i 230. ssrp u Nišu. Iz Makedonije je u februaru u Prištinu prešao 311. ssrp, a u maju sa Romanije u Novi Sad 240. ssrp. Iz rejona Zadra u isto vreme došao je 60. ssrp u Danilovgrad. Ubrzo posle dolaska u Danilovgrad, 60. puk je preformiran u brigadu oja an sa dva diviziona lakih sistema PVO. Ovi pukovi uklju eni su u sistem PVO tako što je svaki dobio svoj odsek u kome je štitio vazdušni prostor SRJ. Sve jedinice VOJIN koje su se zatekle na teritoriji SRJ i deo onih koje su prešle iz otcepljenih republika, uvrštene su u novoformiranu 126. brigadu VO- JIN. Ova jedinica nastala je preformiranjem 1. puka VOJIN i dodavanjem efektiva 3. puka VOJIN, kao i preostalim snagama 5. puka VOJIN koje su se povukle unutar novih granica. Komanda je bila u kasarni Banjica, a tri bataljona u Batajnici (20), Kraljevu (31) i Podgorici (58). Do kraja godine je trajalo uvezivanje i zadejstvovanje novih elemenata unutar ovih jedinica na 14 lokacija odakle je organizovano neprekidno dežurstvo. Komanda Korpusa PVO imala je i 210. bataljon veze, kao i 359. inžinjerijski bataljon u La evcima. Ostale jedinice koje su bile u ranijim korpusima su rasformirane, a njihovo ljudstvo je popunilo preostale postoje e jedinice.

155 Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo pred rat sa NATO Korpus PVO se suo avao sa problemom smeštaja rakete, raketnog goriva i druge opreme pridošlih jedinica. Ve i deo je stajao na otvorenom. Trebalo je urediti nove vatrene položaje. U toku 1992, deo vatrenih jedinica nije bio sposoban za upotrebu, ali je do kraja godine njihova borbena gotovost podignuta tako da je bilo spremo za dejstvo svih 16 rd PVO sistema Neva i 22 od 26 ssrb PVO sistema Kub. U toku , 250. brigada se više puta nalazila u merama povišene borbene gotovosti, uz poja anu pojavu opservacija stranih vojnih izaslanika i predstavnika, kao u nekadašnja vremena Hladnog rata. U toku godine snage PVO bile su angažovane na pojedinim pravcima u zaštiti neba SRJ. Snage 250. rbr PVO bile su u Sremu, u Vajskoj. Delovi 240. ssrp nalazili su se od maja do avgusta u Ma vi. Na aerodromu Golubovci razvijene su snage 60. ssrbr radi zaštite tog dela SRJ. Delovi 126. brigade VOJIN poseli su više položaja prema otcepljenim republikama i zadejstvovali svoje radare, iako su ti položaji bili neure eni i postojao nedostatak posada za smenski rad. Lova ka avijacija je, osim dežurstva na aerodromima gde je bazirala i odakle je davala dežurne sastave, uklju ena u PVO tako što je od sredine maja do sredine avgusta 126. lae boravila na aerodromu Sjenica. Od pojave prvih brodova snaga NATO zaduženih za pomorsku blokadu, u Podgorici je 12. avgusta uspostavljena dežurna para sa avionima Mig 21Bis ije su posade stizale iz 83. i 204. puka. Radi efikasnijeg uvo enja aviona Mig-29 u stroj PVO, u toku leta ki i tehni ki sastav je upoznat sa aerodromima na teritoriji SRJ, a uvežbavane su i bliske vazdušne borbe. Raketne jedinice su i kasnije nastavile da održavaju odre eni stepen pripravnosti, u zavisnosti od procene. Poseban problem Korpusa PVO bila je nepopunjenost ljudstvom, i to najviše kod raketnih pukova koji su došli sa drugih teritorija. Brojno stanje ljudstva u Korpusu iznosilo je 60%, a broj vatrenih jedinica spremnih za dejstva bio je smanjen (1 2). Korpus e se u narednim godinama pripremati za odbrambenu ulogu u slu aju napada iz vazdušnog prostora i to e biti njegov osnovni zadatak u celom tom periodu. Na nivou Komande RV i PVO nalazio se preostali deo snaga RV i PVO. 1 Posebnu novost inilo je uvezivanje vazduhoplovnih baza, sada brigada logisti ke podrške direktno na Komandu RV i PVO. To su bile slede e brigade: 161. u Nišu, 165. na Ponikvama (ranije u Skopskom Petrovcu), 177. u Batajnici, 423. u Golubovcima i 492. u Prištini. Vazduhoplovna baza u La evcima preformirana je u puk logisti ke podrške (285) sa nešto slabijim efektivima. 1 Pod Komandom RV i PVO bile su slede e snage: 138. transportna avio-brigada sastavljena od svih transportnih avijacijskih eskadrila (675. mtrae sa belom flotom, 677. i 679. trae sa An-26/An-2) i jedne transportne helikopterske eskadrile (890), zatim 975. vazduhoplovni nastavni centar u Somboru, 333. inžinjerijski bataljon u Pan evu, 322. bataljon veze (Zemun, Novi Sad), 280. centar EIO na salašu 13. maj, 99. eta Vojne policije, 684. at R klasifikacije, potom Vazduhoplovni opitni centar, Vazduhoplovno-medicinski institut, Muzej JRV, 179. obaveštajni centar, Kontraobaveštajna grupa, vojnopravosudni organi i klubovi vazduhoplovstva.

156 156 Bojan B. Dimitrijevi Istorija 20. veka, 1/2010 Po etna obuka i selekcija pilota vršila se kod obnovljene 333. eskadrile. Ova eskadrila je ponovo formirana oktobra na aerodromu Kovin, od dela ljudstva i tehnike ranije 333./105. lbap(š) iz Zemunika, sa istom namenom, osnovnom pilotskom obukom i selekcijom pilota. Naoružana je lakim avionima tipa Utva-75 (V-53), koji su i ranije služili za tu svrhu u Vazduhoplovnoj vojnoj akademiji. Kasnije eskadrile e u i u sastav 35. školskog centra RV i PVO. Reorganizacijom iz septembra rasformirana je i 678. eskadrila namenjena za elektronsko izvi anje, a njeno ljudstvo i tehnika ušli su u sastav 675. mešovite transportne eskadrile u okviru iste 138. brigade na Batajnici. Prema nare enju na elnika GŠ iz decembra u sastav te brigade trebalo je ugraditi Vod za elektronsko izvi anje i ometanje iz vazduha, koji su i dalje nastavili da koriste avion Jak-40 i tri helikoptera Mi-8 modifikovane u elektronske izvi a e. Zemaljske snage za elektronsko ratovanje od po etka godine objedinjene su u 280. centar EIO, koji je objedinio efektive dva ranija korpusna centra za elektronsko izvi anje i ometanje. Komanda centra smeštena je u naselju 13. maj, na putu od Zemuna ka Batajnici. ete ovog centra imale su elemente za radio-prisluškivanje, radio-goniometrisanje, radio-tehni ko-izvi anje i druge elektronske aktivnosti. Ovaj centar predstavljao je osnovni izvi a ki resurs Korpusa PVO, ali i celog vazduhoplovstva. 2 Deo jedinica i ustanova koje su ranije bile u strukturi vazduhoplovstva i inile ga potpuno zaokruženom celinom izdvojene su i preba ene u druge delove vojske ili Saveznog ministarstva odbrane SCG. Vazduhoplovnotehni ki institut ušao je u sastav Vojnotehni kog instituta, dok je Vazduhoplovni zavod (VZ) Moma Stanojlovi, u koji su povu eni delovi napuštenog VZ Zmaj kod Zagreba, prešao je Sektor za vojno-privrednu delatnost SMO. Stanje u RV i PVO Tokom RV i PVO je i dalje bilo pod uticajem podela nastalih u toku ratnih dejstava godine. U vreme tih dejstava ose ao se proces tzv. diferencijacije (podela) po nacionalnim šavovima u JNA, a još više u RV i PVO. Taj proces je nastavljen i posle stvaranja nove vojske. Nekoliko slu ajeva dezerterstva pobudilo je sumnju u pripadnike nesrpskih nacionalnosti. Iako je sugerisana ideja profesionalizma i kontinuiteta (novog) jugoslovenstva, deo tog ljudstva je napustio vojsku tokom godine. Zapo eo je i pritisak na pripadnike RV i PVO ro ene u BiH i Hrvatskoj da se pridruže zemljacima koji su vodili borbu u tim krajevima. Ipak, i pored mnogo li nih istorija i teških sudbina, RV i PVO je u svom sastavu zadržalo zna ajan broj pripadnika nesrpske nacionalnosti. Tinjalo je, sa druge strane, specifi no nepoverenje izme u pripadnika RV prosrpske i projugoslovenske struje zapo eto još ratnih dana. Sukob armijske i 2 Prema stanju iz Centar je imao jedinice locirane u Batajnici, Nišu i Bukovcu kod Novog Sada.

157 Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo pred rat sa NATO srpske službe bezbednosti, nekoliko javnosti potpuno nerazjašnjenih afera kao Opera, Labrador itd., optere ivali su odnose u RV i PVO tokom godine. ak je i armijski nedeljnik Vojska otvoreno pisao o neraspoloženju u delu vazduhoplovstva, koje je javno izražavano godine. Tako piloti (252. lbae) ne mogu da shvate da se u mnogim oblastima vojnikovanja i dalje radi i misli na stari na in. Ogor eni su, vele, zbog toga što su za one koji su u ratu i nevolji iskazali svoj patriotizam i odanost otadžbini, danas nema para ni za obi- an mokri vor ili pija u vodu, što su, više od polovine a za velike pare, podstanari po adaptiranim beogradskim garažama, što posla za njihove supruge jednostavno nema... Kod njih nije bilo vanrednih unapre enja, medalja i odlikovanja. S druge strane, pojedinci koji su rat preživeli u papu ama i udobnim kancelarijama danas uživaju sve ono o emu oni samo maštaju. Ne možemo ostati samo nemi posmatra i dok na odgovorna mesta dolaze neki ljudi koji su se, dok smo mi krvarili, bavili nekim svojim li nim poslovima i problemima, izjavio je jedan pilot u lanku nedeljnika Vojska. Kada smo protiv takvih digli glas, re- eno nam je da su u injene odre ene kadrovske greške i da e biti brzo otklonjene. Vreme prolazi, ti isti ljudi i dalje rade odgovorne poslove, a mi sami sebe vozamo Krajnje vreme je da se ova država za koju smo uvek bili spremni i na najve e žrtve izjasni da li joj treba vojska ili ne, jer i mi imamo svoj resurs i granicu izdržljivosti, isticao je jedan od pilota. Mislim da smo na najbolji mogu na in opravdali svoje postojanje i da smo dostigli maksimalan nivo borbene osposobljenosti. Nema zadataka koji ne emo i ne možemo da izvršimo. Zbog svega toga mi više ne želimo takve odnose u Vojsci Jugoslavije u kojima e, na primer, kuvari, konobari i sekretarice da imaju više uticaja od komandira eskadrile. Država mora kona no da stane iza nas... Period druge polovine 1992, i dela godine karakteristi an je po drugim problemima koji su otežavali život i rad pripadnika RV i PVO. Opadanje životnog standarda bilo je primetno kod celokupnog sastava, a najteže je bilo starešinama koji su došli iz otcepljenih republika, na kraju dejstava, sa malo li nih stvari, porodicama rasutim u ve im gradovima Srbije i njihovoj okolini. Stambeni problem je postajao sve izraženiji (na spisku podstanara u 250. rbr PVO bilo je 227 starešina ili 50% starešina brigade). Deo starešina RV i PVO imao je problema sa nerešenim državljanstvom SRJ, što je dodatno otežavalo njihov život i rad, jer im je status u Vojsci bio neizvesan. Pozivanje dela starešina u borbena dejstva u Republiku Srpsku ili Republiku Srpsku Krajinu, gde su bili ro eni, tako e je negativno uticalo na stabilnost morala pojedinih jedinica, jer su neki odlazili na ratište, a pojedinci inili sve da to izbegnu. Ovaj period doneo je mnoga iskušenja za pripadnike RV i PVO. Zbog malih plata van radnog vremena radilo se na dopunskim privatnim poslovima, radi održavanja gole egzistencije. Mnoge starešine su na teku im ra unima imali negativan saldo, dok je mali deo njih uspeo da se sna e u privatnom biznisu.

158 158 Bojan B. Dimitrijevi Istorija 20. veka, 1/2010 Lutanja u izgradnji morala, nizak ugled vojske u društvu, bezidejnost osnova i rat koji se vodio u zavi ajima mnogih pripadnika bili su otežavaju i faktori u svakodnevnim aktivnostima. Trpljenje postaje sastavni deo života, ocenila je komanda 98. brigade godine. Problemi nedefinisanosti i sporosti transformacije, kao i konfuzno stanje u društvu uticali su na odziv redovnih vojnika, koji se kretao oko 50%. U estalo je raskidanje radnog odnosa kod vojnika po ugovoru. Nemotivisanost, samovoljno napuštanje jedinica, slu ajevi dezerterstva, pojave kra e, postali su znatno eš i pratioci vojne svakodnevice. Takvo stanje, me utim, nije bilo prouzrokovano problemima u RV i PVO. Upravo obrnuto, problemi u društvu i svakodnevnom životu prenosili su se u vojne kolektive i to je bila slika srpskog društva sa po etka 1990-ih godina u malom. Na pragu socijalne izdržljivosti i biološkog preživljavanja, kako je ocenila komanda Korpusa PVO u izveštaju za godinu. U to vreme ve je bio evidentan problem goriva za avione, što je dovodilo do redukovanja obuke kroz smanjeni nalet. Radi upore enja valja ista i da je ranije bilo odobravano i 100 sati godišnje po pilotu. Pad naleta po pilotu ve je bio evidentan godine. Slede e, godine odobreno je i do etiri puta manje naleta po pilotu. U tim uslovima bio je veliki napor održati borbenu gotovost, pogotovo jer je u ovo vreme po eo priliv mla ih pilota iz akademije. Tonaža isporu enog goriva odobravana je po nedeljnim kvotama, a za jedan mesec ne više od 100 tona goriva (primer jedne lbae), što je omogu avalo oko 100 sati leta mese no za sve pilote. Kako je u jednoj takvoj eskadrili bilo preko 30 pilota, svaki od njih je prose no mogao da ima do 3 sata mese nog naleta, a oko 30 godišnje. I pored tih okolnosti, u ovom periodu istrajavalo se na trenaži i borbenoj obuci u maksimalno mogu em obimu. Smena komandanta RV i PVO generala Pavlovi a bila je signal za još jedan kratkotrajan i impulsivan bunt pilota. Na inicijativu komandanta 204. brigade majora Ili a, avioni su naoružani i spremljeni za nekakvu akciju. Do popodneva istog dana, uz pregovore sa starešinama iz Vazduhoplovnog korpusa, stanje se smirilo. Usledile su smene i penzionisanje dela starešina koji nisu shvatili da se ratno srpstvo koristilo samo kao kohezioni faktor u ratnim operacijama , i da nije zaživelo kao praksa. Režim Slobodana Miloševi a zahtevao je poslušnu vojsku, a u okviru nje i RV i PVO koje nije trebalo da prire uje iznena enja. Predsednik Srbije Slobodan Miloševi je ina e posetio RV i PVO u dva navrata: marta i oktobra Nova reorganizacija i iskušenja u okruženju 1995 Po etkom marta nare ene su nove organizacijsko-mobilizacijske promene u sklopu transformacije Vojske Jugoslavije. Mnoga od neobi nih rešenja organizacije RV i PVO ukinuta su i organizacija je vra ena na prepoznatljive modele ranije prakse. Pored smanjenja dela komandi i jedinica,

159 Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo pred rat sa NATO jedna od glavnih karakteristika ove reorganizacije je vra anje brigada logisti ke podrške sa nivoa komande RV i PVO na nivo Vazduhoplovnog korpusa i njihovo ponovno preimenovanje u vazduhoplovne baze. Potom vra anje lova ke avijacije u sistem PVO, što može da svedo i o promeni filozofije iz napada ke filozofije, mahom zasnovane na iskustvima upotrebe avijacije u ratu 1991/92, u odbrambenu filozofiju, primerenu narastaju em neprijateljskom okruženju u kome je tada funkcionisalo RV i PVO. Na nivou Komande RV i PVO bile su sada slede e jedinice: 138. trabr, 352. iae, 975. VNC, 99. VP, 322. bv, 280. ceio, 179. obc, VOC, 684. at R, kao i VZ Moma Stanojlovi. U okviru ovih jedinica izvršene su slede e promene: kod 138. trabr ukinuta je stara zagreba ka 679. trae i njeni efektivi podeljeni izme u 675. i 677. trae, u sastav 890. trhe ugra ena je tehnika i ljudstvo kratkotrajne 315. heiv VaK-a. Formiran je i Školski centar RV i PVO od ranijeg 35. CSO u Batajnici. U sastavu Vazduhoplovnog korpusa bile su avijacijske jedinice za podršku i helikopterske jedinice: 98. abr (preformirana od 98. lbap, sada sa 230, 241, 252. lbae i 353. iae), 172. abr (sada sa šest eskadrila: 229, 239, 242, 251. lbae, 784. ppdhe i 897. mhe, ove dve poslednje eskadrile preostale posle rasformiranja 97. hp) i 119. hp (bez promena). Potom sve vazduhoplovne baze koje su sve standardizovane po unutrašnjoj formaciji i inili su ih: vazduhoplovno-tehni ki bataljon, pozadinski bataljon, borbeni bataljon i laki artiljerijsko-raketni divizion PVO. Sa nivoa Komande RV i PVO preba en je 333. inžb, a tu je bila i 643. at R. U skladu sa ovom reorganizacijom samostalna školska 333. elaba u Kovinu preformirana je u 3. odeljenje 251. lbae/172. abr, ne menjaju i mesto baziranja. Korpus PVO i dalje je imao sve raketne jedinice, VOJIN i prištapske jedinice, ali su u njegov sastav sada uvrštene i lova ke avijacijske jedinice. Kao što je to bila praksa u JNA da LA ini deo sistema PVO, došlo je do preformiranja 83. i 204. abr, koje su u periodu imale više LBA nego LA profil. One su svedene na pukove sa po dve eskadrile LA i to: 83.l ap na aerodromu Priština i 204. lap na aerodromu Batajnica. Avioni Mig-21M (L-15) izdvojeni su iz 83. puka, i od njih je na aerodromu Ponikve formirana 230. lbae 98. abr. Batajni ka 352. eskadrila izdvojena je iz formacije 204. avijacijske brigade i ponovo prepot- injena Komandi RV i PVO kao samostalna jedinica, što je bila i ranija praksa. U okviru raketnih jedinica došlo je do slede ih promena: 250. raketna brigada u svom sastavu smanjena je na osam raketnih diviziona (1 8.) i dva raketno-tehni ka diviziona (1 2.) samo sa sistemom Neva. Preformirani su postoje i divizioni, a sistem Dvina povu en iz naoružanja 250. rbr PVO, odnosno iz vojske uopšte, posle 32 godine upotrebe. Deo ovih sistema ubrzo je našao primenu u Srpskoj Vojsci Krajine, gde je u diskreciji bio preba en. Deo tehnike koji je ostao nerashodovan imao je kratkotrajnu ulogu u ratu sa NATO godine. Danilovgradska 60. ssrbr PVO tako e je bila kratkotrajan eksperiment, posle ega je ta jedinica ponovo svedena na veli inu raketnog puka sistema Kub.

160 160 Bojan B. Dimitrijevi Istorija 20. veka, 1/2010 Ni ove organizacijske izmene u RV i PVO nisu mogle da ublaže posledice rata, ali i efekte ekonomskog embarga i vojne blokade države. Prose an nalet u ovom periodu dramati no je pao ispod bezbednosnog minimuma za održavanje leta ke obuke. Prema sa uvanim podacima iz godine prose an nalet ostvaren u VaK po pilotu bio je u LBA 9,50 sati, izvi a koj avijaciji 18,30 sati a u helikopterskim jedinicama 25,36 sati godišnje. Leta ka obuka je po ela da se usmerava ka delu iskusnijeg leta kog sastava, a neperspektivniji i mla i piloti leteli su sve manje i bili preusmereni na nastavak karijere u drugim delovima vojske ili ministarstva. Nove generacije pilota koje su izlazile iz školskih klupa posle godine stupale su u stroj RV i PVO sa drasti no manjim iskustvom nego 1980-ih godina. Nedovoljno finansiranje i embargo prouzrokovali su nestašicu goriva, rezervnih delova, krizu u redovnom remontu vazduhoplova i opreme, ograni enja u utrošku ubojnih sredstava za obuku pilota i svih aktivnosti za koje je bilo potrebno izdvojiti materijalna sredstva. Slom SFR Jugoslavije bio je i slom sistema integrisanog vazduhoplovnog održavanja u okviru etiri vazduhoplovna zavoda. Povla enje dela sredstava iz VZ Zmaj kod Zagreba koji je remontovao avione Mig-21, Galeb G-2 i G-4, u VZ Moma Stanojlovi, nije zna io i automatsko osvajanje remonta tih aviona u batajni kom zavodu. Otežana komunikacija sa VZ Kosmos (radarska oprema) u Banja Luci, odnosno VZ Orao u Rajlovcu (motori), tako e je uticala na vazduhoplovnotehni ko održavanje sredstava u RV i PVO. Deo remonta je od preusmeren na fabriku Utva u Pan evu, koja je na prelazu 1993/94. isporu ila prvi remontovani Galeb G-4, ali je ostao utisak da to nije bilo dovoljno efikasno rešenje. To je pokazala i potonja praksa, ali i neuspeh uvo enja aviona Utva Lasta u naoružanje RV i PVO. Ispitivanje ovog aviona trajalo je, sa prekidima, od do godine u okviru VOC-a. Prestanak postojanja fabrike Soko u smislu njene vazduhoplovne proizvodnje dodatno je pogoršao stanje, pre svega u raspoloživosti kriti nim delovima i stru njacima za održavanje široke flote aviona i helikoptera doma e ili licencne proizvodnje. Na ovo su se nadovezali ekonomski embargo i sve lošija ekonomska situacija u SRJ. I pored velikog broja raspoloživih vazduhoplova, njihova ispravnost je sve više opadala. U raketnim jedinicama nisu više izvo ena bojeva ga anja raketnim sistemima. Praksa odlaska na poligone u SSSR, ili ga anje na poligonu Kamenjak kod Pule, bili su prošlost. Priliku za ga anje dobili su samo pripadnici lakih sistema PVO, koji su se mogli koristiti na poligonu Platamuni u Crnoj Gori. Ostali deo raketnih jedinica vežbao se simulacijama i teorijski. itave generacije raketaša e tako stasati bez upoznavanja realnog bojevog ga anja, sve do samog rata godine. Krajem aprila u naoružanje 250. rbr PVO uvedene su dve lake raketne baterije prenosnog sistema Šilo koje su, pored lakih raketnih vodova Strela 2M, inile pomo no raketno naoružanje u neposrednoj zaštiti elemenata borbenog rasporeda brigade od niskolete ih ciljeva iz vazdušnog prostora. U ovom periodu zbog nepovoljnog razvoja ratnih doga aja u Krajini i Republici Srpskoj, a onda i usled vazdušne kampanje Deliberate Force, deo

161 Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo pred rat sa NATO snaga Korpusa PVO izašao je na položaje. Peti rd PVO 250. rbr PVO bio je angažovan od 5. avgusta do 31. marta 1996, po posebnom nare enju, na rezervnom vatrenom položaju Martinci spreman za zasedna dejstva. Niški 230. ssrp poseo je položaje u rejonu Bogati a radi zaštite komunikacija i mostova na Savi (5. avgust 20. novembar), novosadski 240. ssrp raspore en je u širem prostoru Ba ke, od Bezdana do Ba ke Palanke (5. avgust mart 1996), kragujeva ki 310. puk poseo je položaje na Tari (6. avgust januar 1996), a 60. puk položaje u rejonu Boke još od 5. marta 1995, sve do 10. maja godine. Ova prebaziranja imala su preventivni cilj, jer se napetost nije smirivala sve do perioda posle Dejtonskog sporazuma. U region su potom stigle me unarodne snage IFOR, koje su imale i vazdušnu komponentu i bile prisutne u zagrani nom delu BiH prema SRJ. U toku agresije Hrvatske na RS Krajinu, u pripravnost je stavljen deo LB avijacije (252. lbae), a pojedini piloti su upu eni na teritoriju isto ne Slavonije kod 11. korpusa SVK, gde je trebalo da imaju ulogu oficira za navo enje u slu aju otpo injanja sukoba na tom prostoru. Ovaj angažman trajao je do kraja septembra 1995, kada su svi povu eni u mati ni sastav. Pripadnici 280. centra EIO pratili su situaciju u vazdušnom prostoru ranije SFRJ, u kontinuitetu od dana kada su se snage NATO pojavile na njenom bivšem prostoru. Batajni ki 280. centar je u to vreme izvršavao zadatke izvi a kog karaktera isklju ivo za potrebe sistema PVO. Ste ena su zna ajna iskustva iz pra- enja na ina rada, dinamike i procedura snaga NATO. Ova saznanja pomo i e elektronskim izvi a ima u novom ratnom sukobu koji e zadesiti Srbiju godine. Posmatra i UN, koji su bili raspore eni na vojnim aerodromima radi pra- enja da li avijacija RV i PVO krši odluke rezoluciju UN po kojoj je bio zabranjen let nad BiH bez autorizacije, napustili su SR Jugoslaviju 19. decembra 1995, posle prestanka te operacije. Njihovo prisustvo omogu avalo je potpun uvid u aktivnosti RV i PVO. Obe strane budu eg konflikta, kako se ini, znale su dosta o svom protivniku. Tokom održano je više vežbi LBA, a u uvežbavano je dejstvo po aerodromima, pronalaženje ciljeva na zemlji i napadi po njima u malim grupama i sa malih visina iz brišu eg leta danju i sa srednjih visina no u. Na vežbi Prokletije-97 jurišnici Orao imali su priliku da dejstvuju u posebnoj vatrenoj podršci snaga KoV na brdsko-planinskom zemljištu. U 204. puku izvršena je prakti na preobuka tri pilota na Mig-29 i još osam na teorijskom nivou godine, a slede e godine organizovano je ga anje ciljeva u vazduhu na prostoru Jadrana ispred crnogorske obale ( poligonu Boka Ulcinj ). Postojao je i dalje problem otežanog manevra raketnih jedinica, koje su morale da se poja avaju drugim ljudstvom, kao i popunjavanje posluga ljudstvom iz razli itih jedinica. U narednim godinama trebalo je rešiti slede e probleme: skra enje vremena u lancu izvršnog komandovanja, organizacija i uvežbavanje sadejstva po sektorima, visinama, vremenu i sli no, identifikacija ciljeva u vazdušnom prostoru, koriš enje automatizovanog sistema u proceni situacije i izvršnog komandovanja.

162 162 Bojan B. Dimitrijevi Istorija 20. veka, 1/2010 Jedan od velikih problema za održavanje borbene gotovosti bila je i popuna sastava jedinica vojni kim sastavom, a to se posebno odražavalo na neleta ke jedinice. U godini kod 250. rbr PVO popuna se se kretala 47% kod vojnika, 54% kod podoficira, 73% kod oficira, 69% kod civilnih lica i 87% kod vojnika po ugovoru. Zabeležen je pad odziva vojnih obveznika, koji su se u proveri te godine odazvali u 37% slu ajeva. Izvedena sa samo ga anja na protivavionskim topovima 20/3, zatim kondiciranje na lakim prenosnim sistemima Šilo i Strela 2M. Obuka za sistem Šilo sprovodila se bez trenažera za taj tip. Težište u realizaciji obuke tokom godine bilo je u: borbenom i moralno-psihološkom osposobljavanju ljudi za borbena dejstva u najsloženijim uslovima vo enja rata, tj. uvežbavanje borbenih posluga za protivvazdušnu borbu u uslovima intenzivnog elektronskog ometanja, koriš enja stelt avijacije protivnika i upotrebe krstare ih, protivradarskih raketa i bespilotnih letilica. Akcenat je stavljan i na slede e elemente: borbenu obuku vojnika, starešina i jedinica u uslovima približno ratnim; obu avanju komandi i borbenih posluga za izvršno centralizovano komandovanje u sistemu PVO; izu avanje iskustava iz poslednjih ratova, posebno dejstava NATO u Republici Srpskoj. Uporedo sa ovakvom vrstom obuke izvršeno je inženjersko ure ivanje nekih rezervnih vatrenih položaja. Svi ovi i drugi zadaci sprovo eni su uslovima sankcija i potpune ekonomske blokade zemlje, uz sve respektivnije prisustvo vazduhoplovnih snaga NATO u neposrednom okruženju. Smanjenje efektiva po Dejtonskom mirovnom sporazumu i reorganizacija 1997 Završetak rata u Bosni i Hercegovini i potpisivanje Dejtonskog / Pariskog mirovnog sporazuma krajem godine direktno su se odrazili na vojne prilike u regionu. Odredbe Dejtonskog sporazuma, odnosno podaneksa o organi- avanju naoružanja u regionu, definisale su kvote naoružanja u SR Jugoslaviji, Republici Srpskoj, Bosni i Hercegovini (Muslimansko-hrvatskoj Federaciji) i Hrvatskoj, tako da se njihovim uravnoteženjem i me unarodnom kontrolom spre i mogu nost za izbijanje novog rata. Utvr eni su na ini kontrole i me unarodne verifikacije ovih kvota. Prema podregionalnom sporazumu potpisanom juna 1996, SR Jugoslavija je mogla da ima 155 borbenih aviona i 53 borbena helikoptera. Modeli za smanjivanje broja vazduhoplova su bili: se enje u prisustvu komisija, prenamena u vazduhoplove za istraživanje i razvoj (skinuto naoružanje), odnosno za obuku na zemlji, slanje u Muzej vazduhoplovstva ili na druga mesta za izlaganje ili obuku na poligonima. Kako je na celom prostoru bivše SFRJ zaostao ve i broj starije tehnike, ovo je bila prilika da se iz jedinica povu e zastarelo naoružanje. Iz aviona u upotrebi povu ene su sve starije verzije Mig-21, avioni Jastreb, deo aviona Galeb, kao i manji deo savremenijih aparata Orao i nekoliko G-4. U upotrebi su ostali

163 Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo pred rat sa NATO avioni Galeb G-2, ali bez naoružanja, potkrilnih nosa a i instalacije za ubojni teret. Na isti na in su razoružani i delovi flote G-4 i Mig-21UM. Sli no je u injeno na delu helikopterske flote tipa Gama ili Hera, sa kojih su uklonjeni naoružanje i ofanzivna oprema. Iz operativne upotrebe RV I PVO povu eno je 65 aviona i predato Muzeju vazduhoplovstva. Pojedini od tih aviona kasnije su prodati privatnicima u SRJ ili inostranstvu. U prole e tri aviona Jastreb iz tog kontingenta nastavila su ratni put u gra anskom ratu u Kongu, zajedno sa grupom pripadnika RV i PVO koji su te godine u estvovali u ovom dalekom ratu za novac. Smanjenje tehnike direktno se odrazilo na organizaciju jedinica RV i PVO. U prole e usledila je manja reorganizacija. Pošto je povu en jedan broj aviona namenjenih za LBA, 98. abr je smanjena na nivo lbap-a sa dve eskadrile: 241. u La evcima i 252. u Batajnici. Povla enjem dela aviona Mig-21 starijih verzija ukinuta je 230. lbae na aerodromu Ponikve, kao i 352. samostalna izvi a ka eskadrila. Ona je svedena na brojno ja e izvi a ko odeljenje u sastavu 353. iae, koja je izašla iz 98. abr i postala direktno pot injena Komandi RV i PVO. Rasformirana je i komanda 138. trabr sa 675. eskadrilom. Svi transportni avioni RV su bili sada u sastavu samostalne 677. trae (Batajnica Niš), a helikopterska 890. eskadrila postala je tako e samostalna. Odredbe Dejtonskog sporazuma uticale su na povla enje efektiva sa aerodroma Ponikve zbog blizine granici BiH (Republike Srpske) gde je, osim ukidanja 230. lbae, ukinuta i 165. vb. Aerodrom je ubudu e obezbe ivao 65. boa. U sklopu unifikacije tehnike doneta je odluka da se 98. puk kompletno opremi avionima Orao, pa je nare eno preoružavanje 252. eskadrile koja je do tada imala avione G-4. Od septembra u eskadrilu stižu avioni tipa Orao, koji su povu eni iz naoružanja 242. eskadrile 172. abr u Golubovcima. Obrnuto, sem aviona za vu u meta, eskadrila svoje G-4 prosle uje u 172. brigadu, koja je trebalo da bude jedinstveni korisnik ovog tipa aviona. Problemi preobuke svih eskadrila na tip Orao u RV i PVO 1980-ih godina, kada je postojala potrebna infrastruktura i avion se proizvodio, bi e vidljivi i tokom preobuke 252. lbae na ovaj tip, ali u još težim okolnostima: nedostajalo je dvoseda, ispravnost je bila niska i kod dvoseda i jednoseda, resurs je bio nedovoljan, nedostajali su rezervni delovi. U godini izvesno vreme se nije letelo zbog priprema aerodroma za tradicionalni i, kako se pokazalo, poslednji veliki miting RV i PVO. Sve ovo je uslovilo da se od dve ranije odli no osposobljene borbene eskadrile: 242. na Orlovima i 252. na G-4, formiraju dve poluosposobljene eskadrile, od kojih samo jedna sa kakvim-takvim borbenim statusom. Tokom , povodom dana roda RV i PVO je priredilo dva aeromitinga. Uz prisustvo stranih gostiju (Rusija, Francuska, Gr ka) mitinge je pratilo više desetina hiljada gledalaca iz Beograda i okoline, što je potvrdilo tradicionalnu popularnost vazduhoplovstva u srpskom narodu. Oktobra 1996, akro-grupa Lete e zvezde, sa avionima G-4, po inje da obnavlja rad, a formira se i helikopterska akro-grupa Stršljenovi sa etiri Gazele iz sastava 897. eskadrile.

164 164 Bojan B. Dimitrijevi Istorija 20. veka, 1/2010 Predstavnici RV i PVO prisustvovali su avio-mitinzima u Avijanu i Bugarskoj godine. Manja grupa vazduhoplovaca boravila je kao gost gr kog Ratnog vazduhoplovstva. Stanje u kojem je RV i PVO ušlo u rat sa NATO 1999 Stanje u kome se nalazilo RV i PVO na prelazu 1998/1999. godine imalo je sve druge karakteristike samo ne spremnosti za rat sa snagama NATO. Zastarelost i skromne borbene mogu nosti ve ine sredstava bili su pra eni zna ajnim procentom neispravnosti. Ispravnost najsavremenijih sredstava tre e generacije u upotrebi bila je slede a: avioni Mig-29 44%; radari AN/TPS-70 50%; AN/TPS-63 37%. Nedostatak rezervnih delova u inio je da i najsavremenija sredstva budu van stroja u zna ajnom postotku. Leta ka obuka bila je svedena na donju granicu dozvoljenog, a taj proces je trajao od sredine 1990-ih godina. Prosek naleta bio je 24,50 asova. Obuka raketnih jedinica izvodila se bez ga anja. U toku nekoliko reorganizacija, sedam od 12 rd PVO sistema Neva bili su prevedeni u NA status, pre svega zbog nedostatka ljudstva. Budu i da je re o zna ajnom sistemu, to je u velikoj meri uticalo na borbenu gotovost. Stepen upotrebljivosti tih snaga karakterisao je nizak nivo obu enosti i osposobljenosti. Rezervni sastav nije bio sistematski pozivan ni obu avan na sredstva koja e zadužiti pred po etak rata. Odziv rezervnog sastava nije bio zadovoljavaju i i kretao se 50%. Prištinski 311. srp PVO od oktobra do marta bio je isklju en iz sistema obuke, grupisan na odre enoj lokaciji i pod stalnom verifikacijom stranih posmatra a Kosovske verifikacione misije. Pripremljenost teritorije za manevar jedinica nije bila adekvatna. Ovaj problem bio je izražen posebno za jedinice VOJIN, koje su morale posedati položaje na planinskim visovima i grebenima na kojima nije bilo ure enih položaja ni prilaznih puteva. Ovim jedinicama je stajalo na raspolaganju samo 8 radarskih položaja ure enih po tipu stalne fortifikacije i 13 položaja ure enih po tipu poljske fortifikacije. Na po etku rata avijacija je raspolagala sa dva podzemna objekta, sa mogu noš u smeštaja oko 50 aviona i 86 armirano betonskih skloništa, kapaciteta oko 100 aviona. Ovi kapaciteti su obezbedili smeštaj samo za 50% borbene avijacije. Raketne jedinice su raspolagale sa pet vatrenih položaja ure enih po tipu stalne fortifikacije za raketni sistem Neva i 55 vatrenih položaja ure enih po tipu poljske fortifikacije, od kojih 15 za sistem Neva i 40 za sistem Kub. U analizi borbene gotovosti RV i PVO za ocenjeno je da su najzna ajniji zadaci u toj godini bili angažovanje u povišenim merama borbene gotovosti, realizacija sporazuma SRJ i NATO, promene po Modelu-21, aeromiting u Batajnici, izrada planova i uvežbavanje zauzimanja rastresitog rasporeda, bojna ga anja RJ PVO (po jedna baterija sa PA topovima Bofors L-70 i po jedno ode-

165 Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo pred rat sa NATO ljenje Strela-1M iz jedinca A klasifikacije) i ga anje ciljeva u vazduhu jedinica lova ke avijacije. U godini, prema podacima iz te analize, izvršena su asa naleta (92% od planiranog) u odnosu na asova u godini. Prose an nalet po pilotu pove an je sa 21,25 u 1997 na u 1998, što je i dalje bilo 30% od potrebnog. Predvi en nalet u no nim i složenim meteo-uslovima realizovan je tako e u manjem obimu od planiranog. Neizvršenje ga anja i raketiranja u vazduhu negativno je uticalo na vatrenu osposobljenost LA. Broj pilota u LBA koji je izvršio vatrena dejstva bio je pove an u odnosu na godinu. Na stanje u raketnim jedinicama pozitivno su uticali priprema za bojna ga anja i angažovanje u povišenim merama borbene gotovosti, ali je ocenjeno da je osposobljenost jedinica PVO sistema Kub nedovoljna za dejstava u uslovima intenzivnog elektronskog ometanja. Procenat odziva lica iz rezervnog sastava bio je nizak. U slu aju rata aktivan sastav iznosio bi svega 26% (8.588) od ratnog brojnog stanja (31.350), a ostatak je trebalo da ini rezervni sastav ( ili 68%, ostalo je nepopunjeno 6%). Bilo je motornih vozila (77,4%) iz fonda VJ, a ra unalo se na još m/v iz popisa (22,6%) odnosno rezerve. Za obezbe enje dalje upotrebe aviona Mig-29 (bez remonta) do kraja godine bilo je neophodno produžiti vremenski rok rada i obezbediti remont 20 motora i 17 agregata i nabavku ve eg kontingenta rezervnih delova. Na taj na in bi obezbedili 14 aviona za upotrebu. Bez obezbe enja motora i agregata za avione Mig-29 za operativnu upotrebu mogu se obezbediti 4 aviona. Konstatovani su veliki nedostatak ubojnih sredstava iz naoružanja Mig-29, slaba popuna raketama vazduh-vazduh i to R-73E (150 ili 41%), R-60MK (205 ili 36%) i R-27R1 (65 ili 18%), odnosno topovske municije od 30 mm ( ili 19%). Realizacija remonta bila je loša (48%), a u okviru toga posebno nepovoljan odnos borbene i neborbene avijacije (33% prema 59%). U Vazduhoplovnom korpusu tokom godine izvršen je nalet od asa. Završene su sve formacijske izmene u skladu sa planom Model-21. U ovom sastavu tako e je konstatovan nedostatak rezervnih delova i transportnih vozila, otežan rad zbog slabe popune ljudstvom i neuslovnost objekata za uvanje tih sredstava. Slede a, godina donela je nova iskušenja eskalaciju sukoba na Kosovu i Metohiji. Ti sukobi pretvori e se u kopneni rat srpskih i jugoslovenskih snaga bezbednosti i albanske gerile, odnosno vazdušni rat izme u RV i PVO SR Jugoslavije i Severnoatlantskog pakta godine.

166 166 Bojan B. Dimitrijevi Istorija 20. veka, 1/2010 Bojan Dimitrijevi YUGOSLAV AIR FORCE PRIOR TO THE WAR WITH NATO 1999 Summary The article gives an overview of the Yugoslav Air Force acivities in the period between 1992 and 1998, prior to the Kosovo air campaign that NATO launched gainst Serbia in Development of the organisation, unit structure and daily problems of the Air Force are analyised on the basis of the original documentation. The article points the downsizing of the YAF after the civil war in , several structural changes, and the decline of the combat readiness. Of the note is analysis of its readiness in late 1998, which shows low capabiliteis that YAF had on the eve of the Air War with NATO that started in March 1999.

167 ISTORIOGRAFIJA VLADIMIR PETROVI, istraživa -saradnik Institut za savremenu istoriju Beograd, Trg Nikole Paši a 11 UDK 930.1(4) PRILOG PROU AVANJU KONSTITUISANJA SAVREMENE ISTORIJE Termin savremena istorija je oksimoron koji budi nelagodu. Osporavana i hvaljena, ali nedovoljno metodološki utemeljena, ona je ostala pastor e kriti kog metoda istorijske nauke. Razvijan u drugoj polovini 19. veka, u pokušaju da prou avanje prošlosti utemelji na racionalnim, proverljivim i objektivnim osnovama, kriti ki metod se zasnivao na na elima temeljnog prikupljanja gra e, njene rigorozne kritike i odmerene interpretacije. Brušen vekovima, sredinom 19. veka prerastao je u univerzalno merilo nau nog prou avanja prošlosti, podižu i ugled istoriografije i profesionalnu samosvest istori ara, koja je rasla sa umnožavanjem istorijskih katedri na zapadnoevropskim univerzitetima. Jedan od najja ih podsticaja u ovom pravcu dolazio je iz centara znanja u nema kim državama, u kojima su se istorijski seminari oblikovali pod velikim uticajem strogog filološkog metoda. Takav trend se ubrzano insitutucionalizovao širom Evrope, pronošen kroz prve nau ne asopise (Historische Zeitschrift osnovan 1859, Revue historique 1876, American Historical Review 1884, English Historical Review 1886), me unarodne nau ne skupove i strukovna udruženja istori ara. Sažet u maksimi Leopolda fon Rankea da je posao istori ara jednostavno re i kako je to uistinu bilo, kriti ki metod nije ostavljao mnogo prostora za prou avanje nedavne prošlosti. Ova implicitna teorija distance dobila je i svoju prakti nu dimenziju, budu i da u istom periodu državni arhivi po inju sistematski sre ivati i pružati gra u na uvid istraživa ima, ali sa zna ajnom vremenskom zadrškom. Utemeljitelji moderne istorijske nauke, od Nibura, Rankea i Diltaja do lorda Aktona, Gabrijela Monoa i Fistela de Kulanža bili su stoga duboko sumnji avi prema ovoj oblasti, smatraju i je uglavnom carstvom proizvoljnosti i potencijalne nenau nosti. Nastoje i da za prou avanje prošlosti izbore neosporen nau ni status, istori ari su zazirali od savremene istoriografije. Utopljenost u savremene doga- lanak je deo projekta Instituta za savremenu istoriju (Ne)uspešna integracija (ne)dovršena modernizacija: Me unarodni položaj i unutrašnji razvoj Srbije i Jugoslavije , (broj ), koji finansira Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije.

168 168 Vladimir Petrovi Istorija 20. veka, 1/2010 aje je po njima ograni avala sposobnosti nau nika da ih razume, usled nemogu nosti da se od njih adekvatno distancira. U potrazi sa idealom nau nosti, osniva i moderne istorijske nauke su se odrekli pravca koji je od samih po etaka predstavljao ne marginalni, ve upravo magistralni istraživa ki tok u prou avanju prošlosti. Velika imena gr ke (Herodot, Tukidid, Ksenofont i Polibije) i rimske (Salustije, Svetonije, Tacit i Amijan Marcelin) istoriografske tradicije su svoja istraživanja prošlosti usmeravala upravo prema periodu koji im je bio vremenski blizak, u kojem su katkad i sami u estvovali. Obnova istoriografije u renesansnom, klasicisti kom i prosvetiteljskom periodu tako e je po ivala na pisanju o sopstvenoj epohi. 1 Istori ar je zapravo vekovima shvatan kao posrednik izme u svog vremena i minulih perioda. Me utim, zarad nau nosti pristupa istraživanju prošlosti, ova funkcija istoriografije potisnuta je u drugi plan. Istoricizam, ki ma devetnaestovekovnog nau nog metoda, nije bio prilago en pisanju savremene istorije, a njeni retki predstavnici su u akademskim krugovima smatrani angažovanim propagatorima, radije no ozbiljnim nau nicima. Pre rata, veli Alen Belok, jedan od pionira ove discipline, istori- ara koji bi se interesovao za doga aje nakon 1914, pa i ranije, njegove su kolege gledale u udu, i bio je ranjiv na optužbe za neprofesionalno petljanje u žurnalizam i politiku. 2 Tako postignut uspeh bio je delimi an, budu i da se pokazalo da pristrasnosti nisu nužno vezane samo za novi period. Uprkos najboljim namerama i istrajnim naporima, idiosinkrazije su nalazile svoj put do vremenski najudaljenijih tema. Autori su imali svoje favorite i u daljoj i dalekoj prošlosti. Drojzenove otvorene simpatije prema Aleksandru Velikom, ili beskrajne sva e o krahu Republike u Rimu, ili prepirke oko uloge Gala i Rimljana u etnogenezi Francuza, jasno su ukazivale na neuspehe u mehani kom shvatanju distance kao protoka vremena koji po sebi obezbe uje nezainteresovanu objektivnost. 3 Otuda je i italijanski filozof Benedeto Kro e smatrao da svaka generacija, pa i svaki pojedinac, 1 Kratak pregled u: Olivije Karbonel, Istoriografija, Beograd 1999; Tako e Ljubodrag Dimi, or e Stankovi, Istoriografija pod nadzorom, Beograd 1996, knj. I, Opširnije u: Mirjana Gross, Historijska znanost: razvoj, oblik, smjerovi, Zagreb Videti tako e: Ernst Breisach, Historiography. Ancient, Medieval and Modern, The University of Chicago Press, Chicago and London 1994; Michael Bentley (ed.), Companion to Historiography, Taylor & Francis, London 1997; Metzler Gabriele, Einführung in das Studium der Zeitgeschichte. Ferdinand Schoening, Paderborn Alan Bullock, Introduction, u: Donald Cameron Watt (ed.), Contemporary History in Europe, George Allen and Unwin ltd, London 1969, O nastanku istoricizma videti u: Friedrich Meinecke, Die Entstehung des Historismus, R. Oldenbourg, München Rankeovo geslo komentarisao je Andrej Mitrovi, Pisati istoriju kako je uistinu bilo, u: Propitivanje Klio, Beograd 1996, , a u istoj knjizi ( ) osvrnuo se i na problem distance. Rankeovo geslo nije bilo jedino. Još 1821, Vilhelm fon Humbolt piše da je zadatak istoriografa opisivanje onog što se dogodilo. Što mu to uspe istije i potpunije, to ga je uspešnije rešio. Vilhelm Humbolt, Spisi iz antropologije i istorije, Sremski Karlovci Novi Sad 1991, 177.

169 Prilog prou avanju konstituisanja savremene istorije 169 uprkos metodološkoj rigoroznosti, kroji i interpretira prema svom ukusu: Prakti ne potrebe koje stoje u pozadini svakog istorijskog suda daju celokupnoj istoriji obeležje savremene istorije jer, ma koliko vremenski daleki nam se inili ovako opisani doga aji, istorija u stvari govori o sadašnjim potrebama i sadašnjoj situaciji gde ti doga aji još uvek trepere. 4 Sa tako podeljenim shvatanjima istorijska nauka je ušla u 20. vek, u kojem se ova dihotomija još ja e ispoljila. Sa jedne strane, nasle eni metodološki obrazac držao je istori are podalje od svog vremena. Sa druge strane, oni su neumitno ulazili baš u ove teme, katkad i kamufliraju i svoje istinske namere metodološkom rigoroznoš u. Naoko objektivne studije o srednjem i novom veku imale su za cilj da podvuku kontinuitete u državnosti evropskih zemalja, pa i da pravdaju njihove ekspanzionisti ke težnje, koje su na prelazu izme u vekova izazivale sve eš e konflikte. Institucionalizacija savremene istorije u Evropi Razapetost (ne)angažovane istoriografije dosegla je vrhunac sa Prvim svetskim ratom. Neposredno po njegovom završetku, grupa nema kih politi ara i istori ara, nezadovoljna odredbama Versajskog mirovnog ugovora, pokrenula je debatu, a ubrzo i asopis Kriegsschuldsfrage posve en pitanju odgovornosti za izbijanje rata. Ono je umnogome oživelo savremenu istoriju, budu i da je implicitna teorija vremenske distance njime na eta. Zainteresovane da pomognu istraživa ke napore svojih istori ara po ovom pitanju, gotovo sve evropske države po- ele su sa praksom izdavanja diplomatskih izvora. Serije ovih dokumenata doprinele su nastanku istorije me unarodnih odnosa u me uratnom periodu, iji su pioniri bili Edvard Kar i Pjer Renuven. 5 Odlu uju i doprinos ovoj praksi dalo je masovno objavljivanje dokumenata caristi ke Rusije koja su obelodanili boljševici, kao i ameri ko insistiranje na javnosti diplomatije. Sem toga, u me uratnom periodu je uticaj novih ideja, škole Pokrovskog ili škole Anala, tako e transformisao istoriografiju, koja se u velikoj meri izmeštala sa studiranja politike na prou avanje društvenih procesa. 6 Još pred sam rat, jedan od novatora u istoriji me unarodnih odnosa, Edvard Halet Kar, objavio je knjigu Dvadesetogodišnja kriza , pa je i posle rata nastavio da se bavi istorijom Sovjetskog Saveza sa veoma male distance. Svoja nastojanja je pokušao da uobli i u uticajnoj seriji predavanja, okupljenoj pod nazivom Šta je istorija?, u kojoj je po- 4 Benedetto Croce, History as the Story of Lieberty, McMillan, London 1941, Up. Klaus Grosse Kracht, Kriegsschuldfrage und zeithistorische Forschung in Deutschland. Historiographische Nachwirkungen des Ersten Weltkriegs, in: Zeitgeschichte-online, de/md=ekw-gkracht; Keith Wilson, (prir.) Forging the Collective Memory. Government and International Historians through Two World Wars Bergham Books, Providence, Oxford 1996, Smiljana urovi, Marksisti ka istoriografska škola Pokrovskog, Beograd 1977; Peter Burke, The French Historical Revolution: The Annales School , Stanford University Press, Stanford 1990.

170 170 Vladimir Petrovi Istorija 20. veka, 1/2010 lje svog interesovanja hrabro definisao kao u enje o sadašnjosti na osnovu iskustva iz prošlosti, istovremeno zna i u enje o prošlosti na osnovu sadašnjeg iskustva. Zadatak istorije je da doprinese dubljem razumevanju, kako prošlosti, tako i budu nosti, putem njihovog uzajamnog povezivanja. 7 Nisu svi pokušaji bili tako uspešni. Posredovanje izme u prošlosti i sadašnjosti se lako pretvaralo u ogoljenu pristrasnost, posebno u totalitarnom okruženju me uratnog perioda. Viktor Klemperer piše o jednom takvom pokušaju u nacisti koj Nema koj: Fridrih Štife i njegova Istorija nema kog naroda. Ova obimna knjiga izašla je 1934, i do objavljena je u dvanaest izdanja. Od leta 1939, kako piše u predgovoru devetom izdanju, obuhva eni su i doga aji do aneksije ehoslova ke i prisajedinjenja Njemenske oblasti. Ako se posle ovog izdanja pojavilo još neko, što mi se ne ini verovatnim, u njemu nije moglo pisati ništa o daljem toku istorije, jer mesec dana pred po etak novog svetskog rata pisac trijumfalno uzvikuje da je itav ovaj ni sa im uporedivi polet ostvaren bez i jedne jedine kapi krvi, i onda dodaje još jedno stravi no i zloslutno pore enje, naime da nema ki Rajh sada isti e iz bujice vremena kao oaza pribranosti i istrajnosti, kao blistavo obe anje za budu nost, nalik zgradama Adolfa Hitlera. Štamparska farba primerka koji mi je bio u rukama verovatno nije bila estito ni osušila kad su prva takva zdanja po ela da se ruše u napadima neprijateljskih bombardera. 8 Bolje sre e nisu bile ni istorije sastavljane u Sovjetskom Savezu, pa dopisivane i brisane u skladu sa potrebama Staljinove spoljne i unutrašnje politike. 9 Iako je savremena istorija ostala problemati na zona, Drugi svetski rat je dao višestruki podsticaj za sistematizaciju uvida u nedavnu prošlost. Ideju da bi istori ari mogli legitimno da istražuju sopstvenu epohu jedan od njih, Alen Belok, opisao je kao kombinaciju okolnosti koje su bile dovoljno mo ne da bi se prevazišli neuspesi, sumnje i stvorene inhibicije i da bi se muškarci i žene, koji bi mogli graditi svoj ugled prou avanjem drugih perioda istorije, provuku da rade u polju tako punom opasnosti: Prvo, interesovanje. Doga aji kroz koje smo prošli od po samoj svojoj veli ini, dinamici i intenzitetu prevazilaze gotovo sve istorijske periode. Drugo, ose aj važnosti uverenje da treba otkriti injenice (poput onih o koncentracionim logorima) i da treba izvu i nauke (poput onog o ceni popuštanja nacistima). Tre e, sre a. Zaplena arhiva nema ke vlade i dokazi izvedeni pred sudovima za ratne zlo ine otvorili su, ranije no ikada pre, tajnu istoriju dvanaest najdramati nijih godina evropske istorije. etvrto, iskustvo. Rat je izvukao mnoge nau nike iz njihovih univerzitetskih sredina i involvirao ih, bilo u oružanim snagama ili obaveštajnim ili propagandnim službama, u vladina odeljenja ili pokrete otpora, u doga aje koje su docnije po eli da izu avaju i pišu 7 Edward Hallet Carr, The Twenty Yeasrs Crisis , Perennial, London 2001; Edvard Halet Kar, Šta je istorija? a ak Beograd 2001, Viktor Klemperer, LTI. Istina o jeziku nacista, Beograd 2006, Up...,,, 2005.

171 Prilog prou avanju konstituisanja savremene istorije 171 o njima. Peto, potražnja za istorijskim tuma enjem istorije našeg doba i doga aja koji su veoma uticali na živote svih nas. 10 Nova generacija je kr ila svoj put kroz prošlost, ali su podsticaji stizali i od korifeja me uratne istorijske nauke. Težak poraz podstakao je pojedine najve- e evropske istori are na refleksije o najbližoj prošlosti. Tako je jedna od poslednjih knjiga koju je napisao Mark Blok posve ena padu Francuske 1940 ( udni poraz), a korifej istoricizma, Fridrih Majneke, nenadano je zaplovio u savremenu istoriografiju svojom knjigom Nema ka katastrofa (1946), koja se bavila uzrocima uspona nacizma i propasti Nema ke. Sa druge strane, mnogi mladi istori ari su u Drugom svetskom ratu pekli zanat u vojsci, obaveštajnoj službi, medijima ili politici, poput Hjua Trevora Ropera, Pitera Kalvokarezija, A.J.P. Tejlora i Henrija Kisindžera. 11 Pored psiholoških i kadrovskih, stekli su se i odre eni heuristi ki preduslovi. Edicije izvora za prou avanje spoljne politike, za ete posle Prvog svetskog rata, dobile su definitivno obeležje nakon Drugog rata. Foreign Relations of United States, Documents Diplomatiques Français, Documents on British Foreign Policy, Documents Dilpomatiques Belges itd. postale su obimne i dragocene zbirke koje su olakšavale istraživanje. Ne samo što je nastavljeno organizovano izdavanje izvora, ve je poraz Nema ke otvorio nenadanu riznicu zaplenjenih arhiva koje su ubrzo stavljene na uvid istori arima, ogolivši aparat jedne mo ne evropske države. Sem toga, na me unarodnim vojnim sudovima u Nirnbergu i Tokiju izveden je veliki broj dokaza, koji su za istori are predstavljali važnu gra u. Pod tim uticajem progovaralo se o savremenoj istoriji. Govori u vam o istoriji savremene Italije, veli Federiko Šabo Da vam iskreno kažem, ovaj poduhvat me malo plaši. Ne samo zato što treba da razmotrimo pitanja koja su nam vrlo bliska, pa ne i zato što možda još nismo stigli do one vremenske udaljenosti koja dozvoljava istori aru da ima uvid u doga aje i da ih izloži kao celinu, ve zato što treba u nekoliko lekcija rekonstruisati tri decenije italijanskog života, života koji je baš u ovih poslednjih trideset godina bio krajnje kompleksan, a skoro uvek, možemo re i, dramati an i ponekad tragi an. 12 Nije trebalo dugo ekati da se ove tendencije institucionalizuju. U najve- em broju zemalja arhivarsko zakonodavstvo je do kraja regulisano i centralni državni arhivi su ustalili vremensku granicu dostupnosti gra e. Kako je rasla stru na samosvest istori ara, rasli su i stru ni zahtevi, pa je postepeno dolazilo do liberalizacije ovih kriterijuma, posebno u Zapadnoj Evropi, ka pravilu od 30 godina distance za uobi ajenu i 50 godina za osetljivu gra u. Poslednja karika u lancu institucionalizaciju savremene istoriografije odnosila se na stvaranje novih institucija posve enih rastu em interesovanju za najnoviju prošlost, ili preusme- 10 Alan Bullock, Introduction, u: Donald Cameron Watt (ed.), Contemporary History in Europe, George Allen and Unwin ltd, London 1969, H. R.Trevor-Roper, Poslednji Hitlerovi dani, Beograd 2002; Henri Kisindžer, Diplomatija I II, Beograd 1999; Piterl Kalvokorezi, Gaj Vint, Totalni rat, Beograd 1987; Peter Calvoccoressi, World Politics , Longman, London Federiko Šabo, Italija , Beograd 1978, 33.

172 172 Vladimir Petrovi Istorija 20. veka, 1/2010 renjem starih institucija i asopisa kojima je omogu ena nužna infrastruktura za novu ulogu istori ara. U Francuskoj je osnovan Komitet za istoriju Drugog svetskog rata koji je izdavao Revue d histoire de la deuxieme guerre mondiale. Ubrzo je osnovan i Institut d histoire du temps present. U Italiji je Instituto Italiano per gli Studi Storici Benedetto Croce (1947) obra ao posebnu pažnju na utemeljenje studija najnovije prošlosti. U Holandiji je osnovan Holandski institut za ratnu dokumentaciju (1945). Ovaj razvoj, me utim, nigde nije bio dramati niji no u Nema koj, u kojoj je posle rata stvoren Institut za evropsku istoriju u Majncu, a zatim i minhenski Nema ki institut za istraživanje nacionalsocijalisti kog perioda (1948), koji je ubrzo preimenovan u Institut za savremenu istoriju. 13 Sve su ove institucije nepovratno promenile istoriografski pejzaž, konstituišu i savremenu istoriju koja danas predstavlja ne samo legitiman, ve naj eš e i najpopularniji domen istorijskog istraživanja. Razume se, ne nužno i ne svugde, i nikada do kraja. Dinamika kojom je savremena istorija osvajala prostor u zapadnoevropskoj istorijskoj nauci poprimala je neo ekivane obrte u Jugoisto noj Evropi. Izgradnja nacionalne države bila je neosporan prioritet intelektualne elite na Balkanu 19. veka, pa je tako i njeno u vrš ivanje stvaranjem predstava o prošlosti smatrano za zadatak od posebnog nacionalnog zna aja. Spazmodi ni tempo modernizacije, presecan ratovima i politi kim sukobima, usporavan je oskudnim kapacitetima. Otud, kako podse a Ištvan Rev, pisanje skorašnje istorije centralnih i isto nih delova Evrope uopšte ne podse a na rad zapadnih istori ara, koji mogu da posegnu za objavljenim izvorima, savremenim izveštajima, memoarima u esnika i iskazima o evidaca, te im je rad užlebljen u solidno, uglavnom normalizovano i konsolidovano javno se anje. Skorašnja istorija Centralne i Isto ne Evrope je istorija r avih vremena. 14 Istoriografija je, kao oblik javnog se anja, odražavala ove napetosti i sa mukom se otrzala od mitskog, jubilarnog ili udvara kog prikazivanja prošlosti. Institucionalizacija istorijske nauke ostala je ne samo zakasneo, ve upravo nedovršen proces. Ovaj trend je ostavio posebnog traga na savremenoj istoriografiji, iji rezultati, uprkos rastu em broju institucija i pojedinaca koji se ovom oblaš u bave, ni danas ne zadovoljavaju. Za jedne je u pitanju oblast koja je stekla nau nu legitimnost svojim dosadašnjim rezultatima, a za druge ispolitizirana materija pod vidom nauke; po jednima, njome se bave ljudi drugih profila u pore enju sa istori arima ranijih razdoblja, a po drugima stru njaci koji imaju obrazovanje svojih kolega, pisao je Branko Petranovi, jedan od utemeljitelja ove grane jugoslovenske istoriografije. 15 Savremena istorija je ostala siva zona u kojoj istori ar, zašti en dogmom o nužnosti poštovanja vremenske distance esto osta- 13 Cameron Watt. op. cit; Anthony Seldon, (prir), Contemporary History. Blackwell, New York 1988; Gabriele Metzler, Einführung in das Studium der Zeitgeschichte, Ferdinand Schöning, Paderborn, 2004, Istvan Rev, Retroactive Justice, Stanford University Press, Stanford 2005, Branko Petranovi, Istoriografske kontroverze, Beograd 1998, 17.

173 Prilog prou avanju konstituisanja savremene istorije 173 vlja ovo podru je na milost i nemilost amaterima. Istori ari koji nastoje da se suprotstave ovom trendu neizbežno se suo avaju sa osporavanjima. Tako i ne udi što oni slabijeg stomaka neretko usmeravaju svoja interesovanja ka daljoj prošlosti, ili fragmentiraju predmet svog prou avanja do nivoa irelevantnosti. Prvi koraci ka prou avanju najnovije srpske prošlosti udi, me utim, duboko uverenje da je ovo fetišiziranje distance u najboljoj tradiciji srpske istoriografije, dok je slu aj upravo suprotan. Teško je sa sigurnoš u re i kada je i kako po elo nau no istraživanje prošlosti u Srbiji, ali je sasvim sigurno da su njeni prvi koraci bili su više no savremeni. Na Liceju, klici budu eg univerziteta, od osnivanja predavana je opšta istorija, a nastava je proširena na istoriju Srba, koju se izdvaja kao posebna katedra Istorije naroda serbskog i knjižestva serbskog, kojom rukovode Aleksa Vukomanovi i Janko Šafarik, a od Pantelija Sre kovi. 16 Uporedo, još naloženo je Društvu srpske slovesnosti da se jedan odbor u Društvu obrazuje koji e se naro ito sa istraživanjem podataka za noviju istoriju Srbije zanimati. 17 Ideja vodilja je bila prikupljanje informacija o srpskim ustancima koji bi vodili ka institucionalizaciji se anja mlade države i odgajali nove naraštaje u patriotskom duhu. Srpskog u eno društvo je nastavilo ovu tradiciju, a spremnost da se zagazi u savremenu istoriju možda najbolje odražavaju naslovi lanaka koje je u njegovom Glasniku objavljivao Jovan Risti : Srbija i srpski pokret u Ma arskoj , Srbija i Krimski rat , Pad oligarhije , Obnova , Novo doba Na samom po etku, me utim, pokazali su se i specifi ni izazovi ovog žanra. Pisanje o sopstvenom vremenu i svojim savremenicima na nepristrastan na in esto je bilo ne samo teško ve upravo sasvim nemogu e, kako pokazuje primer Vuka Stefanovi a Karadži a, koji se opredelio da uporedo sa zvani nom, apologetskom biografijom kneza Miloša (1828) napiše u potaji i drugu (1831), za života neobjavljenu, punu nimalo laskavih ocena vladavine i li nosti oveka od kojeg je materijalno zavisio. Karadži je, naime, bio dobrano svestan sviju tegoba i smetnji, koje svaki spisatelj istorije živi ljudi, svoji zemljaka, drugova i prijatelja mora imati Olga Mu alica, Osnivanje Katedre narodne istorije i književnosti i njen prvi profesor u Liceju, Arhivski almanah 1/1958, Radoslav Perovi (red.), Prvi srpski ustanak. Akta i pisma na srpskom jeziku, Beograd 1970, Dejvid Mekenzi, Jovan Risti evropski državnik, Beograd 2004, 14. Više o Risti u kao istori aru u: Vladimir Stojan evi, Iz srpske istorije i istoriografije, Leskovac 1996, ; edomir Popov, O istoriji i istori arima, Sremski Karlovci/Novi Sad 1991, Vuk Stefanovi Karadži, Istorijski spisi, Beograd, knj. I, 28. O Vukovom metodu pišu V. Stojan evi, n. d., i Radovan Samardži, Pisci srpske istorije, knj. IV, Beograd 1994,

174 174 Vladimir Petrovi Istorija 20. veka, 1/2010 Ove de ije bolesti ukazivale su na odsustvo ozbiljnih preduslova za institucionalizaciju kriti ke istoriografije. U Srbiji sredinom 19. veka nisu za to postojale povoljne okolnosti, uprkos tome što je mlada država u ovom pogledu dobila jedinstven podstrek u vidu plodotvorne saradnje izme u Vuka Stefanovi a Karadži a i Leopolda fon Rankea. 20 Jedan od utemeljitelja kriti kog metoda i veliki pristalica zasnivanja istorije na analizi arhivske gra e napravio je verovatno jedinstveni izlet iz takvog habitusa pišu i Srpsku revoluciju (Die Serbische Revolution, 1829), koja svakako predstavlja delo savremene istoriografije. Ranke se na ovaj potez odlu io svestan da ima i takvih doga aja, koji žive samo u se- anju, pam enju onih koji su imali bitnog u eš a u njima Možda je vredan truda svaki pokušaj da se spre i neki takav gubitak. 21 Njegovu zebnju delio je i Karadži, koji još piše Hristiforu Obrenovi u: Ja ne pišem istoriju današnje srpske politike, nego pišem srpsku istoriju našeg vremena... a evo ete sad razumjeti šta me je pobudilo i na eralo da se ovog posla primim: vidimo da je sva naša stara istorija tamom pokrivena i svi krivimo stare naše što nijesu ništa pisali i nama ostavili. U istom pismu definiše i svoj metod: A zakon sam sebi postavio da niti koga valim niti kudim, niti niti da se emu podsmijevam ni udim, nego samo da kažem kako je bilo. 22 Ova bojazan pratila je Vuka Karadži a i gotovo etiri decenije kasnije: Doga aje naroda našega slabo je kad ro eni Srbin opisivao u ono vrijeme, kad su se doga ali, nego sve poslije nekoliko stotina godina Svaki pametan ovek može lasno vi eti, koliko su ovi izvori nepouzdani Da ne bi naši potomci za to krivili nas, kao što mi krivimo naše stare, ja sam u dvije knjige opisao današnje prevažne doga aje naroda našega u Srbiji. 23 U me uvremenu je neumorno skupljao gra u o najnovijoj srpskoj prošlosti, objavljuju i radove nejednake dužine, istraživa ke vrednosti i žanra. Nastoje i da posreduje izme u srpske i evropske tradicije, Karadži je prepoznavao neke osnovne postulate kriti kog pristupa prošlosti, pa je i Rankeov kredo preuzeo u ponešto izmenjenoj formi: Ko u pisanju istorije kudi ono što mu nije po volji i hvali ono što mu je po volji, ja za to ne vi em na njega; ali za sebe mislim da to nije od potrebe, nego da je dosta kad se kaže kako se što doga alo, pa itaoci sami neka sude i presu uju šta je za ku enje, šta li za hvalu. 24 Tako su se dvojica prijatelja upustili u avanturu pisanja o najnovijoj srpskoj prošlosti, i hteli to ili ne, postali njeni prvi savremeni istori ari. Pogled izva- 20 Simbioza u njihovom radu je bila tolika da se otvara i pitanje istinskog autorstva nad knjigom, koje razmatra Holm Zundhauzen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Beograd 2008, Leopold Ranke, Srpska revolucija, Aran elovac 2002, Cit. prema V. Stojan evi, Iz srpske istorije i istoriografije, Vuk Stefanovi Karadži, Istorijski spisi, knj. I, Beograd 1969, Isto, knj. II, 194. Ranke zapravo veli: Pripisuje se istorijskoj nauci da joj je svrha da sudi prošlosti u cilju da savremeni svet korisno pou i radi budu ih godina, ali se tako visokim zadacima ne podre uje ovaj pokušaj: u njemu se nastoji jednostavno re i kako je to uistinu bilo. Genezu ovog kreda prati A. Mitrovi, n. d.,

175 Prilog prou avanju konstituisanja savremene istorije 175 na omogu io je Rankeu da osvetljava najrazli itije aspekt ustanka, ne ustežu i se da ukaže na zlo ine po injene nad nenaoružanim stanovništvom po osvajanju Beograda i Šapca, ne oklevaju i da ih nazove bespotrebnim i štetnim zverstvima: Pokolj se odmah preneo na Beograd. Dva dana su tražili Turke koji su žurili da se sakriju i ubijali ih. Ko je tre eg dana još bio živ mahom siromasi, prosjaci odvo en je u Vidin. Neki su se pokrstili. Od plena ovih krvavih dana, obogatili su se Mladen, Miloje, knez Sima Markovi, Vule Ili i drugi. Sli na zverstva vršena su i u Šapcu Nikad razlozi ne mogu opravdati zverstvo O ovom ne peva nijedna narodna pesma. Stari kneževi vrteli su glavom i govorili: Ovo nije dobro i ovo emo ispaštati. Ali, to su govorili potajno, ina e su morali da se plaše da e ih smatrati turskim prijateljima i da e takvim govorom izložiti svoj život opasnosti. 25 Vuk Karadži je postupao opreznije, opredelivši se da svoja klju na istoriografska dela objavi u poznoj fazi života. Ipak, to ga nije poštedelo kritika, koje su kulminirale posle objavljivanje Praviteljstvujuš eg sovjeta Serbskog U ovom je delu izme u ostalog ispravio i Rankea koga je pre itave tri decenije pogrešno informisao o sudbini na prevaru pogubljenih Turaka prilikom izgona iz Sjenice Ali ja sad na svoju i nas sviju sramotu moram kazati da to nije istina. 26 Ova korekcija je izazvala napad u Novinama srbskim Milana. Mili evi a, koje su oštro kritikovale ostarelog pisca za iznošenje detalja kojima blati srpsku istoriju, ali ga i motivisale da prihvati izazov i odgovori svojom Odbranom od ruženja i ku enja (1861). U njoj se nalazi neobi no lep primer potvr ivanja imperativa istinitosti nad snagom državnog rezona: Što G. M.. Mili evi veli da to nije trebalo kazivati i kad bi istina bila, tijem on opet pokazuje kako on i njegovi drugovi misle o istoriji i svedo i da ne znadu šta je istorija... Istina je da je ovo sve sramota za Srbe, ali je bilo sramota initi, a kad je ve u injeno, u istoriji ne valja ga kriti. 27 Takav visoki imperativ nije mogao biti o uvan zadugo. Tri godine kasnije, Vuk Karadži je umro. Milan. Mili evi, ( ), baštinio je njegovu sakuplja ku strast, ali ne i kriti ki otklon, pa nije ni krio potrebu da se istorija ustanka posmatra kao pedagoški instrument. To je i demonstrirao u svom Pomeniku znamenitih ljudi u srpskog naroda (1888): Stavši glavarom narodu, i izrazom narodne misli, Kara or e je munjevitom brzinom prenuo iz sna srpsko pleme, i džinovskom mišicom zaljuljao golemu tursku carevinu. 28 Bolje dokumentovana Istorija srpskog ustanka Lazara Arsenijevi a Batalake ( ), tako e je bila obojena polemi kim tonom i apologetski nastrojena prema Kara or- u. Sa druge strane, stasavale su prve generacije srpskih istori ara obrazovane na strani, uglavnom u Be u, Pragu, Berlinu ili Budimpešti, što je doprinosilo izgra- ivanju kriti kog metoda i stvaranju tenzije, koja se najbolje o itovala u duelu 25 L. Ranke, Srpska revolucija, Vuk Stefanovi Karadži, Istorijski spisi, knj. II, Isto, 194. Debata izme u Karadži a i Mili evi a je izdašno komentarisana u napomenama ovog toma Karadži evih sabranih dela Cit. prema V. Stojan evi, n. d., 85.

176 176 Vladimir Petrovi Istorija 20. veka, 1/2010 izme u romanti arski nastrojenih entuzijasta, poput rektora Velike škole i profesora Opšte i Nacionalne istorije Pantelije Sre kovi a ( ) i kriti ki orijentisanih istori ara, poput arhimandrita manastira Grgetega Ilariona Ruvarca ( ). O ovoj polemici koja je besnela od do esto se i rado pisalo, i ona se gotovo bezrezervno slavi kao pobeda kriti kog metoda u srpskoj istoriografiji, budu i da je debata utihnula posle Sre kovi evog penzionisanja 1894, koga je nasledio Ljubomir Kova evi, vatreni pristalica Ruvar eve struje. Smena generacija u nastavnom kadru Velike škole, dovršena transformacijom ove institucije u Beogradski univerzitet, iji je Filozofski fakultet uposlio kadrove sklone kriti kom metodu, ozna ena je kao velika pobeda srpske istoriografije. 29 Ovu pobedu donekle zamagljuje injenica da je Pantelija Sre kovi bio jedan od prvoizabranih lanova Srpske kraljevske akademije (1886), skupa sa Milanom. Mili evi em, koji joj je jedno vreme bio na elu. Za potrebe ovog lanka interesantnije je primetiti da se formativna debata srpske kriti ke istoriografije rešavala na polju medievistike, oko pitanja na ina smrti cara Uroša i datumiranja bitke na Marici (1371). Imaju i u vidu strasti koje je izazivala interpretacija doga aja starih pola milenijuma, postaje jasnije kakvo je minsko polje predstavljalo za srpske istori are prou avanje najnovije prošlosti. Ispitivanje delovanja dvojice vo a dva srpska ustanka odvijalo se u neminovnoj senci neprestane dinasti ke borbe njihovih potomaka. Zaboravljena debata o savremenoj istoriji: Jaša Tomi i Stanoje Stanojevi U senci je tako e ostala još jedna onovremena debata, možda i važnija za tokove institucionalizacije savremene istorije. Nedugo po smrti Ilariona Ruvarca i transformaciji Velike škole u Beogradski univerzitet, po eli su u asopisu Zastava izlaziti prilozi koje je potpisivao pre anski politi ar Jaša Tomi ( ). Serija ovih podlistaka, naslovljena Nerodoljubiva istorija, predstavljala je, re ima samog autora, bespoštednu kritiku Ruvar eve škole. Prema upokojenom arhimandritu Grgetega Tomi nije krio animozitet, pišu i mu nekrolog koji je bio otvoreno nepristojan: Jeste, Ilarion Ruvarac je ljuto zastranio. Dositej i Vuk nisu. Zato e Dositej i Vuk ve ito živeti. Ilarion Ruvarac, koji je isto tako umro, ali još živi, umre e i po drugi put. Tomi je smatrao štetnom zabludom uverenje da je glavna zasluga Ilariona Ruvarca, što je u dobu romantike udario realnim pravcem. No to je pogrešno. On jeste u dobu romantike udario drugim pravcem, ali taj pravac nije realan, stvaran. Ruvarac je preterao. U emu ta no? Po Tomi u, mi smo Srbi po eli da malo ja e pišemo istoriju u dobu kada se naš 29 Sima irkovi, Javljanje kriti ke istoriografije na Velikoj školi i Univerzitetu, u: Univerzitet u Beogradu , Beograd 1988, ; Radivoj Radi, Srbi pre Adama i posle njega, Beograd 2003, Prema dugoro nim dometima debate kriti niji je Sr an Miloševi, Kriti ki istori ar i društvo, u: Snaga li ne odgovornosti, Beograd 2008,

177 Prilog prou avanju konstituisanja savremene istorije 177 narod spremao za oslobo enje od turskog jarma. Ticalo se: biti ili ne biti. U službu velike misli oslobo enja stupila je i istorija. Ondašnja omladina je pevala. Pevala istoriju, pevala politiku, pevala ekonomiju, i da je mogla da peva hemiju, ona bi je pevala. 30 Tomi je smatrao Ruvarca krivim za presecanje ovog entuzijazma: Njega je gonila njegova fanati na jednostranost, da kao nepristrastan istori ar pokaže, kako je sve lažno, što narod pri a i peva o Kosovu I hajde što je otišao, ali je ostavio i školu. To je u inio njegov fanatizam To je ta Ruvar- eva epidemija, koja je zahvatila u prvom redu slabe, bolešljive prirode. Ne znam kako kome, meni su odvratni, i ja to ne tajim. 31 Tomi a je stoga itekako žestila prevaga kriti kog pravca u srpskoj istoriografiji, koja se odražavala ne samo na Katedri istorijskih nauka Filozofskog fakulteta (dolaskom Ljubomira Kova evi- a, koji zauzima mesto upražnjeno penzionisanjem Pante Sre kovi a), ve promenom na kormilu Srpske kraljevske akademije, na ije elo stupa Stojan Novakovi ( ), kao i u odboru za prikupljanje gra e o najnovijoj istoriji, u kojem su se nalazili Ljuba Stojanovi, Ljuba Jovanovi, Ljuba Kova evi, Stojan Novakovi i Konstantin Jiri ek. 32 Budu i da mu se inilo da njegova kritika Ruvar eve škole nije urodila plodom, Tomi je potražio novu metu, na kojoj se našao mladi docent Filozofskog fakulteta Stanoje Stanojevi ( ), koji se drznuo da objavi Istoriju srpskog naroda, prvi pokušaj da se srpska istorija prikaže sintetski od doseljenja na Balkansko poluostrvo do savremenog perioda. Stanojevi se upustio u posao, svestan da mnogi doga aji, osobito od druge polovine 19. veka još i suviše bliski za objektivnu ocenu, a mnoga fakta još nisu ni poznata. 33 Uprkos ovoj ogradi, Jaša Tomi je odmah po saznanju da je objavljena knjiga napisana na savremenoj i skroz nau noj osnovi reagovao, verovatno prvi put upotrebivši termin o kojem je u ovom lanku re. Njegov napis Savremena i nesavremena istorija napadao je Stanojevi a zbog ishitrenosti, nedovoljnog patriotizma i metodološke rigidnosti. Kakva savremena istorija, koja je napisana na isto nau nim osnovama? Kakvi široki pogledi na doga aje?, žestio se Tomi. Stanojevi- eva istorija srpskog naroda je skroz nesavremena knjiga; zaostala u svemu, a proturivana uz velike bubnjeve i zurle. Ta je knjiga danas vrhunac nesavremenosti: ona može služiti za ugled: kako ne treba pisati istoriju. 34 Stanojevi je istrajao, objavivši novo izdanje Istorije ve 1910, uz osvrt na dosadašnje kritike: Prvo izdanje moje Istorije bilo je loše sre e. Delo je izašlo iz štampe u jedan, poli- 30 Okupljeno u Boj na Kosovu Seoba Srba Crna Gora. Kritika Ruvar eve škole, u Jaša Tomi, Sabrana dela: Istoriografski spisi II, Novi Sad 2007, 7, J. Tomi, n. d., Ove Tomi eve pamflete analizirao je S. Miloševi, n. d., Promene na Filozofskom fakultetu opisane su u Sto godina filozofskog fakulteta, Beograd 1963, Stanoje Stanojevi, Iz pogovora prvom izdanju, u: Istorija srpskog naroda, Beograd 1993, (fototipsko izdanje iz 1926), Nesavremena i savremena istorija. Ocena Stanojevi eve knjige Istorija srpskog naroda, u: Jaša Tomi, Sabrana dela: Istoriografski spisi II, Novi Sad 2007, 119, 122, 124.

178 178 Vladimir Petrovi Istorija 20. veka, 1/2010 ti ki veoma nezgodan momenat, kad vlastima u susednoj monarhiji nije moglo biti po volji, da ovakva knjiga u e u ve oj koli ini u publiku Moja istorija me utim nema nikakve veze sa politikom niti ona ima ikakve politi ke tendencije; ona je pisana sa dubokom željom da se u njoj kaže u svakom pogledu istina, samo istina i cela istina. Istorik kad piše mora potisnuti sve težnje i želje, sve simpatije i antipatije, i služiti samo jednom idealu, ve itom i nepromenljivom, mora služiti samo istini. Možda su moja sprema i moj talenat nedovoljni da se približim tom idealu, ali je moja želja uvek bila da ga postignem. Meni je me utim milo konstatovati, da mi ni u jednoj, ni nepovoljnoj oceni, nije preba eno da nisam bio objektivan. 35 Izgleda da je ovaj Stanojevi ev pokušaj da izloži svoj kredo još više rasrdio Tomi a, koji se posebno okomio na nove delove njegove Istorije u pokušaju da dokaže lažnost njene objektivnosti: No pisac ulazi i u sadašnjost. On piše svoju istoriju ak do godine. Pa kako gudi onda, kad ne piše o onima koji su umrli pre nekoliko stotina godina? Vraška je ta sadašnjost! Ona esto rastopi objektivnost i kriti ki metod u glavama, kao što toplo sunce topi sneg pod nogama. U toj vraškoj sadašnjosti nestao je piscu ne samo kriti ki metod, nego svaki metod i pustio je srcu na volju On, bogme, u estvuje i sam u politi kom metežu. Pa ako i nije baš fanati an, on ipak voli i mrzi kao devojka od osamnaest godina nego se gradi kao da je sišao Sveti duh na njega, pa odigrava apostola nepristrasnosti i pridikuje na ela objektivne kritike. Najnovija istorija, kako ju je napisao St. Stanojevi, mogla je slobodno izostati. One mnoge esto plitka beleške o pojedinim doga ajima nisu ni za r av nedeljni list, a ne za istoriju. Kritiku je okon ao posprdnom pesmom: Niti ide profesor Stanoje, Niti ide niti e ti do i, Nit ga ekaj, niti mu se nadaj! Hrani decu; pa šalji u školu, Pravu knjigu on napisat ne e. 36 Stanojevi je preko ovog cirkusa prešao nonšalantno: Istakao sam da knjiga ima mana i nedostataka, što je od mnogih neprijatelja protiv mene upotrebljeno i obilno eksploatisano U knjizi ima u detaljima bez sumnje pogreška, ali ono što je glavno, celokupno shvatanje politi ke istorije srpskog naroda i njen prikaz u celini to je dobro i ta no, i tu e se teško šta promeniti i izneti opravdane zamerke Ako je ta slika u celini, u glavnim crtama ta na i verna, onda je moja istorija dobra. Ostale nedostatke lako e popuniti popraviti. 37 Štaviše, sam 35 Stanoje Stanojevi, Iz pogovora drugom izdanju, u: Stanojevi, n. d., Nesavremena i savremena istorija. Ocena Stanojevi eve knjige Istorija srpskog naroda, 164, Stanoje Stanojevi, Iz pogovora drugom izdanju, 430.

179 Prilog prou avanju konstituisanja savremene istorije 179 je i pregnuo da te nedostatke ispravi u tre em izdanju, koje je izašlo 1925, tri godine posle Tomi eve smrti. U njemu je Stanojevi dodao opis doga aja koji su se odnosili na Balkanske ratove, Prvi svetski rat i stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, sa kojom je završio svoj sintetski pregled koji je doživeo još dva izdanja. Epilog Smisao ove debate za razvoj savremene jugoslovenske istorije leži upravo u njenoj opskurnosti. Istorija srpskog naroda je ne samo odolela kritici, koju profesionalni krugovi nisu ni uzeli u obzir, ve je Stanojevi, uprkos Tomi evoj kletvi, napisao više knjiga i snažno uticao na razvoj me uratne istorijske nauke. Time je implicitno rešeno i pitanje distance u pristupanju najnovijoj prošlosti. Istraživanje najnovije prošlosti je zaživelo na Beogradskom univerzitetu, a i van njega. Posebno se daleko otišlo u istraživanju politi ke i diplomatske istorije. Dobro primljena Diplomatska istorija Srbije za vreme srpskih ratova za oslobo- enje i nezavisnost Jovana Risti a, objavljena 1898, definitivno je rešila pitanje legitimnosti pisanja o doga ajima u dvostrukoj poziciji u esnika i istori ara, a tu je tradiciju nastavio Jovan Jovanovi Pižon u delima Stvaranje zajedni ke države Srba, Hrvata i Slovenaca, Borba za narodno ujedinjenje , i dvotomnoj Diplomatskoj istoriji Nove Evrope Tako e, višetomna Politi ka istorija Srbije u drugoj polovini 19. veka Živana Živanovi a ( ) pokazala je da je postalo mogu e kompetentno pisati o me ustrana kim, unutarstrana kim i dinasti kim borbama novog perioda. Istoj temi je Slobodan Jovanovi posvetio niz izvrsnih monografskih studija, koje su zasecale duboko u srpsku istoriju od perioda ustavobranitelja do pada dinastije Obrenovi, da bi stale upravo sa vremenom u kojem je sam autor po eo da u estvuje u javnom životu Srbije. Slobodanu Jovanovi u dugujemo i neku vrstu zasnivanja prvih uvida u istoriju istoriografije, koju je pružio u svojim mnogobrojnim govorima, predavanjima i prikazima objavljenih dela. 39 Prate i ove tokove, itav niz novih istori ara je odužio svoj istoricisti ki dug na studijama i u doktorskim disertacijama posve enim srednjem i ranom novom veku, da bi se ubrzo otisnuli u pisanje o najnovijoj prošlosti sa najmanje mogu e distance. Teško je ne povezati ovu neobi nu tendenciju sa stvaranjem i posrtanjem nove države, koja je iziskivala istorijsku legitimizaciju. Ušlo se u period eksperimentisanja, pre svega pisanjem sintetskih dela koja su se završavala savremenim periodom, ili objavljivanjem izvora, nesumnjivo inspirisano stvaranjem jugoslovenske države. 40 Intere- 38 Jovanovi ev rad na savremenoj istoriji podstaknut je dobrim delom pitanjem odgovornosti za Prvi svetski rat. 39 Slobodan Jovanovi, Iz istorije i književnosti I II, Beograd O Slobodanu Jovanovi u kao istori aru up. Radovan Samardži, n. d., , Up. Ferdo Šiši, Dokumenta o stvaranju Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, Zagreb 1920; Viktor Novak, Antologije jugoslovenske misli i narodnog jedinstva, Beograd 1930.

180 180 Vladimir Petrovi Istorija 20. veka, 1/2010 santno je da su se ovi upadi u prostor distance uglavnom probijali u sintetskim delima, u kojima su opisi postajali sve tanji, a analize sve šturije kako su se autori približavali sopstvenom vremenu. Uzrok tome je tako e bilo loše stanje izvorne gra e o ovom periodu, kao i veoma mali broj monografskih studija na koje bi se sinteze oslanjale. Karakteristi ne za uspon i sunovrat ovog talasa su intelektualne biografije Vladimira orovi a ( ) i Vasilja Popovi a ( ). Obojicu je, kao mlade docente ro ene u Hercegovini, a školovane u Mostaru pa u Be u na Beogradski univerzitet doveo Stanoje Stanojevi orovi a 1919, Popovi a Obojica su prve radove objavili iz oblasti starije istorije, ali su se veoma rano ogledali i u sintetskim poduhvatima, orovi sa svojom Istorijom Jugoslavije, a Popovi sa Istorijom Jugoslovena. 41 Dok je orovi napredovao u nau noj hijerarhiji do mesta rektora Univerziteta, Popovi se istakao u fundiranju temelja savremene istorije. Popovi se zalagao za novatorski pristup prošlosti, koji je daleko prevazilazio interesovanja za diplomatsku i politi ku istoriju. U eseju Težnja savremene istoriografije iz 1923, Popovi je iskoristio priliku da, prikazuju i radove Istorija evropskog sistema vladavine i Istorija novije istoriografije ciriškog profesora Edvarda Fuelera, istakne da je istorija, kao nauka koja se bavi prošloš u naroda i po tom stoji u tesnoj vezi sa ovekom, zavisna od shvatanja i opštih idejnih struja, prilika i potreba svoga vremena Uzroke ove promene pripisivao je politizaciji struke: Kako je vreme postajalo sve prakti nije, stavljali su se i na istoriografiju sve prakti niji zahtevi. Ti prakti ni zahtevi odveli su istori- are posle rata, kad su stvarne i fiktivne potrebe i zahtevi postali ve i, da su oni, još pod svežim uticajem ratnog uništavanja, stavljali istoriju u službu didakti kih nacionalno-politi kih zahteva obnove Kad tako prakti ne ciljeve stavljaju posleratnoj istoriografiji istori ari pobedni kih naroda, nije udo da se to ini i u još ja oj meri kod pobe enih naroda. 42 Iako je ukazao na opasnosti koje nosi tendenciozan pristup prošlosti, Popovi je pokazao veliko razumevanje za potrebu osavremenjavanja istoriografije, rušenja fetišizma distance, a posebno za totalni pristup istoriji putem koriš- enja srodnih disciplina: Sve jasnije postaje da se doga aji razvijaju iz neminovnosti, koja rezultira iz ukrštenog uticaja sila: istorijsko-politi kih i geografsko-privrednih. Sve se ve a pažnja obra a vezi koju doga aji imaju sa celokupnim svojim, tako re i, istorijskim zale em, sa prošloš u, sa politi kim prilikama svog vremena. Naravno, prihvataju i ove težnje, Popovi nije odbacio tradicionalne forme istorijskog istraživanja: Taj zahtev obuhvata u sebi i stariju zada u 41 Vasilj Popovi Istorija Jugoslovena. Sinteti an pregled srednjevekovnog razvoja zemlje i naroda, Sarajevo, 1920; Vladimir orovi, Istorija Jugoslavije, Beograd O Vladimiru orovi u kao istori aru u: R. Samardži, n. d., O istoriografskom doprinosu Vasilja Popovi a u: V. Stojan evi, n. d., ;. Popov, n. d., Videti i odrednice u njima u: Sima irkovi, Rade Mihalj i, Enciklopedija srpske istoriografije, Beograd 1997, , Vasilj Popovi, Težnja savremene istoriografije, Prosvetni Glasnik, 2 3, (1924),

181 Prilog prou avanju konstituisanja savremene istorije 181 istorijske nauke utvr ivanje fakata, jer se bez njih ne može znati, a još manje razumeti, a i novije ciljeve, da se istorijsko znanje treba da proširuje u onom pravcu u kojem e što bolje pomo i razumevanju prošlosti. Tim zahtevom obuhvatilo bi se sve što je dobro i nau no u svim spomenutim smerovima istoriografije. 43 Me u korisnim novim trendovima Popovi je posebno naglasio da je protiv prevlasti analize istaknut ideal nau ne istorijske sinteze, pa je u narednim godinama nastavio da doprinosi razvoju ovog žanra. Njegova studija o Isto nom pitanju okon ava se završetkom gr ko-turskih sukoba 1921, a svoje vi enje uloge savremene istoriografije ostavio je u tekstu Nacionalno na elo u savremenoj istoriji. 44 I Vladimir orovi se usmerio u sli nom pravcu. Okrenuo se ambicioznom poduhvatu pisanju istorije Srba koja je predstavljala vrhunac njegovog višegodišnjeg bavljenja prošloš u. Poslednji redovi ove sinteze odnosili su se u unutrašnjoj politici na Sporazum Cvetkovi -Ma ek, a u spoljnoj na nastojanjima Jugoslavije da ostane izvan svetskog sukoba. 45 Me utim, njegov je rukopis ostao neobjavljen. Vladimir orovi je poginuo u avionskoj nesre i tokom aprilskog rata. Nekoliko meseci docnije, Vasilj Popovi je oduzeo sebi život u kotorskom zatvoru. Univerzitet na kojem su predavali je zatvoren, Narodna biblioteka u kojoj su radili uništena u bombardovanju, a zemlja o kojoj su pisali je prestala da postoji. Sto godina nakon što je po eto sistematsko prikupljanje podataka o najnovijoj prošlosti, oteta gra a iz mukom uspostavljenih arhiva tumbana je po vozovima izme u Be a, Berlina i Moskve. Naglo je prese ena dugotrajna borba za afirmaciju savremene istorije. 43 Isto, Isto, 104; Vasilj Popovi, Isto no pitanje. Istorijski pregled borbe oko opstanka Osmanske carevine u Levantu i na Balkanu (prvo izdanje 1928, drugo izdanje 1965, tre e izdanje Službeni list SRJ, Beograd 1996). Vasilj Popovi, Nacionalno na elo u savremenoj istoriji Godišnjica Nikole upi a 36, (1937); 45 Vladimir orovi, Istorija Srba, knj. III, Beograd 1989, Biobibliografski detalji o Vladimiru orovi u u: Radoš Ljuši, Rade Mihalj i Predgovor, Vladimir orovi, Istorija Srba, knj. I, Beograd 1989, i-xvi.

182

183 MIROSLAV JOVANOVI, vanredni profesor Filozofski fakultet Beograd, ika Ljubina SAVREMENA SRPSKA ISTORIOGRAFIJA: KARAKTERISTIKE I TRENDOVI 1 Kraj 20. i po etak 21. veka nije obeležila samo postmoderna kontroverza, ve i do danas nepoznato i nezapam eno nagomilavanja uvis svih vrsta informacija, pa i informacija nau nog karaktera (Tomas Hiland Eriksen). Neshvatljiv opseg nagomilavanja može se razumeti ako se ima u vidu injenica da se, primera radi, na internetu svakih 15 minuta pojavi tolika koli ina informacija i injenica koliko ih je pohranjeno u jednoj od najve ih svetskih biblioteka, Kongresnoj biblioteci u Vašingtonu. Pri tom, obim sadržaja dostupnih na globalnoj mreži, koja je formirana i zapo ela rad godine, udvostru i se na svakih šest meseci. Ukupan rast globalne mreže pokazuje geometrijsku progresiju, tako da u odnosu na, primera radi godinu, kada je bilo registrovano sajtova, njihov broj se pove ao puta i prema podacima za godinu doseže preko 109,5 miliona aktivnih veb-sajtova. Procenjuje se da na internetu ukupno postoji preko 25 milijardi veb-stranica (dokumenata), a registrovano je ak preko bilion URL domena. Da bi se razumelo o kakvoj koli ini je re dovoljno je ukazati da ukoliko bi se za pregledanje svakog od 109,5 miliona aktivnih veb-sajtova utrošila samo jedna sekunda, bilo bi neophodno da bi se svi pregledali 3,5 godine neprekidnog 24- asovnog pregledanja. To svakako otvara veoma ozbiljno pitanje kako e se u veoma doglednoj perspektivi istori ari postaviti prema toj nepojamnoj koli ini veoma specifi nih ostataka prošlosti, istorijskih izvora za koje tek treba izgraditi posebnu metodologiju kako istraživanja, odnosno uopšte registrovanja, tako i kritike i njihove korektne nau ne upotrebe (o za etku tog fenomena u srpskoj istoriografiji pisao je S. Mandi ). No, to bez sumnje zanimljivo, intrigantno i na svoj na in zabrinjavaju e pitanje prevazilazi okvire ovog rada i svakako zahteva posebnu eksplikaciju. I dok je srpska istoriografija u celini ostala van tokova postmodernisti ke kontroverze, proces nagomilavanja svih vrsta injenica obeležio je, kao i u svetu, njenu produkciju u poslednjoj deceniji 20. i prvoj 21. veka. No, sadržaj te pove- ane nau ne produkcije upravo pokazuje do koje mere je srpska istoriografija 1 Redakcija asopisa se odlu ila da uz autorovu saglasnost i redakcijsku opremu objavi ovaj lanak, koji je u me uvremenu postao deo knjige Kriza istorije, srpska istoriografija i društveni izazovi kraja 20. i po etka 21. veka, (Beograd 2009) autora Miroslava Jovanovi a i Radivoja Radi a. Smatramo da rezultati autorovih istraživanja i promišljanja zaslužuju širu stru nu pažnju.

184 184 Miroslav Jovanovi Istorija 20. veka, 1/2010 udaljena ne samo od postmodernisti ke kontroverze, ve i od klju nih metodoloških i teorijskih dilema, razmišljanja i polemika koje obeležavaju glavne tokove razvoja svetske istoriografije u poslednjih više od pola veka. Gde je, dakle, srpska istoriografija danas? injenica je da je nau na produkcija ako se meri brojem monografija, zbornika radova, asopisa, lanaka, priloga... u poslednjoj deceniji uo ljivo ve a nego tokom sedamdesetih ili šezdesetih godina 20. veka. Ukupan broj nau nih radova koji se bave svim aspektima prošlosti, uklju uju i monografije, zbornike radova, zbirke izvora, lanke, rasprave, priloge u preko 40 asopisa stru ne periodike u, primera radi, poslednjih 5 6 godina uveliko prevazilazi naslova i to isklju ivo doma ih autora. To zna i da se u proseku svakog dana pojavi najmanje jedan novi naslov knjiga, studija ili rasprava doma ih istori ara. Ako se tom broju pridodaju i naslovi prevedenih knjiga i radova koji se bave istorijom, dolazimo do injenice da se u Srbiji svakog dana pojavi najmanje jedan i po do dva nova nau na rada iz istorije. Najzad, radovi amatera, zaljubljenika, publicista, mistifikatora, koji nisu profesionalni istori ari, ali imaju izraženu želju da se bave pitanjima prošlosti, ine ukupan broj naslova iz istorije neuporedivo ve im. Ovako velika produkcija, formalno posmatrano, može da probudi optimizam. No, otvoreno je pitanje do koje je mere nagomilavanje injenica u srpskoj istoriografiji doprinelo i doprinosi sveukupnom razvoju istorijske nauke. Tim pre što je više nego evidentno da je uprkos transformaciji i modernizaciji istorijske nauke u svetu tokom druge polovine 20. veka celokupna nau na produkcija dominantno utemeljena na tradicionalnom pozitivizmu i pristupom, i razumevanjem, i istraživa ki i u pogledu eksplikacije rezultata. Na taj na in ona se, u odnosu na suštinsku vododelnicu koja je odredila dalji razvoj svetske istoriografije po ev od šezdesetih godina 20. veka: razvoj u enja nasuprot nagomilavanju znanja jasno može svrstati u onaj deo istoriografije koja teži nagomilavanju znanja, tj. ne doprinosi daljem razvijanju u enja. Da nije re o prostom impresionizmu, jasno pokazuje analiza nau ne produkcije u stru nim asopisima, u kojima preko 90% radova izborom teme, primenjenim metodom ili formom saopštavanja rezultata predstavlja klasi ne istoricisti ke radove posve ene usko shva enoj politi koj, diplomatskoj i vojnoj istoriji. Ti radovi, usredsre eni na državu i njene transmisije, i po primenjenoj metodi i eksplikaciji rezultata obrazac su, u svetu uveliko prevazi ene, deskriptivne istoriografije, shva ene u neorankeovskom, pozno devetnaestovekovnom maniru. Rezultati Tvrdnja da u srpskoj istoriografiji dominira tradicionalni pozitivizam nekome može izgledati prenaglašena. Pogotovo kada se ima u vidu formalna injenica da je niz naslova iz stru ne produkcije posve en temama koje se mogu svrstati u društvenu ili kulturnu istoriju. Istovremeno, može izazvati reakciju i kontra-konstataciju da u mnogim, pa i vode im svetskim istoriografijama, broj radova koji se svrstavaju u klasi ni istoricizam nije mnogo manji od radova koji pripadaju nekom od modernih pravaca, po ev od strukturalizma analista, do istorij-

185 Savremena srpska istoriografija: karakteristike i trendovi 185 ske antropologije, nove ekonomske istorije, mikroistorije ili istorije svakodnevnog života. Unapred se možemo saglasiti sa takvom konstatacijom. No, ona ni na koji na in ne predstavlja opravdanje. A pogotovo ne može služiti kao pore enje koje afirmiše rezultate srpske istoriografije. Naprotiv. Tu ne može biti re i o šematski shva enom odnosu: o uvanje tradicionalnih vrednosti, nasuprot prodoru novog i modernog u nauku. Takvo obrazloženje, koje se ponekad može uti, u osnovi predstavlja preslikan model politi ke demagogije i njenu primenu na nau no mišljenje. Jer, primenjeno npr. na fiziku, ta vrsta politi ke demagogije i etiketiranja svela bi se na nau no apsolutno neprihvatljivu formulu nove i moderne kvantne teorije su neprihvatljive, prihvatljiva je samo tradicionalna njutnovska fizika (o kojoj se sve zna i u kojoj je sve jasno i logi no). Stoga negiranje novog zapravo odslikava odnos prema na inu mišljenja u istorijskoj nauci, i u svojoj biti odražava samo poimanje nauke. Detaljna analiza rezultata srpske istorijske nauke jasno pokazuje apsolutnu dominaciju tradicionalno pozitivisti kog na ina mišljenja i poimanja suštine i cilja nauke. U tom smislu mogu e je uo iti više generalnih trendova. Prvo, jasno se mogu razlikovati dve vrste rezultata: radovi sa uo ljivim nau nim angažmanom i, sa druge strane, kada je re o formalnim obeležjima, rezultati koji se ni po stru nim ni po standardima nau ne etike ne mogu svrstati u nauku (radovi u kojima je evidentno prisvajanje tu ih misli, re enica, zaklju aka, pa i ideja bez ukazivanja autora i autorstva u nau nom aparatu; stavljanja svojih imena na tu e radove; pokušaji, nažalost uspeli, da se apsolutno nenau ni radovi plasiraju kao nauka, pa ak i kao nau na dostignu a; sve eš e prisutan manir da se zbirke izvora tretiraju i predstavljaju kao nau ne monografije; pristanak da se, za ra un i na osnovu sumnjivo, selektivno i svakako vannau no prikupljene gra e, razli itih politi kih ili društvenih centara mo i, pod plaštom nau nih titula pišu, zapravo, ogoljeni propagandni politi ki pamfleti, koje se potom proglašavaju za vredna nau na dela ). Drugo, sve je uo ljivija pojava radova koji odražavaju politi ko/propagandne ambicije autora. Oni se ni po kvalitetu, ni po na inu na koji odgovaraju nau nim zahtevima, ne mogu svrstati u kategoriju nau nih radova. I, u osnovi, bez obzira na nau ne titule autora, pripadaju drugim istoriografskim podgrupama. Najve i broj tih radova pripada politi ko-istorijskoj publicistici (posebno u onom delu istorijske nauke koja se bavi prou avanjem moderne i savremene istorije). Te radove odlikuje posredna ili neposredna veza sa dnevnom politikom, kao i težnja autora da svoj politi ki aktivizam zaodenu u nau nu formu, stvaraju i privid nau nosti (služe i se masom izvora, ponekad bez ikakvog, a eš e bez dosledno sprovedenog kriti kog postupka, uz slobodno kompiliranje istoriografskih rezultata). A stvaran cilj je, zapravo, da se odgonetnu i zadovolje politi ke potrebe ideološko-politi kih centara mo i kako vladaju ih, tako i opozicionih. Tre e, ak i oni radovi koji imaju jasno izraženu nau nu ambiciju i, bez obzira na klasi an istoricisti ki pristup, predstavljaju najviše domete srpske istorijske nauke, pokazuju jasno uo ljive manjkavosti. I na savremenu produkciju srpske istoriografije u potpunosti se može primeniti (davnašnja) primedba koju su kriti ari u Britaniji upu ivali pristalicama i zagovornicima tradicionalnih oblika

186 186 Miroslav Jovanovi Istorija 20. veka, 1/2010 politi ke istorije da se nijedan od njih ne obra a onome što bi trebalo da bude središnje pitanje svakog prou avanja politike, a to je sticanje i primena politi ke mo i i svakodnevno upravljanje politi kim sistemima (Džon Toš). Detaljna analiza sadržaja vode ih stru nih asopisa, glasila nau nih instituta (Istorijski asopis, Tokovi istorije, Istorija 20. veka), odnosno asopisa koji reprezentuju nau nu zajednicu (Zbornik Matice srpske za istoriju) u poslednjih pet godina ( ), pruža još dramati niju sliku trenutka. Analiziran je sadržaj radova objavljenih u vode im rubrikama: studije, rasprave, ogledi, istraživanja i stru ni prilozi. Sitniji istoriografski prilozi i saopštenja nisu analizirani, kako zbog pretežno informativnog karaktera, tako i zbog injenice da ine zanemarljiv deo ukupne nau ne produkcije. Prikazi i kritike, koji ine zna ajan deo sadržaja, analizirani su zasebno. U navedenom periodu objavljeno je ukupno 387 radova, od ega 350 radova doma ih autora, tj. preko 90%. Tokovi istorije Istorija 20. veka Zbornik MS za istoriju Istorijski asopis Ukupno % doma i autori ,4% stranih autori ,6% UKUPNO % Analiza sadržaja radova objavljenih u stru noj periodici tokom proteklih 5 6 godina nedvosmisleno svedo i o prevlasti tradicionalno pozitivisti kog pristupa istoriji. Dve tre ine radova posve eno je klasi nim istoricisti kim temama u ijem centru interesovanja su država, državne institucije, vlast, vojska, ratovanje i diplomatija. To nedvosmisleno pokazuje da srpska istoriografija još uvek svoj zadatak, i po etkom 21. veka, dominantno sagledava u skladu sa poznatom krilaticom E. Frimana iz osamdesetih godina 19. veka, da je istorija, politika prošlosti.... No, tematski opseg interesovanja nije jedini, ni najilustrativniji pokazatelj potpune dominacije klasi nog istoricizma u srpskoj istoriografiji. Mnogo preciznija, celovitija, ali i mnogo dramati nija predstava sti e se kada se komparativno analiziraju tematska interesovanja i primenjen nau ni metod. Dakle, osim tematske podele radovi su analizirani i u odnosu na primenjen nau ni metod. U tom pogledu razlikovani su oni radovi u kojima je primenjen klasi ni istoricisti ki metod (isklju ivo oslanjanje na neorankeovske postulate analize teksta, bez problemskog i teorijskog fundiranja teme, uz isklju ivo deskriptivno saopštavanje rezultata, bez analiti kog pristupa). I radovi bazirani na metodi nove istorije (multidisciplinarna metodologija, problemsko pozicioniranje, teorijsko promišljanje teme i analiti ki pristup obradi). Time se relativizuje formalna tematska podela na radove iz politi ke istorije sa jedne i društvene i kulturne istorije sa druge strane. Jer, za izu avanje tema iz nove istorije nije dovoljno samo uzeti neki društveni ili kulturni fenomen iz prošlosti. Ako se prilikom njegove obrade primenjuje metod tradicionalnog pozitivizma, što po pravilu

187 Savremena srpska istoriografija: karakteristike i trendovi 187 zna i i odsustvo teorijskog promišljanja i pozicioniranja teme, ne samo što se u najve em broju slu ajeva dobijaju prakti no neupotrebljivi rezultati, ve se jasno pokazuje da se kompleksnim problemima prošlosti pristupa bez problematizacije. POLITIKA DRUŠTVO TEME Tokovi istorije Istorija 20. veka Zbornik MS i istorija Ratovi, ustanci Diplomatija Politi ari, elite (biografije, biografske skice) Dinastija 3 3 Država, vlast, institucije Državna teritorija (oblasti, gradovi, 6 6 naselja) Vojska Partije, pokreti, ideologija Politi ki sistem (komunizam, državni teror) 6 6 Politi ka propaganda (javnost) Dokumenta (zakonici, povelje) 9 9 Arheologija ,9 Ekonomija, privreda Modernizacija, urbanizacija 4 4 Gra anstvo 2 2 Saobra aj 1 1 Arhitektura 3 3 Kultura i nauka (obrazovanje, štampa) Jezik i mediji 1 1 Istoriografija Demografija, stanovništvo 2 2 (e)migracije Društvene grupe (marginalne) Rodne studije / Gender (žene, porodica, brak) Detinjstvo, deca 3 3 Crkva, religija Kultura se anja (kult li nosti) 3 3 Svakodnevica (slobodno vreme, zabava...) Zdravstvo Obi an ovek 1 1 Slika drugog ,1% Istorijski asopis Ukupno % Na taj na in analizirana, produkcija doma ih autora u stru noj periodici još izraženije pokazuje apsolutnu dominaciju tradicionalne pozitivisti ke, doga ajne istorije i klasi ne istoricisti ke, neorankeovske metodologije (preko 90% radova).

188 188 Miroslav Jovanovi Istorija 20. veka, 1/2010 Tokovi Istorija Zbornik MS Istorijski Ukupno % istorije 20. veka za istoriju asopis pozitivizam/tema ,9% pozitivizam/metod pozitivizam/tema ,4% nova istorija/metod nova istorija/tema ,9% pozitivizam/metod nova istorija/tema ,8% nova istorija/metod 4 UKUPNO % Na istovetnu predstavu o apsolutnoj dominaciji tradicionalnog pozitivizma ukazuje i injenica da preko 80% autora u srpskoj istoriografiji i danas na po etku 21. veka uopšte ne koristi (ili bar ne navodi u svom radu) teorijsku literaturu vezanu za temu istraživanja, ak ni u onim slu ajevima kada je pojedine fenomene društvene, ekonomske ili kulturne istorije nemogu e obraditi bez teorijskog pristupa temi, istraživanju i elaboraciji rezultata istraživanja. Radovi bez navo enja teorijske literature Od ukupnog broja Tokovi istorije Istorija 20. veka Zbornik MS za istoriju Istorijski asopis Ukupno % ,7% Pored injenica o apsolutnoj prevlasti tradicionalnog pozitivizma, analiza je ukazala i na jedan zanimljiv fenomen. Sve eš e, pogotovo mla i autori (što posebno zabrinjava), u svojim radovima ne navode stariju literaturu. To ukazuje na suštinsko urušavanje osnovnih nau nih postulata, ak i neorankeovskih, u novijoj nau noj produkciji. I gotovo da daje za pravo onim kriti arima postmodernistima koji tvrde da se znanje u istoriografiji ne akumulira na isti na in kao i u drugim naukama. Radovi bez navo enja starije literature Od ukupnog broja Tokovi istorije Istorija 20. veka Zbornik MS za istoriju Istorijski asopis Ukupno % ,7% Jasno je da analize ovog tipa mogu izazvati brojne reakcije i pokrenuti mnoga pitanja i dileme. Stoga je neophodno unapred pokušati da se otklone neke nedoumice. Podela na rezultate koji pripadaju tradicionalnom pozitivizmu sa jedne, odnosno novoj istoriji sa druge strane, ne zna i da se tradicionalnim pozitivi-

189 Savremena srpska istoriografija: karakteristike i trendovi 189 sti kim radovima odri e svaka vrednost. Naprotiv. Svakako da izvestan broj radova koje odlikuje klasi an istoricisti ki pristup i metod proširuje naša znanja o prošlosti. Ali neke teme, obra ene na klasi an istoricisti ki na in, ne doprinose ni em drugom do nesistematskom nagomilavanju injenica prošlosti. Vremenom, njihov broj postaje sve ve i. Odsustvo teorijskog promišljanja i konceptualizacije ini te radove prakti no neupotrebljivim za dalji nau ni razvoj. U situaciji apsolutne prevage doga ajne istorije fokusirane na prou avanje politike i države, moglo bi se o ekivati da se nagomilavanjem ili, kako se esto kaže, akumuliranjem znanja približimo celovitijem i dubljem razumevanju vlastite prošlosti. Ali, da li je to zaista tako? Teško. Pre svega zbog injenice na koju je jasno ukazao Džon Toš, da istori ari koncentrisani isklju ivo na istraživanje primarnih izvora lako zaboravljaju da postoje veliki problemi istorijskih tuma enja. Ovakva vrsta analiza, tako e, može isprovocirati zamerku oslonjenu na impresionisti ki zaklju ak da je, uprkos svemu, došlo do izvesnog pomaka i da je, u pore enju sa prethodnim razdobljem, broj radova koji pripadaju novoj istoriji bitno pove an. Proverimo odmah tu hipotezu. Uporedimo produkciju iz poslednjih 5 6 godina sa produkcijom u stru noj periodici u prvoj polovini sedamdesetih godina 20. veka dakle u prvoj polovini one decenije tokom koje je u svetskoj istoriografiji nova istorija odnela definitivnu prevagu nad tradicionalnim pozitivizmom. Analiza asopisa Istorijski asopis, Istorija 20. veka, Zbornik MS za istoriju i Istorijski glasnik, za period godine jasno je pokazala da je i tada u srpskoj istoriografiji, što je bilo za o ekivati, apsolutno dominirao klasi ni istoricizam. Kao i tri i po decenije kasnije, i po etkom sedamdesetih godina u stru noj periodici su dominirali radovi doma ih autora. Istorijski glasnik Istorija 20. veka Zbornik MS za istoriju Istorijski asopis Ukupno % doma i autori ,3% stranih autori ,7% UKUPNO % Potpunu prevlast tradicionalnog pozitivizma po etkom sedamdesetih godina 20. veka više nego ubedljivo je pokazala uporedna analiza tematskog kruga interesovanja autora u odnosu na primenjeni metod. Istorijski Istorija Zbornik MS Istorijski Ukupno % glasnik 20. veka za istoriju asopis pozitivizam/tema ,0% pozitivizam/metod pozitivizam/tema % nova istorija/metod nova istorija/tema ,6% pozitivizam/metod nova istorija/tema ,4% nova istorija/metod UKUPNO %

190 190 Miroslav Jovanovi Istorija 20. veka, 1/2010 Tek jedan rad se i izborom teme i primenjenim metodom može svrstati u novu istoriju (tih godina veoma aktuelan, posve en primeni matemati kih modela u istoriografiji). Svi ostali radovi u potpunosti (i po tematskom interesovanju i prema metodološkom pristupu) spadaju u klasi ne istoricisti ke radove. U tom pogledu situacija se po etkom 21. veka istina donekle popravila, ali neznatno. Tako je za protekle tri i po decenije broj radova koji se i izborom teme i prema primenjenom interdisciplinarnom metodu mogu svrstati u novu istoriju narastao na itavih 8%. U isto vreme može se uo iti i izvesna promena tematskog interesa me u srpskim istori arima. Dok je po etkom sedamdesetih godina 20. veka 72% njih pokazivalo interes za klasi ne istoricisti ke teme, u prvoj deceniji 21. veka 65% je posve eno temama iz tradicionalno istoricisti kog kruga. Imaju i u vidu krug tematskih interesovanja i pogotovu koriš en metod, više je nego jasno da po etkom sedamdesetih godina 20. veka srpski istori ari uopšte nisu ose ali potrebu, niti imali naviku da koriste teorijsku literaturu u svom nau nom istraživanju. Radovi bez navo- enja teorijske literature Od ukupnog broja Istorijski glasnik Istorija 20. veka Zbornik MS za istoriju Istorijski asopis Ukupno % ,6% No, to se moglo i o ekivati. Ali ono što je posebno indikativno, vezano je za injenicu da je re o deceniji tokom koje se u vode im evropskim istoriografijama više nego jasno uo avala sve ve a tematska i metodološka prevlast nove istorije. To se, me utim, prema produkciji srpske istoriografije, ni na koji na in nije moglo ak ni naslutiti. Najzad, pojava neprihvatljiva ak i iz klasi nog istoricisti kog diskursa, da se u istoriografskim radovima ne navodi starija literatura, mogla se uo iti kao trend još u to doba. Istorijski Istorija 20. Zbornik MS Istorijski Ukupno % glasnik veka za istoriju asopis Radovi bez navo enja ,6% starije literature Od ukupnog broja Upore uju i ove podatke sa situacijom s po etka 21. veka može se uo iti da je i u tom segmentu došlo do uo ljivog napretka. U odnosu na tadašnju jednu petinu, danas više od tre ine autora smatra da baš nijedan rad srpske nau ne produkcije iz prethodnih decenija, ili vekova, kao nijedan rad svetske nau ne produkcije posve ene našoj nacionalnoj istoriji nema apsolutno nikakvu vrednost za njihovo istraživanje i rad. Stoga se oni dosledno pridržavaju manira da ve od prve napomene krenu sa navo enjem arhivskih signatura. Kao da se niko, nikada i nigde pre njih nije bavio tom ili sli nom tematikom. Oni, o ito, polaze od uverenja, utemeljenog u apsolutnom fetišizmu izvora, da sva istoriografska znanja

191 Savremena srpska istoriografija: karakteristike i trendovi 191 leže pohranjena u arhivskoj gra i i da ni ega, ni znanja, ni injenica, ni tuma enja van istorijskih izvora jednostavno nema, niti ih treba tražiti. Tek kada se uporede podaci iz prve polovine sedamdesetih godina 20. veka sa onima s po etka 21. veka, postaje više nego jasno da optimisti ka hipoteza da je tokom te tri decenije razvoj svetske istoriografije morao bitnije uticati na tendencije razvoja srpske istoriografije, nikako ne može opstati. Istina, teme i metodi nove istorije nešto su zastupljeniji danas no pre tri i po decenije, ali se teško može re i da je srpska istoriografija napravila suštinski pomak ka osvajanju tema i prihvatanju multidisciplinarnih metoda nove istorije. * Srpska istoriografija po etkom 21. veka ve im delom pokazuje odlike jedne male, zatvorene istoriografije, usredsre ene na sebe, istoriografije koja bitno kasni za svetskim tokovima, i u kojoj je više nego uo ljivo odsustvo razumevanja važnosti multidisciplinarnog i problemskog pristupa istraživanju prošlosti. itave tematske oblasti su nepokrivene ili slabo pokrivene (bez sinteti kog pogleda, kvantifikacije, bez problematizacije i konceptualizacije), poput ekonomske istorije, istorije spoljne politike i diplomatije, administrativne istorije državnih (partijskih) struktura; istorije kulture... A niz važnih istoriografskih problema osvetljen je zahvaljuju i istori arima van Srbije. I to kako onih koji bi se mogli svrstati u domen nove istorije, poput istorije društva (Mari-Žanin ali ), istorijske statistike (Holm Zundhauzen), tako i fenomena iz kruga tradicionalno pozitivisti kih, poput niza biografija istaknutih politi kih li nosti, koje je uradio Dejvid Mekenzi, ili niza studija o Nikoli Paši u i radikalima, Andreja Leonidovi a Šemjakina. Pokazuje se neshvatljiva neefikasnost i indolentnost ak i u onim poslovima za koje se može re i da pripadaju tradicionalnom, istoricisti kom poimanju zadatka istorijske nauke (npr. izdavanje zbirki izvora koje se, usled odsustva jasnog koncepta, objavljuju decenijama iako tematski obuhvataju veoma kratke hronološke periode). Savremena srpska istoriografija, posve ena beskrajnoj akumulaciji injenica, umesto da se suo i sa nagomilanim problemima struke i društvene funkcije nauke, poprima karakteristike memorijalisti kih lobija, nostalgi kih udruženja i ideologizovanih komuna, iji primarni cilj nije razumevanje prošlosti, ve stvaranje / formiranje ideoloških zaokruženih konstrukcija, uz pomo kojih se istiskuju i eliminišu drugi. Time, voljno ili ne, hotimice ili po inerciji, dospeva u neku vrstu nau nog autizma, u samoizolaciju koja ve odavno ni na koji na in ne pomaže razvoju u enja, a ni na koji na in ne može pomo i ni daljem razvoju nauke, niti celovitom razumevanju prošle stvarnosti. Time se srpska istoriografija jasno odredila u su eljavanju dve paradigme nau nog razvoja, profilisane još tokom šezdesetih godina 20. veka: napredak kroz širenje istorijskog u enja (Edvard Halet Kar), nasuprot napretka kroz nagomilavanje istorijskog znanja (Džefri Elton). Srpska istoriografija je poslednje decenije 20. i prvu deceniju 21. veka posvetila gotovo isklju ivo nagomilavanju istorijskog znanja. U tom klju u je razumela i imperativ doslednog i nepokolebljivog istrajavanja na koriš enju tradicionalnih, neorankeovskih istoricisti kih

192 192 Miroslav Jovanovi Istorija 20. veka, 1/2010 postulata i metoda s kraja 19. veka. Postulata koji se podvode pod zajedni ki imenitelj impresionisti kog empirizma zasnovanih na ideji da izvorima treba pri i bez predrasuda, videti šta se u njima nalazi, rekonstruisati pre ašnje stanje na osnovu onog što je na eno i, najzad, predstaviti rezultate tako što e eksplikacija predstavljati izraz utiska koji su izvori ostavili na istori ara. I upravo ta vododelnica izme u tradicionalnog, iskazanog kroz nagomilavanje ili pak akumulaciju istorijskog znanja, i novog, predstavljenog kroz širenje istorijskog u enja (na kojoj je srpska istoriografija skliznula ka totalnoj prevlasti prvog), odredila je i njeno zaostajanje za dominantnim tokovima razvoja istorijske nauke u svetu, kao i generalne trendove nau nog razvoja po etkom 21. veka.

193 IZVORI MARKO PIVAC 7434 W. Wisconsin Ave Wauwatosa, WI 53213, USA RAD BRITANSKE TAJNE SLUŽBE U JUGOSLAVIJI U PREDVE ERJE APRILSKOG RATA 1941 Izveštaj SOE operativca Džordža Tejlora To mora da sredite u Kairu. (Stop) U svakom slu aju meni izgleda važnije da uvedemo Jugoslaviju u rat nego da dobijemo par dana na solunskom frontu. (Stop) Izvedite to kako najbolje znate. (Kraj) /potpisao/ WSC, 22. mart 1941.(Premijer Vinston er il, ministru spoljnih poslova Antoni Idnu. U radu je predstavljen strogo poverljiv dokumenat britanske Organizacije za specijalne operacije (Special Operations Executive SOE) o planovima za Balkan, sa naglaskom na Jugoslaviju, u svetlu er ilovog uputstva Idnu marta da Jugoslaviju uvu e u Drugi svetski rat. Izveštaj je napisao Džordž Tejlor (George Taylor), drugi po inu šef SOE 26. februara u Atini i poslao ga sa popratnim pismom svom pretpostavljenom u Londonu ser Franku Nelsonu, izvršnom direktoru SOE. Dokument pod naslovom Izveštaj o organizaciji i planovima SOE za Balkan i obeležen strogo poverljivo, nalazi se se u Državnom arhivu (The National Archives) u Kew, Richmond, Velika Britanija. Engleski original sa srpskim prevodom se objavljuje uz dozvolu Državnog arhiva i upravnika Ureda Njenog veli anstva za službene publikacije (Controller of HM Stationery Office). PISMO I IZVEŠTAJ DŽORDŽA TEJLORA IZ ATINE NJEGOVOM ŠEFU U LONDONU SER FRANKU NELSONU Atina, 26. februar Poštovani C. D. 1 Prilažem kopiju izveštaja koji sam upravo izdiktirao, u kojem rezimiram šta sam do sada utvrdio kao rezultat svojih putovanja i šta sam uspeo da zapo nem, kao i svoje mišljenje o rezultatima koje bi mogli posti i. Bojim se da sve to nije ništa naro ito, jer ak i ono emu se nadam zavisi u velikoj meri od toga ko- 1 C. D. (ili CD) šifra za ser Franka Nelsona, izvršnog direktora SOE od jula do maja Pre Drugog svetskog rata, Nelson je izvesno vreme bio poslanik Konzervativne stranke u parlamentu.

194 194 Marko Pivac Istorija 20. veka, 1/2010 liko nam vremena još preostaje. Treba nam najmanje još tri sedmice da nas ništa ne omete u Gr koj i Jugoslaviji. Bilo mi je naro ito stalo da ne preuveli am naše mogu nosti. Iako sam pisao izveštaj imaju i u vidu pomo koju možemo dati Wavellu 2 (a u sadašnjoj situaciji i s obzirom na nedavnu odluku, složi ete se, verujem, da je to jedino mogu e gledište), molim vas verujte mi da sam neprestano davao apsolutan prioritet planu Nafta koji je i bio neposredan razlog mog dolaska ovamo. Okolnosti su se, nažalost, prili no promenile od mog odlaska iz Londona. Vreme nam je prepolovljeno (na kraju krajeva tek je 18 dana prošlo od mog dolaska u Carigrad) a situacija je postala mnogo kriti nija i politi ki faktori dominantniji. Ovo možda izgleda kao izgovor da se preduhitri kritika, ali sam vrlo svestan injenice da do sada nismo uspeli da vam mnogo pomognemo. Nisam zaboravio potrebu da se stvari ulepšaju, ali vi ete svakako razumeti da bi bilo samoubila ki insistirati da se uradi nešto spektakularno u Rumuniji, Bugarskoj i Jugoslaviji, 3 dok inimo poslednji o ajni ki napor da, uprkos nedostatku vremena, dovršimo našu organizaciju pre no što Nemci krenu. Žao mi je tako e što sam putovao na sve strane i što su kao posledica toga li ne šifre do sada bile bez koristi. Znam kako ljude u Londonu prosto dovodi do ludila kada ne znaju gde da na u svog oveka i ne mogu da održavaju redovnu 4 vezu sa njim. Objašnjenje i u ovom slu aju je isto. Od kada sam stigao u Carigrad dominiraju a injenica u celoj situaciji je postala o igledna nema ka namera da što ranije krenu dole, a jedini mogu i stav SO 5 bio je da organizujemo što se više može u malo preostalog vremena. To je zna ilo da smo svi morali da idemo na teren i raspodelimo rad otprilike da D. H.13 6 uzme Rumuniju, D. H.2 7 Bugarsku a ja Jugoslaviju i Gr ku. Poslednje dve zemlje, s obzirom na predstoje u nema ku okupaciju Bugarske i odluku donetu ovde pre neki dan, 8 postale su vitalne ta ke za ceo Balkan. O ekujem da u da putujem na relaciji Beograd Atina. Sutra se vra am u Beograd. Iz 2 General Archibald Wavell, glavni komandant za Srednji istok. 3 U engleskom originalu upotrebljena skra enica J. S. ; Tejlorov izveštaj potvr uje da se radi o Jugoslaviji. 4 Istaknuto u originalu. 5 SO Organizacija za specijalne operacije, SOE. 6 D. H. 13 šifra za Alfred Gardyne de Chastelaina (Vodušek Stari, 427), šefa podsekcije SOE u Rumuniji. 7 D. H. 2 identitet nosioca šifre nepoznat. 8 Nedavna odluka koju Tejlor pominje doneta je 22. februara na sastanku A. Idna sa gr kim liderima u palati Tatoi blizu Atine. Centralna tema razgovora bili su planovi za zajedni ki otpor Grka i Britanaca kada do e do o ekivanog napada Nema ke na Gr ku. Neminovno se razgovaralo i o Jugoslaviji. Njeno oklevanje da se opredeli izazivalo je veliku zabrinutost i otežalo planiranje vojnih operacija. Tejlorovu primedbu u pismu Nelsonu da je njegov izveštaj pisan imaju i vidu pomo koju možemo dati Wavellu, kao i onu gde kaže da su im potrebne još najmanje tri sedmice da ih nešto ne omete u Gr koj i Jugoslaviji treba posmatrati u kontekstu razgovora u Tatoiu. Kako je Tejlor planirao da iskoristi te tri sedmice u Jugoslaviji vidi iz njegovog izveštaja.

195 Rad britanske tajne službe u Jugoslaviji u predve erje Aprilskog rata Beograda ne mogu da odem dok ne budem siguran da je ura eno sve što je moglo da se uradi u vezi sa etiri stvari: Plan za Dunav (a) Radio telegrafske komunikacije (b) Organizacija švercovanja u Bugarsku preko Bosiljgrada (c) Tatini 9 planovi za miniranje na železni koj pruzi Niš Skoplje ev- elija U pogledu organizacije i osoblja jedino me brine ovo mesto, koje je sada bitno za snabdevanje i koje e uskoro da postane glavni centar za Balkan. Zbog toga je za mene neophodno da Berthoud 10 bude ovde. Odmah u ga dovesti ako budem mogao, ali ako on insistira da ide ku i oslanjam se na vas da ga vratite ovamo što pre. Beograd je u redu. Stari D. H.Y. 11 je sjajan i zaslužuje svaku vrstu pohvala. Svi izvan naše grupacije, na primer Y.P.-ovci, 12 Heywood, 13 Longmore, 14 D`Albiac 15 itd., do sada su bili od velike pomo i. [Dobro] 16 Žao mi je što je ovo tako zbrzano i skoro ne itljivo škrabanje ali, kao i u svemu ostalom, borim se sa nedostatkom vremena. Poštanska torba je u stvari ve zatvorena, a uspe u da ovo smestim u avion samo preko veza. Još jednom, iskreno izvinjenje što sam vam do sada dao toliko malo što se ti e rezultata, što stalno tražim pomo, a najviše (jer u tome imam više kontrole) što vas nisam dovoljno izveštavao o svemu šta se doga a. Sve što mogu je da vas molim da verujete da mi svi ovde radimo sve što je u našoj mo i da se nešto solidno organizuje, i da se nadate sa što više strpljenja (uprkos meni dobro poznatih teško a kod vas) da e se nešto ipak posti i. Nadam se da je sve u redu u kancelariji i da se ne ubijate od preteranog rada. Molim vas pozdravite sve od mene 9 Tata SOE šifra za Iliju Trifunovi a Bir anina. Ro en u Topoli 1877, Trifunovi je mlad otišao u Južnu Srbiju da se bori u etnicima pod komandom vojvode Vojina Vuka Popovi- a. Posle Vukove smrti u borbi dobio je in vojvode. U periodu bio je predsednik etni ke organizacije u Jugoslaviji, a posle predsednik Narodne odbrane. Po kapitulaciji Jugoslavije u aprilu prvo odlazi u Kolašin a zatim u Split gde organizuje etni ke snage. Na prole e general Draža Mihailovi ga imenuje za komandanta etni kih odreda u Dalmaciji, Hercegovini i zapadnoj Bosni. Umro je u Splitu 4. februara Eric Alfred Berthoud, diplomirani hemi ar, po izbijanju rata po eo da radi za Ministarstvo za ogrev i elektri nu energiju (Ministry of Fuel and Power) i kao takav poslan u Bukurešt da radi pri Britanskom poslanstvu. 11 D. H.Y SOE šifra za Thomas Mastersona, šefa SOE na terenu u Jugoslaviji koji je bio kamufliran kao prvi sekretar u Britanskom poslanstvu u Beogradu. Ranije je radio kao obaveštajac u Bukureštu. Tejlorov blizak saradnik u Beogradu od februara Identitet nosioca ( nosilaca) šifre Y.P. s nepoznat. 13 General major T. G. G. Heywood, šef Britanske vojne misije u Gr koj. Prisustvovao britansko-gr koj konferenciji održanoj 22. februara Glavni maršal vazduhoplovstva (Air Chief Marshal) ser Murray Longmore, komandant avijacije na Srednjem istoku. 15 U originalu naveden kao D`Alhai, verovatno štamparska greška. Pravo ime: D`Albiac vicemaršal vazduhoplovstva John D`Albiac je u to vreme bio komandant avijacije u Gr koj. 16 Primedba napisana rukom na margini. Identitet autora primedbe nije mogu e utvrditi, ali je najverovatnije to bio komentar Tejlorovog pretpostavljenog u Londonu, Franka Nelsona, izvršnog direktora SOE, kome je pismo upu eno.

196 196 Marko Pivac Istorija 20. veka, 1/2010 S poštovanjem A/D. 17 P. S. Sumnjam da u se ikada više vratiti u Carigrad svakako ne, osim ako nam se da vremena da završimo našu organizaciju u zemljama i a to ne o ekujem. Imam divan san da u jednog dana biti u stanju da upravljam operacijama preko radio-aparata iz naše Ratne komande na azijskoj strani Bosfora ali ne verujem da e se to ikada ostvariti. Mnogo je verovatnije da u postati bespomo an izbeglica na Kritu. P. P. S. Slobodno recite C. S.S.-u 20 da je bio savršen kolega uvek od velike pomo i, stoprocentan saradnik i za divljenje u svakom pogledu. A. D. STROGO POVERLJIVO IZVEŠTAJ O ORGANIZACIJI I PLANOVIMA SOE ZA BALKAN 22 A. UVOD Izveštaj koji sledi sadrži informacije i utiske koje sam stekao u toku nedavnih poseta Carigradu, Bugarskoj, Jugoslaviji i Gr koj. Nisam mogao da posetim Rumuniju, ali sam o toj zemlji dobio sve potrebne informacije od D/H koji se upravo vratio iz Bukurešta pošto je ispunio sve planove SO2 24 za tu zemlju. Ne pominjem Ma arsku jer nisam mogao ni da je posetim ni da se sastanem sa našim glavnim predstavnikom tamo, a na Gr ku se osvr em samo ukoliko služi kao baza za materijal koji se šalje u Jugoslaviju i Bugarsku. Zaseban izveštaj o radu SO2 u Gr koj bi e dostavljen što ranije bude mogu e. B. RUMUNIJA I. Veze Organizacije kroz koje radimo u Rumuniji su niže navedene. Treba imati na umu da sada u Rumuniji nema nijednog britanskog agenta 25 i u pogledu rezultata potpuno zavisimo od aktivnosti rumunskih organizacija sa kojima smo uspostavili veze i kojima smo dostavili novac, materijal i instrukcije. 17 A/D (ili AD) šifra za Džordža Fransisa Tejlora (George Francis Taylor), na elnika štaba izvršnog direktora SOE Franka Nelsona. Džordž Tejlor je od do jula radio za Sekciju D SIS, a novu dužnost je preuzeo i Od jula i bio je prvi direktor operacija SOE zemlja kojoj je data šifra nepoznata zemlja kojoj je data šifra nepoznata. 20 C. S.S. identitet nosioca šifre nepoznat identitet nosioca šifre nepoznat. 22 U originalu skra enica S.O. za SOE. 23 D/H.13 šifra za Alfred Gardyne de Chastelaina, šefa SOE podsekcije u Rumuniji. 24 S.O.2 šifra za sekciju SOE za subverziju i sabotažu. 25 Britansko diplomatsko osoblje, kao i tajni operativci, povu eni iz Rumunije polovinom februara 1941.

197 Rad britanske tajne službe u Jugoslaviji u predve erje Aprilskog rata Maniuova 26 Narodna zemljoradni ka stranka. Ova stranka je glavna osnovica rada S.O.2 u Rumuniji. Broj ano je dosta jaka, naro ito u Transilvaniji. Njena struktura, ranije normalna za politi ku stranku, potpuno je reorganizovana u protekla dva meseca tako da bi mogla da vrši ono što mi želimo posle totalne nema ke okupacije. Vode i lanovi, sada organizovani u malim elijama u svakom gradu i oblasti, jedini su na koje se možemo osloniti za aktivnu delatnost, a nema ih mnogo. Postoji, me utim, prili no veliki broj simpatizera od kojih se može o ekivati da im pruže pasivnu podršku. Sam Maniu i njegov glavni saradnik su uvereni da mogu, na dati poziv, da izvrše prili no široku sabotersku akciju, uglavnom manjih razmera, ali u izvesnim slu ajevima i napade na zna ajne objekte. Li no sumnjam da e, pod sadašnjim uslovima nema ke okupacije, ova prili no labavo organizovana politi ka stranka biti u stanju kada do e stani-pani da postigne mnogo prakti nih rezultata. Oni tvrde da mogu da izvedu slede e akcije: (a) Manje sabotaže kao presecanje železni kih pruga, izazivanje požara i manja ometanja komunikacija uopšte. Smatram da e mo i da rade ovo na dosta širokoj bazi, ali ne dugo. Zna ajniju sabotažu rafinerija, fabrika, aerodroma i drugih vojnih objekata detaljnije navedenih niže. Prili no sumnjam u to. (b) Terorizam na široj osnovi u vidu napada na manje formacije nema kih vojnika pod povoljnim okolnostima. Uveliko sumnjam i u ovo. Ardealul. Ovo je tajno udruženje ije smo formiranje uglavnom mi inspirisali i snabdeli novcem. Vrlo je blisko povezano sa Maniuovom Zemljoradni kom strankom, uklju uju i mnoge od aktivnijih organizatora u manjim gradovima. vrš e je organizovano nego Zemljoradni ka stranka, radi kao tajno udruženje i daleko je sposobnije da preduzme planirane napade na objekte. Ne e biti osposobljeno za rušenje zna ajnih objekata kao što su važni mostovi, tuneli ili drumovi. Prokopius. 27 Ovo je nom de guerre našeg glavnog agenta u Rumuniji, koji osim koordinacije rada drugih pomenutih grupa ima malu, izvežbanu grupu sabotera koji u skromnim razmerama deluju ve dosta dugo. Gotovo sve saboterske akcije o kojima se iz Rumunije izveštavalo u poslednjih nekoliko meseci, kao što su požari u rafinerijama, pregrejavanje osovinskih ležaja lokomotiva i presecanje pruga, napadi na naftovode, delo su ove grupe. Grupa je mala i ne može da preduzima zna ajne akcije rušenja, ali je iskusna i njeni ljudi su od osvedo ene hrabrosti u pore enju sa Narodnom zemljoradni kom strankom i Ardealulom, koji tek treba da dokažu sposobnost za aktivan rad. Razno. Postoje još 3 4 grupe u Rumuniji sa kojima smo bili u dodiru s vremena na vreme i koje su obe ale, kada ih Prokopius pozove, da e dati sve od 26 Juliu Maniu ( ), rumunski politi ar, pre i posle Prvog svetskog rata lider Narodne stranke Transilvanije i Banata, tri puta premijer Rumunije u periodu od do 1933, osniva i lider Narodne zemljoradni ke stranke. 27 Prokopius i sva ostala konspirativna imena pisana u prevodu kurzivom.

198 198 Marko Pivac Istorija 20. veka, 1/2010 sebe u vršenju manjih sabotaža, pogotovo u ometanju komunikacija. Nemam, me utim, poverenja ni u jednu od njih, niti o ekujem od njih neke rezultate. II. Komunikacije Prokopius predstavlja koordinacioni faktor me u našim rumunskim organizacijama. Mi instrukcije šaljemo njemu, a on ih prosle uje raznim grupama koje za nas rade. Glavno komunikaciono sredstvo je radiotelegrafski aparat za prijem i slanje poruka koji je stavljen na raspolaganje Maniuovim operativcima. Ovaj aparat održava komunikaciju sa našom Ratnom centralom u Carigradu, koriste i specijalnu šifru koju je Prokopius dobio. Ove radiotelegrafske komunikacije su isprobane i funkcionišu dobro. Postoje tako e dva radio aparata koje je nabavila Maniuova stranka, kao i jedan mali aparat u koferu kojim smo ih mi snabdeli i koji se sada upotrebljava za unutrašnje komunikacije izme u Transilvanije i Bukurešta, ali koji može, ako bude potrebno, da uspostavi vezu sa Ratnom centralom u Carigradu. Osim radiotelegrafske veze uspostavljena je i kurirska služba izme u naše kancelarije u Carigradu i Prokopiusa koja e poslužiti za dvonedeljnu šifriranu službu sve dok Turska ostane neutralna. III. Snabdevanje Izvesna koli ina materijala, to jest visoko razorni eksplozivni materijal i uobi ajene sprave S. O.2 ostavili smo u Rumuniji pod kontrolom Prokopiusa. U pitanju je, me utim, mala koli ina. Ve i deo materijala potrebnog za dole navedene akcije liferova e na licu mesta Maniuova organizacija koja ima pristup i vojnim i trgova kim izvorima snabdevanja. Finansijska sredstva ostavljena Prokopiusu dovoljna su da pokriju troškove tri pomenute organizacije za najmanje šest meseci. Maniuova stranka ima znatna sopstvena finansijska sredstva, osim onih koja smo joj dostavili. IV. Planovi Prokopius, a preko njega i ostale organizacije, dobio je detaljna uputstva za napadanje objekata i opšte instrukcije kada te napade treba preduzeti. Dalje instrukcije za akciju bi e date radiotelegrafski s vremena na vreme, kako to prilike budu zahtevale. Objekti i razni oblici saboterske delatnosti date u zadatak ovoj organizaciji mogu se sažeto opisati na slede i na in: (a) Naftni objekti. Ovo se odnosi na: (i) Polja i rafinerije se mogu napasti naro ito izazivanjem požara. (ii) Naftovode, pumpe itd. (iii) Sredstva prenosa nafte, puteve i reke. (b) Vojni objekti:

199 Rad britanske tajne službe u Jugoslaviji u predve erje Aprilskog rata (i) Arsenal u Bukureštu (ii) Nema ki glavni stan u Bukureštu (iii) Nema ka vojna telefonska centrala u Ploeštiju (iv) Nema ki (nedavno instalirani) dalekovodni sistem kablova (v) Aerodrom u Bukureštu (sa ciljem da se unište prizemljeni avioni) (vi) Fabrika aviona u Brašovu Razne organizacije su izvesno vreme pripremale planove za napade na sve ove objekte i tvrde da su u stanju da ih izvedu na dati signal. Tvrde, na primer, da su minirali arsenal u Bukureštu, nema ki glavni stan u Bukureštu i nema ku vojnu telefonsku centralu u Ploeštiju. Organizacijama smo dali liste zna- ajnijih objekata kao što su most na Cernoj vodi, važne železni ke raskrsnice i glavne pruge iz Brašova u Ma arsku, kao i lu ka utvr enja u Konstanci. Ne verujem, me utim, da e oni biti u stanju da to uspešno izvedu. (c) Stalna sabotaža manjih razmera po itavoj zemlji kao ošte enje osovinskih ležaja na železni kim prugama i druge vrste ometanja voznog parka, izbacivanje vozova iz koloseka, paljevina i terorizam. 3. Instrukcije su date kada akcija treba da po ne. One su slede e: [Otada je prošlo 3 sedmice] (a) Napadi na naftne objekte da po nu oko 28. februara; sve tri organizacije tvrde da e biti spremne do tog datuma. Ako ima ikakvog izgleda da R. A.F. 28 bombarduje naftne objekte u Rumuniji mi bismo odredili datum naše akcije tako da se izvede u isto vreme kada i bombardovanje, pod uslovom da to ne zna i duže odlaganje. Nema sumnje da bi ak i veoma malo bombardovanje zna ilo vrlo mnogo za akciju naših prijatelja. Na prvom mestu to bi bila za njih velika moralna podrška, jer svi o ekuju da e posle povla enja diplomatske misije do i do bombardovanja, i ako se to ne dogodi oni e biti razo arani, što e opet da uti e na njihovu spremnost da sami stupe u akciju. Bombardovanje bi stvorilo povoljne uslove za njihovu sabotažu, a istovremeno omogu ilo da nastane konfuzija ime bi se smanjile šanse da se utvrdi njihova odgovornost za akciju. Koliko mi je, me utim, poznato, šansa da do tog bombardovanja do e prakti ki ne postoji, tako da mi nezavisno nastavljamo sa svojim planovima. Imamo naro ito u vidu da što duže odlažemo akciju, to e naši prijatelji pre da izgube volju. Zato je 28. februar odre en za dan napada 29 na naftne objekte. [Da] (b) Manje sabotaže na širokoj bazi su u izvesnoj meri ve u toku i bi e poja ane u maksimalnoj meri istovremeno sa napadom na naftne objekte, to jest od 28. februara. 28 Royal Air Force (RAF), Kraljevska avijacija. 29 as napada u engleskom originalu: zero hour.

200 200 Marko Pivac Istorija 20. veka, 1/2010 (c) Napad na vojne objekte e biti preduzet im po nu zna ajni nema ki pokreti na jug kroz Bugarsku, jer e tada efekat naših rezultata u Rumuniji biti najve i. 4. Vršimo pripreme da iz Rumunije krišom izvu emo neke vode e probritanske antinema ke li nosti sa namerom da se okupe na pogodnom mestu, na primer u Palestini, da formiraju oslobodila ku stranku koja bi organizovala radioemisije za Rumuniju i kontaktirala sa tamošnjim pristalicama da održi njihov moral na visini za vreme nema ke okupacije i pripremi ih za povratak savezni kih snaga. C. BUGARSKA I. Veze Organizacije kroz koje delujemo u Bugarskoj: Zemljoradni ka stranka vo a: Dimitrov 30 pseudonim John. Ova stranka je glavna baza našeg delovanja u Bugarskoj. Kao organizacija, nije brojno velika. Vlada je progoni i stranka je bez ikakvog zvani nog uticaja. Iako malobrojna, grupa je dobro i vrsto organizovana u ilegali i veoma iskusna u konspirativnom radu. Njeni vode i lanovi su vrlo hrabri ljudi i, za razliku od Rumunije, uveren sam da kada kažu da e nešto da urade sigurno e to i pokušati. Mislim tako e da ne preteruju u pogledu svojih sposobnosti za akciju. Policijske mere preduzete 22. februara protiv te organizacije donekle su oslabile njenu efikasnost. Kostov, jedan od glavnih Johnovih saradnika, kao i drugi lanovi organizacije su uhapšeni. Sam John je pobegao, 31 ali je morao da pre e u punu ilegalu tako da trenutno nismo u vezi s njim. To ne e uopšte da slomi organizaciju koja je oduvek bila u ilegali. Njene vo e su predvi ali pokušaje da ih uhapse bilo kog trenutka, pa su prema tome i usmeravali svoje planove. Ovaj incident nas spre ava da ih i dalje snabdevamo materijalom u Sofiji na na- in na koji smo do sada radili, pa emo morati ponovo da zapo nemo krijum arenje preko jugoslovenske granice. [Ne] Johnovi planovi, kao što su nam prikazani pre desetak dana, predvi aju formiranje malih naoružanih grupa, pogotovo u isto noj i severnoj Bugarskoj, za saboterske prepade uz pomo brojnih pasivnih pristalica, simpatizera Zemljoradni ke stranke u manjim gradovima i selima. Ukupan broj ljudi u ovim grupama je manji od stotinu, verovatno 8 10 grupa sa po desetak ljudi u svakoj. Ovakva organizacija o igledno ne bi bila sposobna za ta no tempirana rušenja ve ih razmera, na primer razaranje važnih mostova ili napade na železni ke raskrsnice, ranžirne stanice, ili bilo kakve dobro branjene objekte. Oni 30 Georgij M. Dimitrov ( ), zvani Gemeto, lider Zemljoradni ke stranke u Bugarskoj. 31 Dimitrov Gemeto morao je da napusti Bugarsku u februaru kada je njegova organizacija uništila dva nema ka voza. Sklonio se u Carigrad, a zatim u Beograd.

201 Rad britanske tajne službe u Jugoslaviji u predve erje Aprilskog rata bi, me utim, bili u stanju da vrše manje sabotaže na širokoj osnovi kao i korisne prepade na slabije zašti ene saobra ajne veze kao što su železni ke pruge, drumovi i manji mostovi u planinskim krajevima. Dobar primer njihovog rada je uništenje naftnog voza od 32 vagona cisterni ruske nafte, 11. februara nešto severnije od Dragomana. Ovo je bio vrlo dobro izvršen i potpuno uspešan poduhvat. [Jeste] Protoguerofisti nom de guerre njihovog vo e je Thomas. To je u stvari mala grupa profesionalnih makedonskih terorista. Oni su u tesnoj vezi sa Johnom i spremni su da rade po njegovim uputstvima. Na njih se može potpuno osloniti da e energi no i hrabro da izvrše sve što preduzmu, ali sve što oni mogu stvarno da urade svodi se na izolovane teroristi ke akte. 3. U vezi smo sa strankom Vel eva, 32 ali imam utisak da e oni odlu iti da za nas ne rade ništa aktivno. 4. Tu je i turska saboterska organizacija koja operiše u lukama na Crnom moru, Varni i Burgasu. Oni dobijaju direktive iz Carigrada sasvim nezavisno od naše organizacije u Bugarskoj. Nedavno su uništili voz sa 35 vagona cisterni ruske nafte. II. Komunikacije John je snabdeven radiotelegrafskim aparatom za uspostavljanje veze sa Ratnom centralom u Carigradu. Do trenutka kada je morao da napusti Sofiju nije uspeo da na e operatora. Zato je bio snabdeven spravom za automatsko slanje Morze signala koja e omogu iti nekvalifikovanom operatoru da odašilja, ali ne i da prima. Za sada postoji samo jednosmerna komunikacija preko radiotelegrafskog aparata sa našim bugarskim prijateljima. Sva sre a, me utim, da je napravljen aranžman za komunikaciju sa Jugoslavijom preko kurira. John je u bliskoj vezi sa srpskom Zemljoradni kom strankom u Jugoslaviji, koja je na naš predlog regrutovala dva agenta u Bosiljgradu, ija su imena i adrese date Johnu. Kako Johnovi ljudi lako i redovno prelaze granicu preko puta Bosiljgrada trebalo bi da mu bude lako da ponovo stupi u vezu sa nama preko kurira, a tako e i nama da mu pošaljemo radio operatora, koga pokušavamo da prona emo uz pomo srpske Zemljoradni ke stranke. Postoje izgledi da emo uspeti da ostavimo jedan radiotelegrafski aparat u ameri kom poslanstvu u Sofiji, pa kada John bude o tome obavešten on može da stupi u vezu sa nekim od osoblja poslanstva. John je isto tako omogu io kurirski sistem za Solun, ali aranžman za kontakt sa ovim kuririma ne može da zapo ne dok John ponovo ne uspostavi vezu sa nama. 32 Pukovnik Damjan Vel ev ( ), politi ar, lider grupe Zveno. Godine sa svojom grupom organizovao državni udar, zatim pobegao u inostranstvo, a po povratku u Bugarsku uhapšen. Za vreme Drugog svetskog rata stupio u Narodni front, postao ministar odbrane. Posle rata ambasador u Švajcarskoj, ali uskoro daje ostavku i dobija azil. U Švajcarskoj je živeo do smrti.

202 202 Marko Pivac Istorija 20. veka, 1/2010 III. Snabdevanje Do incidenta od 22. februara slali smo materijal u Sofiju koji je zatim predavan Johnu, a on ga je delio svojim grupama. Materijal koji smo do sada poslali sastojao se od oko 20 automatskih mašinskih pištolja, srednje koli ine jako razornog eksploziva, uobi ajene S.O.2 sprave i malog broja ru nih granata. I on i Thomas su dobili dovoljno novca za najmanje šest meseci. John može da nabavi onoliko pušaka i municije koliko mu treba. Može, tako e, da nabavi izvesnu koli inu jako razornih eksploziva iz vojnih izvora. Izuzetno je, me utim, potrebno da naoruža svoje grupe za prepade ne im boljim od pušaka, to jest ili mašinskim pištoljima ili puškomitraljezima. 33 U slu aju da to ne može da mu se obezbedi, od njega ne možemo mnogo o ekivati. Bitno je tako e da bude snabdeven nagaznim minama, kao i granatama i zapaljivim bombama. Sve ovo e sada morati da se prokrijum ari u Bugarsku preko jugoslovenske granice. Postupak e biti da se materijal namenjen Johnu šalje iz naših baza u Gr koj srpskoj Zemljoradni koj stranci u Jugoslaviji, koja e ga tada prebaciti u skladište koje e biti pripremljeno u Bosiljgradu. Johnovi kuriri e tada pre i preko granice i pokupiti ga. O igledno je da je ovde pitanje vremena najvažnije i da zato treba da ovaj materijal namenjen Bugarskoj dostavimo što pre srpskoj Zemljoradni koj stranci. IV. Propaganda Ilegalne propagandne biltene u Bugarskoj za sada objavljuje mesna organizacija koju mi subvencionišemo. Nedavno smo toj organizaciji dostavili dovoljno novca da je osposobimo da to radi u periodu od šest meseci posle odlaska britanskog osoblja. 1. Deponovali smo sumu od milion leva kod mitropolita Stefana s kojim smo bili u vezi i koji ima nameru da ovaj novac upotrebi na antinema ku propagandu koliko je to mogu e, uglavnom u pravoslavnim crkvenim krugovima. V. Planovi Thomas je dobio instrukcije da zapo ne teroristi ku kampanju im Nemci pre u Dunav. Instrukcije Johnu su slede e: (a) im Nemci pre u Dunav Johnova grupa, uz pomo njegovih pristalica zemljoradnika, da zapo ne uobi ajenu manju sabotažu, to jest rušenje, paljenje, itd. na široj osnovi i to da produži do daljega. Vojni ataše u Sofiji, koji je upoznat sa mogu nostima Johnove organizacije, pripremio je listu specifi nih objekata. Ona se koncentriše na nezašti ene objekte komunikacija, drumove, železnice, telefone, telegrafske i radio-stanice, industrijske i komercijalne objekte koji se mogu napasti bilo zapaljivim bombama bilo granatama. 33 Na engleskom tommy gun, laki puškomitraljez, dobio je ime po pronalaza u ameri kom generalu J. T. Tompsonu.

203 Rad britanske tajne službe u Jugoslaviji u predve erje Aprilskog rata (b) Napadi na vojne komunikacije e po eti tek kada Nemci stvarno stignu do mesta koji su objekti napada. John je dobio instrukcije da se koncentriše na dve glavne oblasti: (i) Železni ku prugu severno od Stare Zagore koju bi mogao da prese e na mestima gde nije uvana, a nadamo se i da e biti u stanju da organizuje rušenja na mestima kao što su tuneli ili mostovi, gde se može prouzrokovati maksimalna šteta. (ii) Dolinu Strume, pogotovo kanjon Kresna, gde se nadamo da bi njegovi ljudi mogli da skotrljaju velike stene i možda da miniraju put na pogodnim mestima. (c) Ako situacija bude povoljna, on se nada da e biti u stanju da vodi poja ano gerilsko ratovanje, formiraju i grupe svojih simpatizera seljaka i održavaju i manje jedinice gerilske vojske u planinama. Sasvim je uveren da e biti u stanju da dobije puške i municiju za te grupe od simpatizera u vojsci. Kao što je bio slu aj sa Rumunijom, nadamo se da e, neposredno po nema koj okupaciji, neki probritanski vode i ljudi prebe i preko jugoslovenske granice a mi emo ih tada prebaciti na mesto koje tek treba izabrati da bi tu formirali bugarsku oslobodila ku grupu na isti na in kao i rumunsku grupu pomenutu u IV (4). D. JUGOSLAVIJA [Sekcija sa najviše nade i veoma raznolikim vezama] I. Veze Veze sa kojima radimo u Jugoslaviji su slede e: Slovenija i Hrvatska (a) Radimo vrlo blisko sa slovena kom demokratskom grupom koju vode dr ok i profesor Rudolf, iji je pseudonim Rukavina. 34 Ovi ljudi za razliku od klerikalne stranke snažno su antinema ki nastrojeni, ogor eno antiitalijanski a proengleski (ili, ta nije, prozapadnja ki liberali). U pogledu svojih ideja ne predstavljaju veliki deo slovena kog naroda, ali su odli no organizovani u ilegali i veoma iskusni u konspirativnom radu budu i da su se održali kao ilegalna organizacija (bez ikakvog ozbiljnog pokušaja beogradskog režima da ih suzbije) u dužem nizu godina. Njihova organizacija uklju uje slovena ku manjinu u Istri i Slovence u Austriji, a mi smo ih do sada koristili za sabotaže i antinema ku propagandu u Austriji i antiitalijansku propagandu sa malo sabotaže u Istri. U Austriji su se pokazali veoma sposobni i tu su uspešno izveli nekoliko presecanja železni kih pruga i napada na fabrike i skladišta. U protekla dva meseca rasturili su velike koli ine štampane propagande u Italiji. Oduvek su vršili sabotažu osovinskih ležaja na železni kim prugama koje su vodile u Nema ku, kao i nešto ilegalne probritanske propagande za nas u samoj Jugoslaviji. Sada su definitivno 34 Dr Ivan Matija ok i profesor Ivan Rudolf, konspirativno ime Rukavina. U engleskom originalu konspirativno ime dato kao Rukovina.

204 204 Marko Pivac Istorija 20. veka, 1/2010 pristali da vrše manje sabotaže, rušenja ve ih razmera, pa ak i gerilsku borbu u slu aju da Jugoslavija bude napadnuta ili okupirana. Na osnovu našeg iskustva iz prošlosti siguran sam da e vršiti manje sabotaže usmerene naro ito na ometanje komunikacija. Sumnjam da e mo i da preduzmu ve a rušenja ili da vode gerilsko ratovanje. (b) Brankova 35 organizacija. Ovo je organizacija slovena kih iredentista koji su u svoju grupu tako e uklju ili nekoliko eških izbeglica veoma iskusnih u ilegalnom radu, kao i neke Hrvate. Ne predstavlja važnu politi ku grupu niti ima veliki broj lanova, ali je dobro organizovana i ima iskustva u vršenju manjih sabotaža. Organizacija još uvek održava, na primer, dosta pouzdanu ilegalnu vezu sa Ma arskom, a i sa eškom i Moravskom preko Austrije. Brankova organizacija blisko sara uje sa organizacijom oka i Rukavine i bi e sigurno u stanju da vrši manje sabotaže i ilegalnu propagandu. Oni tvrde da e voditi i gerilsko ratovanje, ali sumnjam u to. (c) Nedavno smo stupili u vezu sa hrvatskom demokratskom organizacijom dr Vildera. 36 Oni su korisni sa politi ke ta ke gledišta i željni da pomognu aktivnijim merama. Ne izgleda mi da e im priroda njihove organizacije omogu- iti da nam budu od velike prakti ne koristi. (d) U kontaktima smo sa nekoliko hrvatskih antiitalijanskih grupa na dalmatinskoj obali, naro ito u Splitu. Oni bi mogli da se osposobe za povremene saboterske poduhvate, ali se ne mogu smatrati ozbiljnom organizacijom. (e) Naša centrala za severozapadnu Jugoslaviju, bazirana u Zagrebu, 37 u vezi je sa nekoliko oficira, naro ito sa majorom komandantom inženjerskog bataljona zaduženog za rušenja uz granicu, specijalno mostova na rekama. Ovi oficiri nižih i srednjih inova su veoma antinema ki nastrojeni i više skloni da zauzmu vrst stav nego generali i politi ari u Beogradu. Srbija i Bosna. Imamo dve glavne organizacije u ovom delu Kraljevine. [Dobro su postigli politi kim pritiskom] (a) Prva je srpska Zemljoradni ka stranka, iji je nominalni lider dr Milan Gavrilovi 38, sada poslanik u Moskvi, a stvarni vo a Tupanjanin, 39 od sada poznat kao Stric. Mi smo ovu stranku subvencionisali od prošlog jula i oni su 35 Brankova organizacija : dr Milko Brezigar, konspirativno ime Branko. Brezigar je bio glavni urednik slovena kog liberalnog lista Jutro. 36 Ve eslav Vilder, pohrva eni eh, politi ar i publicista. Ro en u eškoj, živeo u Hrvatskoj od svoje sedme godine. Jedan od prvaka Samostalne demokratske stranke. Napustio zemlju mesec dana pre izbijanja aprilskog rata Direktor ureda za informacije jugoslovenske vlade u Londonu. Ostao je u britanskoj prestonici gde je i umro. 37 Britanski vicekonzul u Zagrebu, Trevor J. Glenville (šifra D/H14, konspirativno ime Neron [Nero]), službenik SOE. 38 Milan Gavrilovi ( ), politi ar, urednik Politike ( ), predsednik Zemljoradni ke stranke, prvi poslanik Kraljevine Jugoslavije u SSSR ( ), docnije u Londonu ministar u izbegli koj jugoslovenskoj vladi. Posle rata emigraro u SAD gde je i umro. 39 Miloš Tupanjanin, jedan od prvaka Zemljoradni ke stranke, vršilac dužnosti predsednika stranke dok je Milan Gavrilovi bio poslanik u Moskvi. Za vreme rata bio u Londonu gde je i umro.

205 Rad britanske tajne službe u Jugoslaviji u predve erje Aprilskog rata nam definitivno na raspolaganju za ilegalnu propagandu, sabotažu i gerilsko ratovanje kada Jugoslavija zarati. Stranka je broj ano dosta jaka, pogotovo u Bosni i Staroj Srbiji. Organizovana je pre svega kao politi ka stranka, a ne za ciljeve za koje bi mi hteli da je upotrebimo. Njena prednost u tome što ima agenata u takore i svakom gradu i selu u Bosni i Staroj Srbiji, dobre unutrašnje komunikacije i solidnu strana ku disciplinu. U bliskom je dodiru sa Johnovom Zemljoradni kom strankom u Bugarskoj. John i Stric gaje uzajamno poverenje do mere koja je za Balkan potpuno neobi na. Stri eva organizacija je definitivno korisna sa politi ke ta ke gledišta kao sredstvo uticaja na jugoslovensku vladu. 40 Tako e e, u to sam prili no siguran, biti sasvim efikasna u ilegalnoj propagandi i manjim sabotažama na širem prostoru, u slu aju nema kog napada ili okupacije. Nemam utisak da bi mogla da bude od bilo kakve koristi za velika vojna razaranja. Kad je re o gerilskom ratovanju, vode i lanovi tvrde da mogu da pozovu i okupe u planinama veliki seljaka, koje bi vodili isti ljudi koji su to radili u prošlom ratu. Mislim da je to ta no, a gerilske bande koje bi operisale na taj na in mogle da nanesu prili no veliku štetu neprijateljskim komunikacijama. Druga je u stvari naša bliska li na veza sa Ilijom Trifunovi em, od sada nazvanim Tata, koji je na elu svih nacionalnih udruženja u Jugoslaviji, kao što su Narodna odbrana, etnici i razne druge grupe bivših ratnika. Ove rodoljubive organizacije predstavljaju ki mu srpskog naroda i prirodno je da budu najvažniji faktor u bilo kakvom otporu nema koj invaziji, uporedo sa operacijama regularne vojske. One su tako e vrlo uticajne u vojsci i neke od njih imaju priznat paravojni status sa odre enim zadacima u slu aju rata. Tata ima jak li ni uticaj na sve ove grupe i verujemo da se na njega možemo potpuno osloniti kada je re o radu za nas. Do sada nije bilo mogu e da se oproba vrstina njihove unutrašnje organizacije, iako se u do sada jedinom slu aju u kome smo je probali, to jest u rasturanju našeg materijala po celoj zemlji pokazala efikasnom. Nažalost, Tatino zdravlje nije najbolje, a nije verovatno da bi bilo koji njegov pomo nik koji bi ga nasledio imao isti jaki uticaj na ove grupe. (c) Tatina organizacija se ve pokazala vrlo efektivna sa politi ke ta ke gledišta, to jest svojim uticajem na stav jugoslovenske vlade i službenika. Mislim da e tako e pokazati kao jedina efikasna organizacija koju imamo za ozbiljna vojna razaranja, zato što je ve donekle organizovana u te svrhe i zbog bliskih veza sa vojskom. Druga glavna funkcija koju bi Tatina organizacija mogla efikasno da vrši bilo bi gerilsko ratovanje dosta širokih razmera u planinama Bosne i Stare Srbije. Lideri grupa pod Tatom su takore i sve ljudi, ili njihovi sinovi ljudi, koji su to radili u prošlom ratu, a svi su spremni da to isto ine i sada. Crna Gora. Ve izvesno vreme imamo kontakte sa crnogorskim pukovnikom Radovi em, 41 od sada poznatim kao Ro ak, koji tvrdi da u Crnoj Gori 40 Branko ubrilovi, ministar poljoprivrede, predstavnik Zemljoradni ke stranke u vladi. 41 Pukovnik Dušan Radovi (u originalu ime dato kao Radoni ).

206 206 Marko Pivac Istorija 20. veka, 1/2010 može da organizuje ljudi kao gerilske grupe za sabotaže i ometanje komunikacija. Albanija. Ve smo izvesno vreme u bliskom dodiru sa glavnim albanskim izgnanicima u Jugoslaviji, kao Gani Begom, Kokošiem i Abas Kupijem. Ove grupe, zajedno sa svojim vezama u Albaniji, sada rade potpuno po našim uputstvima i preduze e svaku akciju koju nadležne vojne vlasti smatraju poželjnom, ili pre nego što Jugoslavija u e u rat ili posle toga. II. Komunikacije R. T. Organizacija radiotelegrafskih komunikacija više je napredovala u Jugoslaviji nego u bilo kojoj drugoj balkanskoj zemlji. Plan za specifi an sistem komunikacija izra en je u saradnji i sa C. 42 i ve je uglavnom sproveden. Glavne odlike plana su: (a) Nabavka dve centralne stanice koje bi održavale vezu sa našom Ratnom centralom u Carigradu. Jedna od ovih centralnih stanica bila bi uspostavljena u Beogradu i koriš ena u slu aju da neka naša organizacija preduzme akciju pre stvarnog ratovanja na tom podru ju; na primer, ako vlada u Beogradu popusti Nema koj, a neki elementi u zemlji zapo nu otpor ili ako Jugoslavija bude uvu- ena u rat ali ne bude odmah napadnuta. Druga je mobilna stanica koja bi operisala u planinama u ratnim uslovima i bila prebacivana iz mesta u mesto u zavisnosti od okolnosti. Ove dve stanice ne bi bile priklju ene nijednoj grupi ili organizaciji, ve bi samo predstavljale prenosne stanice. Dva aparata potrebna za ovu svrhu nalaze se u Beogradu, a kvalifikovani operatori se najzad obu avaju za njihovu upotrebu. Postoji šansa da uspostavimo tre u prenosnu stanicu u ameri kom poslanstvu u Sofiji. (b) Stvaranje mreže pomo nih stanica koje bi imale aparate smeštene kod pomenutih organizacija. Ovi aparati bi jednostavno slali poruke centralnim stanicama, a one ih prenosile Ratnoj centrali. Aparati su namenjeni za slanje u: (i) Ljubljanu ok i Branko ve instaliran i funkcioniše (ii) Zagreb za Hrvate (iii) Niš za Tatu (iv) Negde u Bosni za Strica (v) Podgoricu za Ro aka (vi) Negde u Albaniji za Gani Bega Navedeni plan je pripremljen pod pretpostavkom da ne emo mo i da na vreme dobijemo dovoljan broj dalekometnih aparata koji bi omogu ili da svaka grupa održava direktnu vezu sa Ratnom centralom u Carigradu. Mogu e je, me- utim, da emo mo i da unesemo dovoljno Mark-3 aparata u Jugoslaviju pre ne- 42 C šifra za šefa britanske obaveštajne službe (Chief of SIS Secret Intelligence Service), general-majora ser Stjuarta Menzisa (Stewart Menzies). U po etnoj fazi SOE operacija SIS je kontrolisala SOE komunikacije.

207 Rad britanske tajne službe u Jugoslaviji u predve erje Aprilskog rata go što se zatvori, a u tom slu aju e prenosne stanice biti ukinute a aparati postati rezerva za dve najvažnije grupe. (c) Tata i Stric su našli dovoljan broj radio operatora, ali oni još nisu potpuno obu eni. (d) Rokovi za emisije i prijeme, talasne dužine i pozivni signali su ure eni i za Carigrad i za centralne stanice, kao i izme u ovih i pomo nih stanica. (e) Specijalne knjige sa šiframa date su svim grupama, a kopije su u Carigradu. Kuriri. Pod pretpostavkom da e komunikacije izme u nas u Gr koj i naših prijatelja u Jugoslaviji biti održane dosta dugo vremena, nismo stvorili komplikovan sistem kurira. Tata i Stric su nam dali adresu njihovog eventualnog glavnog štaba u slu aju da se povuku u planine i u tom slu aju kuriri iz Gr ke bi e tamo upu eni. Ispitujemo mogu nost da uspostavimo vezu sa Ro akom sa dalmatinske obale preko Dubrovnika ili Kotora, ili preko oba grada. U slu aju rata Hrvatska i Slovenija e nesumnjivo biti potpuno odse ene, osim radiotelegrafske veze. III. Snabdevanje Da bi osposobili pomenute organizacije da rade za nas potrebno je da budu snabdevene slede im: (a) Visoko razorni eksploziv, uobi ajene S.O.2 sprave, nagazne mine i granate su potrebne za izvo enje sabotaže i rušenja. (b) Potrebno je oružje raznih vrsta za zaštitu saboterskih grupa i vo enje gerilskog ratovanja. Uopšte uzev, niko od naših prijatelja ne traži puške, delom zato što kažu da ve imaju ili mogu lako da dobiju puške i municiju da svoje ljude naoružaju, a donekle i zato što su izgubili poverenje u puške za naro itu vrstu akcije koju mi od njih tražimo da vrše. Da bi vršili sabotažu ili prepade, kao što je planirano, mora e da se suo e u najmanju ruku sa malim neprijateljskim grupama naoružanim najnovijim oružjem. Naši prijatelji zbog toga najenergi nije traže oružje kao što su mašinke ili puškomitraljezi, koje ne mogu da dobiju lokalno. Ne preterujemo kada isti emo da e stepen uspeha koji oni budu postigli, pa ak i njihova spremnost da ozbiljno ispune naše planove, u velikoj meri zavisiti od toga da li ih možemo snabdeti ovim oružjem. U istu svrhu njima su potrebne granate koje mogu da vrlo efektivno da upotrebe u prepadima. Hteli bi tako e da dobiju, ali ne u velikim koli inama, mašinki u kojima oskudevaju. Tata smatra da bi trebalo da ima oko pušaka da naoruža svoje gerilce u slu aju da ne može da dobije onoliko koliko o ekuje iz lokalnih izvora. Ro aku treba barem 500 pušaka za njegove Crnogorce, a našim albanskim prijateljima barem još 500 za njihove ljude. Mi smo se definitivno obavezali da ih snabdemo sa pušaka iz kontingenta koji je za nas rezervisao vrhovni komandant. (c) Finansije. Sve gore navedene organizacije dobile su od nas ratni fond da se finansijski obezbede posle našeg odlaska iz zemlje.

208 208 Marko Pivac Istorija 20. veka, 1/2010 [Cenzor izbrisao uvod i prva tri reda ta ke (a)] 43 (a) Visoko razorni eksploziv i granate su stizali najpre iz Engleske, a kasnije iz naših baza u Egiptu, od kraja godine. Te pošiljke su, me utim, odmah po prispe u bile razdeljene i upotrebljene u severozapadnoj Jugoslaviji, za manje sabotaže koje su na tom terenu od tada stalno vršene. Stvaranje ve ih zaliha u raznim jugoslovenskim centrima za dan kada zemlja bude okupirana i diplomatske veze prekinute po elo je tek pre dva meseca. [ etiri reda teksta izbrisana] (b) Poslati materijal je bio uglavnom visokorazorni eksploziv i uobi ajene S.O.2 sprave. Dostavili smo i 40 mašinki Mauzer, od kojih je 20 otišlo u Bugarsku, dva puškomitraljeza, nešto pištolja i nekoliko granata. Do sada nijedna puška, ni zna ajan broj puškomitraljeza i nijedna nagazna mina (što je sve veoma važno za planiranu delatnost) nisu u stvari poslati tamo. (U pripremi je izveštaj sa ta nim koli inama pojedinog tipa materijala i oružja prosle enog iz Atine za Jugoslaviju i za Bugarsku i kada bude dovršen kopije e biti dostavljene kao dodatak ovom izveštaju.) (a) Izgleda da pitanje raspodele unutar Jugoslavije ne predstavlja ozbiljnu teško u. Sve što je do sada isporu eno u Beograd naši prijatelji su brzo preuzeli i preneli u skladišta koja su formirali u Ljubljani, Zagrebu, Dubrovniku, Nišu i Skoplju. Materijal se iz tih skladišta deli ljudima koji ga upotrebljavaju. 1. O igledno je da e uspeh naših planova zavisiti od naše sposobnosti da unesemo velike koli ine materijala i oružja u Jugoslaviju iz naše baze u Atini i od uspešnog završetka tog procesa pre nego što naše veze budu prekinute. U tu svrhu su sada bila razra ena tri glavna plana. [Jesu li se složili?] (a) [Sva etiri reda teksta izbrisana] (b) Tata i Stric, zahvaljuju i vrlo širokim vezama sa zvani nim krugovima, naro ito me u osobljem nižeg ranga, nastoje da nam omogu e da šaljemo kamione na adrese u severnoj Jugoslaviji sa planom da se usput izgube a njihov tovar izvadi i da ga naši prijatelji razdele. Pre dva dana stigao nam je telegram iz Beograda da su završeni aranžmani da se pošalju tri kamiona; prvi bi trebalo da krene za nekoliko dana. (c) Predloženo je da se uz saradnju britanske vojne misije i gr kog Ministarstva unutrašnje bezbednosti postave isturena skladišta na gr ko-jugoslovenskoj granici (na najmanje tri mesta koja su nam predložili naši prijatelji u Jugoslaviji) u o ekivanju da e Stri eve i Tatine organizacije biti u stanju da prokrijum are materijal iz ovih skladišta preko granice. 43 U tekstu Tejlorovog izveštaja cenzor je izbrisao po nekoliko redaka na tri mesta. Delovi dokumenata se po pravilu brišu kada uprava arhiva smatra da nije u javnom interesu (public interest) da se objave. Obi no se radi o tako delikatnim delovima teksta da se ne smeju objaviti ni posle više decenija, a u nekim slu ajevima nikada. Izbrisani redovi su ozna eni zagradama.

209 Rad britanske tajne službe u Jugoslaviji u predve erje Aprilskog rata (d) Ispitujemo mogu nost upotrebe jedne ili dve dalmatinske luke, na primer, Dubrovnik i Kotor, kao bazu za materijal koji bi se dostavljao brodom, a naši prijatelji bi ga zatim preneli u unutrašnjost. IV. Planovi Niže navedene planove pokuša emo da sprovedemo u slu aju da Jugoslavija zvani no u e u rat odlukom vlade u Beogradu, ili u slu aju da elementi u Jugoslaviji spremni da se suprotstave nema koj dominaciji uzmu stvari u svoje ruke ako vlada u Beogradu stvarno kapitulira. Slovenija i Hrvatska (a) Propaganda. Posle asa napada ilegalna propaganda, koja je ve u toku, postala bi intenzivnija jer više ne bi bilo ograni avaju eg uticaja vlade u Beogradu. (b) Sabotaže manjih razmera, na primer presecanje pruga, izazivanje požara, napadi na slabo branjene objekte vojni kog i industrijskog zna aja, zapo eli bi na najširoj mogu oj osnovi i vodili se što je mogu e duže. Uobi ajeni oblici sabotaže manjih razmera, na primer oštete osovinskih ležaja, što se ve dešava u prili no velikom obimu, bile bi nastavljene. (c) Rušenje vojnih objekata. Nadamo se da emo kroz veze naše organizacije u Zagrebu sa vojnim vlastima odgovornim za vojna rušenja biti u stanju da vršimo izvestan nadzor i uticaj, sa ciljem da utvrdimo da su se ta razaranja stvarno izvršila. Ako Jugoslavija stvarno u e u rat i Beograd izda potrebna nare enja, rad naših agenta e biti usmeren protiv pete kolone. U slu aju da do e do kapitulacije Beograda, a zatim do izvesnog stepena otpora u zemlji, zadatak naših agenata e biti da upotrebe sva sredstva, uklju uju i podmi ivanje, da navede oficire na licu mesta da izvedu rušenja na sopstvenu inicijativu. Kompletna lista objekata, uklju uju i važne punktove kao što su glavni mostovi, tuneli i klisure, koju je pripremila naša organizacija u Zagrebu uz saradnju izvesnih pripadnika jugoslovenski inženjeraca, data je našim agentima sa odgovaraju im instrukcijama. Verujemo da smo sticajem okolnosti u stanju da sami porušimo glavni železni ki most u Mariboru. Ovo je jedini slu aj gde sami možemo da završimo posao. (d) Kao što je ranije ukazano, naše dve slovena ke organizacije tvrde da e biti u stanju da zapo nu gerilsko ratovanje. Date su im instrukcije da to urade ako mogu, ali kao sam ve rekao nisam optimista u pogledu rezultata. Srbija i Bosna (a) Propaganda. U slu aju bilo kapitulacije Beograda bilo nema ke okupacije, Stri eva organizacija e odmah po eti ilegalnu propagandu na širokoj osnovi. Finansijska sredstva su obezbe ena, a njegova organizacija ima kapacitete za tajno štampanje i raspodelu materijala.

210 210 Marko Pivac Istorija 20. veka, 1/2010 (b) Stri eva i Tatina organizacija e preduzeti manje sabotaže, kao što je ranije detaljno objašnjeno. Naše osoblje u Beogradu je ve obu ilo lanove obe organizacije u upotrebi naših sprava, a oni sa dalje vežbaju svoje ljude. Liste pogodnih objekata su dostavljene Stricu i Tati. (c) Rušenja. Za ovu akciju se u potpunosti oslanjamo na Tatinu organizaciju, ali za razliku od situacije na drugom mestima ovde postoje dobri izgledi za efikasna rušenja od vojne zna aja u okolnostima koje bi ina e mogle onemogu iti nadležne vlasti da preduzmu efektivnu akciju. Jugoslovenska vojska je pripremila detaljne planove za za rušenje mostova, železni kih pruga i rudnika koji obuhvataju celu Jugoslaviju, naro ito Staru Srbiju. Ogranak vojske odgovoran za ove akcije stvoren je novembra godine. U po etku su dobili ime etnici jer su mnogi od njih regrutovani iz etni ke organizacije, ali pošto je to ime moglo da bude pogrešno shva eno, promenjeno je prošlog decembra. Jedinice, iako paravojne prirode, bile su deo jugoslovenske vojske i imale su specijalne uniforme i oznake. Bile su organizovane u šest bataljona, a po jedan bataljon je priklju en svakom armijskom korpusu iji su se glavni štabovi nalazili u Nišu, Skoplju, Novom Sadu, Mostaru i Karlovcu. Komandant ovih trupa je general Mihailovi, 44 koji je Tatin veliki li ni prijatelj a Tata, kao vo a etnika iz ijih redova su mnogi od tih ljudi prekomandovani, ima veliki uticaj na te specijalne bataljone. Na našu molbu Tata je 29. januara otišao u Novi Sad i imao duži razgovor sa generalom Mihailovi em o radnoj saradnji sa specijalnim bataljonima. Mihailovi mu je dao kompletan ratni plan bataljona i tražio od njega komentar o zadacima koji su im dati. Kopija ratnog plana e biti data i nama. General Mihailovi i Tata su ve posetili Niš radi organizovanja štaba specijalnih bataljona, koji e operisati u Južnoj Srbiji. Uredili su da specijalni bataljoni dobiju od nas eksploziv i druge sprave. Isti aranžmani su napravljeni u Skoplju, a nadamo se da emo vremenom dobiti preko Tate poppune detalje planova specijalnih bataljona za rušenje, kako u pogledu komunikacija tako i važnih civilnih objekata kao što su rudnici u Trep i i Alatini. 45 Utvrdili smo da su glavni mostovi na pruzi Niš Skoplje ev elija bili preliminarno bušeni za miniranje, a eksploziv, iako još nije postavljen, spreman je u blizini. Ako Jugoslavija u e u rat na našoj strani rušenja e, prirodno, da izvrši vojska. Ako, me utim, Jugoslavija ostane neutralna i dozvoli Nemcima da njihove snage koriste dolinu Vardara za svoje napredovanje, postoji barem šansa da mi uz pomo Tate obezbedimo da specijalni bataljoni razore te mostove. Nadamo se tako e da emo, ostaju i u radio vezi sa Tatom, biti u stanju da mu damo uputstva o prioritetu i vremenu razaranja i da od njega dobijemo izveštaj o postignutim rezultatima. (d) Gerilsko ratovanje. Tata je pristao da organizuje gerilske grupe od svojih etnika i drugih rodoljubivih organizacija, koje e ostati posle okupacije i 44 Divizijski general Mihailo Mihailovi. 45 Alatini nije ime mesta ve firme. Britanska firma Allatini je bila vlasnik rudnika hroma u Jugoslaviji.

211 Rad britanske tajne službe u Jugoslaviji u predve erje Aprilskog rata produžiti sa sabotažama i terorizmom. Ove grupe e delovati u tesnoj saradnji sa specijalnim bataljonima. Obavezali smo se da Tatine grupe snabdemo sa nešto pušaka i kolikogod budemo mogli da dobijemo puškomitraljeza, mauzer pištolja i ru nih granata. U slu aju da beogradska vlada ostane neutralna i dozvoli da joj zemlja bude opkoljena, postoje šanse da emo uspeti da ubedimo Tatinu organizaciju kao i mnoge od Stri evih ljudi da se povuku u planinsle predele Južne Srbije i Bosne radi ometanja komunikacija u najve oj mogu oj meri. Crna Gora Ro ak se sprema da, u slu aju zvani nog rata ili narodnog ustanka, uspostavi štab u Podgorici i da sa svojom gerilskom grupom vrši saboterske prepade. On veruje da može da organizuje obaveštajnu službu o pokretima vojske, kako u Albaniji tako i u Jugoslaviji, prenose i nam obaveštenja radio-aparatom kojim smo ga snabdeli. Njegovo glavno skladište materijala je ve uspostavljeno u Podgorici, a snabdevanje ide preko našeg konzulata u Dubrovniku. Albanija General Heywood je u principu odobrio plan za koordinisanu operaciju albanskih neregularnih jedinica u nekoliko oblasti severne Albanije, pod vo stvom izbeglih vo a koji rade po našim instrukcijama u Jugoslaviji. Oblasti za koje se predlažu istovremene operacije su: Kosovo, Puka, Spac (Gani Beg) Debar ( azim Kokoši) Kruja, Mati (Abas Kupi) Skadarska oblast (Isuf bej Sokolli) Ove bande bi imale od nekoliko stotina do hiljadu ljudi, a cilj bi im bio stalno presecanje telefonskih veza, blokada drumova, rušenje mostova, napadi na policijske i vojne stanice i zaplena materijala. Ako se situacija bude povoljno razvijala, bilo bi mogu e preduzeti ozbiljnije akcije. Smatra se da e bande biti spremne za istovremenu akciju oko 12. marta, ali datum zavisi od naše sposobnosti da ih snabdemo sa pušaka sa municijom i izvesnom koli inom ru nih granata. Dunav U vezi sa našim pokušajem da organizujemo blokadu Dunava situacija nije zadovoljavaju a. Prvobitni plan je bio da navedemo Jugoslovenski generalštab da dovrši projekat o Kazanu. Cilj je bio da se minira visoka litica na južnoj strani Kazanske klisure u nadi da bi se tako obrušila dovoljna koli ina stena i zemlje kojom bi se Dunav potpuno blokirao za nekoliko meseci. Po eli smo tajno bušenje hodnika i komora septembra 1939, ali su naše akcije bile otkrivene decembra te godine, kada je jedna desetina bila dovršena. Poslove je posle toga preuzeo Jugoslovenski generalštab. Uložili smo sve napore u poslednja dva meseca, a pogotovo protekle tri nedelje, da navedemo Jugoslovenski generalštab da završi

212 212 Marko Pivac Istorija 20. veka, 1/2010 radove tako da budemo u stanju, verovatno preko Tate, da aktiviramo eksploziv u pravi as bez obzira na stav Beograda. Taj plan sada izgleda beznadežan iz dva glavna razloga. Jugoslovenska vlada i Generalštab su vrsto rešeni da ne izazivaju Nemce. Pošto su dozvolili Nemcima da saseku drve e koje je raslo na litici iznad Kazana koje nam je ranije omogu avalo da svoje operacije sakrijemo od posmatra a na severnoj strani ube eni su, verovatno opravdano, da ne bi mogli spre iti Nemce da, im po ne bušenje, saznaju kako su obnovili radove. Taj rizik nisu spremni da preduzmu Iz isto politi kih razloga. Drugo, stru njaci koje smo konsultovali, uklju uju i preduzetnika koga smo ranije angažovali, jednodušno dele mišljenje da je potrebno najmanje tri meseca za završetak radova ako bi se izvodili više-manje tajno kao ranije, to jest koriste i samo jedan kompresor uz predostrožnosti protiv osmatranja. Ako bi se radovi izvodili pretežno javno, mogli bi biti završeni za oko šest sedmica. Nastavljamo napore, ube ivanjem i politi kim pritiskom, na princa namesnika i, gde je potrebno nu enjem velikih svota kao mito, da se obnove radovi za plan Kazan. U isto vreme predložili smo Generalštabu drugi plan koji se može izvesti sa više šansi da se sakrije od Nemaca i koji bi, ako se bude postigla sinhronizacija, mogao biti prili no efikasan. Plan se sastoji od istovremenog bacanja u vazduh brane na Grebenu i na Juc brzacu. Rezultat bi bio toliko proširenje reke da bi se dubina Greben kanala smanjila ispod nivoa plovnosti. Neposredno pre bacanja brane u vazduh 16 brodova Schultzove flote koje smo po etkom kupili u ove svrhe, a sada ih predali Jugoslovenskom generalštabu bili bi pušteni niz vodu (po mogu stvu natovareni cementom) i potopljeni u Kazanskom tesnacu. Kako bi reka postala suviše plitka za plovidbu izme u Grebena i Juca, Nemcima bi bilo vrlo teško i trebalo bi im dugo vremena da uklone te brodove. O igledno je da sada ove akcije mogu da izvedu samo Jugosloveni, a naša uloga se svodi samo na pokušaj da ubedimo Generalštab i princa namesnika da izvrše pripreme, oslanjaju i se na Tatin uticaj na mesne vojne komandante kako bi obezbedili da se izvede kona na akcija. Kao završni potez, pokušavamo da uredimo da Tata (?) 46 izvrši istovremeni prepad grupe njegovih eha na tesnac erdapske klisure i železnicu, koriste i dve lokomotive da vuku remorkere i šlepove uzvodno kroz tesnac. Te lokomotive bi bilo lako skrenuti u reku i razoriti prugu. 47 (Ref: TNA HS5/ ) 46 Znak pitanja iza šifre za Iliju Trifunovi a Bir anina nalazi se u originalu dokumenta. 47 Prevod sa engleskog: V. J. Danilo

213 KRITIKE RADOŠ LJUŠI, redovni profesor Filozofski fakultet Beograd, ika Ljubina ISTORIOGRAFIJA ODBIRA, SRBOFOBIJE I JUGOFILIJE Holm Zundhauzen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Klio, Beograd 2008, str. 579, preveo Tomislav Beki Istoriografija odbira Naj eš i vid podele istoriografije bio je na kriti ku i nekriti ku istoriografiju. Zundhauzen svojom knjigom otvara novo poglavlje u razvoju istoriografije koju smo nazvali istoriografija odbira. Ideju za naslov i opšte kvalifikovanje Zundhauzenovih pogleda na našu povest preuzeo sam od njegove sintagme odbir de aka, kojom baca u prošlost turski izraz devširma i srpski ekvivalent danak u krvi. Smisao istoriografije odbira ogleda se u metodologiji izbora istorijskih izvora i istoriografskih dela kojima možete da postignete cilj koji ste sebi postavili, a u skladu sa opštim globalizacijskim vrednostima. Na Istoriju Srba Konstantina Jire eka Stojan Novakovi je odgovorio studioznim prikazom, osvrnuvši se na nekolika sporna pitanja iz srpske srednjovekovne istorije. 1 I knjiga Holma Zundhauzena zavre uje istu pažnju. avolski je teško pisati nepristrasno o povesti i sopstvenoj i drugog naroda, posebno u trenucima velikih društvenih kriza, u kakvoj se nalazi srpski narod i njegove države, suverene i autonomne. Koliko se oko bitnih pitanja, iz bilo koje epohe ljudske istorije, spore istoriografi, svih nacionalnih istoriografija, dobro je znano, ali kada se u njih umešaju i strani povesnici, do rešenja tih problema esto i ne dolazi, ve obrnuto do njihovih produbljavanja. Monografija Holma Zundhauzena je knjiga povre enih sujeta autora i pisca pogovora, kao i onih koji su dobili privilegovan položaj ili su zanemareni ili izba eni iz srpske istoriografije. Osvrnimo se na ovaj problem po kojem e knjiga ostati upam ena. Autor isti e da je delo pisao kao istori ar a ne kao Nemac, ali dodaje, u Predgovoru srpskom izdanju, da bi danas o nekim stvarima druga ije pisao nego tada, ponešto bih izostavio, negde bih dopunio (s. 10). A vremenski razmak je 1, 31, 1912, 1 35; 32, 1913, 1 40.

214 214 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 prosto zanemarljiv, nema ko izdanje dovršeno je 2006, a srpsko 2008, te se može postaviti pitanje zašto je povesnik tako brzo zapao u iskušenje dorade sopstvenog teksta? Odgovor se može na i na kraju ove kontroverzne povesnice. Zundhauzen dopušta sebi da o mnogim istorijskim epohama i istoriografskim metodima raspravlja na po etku skoro svakog poglavlja pre nego što po ne da izlaže doga aje iz srpske povesnice, uopšte, ili povesti Srbije, konkretno. Time kao da ho e da kaže itaocima na koji na in se istoriografski zanat upražnjava u svetu i kako bi ga valjalo primenjivati na istoriju balkanskih naroda i, naravno, Srba, ili Srbijanaca. Tako i zapo inje svoju knjigu dugim upitnim naslovom: Šta je istorija Srbije i kako se ona može pisati? I ve tu nailazimo na sporna sagledavanja kojih u ovoj knjizi ima na pretek. Prvo, i sasvim u skladu sa stavovima evropskih i severnoatlantskih integrativnih procesa, te otuda i uverenje prikaziva a da je i delo posledica sadašnjih opštih svetskih trendova globalizacije, vrši podelu Srbije na dve Srbije: Pored države Srbije, postojala je i postoji mentalna Srbija, Srbija u glavama (s. 18). Iako nije izri ito re eno, smisao ove tvrdnje nalazi uto ište u injenici da je Srbija Beogradski pašaluk, da je to realnost, a svako dalje osmišljavanje Srbije je imaginacija i srpska suluda megalomanija. Autor Srbiju poistove uje sa srpskom državom, dakle Srbija je samo ono što je u tom trenutku njegova država, autonomna ili suverena. Ve ovde autor iskazuje pristrasnost, jer iste aršine ne koristi za crnogorsku državu i Crnu Goru. On povest crnogorsku i Crnu Goru vidi isklju ivo kroz njen današnji teritorijalni opseg, nezavisno od toga što se njena teritorija uve avala na sli an na in kao i Srbijina. Evo primera: Orašac su naselile izbeglice iz Crne Gore, misle i na teritoriju današnje Republike Crne Gore a ne na staru Crnu Goru! Zatim pojam Ugarska i, što je za nas veoma važno, Južna Ugarska, preina ava u Ma arska i Južna Ma arska, što su savremeni termini i ne odgovaraju proteklim doga ajima koje opisuje i tuma i. Uz to, savremeni nazivi Ma arska i Južna Ma arska sugerišu druga ije odnose izme u srpskog i ma arskog naroda, budu i da pojam Ugarska i Ma arska imaju razli ita zna enja. Od dobrog povesnika ovakva se upotreba naziva država i naroda, koja unosi pometnju kod itaoca slabijih znanja, ne bi smela da koristi. Stoga ne ublažava ovaj problem autorova naknadna konstatacija da je ova istorija samo s ogradama jedna istorija srpske države. Autor piše istoriju Srbije i Srbijanaca, dok Srbi u Habzburškoj monarhiji, Osmanskom carstvu (Stara Srbija, BiH) i Crnoj Gori ne postoje ili, usu uje se da dâ još problemati niju kvalifikaciju to su bila dva sveta. Kao da se istorija Srbijanaca može izolovati iz sveopšte srpske povesti, a to je sli no kao kada oveku odse ete ruke. Usled takvog stava nekoliko izreka, koje bi mogle da budu ironi no-sarkasti ne u pozitivnom smislu, ak i duhovite i zna ajne u prou avanju mentaliteta srpskog naroda, izvrgnute su u porugu, poput izreke: Pao je prvi srpski sneg (s. 19)! Ve u ovom poglavlju Zundhauzen je na eo bolno pitanje o stanju srpske istoriografije koja se bavila ili bavi poslednjim dvama stole ima. Njegov odbir povesnika kojima veruje i onih kojima ne veruje, kao i onih koje je sasvim zapo-

215 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 215 stavio (na isti na in je reagovao i pisac Pogovora Dušan Batakovi, samo sa drugih ideoloških pozicija), sasvim je problemati an. U najužem izboru njegovih omiljenih i neomiljenih povesnika su Stevan Pavlovi, Iv Tomi, Jon Koks, Aleks Dragni i Sima irkovi. Ostali, manje važni su u napomenama ili su proskribovani. Ali to i ne bi bio problem da autor nije izdvojio jednu knjigu i tri autora, pri emu se na jednog obrušio a druge preuznosio. Re je o knjizi Srbija Tri vi enja ili poziv na dijalog, Beograd 2004, sa prilozima Ljubodraga Dimi a, Dubravke Stojanovi i Miroslava Jovanovi a. Isti em da ova knjiga nije ni im obeležila srpsku istoriografiju, niti ju je unapredila niti ju je unazadila i mogli bismo je okarakterisati kao delo bledunjave vrednosti. Autor neosnovano uzima Dimi a za predstavnika traumati ne naracije, oveka koji voli da nabraja nesre e svoga naroda (kao da je to greh) i osobe koja je sudelovala u stvaranju nacionalnih mitova a koje sada na raznim mestima žestoko kritikuje. Njegovu knjigu Srbi u Jugoslaviji, Beograd 1988, uzima kao primer konzervativnog srpskog neonacionalizma. Zundhauzen je nepravedan prema Dimi u, jer sistemom nabrajanja mnogo više od Dimi a služio se Miroslav Jovanovi u svom eseju Srbija : Razvoj optere en diskontinuitetima sedam teza u preterano hvaljenoj knjizi. Njegova nabrajanja na str. 158, , nisu ništa drugo do ono isto što je radio Dimi, samo u daleko ve oj nesrazmeri i bez naro itog osmišljavanja i tuma enja, ali ta nabrajanja nisu zasmetala autoru, niti ona u ovom slu aju idu na ruku daljem stvaranju mitova (s ). Svoju upornu kritiku usmerenu na Dimi a ne zaustavlja ni na tome, ve tvrdi: Komunisti i naslednici nemaju svoja imena i ne pripadaju nekoj naciji. Koliko je meni poznato Dimi je bio komunista i veoma dosledan ak i kolega Branka Petranovi a, plemenitog komuniste jugoslovenskog opredeljenja. Zaklju- ak je jasan Dimi bi bio hvaljen da nije stao na stranu svog naroda u vreme raspada Jugoslavije, kad su svi jugoslovenski narodi imali pravo da brane svoje narode i republike, osim Srba. Ali pri a Zundahuzena se ovde ne završava, jer Dubravka Stojanovi i Miroslav Jovanovi otvaraju sasvim drugi pogled na srpsku istoriju (s. 23). Svi oni koji su imalo upu eni u stanje srpske istoriografije znaju da pomenute li nosti nisu njena perjanica kakvim ih predstavlja Zundhauzen. Me utim, autor ni tu ne zastaje, te u grupu Dimi a svrstava Radovana Samardži a (obrnut redosled bi bio sasvim prihvatljiv, nije Samardži u io od Dimi a, ve obrnuto) i novi propovednik nacije Dušan Batakovi. Autor spori jedan Batakovi ev stav o sukobu hriš- anskog i islamskog sveta na Kosovu i Metohiji, okarakterisan kao sukob civilizacija, tvrdnjom da nije moglo biti ni govora ak ni o viševekovnoj borbi kultura (s. 46). Skre emo pažnju Zundhauzenu na zbornik radova proistekao posle me unarodnog nau nog skupa održanog godine u Istorijskom institutu SA- NU, a objavljen pod naslovom Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, Beograd Batakovi evi navodi deluju sasvim bezazleno u odnosu na poglede i mišljenja izneta u ovoj knjizi. I tu se završava pripovest o srpskim istoricima, preostali deo ovog poglavlja posve en je metodologiji. im se izvukao iz srpske isto-

216 216 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 riografske žabokre ine bremenite dinastijaštvom, monarhizmom, komunizmom i globalizmom, što Zundhauzen ne vidi i ne naglašava, sporenja više nema. Navodimo jednu ta nu i valjanu konstataciju: Ono što je dugo bilo pre utkivano, sada se o tome govori, ono o emu se dugo govorilo, o tome se sada uti (s. 24). ovek koji je Srbiju smatrao drugim zavi ajem do osamdesetih godina 20. veka (šta se desilo potom itaocima je prepušteno da zaklju e), uverava nas da knjigu ne bi trebalo da itaju oni koji misle da je ona pledoaje za i protiv Srba. Da li je zaista tako? Ako bismo prihvatili da izme u islama i hriš anstva nije bilo sukoba civilizacijskih razmera, kako itaoci da prihvate mišljenje Zundhauzena da je postojao sudar izme u evropske i '(staro)balkanske civilizacije koji je doveo do podele elite na zapadnjake i antizapadnjake ' (s. 178). Ovim iskazom autor je negirao prethodnu tvrdnju. Strana vladavina Pre osnovnog interesovanja za 19. i 20. vek, autor se ukratko osvrnuo i na prošlost koja je prethodila novovekovnoj srpskoj državi. Srpsku srednjovekovnu državu sveo je samo na nemanji ki i potonji period, na dvoipovekovnu srpsku državnost u srednjem veku. Iz ove tvrdnje proizilazi da Srbi nisu imali državu pre godine, kada je taj proces zapo et, što o igledno nije ta no (s. 31, 32). Slede i odeljak srpske povesnice, pokorenog naroda pod vlaš u Osmanske i Habzburške monarhije i Mleta ke republike, Zundhauzen zapo inje pitanjem: Šta zna i strana vladavina? 2 Autor je odgovor na ovo pitanje sveo na sintagmu turski jaram, koriš enu uvek pod navodnicama, kao da ropstva i nije bilo, stoga evo kako je predstavljeno vreme strane vladavine. Balkanske države su bile zrele za osvajanje, posle kojeg je usledila turska pragmati na uprava koja hriš- ansko stanovništvo nije podvrgavala nikakvoj prisilnoj islamizaciji (s. 44), da bi nekoliko strana kasnije pridodao da su mnogi Srbi prihvatili islam tek u vreme propadanja Osmanskog carstva i to sopstvenom odlukom (s. 58). Za ovakvo pisanje blago je re i da je neta no i nimalo nije u duhu velikana nema ke istoriografije Leopolda fon Rankea. U ranijim delima se devširma, danak u krvi navodio kao dokaz za nasilno preveravanje, ali ni sa time se Zundhauzen ne slaže. On pojam devširma zamenjuje sintagmom odbir de aka i to u smislu akta milosr a a ne nasilja. I danas majke bolno doživljavaju kada im dete ode u vojsku nacionalne države, a kako su to tek doživljavale srpske seljanke u Bosni, Šumadiji ili bilo gde u vreme strane vladavine? Nesporna je injenica da je bilo kod odbira de aka i dobrovoljnog prijavljivanja usled siromaštva, brojnosti porodice ili tome sli no, ali da je ono zanemaruju e u odnosu na nasilno odvo enje dece. 2 Ako bismo hteli stranu vladavinu konkretnije da predstavimo, na primeru Nema ke, onda je to vreme od ulaska savezni kih vojnika u zemlju 1944, i tome dodali samo godinu i to pomnožili 200 puta. Bio bi to približan ekvivalent turske vladavine u Srbiji. U Istoriji Bugarske, Klio, Beograd 2008, bugarski povesnici ovo vreme zovu dubok mrak ropstva, str Svaki dalji osvrt na ovo pitanje bio bi suvišan.

217 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 217 Neodrživa je njegova tvrdnja i o tome da su razlike izme u zapadnog i isto nog hriš anstva ve inom imale ve u težinu nego razlike izme u hriš anstva i islama (s. 59). Prikaziva ovog dela mogao bi da navede više primera o tome da su Srbi u Osmanskom carstvu, posebno u vreme osvajanja srpskih zemalja i velikih kriza u Osmanskom carstvu, bekstvo na prostore Habzburške monarhije i Mleta ke republike shvatala kao akt sticanja slobode, sve do izbijanja Prvog srpskog ustanka i nastanka novovekovne srpske države! Svoditi migracije u pomenute dve države na to da su se time Srbi spasavali ekonomsko-socijalne bede samo je delimi no ta no. Spasavali su se goli životi, vera, ljudsko dostojanstvo i održavala svest o slobodi u hriš anskom svetu. Autorova nesmotrenost sasvim narušava njegove filozofsko-istorijske poglede na stranu vladavinu kada na str citira Paula de Lagarda: pravo je svakog naroda da bude svoj gospodar na svom podru ju, da živi za sebe, a ne za tu ine. Kada opisuje stanje uo i Berlinskog kongresa autor piše o dizanju ustanka hriš ana protiv nepodnošljivog stanja pod osmanskom vlaš u (s. 150). Kanic, ije mišljenje rado usvaja i u estalo ga citira, kaže da je Srbija uo i oslobo enja bila prava pustoš (s. 160). Nije li i to proizvod strane vladavine, toliko željene od srpskog naroda. Da bi povesnik Zundhauzen mogao da razume srpsku povest o kojoj piše, morao je istražiti i negativne posledice turske vladavine, a ne da tu pojavu predstavlja elementarnom konstatacijom da su u to vreme konzervirane starinske socijalne organizacije. Nesporna je injenica da je i toga bilo, ali to bi bila jedna od bezbroj posledica, od kojih se neke i danas ose aju. Iako ne naglašava, dobra strana turske prevlasti bila bi knežinska autonomija kao posledica prethodne konstatacije, ali autor menja taj u istoriografiji prihva en naziv u seoska autonomija. Težište knežinske autonomije bacio je na selo, te je otuda izveo ovaj naziv. Knežinska autonomija ima tri nivoa: nahiju, knežinu i selo. Po mišljenju svih srpskih povesnika (Stojan Novakovi, Dušan Panteli, Slavko Gavrilovi, Ružica Guzina, Radoš Ljuši ) 3 knežina je središte njene prepoznatljivosti, te je otuda izveden naziv. Autor zatim pokre e pitanje koje je i do sada izazivalo pažnju u srpskoj povesnici, a kod njega samo u se anju o starosedeocima i seobnicima. Taj problem nisu mogli da reše ni Cviji ni njegovi mnogobrojni sledbenici, te je ostao i ovde samo u pokušaju ponovnog razmatranja. Odeljak o hajdu iji, više teorijski nego prakti an, nepotrebno je obiman 12 strana. On za ovu pojavu koristi termine razbojništvo i socijalni banditizam. Ovim autor ho e da istakne negativne strane ove pojave, koje nikada nisu bile sporne, iako je, mora se priznati, u ranijim istoriografskim radovima u ovoj pojavi gledana samo njena pozitivna strana. Da hajdu ija ima dva paralelna obeležja lepo se vidi po Lazi Dobri u, uvenom Lazi harambaši, za koga izvori govore da je razbojnik dok dela u Habzburškoj monarhiji, odnosno da je hajduk 3 Imena autora i njihovih dela, ako nisu koriš ena, bi e posebno navedena, uz izbegavanje navo enja ako ih je autor uvrstio u svoj bogat spisak literature. Kod opšte poznatih i prihva enih saznanja i injenica ne emo se pozivati na autore i njihova dela.

218 218 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 im pre e Savu i stupi na teritoriju Turske. Ne može se ista delatnost, ovaj put hajdu ka, ostvarivana od istih ljudi, na isti na in i sa istim ili skoro istim ciljevima, dvojako karakterisati. Nesporno je da su hajduci bili i nacionalni borci i razbojnici, ali oni su to mogli biti istovremeno u i u jednom i u drugom carstvu. 4 U emu je suština Zundhauzenovih pogleda na srpsku povest pre Kara- or a? Prvo, marginalizovanje srpske srednjovekovne povesti. Drugo, ublažavanje oštrih suprotnosti izme u Srba i Osmanlija u vreme turske vladavine. Ovakvim na inom izlaganja on ho e da uputi Srbe na bugarske povesnike, iju povest je objavio isti izdava. Bugarski povesnici prikazali su biranim re ima taj težak period u svojoj prošlosti kao sukob izme u proizvo a a i oporezovanog stanovništva sa muslimanskim osvaja ima, odnosno sa njihovom vlaš u, a ne Bugara i Osmanlija! 5 Bezli no, naravno, kako se posredno sugeriše i nama. Dugi srpski 19. vek a) Autonomija Sledi dugi 19. vek, kojim se autor istraživa ki više bavio od prethodnog perioda. Zundhauzen voli da zapo inje svoje odeljke savremenim metodološkim obrascima svetske istoriografije, što u ovom poglavlju ne ini, te nas možda i zbog toga vra a na stanje srpske istoriografije iz vremena Vuka Karadži a. Re je o Srpskoj revoluciji i njenoj epohi. Pojam Srpska revolucija za njega ne postoji, iako je predložen godine u poznatom delu Leopolda fon Rankea Istorija srpske revolucije i potom prihva en u istoriografiji. Vredi pomenuti da se Zundhauzen esto poziva na Rankea i njegovo delo, preuzimaju i iz njega mnoge navode i ne upitavši se ni jednom, ak ni u napomeni, zašto se uveni povesnik opredelio za ovaj termin. Površno prikazuju i ovo vreme autor koristi u naslovu termine Prvi srpski ustanak, Drugi srpski ustanak, da bi u tekstu to vreme okarakterisao kao selja ke bune. On je izri it: srpski ustanici sa svojim restauriranim društvenim idealima nisu bili nikakva revolucija. Ne ostaje on ni na ovoj neta noj tvrdnji, ve s pravom podvrgava kritici marksisti ku istoriografiju ironi nim stavom o nepostoje oj Srpskoj revoluciji kao gra anskoj revoluciji, ali to nije njegovo otkri e, ve preuzeta injenica, ni od koga drugog do od Milovana ilasa, komunisti kog ideologa i velikog znalca Srpske revolucije i srpske povesti, budu i da ga stavlja ak i ispred jednog od najpoznatijih nema kih povesnika Rankea i srpskih Stojana Novakovi a. Da li je zaista srpska istoriografija toliko bedna i neuka (ra unaju i tu i zajedni ko delo Rankea i Vuka) da Zundhauzen može dati sebi za pravo da preko ovog važnog pitanja pre e olako, bez ikakvog upuštanja u ovu problematiku, tako važnu u povesti Srba i Srbije, pokrivaju i se 4, XVIII XIX, 1986;,, 1 2, ;,,, 2003³, :. 5.,.,.,.,.,., -,, 2008 ( ),. 132.

219 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 219 nemerodavnim ilasovim stavom. O ovom problemu postoji itava literatura koju je autor ignorisao i, naravno, zapao u injeni ke i metodološke probleme, te je u sagledavanju ove problematike ostao na nivou Vuka Karadži a. 6 Zundhauzen ne vidi ili ne e da vidi da je tokom Prvog srpskog ustanka fakti ki postojala srpska država, i kao takva je ušla u me unarodne ugovore (I kov mir, Bukureški mir) sa jasno iskazanim i drugim vidovima državnosti: prijem srpskih deputacija u Stambolu, pregovori sa zvani nom Austrijom, ruski diplomatski predstavnik u Srbiji, državne granice, vojska, unutrašnja organizacija države itd. On novovekovnu srpsku državnost zapo inje sa Drugim ustankom (1815), a da pri tome samoj povesti državnosti i sticanju autonomije i nezavisnosti ne pridaje naro it zna aj, pišu i o njima ovlaš i uzgred, kao da je re o doga ajima bez zna aja, traže i uvek sli an primer me u balkanskim narodima, spominju i ih uz srpski, kao da bi hteo da kaže da to i nije neka osobenost ili nešto posebno. Ovakvih i sli nih primera ima više, a mi citiramo jedan: Po etak [stvaranja država] ine tridesete godine s osnivanjem prvih novovekovnih balkanskih država Gr ke i Srbije (s. 145). Nesporno je da je Srbija prva zapo ela borbu za obnovu države još 1804, Gr ka tek godine, ali je isto tako ta no da je Gr koj, uz znatno ve u i snažniju podršku Evrope, nego što ju je Srbija imala od Rusije, priznata nezavisnost. 7 U odeljku o knezu Milošu Obrenovi u dotakao se pitanja doma ih i stranih dinastija u balkanskoj istoriji. Srpske države Srbija i Crna Gora bile su jedine sa doma im dinastijama, ostale su imale uvežene dinastije nema kog porekla. Zundhauzen je našao samo jednu prednost u imanju doma ih dinastija da su smanjile konfliktni potencijal izme u vladara i naroda, što nije ni ta no ali ni dovoljno za solidno obrazloženje (s. 78/9). Praznjikav tekst o vladavini kneza Miloša, bogatoj doga ajima, ima nekoliko propusta. Autor tvrdi da je hajdu ija cvetala u to vreme, a poznato je da je nje bilo odmah posle svršetka Drugog ustanka, a da ju je knez u narednom periodu sasvim sasekao. Drumovi su bili bezbedni, sigurnost podignuta, a hajdu ki ispadi sasvim sporadi ni. Najviše prostora, zatim, autor pridaje ustavnom pitanju, koriste i drugorazrednu literaturu o ovom komplikovanom i bremenitom problemu, izbegavaju i da se posluži istraživa kim delima o tom vremenu, a njih je više (S. Jovanovi, J. Prodanovi, D. Jankovi i dva nau na skupa u organizaciji SANU) 8. Najve i propust Zundhauzena jeste neuo avanje najvažnijeg doga aja knez Miloševe vladavine ukidanja feudalizma (1835), ime se Srbija svrstala me u prve zemlje u Evropi. U toliko 6 Opširnije:,, 1983; -, ,, Opširnije:, 19., 1939;,,, 1984;, 19.,, 2008 (, ). Isti aršin o po etku srpske državnosti nalazimo i u: -, ,, ,, 1988; -,, 1990.

220 220 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 izrabljivanom izrazu o modernizaciji ovo bi bio lep primer, ali on se pre utkuje i ignoriše. Zašto, kada se zna da autor pišu i o Ustavu iz godine navodi da je propisao zabranu uvo enja feudalnih odnosa (s. 84, 85). Svak e se upitati da li je bitnije re i kada je, zašto je i kako je ukinut feudalizam u Srbiji od konstatacije da je njegovo vaspostavljanje zabranjeno? A ukidanje feudalizma u Srbiji ostavilo je najdalekosežnije posledice u potonjoj povesti Srbije! 9 Na jednom mestu Zundhauzen tvrdi da je vladavina kneza Miloša temeljno izmenila Srbiju, ali to nije u skladu sa onim što je napisao, jer se pod temeljno mogu podrazumevati, pre svega, dve zna ajne Obrenovi eve odluke ukidanje feudalizma i organizacija državne uprave. Tek kada piše o privredi Srbije, Zundhauzen navodi da je došlo do ukidanja feudalnih odnosa, ne pominju i feudalne obaveze, što nije bez zna aja, jer samo sastavljene ove dve pojave mogu se okarakterisati kao ukidanje feudalizma, ili kako kaže na jednom mestu time došlo do po etka jedne agrarne revolucije. Da li je Zundhauzen hteo da nam posredno kaže kako je turski feudalizam bio bolji od onog što je usledilo njegovim prestankom? Da li je knez Miloš pogrešio što umesto turskog feudalizma nije uveo srpski, ime bi možda privredni razvoj Srbije krenuo brže. Možda on u tome nalazi onaj nedostaju i zamajac u srpskoj privredi 19. veka, o emu e pisati kasnije. Da li je Srbija ukidanjem feudalizma i uspostavljanjem sitnosopstveni kih odnosa konzervirala svoj razvoj i onemogu ila sebi brži kapitalisti ki uspon? Vredno bi bilo pozabaviti se pitanjem zašto Srbijanci nisu uspeli da na u model ubrzanijeg privrednog razvoja posle ukidanja feudalizma, ali bila bi sasvim proizvoljna tvrdnja da bi neka vrsta srpskog feudalizma bila podsticajnija za ubrzani privredni razvoj. Ustavobranitelji su dostojni hvale usled politi kog, privrednog, društvenog i kulturnog preobražaja, koji je sve prethodne promene bacio u zasenak. Ovo vi enje proisti e otuda što se Srbija orijentiše prvi put po evropskim uzorima. Evropeizacija se u Srbiji odvijala neverovatno brzo i dramati no (s. 86, 89). Svako ko se ozbiljnije bavio prou avanjem srbijanskog društva prve polovine 19. veka zna da su bile dalekosežnije one promene koje je donela Srpska revolucija i prva vladavina kneza Miloša od ustavobraniteljskih, koje su u nekim pitanjima ak i konzervativne, dok su u drugim veoma napredne, kao u slu aju okretanja prema Zapadu. Da li je ova pojava toliko važna da zaseni ustavno ure enje zemlje, ukidanje feudalizma i prvi put dosta korektno rešenje imovinskog vlasništva, narodne sigurnosti nastale iskorenjivanjem hajdu ije (razbojništva), kao i dovo enja u dobar poredak srbijansko-turskih odnosa i tome sli no. Hronološko izlaganje istorije Kneževine Srbije napustio je u odeljku Stvaranje nacije i nacionalni projekat. Ovo je, nesumnjivo, jedan od boljih odeljaka knjige, sadržajan, pronicljiv, ta an u iznošenju injenica i bogat u analizi društvenih zbivanja. U formiranju srpske nacije Kneževina Srbija imala je prvorazrednu ulogu, ali Srbi nisu bili samo državni narod, ve narod rasut u više dr- 9 Videti: , 1986, 2004, :.

221 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 221 žava, što je integraciji srpske nacije davalo osobito obeležje. Pomenimo nekoliko ispravnih zapažanja: dva modela srpske kulture ruralni i gradski, nikada do kraja normiran srpski jezik, društvene pojave koje su uticale na nastanak srpske nacije, o crnogorskoj naciji još nema govora, Vuku je bila daleka pomisao na bilo kakvu asimilaciju itd. Mada i ovaj odeljak ima dosta praznog hoda, ostalo je nejasno šta autor podrazumeva pod novim patriotizmom (osim, a to je naša pretpostavka, da je patriotizam iz vremena Srpske revolucije bio ratoboran, a ovaj književni) i što je utopisti kim idejama Svetozara Markovi a pridao ve i zna aj i prostor samo zbog toga što je katkad opravdano, ali esto i neopravdano, podvrgavao kritici loše strane svog naroda i države i u tome eš e preterivao. Kao što je bio u dilemi kada po inje srpska srednjovekovna i novovekovna državnost, tako je autor bio nesiguran u odbiru pojava koje su uticale na nastanak i formiranje srpske nacije i njihovom vremenskom odre enju. Drže i se podele o dvema vrstama nacija državne nacije (ili nacije državljana ) i nacije naroda, Zundhauzen je ve zapao u teško rešiv srpski nacionalni problem. Evo nekoliko njegovih jasnih stavova. Srpska nacija iskovana je po nema kom modelu, kao nacija naroda ili narodnih nacija (s. 92, 145). Prvim i Drugim ustankom, 1804, 1815, po inje istorija stvaranja srpske države i nacije. Oba procesa išla su ruku podruku, pri emu je stvaranje države u po etku išlo ispred stvaranja nacije. (s. 31). Srbi nikada nisu postigli francuski model nacija, jedna i nedeljiva, odnosno nacija-država. Posredno se name e uverenje da su Srbi u Srbiji bili državni narod, odn. državna nacija, ali njih je bilo više izvan te države te su oni ulazili u kategoriju nacionalnih pokreta bez države. Prate i hronološki razvoj srpske nacije kroz tri faze, on ih kvalifikuje, po idejama Miroslava Hroha: a) nau ni ki patriotizam, po etak 19. veka, b) nacionalno svesna manjina, vreme do godine i c) masovni nacionalizam ije ishodište je u završetku Balkanskih ratova (1913). Objašnjavaju i velikosrpski ekspanzivni i agresivni nacionalizam, ne navode i primere kojim bi potkrepio ovu prejaku konstataciju, autor je rado koristio Vukov tekst Srbi svi i svuda. Oslonivši se na Vuka i nema ke istraživa e on je znatno manje koristio druge srpske autore kojima je ova složena problematika jasnija i bliža. Da je druga ije postupio bilo bi mu jasnije zašto su Srbi nesre ni ljudi, pre svega zbog verske podele, za koju se oduvek veruje da se nije mogla prevazi i, nego jezi ke koja je i dalje ostala ali kao blaža vododelnica. Ono što se, ipak, ne može prihvatiti jeste tvrdnja da je Vuku u vreme kada je pisao pomenuti spis još prili no bilo nejasno ko je srpski narod i ko mu pripada (s. 104). Ispravnije je re i, a to i Vuk priznaje, da nije bio siguran do kojih se sve granica prostirao rasuti srpski narod, ali ko ini srpski narod kod njega nije bilo sporno i moglo bi se re i da je njegov koncept u tom pogledu bio sveobuhvatan i ta an. Mestima se anja koja su oblikovala srpsku naciju dao je dovoljno prostora i valjana tuma enja kao i kulturnom miljeu u kojem se ostvarivao proces nacionalnog vaspitanja. injenica da svetac ne može svako da postane, ali junak može da postane svako umnogome je usmeravala ovaj proces, te su tako Marko

222 222 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 Kraljevi, Jugovi i, Obili, kasnije Kara or e, vertikala nacije junaka ( srpski junak ). Tu su još dobili uvaženo mesto Vidovdan i kosovski mit, Njegoš i njegov Gorski vijenac, pozorišni život, stereotip o izdaji, sve dok pri u nije doveo do ideje nebeskog naroda. Pomen Njegoša naterao ga je da se izjasni da Crnogorci još nisu nacija, ali ne kaže ni da su Srbi, kamo li deo srpske nacije, ve da Srbi i Crnogorci ine bratsko zajedništvo (s. 118). Nešto kasnije, tepaju i crnogorskoj povesti, neosnovano tvrdi da su se Crnogorci kolebali izme u pripadnosti srpskoj naciji i sopstvene etnogeneze, što je sasvim neta no. Izbegavaju i da svoju tvrdnju potkrepi injenicama, Zundhauzen se ne libi da nam citira Paula de Lagarda: Bez sumnje nije dopustivo da u jednoj naciji postoji još neka druga nacija (s. 148). Kako posle ovakvih navoda verovati u povesnikovu objektivnost? Isti em autorovo ta no zapažanje, ije posledice ose a srpska nacija i danas, da se proces nacionalne integracije obavljao sa jednim mešovitim jezikom, nikada valjano normiranim (s. 96). Okon avši pisanje o problemima nastajanja srpske nacije, ali ne i o dovršetku ovog procesa (s. 131), Zundhauzen prelazi na tzv. srpsko pitanje, gde smešta pisanje o Garašaninovom Na ertaniju, koje kvalifikuje, ne svojim ve re ima pozajmljenim od arlsa Jelavi a, kao velikosrpski koncept (s. 130). I tu se završava autorova pri a o nacionalnim programima, pošto o ostalim nacionalnim programima Srba nema ni re i (Temišvarski sabor, ideje kneza Miloša, Srpske sjedinjene države Konstantina Nikolajevi a, a da i ne pominjemo ideje s po etka 20. veka), ime je slika ostala neupotpunjena i raznovrsnost ovog pitanja svedena ponajviše na ideje Vuka Karadži a i njegov spis, privla an, pre svega, svojim naslovom. Ujedinjena omladina srpska sagledana je više sa kulturološke nego nacionalne strane, što je nesumnjivo poželjno, budu i da je kulturna integracija srž nacionalne integracije i nacionalnog identiteta. Vredni Zundhauzen poklonio je pažnju i drugom problemu nastanku novog vida patriotizma i omladinskom uzgoju velikodušne interpretacije Srpstva '. I, evo u emu vidi, ne bez razloga, nosioce novog patriotizma: Rodoljub umire za otadžbinu (time e jedan rodoljub biti manje) ' (s. 135). Kao model posredstvom kojeg e objasniti ovakvo vi enje odabrao je socijalistu Svetozara Markovi a, kome pruža znatno više prostora nego Vladimiru Jovanovi u, iji su stavovi manje utopisti ki i više nacionalni. Uopšte nije teško pogoditi zašto se, iako je samo po sebi paradoks, jednom socijalisti daje više prostora nego jednom liberalu, budu i da su kritike prvog upu ene svom narodu žeš e i bliže mnogim savremenim vi enjima srpske povesti, o emu e biti nešto više re i kasnije, nego jednom liberalu! A zatim je, kao nosioca liberalizma u Srbiji, sveobuhvatno predstavio Jevrema Gruji a i usput prikazao drugu vladavinu kneza Mihaila. Gruji ev zna aj je nesumnjiv, ali je druga vladavina kneza Mihaila zasluživala poseban odeljak i znatno više prostora i nije smela da se na e u senci Jevreme Gruji a. U povesti Srba knez Mihailo je epoha, Jevrem Gruji epizoda, kod Zundhauzena obrnuto. Ob-

223 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 223 jašnjenje bi moglo biti samo slede e nema ki povesnik dao je prednost liberalu u odnosu na konzervativnog apsolutistu, što se kosi sa elementarnim kriterijumima nauke. Redosled odbira bio bi slede i: socijalista, liberal, konzervativac. Isto no pitanje predstavljeno je kao borba balkanskih konkurentskih narodnih nacija. Autor ima razumevanje, za razliku od mnogih doma ih istoriografa, za vo enje realne politike i oprezne politike pri njegovom rešavanju. Koliko autor, iako piše istoriju Srbije, možda i nesmotreno, poklanja isti prostor i pažnju Srbima, Albancima i drugim narodima, ak i manjinama na Berlinskom kongresu. Taj važan akt u povesti Srbije, naravno i drugih balkanskih naroda i država, svodi na ovu re enicu: Kneževina Srbija je postala suverena i pove ala je svoju teritoriju sa na km², ali je morala da se pomiri s okupacijom Bosne i Hercegovine i Novopazarskog sandžaka od strane Austrougarske i da se obaveže na izgradnju priklju nih delova orijentalne železnice preko njene teritorije (s. 153). I to je sve, odnosno premalo za svako iole solidnije predstavljanje jedne države kada sti e suverenost i postaje punopravan lan evropske zajednice naroda. Ali zato autor ne propušta priliku da ukaže kako je nesre ni knez Milan Obrenovi postao ratni profiter jer je kupio turski konak u Nišu za skroman iznos, ne navode i, naravno, nov anu sumu. I najdobronamerniji italac pomisli e da je srpski knez ucenjivao turskog sultana pre nego što ga je ubedio da mu proda slavni Konak za neku si u. Niš je oslobodila srpska vojska i svom vladaru je mogla i da pokloni Niški konak. Ako je takav metod dobar i za nauku od koristi, red bi bio da povesnik navede koliko je turski sultan dao para za Smederevsku tvr avu godine! Srbi bi trebalo da budu zahvalni Holmu Zundhauzenu što je pokrenuo još jedno pitanje srbizaciju, kao povesni i etnopsihološki problem. On tvrdi da je Niš brzo srbiziran (s. 156, zatim na više mesta kada piše o srpskoj povesti u okviru Jugoslavije, s. 312 ), a potom kada u odeljku o privrednim prilikama u Srbiji raspravlja o varošima i vidno naglašava njihovu srbizaciju (s. 202). Kada je potpisnik ovih redova podneo Ministarstvu za nauku, pre nekoliko godina, projekat Tursko i austrijsko nasle e u Srbiji, projekat je u Bolonji okarakterisan kao nacionalisti ki, fašisti ki i neprimeren procesu obrazovanja, pošto autor želi da istraži pojavu koju je nazvao srbizacija srpskog društva. Kasnije sam saznao da je obrazloženje za ovaj projekt pisala grupa povesnika u Beogradu, pripadnika tzv. druge Srbije, a da je u Bolonji samo potpisan. Nadam se da zbog sli nog pisanja ne e bolonjsku kritiku doživeti i nema ki istoriopisac. b) Nezavisnost Ovim se završava drugi važan odeljak Zundhauzenove knjige Srbija je stekla nezavisnost (1878). Sve što je u bilo kakvoj, ak i najblažoj vezi sa državotvornim razvojem Srbije, ili je izbegnuto, ili je zanemareno, ili je ovlaš dodirnuto. Zašto? Da li su to manje važna pitanja od onih o kojima je valjano, temeljno i solidno raspravljao, kao što su nacionalizam, zadruga, novi patriotizam, Jevrem

224 224 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 Gruji, Svetozar Markovi i sl.? 10 U ovo vreme, druge polovine 19. veka, Srbija ve postaje podeljena jer ima populiste i one koji oli avaju tzv. drugu Srbiju (s. 184). On i proces diferencijacije u Srbiji koristi da bi istakao da je ve u drugoj polovini 19. veka Srbija bila podeljena u dva dela (s. 206). U kom pravcu upu uje mla e povesnike ovakvo prikazivanje istorije srpske države i društva? Utisak je nesporan sva dotadašnja poglavlja pisala je ruka druge Srbije a ne prve! Da li e autor zadržati ovaj trend izlaganja? Spustivši se sa državnih na društvene probleme, Zundhauzenovo pero ostalo je i dalje sumorno, ali su njegova zapažanja iskri avija, temeljnija, ispravnija. I dok je na po etku knjige zamerao Dimi u zbog nabrajanja, ovaj odeljak je prepun statisti kih podataka koji su autoru poslužili, budu i da je o tome objavio zapaženu knjigu Istorijska statistika Srbije (1989), da osmišljava i oživotvorava društvena i privredna kretanja srbijanskog društva, daju i osnove za jednu anatomiju srpskog društva u brojkama (s. 160). Autora su zanela sopstvena istraživanja, pa e italac na i više podataka o Vladimiru Jakši- u, Bogoljubu Jovanovi u i Dragiši uri u, poznatim srpskim statisti arima, nego o Mladenu Milovanovi u, Avramu Petronijevi u, Stojanu Simi u, Milutinu Garašaninu, Milanu Piro ancu itd., zna ajnim li nostima srbijanske politike koje nije ni pomenuo! Zundhauzen polazi od ispravnog stanovišta da je srbijansko društvo bilo sasvim mlado društvo (s. 161). Zdravstvene prilike, smrtnost, tradicionalni život, zadružni život, tursko nasle e, uvo enje obaveznog šestorazrednog obrazovanja ak 18 godina pre Holandije, formiranje elite podržavane na zadivljuju i na in, sitnosopstveni ki karakter srpske privrede i neuspela modernizacija, privredni odnosi i industrijalizacija s po etka 20. stole a, nedisciplina i nerad ( Tvrdim da je nerad našeg naroda glavni uzrok našeg siromaštva, valjano odabran citat da predstavi kakvi zaista jesmo kada je rad u pitanju), uspelije su stranice ove knjige. I samo njih da je ispisao zauzeo bi zapaženo mesto u istoriografiji srpskog naroda. Ali dobro nikada ne ide samo i autor je nepotrebno, ak i osmišljeno intonirana kriti ka zapažanja, opteretio ispolitizovanim stavovima. Evo nekoliko primera. Objašnjavaju i zadrugu kod Južnih Slovena, zaboravljaju i za trenutak da piše istoriju Srbije, ak ne ni Srba, ili, pak, htevši da ovu pojavu komparativno predstavi, poslužio se re ima hrvatskog sociologa Dinka Tomaši a, koji kaže: Dok se hrvatska zadruga odlikuje miroljubivoš u, vredno om, ravnopravnoš u lanova, demokratijom, pa u njoj žena nije diskriminisana, ku a u dinarskoj zoni je nasilni ka, sklona neradu i autokratska (s. 170). Posluživši se saznanjima hrvatskog sociologa Zundhauzen prihvata podelu na miroljubive i nasilni ke Južne Slovene (s. 171), u potrazi za korenom poslednjeg gra anskog rata u Jugo- 10 Bibliografija o ovom problemu je obimna, to se vidi i iz Zundhauzenovog popisa literature. O razvoju srpske države i njenih institucija više R. Ljuši, Srpska državnost 19. veka, sa popisom literature u napomenama.

225 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 225 slaviji. Pošto mu ni to nije bilo dovoljno uverljivo, prizvao je u pomo Slovenku Alenku Puhar, koja srpski patrijarhalni život karakteriše kao iluziju, punu opore mržnje i dodaje: Srbi su svoj život organizovali u sklopu jedne velike nacionalne traume: bitke na Kosovu (s. 171). Potom štafetu preuzima Zundhauzen i tvrdi da se ta tako definisana nacionalna trauma može dovesti u sklad s društvenim traumama kasnijih ratova, stavljaju i ovu misao na kraju pod šešir Sigmunda Frojda i njegovog dela Etnologija histerije. Objašnjavaju i tokove istorije Puhar se nadovezuje na ameri ke psihologe i dolazi do fenomenalnog zaklju ka da tradicionalni balkanski muškarac siluje, budu i da mu je život pun enormne mržnje i surovosti (s. 172)! Takva psihoanaliti arka sa neskrivenim antisrpskim nabojem dobija pune etiri strane teksta u knjizi Zundahuzena, mnogo više od vožda Kara or a, kneza Miloša, kneza Mihaila, Berlinskog kongresa, srpskih politi kih stranaka, ak i od autorovog najuspelijeg odeljka o industrijalizaciji Srbije. Ve sam naglasio da je Zundhauzen korektno predstavio obrazovni sistem, ukazuju i i na njegove dobre i loše strane. Preterao je, ipak, u jednoj oceni. Pozivaju i se na Sretena Kuželja naveo je da su rodbinski i prijateljski odnosi bitno uticali na podmi ivanje inovnika i time potkopavali obrazovni sistem, tako da ispiti uopšte nisu ni služili proveri znanja aka (s. 190). Sa mnogo dokaza može se ovo neta no zapažanje opovr i. Najbolji primer za to je nepismeni a mo ni Toma Vu i Periši i njegov odnos prema sinu i njegovom školovanju. Potpisnik ovog teksta je pisao istoriju Kragujeva ke gimnazije, pregledao sve godišnje izveštaje i svu arhivsku gra u i na ovakve primere nije naišao. 11 Zamislite seljaka iz Belanovice iji sin u i gimnaziju u Beogradu, potom Licej i Veliku školu, ili studira na Univerzitetu u Beogradu, i njegovu mo da uti e na bilo kojeg od profesora pomenutih obrazovnih srpskih institucija. Možete li zamisliti Stojana Novakovi a ili Jovana Skerli a kako primaju mito ili vrše protekciju? Ne kažem da toga nije bilo, ali zar je to opšta karakteristika koja dobija tako važno mesto u ovoj knjizi. U iznalaženju negativnih pojava Zundhauzenu pomažu autori koje vešto bira. Jasna Belovi posluži e mu za jednu tvrdnju koja, malo je re i, izaziva u- enje ili podsmeh. Srbima se mnogo šta može zameriti, kako narodu tako i pojedincima. Da li znate osobu koja je, osim Marka Kraljevi a, pojila svoga Šarca? Ta imaginarna slika lep je karakterni prikaz oveka koji je uzdignut na vrh herojskog pijedestala a da je u isto vreme bio sultanov vazal! Dakle, toga je bilo kod Srba i u tome su osobeni, nesumnjivo, što se ne mora držati za lošu osobinu, ili se bar meni tako ini. Ali šta re i za slede u neodmerenost, lišenu ironije, prekora ili bilo ega što bi bilo blisko upozorenje na neumerenost. Belovi ovim re ima predstavlja srpsku svadbenu gozbu: Na stotine vrsta pe enja iznosi se na trpezu, a vino te e potocima (s. 198). Ni najdarovitiji narodni peva nije se usudio da dâ ni približno sli nu kvalifikaciju, iako je nadaleko poznato srpsko rasipništvo. Ka- 11, , : , 1989.

226 226 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 ko je mogu e da jedan ozbiljan povesnik, kakav je Zundhauzen, koji pažljivo i razložno opominje Srbe na njihovo siromaštvo i usporen privredni razvoj, može da prihvati ovoliko neodmereno i u svakom pogledu preterano rasipni ko ponašanje. Nijedno preterivanje nije dobro i svako je daleko od istine, niti je Markov Šarac pio vino, niti su ikada Srbi iznosili na bilo kojoj svadbi stotine vrsta pe enja i pili vino koje je teklo potocima! Kada bi stanje bilo takvo, siromaštvo ne bi postojalo, o emu Zundhauzen ozbiljno i odgovorno piše. Ali ni tu nije kraj ove neverovatne pri e. Evo primera kako nas Zundhauzen doslovno povezuje sa onim zbog ega je srpski narod ba en na svetski stub srama. On kaže da Srbi imaju neprijateljski odnos prema tehnici i strah od globalizacije (s. 200). Svako bi pomislio da prikazuje savremene doga aje, ali ne, on piše o drugoj polovini 19. veka! Odgovor na pitanje zašto je tako prikazano srbijansko društvo nudi sam autor, a mi ga samo interpretiramo ili doslovno navodimo. Na osnovu srpskih statistika srbijansko društvo održava dinamiku jednog društva u bezakonju, a ono se ogleda u seksualnom nasilju, zlostavljanju dece i tome sli no, te Zundhauzen zaklju uje da takvo društvo mora da se suo i s mnoštvom mnogih negativnih i pravnih konflikata (s. 178). Zašto autor sa mnogo lepih i ta nih zapažanja i opravdanih kritika isti e samo ono što Srbe predstavlja u negativnom svetlu, i kada treba i kada ne treba? Neka tome posluži i ovaj primer, preuzet od Slobodana Jovanovi a: Seljak u kaputu umeo je seljaka u gunjcu bolje istu i nego ma ko drugi (s. 180). Kao da je to samo srpska odlika i kao da je ona toliko važna za srbijansko društvo, ali za povesnike koji istražuju drugu Srbiju batina je i bitna i presudna. Od hajduka, socijalnih bandita i inovnika batinaša, u pravno neutemeljenoj državi, moglo se razviti samo kriminogeno društvo. Kada se zna da pored ustava Srbi imaju Gra anski zakonik (1844), Policijski zakonik (1850) i niz drugih zakona i propisa, ak i onda kada se u svemu i ne primenjuju, ovakvo vi enje je neprihvatljivo i neta no. I naredni naslov upu uje da e u istom pravcu biti usmerena autorova istraživanja Nacionalni iredentizam i trijumf ( ). Autor Srbima pripisuje ideju o trulom Zapadu i prikazuje Skerli a kao najve eg srpskog zapadnjaka, Ilariona Ruvarca kao utemeljitelja kriti ke istoriografije, Vuka Karadži a kao jezi kog nacionalistu koje zajedno sa Jovanom Cviji em, koga i uzdiže i osporava, proglašava zastupnicima jugoslovenski uvijene velikosrpske ideologije (s. 212). Zundhauzen se još jednom vratio srpskom selu, ali ovoga puta vi enju samo jednog njegovog specifi nog segmenta mitu sela. Sti e se predstava da ne postoji nijedna društvena pojava a da je Srbi nisu obavili mitom i mitologijom. Istraživanja Tihomira or evi a, kome pridaje epitet istori ara i etnologa, nisu mu bila dovoljna da mitologiju srpskog sela objasni, pa je prizvao u pomo Vilhelma Hajnriha Rila i Ernsta Morica Arnta, kako bi napravio paralelu sa nema kim selom. Seljak je budu nost nema ke nacije, kaže Arnt i dodaje: Unutrašnje osveženje i podmla ivanje našeg narodnog života može da potekne samo od selja kog staleža (s. 215). Ovo korektno iznošenje injenica potom je opteretio

227 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 227 rasisti kim tonovima, koje je otkrio manje kod Cviji a ali mnogo više kod Vladana or evi a, ministra i predsednika srpske vlade ( ). Od netrpeljivosti izme u grada i sela ( urbicid ) prešao je na jedan, bez ikakve sumnje nekorektan tekst o Albancima, u kojem or evi isti e da je u 19. veku me u njima još bilo repatih ljudi, pozivaju i se na Nemca Georga fon Hana. To je poslužilo jednom beogradskom anesteziologu da napiše oporo-frivolnu satiru tek posle bombardovanja NATO-a Srbije godine! Sli nih i nekorektnih pisanja poput or evi evog može se na i u književnosti svih balkanskih naroda, a Zundhauzen je ovom problemu posvetio više od jedne stranice svoje istorije Srbije. Šta bi se sve moglo napisati o zlodelima osmanske vojske nad srpskim življem, pa i Albanaca nad Srbima, što autor samo konstatuje, ne upuštaju i se u pojedinosti, o emu e biti još re i. Ovde, radi pore enja, navodimo slu aj sa Srbinom Martinovi em, kojem su Albanci, ne tako davno, što zna ceo svet pa i Zundhauzen, nabili pivsku flašu u mar i onesposobili ga za ceo život. Ve ovde se povesnik postavio kao albanski navija, sli an Vladanu or evi u, samo malo uljudniji, u bespoštednoj borbi srpskog i albanskog naroda u 20. veku. Zundhauzenovo pisanje o austrofilstvu, rusofilstvu i politi kim strankama je solidno, odmereno, dato sa razumevanjem ovih problema, te je i predstava o Srbiji tog doba u ovom odeljku vredna pohvale. Ova knjiga ima mnogo ovakvih stranica i da je autor ostao na ovom nepristrasnom nivou, možda bi se pridružio Rankeu i Kanicu i kao stranac zauzeo dostojno mesto u srpskoj istoriografiji. Ali on, po ugledu na naše komuniste povesnike Titovog doba, posle istr avanja u davanju nekog povoljnijeg stava o Srbima ili njihovim delima, a da bi opravdali svoju partijsku privrženost, morali su izna i neki momenat kojim bi pokrili prethodnu slobodno iskazanu misao, a to je zna ilo da se moralo, na kraju, dodati i nešto što nije pohvalno, u manjoj ili ve oj meri. Prikazuju i rat izme u Srbije i Bugarske godine, on ne e re i da je Srbija poražena, ve da je doživela ponižavaju i poraz (s. 224). A kada Bugarska gubi rat godine takav kvalifikativ je izbegnut i, što je još bitnije, ne isti e se da je Bugarska napala Srbiju koja se branila, te je još pravda i time što su je posle poraza od Srbije napale i ostale balkanske zemlje, vra aju i teritorije izgubljene u Prvom balkanskom ratu (s. 235). Dva povesni ka aršina za dva susedna naroda u istim ili sli nim situacijama, što istoriografiju srozava na nivo kritikovanog Pantelije Sre kovi a. Zlatno doba srpske demokratije ( ) stavljeno pod navodnike ve kazuje o kakvoj je demokratiji re, što se vidi na narednoj strani gde je u ve- em formatu data karikatura selja kog kralja Petra Kara or evi a iz nema kog asopisa Simplicissimus. Autor potom s ironijom navodi Ekme i evu tvrdnju da je tada Srbija bila jedna od najdemokratskijih država na svetu. Da bi izbegao sporenje sa njim, u napomeni upu uje na knjigu Dubravke Stojanovi i njena kriti ka razmatranja (s. 228). I, u toj zemlji i u tom zlatnom dobu, ipak, nije sve potaman, ne zna se pouzdano ko su zapadnjaci a ko su antizapadnjaci, ko su

228 228 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 pobornici moderne a ko su populisti s nacionalisti kom retorikom. Ovakvo autorovo vi enje je dosta smušeno i maglovito, a potkrepljeno je re ima da srpski seljak još uvek posmatra gra enje železnica s podozrenjem! Otuda s pravom Dubravka Stojanovi govori o dve Srbije, koje su nepomirljivo stajale jedna nasuprot druge (s. 230). U modernoj srpskoj povesnici ovo je nesumnjivo dragoceno otkri e, kojeg do Dubravke Stojanovi i Holma Zundhauzena niko nije bio svestan! Navodim samo nekoliko priznatih imena u srpskoj istorijskoj nauci sa ta nijim i uverljivijim pisanjem: Vladimir orovi, Dimitrije or evi, Milorad Ekme i, Dejvid Mekenzi itd. Srbija potom vodi Svinjski rat, do Zundhauzena je to bio Carinski rat, ali o tom ratu ima znatno manje nego o Crnoj ruci i Dimitriju Dimitrijevi- u Apisu, koji je predstavljen kao junak ove organizacije i borac ove velikosrpske ili pansrpske države (s. 232). Više od dve strane, više nego o Balkanskim ratovima i celom Prvom svetskom ratu! Razlog je jasan, jer Apisa i crnorukce dovodi u prisne kontakte sa u esnicima Sarajevskog atentata, izaziva ima svetskog rata. Zar Apis i crnorukci zavre uju više pažnje od politi kog i privrednog života Srbije tog doba? Odeljak u kojem razmatra stanje u oblastima zbog kojih su vo eni Balkanski ratovi opširan je i vredi se na njemu zadržati. Autor nas vra a na po etak knjige postavljanjem pitanja šta zna i oslobo enje, u smislu ranijeg pitanja šta zna i strana vladavina? Slobodni ili neslobodni su ljudi koji u njemu žive. A oni ve inski nisu bili Srbi (s. 237). Nisu ni u oslobo enim delovima Egejske Makedonije bili svi Grci, ni Pirinske Bugari ve makedonski Sloveni ili Makedonci, ali ovde izbegava da pravi upore enje. Na prostorima koja su oslobodili Bugari, Grci, Srbijanci i Crnogorci, za koje koristi razne termine Kosovo, Novopazarski sandžak, Makedonija živeli su muslimani, Grci, Bugari/Južni Sloveni i pripadnici drugih etnija (s. 235). Srbe e imenice pomenuti tek kasnije (s. 236 i 237). Pošto su Balkanski ratovi završeni i u knjizi prikazani, autor se vratio temi o etovanju na ovim prostorima. Za njega ne postoje bugarske komite ili bugarski borci za oslobo enje Makedonije i njeno prisajedinjenje Bugarskoj, ve samo srpski etnici i evo kako ih karakteriše: Ali ostanimo kod bandi, kod gerilaca, me u kojima su srpski etnici, koji su od odgovaraju e istoriografije uzdizani i slavljeni i još se slave kao patriotske nacionalne formacije (poput hajduka) ' (s. 239). Gerilu na pomenutim prostorima prvi su zapo eli Bugari, potom prihvatili i Srbi i Grci, te je sasvim prozirno zašto se ona pripisuje nemirnim i lošim Srbima, tom strašnom remetila kom faktoru u Evropi, za razliku od mirnih i pitomih Grka i Bugara. Koliko je Zundhauzen objektivan povesnik pokaza e i slede i primeri. Posle oslobo enja Srbi su se na oslobo enoj teritoriji služili proterivanjima i prisilnim prevo enjem u pravoslavlje. Na sre u njegovu i našu, nema ki povesnik nije naišao ni na jedan primer odbira de aka muslimanske veroispovesti, a i da jeste, videli smo da taj odbir u turska vremena nije bio prisilan! Za prisilno preveravanje muslimana u pravoslavlje ne navodi nijedan primer, kao što ne upu-

229 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 229 uje ni na izvore ili dela o tome. Isti je slu aj i sa njegovom tvrdnjom da je srpska vojska pobila Albanaca u Prvom balkanskom ratu (s. 238), što je sasvim neta an i proizvoljan podatak. To je doba golgote Albanije, termin koji je preuzeo od Lea Frojndliha, te se stoga to doba jedva razlikuje od etni kog iš enja u savremenom dobu, ako se prenebregnu u me uvremenu ostvarena perfekcionisanja (s. 241). Nasuprot nesre nim Albancima, srpske seobe i stradanja nisu bili ni masovni ni krvolo ni. Autor ne skriva da su Srbi morali da beže posle sa Kosova i Metohije, blagim kvalifikativom te pritužbe sigurno nisu bile neosnovane, ali se ovim pitanjem zanimao samo do godine, do kada se iselilo Srba (kakva koincidencija komunisti kog ravnoglasja toliko je muslimana Srbija proterala posle Prvog balkanskog rata, s. 238). O seobama i stradanjima Srba posle godine nema nijedne re i, ali ima optužbe na ra un Srbije koja je svoju civilizatorsku misiju obrazlagala rasisti kim tonovima (s. 242)! (Kada piše o žrtvama nema ke odmazde u Drugom svetskom ratu, Zundhauzen navodi da je od 1. septembra do 12. februara ubijeno preko osoba, sad ve daju i u napomeni izvor s. 358). Ovakvi stavovi retki su i u samoj albanskoj istoriografiji. Zundhauzen izjedna ava oslobo enje Kosova i Metohije i Makedonije i Jugoslavije 1944/45. godine, jer je potonje oslobo enje od nema ke okupacione vlasti pra eno hapšenjima i streljanjima koje su vršili komunisti, odnosno OZN-a i UDB-a (s. 367). Ipak, Zundhauzen nudi nešto o emu bismo morali dobro da razmislimo, budu i da se odnosi na Srbe i delom na skoro sve balkanske narode. Valja ga prihvatiti kao dobronameran ali zakasneli upozoravaju i savet. Druga ije nego 1878, Srbija je sada prvi put u velikom stilu sebi pripojila teritorije u kojima je srpsko stanovništvo predstavljalo jasnu manjinu. Time je izgubila svoju etni ku homogenost i postala je jedna višenacionalna država (sa preko 25% nesrba). To zacelo predstavlja najvažniji prelom u srpskoj istoriji 19. i 20. veka: s osvajanjima 1912/13. srpska politika je razbila svoj etnonacionalni okvir i teritorijalno proširenje stavila iznad društveno-ekonomskog razvoja (s. 237). Oprez nikada nije bio srpska vrlina, ni u životu ni u politici, stoga bih ovom sudu dodao još jedan da evropske sile nisu u estvovale u teritorijalnom ure enju Balkana godine, što bi, nesumnjivo, obavezivalo na poštovanje dogovora nemirne i nezajažljive balkanske narode. Izbijanje Prvog svetskog rata, mladobosanci, držanje srpske vlade, austrougarska provokacija i ratni doga aji prikazani su sažeto, jasno i zadivljuju- e korektno. Kod pomena srpske Golgote autor se zadovoljio samo konstatacijom da su Srbi stradali i usled albanskih napada iz zaseda (s. 248). Kada se ovo i ovoliko re i uporedi sa njegovim pisanjem o golgoti Albanije, povesnikov izabrani i povlaš eni narod lako je prepoznati. Prvi srpski ustanak i Prvi svetski rat dve su veli anstvene epopeje srpskog naroda tokom prvog stvorena je srpska država, posle drugog jugoslovenska država. Takvi dometi se jednom u povesti ostvaruju i nemaju šansu da se ponove. Stoga je uspelo Zundhauzenovo prikazivanje iskrvarene Srbije, ali upo-

230 230 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 zoravaju e, naravno, što on izrikom ne kaže. Sud o velikim žrtvama, velikim herojima, velikoj pobedi ne daje svojim re ima, ve se poziva na Lafana, Beka i Vopickog. Možda je tako i bolje, kada se ima na umu da o okupacionom režimu nije rekao nijednu re! Sasvim je razumljivo što ni Topli ki ustanak, jedini ustanak protiv okupatora u Prvom svetskom ratu, nije pomenut, a u kojem su Bugari ubili Srba, odavno utvr enom i priznatom injenicom. Srpski život je jeftin, on se može i pre utati. Povesnik Zundhauzen bez ustezanja daje podatak o ubistvu Albanaca u Prvom balkanskom ratu bez ikakvih dokaza i bez navo enja izvora. 12 Potpisnik ovog teksta odavno je izneo mišljenje da je Topli ki ustanak (1917) bio nepotreban i nepromišljen potez, koji je uzalud odneo tolike žrtve, nasuprot dinarskoj istoriografiji koja nas neprekidno vodi u nebesko carstvo, priklju uju i joj i Andreja Mitrovi a koji je hrabrog ali neodgovornog Kostu Vojnovi a digao do neba, a Kostu Pe anca, lukavog i odgovornog, prevremeno sahranio u svojoj ina e dobroj knjizi o Topli kom ustanku koju autor i ne navodi u spisku literature. 13 Umesto da godine Srbija preventivno napadne Bugarsku i omogu i vojsci i narodu da se mirnije povu e do Soluna dolinom Morave, Srbi, potom, u nevreme, bez jasnog cilja i bez ikakve šanse na uspeh, dižu Topli ki ustanak (1917) i suludo ginu. Nikada ovo i mnogo toga što je sli no ovim doga ajima nije Srbima služilo kao opomena, niti su dopuštali da se o tome raspravlja, ponašaju i se kao da nas ima na pretek. Kada ve sami nismo cenili svoje živote, da li imamo pravo da to tražimo od drugih, na primer od Zundhauzena, koji je jednostavno presko io ovaj doga aj. Kratki jugoslovenski 20. vek a) Monarhija Ovakvim kazivanjem Zundhauzen nas rastavlja od dugog 19. i prelazi na izlaganje srpske povesti u kratkom 20. veku, prikazuju i Srbiju i Srbe u prvoj, monarhisti koj, i drugoj, republikanskoj Jugoslaviji, povezuju i ove dve celine odeljkom o Drugom svetskom ratu. Za razliku od ranijeg nešto druga ijeg vi enja jugoslovenstva i velikosrpstva, iste ili sli ne pojave, ija se fluidnost još u vreme Prvog svetskog rata širila ili sužavala, autor donekle usvaja mišljenje Dragoslava Jankovi a da je Kraljevina Srbija imala dva plana veliki južnoslovenski i mali velikosrpski (s. 252). 14 in Ujedinjenja prikazan je solidno, 12 Podatak preuzet od: Noel Malcolm, Kosovo. A Short History, Pan Books, London 1998, s. 254, iz izveštaja the European press, bez navo enja imena novina. Sasvim druga ije i znatno umanjene podatke videti u: Edward J. Erickson, Refeat in Detail. The Ottoman Army in the Balkans, 1912/1913, London, 181, 195; Justin McCarthy, Death and exile. The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims , Princeton, New ersey, s , ,, Videti:,, 1918., 1989.

231 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 231 možda i zbog toga što su srpskoj istoriografiji nedostajali pogledi s vrhova Alpa i južnoslovenskog sveta Habzburške monarhije. O toj novoj državi, pošto ga je podse ala na Habzburšku monarhiju, on ima lepih re i, svojih i citiranih. Jugoslavija je utoliko jedan pou an primer što se prva jugoslovenska država shvatala kao država jedne etnonacije, druga kao država jedne politi ke nacije, ime je (teorijski) ukinuta razlika izme u etni kih ve ina i manjina. Ovoj konstataciji pridodao bih priznanje kakvo nije dao nijedan povesnik socijalisti koj Jugoslaviji, da je zavela sistem zaštite manjina koji nije imao premca u svetu (s. 260)! Da se autor trudio mogao je u povesti Srba, pa i Južnih Slovena, na i još ovakvih i sli nih momenata, koji bi mnogo više svetla bacili na srpski narod i njegovu sudbinu od neprestanog traganja za lošim primerima, koji se u našem slu aju uvek isti u, a zaobilaze u slu ajevima ostalih balkanskih naroda. Zundhauzen nas na svakoj narednoj strani knjige iznena uje trezvenim sagledavanjem i posmatranjem jugoslovenske zbilje, balkanskih prilika, jugoslovenskih nacionalizama i svih vrsta izama. On više nije toliko optere en ni srpstvom, jer je ono postalo samo jedan deo u nizu bremenite jugoslovenske problematike. Iz tih razloga bi e više njegovih citata, otrežnjuju e potrebnih i ta nih. Ra anje prve Jugoslavije u celini je stvorilo više problema nego što ih je rešilo. Da li je bilo u pitanju jugoslovensko ujedinjenje, ili spajanje južnoslovenskih nacija (ako jeste: koliko), ili pove ana Srbija (s. 261)? Uspela su njegova razmatranja i o plemenima, narodima i nacijama, jeziku, poreklu naroda, o (veliko)hrvatskom nacionalizmu. Autorovi pozivi na Cviji a, Dvornikovi a i posebno Gerharda Gezemana, upotpunjavaju njegove poglede, uz primedbu da je davao nepotrebno opširne citate. Srpski politi ari esto nisu imali dovoljno mudrosti da pažljivo saslušaju hrvatske politi are i posle podnetih zahteva donose razumne odluke. Hrvati su Srbima esto otvarali o i, kao na primer Supilo 1915 (da nismo svesni sa kim se ujedinjujemo), Meštrovi koji je u po etku bio veliki pobornik ujedinjenja, da bi u vreme Drugog svetskog rata izjavio da Srbi i Hrvati ne mogu da žive u jednoj državi i Tin Ujevi (1922): Formalno su došli i oslobo enje i ujedinjenje, ali u stvarnosti je sve ostalo isto (s. 270). Kao da je hteo da nam kaže da je jugoslovenstvo zabluda elite i idealista, a ne i naroda koji je bio trezveniji. A ako je zajedni ka istorija neophodni rekvizit jedne nacije, onda je nesposobnost da se napiše jedna takva istorija jasan dokaz labilnosti u stvaranju identiteta. Kao stvaraoci jugoslovenske nacije istori ari, u svakom slu aju, nisu ispunili svoj zadatak (s. 271), samo je jedno od uverenja uskla eno sa iznetom idejom o eliti, u ovom slu aju povesnika, kako onih u službi monarhizma tako i onih u službi komunizma. Jugoslovenska zajednica je bila imaginarna zajednica triju naroda, kasnije pet i više nacionalnih zajednica, koji nisu bili spremni da se odreknu svojih nacionalizama u korist jednog nacionalizma jugoslovenskog. Iako autor neposredno ne kaže, jasno je da je samo na taj na in Jugoslavija mogla da opstane. Jugoslovenstvo se nije moglo na silu nametnuti narodima niti održati. Sledi uverljiva konstatacija o stanju zemlje odmah po ujedinjenju: To su bile austrougarske pri-

232 232 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 like! I time se postavljalo pitanje da li habzburška tamnica naroda treba da bude zamenjena jugoslovenskom tamnicom naroda ili e možda ipak uspeti da se ostvari jedna jugoslovenska nacija (s. 273). Stubovi prve Jugoslavije bili su centralizam i unitarizam, sa nametnutim nepostoje im službenim jezikom ( srpskohrvatsko-slovena ki jezik ). Jugoslovenska integracija i jugoslovenski identitet nisu nikada uspostavljeni. Tragizam srbijanskih politi ara ogleda se u injenici da nisu bili spremni, niti valjano pripremljeni, da srpsko ujedinjenje prevazi u jugoslovenskim ujedinjenjem. Niti je Kraljevina Srbija imala taj kapacitet, niti su postojale bilo kakve pripreme, makar u vidu ozbiljnih politi kih razgovora, a da ne govorimo o utemeljenim programima, elaboratima, idejama i razložnim razmatranjima posledica stvaranja jedne austrijske ili habzburške jugoslovenske državne zajednice. Evo i opominju ih re i Zundhauzena: Dok su habzburški Južni Sloveni bili upoznati s iskušenjima i problemima jedne mnogonacionalne države i imali iskustva u nacionalnim borbama, politi ari iz ranije Kraljevine Srbije su odjednom morali da se suo e s jednom sasvim novom i neobi nom situacijom, ije razmere i zna enje uopšte nisu razumeli (s. 273). Umesto ranije hrvatsko-ma arske surevnjivosti u novoj državi došlo je do srpsko-hrvatske suprotstavljenosti i netrpeljivosti. Pohvale bi se mogle izricati za skoro svaki pasus kada piše o ustavnom pitanju i izdvaja etiri modela (integrativni, federativni, velikosrpski i separatisti ki), li nostima (Paši, Davidovi, Pribi evi, Radi, Korošec ), državnom ure enju i podeli zemlje, odnosima Srbijanaca i Pre ana, muslimanima, 15 politi kim strankama, državnim simbolima itd. Iako su mu Albanci i dalje slabija strana, Zundhauzen izri ito kaže za ka ake da su bili banda (s. 282), ne štede i ni Hrvate ( hrvatski nacionalisti i rasisti, s. 293). Teško e sa kojima se susrela jugoslovenska država poticale su od ogromne ratne štete, velikih predratnih i ratnih dugova, svetske ekonomske krize i, najbitnije, problema integracije nove mnogonacionalne države (s. 295). avolji krug nerazvijenosti Srbije, posebno u odnosu na razvijeniju Hrvatsku i Sloveniju, neprekidna doseljavanja u Srbiju (sa shvatanjem nedovoljno kriti kim još od Cviji a, budu i da su osim pozitivnih nosila i niz negativnih posledica višak radne snage, nezaposlenost u selu, nastavak usitnjavanja poseda itd.), beda elementarnog obrazovanja nasuprot velikim uspesima i lepim rezultatima visokoškolskog obrazovanja, stagnacija u poljoprivredi itd. realna su slika neintegrisanog jugoslovenskog društva. Tu sliku Zundhauzen nastoji da produhovi nizom dobro odabranih i nepotrebno dugih citata za ovakav povesni pregled, koje bismo jednostavno njegovom terminologijom nazvali povesna tugovanka, a nju najpotpunije izražavaju re i jedne Šumadinke kazane esto citiranoj Veri Štajn Erlih: Brige su nas ubile! Koriste i vrednog povesnika me uratnog perioda Mom ila Isi a, autor upotpunjava ve optere enu sliku o obrazovanju slikovitom tvrd- 15 Po jeziku i poreklu bosanski muslimani su bili Južni Sloveni. Ali njihov identitet zajednice nije bio nacionalno nego religijski i regionalno obeležen (s. 277).

233 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 233 njom, a u suštini neta nom, da je za srbijanskog seljaka briga oko jednog praseta ve a nego oko školovanja deteta (s. 302). Bedu srbijanskog društva u okvirima Jugoslavije završio je re ima jednog siromaha, kakvih, ina e, ima i u najrazvijenijim državama Zapada, te kao takvi nisu dobro i pouzdano merilo siromaštva, koje ovde nije sporno, ve na in na koji se ovaj, u mnogome uspeo odeljak, završava: Ve ina njih imala je samo jednu želju da se jednom siti najedu (s. 310)! Svaki komentar za ovako loše odabran kraj jednog uspelog poglavlja bio bi suvišan. Sintagmom Srpsko pitanje pozabavio se u prikazivanju dva perioda: druge polovine 19. veka (prvi deo) i me uratnog perioda (drugi deo). Ve je naglašeno da su autorove konstatacije o posledicama ulaska Srbije u novu državnu zajednicu ta ne i moglo bi se re i pou ne. Ako se izuzme srpska elita, ali ne sva, Srbijanci su imali prili no ambivalentan stav prema novoj državi, veruju i da su preterano velike žrtve podnete za nju neopravdane. Mnogima je bilo teško da se pomire sa injenicom da je Srbija nestala s politi ke i geografske karte. Uvereni da su državotvorni narod, što Zundhauzen ne spori i rado prihvata u varijanti jugoslovenskog opredeljenja, što se nama i još nekim istoriografima ini neosnovanim, ili makar stavljenim pod sumnju. 16 I pored planskog naseljavanja, etni kog iš enja i procesa srbizacije, ve pri kraju me uratnog jugoslovenskog perioda Stara i Južna Srbija bile su izgubljene za srpsku naciju (s. 312). Sa više ili manje razumevanja našle su se pod povremeno umerenom i opravdanom kritikom neke pojave, kao što je vidovdanska i svetosavska simbolika i njihovo negovanje u krugu Srpske pravoslavne crkve i dela intelektualne elite, uz povremene paralele srpskog i hrvatskog nacionalizma, ak i odnosa crkava i crkvenih uglednika (Velimirovi Stepinac), uz blagu dozu razumevanja za brigu SPC o svojoj naciji i njenoj sudbini. Istakavši da su opravdano rasle sumnje kod Srba u lojalnost Hrvata, Zundhauzen smelo postavlja nekoliko pitanja koja zahtevaju temeljne odgovore i traže preispitivanje mnogih sudova srpske i jugoslovenske istoriografije, bremenite, kao što smo ranije naveli, dinastijaštvom, nacionalizmom, komunizmom i globalizmom. Srpsko pitanje, koje je prividno bilo rešeno, time je ponovo dospelo na dnevni red. Jesu li Srbi uistinu bili gubitnici prilikom stvaranja države? Jesu li svoju kraljevinu u usponu zamenili za jedno državno nedonoš e, za jedan konglomerat buntovnih grupa naroda? Gde i kako je duboko povre ena srpska nacionalna svest mogla da se regeneriše (s. 313)? Iako su, možda, u našoj istoriografiji provejavala sli na pitanja, pre u rasejanju nego u otadžbini, zadovoljavaju ih odgovora nije bilo. Ne ini to ni Zundhauzen i bilo bi nekorektno zahtevati od njega da uzore i tu ledinu. On, s pravom, naglašava da je po elo otrežnjenje srpskog društva, ali samo u literaturi i umetnosti, gde su mu kao primer poslužili Miloš Crnjanski i osnivanje društva Cvijeta Zuzori (s. 322). I kada se 16 Videti odeljak: 19.,

234 234 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 o ekivao njegov uravnoteženiji sud o srpskom narodu, on je završio i ovo poglavlje negativnom konotacijom stvaranje jugoslovenske države bila je srpska greška (D. osi ), koja se mogla ispraviti samo etni kim iš enjem, pre svega Albanaca, koje je u okviru jednog predavanja u Srpskom kulturnom klubu održao Vasa ubrilovi, jedan od sarajevskih atentatora. To je bilo samo predavanje, nimalo korektno i više puta osu ivano kao nedostojan in. Re eno je da se ovom idejom pozabavio i kralj Aleksandar, nameran da muslimanskih porodica s Kosova i iz Makedonije preseli u Tursku (1938), ali ova ideja nije ostvarena usled rata. Potpisnik ovog teksta bio je de ak i svedok iseljeni kih povorki iz Istoka, kada je Josip Broz zapo eo iseljavanje Albanaca u Tursku. Po Zundhauzenu se od do godine iselilo muslimana u Tursku, od toga oko Albanaca, pozivaju i se na podatke Malkoma (s. 402/3). Kratak je odeljak o spoljnopoliti koj delatnosti Jugoslavije ( Od francuske sigurnosti ka nema koj hegemoniji ) i mogao bi da se svede na njen rad u okviru Male antante ( ehoslova ka, Rumunija, Jugoslavija), s jedne strane i, s druge strane, odnosa prema Nema koj i Italiji. Zapostavljeni su i svedeni na pomen odnosi sa SSSR-om i Francuskom. Ovo razdoblje slikovito je okarakterisao austrijski poslanik u Beogradu sintagmom uzdržana nesigurnost (s. 328)! Kra i je odeljak o Drugom svetskom ratu nego o me uratnom periodu, što ovo delo izdvaja od ranijih pregleda koji su ih, uglavnom, prikazivali u obrnutoj srazmeri, ali je i dalje uverljiv, stamen u ocenama i uravnotežen u iskazima. Pojednostavljeno i prihvatljivo pisanje o 25. i 27. martu godine raspršava brojne kontroverze u srpskoj i jugoslovenskoj istoriografiji. Argumenti za pristup Trojnom paktu su jasno iskazani, mešanje vojske u politiku dalo je 27. martu svojevrsno diletantsko-tragi no obeležje (s. 337). Zundhauzen dovodi u vezu sa ovim tragi nim trenucima Stojadinovi ev pad (1939) i germanofilsku politiku koja je pouzdano štitila državu, kada se ima na umu pokorena Francuska i sebi na podrška Engleske prilikom opredeljenja za Trojni pakt i izvo enja pu a. Najdalje je otišao u tvrdnji da Aprilski rat nije doveo do odlaganja napada na Rusiju, niti je bitno uticao na pobedu saveznika u Drugom svetskom ratu (s. 340), što je sasvim u suprotnosti sa pisanjem naše istoriografije. 17 Hitlerov stav prema Srbima i Srbiji ( zavereni ka bagra, razoriti Beograd, antisrpska mržnja ) i, posebno, prema njenom teritorijalnom svo enju na otprilike u granicama pre balkanskih ratova (s. 339), malo se razlikuje od držanja Severnoatlantske alijanse iz devedesetih godina, naro ito u godini rata 1999, prema Saveznoj Republici Jugoslaviji. Autor je, potom, izbegao da Milana Nedi a i njegovu Novu Srbiju posmatra crno ili belo, Dragoljuba Mihailovi a i Josipa Broza, etni ki i partizanski pokret, nasuprot doma oj istoriografiji koja se tako ponaša do današnjeg dana, uz retke i blago iznijansirane promene. 17 Budu i da je bibliografija radova u knjizi Zundhauzena o Jugoslaviji i ovom periodu bogatija od one pre godine, ne emo je navoditi u napomenama osim u izuzetnom slu aju.

235 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 235 Gra anski rat ( ideološki motivisani rat izme u antikomunista i komunista i etni ko nacionalni rat izme u Hrvata, Srba i bosanskih muslimana ) i rat predstavnika pokreta otpora i okupacionih vlasti ini suštinu doga aja u Srbiji i Jugoslaviji godine, uz autorova isprepletena i hronološkim redom izložena zbivanja. ini se da definiciji gra anskog rata ( etni ko nacionalni rat ) nedostaje jedna bitna komponenta verski rat pravoslavnih, rimokatolika i muslimana, odnosno Srba, Hrvata i bosanskih muslimana. Argumentima interesa Zundhauzen je objasnio izdaju Britanaca etni kog pokreta Dragoljuba Mihailovi a, najspornije li nosti u beskrajnoj istoriji kolaboracije i otpora u Drugom svetskom ratu. Stoji i njegova ocena izgubljenosti Milana Nedi a: On nije bio dovoljno kolaboracionista da bi mogao da stekne Hitlerovo poverenje, a s druge strane, saradnjom s Nemcima previše se kompromitovao da bi ujedinio srpski narod i privoleo ga da stane iza njega (s. 365). Iako je u Nedi evoj Srbiji stradalo znatno više Srba nego Jevreja, uz to je slu aj sa Srbima zamršeniji zbog gra anskog rata, autor je jevrejskom stradanju dao više prostora, pa je i sam odeljak završio konstatacijom da je Srbija jedina zemlja u kojoj je pitanje Jevreja i Cigana kona no rešeno (s. 359). Sasvim je prirodno da se posle ovakvog prikazivanja sti e nedvosmislen utisak da je jevrejsko i cigansko pitanje, kao rasni i politi ki problem, bilo najbolnije u Srbiji, što, naravno, nije ta no, i iz ega bi se izveo pogrešan zaklju ak. Iako ga zanima isklju ivo istorija Srbije, Zundhauzen je više puta pribegao obradi pojedinih težih pitanja iz srpske povesti izvan ovog prostora, jer su oni bili ili u neposrednoj ili posrednoj vezi i tako bitno uticali na unutrašnje prilike u zemlji. Stoga je jedno poglavlje posvetio genocidu u NDH. Nesporna je autorova osuda ove genocidne i fašisti ke tvorevine, ali i dalje ostaju sporni podaci o stradanju Srba. Evo njegovih podataka. Do 3. septembra godine, na osnovu podataka SS-pukovnika Turnera, ubijeno je samo u Hrvatskoj oko Srba. Ve u slede em pasusu konstatuje: Više od Srba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini postali su žrtve ustaša, njihovog divljanja i gra anskog rata, što je Hitler tolerisao. Oko do Srba ubijeno je samo u logorima za masovno uništavanje u Jasenovcu i Staroj Gradiški (na uš u Une u Savu). Na spor oko broja žrtava u Jasenovcu i na aritmetiku žrtava još emo se vratiti na drugom mestu (s. 348). Žrtvama se Zundhauzen vratio pošto je okon ao pisanje o Drugom svetskom ratu. Osporio je državnu cifru od žrtava, odnosno 10,8% celokupnog stanovništva. Svestan da brojevi imaju u politi kom i društvenom životu klju nu ulogu, pokušao je da razmrsi ovo nepristojno ružno klupko srpske i jugoslovenske povesti i istoriografije. Nemarni Srbi nikada nisu popisali svoje žrtve, pre svega mislimo na one iz Prvog svetskog rata, jer im to niko nije mogao spre iti. Posle Drugog svetskog rata komunisti ke vlasti nisu dopuštale ovakav rad nijednom narodu, ostavši pri navedenoj cifri, u kojoj je Zundhauzen našao oko mrtvih duša. Redukovanje poginulih došlo je godine na kada je Jugoslavija napla ivala ratne reparacije od Nema ke, koja je od

236 236 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 nje tražila ta ne brojke. Zundhauzenov kona an sud je slede i: Broj stradalih u Jugoslaviji u ratu odista se, po svoj prilici, kretao oko milion muškaraca, žena i dece, pozivaju i se na istraživanja B. Ko ovi a i V. Žerjavi a. Najve e gubitke imale su BiH i Hrvatska. Najviše žrtava imali su Srbi (pre svega u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj) ', zatim Hrvati oko i bosanski muslimani izme u i mrtvih. Kada se navedeni podaci posmatraju u sklopu ukupnog broja stanovnika, onda su bosanski muslimani sa 8% platili najve i danak u krvi, ispred Srba sa preko 7%, te Hrvata i Crnogoraca sa po 5% (s. 371). Šta je sporno u ovim ciframa koje imaju u politi kom i društvenom životu klju nu ulogu? Da li je zaista u BiH poginulo više Srba nego u Hrvatskoj? Da li je mogu e da je više izginulo bosanskohercegova kih muslimana od pravoslavnih Srba? I, posebno, zašto se ne navede brojka s klju nom ulogom o izginulim Srbima kada se ve daju brojke izginulih Hrvata i bosanskohercegova kih muslimana? Kada se, potom, navede da su u apsolutno procentualnom iznosu muslimani najviše stradali, sti e se sasvim jasna predstava o neskrivenoj nameri Zundhauzena da iznese pravi broj poginulih Srba. Zašto nisu uzeti u obzir zvani ni nema ki podaci poslati tokom rata iz Zagreba i Beograda o stradanju Srba ili pak brojke sa klju nim zna enjem koje je izneo Herman Nojbaher, veoma obaveštena li nost? 18 Ali do broja izginulih Srba, po Zundhauzenu, može se do i jednostavnim prora unom. Srbi oko Hrvati...oko Muslimani (srednja vrednost) oko Slovenci, Romi, Nemci, Makedonci, Albanci, Ma ari, ostali Ukupno:.oko Navodim njegov iskaz iz knjige Specijalni zadatak Balkan, Službeni list SCG, Beograd 2004: Recept za pravoslavne, koji je primio ustaški vo a i poglavnik, Ante Paveli, podse a na najkrvavije religiozne ratove: Jedna tre ina mora da postane katoli ka, jedna tre ina mora da napusti zemlju, a jedna tre ina mora da umre. Poslednja ta ka programa bila je i sprovedena u delo. Kada ustaške vo e pri aju o tome da su zaklali milion pravoslavnih Srba uklju uju i bebe, decu, žene i starce to je onda, po meni, preterivanje i samohvalisanje. Na osnovu izveštaja koja su stigla do mene, procenjujem da broj nevinih, nenaoružanih, zaklanih Srba iznosi oko Dalje: Ovaj doga aj spada u najužasnija masovna ubistva tokom cele svetske istorije, Srbi su postali divlja za odstrel, svako je mogao da ih nekažnjeno progoni i ubija, i posle svega usledilo je pitanje: Gde je granica uništavanja jednog naroda (s. 40, 50, 128, 150)? Poput Nojbahera i Glez fon Horstenau je sakupio mnogo injenica o genocidu nad Srbima u NDH. Još je Aleksandar Ler upozorio Hitlera na užasnu politiku ustaškog režima, a Glez je zapisao: Svuda su žrtve bili isklju ivo Srbi, a najgore je u Jasenovcu, u koji obi an smrtnik ne sme ni da priviri. Ustaše su pobili sve do kojih su stigli, žene silovali, a zatim mu ili sve dok nisu umrle; i decu su ubijali Pitanje srpske manjine hteli su da reše tako što e sve da ih prosto pobiju (s ). Najsporniji podatak je minimizirani broj ubijenih Srba u Jasenovcu, manji nego u izjavama Franje Tu mana!

237 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 237 Koliko zablude i nejasno e može da unese brojka sa klju nim zna enjem ako se posmatraju podaci u sklopu ukupnog broja dati u procentima, te se tako bosanskohercegova ki muslimani izjedna avaju sa Srbima, jer u jednoj tabeli Srbi najve i gubitnici ( , do ove brojke se dolazi kada se od brojke oko milion oduzmu sve ostale žrtve), možda zbog toga Zundhauzen i nije naveo ovu cifru, a u drugoj tabeli su bosanskohercegova ki muslimani sa žrtvama izme u i na prvom mestu! Genocidu se Zundhauzen vratio i u odeljku o rasturu Jugoslavije devedesetih godina 20. veka. On vidi razliku izme u genocida i etni kog iš enja: Etni ko iš enje i genocid nisu identi ni pojmovi. Prvi je obuhvatniji nego pravno ta no utvr eni pojam genocida. On ozna ava sve inicirane, podstaknute ili tolerisane mere od strane jedne države ili paradržave, kojima je cilj da se neko nacionalno ili etni ki nepoželjno stanovništvo ukloni sa odre ene teritorije, uklju uju i i ono što bi moglo da podse a na njihovo dosadašnje prisustvo (s. 467). Verujem da ovo tuma enje ne e biti prihva eno u istoriografiji i u nauci. Ne može se staviti znak jednakosti izme u ubijenog i namere da bude ubijen ili namere ostvarenja u obliku proterivanja, budu i da etni ki ista teritorija može da bude ostvarena ne samo proterivanjem ve i masovnim ubijanjem, kako je izvedeno u Drugom svetskom ratu u NDH. Ovakvim stavom Zundhauzen ublažava genocidnu tragediju srpskog naroda u NDH, a to se vidi i po tome što nije ak ni napisao broj ubijenih Srba u ovoj fašisti koj tvorevini, a kod etni kog iš enja celokupnog jugoslovenskog prostora nastojao je da iznese sve podatke. Zanimljivo da nijednom nije pomenuo kolaboraciju partizana i Nemaca, o emu je Glez fon Horstenau detaljno pisao u svom dnevniku, a jeste o saradnji etnika i Nedi a sa okupacionim vlastima. b) Republika O drugoj Jugoslaviji (do Titove smrti 1980) Zundhauzen poja ava svoje dobro mišljenje, ak i kada prikazuje mitove o njenom stvaranju. Federalna država brojala je šest republika i pet, potom šest nacija. Ako je u monarhiji forsirana narodna nacija sada je prednost dobila državna nacija, koja nije bila etni ki definisana. U jednoj napomeni isti e da su se Crnogorci izborili za status nacije, ali ne i Albanci. Njega, naravno, ne interesuje da je time okrnjen srpski nacionalni identitet, niti se na ovakve i sli ne pojave osvr e, ali mu smeta što Jugosloveni nisu uživali prava nacionalne manjine i ne udubljuju i se u to kakvo bi to pravo bilo i na koji na in bi se koristilo. Magi na formula bratstva i jedinstva podržana je jednim od autorovih zaklju aka: Uspostavljanje unutrašnjeg jugoslovenskog balansa mo i ukidanjem srpske premo i, odnosno preoblikovanje Jugoslavije u jednu saveznu državu (s. 376). Informbiro, potom jugoslovenski sopstveni socijalisti ki i društveni poredak ( titoizam ) i ugled druga Tita, snažan zamah evropeizacije (s. 387), poboljšanje kvaliteta života, ravnopravnost žena, potroša ka groznica, nezaposlenost i sl. prikazani su valjano, iako je tekst povremeno optere en panegiricima

238 238 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 Zapadu i zapadnjaštvu. Jugoslavija je stekla me unarodni respekt, ali samoupravni socijalizam nije uspevao da na e odgovor na ekonomske izazove (s. 392). Od Osmog kongresa KPJ godine jugoslavizam je ve bio mrtav, jer se odustalo od ideje o odumiranju nacije i države. Nacionalno pitanje je otvoreno u isto vreme kada je pokrenuta i privredna reforma za koju su se zalagale bogatije republike Slovenija i Hrvatska. Pao je Rankovi, pobornik centralizma i jake države, ne slu ajno, naravno. Od do godine KPJ se federalizuje. Ustav, potom ustavni amandmani, do godine 22 ustavne promene, doveli su do toga da se nije jasno znalo da li je Jugoslavija savezna država (federacija) ili savez država (konfederacija), s pokrajinama (Kosovo i Metohija, Vojvodina) koje su imale isti status kao i republike (s. 401). Ali, i pored toga, Zundhauzen misli da su Albanci i dalje bili diskriminisani jer im nije priznat status jugoslovenskog naroda ve samo status narodnosti. Rankovi evim padom Albanci su prvi put posle godine dobili politi ka prava, tako da su svoj status ve ine u autonomnoj pokrajini mogli da iskoriste protiv srpske manjine (s. 403). Zbog napete situacije, postepeno napuštaju to podru je Srbi i Crnogorci (s. 406). Od Jugoslavije je ostao samo geografski pojam kada se na ustavne promene doda i jezi ki rat jugoslovenskih naroda, hrvatsko prolje e (o kojem je opširno pisao), ali i naglasio da Hrvatska nije htela da dâ Srbima autonomiju. Posle Ustava iz godine ostali su još samo integrativni inioci Tito i Jugoslovenska armija. Osam nacionalnih oligarhija zapo ele su besomu nu borbu za mo i rastur države. Srpsko pitanje samomržnja i samosrozavanje Tre i deo Srpskog pitanja zapo inje Titovom smr u, u odeljku pod naslovom Samosrozavanje Srbije ( ). Ovo je, nesumnjivo, najsporniji deo knjige. Povesnik je zanemario pravilo distance i objektivnost je bacio pod sto, opredeljuju i se protiv Srba, s razumevanjem za sve njihove protivnike, posebno Albance. Zundhauzen priznaje da je samo srpski prostor bio razbijen na tri dela, ali ne i hrvatski ili bilo koji drugi. Hrvati su umesto federalizacije države dali Srbima pravo konstitutivnog naroda i time izbegli srpsku boljku poznatu kao teritorijalna deoba. Srbija je takvom deobom postala imaginarna republika, ali Srbi su prilikom federalizacije Jugoslavije bili, s jedne strane, gubitnici, s druge, dobitnici (s. 421). U emu se sastojao taj dobitak nije re eno. U srpsku dramu, to više nije pitanje, Zundhauzen nas uvodi odeljkom o retorici genocida i vaskrsa. Iako s pravom konstatuje da je proces sekularizacije kod Srba tekao brže nego kod Hrvata (što je, naravno, ostavilo i posledice, koje tako e ne pominje), okomio se na pisanje lista Pravoslavlje, posebno o iseljenju sa Kosova i Metohije. Pošto list neodre eno pominje stradalnike i mu enike za Kosovo, s podsmehom piše: Niko ne može da kaže koliko ih ima. Samo GOSPOD zna njihova imena (s. 424). U pravu je kada potencira srpsku nemarnost, koja je možda i ja a nego što je on ose a, budu i da je sramota za svaku dr-

239 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 239 žavu i narod, pa i ovu današnju, posebno srpsku istoriografiju, da i pored svih mogu nosti koje tehnološki napredak i nauka pružaju, još uvek ne znamo ni brojeve iseljenih ni poginulih Srba od trenutka ra anja novovekovne države, od do danas. Igru s mrtvima nastavio je sa slu ajem Martinovi (1985), koriste i priliku da osudi i istori ara Dimitrija Bogdanovi a i književnika Milorada Pavi a za nacionalizam. Potom je doš o pod udar nacionalisti ki pamflet Memorandum SANU. Kada se ima na umu, ak samo ono što je Zundhauzen napisao o sukobu interesa jugoslovenskih republika, pre svega onog dela o ekonomskoj politici razvijenijih republika Slovenije i Hrvatske, zatim o stanju Srba na KiM, Memorandum deluje bezazleno i blago opominju e i to u tri smisla: 1) na ekonomsko zaostajanje Srbije, 2) da Srba na Kosovu više ne e biti i 3) da jedino Srbi nisu rešili nacionalno pitanje. Iako je sve navedeno ta no, povesnik je ocrnio i pisce Memoranduma i SANU. Kao da je nema ki istoriograf hteo da nam kaže srpski se interesi u Jugoslaviji, nažalost, srpskoj tvorevini, nisu smeli braniti. To je bila cena koju su Srbi morali da plate za rasturanje Habzburške monarhije godine. ak i onda kada bi našao po neku re opravdanja, kao u doba komunisti kih simetrija, pridodao bi odmah po neku negativnu konotaciju: Doduše, Memorandum nije sadržavao prikriveni poziv na etni ko iš enje, kako se to esto podme e, ali je pružao argumente kojima su kasnije obrazlagana etni ka iš enja (s. 434/5). Izdaja je tema koja je autora ove sinteze interesovala i on je o njoj naširoko pisao, posebno o izdaji na Kosovu polju, izdaji hriš anstva, izdaji Srba u Drugom svetskom ratu i, kona no, izdaji intelektualaca u 20. veku, misle i na srpske intelektualce sa prostora cele Jugoslavije, predvo- ene akademicima SANU, koji su se odrekli kriti kog mišljenja u prilog politi ke i nacionalne indoktrinacije i glasno se upisali u sekularnu istoriju izdaje (s. 434). Retki su primeri kada povesnik upu uje prekore Albancima, i to ini suzdržano i blago. Filozofijom odbira osudio je srpske intelektualce za nacionalizam, akademike SANU, književnike Dobricu osi a, Vuka Draškovi a, Jovana Radulovi a, Milorada Pavi a, Branu Crn evi a, istori are Dimitrija Bogdanovi- a, ali ne i albanske, jer oni i nisu bili zadojeni nacionalizmom ve filantropijom. Klatno višedecenijskog ugnjetavanja Albanca od strane Srba vratilo se natrag, te je i me u Albancima bilo fakti kih nacionalista, i to bi bio jedini negativni stav, ako je negativan. Ne osu uje i ne kvalifikuje secesionizmom njihovu težnju da Kosovo postane sedma republika, ak ni njihovu težnju koja je za tim usledila za nezavisnoš u ili pripajanju Albaniji (s. 436). On e bande ka aka izjedna iti sa srpskim etnicima i tolikim borcima za slobodu kao teroriste, ali e ista i da je sve to posledica pogrešne srpske politike prema Albancima od 1878, poštapaju i se iskazom Vesne Peši da od godine nije bilo nijednog me uetni kog silovanja, da je neki Albanac silovao neku Srpkinju (s. 436). Valja priznati da je bilo Srba koji su se iseljavali i bez zlostavljanja, ali je isto tako ta no da je njihov broj bio neznatan u odnosu na one koji su to inili pod neza-

240 240 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 pam enim vidom pritiska i, što je bitnije, iako Zundhauzen to ne naglašava, uz asne izuzetke, uz saglasnost srpskih komunista! Po nema kom povesniku postojale su dve nove Srbije Milana Nedi a i Slobodana Miloševi a. I najdarovitijem istoriopiscu bilo bi preteško dovesti ove dve države u bilo kakvu me usobnu vezu, u šta autor naslovom ho e da nas ubedi. Slobodan Miloševi je predstavljen najružnijim i najgorim re ima, kao i njegova porodica u kojoj se isti u samoubice, ljubavnice, sveštenici i boljševici. Fenomen srpske samomržnje Zundhauzen je obilato koristio u ovoj knjizi. Vrhunac srpske samomržnje izrekao je Bogdan Bogdanovi : To, malo, mlado, komunisti ko udovište sa nakostrešenom kosom imalo je ve u svojoj politi koj mladosti jasne predstave o iš enjima, kao i o na inu kako ih treba izvesti' (s. 439). itaoci e razumeti da ovde nije re o hemijskom, ve etni kom iš enju. Kako je mogu e da se neko tako darovit kao Zundhauzen ne upita da li je mogu- e da je u Titovoj Jugoslaviji, za koju je izrekao toliko lepih re i i pohvala, mogao da se priprema jedan gimnazijalac i student temeljno za budu e etni ko iš- enje? Zundhauzen bi morao da zna da se Miloševi spremao da zameni Broza, a i sam ga je tu i tamo predstavljao kao malog Tita. Pa zar te dve pojave nisu u potpunoj suprotnosti, te je otuda neshvatljivo da je ovako nešto moglo da promakne ovom budnom istoriografskom oku. Objašnjenje se i ovde nalazi u istoriografiji odbira Miloševi je odgovoran za etni ko iš enje, ali ne i Rugova, Har dinaj, Ta i, Tu man, Izetbegovi i drugi. Istaknimo i to da naglašava da Srbi na KiM žive u strahu, ali šta je srpski strah u odnosu na srpsku antialbansku kampanju? I, naravno, ponovnim pozivom na Bogdana Bogdanovi a dolazimo do razrešenja oko naslova ovog odeljka pozajmljenog od ovog titoisti kog boljševika: Srbija je umorna od sebe same, od svoje provincijalnosti, od svog provincijskog samosrozavanja (s. 445). Ne slede i poglede Bogdanovi a, naravno, Miloševi je ukinuo podelu Srbije na tri dela (1987), uz rasisti ku propagandu iji vrhunac predstavlja esto zloupotrebljavana sintagma Milovana Vitezovi a dogodio se narod. U okvire umorne Srbije smestio je i film o Kosovskoj bici, ime je hteo da kaže da bi stanje u zemlji bilo bolje da nije bilo ovog umetni kog dela! Posle XIV kongresa SKJ i partijskog rasula, samo je još JNA ostala kohezioni i integrativni deo jugoslovenskog društva, ali i nju e strane obaveštajne službe razoriti, što autor zaobilazi i ne e da kaže. Potom sistemom filozofije odbira stvara sliku rastura zemlje pominje slovena ki DEMOS, ne i srpski DE- POS, ali ne e zaboraviti DOS. DEPOS je koliko-toliko bio samostalan, DOS je bio pod kontrolom stranih ambasada od kojih je uživao svaku vrstu pomo i. Dopuštamo sebi da navedemo jedan slu aj iz vremena DEPOS-a. Kad je SRJ posetio engleski ministar spoljnih poslova Herd, bio je zamoljen da dâ jednu izjavu kojom bi podržao DEPOS, ali on je to odbio. U vreme DOS-a sve je bilo druga ije. Razlika izme u dve srbijanske opozicione organizacije bila je i u tome što u DEPOS-u nije bilo mesta za nenacionalne stranke i pojedince, dok je druga organizacija, napustivši nacionalnu politiku, prihvatila podršku sa strane, ak i mate-

241 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 241 rijalnu, te je kao takva postala podobna za povesnika ove knjige. Prvi put sada, ali samo u naglasku, kaže da su zbivanja u Jugoslaviji zavisila od pu a u Moskvi (1991), uz iskrsavanje neslaganja izme u Francuske i Nema ke oko rastura jugoslovenske države. I pored toga iznosi smelu tvrdnju da se Jugoslavija urušila odozgo insceniranim nacionalizmima, a pouzdano se zna da su svi ovi nacionalizmi imali podršku spolja. Sledi korektniji odnos o iš enju Hrvatske od Srba i nešto opširniji nego u vreme NDH. Možda je vrhunac autorovog cinizma u prikazivanju muzike u politi ke svrhe, kao da je to bio samo srpski fenomen. Tako je seksualizacija Cece Ražnatovi bila ve a opasnost za raspad države od stranih obaveštajnih službi. Gospodarima rata proglasio je Arkana i Šešelja, ali ne i Ta ija i Haradinaja, Ori a i Glavaša itd. Istoriografija odbira i ovde je odlu ivala ko e u i u povest kao zlikovac, a ko e biti skrajnjen! Zundhauzen se ponajmanje ponaša kao povesnik, kada jednom mladom Srbinu, Stevanu Kova evi u, prepušta re da na tri strane opiše kako je doživeo rat (s. 463/4, 473/4). Ako uz pomo Vesne Peši nije naišao na silovanja na KiM, sada ih ima u BiH, nad muslimankama. Sledi bombardovanje Sarajeva, Srebrnica, ali nema srpskih stratišta, ni podmeta ine u Merkalama. Republika Srpska Krajina je uništena, ne kaže se kako, ali se naglašava da je veliki deo Srba odoma enih u Hrvatskoj pobegao. Ne kaže se koliko ih je moralo da se iseli i da li je to bilo etni ko iš enje, me utim bolniji je kvalifikativ da su to Srbi odoma eni u Hrvatskoj, dok je nekoliko stranica ranije pisao o njima kao konstitutivnom narodu u Hrvatskoj. U istom pasusu navodi cifre proteranih muslimana i Hrvata iz Republike Srpske, što opet služi kao o igledan primer povesnikove filozofije odbira. Potom prelazi na albansko pitanje, hvali balkanskog Gandija Rugovu, ali ne osu uje U K-a iako ih kvalifikuje kao teroristi ko udruženje i navodi proterivanje i ubijanje Albanaca 1988 oko Me u stradalnicima pominje i Egip ane, koji uživaju status nacionalne manjine iako nikada nismo ni sreli ni videli nijednog predstavnika ove manjine mada smo ro eni u Metohiji. U izmišljanju nacionalnih manjina Srbi su jedinstveni u svetu. Za vreme velike Titove Jugoslavije bilo je zvani no 26 nacionalnih manjina, u današnjoj malenoj Srbiji ima ih 35! Fenomen ra anja nacionalnih manjina kod Srba je svetski i bez premca, da iskoristim re i Zundhauzena. Zbog kršenja ljudskih prava, iako se kao povod uzeo masakr u Ra ku, za koji Zundhauzen kaže da se navodno desio, usledio je rat 19 država NATO pakta protiv SRJ godine pod slatkore ivim sloganom Milosrdni an eo. Autor je siguran da je tada proterano Srba i Roma, iako je ta cifra nešto ve a, ali za stradale Albance ne iznosi brojke ve konstatuje da ih je na hiljade ubijeno i zakopano u masovnim grobnicama. To bi otprilike zna ilo koliko i Srba u Jasenovcu, ili možda više! Srbi su izgubili rat u koji nisu smeli da u u ni po koju cenu. Rat se morao opravdati, te smemo slobodno da tvrdimo, da je i ova knjiga nastala u tu svrhu. Jer kako tuma iti istoriografiju razvijenog zapadnog društva, te i nema ku sa Zundhauzenom, ako se okomljava na jednog retkog nema kog intelektualca, Petra Handkea, koji se usudio da uzme u odbranu srpski narod i njegovu državu.

242 242 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 Odbir je i ovde tako uo ljiv i uverljiv, te povesnik Petru Handkeu naknadno savetuje šta je valjalo da radi i šta bi ga odvelo iz srbofilije u srbofobiju. Kada se povesnik odrekne istorijske distance, a ne stvori preduslove za objektivan nastup, onda su mogu i svakovrsni zaklju ci, ak i saveti. Kako prihvatiti Handkeovu ideju o pravdi za Srbiju, kada su se u 20. veku oformila druga pravila u odnosu na ranija osmanska vremena, a potkrepljenu neverovatnom i cini nom diplomatskom izjavom britanskog ambasadora Pitera Hola datoj prvom ministru Džonu Mejdžoru: Gospodine predsedni e, osnovna stvar koju treba da znate o tim ljudima jeste da uživaju u tome da jedni drugima seku glave (s. 490). Primera o se- enju srpskih glava i od strane Albanaca i od strane bosanskih muslimana i mudžahedina ima, ali nema primera niti dokaznog materijala da su Srbi sekli glave protivnicima, što se tako e pre utkuje. Ipak valja odati priznanje Zundhauzenu za jednu retku istinu: Formiranje i modaliteti prava na samoopredeljenje uvek su, doduše, predmet pregovora, što važi i za kosovske Albance i za Srbe iz Krajine (s. 491). I to je sve, a posledica nejednakosti i odbira je slede a Kosovo ima jednostrano priznatu nezavisnost, krajiški Srbi su rasejane duše. Zaklju no razmatranje objašnjeno je samim naslovom poglavlja: Perspektiva: Filozofija palanke ili otvoreno društvo. Koštunica je nacionalista, in i demokrata i evropejac, nacionalisti ki su Pravoslavlje i Srpske dveri uz izbegavanje da se spomenu anacionalni listovi kao što su Vreme i drugi, uo ava dve Srbije evropsku i pravu sa dva prozora gledanja u budu nost i gledanja u prošlost. Dugi 19. i kratki 20. vek Zundhauzen je povezao potpoglavljem Srpsko pitanje. Ono bi se svelo, pojednostavljivanjem, na samostalnu državu koja je plovila u nepovratne vode jugoslovenstva, tu se dalje osmišljavalo kao velikosrpsko jugoslovenstvo, da bi kona no rešenje našlo u malosrpskom srpstvu. Komunisti ka Srbija je imaginarna Srbija, Srbija iz tri dela (Srbija, Kosovo, Vojvodina), danas iz dva (Srbija, Vojvodina) i, u sadašnjem i budu em ispiranju srpskih mozgova dose i e do male i bogate Srbije, koriste i i zloupotrebljavaju i jednu sintagmu Dane Draškovi (s. 508). Re je, dakle, o užoj Srbiji, ili pretkumanovskoj Srbiji, bez pokrajina, jezgru bivše i budu e Srbije, u šta su nas uveravali u vreme DEPOS-a strani državnici. Toj ideji posve eno je ovo delo, s njom se ono i završava i tu je kraj ovoj istoriografsko-politi koj pri i nema kog povesnika! Poruka je nedvosmislena primenom istoriografije odbira, srbofobije i jugofilije ona i nije mogla da ima druga iji kraj. Ovakav ispolitizovani i tragi ni kraj srpske povesti opisan u ovom kontroverznom delu ima i lepšu stranu. Zundhauzenova knjiga ne e ostaviti ravnodušnim nijednog iskrenog itaoca, a i kako bi kada je i sam autor završava dilemom: Posle tri do etiri decenije manje ili više intenzivnog bavljenja balkanskim prostorom i Srbijom, mislio sam da donekle poznajem istoriju Srbije. Ali što sam više pisao, sve mi je više postajala nejasna, protivre na i uzbudljiva. I, na kraju, ponovo sam na po etku. Gledam dole i vidim šta je sve popadalo pod sto. A ponešto ne vidim, iako znam da je tu i da eka da bude vi eno (s. 509). Šta je vrednije ono što je ostalo na stolu i ušlo u sadržaj ove kontroverzne knjige ili

243 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 243 ono što je palo pod sto i nije našlo mesta u njoj? Bilo bi od posebne koristi za istraživanje nastanka jednog istoriografskog dela kada bi Zundhauzen objavio ono što nije video i ono što je palo pod sto, namerno ili slu ajno. Bio bi to lep doprinos istorijskoj metodologiji, posebno onom njenom delu koji se odnosi na saznanja o istini, a možda još više o tome kako su se anja ili povesnica varljive, možda i kvarljive, i pored tolikog broja dokumenata i istoriografskih, književnih i drugih dela. Takvim radom pokazalo bi se kako ve uvrežene i osporavane zablude stvarju nove zablude, koje se esto vra aju kao bumerang ili možda služe u potajnu svrhu ukazivanja na pojave za koje se može re i da su nepoželjne ako se u ovom trenutku iznesu. A evo o emu je re. itaoci bi valjalo da znaju i naredni uporedni iskaz o sudbini nema kog i srpskog naroda: I pola stole a posle nema kog, uništeno je i srpsko društvo. Ni blizu tako dramati no, ali za svakoga na osetan na in, tvrdi autor pri kraju ove kontroverzne povesnice. Za tih pola veka Nema ka je razorena pa ujedinjena, Srbija je razorena i neujedinjena. Da li nema ki povesnik prognozira novo srpsko ujedinjenje? Iza svega ovog sledi epilog 11. mart 2006: Miloševi je umro Od danas je Miloševi istorija. Šta god to zna ilo (s. 509). Duh palanke ili duh plemena Istorija Srba ne završava se Miloševi evom smr u, te e Srbi nastaviti da žive duhom palanke. Zundhauzen je naime pozajmio naslov za svoje poslednje poglavlje od Radomira Konstantinovi a i njegovog dela Filozofija palanke. On citira uvenu po etnu re enicu ove knjige: Iskustvo nam je palana ko i dodaje: Palanka je, kaže se, naša sudbina, naš zao udes. Nema niti može da bude promene. Istorija nas je zaboravila, kao u nekoj velikoj rasejanosti. Ova knjiga sa divnim po etkom i samomrza kim završetkom, trebalo je da posluži kao opomena srpskom narodu u vreme kada je nastala (1969), u vreme oveštalog komunizma i bezna a koji je nudio totalitarni sistem. To, naravno, ne zna i da su se Srbi oslobodili palana kog duha, ina e karakteristi nog za sve balkanske narode, možda za neke i mnogo više nego za srpski. Zundhauzen ho e da kaže da Srbi moraju da biraju izme u zatvorenosti palana kog života i otvorenosti evropskih društava, dakle da isko imo iz palanke u svet. Ovde izbegava da pravi bilo kakvu paralelu sa drugim narodima koji okružuju srpski i sa kojima smo bili u ratu ili u bilo kakvom neprijateljstvu. To ne ini jer bi dobio istu sliku o susednim narodima kakvu je dao Konstantinovi o Srbima i kakvu je imala ve ina srpskih intelektualca komunisti ke ideologije. Samo prve tri stranice ove knjige imaju izuzetnu vrednost sli nu po etku Memoara Prote Mateje Nenadovi a, dok je sve ostalo smušeno i esto kontroverzno, a kraj Srpski nacizam i Poetika srpskog nacizma klasi an je primer srpske komunisti ke samomržnje i potrebe posipanja pepelom bez razloga i bez povoda. Bitniji i vredniji deo ove knjige jeste Konstantinovi evo kazivanje o duhu plemena, plemenskoj kulturi i plemenu, iskazano naslovom jednog poglavlja Duh palanke kao duh plemena u agoniji. Plemenski svet koji živi u

244 244 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 palanci je zaražen istorijom, tradicijom, neradom i nesposobnoš u da se iz tog pozorišta u malosti vine u taj toliko željeni evropski svet. Ali i Konstantinovi i Zundhauzen zaboravljaju na injenicu da je srbijansko društvo od druge polovine 19. veka bilo otvoreno za sve vrste evropskih uticaja, kada je prevazišlo i palana ku i plemensku svest. Povratak palana kom životu, svesti i kulturi po eo je od 1944/45. godine, posle novih osmišljenih i samostalnih seoba plemenskih Srba iz jugozapadnih i zapadnih krajeva. O tom plemenskom duhu piše Konstantinovi, ali njega niko nije hteo da shvati, pa ni nema ki povesnik. Sve dok Srbi ne savladaju svoj plemenski duh i ne postanu narod, makar na onom stadijumu na kojem su bili Srbijanci po etkom 20. veka, do Balkanskih ratova, nema vaskrsnu- a, nema državnosti, nema napretka. Kao što palanka ne može da egzistira bez plemena, tako ni država bez naroda. Srbi nikada nisu uspeli da unište ili preobraze plemensku svest u narodnosnu svest, pleme u narod, pojedina no u zajedni ko, parcijalno u opšte Srbi nikada nisu uspeli da se iskuju u naciju. Ne palana ki, ve plemenski duh, onemogu io je integraciju srpske nacije. I, ako je Srbiju išta unazadilo posle godine, onda je to mogao da bude samo duh plemena, u auren u duhu komunisti ke palanke. Vratimo se spornom kraju ove kontroverzne knjige. Konstantinovi misticizam srpskog nacizma vidi samo u Dimitriju Ljoti u i njegovim kvislinškim falangama, a sve to je veoma udaljeno i od najšireg poimanja kulture, jer ništa konkretno i nije naveo. To mu ne smeta da, pozivaju i se na knjigu Rozenberga, Mit 20. veka, do e do saznanja da se nacizam nužno javlja u duhu palanke. Potom je proširio krug srpskih nacista u kulturi na Svetislava Stefanovi a, Vladimira Velmar-Jankovi a, Velibora Joni a, R. ilasovi a i Dimitrija Najdanovi a ije delo uzima kao primer poetike srpskog nacizma, a pod sumnju srpskog nacizma stavio je i pesništvo Mom ila Nastasijevi a. Bez upuštanja u Konstantinovi eva obrazlaganja o šest na ela poetike srpskog nacizma, o emu bi kompetentniji valjalo da progovore, utisak je da su njegovi napori neuverljivi. Budu i da mu poetika nije dala dovoljno povoda za grdnju srpskog nacizma, prešao je na subjekt ovog pitanja Srpski nacizam i jezik. U prvom delu govori o pokušajima reforme jezika Stevana Z. Ivani a ( Srpski jezik kao izraz srpskog duha, Prosvetni glasnik, 1944), koji se pozabavio nekim pitanjima srpskog jezika iz predvukovskog doba. Ova rasprava ponajmanje je rasisti ka, jer je i pre i posle Ivani a bilo sli nih pokušaja, pa nijedna od njih nije proglašena nacisti kom. 19 Nije ni svaki totalitarizam nacizam! Samo Bog zna kako je Konstantinovi mogao da vidi u Ivani evim predlozima upotrebe re i samolep, jedinosušan itd. rasizam u jeziku srpskog naroda! Vra anje nekih pojmova i re i iz srpskog srednjovekovnog jezi kog miljea nije falangisti ka ideologija, u šta nas neuverljivo uverava Radomir Konstantinovi. Retko dobar primer srpske samomržnje iz komunisti kog doba u oblasti kulture, književnosti i jezika, prenet posredstvom nema kog povesnika u današnju antisrpsku retoriku. 19 Na primer, Meša Selimovi, Za i protiv Vuka, Beograd 1987.

245 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 245 Faktografske greške i istoriografska dela Bez upuštanja u posebne rasprave i dokazivanja, iznosimo više zapaženih faktografskih grešaka. One nisu nastale u Zundhauzenovom istraživa kom postupku, ve su uglavnom preuzete iz srpske ili jugoslovenske istoriografije, što autora ne osloba a od odgovornosti jer se oslanjao ili na zastarelu literaturu ili na literaturu slabije vrednosti. Evo nekoliko odabranih primera. Crnom Gorom nisu upravljali kneževi vladike, ve vladike ili mitropoliti, nosioci crkvene i guvernaduri, nosioci civilne vlasti, koje i ne pominje (s. 50). Kara or e nije ro en 1768, ve 1762; knez Miloš nije ro en 1780, ve godine. Potpuno je pobrkao kada je Kragujevac bio glavni grad (za vreme druge vlade kneza Mihaila s. 144), a kada Beograd (1867. godine, a treba 1839, odn s. 144, 179). Knez Milan došao je na vlast 1872, a treba 1868 (s. 150). Licej je osnovan 1838, ne 1839 (s. 189). Ustav iz godine nije ra en po ugledu na belgijski ustav iz 1831, ve je po tom uzoru pisan ustav iz godine (s. 224). 20 Kad piše o Miloševi u njegovo predsednikovanje naziva vladavinom (s. 145), ne ine i to za Broza, a Miloševi nije bio ništa drugo nego mali Broz u nemirno i nesre no vreme. Ispod nekoliko slika stavljene su pogrešne legende. Periodizacija je klasi na, bez želje da se u tom pogledu u ini bilo kakav iskorak. * Pisac pogovora Dušan Batakovi uputio je zamerku Zundhauzenu na pitanje politi ke korektnosti, odnosno nekadašnje moralno-politi ke podobnosti iz komunisti kog vremena, usmerene samo na povesnike istorije Srbije. Osu- uju i, s pravom, podelu na moralno podobne i nepodobne autore pisac pogovora navodi samo jedan uži krug sa kojima je Zundhauzen u nesaglasju Radovan Samardži, Ljubodrag Dimi, Aleks Dragni i Jon K. Koks (s. 564). Ali ovaj spisak podobnih i nepodobnih je znatno duži. Šta su Zundhauzenovi kriterijumi prilikom odbira povesnika? Može li se praviti paralela izme u odbira de aka i odbira povesnika? Da li su sultanvladar i sultan-povesnik imali iste kriterijume i u emu se oni slažu? Jedan od nesumnjivih kriterijuma je slede i. Zundhauzen daje prednost skoro svim istoriopiscima koji su se bavili ili se bave tzv. drugom Srbijom. Ukoliko oni u naslovu 20 Ovaj neta an podatak preuzeo je iz eseja Dubravke Stojanovi Ulje na vodi: Politika i društvo u modernoj istoriji Srbije u pominjanoj knjizi Srbija , str. 116 i 120. Iako se ustavnom problematikom Srbije nije posebno bavila, ona u ovom eseju naširoko piše o ustavnom pitanju Srbije, svesno zanemaruju i osnovna dela iz ove problematike i odavno prihva ena znanja. Navodimo dva primera. 1) Analiziraju i srpske ustave s kraja 19. i po etka 20. veka, pisane na osnovu belgijskog uzora misle i na ustav iz godine (potom konkretno kaže da je ustav iz godine pisan po belgijskom ustavu iz 1831), što je sasvim proizvoljno i neta no i što je Zundhauzen nesmotreno preuzeo (str. 116, 124). 2) Ustav iz godine je prvi srpski ustav koji je usvojio predstavni ki sistem i princip podele vlasti (str. 119). Prvi deo tvrdnje je prihvatljiv, ali drugi nije jer su se ustavi iz 1835, i godine držali tog principa, prvi ga je ak neposredno proklamovao, ali pisac ustava, Dimitrije Davidovi, nije ga doslovno primenio.

246 246 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 knjige ili podnaslovu, naslovu poglavlja ili samom tekstu u estalije koriste termin modernizacija, svrstavani su u ovu kategoriju. Druga toliko željena re je Evropa i ona vas ne svrstava samo u citirano delo u napomenama ve i u osnovni tekst. Primera radi navodim knjigu mlade i perspektivne koleginice Radine Vu eti -Mladenovi Evropa na Kalemegdanu. Cvijeta Zuzori i kulturni život Beograda , Beograd 2003 str Batakovi, pišu i pogovor, Slika moderne Srbije: dometi, ograni enja, osporavanja, s mnogo opravdanih zamerki: o srpskom fašizmu, bacanju krivice na ceo narod, bole ivosti prema Titovoj Jugoslaviji, materijalnim omaškama, podleganju komunisti kim stereotipima, nejasno ama i jednostranom vi enju srpske povesti, zapao je i sam u sli nu nevolju, opredeljuju i se prema srpskim istoriopiscima vrlo blisko Zundhauzenu. Mogla bi se povesti ozbiljna rasprava o tome koliko je Zundhauzen povredio sujete srpskih i jugoslovenskih povesni ara, ne time da li ih je navodio u napomenama ili u osnovnom tekstu, što, mora se priznati, nije bezna ajno, ve time što je daju i prednost jednim u odnosu na druge, a tre e sasvim zapostavljaju i, stvarao sliku o Srbiji i njenim žiteljima unose i poglede koji su njemu bili prihvatljiviji ili, može biti, prihvatljiviji sadašnjim shvatanjima društva i države. ini nam se da je autor prešao dopustivu granicu stru ne opravdanosti za opredeljenja, poglede i vi enja jednog društva, u ovom slu aju srpskog, veoma bliskog svim balkanskim društvima. Koliko je ovo pitanje problemati no pokazuje i vi enje problema strane vladavine Zundhauzena i bugarskih povesnika, o emu je bilo re i. Zundhauzen koristi površnu knjigu Nikole Konstandinovi a o Beogradskom pašaluku, a znatno bolja su dela Dušana Panteli a, kojih nema ni u popisu literature. Sli no se poneo i kada je pisao o ustavnom pitanju u vreme kneza Miloša, koriste i Leopolda Rankea, Jovana Cviji a, Hansa-Mihaela Bestflajša i Miroslava or evi a a znatno su kvalitetniji radovi o ovom problemu Jaše Prodanovi a, Dragoslava Jankovi a, Radoša Ljuši a itd. Kada piše o ustavobraniteljima navodi samo Slobodana Jovanovi a i njegovu knjigu s naglaskom da je temeljno delo, zapostavljaju i Dragoslava Stranjakovi a ija je knjiga potpunija u istraživa kom pogledu. Kada piše o Jovanu Hadži u koristi isklju ivo S. Jovanovi a, a znatno bolju knjigu napisao je Miraš Ki ovi itd., itd. Vredno je pomena Zundhuzenova sintagma o trulom Zapadu i o preuzimanju ideja sa trulog Zapada. Osim Jovana Skerli a, Zundhauzen se poziva na slede e povesnike Mirka or evi a, Ivana olovi a, Branku Prpu-Jovanovi (s. 208/9), a nema ni pomena Slobodana Jovanovi a i mnogih drugih prethodnika. U prvi ešalon srpskih povesnika izbili su oni koji su pisali o drugoj Srbiji (D. Stojanovi, M. Jovanovi, I. olovi, M. or evi, N. Popov), zatim politi ki korektni predstavnici države Srbije (S. Jovanovi i dr.) i proskribovani ili zanemareni (V. orovi, M. Ekme i, R. Samardži, V. Kresti ). Neozbiljno je i iznena uju e za jednog uglednog povesnika da sociologa Nebojšu Popova predstavi kao novog Ilariona Ruvarca, a njegovu knjigu Srpska strana rata kao kamen-me aš u kriti kom bavljenju prošloš u i sadašnjoš u (s. 504)!

247 Istoriografija odbira, srbofobije i jugofilije 247 Vratimo se Ekme i u, jednom od naših najboljih poznavalaca 19. i 20 stole a, i odnosu nema kog povesnika prema njegovom delu. U popisu literature našla se samo jedna njegova knjiga Ratni ciljevi Srbije, a u jednoj napomeni i Stvaranje Jugoslavije. Ne slažu i se sa Ekme i evim pogledima na srpsku i jugoslovensku povest on upu uje itaoce na kriti ko razmatranje ove knjige od strane Dubravke Stojanovi i na njeno delo. Možda je ovo najbolji primer o favorizovanom povesniku tzv. druge Srbije, Dubravki Stojanovi, u odnosu na istori ara prave Srbije, Milorada Ekme i a. Da li se na ovakav na in mogu sporiti ili uzdizati istoriografske vrednosti, da li je to potrebno i koliko ono unapre uje istoriografiju? Najve a zamerka Zundhauzenu mogla bi se dati na nedovoljno koriš enje desetotomne Istorije srpskog naroda, u izdanju SKZ. U bibliografiji je naveo samo 3. knjigu 6. toma (urednik Slavko Gavrilovi ). Nijedan tom nema tre u knjigu, a Slavko Gavrilovi je urednik etvrtog, a Andrej Mitrovi šestog toma. Koliko je ovo delo obezvre eno govori i podatak da se u bibliografiji navodi i trotomna i jednotomna Istorija Beograda, dakle, njeno i prošireno i skra eno izdanje. Odbir, udan, naravno, i pomalo neozbiljan, te stoga odustajem od narednih primera. Tek prikazivanjem istoriografskih dela iz vremena Drugog svetskog rata, delimi no i potom, otvorenije se izjašnjava o pojedinim povesnicima i njihovim delima. Kad piše o genocidu nad Srbima u NDH naglašava u jednoj napomeni: Ovde namerno prelazimo preko literature koja je objavljena devedesetih godina 20. veka u Srbiji (nap. br. 165, s. 346). Ta i takva istoriografija je izvor za poznavanje raspada Jugoslavije i njena analiza je neophodna, posebno od jednog stranog povesnika, neoptere enog južnoslovenskim stereotipima i mržnjom, uz uverenje da bi ona otkrila kako su žrtve zloupotrebljavane u politi ke svrhe. Kod navo enja literature o etni kom pokretu povesnikov sud je slede i: Jozo Tomaševi i Lucijen Kar mar su neutralni, dok su ekstremni Jovan Radovanovi u osudi a Kosta Nikoli i Milosav Samardži u pohvalama etni kog pokreta (s. 350). Iz galerije povesnika koji su negativno pisali o Srbima izdvojen je samo jedan Filip Koen, koji ne samo da je oštro pisao protiv etnika, ve je celu svoju energiju posvetio tome da Srbe prikaže kao stalne agresore. Za to ga je hrvatski predsednik države Tu man odlikovao (s. 351). Zundhauzen, tu i tamo, pokazuje razumevanje za pojedine povesnike, recimo za Veselina ureti a i njegovu kritiku istoriografije o Drugom svetskom ratu, ali i tada sa rezervom: Ako je do tada istoriografija bila slepa na jedno oko, onda je sada bila slepa na oba (s. 418). Ništa u srpskoj istoriografiji nije valjano ako se u negativnom zna enju ne odnosi na drugu Srbiju! I Knjiga o Kosovu Dimitrija Bogdanovi a došla je na udar zbog tvrdnje, ina e neosporavane, da Albanci prete Srbima biološkim genocidom (s. 428). U modernu povesnicu srpskog naroda ušao je i Rade Radi, vizantolog i pisac knjige Srbi pre Adama i posle njega. Dela koja Radi podvrgava opravda-

248 248 Radoš Ljuši Istorija 20. veka, 1/2010 noj kritici ima i kod drugih naroda, ali kod njih nema dela poput Radi evog ili na nivou njegovog. U estalije je i korektnije citiranje i koriš enje literature za jugoslovenski period nego za srbijanski. Vredno je Zundhauzenovo zapažanje da je ve ina stanovništva smatrala državu kao svog protivnika (s. 79), a i pisanje o naciji ulazi u bolje stranice ovog dela, kao i karte i tabelarni pregledi. Zundhauzen je Srbe u Jugoslaviji realnije posmatrao, bolje razumeo i ta nije predstavio od srpskih povesni ara zaslepljenih jugoslovenstvom, ali i hrvatskih, slovena kih, makedonskih, bosanskih, crnogorskih i albanskih zaslepljenih velikosrpstvom. Možda e, jednoga dana, pošto Evropa primiri neposlušne Srbe i vrati se sopstvenim pozitivnim vrednostima, neki mla i i uvi avniji povesnik obraditi vi- enje Srbije i Srba dvojice nema kih istori ara Leopolda fon Rankea i Holma Zundhauzena. Rankeovo delo nastalo je 1829, Zundhauzenovo Ranke je pripadao kriti koj istoriografiji, Zundhauzen istoriografiji odbira, te se možda i zbog toga povesnica i se anje na povesnicu bitno razlikuju. Nezavisno od svega, Srbi moraju biti zahvalni i jednom i drugom istoriografu prvom na plemenitosti, drugom na izneverenoj zavi ajnosti.

249 BOJAN B. DIMITRIJEVI, viši nau ni saradnik Institut za savremenu istoriju Beograd, Trg Nikole Paši a 11 KRAJNJE PROBLEMATI AN KONSTRUKT Holm Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Clio, Beograd 2009, 579 Po etkom godine beogradsku istoriografsku i kulturnu javnost zatalasalo je pojavljivanje voluminoznog izdanja Istorija Srbije od 19. do 21. veka, iz pera nema kog istori ara Holma Zundhausena, koji je poznat po dugogodišnjem bavljenju srpskim i jugoslovenskim temama. Zahvaljuju i marketingu izdava ke ku e Clio, injenici da je autor poznat u ovdašnjoj istoriografskoj aršiji kao i svojim provokativnim stavovima knjiga je privukla pažnju stru ne javnosti u tolikoj meri da je organizovan i nau nu skup, a potom se sam autor pojavio u srpskoj prestonici i pružio iz prve ruke tuma enja svojih stavova. Zundhausenova knjiga daje detaljan pregled moderne srpske istorije, što sugeriše i svojim podnaslovom: od 19 do 21. veka. U diskusiji o knjizi, održanoj 20. februara u Beogradu, otvorena su mnoga polemi ka pitanja koja su prevazišla delo i dotakla mnoge teme moderne srpske istoriografije. Sumiraju i plodnu diskusiju isti emo slede e ocene: da je knjiga odli no prevedena, da je deo o drugoj polovini 20. veka više istraživanje, da ravnopravno posmatra sve doga aje (L. Perovi ); da je prisutan ve i broj faktografskih grešaka preuzetih iz doma e istoriografije, koje se ponavljaju u našoj i stranoj istoriografiji, zasnovanih na insistiranju pojedinih srpskih autora na negativnim detaljima iz sopstvene prošlosti, koje strani autori lako preuzimaju (R. Ljuši ); da postoji zna ajan uticaj doga aja iz 1990-ih na interpretaciju srpske istorije u protekla dva veka (M. Kovi ); da su preuzeti stereotipi iz naše istoriografije, da su na talasu doma e kritike Slobodana Miloševi a ušli strani istori ari i da Zundhausenova nije prva knjiga sa tako preuzetim stavovima, da je nacionalizam obeležje i drugih nacionalnih istorija a ne samo srpske, da je srpska istoriografija potpuno izolovana, da nedostaju upore enja, da se kre emo u ekstremima iz kojih se izvla e zaklju ci, da je poraz srpske istoriografije to što je njenu prvu sintezu napisao Nemac, da nije re o knjizi vrhunskog dometa (M. St. Proti ); da mali narodi imaju male istorije koje su više objekti nego subjekti, da je tokom 1990-ih reafirmisano austro-nema ko negativno vi enje Srbije iz vremena Prvog svetskog rata, da je uticaj anglo-ameri ke literature i istoriografije danas veliki, a uticaj Zundhausenove knjige ograni en jer je pisana na nema kom jeziku, da Zundhausenova multidisciplinarnost pleni, iako je antropološki deo najslabiji, da je tržišna potražnja za istorijom ovog prostora u inostranstvu uticala na pojavu ad hoc specijalista i istoriografskih šarlatana, da i ova knjiga podse a na radove Noela Malkolma, da je evidentan problem izbora sugestivnih ilustracija, na primer kod Roja Gatmana (S. Markovi );

250 250 Bojan B. Dimitrijevi Istorija 20. veka, 1/2010 da je na tržištu mali broj ovakvih sinteza, da Zundhausen spada u sam vrh po nau nom opusu, da postoji dilema da li je to istorija države Srbije koja kroz vreme menja granice ili srpskog naroda, da je pojedinim stavovima autor nepotrebno ušao u doma e istoriografske dileme, da zbog zatvorenosti srpske istoriografije izostaje diskusija o sopstvenim istoriografskim delima (. Anti ); da i pored ogromne produkcije postoji velika nekomunikativnost srpske istoriografije, kako spoljašnja tako i unutrašnja, da nedostaje komparativnost sa drugim istoriografijama po ev od suseda, da postoji dilema šta je Srbija i šta je odre uje: jezik, teritorija, država, shvatanje sebe, identitet, da su veliki narativi Prvog i Drugog svetskog rata postali osnovni mitovi novih identiteta (M. Ristovi ); da postoje stru ne, psihološke i fizi ke prepreke za pisanje istorije Jugoslavije, obimnost produkcije, problem razmene rezultata, kao i da postoji fenomen knjiga prethodnica politi kih projekata u koju spada i Zundhausenovo delo (M. Bjelajac). Manje konkretnih komentara, sticajem izbora govornika, bilo je za drugu polovinu 20. veka, a upravo tim delom knjige bavi se ovaj tekst. Kako je Zundhausenov tekst najzaokruženiji za istoriju Srbije u 19. veku i prvoj polovini 20. veka odlu ili smo da, vo eni li nim zanimanjem i još više intrigirani autorovom interpretacijom, detaljnije analiziramo knjigu u delu koji se bavi najnovijom srpskom istorijom. Iz uvodnih napomena nema kog ambasadora (datih u drugoj prilici tih dana), odnosno predstavnika ambasade i Gete instituta primetno je da je ova knjiga ve postala referenca u Nema koj kada je u pitanju Srbija, kao i da je zna ajan broj ljudi koji su poslom (u oblasti politike, ekonomije, diplomatije) dolazili ili dolaze u Srbiju imali prilike makar da je prelistaju i da pojedine njene stavove usvoje kao svoje vi enje srpske istorije i srpske sadašnjosti. To govori o zna aju knjige za razumevanje današnje Srbije kod njenih najozbiljnijih evropskih partnera: Nema ke, Austrije ili Švajcarske, odnosno kod ljudi koji u tim zemljama donose odluke o odnosima sa Srbijom. Zundhausen se ve u uvodu upleo u srpsku modernu istoriografiju na veoma udan na in. Analiziraju i sinteze srpske istorije veka, potpuno neobjašnjivo za srpskog stru nog a kamoli nema kog itaoca, ušao je u detaljnu kritiku svega jednog dela (Dimi, Stojanovi, Jovanovi, Srbija Tri vi- enja ili poziv na dijalog), i to tako što je oštro kritikovao jednog od autora (Lj. Dimi a) ak na dve strane uvoda, iznose i optužbe da je revnosno sudelovao u stvaranju mitova, da ima traumati nu naraciju itd. Analizirao je, po njegovoj oceni, Dimi ev negativan stil i njegovo vi enje srpske moderne istorije. Na više od pola strane identifikovao se, me utim, sa druga dva autora monografije, pri emu, osim diskontinuiteta srpske istorije, ne nudi još objašnjenja šta toliko razlikuje Jovanovi a i Stojanovi a od Dimi a. Zundhausen je tu, reklo bi se, objavio da preuzima neke od njihovih pogleda kao sopstvene. Period , koji emo razmatrati u ovom kriti kom osvrtu, prostire se od 334. do 509. strane knjige. Zapreminom, može se re i, adekvatno odgovara vremenskom opsegu moderne srpske istorije u pore enju sa ranijim periodima koje je autor opisao. Pažnju privla i pre svega izbor istorijskih doga aja na kojima autor temelji svoju pri u i pojedina njegova tuma enja. O ekivali smo da Zundhausen, kao Nemac, bolje razume ratne doga aje u kojima se Srbija našla godine. Smatrali smo u tom pogledu zna ajnu injenicu da su mu na maternjem jeziku dostupni nebrojena gra a, memoarski

251 Krajnje problemati an konstrukt 251 spisi i monografije nema kih autora o situaciji u Srbiji i Jugoslaviji, kao i nema koj ulozi u toku okupacije, koji su ima e objavljivani od prve polovine 1950-ih godina sve do današnjih dana. Zundhausen je koristio radove pojedinih autora i preuzimao njihova tuma enja, koja se kre u od problemati nosti preko nepoznavanja do zle namere. U tom smislu najkarakteristi nija je knjiga izvesnog doktora medicine iz SAD, Filipa J. Koena, Tajni rat Srbije u kojoj doti ni autor optužuje Srbe, srpsku vladu i Ravnogorski pokret otpora za kolaboracionizam, antisemitizam, pa ak i za umešanost Srba u holokaust, a današnju istoriografiju u Srbiji za revizionisti ku. Slažemo se sa autorovim vi enjem da je 27. mart 1941, datum koji je doveo do nema kog napada na Kraljevinu Jugoslaviju, imao svojevrsno diletantsko-tragi no obeležje, kao i da su sam napad i potonje ratno preure enje / raspar avanje Jugoslavije bili plod improvizovanih Hitlerovih odluka posle vesti o pu u u Beogradu. Sasvim je jasno da Zundhausen ne želi da razume dramati nost doga aja koji su se odigravali u Srbiji leta i neverovatno delikatnu misiju enerala Milana Nedi a kao šefa srpske vlade pod okupacijom da uspostavi mir u pobunjenoj Srbiji u kojoj su nema ke trupe zavodile red represalijama koje su rezultovale sa preko civilnih žrtava samo do kraja zime 1941/42. godine. On se više bavi Nedi evom ideologijom (u stvari, o ajni kom propagandom smirenja Srbije), zbog koje ga svrstava u red ultrakonzervativnih populista. Ni traga od injenice da su Srbijom tada upravljali nema ki vojni i SS/policijski organi a ne general Nedi, a da su sve njegove slabosti dolazile upravo od oštrine nema kih vlasti u Srbiji godine. Ne možemo, tako e, nikako da se složimo da se jugoslovenskom naprednom pokretu Zbor stavi znak jednakost sa ustaškim pokretom i dodeli epitet fašisti ki, što je Zundhausen u inio. Sli no je i sa slikom Ravnogorskog pokreta otpora, koji je analiziran na literaturi na engleskom jeziku ili po nekim radovima ovdašnje istoriografije. U prvi plan je ponovo stavljena ideologija pokreta: previše sugerisano velikosrpstvo, sukobi sa ostalim nacijama u Bosni, zlo ini i antikomunizam. Ni traga od analize vojnih efektiva pokreta i odnosa sa nema kim snagama na širokom podru ju Jugoslavije. Frapantan je podatak Zundhausena da je prva akcija protiv okupacijskih snaga izvedena u Srbiji 21. aprila u mestu Dobri. Nama se taj primer potpuno izolovane akcije nepoznatih po inilaca, inio više kao jedan od prvih primera oštrih antipobunjeni kih mera nema ke vojske, a ne kao bilo kakva akcija, jer nje nema ni u ravnogorskoj ni u komunisti koj istorijskoj kaži o ustanku. Zundhausen, što je zanimljivo, sledi istorijski trag propartizanske istoriografije i svoj fokus pomera sa Srbije godine na druge krajeve okupirane Kraljevine Jugoslavije, gde se rasplamsao gra anski rat izme u komunista i nacionalnih snaga. Srbija pada u tamu i kod Zundhausena, upravo kao i kod niza starijih istori ara koji su se u Jugoslaviji bavili ovim pitanjem ranijih decenija. Zundhausen je propustio mogu nost da kroz nema ke izvore ili literaturu rekonstruiše od Nemaca okupiranu Srbiju (sa Banatom) u periodu i ponudi novu i detaljniju sliku; ukazao je samo na Nedi eve i Nojbaherove neuspele zahteve da se poja aju kompetencije srpske vlade. Umesto da smo dobili poglavlje o odnosu Srba i Nemaca u toku okupacije, koji je bio veoma kompleksan i iz koga bi nema ki itaoci saznali više kako o Srbima tako i o Nemcima, autor u jednoj re enici, vezanoj za oktobar 1944, evakuiše i nema ke i srpske vladine snage iz

252 252 Bojan B. Dimitrijevi Istorija 20. veka, 1/2010 Srbije odnosno iz svog teksta (dodaje im u povla enju, naravno, neizbežnog vladiku Nikolaja Velimirovi a, kao li nost kojom na više mesta u knjizi ilustruje srpsku nacionalnu, klerikalnu i desnu misao). Intenzivno istorijsko razdoblje srpsko-nema kih odnosa kod Zundhausena se tako završilo bez ikakvih posebnih informacija ili zaklju aka: kakva je bila nema ka okupacije Srbije; kako su jedni uz druge živeli nema ki vojnici i srpski gra ani; gde je bila Srbija u Novoj Evropi koju je gradio Tre i rajh; kona no, šta se desilo sa nema kom manjinom godine kada se pojavila Crvena armija sa istoka? Kako je Drugi svetski rat u Jugoslaviji Zundhausen portretisao kao gra- anski, verski i nacionalni rat jugoslovenskih naroda ili ideoloških protivnika iste nacionalnosti, gde Nemci kao okupatori imaju jedva vidljivu, epizodnu pojavu, tako je nastavio i sa vremenom posle osvajanja vlasti od strane komunista u Srbiji. Ukazao je na drasti ne progone politi kih neistomišljenika koji se mere hiljadama pobijenih, kao i na igre sa brojkama žrtava od strane novih vlasti koje su nastojale da tim brojkama pokažu svetle rezultate otpora. Poglavlje o Drugom svetskom ratu autor završava ocenom da su me u stanovništvom Jugoslavije ostale duboke rane i, ini nam se, na taj na in priprema itaoca da bolje razume žestinu ratova u Jugoslaviji godine. Umesto realne slike Drugog svetskog rata na ovom prostoru dobili smo reinterpretaciju sa ukusom 90-ih godina prošlog veka. Istorija druge Jugoslavije kod Zundhausena je obojena tuma enjem ideološke osnove društva, politike komunisti ke partije, ali najviše u stvaranju i projekciji mitova: o borbi, revoluciji i ratu, kao i redefinisanju ranije prošlosti prema novom ideološkom obrascu. Dominiraju pomodne analize kulture se anja, analize istorijskog pam enja i pojavnih oblika ideologije u svakodnevnom životu. Prava pitanja života u Srbiji: civilizacijskog nivoa, oporavka posle rata i okupacije, razvoja u federaciji, odnosa sa pokrajinama, ekonomski i svaki drugi razvoj nedostaju u ovoj istorijskoj slici socijalisti ke Srbije i Jugoslavije. Zundhausen, koji se u uvodu sa neshvatljivim žarom obrušio na Ljubodraga Dimi a i njegovo vi enje Srbije i Jugoslavije, upravo je izostavio Srbiju koju je Dimi portretisao, tako snažno i lišenu ideoloških osnova. Nema ki istori ar uglavnom analizira kulturu i to na bazi stranih autora koji su se ovim fenomenom bavili 1990-ih godina, esto izvla e i zaklju ke zasnovane na vremenu u kojima su nastajale njihove studije. Zundhausen, iako u predgovoru isti e da je proveo mnoge godine u Jugoslaviju ( u koju sam tako rado dolazio i u kojoj sam se tako dobro ose ao ), kao da je tada bio prezauzet ne im drugim pa nije iskoristio šansu i, recimo, ugradio svoje iskustvo socijalisti ke Jugoslavije iz prve ruke u rukopis. U njegovoj slici istorije Srbije dominira Jugoslavija, a ne Srbija kao posebna celina. Zna ajna su, me utim, njegova zapažanja o pražnjenju sela, fenomenu odlaska na privremeni rad u Zapadnu Evropu, amerikanizaciji života neometanoj od partije na vlasti. Iako je Dimi evu knjigu Srbi i Jugoslavija (1998) ocenio kao primer konzervativnog srpskog nacionalizma, Zundhausen je mogao da ide njenim tragom i da svojim argumentima ponudi druga iju civilizacijsku i kulturnu sliku Srbije i tako, možda, ospori Dimi a. Ne razumevaju i prirodu i odnose u komunisti kom vrhu Srbije tokom , Zundhausen se u taj problem uklju uje slomom Aleksandra Rankovi a i name e dihotomiju: centralisti (srpski komunisti) reformisti (ostali) i uvodi pitanje Albanaca u svoj narativ. Autoru niko nije objasnio da naziv Šip-

253 Krajnje problemati an konstrukt 253 tari nije bio uobi ajeni pejorativni naziv za Albance kao i da oni nisu bili gra ani drugog reda do pada A. Rankovi a. Na tim postavkama on, me utim, gradi dalji tok pri e o odnosu Srba i Albanaca posle do njihove pobune Srpski partijski liberalizam prve polovine 1970-ih godina nije dobio prostor kod Zundhausena, ali je zato više strana posve eno hrvatskom prolje u ili maspoku. Srpsko pitanje u Jugoslaviji autor pozicionira u delu koji se bavi periodom , a ve naslovom nazna uje tok i ishod Samorazaranje Srbije. Kao li nosti koje otvaraju raznolika pitanja Srbije u Jugoslaviji 1980-ih Zundhausen, kroz nekoliko epizoda, ozna ava: istori ara Veselina ureti a, pisce Vuka Draškovi a, Dobricu osi a, Jovana Radulovi a, ali ak i manje poznatog Nikolu Morva evi a, autora svega jednog romana Albion, Albion, trojicu episkopa i teologa Srpske pravoslavne crkve: Atanasija, Irineja i Amfilohija, list Pravoslavlje itd. Na ovo se nadovezuju slu aj Martinovi, iseljavanje Srba sa Kosmeta i Memorandum SANU ijem je tekstu i autorovom tuma enju posve eno ak pet stranica knjige! Sve je to uvod u pojavu Slobodana Miloševi a i nove Srbije. Zundhausen iscrpno portretiše Miloševi a od najranijih dana detinjstva, uspona u partiji do uveno-zloglasnog VIII plenuma CK Saveza komunista Srbije. Kroz karikaturalne i ki -politi ke pojave srpskog politi kog pro-miloševi evog nacionalnog pokreta, Zundhausen daje sliku i retoriku ovog pokreta koji je probudio Srbiju i doveo je u predvorje gra anskog rata. Ako ostavimo po strani Zundhausenovu analizu raspada Jugoslavije , potonjeg rata (na deset stranica je fokusirana Bosna i Hercegovina, uglavnom na ranije poznatoj i Srbima nenaklonjenoj literaturi iz pera Noela Malkolma, Roja Gatmana, Džejmsa Gaua i drugih) i pre emo na sliku Srbije u im godinama ponovo nailazimo na kreiranja slike srpskog društva u kome dominiraju kulturni obrasci: turbo folk, estradni likovi kao što je peva ica Ceca Ražnatovi, prava renesansa Mihailovi a i etnika, trijumfalna rehabilitacija vladike Nikolaja itd. Od klerikalno-estradne slike u kojoj nema mesta za srpsku demokratsku opoziciju, gra anske proteste, mukotrpno osvajanje vlasti i pokušaje opozicije da demokratizuje društvo autora deli samo korak do toga da, kada otvori pitanje Kosova i Metohije godine, utvrdi kako je po jednoj proceni, Albanaca pobeglo, odnosno proterano ili ubijeno odnosno da je proterano više od milion Albanaca, a da je na hiljade njih ubijeno i zakopano u masovnim grobnicama. Pretpostavljamo da je srpski italac, upravo kao i autor ovih redova, o ekivao da e demokratske promene 5. oktobra i vlada premijera dr Zorana in i a biti dovoljan motiv da autor pruži šansu Srbima za rehabilitaciju za sve što su oni ili njihovi lideri inili kroz decenije, a kako je to pomno pobrojao autor ove knjige. Ali, ne. Ništa od toga nije impresioniralo Zundhausena, pa ni dinami nost srpskog premijera, njegovi hrabri reformski potezi, pa ak ni njegova sveopšta omiljenost u Nema koj godine, veze sa germanskom Evropom, niti energija za promene koja je po ela da obuzima Srbe tih godina. Period reformske vlade i reformskih napora u Srbiji sveden je na nekoliko šturih re enica. Oni se prosto ne uklapaju u Srbiju kakvu je naš prijatelj Zundhausen vidi. Atentat na premijera, kako kaže autor, Srbiju je ponovo bacio u duboku krizu. Upravo takva Srbija treba Zundhausenu za dovršetak njegove istorijske kaže. Svoju analizu prve decenije 21. veka u Srbiji on nastavlja na talasu svojih postav-

254 254 Bojan B. Dimitrijevi Istorija 20. veka, 1/2010 ki iz analize 1990-ih: bujanje nacionalisti kih ideja, pojava nove desnice, detaljna analiza opskurnih a Srpskoj pravoslavnoj crkvi bliskih udruženja i njihovih glasila. Tekst se završava pateti nim stihovima opskurnog režimskog pesnika o ujedinjenju svih Srba. Krhka srpska demokratija, u koju je ugra en život demokratskog premijera, obrazovanog u Nema koj, pa tako možda malo bliskijeg od obi nih turbo-folk Srba i samom autoru, zasenjena je autorovim insistiranjem na rastu desnog, klerikalnog nacionalizma. Jednostavno, ostavljate knjigu jer u Srbiji istorija ne napreduje: ona stoji na najkonzervativnijim postavkama i politi ara i istoriografa u toku dva veka njene moderne istorije. Kona no, dve opaske koje prate itav period koji smo analizirali. Zundhausen ima neobi an manir da u knjizi koja pretenduje da bude sinteza daje neverovatno mnogo prostora potpuno nebitnim pojedinostima: filmu Želimira Žilnika iz koga dovodi u kontekst Titove smrti iz 1980, detaljno opisanoj fabuli romana Nož Vuka Draškovi a, iz koga se nategnuto može ustanoviti osnova srpsko-muslimanskog sukoba u Bosni, se anju sina izvesnog oficira JNA iz Banja Luke kao ilustraciji rata koje se proteže ak na dva mesta u knjizi, uzimaju i po celu stranicu. Zundhausen neobi no voli da analizira igrane filmove ili književna dela o raspadu Jugoslavije bez ikakve direktne veze sa istorijom Srbije i da na skoro 15 strana izvla i zaklju ke o nasilju u ratovima 1990-ih godina na ovim prostorima. Sli no je sa analizom pojedinih, ponavljamo opskurnih, desni arskih i duhovnih glasila iz sredine ove decenije. Svaka od ovih epizoda progutala je dragocene stranice knjige na kojima je autor mogao da ponudi egzaktnije dokaze za svoja vi enja od ovih neistoriografskih i improvizovanih fascinacija. Zašto se i sa kojom merom u Zundhausenovoj slici pojedinih doga aja: streljanje gra ana Kragujevca, raspad Jugoslavije pojavljuju Jevreji pa ak i kripto-jevreji tj. oni koji se u SFRJ navodno nisu izjašnjavali kao Jevreji ostaje nejasno. U isto vreme autorovi sunarodnici, nema ka manjina, koji su imali zna ajnu ulogu u Jugoslaviji / Srbiji , nisu ak ni pomenuti. Koliko je tema ostalo van njegovog domašaja a deo su istorije Srbije: kulturbund, Sep Janko, Banat kao deo Nedi eve Srbije, 7. SS divizija, egzodus 1944, posleratni logori za Nemce, ratni zarobljenici itd. Sudbinu nema ke nacionalne grupe u istoriji moderne Srbije, Zundhausen je sveo na etiri re enice! Zundhausen je mogao da se posluži mnogim detaljima iz srpsko-nema kih odnosa koji bi na upe atljiv na in pomogli nema kom itaocu da razume Srbiju: tradicionalni intenzitet ekonomskih odnosa, pitanje nema ke manjine, srpsko-jugoslovenska gastarbajterska populacija u Nema koj, karakter odnosa Srba i Nemaca u ratovima koje su vodili, nema ki privredni i kulturni uticaj na civilizacijski uspon Srbije, uloga Nema ke u ratovima 1990-ih na jugoslovenskom prostoru, veze premijera in i a i nema ke politike. Sve bi to dalo šansu nema kom itaocu da bolje kontekstualizuje srpsku modernu istoriju i prepozna Srbe kao narod sa mnogo osobina sli nih Nemcima. Iako pripada dobrim poznavaocima srpske istoriografije i nije deo priu- enih eksperata tipa Noela Malkolma, Zundhausen je pisao ovu knjigu sa pojedinim predrasudama nalik onima koje su stizale iz Be a ili Odnosno, sa pogledima koje u novije vreme zastupaju pojedine beogradske kolege koji se sa površnim heuristi kim znanjem bave mnogim temama savremene srpske istorije. Završavamo prikaz re ima koje je pisac naveo u uvodu knjige: Jedna istorija Srbije je uvek jedan konstrukt. Ovde je, svakako, re o krajnje problemati nom konstruktu, sa mogu im posledicama.

255 PRIKAZI Stevan K. Pavlovi, HITLEROV NOVI ANTIPOREDAK. DRUGI SVETSKI RAT U JUGOSLAVIJI, Clio, Beograd 2009, 321 Poslednjih dvadesetak godina u Srbiji, ali i na teritoriji nekadašnje Jugoslavije, istorija Drugog svetskog rata postala je tema koja zaokuplja pažnju i stru ne i šire javnosti. Ponovno iš- itavanje izvora otvorilo je prostor za dublje analiziranje svetskog, ali i istovremeno krvavog gra anskog rata u Jugoslaviji i preispitivanje crno-bele slike koju je nudila komunisti ka partija. Nažalost, u doba ratnih sukoba 1990-ih, publicistika i mediji su esto nadglasavali struku, pa je na prostoru bivše Jugoslavije kao i u pojedinim isto noevropskim zemljama dolazilo do grubog revizionizma, a plasirane istine nisu bile ni nau no ni stru no utemeljene. Stoga je svaka metodološki i heuristi ki utemeljena monografija više nego dobro došla. Nedavno se u našim knjižarama pojavila sinteti ka studija Stevana Pavlovi a, britanskog istori ara srpskog porekla, Hitlerov novi antiporedak. Drugi svetski rat u Jugoslaviji kojoj je autor posvetio veliki deo života i karijere, budu i da je knjiga nastajala u periodu od do godine. Pavlovi je istraživao u arhivima u Londonu i Rimu, koristio nema ku, jugoslovensku i italijansku objavljenu gra u, obavio nekoliko desetina intervjua sa u esnicima i svedocima doga aja i pregledao oko 200 knjiga i lanaka. Nedostatak knjige svakako predstavlja injenica da nije istraživao u Vojnoistorijskom arhivu u Beogradu, niti u jednom arhivu sa podru ja bivše Jugoslavije. Iako S. Pavlovi u predgovoru navodi da je postoje e jugoslovenske dokumente potrebno podrobno prou iti, isti e da su mnogi dokumenti kasnije dopunjavani prema potrebi, kao i da ak i u istinskim izvornim materijalima nije lako ustanoviti šta je istina, poluistina, neistina ili greška. Iako se donekle možemo složiti sa poslednjom tvrdnjom, ipak smatramo da bi jugoslovenski neobjavljeni izvori, koriš eni uporedo sa stranim, zna ajno upotpunili ovu vrednu studiju. Autor monografiju po inje poglavljem u kome sažeto, na svega dvadesetak strana, pokušava da nedovoljno upu ene itaoce upozna sa osnovnim politi kim problemima Kraljevine Jugoslavije koji su bili generatori stalne krize u me uratnom razdoblju, a ije su se posledice osetile i u krvavom gra anskom ratu vo enom Pavlovi navodi da je propast Jugoslavije najteže primljena u Srbiji. Bilo je zbunjenosti, poniženja, razo arenja i o ajanja kao i ose anja da su saveznici, država, vojska i Hrvati izneverili o ekivanja. O težini poraza jugoslovenske vojske u 12-dnevnom Aprilskom ratu najbolje svedo e podaci o neprijateljskim gubicima nema ke trupe su izgubile svega 558 vojnika, a italijanske 3.500, dok je vojnika Kraljevine odvedeno u zarobljeništvo. Nema ki planovi za Balkan podrazumevali su težak rad, životni standard na nivou opstanka i politi ku nemo. Iako su sile Osovine uspele da unište jugoslovensku državu i vlast, one nisu, smatra S. Pavlovi, imale dovoljno snage i vremena da izgrade alternativni sistem i pacifikuju zemlju. Na teritoriji nekadašnje Kraljevine vladalo je gotovo anarhi no stanje koje je pogodovalo podizanju revolucije. Ustaški zlo ini su, isti e dalje autor, tako e išli na ruku revolucionarnom raspoloženju. U situaciji u kojoj su predratni politi ari zauzeli pasivan stav, komunisti su došli do izražaja. Komunisti ka partija je dobila priliku, smatra Pavlovi, da narodno oslobo enje pretvori u sredstvo osloba- anja od neželjenog nacionalizma, kao i da od najsiromašnijih seljaka iz pasivnih delova zemlje stvori revolucionarnu vojsku. Autor ukazuje na to da Srbi nastanjeni u razli itim delovima Kraljevine nikada nisu bili istinski ujedinjeni, pa ih je u ratu povezivala jedino injenica da su okupatorske vojske prema njima postupale kao prema pobe enom neprijatelju. Iza ve ine ustanaka podignutih stajali su Srbi, ali su ti ustanci bili lokalni, pojedina ni i razli itog karaktera. Tito je, navodi autor, kao vojskovo a ponekad bio nedovoljno obavešten, sklon protivre nim nare enjima i neraspoložen prema svakoj kritici. Bio je politi ki vo a i organizator, a teroru nije pribegavao radi njega samoga ali ga je, ako se uklapao u opšti plan, smatrao efikasnim oružjem. Nasuprot partizanima stajao je etni ki pokret, koji je bio prava katastrofa. Štaviše, smatra Pavlovi, to i nije bio pokret, ve neorganizovana pojava koja je nastala kao ishod raspada jugoslovenske vojske. Mihailovi nije imao kontrolu nad svojim jedinicama, ali ni politi ku strategiju koja se uklapala u interese i planove velikih sila. On nije prestao da veruje, navodi autor, da e predratni poredak, u nešto izmenjenoj formi, nastaviti da živi i posle rata. Zajedni ko obeležje oba pokreta, isti e Pavlovi, leži u tome što nisu shvatali da je zna aj i mesto Jugoslavije u ratu, iz perspektive saveznika, ipak bilo sporedno. Hrvati su, sa druge stane, trebalo da postanu deo Hitlerovog novog poretka, pa u Hrvat-

256 256 Prikazi Istorija 20. veka 1/2010 skoj nije bilo neposrednih razloga za otpor, navodi autor. Deo pristalica HSS-a prišao je ustašama, a deo je ostao pasivan, ali je ipak me u Hrvatima sve više ja ala odbojnost prema ustaškim zlodelima. Interesantno je i Pavlovi evo vi enje uloge Italijana. Italijanska vojska u Jugoslaviji, po njegovoj oceni, bila je pre iredentisti ka, nego fašisti ka, a njeni pripadnici nisu shvatali zašto su tu poslati. Italijanski vojnici nisu bili kadri da iza u na kraj sa gerilskim ratovanjem, pa su esto iz razo aranja i nemo i, neposredno reagovali odmazdama, uzimali taoce i streljali ih, palili ku e, zaplenjivali imovinu, stavljali ljude u pritvor. Posle kapitulacije, prema mišljenju autora, oni su dosta pomogli partizanima jer su gotovo uništili etni ke i druge protivnike KPJ i ostavili partizanskoj vojsci dosta oružja i municije. Knjiga profesora Stevana Pavlovi a predstavlja vrednu sintezu koja zna ajno nadopunjuje naša znanja o Drugom svetskom ratu, pa smo slobodni da je preporu imo kao stru noj, tako i široj itala koj publici. Ivana Dobrivojevi voj u opšti društveno-politi ki i istorijski kontekst i nisu pravili paralele izme u razvoja društva, politi kih i društveno-ekonomskih zbivanja i napretka pojedinih nau nih disciplina i nauke i tehnike u Srbiji uopšte. U skladu s tim, može se re i da knjiga koja je pred nama, Hronika sudske medicine redovne profesorke Medicinskog fakulteta u Beogradu Snežane Veljkovi, iako zamišljena i napisana kao hronika, u skladu sa podnaslovom daje mnogo kompleksniju sliku, istražuje i ukazuje na mesto, ulogu i zna aj sudske medicine i Instituta za sudsku medicinu, kao discipline i dela Medicinskog fakulteta i Beogradskog univerziteta, u razvoju Beograda, Srbije i Jugoslavije, srpskog i jugoslovenskog društvenog i politi kog života. Zahvaljuju i specifi nosti ove medicinske grane i njenoj bliskoj povezanosti sa kretanjima u društvu i politi kom životu, sadržaj ovog, za medicinu i sudsku medicinu kapitalnog dela, može biti koristan i za istori ara 20. veka i savremenu istorijsku nauku. Hronika sudske medicine je napisana na skoro 500 strana i podeljena je na slede e celine: I. Nastava i rad iz sudske medicine pre osnivanja Medicinskog fakulteta (str. 1 42); II., -., , ,,, 2009, 492 Osnivanje i rad Zavoda za sudsku medicinu (43 66); III. Sudskomedicinska služba za vreme Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata (67 74); IV. Nastava i rad iz sudske medicine u me- uratnom periodu (75 131); V. Institut za sudsku medicinu za vreme okupacije i Drugog svetskog rata ( ); VI. Nastava sudske medicine u posleratnom periodu ( ); VII. Nastava sudske medicine u periodu šezdesetih ( ); VIII. Nastava sudske medicine u periodu od sedamdesetih do devedesetih Srpska istoriografija je posve ivala malo pažnje razvoju moderne nauke u Srbiji i istoriji pojedinih nau nih disciplina, instituta, fakulteta i katedri. Bavljenje prošloš u i razvojem pojedinih nauka i nau nih ustanova ostavljano je uglavnom stru njacima, poslenicima odre enih nau nih grana, koji su tu prošlost uglavnom sagledavali isklju ivo u kontekstu struke, razvoja stru nih znanja i metodologije, osnivanja, organizacionog razvoja i delovanja ustanova i rada i rezultata nau nika i stru njaka zaposlenih u njima. Takvi pregledi razvoja pravljeni su uglavnom povodom raznih jubileja, godišnjica i proslava i publikovani su u vidu prigodnih spomenica, krcatih hronološkim i biografskim podacima. Osim retkih izuzetaka, pregledi razvoja pojedinih nau nih disciplina nisu smeštali taj raz- ( ); IX. Vannastavne aktivnosti lanova Katedre za sudsku medicinu (do devedesetih) ( ); X. Nastava sudske medicine posle devedesetih ( ); XI. Vannastavne aktivnosti Instituta za sudsku medicinu posle devedesetih ( ); XII. Nastava sudske medicine na Pravnom fakultetu ( ); XIII. Razvoj sudske medicine u Vojnoj bolnici ( ); XIV. Nastavnici i saradnici Katedre za sudsku medicinu ( ); XV. Bibliografija, odnosno Spisak objavljenih radova lanova Katedre za sudsku medicinu od školske 1948/49. do 2007/08. godine, ( ). Na spisku je navedeno 1150 radova lanova Katedre u pomenutom periodu, objavljenih kao zasebne publikacije i monografije ili u okviru stru nih asopisa i zbornika, na srpskom, engleskom, francuskom

257 Prikazi 257 i nema kom jeziku. U spisku literature i izvora koriš enih pri pisanju hronike ( ) navedeno je 175 naslova iz oblasti medicine, sudske medicine, prava, istoriografije, me u kojima i izveštaji rektora i pregledi predavanja Univerziteta u Beogradu, pravni akti, spomenice fakulteta i nau nih disciplina, biografije lekara, bibliografije i druge publikacije. Navedena je i gra a arhivskih i bibliote kih ustanova koja je koriš ena: pre svega gra a iz Arhive Instituta za sudsku medicinu u Beogradu i Arhive Katedre za sudsku medicinu Medicinskog fakulteta, zatim Državnog arhiva Srbije, Istorijskog arhiva Beograda, Narodne biblioteke Srbije, Univerzitetske biblioteke Svetozar Markovi u Beogradu, i na kraju i Medicinski pregled i dnevni list Politika. Obimnost i struktura izvorne gra e svedo i o heuristi kom naporu, sistemati nosti i pedantnosti koje je autorka, iako ne profesionalni istori ar, uložila u istraživanje teme, što je omogu ilo da knjiga bude izvorno utemeljena i bogato dokumentovana i prevazi e okvir i karakter hronike sudske medicine. Može se re i da delo sadrži dva nivoa kroz koje se može posmatrati i njegova stru na korist i ali i veza sa istoriografijom. Na prvom nivou, autorka prati razvoj struke i stru nih ustanova, zakonsku regulativu, život i rad nastavnika i lekara i njihove rezultate, od 19. do po etka 21. veka, i daje detaljan i bogato dokumentovan i ilustrovan pregled razvoja sudske medicine, u okviru razvoja medicine uopšte, Medicinskog fakulteta i visokog školstva i nauke u Beogradu i Srbiji. Na po etku je napravljen osvrt na razvoj pre osnivanja Medicinskog fakulteta u Beogradu, kroz razvoj Liceja i Velike škole, donošenje zakona i osnivanje institucija. Pri tom, u centru pažnje su sudskomedicinski problemi po ev od beleženja prvih sudsko-medicinskih slu ajeva sredinom veka u izveštajima okružnih fizikusa; preko uvo enja predmeta i katedre sudske medicine na Pravnom fakultetu (1865); sudsko-medicinskih odredbi Sanitetskog zakona (1881, 1913, 1921); sastava i rada Sanitetskog saveta koji je davao kona no mišljenje o sudsko-medicinskim predmetima; rada Državne hemijske laboratorije (1859), tada najmodernije u Srbiji i uporedive sa najpoznatijim univerzitetskim laboratorijama u Evropi (31); do osnivanja Prosekture (1897) i njenog rada po etkom 20. veka u okviru Opšte državne bolnice. Glavne ustanove koju prati hronika su Sudsko medicinski zavod, odnosno Institut za sudsku medicinu i Katedra za sudsku medicinu osnovani u okviru novoosnovanog Medicinskog fakulteta u Beogradu (1920). Autorka daje osnovne podatke o razvoju i radu u pojedinim periodima, prati promene naziva, organizacije, rukovodstva, kadrovsku i materijalnu bazu i osnovne karakteristike prosektorskog, nastavnog i nau nog rada od osnivanja do proslave 85 godina postojanja Katedre i Instituta Kroz mnoštvo podataka predstavlja se razvoj od opremanja stare zgrade prosekture, nabavke literature, obdukcione i laboratorijske opreme i prvih mikroskopa u Nema koj iz reparacija tokom 20-ih godina, do useljenja u novu zgradu 1980, nabavke savremene opreme, kompjutera, uvo enja interneta i opremanja DNK laboratorije po- etkom 21. veka. Nastavni rad se prati od prvog predavanja novembra 1924, preko kasnijeg odvijanja predavanja, vežbi, ispita i specijalizacije, promena nastavnih planova i programa, statuta, režima studija, saobraznih promenama na celom Fakultetu i Univerzitetu i u društvu, do organizovanja nastave na engleskom jeziku školske 2000/01. i prilago avanja nastave zahtevima Bolonjskog procesa po etkom 21. veka. Posebna pažnja je posve ena radu u prosekturi, koji autorka prati od po etka 20. veka, na osnovu dokumentacije iz arhive Instituta, koja je, osim za pojedine godine, u velikoj meri sa- uvana: u pitanju su obdukcioni protokoli (izveštaji sa obdukcije), knjige leševa, delovodnici, izveštaji o radu, rezultati analiza i drugi dokumenti. Izneti podaci o broju primljenih leševa i izvršenih obdukcija (klini kih, sudsko-medicinskih i sanitetsko-policijskih), dati po godinama i periodima, zatim o identifikaciji tela, uzroku smrti, vrsti oružja, opisu smrti, broju ubistava, samoubistava, zadesnih smrti, kao i drugi podaci koje sadrže navedeni izvori, svedo e o razvoju, intenzitetu i sadržaju rada prosekture, ali kao što emo kasnije videti daju i brojne informacije o društveno-politi kim prilikama i kretanjima. Prvi sa uvani izveštaji o obdukciji su iz (smatra se da je prva obdukcija u Srbiji izvršena nad telom kneza Milana Obrenovi a); po etkom veka je ra eno klini kih i sudsko-medicinskih obdukcija godišnje; broj tela i obdukcija je rastao u periodu izme u dva rata, a naro ito tokom duge polovine veka, kada je broj godišnjih sudsko-medicinskih obdukcija premašio 1.000, a aktivnosti Instituta se razgranale i intenzivirale. U knjizi je predstavljena uloga Instituta u osnivanju novih sudsko-medicinskih centara,

258 258 Prikazi Istorija 20. veka 1/2010 pomo u nastavi i planiranje kadrova (Novi Sad, Priština, Niš, Kragujevac, Sarajevo, Banja Luka); razvoj sudske medicine na Pravnom fakultetu i na Vojno-medicinskoj akademiji; razvoj rada na hemijsko-toksikološkim analizama; uvo enje i rad novih službi (Služba za pregled umrlih lica, Služba za pregled alkoholisanih osoba od 1975, i dr.); angažovanost na sudskim vešta enjima; sastav, nadležnosti i rad Sudsko-medicinskog odbora; pitanje sudsko-medicinske službe u unutrašnjosti; problemi prosektorskog i nastavnog rada, nepoha anje nastave, nedostatak kadra i materijalne teško e; uspostavljanje i razvoj saradnje sudsko-medicinskih ustanova u Jugoslaviji, osnivanje i rad Udruženja za sudsku medicinu Jugoslavije (1958), osnivanje i rad Sekcije za sudsku medicinu (1962) i Sekcije za saobra ajnu medicinu (1965) Srpskog lekarskog društva, održavanje simpozijuma i kongresa širom zemlje, sve do prekida saradnje tokom 90-ih godina. Pažnja je posve ena i me unarodnoj saradnji, stru nom usavršavanju i u eš u saradnika Instituta na me unarodnim skupovima (Bolonja, Tokio, Lund, Nju Delhi, Istanbul, itd.), naro ito intenziviranju saradnje i pra enju savremenih forenzi kih tokova u svetu posle Tematika skupova, projekata, naslov i sadržaj pojedinih radova svedo i o razvoju nau noistraživa kog rada, tretiranju standardnih i pojavi novih stru nih problema, uslovljenih društvenim i tehni ko-tehnološkim razvojem. Autorka sistematski prati sudsko-medicinsku literaturu od prvih udžbenika (prvi udžbenik A ima Medovi a za pravnike 1865), priru nika i lanaka krajem 19. veka do najnovijih radova sadašnjih lanova katedre, daju i pored naslova i kratak pregled sadržaja i stru nu ocenu dela, pojedine citate, kao i faksimil naslovne strane (od knjiga iz 19. veka iz zbirke stare knjige Narodne biblioteke Srbije, do najnovijih izdanja Medicinskog fakulteta), a esto i faksimil pojedinih delova teksta. Na taj na in su predstavljeni i zakonski tekstovi, stru ni pravilnici, asopisi, kao i pojedini dokumenti, obdukcioni protokoli, izveštaji, rešenja, i drugi akti, što uz fotografije zgrada i prostorija ustanova, zna ajno doprinosi slikovitosti, ali i izvornoj potkrepljenosti knjige. Pregled razvoja struke daju i sami spiskovi radova iz kojih se sti e uvid u aktuelne teme, porast broja radova i kretanje broja radova na stranim jezicima (oko 1/10 do 1980, a potom oko 1/3; u po etku na nema kom, od 40-ih do na francuskom, a potom uglavnom na engleskom jeziku). Posebnu pažnju autorka je posvetila ljudima poslenicima sudsko-medicinske struke, po ev od prvih lekara koji su se tokom 19. veka bavili pitanjima sudske medicine do današnjeg kadrovskog sastava Instituta i Katedre. Navode se podaci o broju, školovanju, stru noj karijeri, radu i rezultatima nastavnog osoblja, ali i ostalih stru nih kadrova, pa i ostalog osoblja, s tim što je najviše pažnje posve eno najistaknutijim pojedincima kao što su Eduard Mihel ( ), prvi prosektor u Beogradu; Milovan Milovanovi ( ), osniva i upravnik Instituta i šef Katedre, koji je postavio sudsku medicinu na stubove nau nosti, samokriti nosti i eti ke vrstine i tako stvorio školu najve ih moralnih na ela, skromnog i samopregornog rada ; Julijana Bogi evi ( ), upravnik Instituta i šef Katedre i prva žena dekan Medicinskog fakulteta; itd. Podaci su propra eni brojnim fotografijama pojedinaca i kolektiva, iz razli itih perioda, sa Instituta ili rada na terenu, sa kongresa, proslava, itd. Ovakav pregled rada ustanove, stru nih problema, delatnika i rezultata, predstavlja istorijski osvrt i ostavštinu za budu nost, ali i daje sliku razvoja jedne oblasti ljudskog znanja u Srbiji i daje mogu nost pore enja nekadašnjih i današnjih uslova i rezultata i odmeravanja odnosa temelja na koje je struka postavljena pre više od jednog veka i dostignu a koje je na tim temeljima do danas postigla. O solidnosti tih temelja i sama autorka govori na više mesta, navode i recimo savremene ocene o radu E. Mihela u prosekturi i rezultatima M. Milovanovi a u suicidologiji, citiraju i deo iz njegovog uvodnog predavanja u kojem postavlja zadatke sudske medicine koji važe i danas, a to su istraživanje i utvr ivanje Istine i Pravde (str. 91). Osim stru nog, u knjizi postoji i drugi nivo, na kojem se prati mesto, uloga i zna aj sudske medicine u ukupnim društveno-politi kim doga ajima, pojavama i procesima u Beogradu, Srbiji i Jugoslaviji tokom 20. veka. Zahvaljuju- i svom karakteru sudska medicina je, paralelno sa stru nim razvojem, bila bliski svedok istorijskih, društveno-politi kih i nau no-tehnoloških kretanja u 20. veku, posebno nasilnih i tragi nih, te danas može poslužiti i kao koristan i specifi an izvor podataka za analizu i ocenjivanje tih zbivanja i kretanja. U beogradskoj prosekturi, odnosno Institutu za sudsku medicinu obdukovana su tela brojnih istaknutih li nosti, pa i vladara i politi ara, ali i obi nih ljudi uhva enih u vrtlog politi kih

259 Prikazi 259 i društvenih sukoba, koji su stradali na ulicama Beograda i Srbije u poslednjih 100 godina. Duga ak spisak se može zapo eti kraljem Aleksandrom i kraljicom Dragom Obrenovi 1903, a zaokružiti premijerom Srbije Zoranom in i- em U me uvremenu su sudski medicinari vršili obdukciju ili davali stru no mišljenje u brojnim slu ajevima: ubistvo poslanika juna 1928, smrt patrijarha Varnave 1937, žrtve studentskih demonstracija izme u dva rata (Mirko Srzenti 1935, Žarko Marinovi 1936, i dr.); posle rata spisak se nastavlja ubistvom turskog ambasadora 1983, žrtvama demonstracija od do 5. oktobra 2000, sudsko-medicinskim vešta enjem povreda opozicionih lidera i lanova Otpora, nerazjašnjenim politi kim i kriminalnim ubistvima tokom 90-ih, i po etkom 2000-ih, itd. Ovi slu ajevi, pored stru nih sudsko-medicinskih nalaza, sadrže i svedo anstvo o okolnostima doga aja i burnim politi kim zbivanjima u pojedinim periodima. Tako se u obdukcionim protokolima i propratnoj dokumentaciji, pored stru nih podataka, daje i opis ode e, predmeta na enih kod umrlog i podaci o samom doga aju: u slu aju M. Srzenti a se navodi da je po ulasku policije na Univerzitet nastala borba batinama, pesnicama, cipelama, a izgleda i vatrenim oružjem, da je policija upotrebila suzne gasova, Mirko pokušao da se provu e kroz prozor i u tom trenutku pogo en, pao onesveš en i za deset minuta umro ; u belešci o obdukciji Ž. Marinovi a, pošto protokol nedostaje, navodi se da su se ispred Patološkog zavoda potukli komunisti i nacionalisti i da je nacionalist ubo nožem Ž. M. (str. 98). Pored toga, mnogi slu ajevi pokazuju i pojavu manipulacije, politizacije, nestru nih tuma enja i zloupotrebe stru nih nalaza (od injenice da u arhivi nema obdukcionih protokola kraljevskog para i u sumnjivim okolnostima stradalog lekara komuniste Dragiše Mišovi a, preko stru nih raskola i potresa u javnosti povodom slu aja or a Martinovi a 1985, do nerazjašnjenih okolnosti ili razli itih tuma enja ubistava tokom 90-ih, smrti novinarke Dade Vujasinovi, ubistva premijera in i a, smrti gardista na Top ideru, itd.). Sve slu ajeve autorka ilustruje faksimilima i citatima iz obdukcionih protokola, novinskih lanaka, fotografijama pojedinih li nosti i doga aja, itd. Poseban deo predstavljaju ratovi, esti u 20. veku, po ev od Balkanskih i Prvog svetskog, preko Drugog svetskog, do sukoba u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu i Metohiji krajem veka. Svaki je imao svoje specifi nosti sa aspekta sudske medicine. Prvi su obeležile obdukcije umrlih od tifusa. Drugi su obeležile obdukcije žrtava bombardovanja, nema kih odmazdi i obra una Nemaca i šumskih ljudi, neidentifikovanih žrtava ustaškog terora izva- enih iz Save i Dunava (Cadaver ex aqua), ruskih vojnika stradalih tokom borbi za oslobo enje Beograda (Homicidium in bello), streljanih zato enika, itd. Autorka navodi podatke o broju obdukcija po ratnim godinama (ukupno 2.248), uzroku smrti, strukturi žrtava i daje prikaz pojedinih slu ajeva (ubistvo agenta or a Kosmajca 1942, itd.). Rad stru njaka Instituta po etkom 90-ih godina obeležilo je otvaranje hercegova kih jama iz kojih su va eni i identifikovani ostaci žrtava ustaškog terora tokom Drugog svetskog rata, iji rezultati su prezentirani u stru nim radovima i na simpozijumima. Gra anski rat je doneo u sudsko-medicinskoj praksi izvesno ponavljanje prošlosti kroz nalaženje i obdukciju, uglavnom neidentifikovanih leševa iz Save i Dunava. Sredinom decenije stru njaci Instituta su bili angažovani na pregledu zarobljenika logora u Bosni, što je rezultiralo izveštajima i publikacijama koje su predstavljene stru noj javnosti i me unarodnim organizacijama. Krajem decenije sudski medicinari su bili stru ni svedoci sukoba na Kosovu, zlo ina, politi kih manipulacija strukom i dalekosežnih posledica, NATO bombardovanja i kolateralnih žrtvi. Razjašnjavanju doga aja s kraja 20. veka i nalaženju nestalih lica, sudski medicinari doprinose i po etkom novog milenijuma, radom na ekshumaciji i identifikaciji žrtava iz masovnih grobnica, koriste i najsavremenije metode (DNK) i opremu i sara uju i sa državnim i me unarodnim organima. Autorka prikazuje i ove aktivnosti i rezultate (do predato oko 700 tela Albanaca i 213 Srba i nealbanaca), daje slike rada na terenu, ukazuju i i na njegov smisao citatom iz jedne stru ne publikacije: Mrtvo ljudsko telo nije stvar, nego beživotan ovjek kome se mora ukazati poštovanje i pažnja pri odlasku na ve ni po inak... (str. 365). Dok uvid u pojedina ne sudsko-medicinske dokumente i slu ajeve daje sliku pojedinih istorijskih doga aja, širi uvid i analiza ove dokumentacije daje sliku istorijskih procesa i dubljih društvenih i nau no-tehnoloških promena tokom prošlog veka. Tako toksikološki izveštaji s po etka veka pokazuju da su se ljudi u Srbiji naj eš e trovali živom, arsenom i sumpornom

260 260 Prikazi Istorija 20. veka 1/2010 kiselinom; tako je bilo sve do sredine veka kada su se u slobodnoj prodaji pojavili preparati za zaštitu useva, koji od tada, uz barbiturate, preuzimaju primat kao sredstvo trovanja. Dokumentacija s po etka veka sadrži prve opisane slu ajeve obdukcije žrtava saobra ajnih nesre- a, u koje je tada uvrštavana i smrt od konjske zaprege; kasniji razvoj je bio sve brži i tragi niji, a smrt u saobra ajnim nesre ama svakodnevni predmet rada sudske medicine. Takav razvoj je, pored identifikacije žrtava, u prvi plan stavio rad na bezbednosti saobra aja i otkrivanju uzroka nesre a, me u kojima su analize krvi koje su vršene od 50-ih godina, na prvo mesto stavile alkoholisanost. Od po etka veka su sve eš a bila i smrtna povre ivanja na radu, a razvojem elektrifikacije i smrt od elektri ne struje. Druga polovina veka je donela i niz masovnih nesre a, saobra ajnih i drugih, ime se postavilo pitanje organizacije i rada sudskih medicinara na identifikaciji žrtava (1963. zemljotres u Skoplju, avionske nesre e, eksplozije, itd.). Prvi slu aj smrti zlostavljanog deteta je zabeležen još 1908, a ovo pitanje je, kao i problem seksualnog nasilja i klini kog pregleda žrtava nasilja, stavljeno u prvi plan krajem 20. i po etkom 21. la, potkrepljivala podacima, analizirala i povremeno kvantifikovala. U svakom slu aju, predstavila je sudsko-medicinsku dokumentaciju kao istorijski izvor, koristan ne samo za pra enje razvoja same struke, ve i za otkrivanje, opisivanje, analizu i eventualnu precizniju kvantifikaciju osnovnih društveno-politi kih i nau no-tehnoloških doga aja, pojava i procesa u Srbiji tokom 20. veka. Dodatan doprinos u tome može da pruži ve i sam pregled naslova sudsko-medicinske literature, a naro ito uvid u njen sadržaj i zaklju ke. Može se re i da je na- in umiranja pratio na in života u Srbiji u 20. veku, a da je sudska medicina pratila i dokumentovala na in umiranja, i tako je ostavila mnoštvo za istori ara i istoriografiju korisnih podataka, o emu ova Hronika sudske medicine re ito i slikovito govori. Knjiga, osim toga, ukazuje i da savremene forenzi ke tehnike mogu da daju i druga iji i direktan doprinos istoriografiji, o emu svedo i injenica da je na Institutu DNK analizom ostataka iz grobnica u manastiru Manasiji i Ravanici utvr ena srodni ka bliskost, odnosno potvr eno da se radi o ostacima kneza Lazara i njegovog sina despota Stefana Lazarevi a. veka. Iako je od po etka postojalo, krajem veka se sve više razmatra i pitanje grešaka i odgovornosti Dragomir Bondži lekara. Transplantacija organa je od 70-ih otvorila novo poglavlje u hirurgiji, ali i sudsko-medicinsko pitanje cerebralne smrti i Nataša Mili evi, JUGOSLOVENSKA uzimanja organa sa leša. Vatreno oružje je od po etka veka bilo važno sredstvo ubistava i povre ivanja, ali tokom 90-ih njegova upotreba je VLAST I SRPSKO GRA ANSTVO , Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd 2009, 645 vrtoglavo porasla, u skladu sa društvenom situacijom u zemlji, ratovima i porastom kriminala. Podaci pokazuju da su u Institutu obdukovane 74 osobe smrtno povre ene vatrenim oružjem, , a To je bila decenija nerazjašnjenih ubistava na beogradskom asfaltu, obra una kriminalnih bandi i politi kih ubistava (bez jasno ocrtane granice), u kojima su stradali politi ari, policajci, biznismeni, kriminalci, a koja su se nastavila i u novom veku. Autorka iznosi pojedine slu ajeve, daje fotografije i ise ke iz štampe, analizira ih sa sudsko-medicinskog, policijskog i društvenog aspekta, zaklju uju i da su me usobni obra uni sve nemilosrdniji, ubistva surovija, a ubijeni i dalje oboga uju sudskomedicinsku kazuistiku... (str. 367). Prate i na osnovu sudsko-medicinske dokumentacije osnovne sudsko-medicinske i društvene probleme 20. veka, autorka ih je opisiva- Osnovu studije Jugoslovenska vlast i srpsko gra anstvo autorke Nataše Mili evi ini njena magistarska teza odbranjena pod istim naslovom na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Predmet istraživanja predstavljale su velike društvene, politi ke, ideološke i kulturne promene koje je doneo novi režim u Jugoslaviji posle Drugog svetskog rata. Promene su sagledavane, prvenstveno, kroz odnos novih jugoslovenskih vlasti prema srpskom gra anstvu. Osnovni metodološki problem šta se moglo podrazumevati pod srpskim gra anstvom u posleratnim godinama, autorka je rešio svrstavaju i u ovu društvenu grupu onaj deo stanovništva koji je sama jugoslovenska vlast definisala u okviru ovog pojma. Hronološki okvir istraživanja predstavljaju jesen 1944, kada su se u oslobo enoj Srbiji našli jedni naspram dru-

261 Prikazi 261 gih, nova jugoslovenska vlast i srpsko gra anstvo i godina, tokom koje je doneto niz zakona kojima zapo inje decentralizacija i demokratizacija države i društva. Prikazani rezultati istraživanja nastali su posle konsultovanja obimne izvorne gra e i odgovaraju e literature. Nataša MIli evi je istražila preko 40 fondova gra e pohranjene u Arhivu Srbije i Crne Gore, Arhivu Srbije, Istorijskom arhivu grada Beograda, Arhivu Vojnoistorijskog instituta, Arhivu Vojvodine i odre enom broju lokalnih arhivskih ustanova. Uz arhivsku gra u konsultovani su i objavljeni izvori, sakupljeni u nekoliko desetina naslova zbornika gra e, memoara i dnevnika. Koriš eni su i tekstovi iz onovremene štampe i periodike. Autorka studije naglašava da je najve u poteško u u traganju za izvorima predstavljala nedostupnost gra e iz policijskih i bezbednosnih organa. Prezentaciju rezultata istraživanja, Nataša Mili evi uokvirila je u etiri osnovne tematske celine, podeljene na manje delove, uz poštovanje hronološkog principa. U prvoj tematskoj celini O identitetu srpskog gra anstva, N. Mili evi daje odgovor na pitanje šta je to srpsko gra anstvo, ne samo u trenutku susreta s novom revolucionarnom vlaš u u jesen 1944, nego i pre tog vremena i kako se u okviru specifi nog istorijskog razvitka formirao identitet srpskog gra anstva. Primenjuju i geneti ki pristup, prati razvoj srpskog gra anstva od sredine 19. veka, od osloba- anja od otomanske vlasti i formiranja moderne srpske države. S posebnom pažnjom prikazane su promene koje su nastale u gra anskom segmentu srpskoga društva s promenom državnog i politi kog okvira godine. Od ove prelomnice mogao se pratiti i odnos tadašnjih ideoloških protivnika srpskog gra anstva jugoslovenskih komunista. Analiziraju i ovaj odnos u me uratnom periodu, N. Mili evi zaklju uje da je u vi enju jugoslovenskih komunista srpsko gra anstvo svedeno na floskulu o hegemonisti kom i velikosrpskom gra anstvu, ak i u periodu izvesnog približavanja i saradnje posle godine. Prate i sudbinu srpskog gra anstva u toku Drugog svetskog rata, autorka analizira dva osnovna procesa pod koje ono potpada u ratnim uslovima ekonomsko osiromašenje i biološka ugroženost. Srpsko gra anstvo u rat ulazi sa nasle enom neorganizovanoš u, geografski podeljeno, ideološko-politi ki sukobljeno i na to pridodaje novu polarizaciju usled opredeljivanja razli itim oružanim formacijama ili neopredeljivanja. Autorka ukazuje na tri osnovna modela ponašanja srpskog gra anstva tokom rata: iš- ekivanje raspleta, otpor okupatoru ( etnici partizani), saradnja sa okupatorom. Mnogi pojedinci, me utim, tokom ratnih godina, menjali su modele svog ponašanja. Oni se ozna avaju kao gra ani prelaznici, pripadnici, uslovno, etvrtog modela, koji je do izražaja došao u poslednjoj fazi rata. Prema rezultatima istraživanja, najve i deo pripadnika gra anstva opredelio se za model iš ekivanja, dok je najmalobrojniji deo pripadao modelu kolaboracije. Slede a tematska celina, Eksproprijacija eksproprijatora : razvalaš ivanje srpskog gra- anstva, posve ena je susretu sukobu saradnji jugoslovenske vlasti i srpskog gra anstva. Pobedni ka grupa stvorena je na osnovu zasluga ste enih u ratu i politi kog opredeljenja, za razliku od poražene koju je odre ivalo imovno stanje i obrazovni nivo. Nova vlast zadržala je stare predstave i definicije srpskog gra anstva. Za njih su oni bili i dalje klasni neprijatelj i eksploatator radni ke klase i nosilac velikosrpskog hegemonizma, a na to je pridodata i posleratna kvalifikacija kolaboranata i izdajnika. Autorka prikazuje proces politi kog razvlaš ivanja srpskog gra anstva. Sudbina im je nagoveštena izjavama predvodnika nove vlasti, neposredno po okon anju rata, da e se stvarati društvo narodne demokratije, ali ne i demokratije za narodne neprijatelje i izdajnike. Konkretni prikaz selektivne demokratije nagovešten je kroz novodoneti izborni zakon, koji je isklju io iz bira kog spiska mnoge pripadnike gra anstva. Analiziraju i rezultate prvih posleratnih izbora, održanih novembra godine, N. Mili evi ukazuje na neke specifi nosti u vezi sa Srbijom. Dok se u ostalim federalnim jedinicama odziv bira a kretao u rasponu od 92 do 98%, u Srbiji se odazvalo tek 77% upisanih bira a. Na nivou države za opozicionu kutiju bez liste glasalo 11,31% izašlih bira a, na nivou Srbije taj broj bio je 11,41%, a u Vojvodini 13,5%. Potvr ena narodnom voljom od 88% dobijenih glasova na izborima, ve na po etku zasedanja nove Ustavotvorne skupštine, 29. novembra 1945, nova vlast donosi odluke o ukidanju monarhije i proglašenju republike i time nastavlja proces razvlaš ivanja. Dalje postajanje legalne politi ke opozicije u Jugoslaviji bilo je tek posledica zahteva velikih sila. I te ostatke je nova jugo-

262 262 Prikazi Istorija 20. veka 1/2010 slovenska vlast polarizovala uklju uju i jedan deo u široki vladaju i Narodni front, a drugi ostavljaju i u vanfrontovski deo politi ke opozicije. Uz politi ko razvlaš ivanje autorka je istražila i paralelan proces ekonomskog razvlaš ivanja zaklju uju i da je trajao pet godina i sadržao tri kruga. Prvi krug ekonomskog razvalaš- ivanja predstavljale su mere konfiskacije i sekvestra, kao i oduzimanje ratne dobiti. Samo na osnovu konfiskacije i sekvestra u vlasništvo države prešlo je 80% sredstava za proizvodnju. U drugom krugu bile su mere kojima je vlast uticala na sre ivanje privrednih prilika u zemlji. One su se odnosile na celokupno stanovništvo, ali su jednom svojom stranom bile klasno motivisane i usmerene protiv gra anskih slojeva. U okviru ovih mera detaljno je prikazano sprovo enje mera zamene novca, progresivnog oporezivanja, regulisanja penzija, kao i agrarna reforma, koja se odnosila na seoski deo stanovništva. U tre em krugu predstavljeno je sprovo- enje nacionalizacije kojom se, uglavnom, završio proces ekonomskog razvalaš ivanja srpskog i jugoslovenskog gra anstva. Represija i odgovori predmet su tre e tematske celine. Autorka na po etku ukazuje da represija predstavlja jedno od najkompleksnijih i najzamagljenijih pitanja posleratne srpske istorije. Istraživanja i njihovi rezultati u ovom delu studije usmereni su na utvr ivanje osnovnih perioda i elemenata represije, instrumenata i metoda kojima se sprovodila i oblike njenog ispoljavanja. Nataša Mili evi ukazuje da je javno obznanjeni cilj novih vlasti, odmah po završetku rata, bio obra un sa saradnicima okupatora, dok je iza toga stajao skriveni cilj sprovo- en kroz konfiskaciju, kao kaznu ekonomske i klasne prirode. Represija, kako je predstavljeno, sprovodila se posredno kroz dva nivo institucija KPJ i NFJ, dok su tre i nivo inile državne institucije koje su sprovodile direktnu, legalnu i legitimnu represiju. Posebno je istražen i predstavljen rad Državne komisije za utvr ivanje zlo ina okupatora i njihovih pomaga a, Vojnog suda, sudova asti, a potom i neposrednih instrumenata represije: organa unutrašnjih poslova, OZN-e, KNOJ-a itd. Opisana su dva osnovna pravca represije: protiv zaostataka etni kih grupa i protiv pripadnika gra anskih slojeva koji nisu bili u vojnim formacijama. Nataša Mili evi je uo ila tri osnovna ciklusa represije: prvi, od oslobo enja godine do kraja 1945, a koji je obuhvatio predstavnike gra anstva ozna ene kao ratne zlo ince i saradnike okupatora; drugi od kraja 1945 do kraja godine, period ublažene represije i uvo enja redovnih sudova; tre i od vremena sukoba sa IB-om do godine, tokom kojeg se represija nad gra anstvom poja avala paralelno sa represijom nad informbirovcima. U posebnom potpoglavlju Kažnjavanje, autorka pruža sliku dve primarne mere prema politi kim neprijateljima hapšenja i streljanja. Srpsko gra anstvo je oslobo enje do ekalo sa pomešanim ose anjima radosti i olakšanja zbog završetka rata i strepnje od oslobodilaca. Ubrzo po oslobo enju strepnja pripadnika srpskog gra anstva se pretvorila u strah. Razloge za strah dale su im i prve javne izjave elnika pobedni ke vojske, date neposredno po oslobo enju Beograda. Ko a Popovi i Peko Dap evi, u zajedni koj izjavi Politici, saopštavaju da pravda obuhvata i uklju uje osvetu. Autorka je iznela pregled procena stradalih iz razli itih izvora, od vlasti, tj. egzekutora do progonjenih. Prema istraživanjima, u prvim mesecima po oslobo enju preovla ivala su vansudska streljanja ili streljanja u naletu, tokom kojih su najve i broj pobijenih inili nedi evci i ljoti evci. Po prelasku na izvršenje sudskih odluka, vlast je davala zna aja velikim politi kim procesima. Sudilo se vode im kolaboracionistima iz vremena rata (Draža Mihailovi ) i vode im li nostima posleratnih opozicionih stranaka (Miša Trifunovi, Dragoljub Jovanovi i drugima). Ovim procesima davan je široki publicitet. Nataša Mili evi je sa inila opširan pregled svih pravnih mera koje su nove vlasti donele i sprovodile protiv srpskog gra anstva. Te mere su obuhvatile gubitak raznih vrsta prava, posla i društvenog statusa. Osu enima su oduzimana prava na srpsku nacionalnu ast (Žanka Stoki, Sima Pandurovi i drugi), oduzimano im je pravo na rad i školovanje, prinudno su iseljavani itd. Autorka je istražila i prikazala odgovore srpskog gra anstva na represiju. S vremenom je ovaj otpor slabio od organizovanog ka pojedina nom i spontanom, ali bez zna ajnih rezultata. Tolerancija pobednika ili tiha integracija u novo društvo, naslov je poslednje tematske celine. Nakon što je deo gra anskih pripadnika bio na trajan na in uklonjen iz života zemlje (poginuli, ubijeni, uhapšeni, osu eni, emigrirali itd.), N. Mili evi zaklju uje da se

263 Prikazi 263 najve i deo, raznim putevima, uklju io u društvene poslove i integrisao u novo društvo. Preduslove za integraciju postavljala je i nova vlast. Jedna od funkcija stvorenog Narodnog fronta bila je formalno okupljanje svih snaga koje su želele promene, pa i dela gra ana koji su se opredeljivala za nove vlasti. Sli nu svrhu imale su i druge organizacije, poput USAOJ, AFŽ i druge. Posebnu pažnju autorka je posvetio prilago avanju nekih poznatih imena pripadnika predratnog gra anstva Vase ubrilovi a, Jaše Prodanovi a i drugih. Izneto je mišljenje da je iza ve ine prilago avanja stajalo shvatanje realnosti o pobedi NOP-a. Nataša Mili evi obradila je i primere kupovine ulaznice za novo društvo ispunjavanjem najtežih ljudskih postupaka javno odricanje od najbližih srodnika, pripadnika poraženog korpusa (deca Draže Mihailovi a i sl.) S druge strane, kompromis i saradnja bile su i potreba novih vlasti, budu i da je obrazovni nivo pripadnika KPJ bio nizak. Podaci iz godine govore da je od svih lanova KPJ u Srbiji bez ikakve školske spreme bilo 8,5%, sa osnovnom školom 66,4%, sa srednjom školom 19,5%, a tek 1,9% sa fakultetskom diplomom. Donošenje i realizacija Petogodišnjeg plana posebno su otvorili vrata prihvatanju pripadnika gra anstva, iji je obrazovni nivo bio daleko viši u odnosu na KPJ. Autorka se, kona no, bavila i fenomenom (r)urbanizacije. Gradovi koji su nekad bili okvir stvaranja gra anskog sloja, velikom migracijom stanovništva i posleratnom razdoblju umnogome su izmenili svoj lik i identitet. Samo godine, prema nekim podacima, u migracijama je ak 3,1 milion stanovnika nove države promenio mesto stalnog boravka. U Zaklju ku, Nataša Mili evi naglašava da se dosadašnje predstave o odnosu izme u jugoslovenskih vlasti i srpskog gra anstva uglavnom svode na njihov sukob. Rezultati njenog istraživanja upu uju na drugi zaklju ak da je taj odnos bio složen i protivre an i da se najpreciznije može ozna iti kao susret sukob saradnja. S istorijske ta ke gledišta ovaj sukob je bio kratkotrajan, a razlozi za to nalaze se na obema stranama. Za pobedni ki KPJ razvlaš ivanje srpskog gra anstva bio je programski cilj, a nasuprot je stajalo gra anstvo duboko podeljeno ideološki, politi ki, materijalno i moralno, bez svojih ranijih uporišta jake monarhije, vojske i, kona no, podrške zapadnih demokratskih sila. Studija Nataše Mili evi zasnovana je na raznovrsnoj relevantnoj istorijskoj gra i. Svojim obimom i rezultatima umnogome je nadmašila zahteve magistarske teze i pružila više svetla na mnoge, do sada, zatamnjene istorijske doga aje i procese. Jasan, precizan i te an jezik omogu i e lako iš itavanje ove studije i široj javnosti. Nebojša A. Popovi Ljiljana Blagojevi, NOVI BEOGRAD: OSPORENI MODERNIZAM, Zavod za udžbenike, Arhitektonski fakultet u Beogradu i Zavod za zaštitu spomenika grada Beograda, Beograd 2007, 320 Krajem iz štampe je izašla monografija posve ena istoriji stvaranja i (ne)realizacije urbanisti kih zamisli i arhitektonskih projekata u vezi sa izgradnjom Novog Beograda, koja je istovremeno i jedino stru no delo do sada napisano o prošlosti grada na levoj obali Save. Iako iz tog razloga ova knjiga zavre uje posebnu pažnju, njena vrednost sadržana je, pre svega, u integralnom pristupu obradi teme. Nastanak i idejne postavke razli itih urbanisti kih koncepata višeslojno su stavljeni u kontekst aktuelnih istorijskih prilika, ime su jasnije i obuhvatnije protuma ene strategije osmišljavanja i realizacije jednog potpuno novog grada, kroz ija postignu a i nedostatke je posredno ocrtan i karakter društvenog sistema koji ga je oblikovao. U širem smislu ova knjiga, tako e, ima svoje mesto i u oblasti izu avanja istorije savremenih gradova što je osoben i kompleksan fenomen u razvoju moderne civilizacije. Autorka monografije je dr Ljiljana Blagojevi, vanredni profesor na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, ije je stru no interesovanje posebno usmereno na temu razvoja modernizma u Srbiji. Do sada je objavila dve studije Moderna ku a u Beogradu ( ) i Modernism in Serbia: The Elusive margins of Belgrade Architecture, Delo Novi Beograd: osporeni modernizam nastalo je kao prera ena doktorska disertacija (2005) o strategijama modernizma u planiranju i projektovanju Novog Beograda u periodu godine. Knjiga je napisana na približno 320 strana i opremljena je velikim brojem ilustracija, raznovrsnih mapa i planova. Hronološki obuhvata razdoblje od po etka dvadesetih do sredine še-

264 264 Prikazi Istorija 20. veka 1/2010 zdesetih godina 20. veka. Tekst je podeljen u pet celina, sa izdvojenim dodatkom, Cauda, koji je završni deo studije i posve en je Starom Sajmištu, kao svojevrsnoj paradigmi Novog Beograda, ali i doba u kome živimo. U pogledu strukture, studija predstavlja mešavinu hronološkog i tematskog pristupa. U prva tri poglavlja izložene su karakteristi ne vremenske faze razvoja Novog Beograda, od po etnih ideja do konkretnih gra evinskih ostvarenja, dok je u potonje dve celine autorka analizirala rezultate izgradnje i iznela zaklju ke u vezi sa njenim specifi nostima. Jedna od glavnih teza jeste da Novi Beograd nije istorijska tabula rasa, ve prostor koji ima svoju prošlost i pre samog po etka masovne urbane izgradnje u doba socijalisti ke Jugoslavije (1948.). Ovo je naro ito važno zato što se Novi Beograd smatra najve im graditeljskim poduhvatom Brozove epohe i nosi ideološko obeležje socijalisti kog grada par excellence. Ta opšta predstava, po vi enju autorke, nije samo odraz trenutka u kojem novi grad nastaje ve i posledica režimski proizvedenog diskursa o njemu. U skladu sa ovim shvatanjem Lj. Blagojevi koncipira prva tri poglavlja studije kao hronološke etape kontinualnog procesa kreiranja grada, nastoje i da im definiše osnovno zna enje ve u samom naslovu Reprezentacija, Konceptualizacija i Materijalizacija. Prva celina, Reprezentacija, posve ena je istorijskom osvrtu na najstarije projekte za izgradnju urbanog prostora na tlu Novog Beograda koji nastaju u razdoblju izme u dva svetska rata ( ), odnosno u vreme kada su formiranjem jugoslovenske države stvoreni preduslovi da se dotada pograni ni gradovi Beograd i Zemun integrišu u jedinstvenu gradsku teritoriju. Tokom ove faze potonji Novi Beograd je postojao kao inicijalna vizija budu- eg grada izra ena po teorijskim i estetskim principima aktuelnih urbanisti kih pokreta i uz veoma skromna graditeljska ostvarenja (Staro Sajmište). S obzirom na to, autorka nas kroz tri tematske potceline, predmetno uskla ene sa preovla uju im pravcima u me uratnoj teoriji urbanizma (akademizam, vrtni grad i modernizam), upoznaje sa planovima austrijskih, ruskih, eških, danskih i doma ih autora za preure enje terena "na levoj obali Save". Istovremeno, ona ih me usobno upore uju e i analizira sa aspekta savremenosti, inovativnosti, ideološke tendencioznosti i stvarne primenljivosti u postoje im sociološko-ekonomskim uslovima, uz stalan osvrt na situaciju u tadašnjem jugoslovenskom urbanizmu. Naro ito zna ajnu istoriografsku vrednost me u predstavljenim nacrtima ima zaboravljeni projekat arhitekte Dragiše Brašovana iz koji se prvi put nalazi pred uvidom šire itala ke publike. U odnosu na uglavnom apstraktnu fazu Reprezentacije autorka zasebno izdvaja vreme neposredne idejne pripreme za po etak izgradnje ( ), kao period Konceptualizacije. Mada vremenski veoma kratka faza (svega dve godine) ona, prema shvatanju Lj. Blagojevi, ima specifi ne odlike. To je trenutak u kome se istovremeno susti u mnogobrojni zahtevi gradnje, razli iti ne samo po svojoj prirodi i poreklu, ve i me usobno sasvim protivre ni. U središtu procesa idejnog oblikovanja Novog Beograda autorka razotkriva nepomirljiv konflikt izme u ideološke funkcije nametnute budu em gradu od strane tek uspostavljenog režima KPJ i potrebe za modernim pristupom u rešavanja problema izgradnje savremenog urbanog prostora (prema principima internacionalnog pokreta CIAM). Ovaj konflikt je imao naro ito snažno obeležje zato što su socijalisti ke vlasti nameravale da izgrade Novi Beograd kao budu- u jugoslovensku prestonicu i samim tim kao svojevrsno ogledalo sopstvene mo i i prestiža. Sa aspekta pomenutog tuma enja autorka razmatra brojne neuspehe u pronalaženju jasnog i kona nog koncepta planiranja, od prvog posleratnog projekta Nikole Dobrovi a, preko brojnih rešenja neuspelog konkursa za plan Novog Beograda raspisanog krajem godine, do potonjih Dobrovi evih ideja. Sliku stanja opšte konfuzije i kontroverznog traganja jugoslovenskih urbanista i arhitekata za autenti nim stilskim identitetom Lj. Blagojevi dopunjuje analizom projekata za najzna ajnije planirane novobeogradske javne objekte, zgradu Centralnog komiteta KPJ i Predsedništva vlade FNRJ, stavljaju i poseban akcenat na nacrte, tako e neuspelog, konkursa za zgradu CK koji, po njenim re ima, nisu ranije bili predmet podrobnijeg ispitivanja u stru noj literaturi. Razdoblje od zvani nog po etka izgradnje u aprilu do sredine šezdesetih godina 20. veka, tokom koje je trajala prva masovna gra- evinska delatnost na tlu Novog Beograda, autorka definiše kao etapu Materijalizacije i bavi se njome u okviru tre e, poslednje hronološke celine. Dominantna karakteristika ovog perioda, po njenom vi enju, jeste klju na transformacija namene Novog Beograda od upra-

265 Prikazi 265 vlja ko-reprezentativnog centra države u mesto stanovanja, kao posledica delovanja više faktora sprovo enja decentralizacije u zemlji (od razlaza sa SSSR-om u 1948), reorganizacije organa savezne administracije ( ime se odustalo od gra enja ranije planiranih objekata za savezna ministarstva) i dr. S obzirom na promenu statusa grada autorka u daljem tekstu usmerava mahom pažnju na dve ve e oblasti interesovanja: 1. nastavak procesa necelovitog i protivre nog urbanisti kog planiranja Novog Beograda sa izdvajanjem njegovih prelomnih momenata (projekat S. Mandi a iz 1954; projekat B. Petri- i a iz 1958; Regulacioni plan iz 1962) i uo avanjem glavnih nedostataka (ure enje centralne zone); 2. ostvarivanje socijalisti kog programa stambene politike i rezultati njene prakse. U okviru razmatranja ovih tema autorka daje pregled istorije izgradnje i opšteg razvoja Novog Beograda, uz stalne osvrte na rešavanje arhitektonskih problema u vezi sa pojedinim gra evinskim ostvarenjima (hotel Jugoslavija, centar mesne zajednice Fontana, zgrade Predsedništva vlade i CK KPJ, višespratnice bloka 21). etvrta celina studije, Kritika, tematski je posve ena vrednovanju ostvarenih rezultata izgradnje Novog Beograda koji su postignuti do sredine šeste decenije prošlog veka. Ve tada su se u krugu doma ih stru njaka pojavila ozbiljna preispitivanja uspešnosti funkcionalisti kog pristupa (CIAM) u planiranju grada na levoj obali Save. Ova kriti ka reagovanja autorka je prezentovala kroz vi enja Bogdana Bogdanovi a (organski urbanizam) i Andreja Mutnjakovi a (biourbanizam), ali je ponudila i viziju radikalnog funkcionalizma Vjenceslava Rihtera (sinturbanizam). Prema zapažanjima Lj. Blagojevi, talas negativnih mišljenja intenziviran je po etkom osamdesetih godina sa teorijskom polemikom oko postoje eg rešenja urbanisti ki najdelikatnijeg dela Novog Beograda, njegove centralne zone (potez izme u zgrade Predsedništva vlade i železni ke stanice). Odgovaraju i izlaz nije prona en ni u radovima Me unarodnog konkursa za ure enje urbane strukture Novog Beograda organizovanog 1986, a neumešnost da se izabere pravi pristup u otklanjanju tog strukturnog nedostatka autorka je predstavila kroz, u ono vreme nezapažen, konkursni projekat francuskog sociologa Anri Lefevra i arhitekata Serža Renodija i Pjera Gilboa, ija je glavna zamisao bila implementacija Lefevrove koncepcije prava na grad. Osnovni problem je, po Lj. Blagojevi, bilo to što je Novi Beograd gra en kao grad u društvenom vlasništvu, bez postojanja adekvatne unutrašnje ekonomske dinamike (besplatan stan za sve), što ga je lišilo vitalnih gradskih funkcija i uzrokovalo najve i paradoks izgradnje nesprovo- enje stvarnog funkcionalizma na kome se nominalno toliko insistiralo, ve ostvarivanje njegovog specifi nog i nepotpunog oblika, tzv. funkcionalizma besplatnog stana, kako autorka to definiše. Za razliku od neuspele kompromisnosti opšteg plana Novog Beograda pojedini projekti objekta javne namene, kao na primer Moderna galerija (kasnije Muzej savremene umetnosti), bili su progresivna i samosvojna arhitektonska dostignu a koja su, prema autorki, pozitivno uticala na razvoj i modernizaciju jugoslovenske arhitekture. U sklopu ovog dela teksta, u kome se vrednosno procenjuju pojedina na arhitektonska rešenja kao i njihova povezanost sa promenama u aktuelnoj državnoj politici, pažnju skre e odeljak o planiranom, ali nikada izgra enom svojevrsnom simbolu socijalisti ke epohe, Muzeju revolucije. Prema tuma enju autorke muzej nije podignut ne zbog nedostatka sredstava, kako je to bilo javno prezentovano, ve usled promena politi kih shvatanja u toku od samo dvadesetak godina, zbog ega je Muzej postao nepotrebni višak za kojim ni savremena kultura ni politika više nisu imale potrebu. Peto poglavlje studije posve eno je, kako autorka kaže, mogu im tuma enjima ideologije Novog Beograda. itaocima su prezentovana tri aspekta tuma enja. Prvo se zasniva na razumevanju sukoba dve dominantne i revolucionarne ideologije prisutne u jugoslovenskom posleratnom urbanizmu modernisti kog internacionalnog stila, CIAM, sa paradigmom funkcionalnog grada; marksizma, reflektovanog kroz socijalisti ku teoriju i praksu ure enja novog društva. Neuspeh dosledne realizacije Novog Beograda u duhu modernizma Ljiljana Blagojevi je objasnila nemogu noš u da se ovaj isklju ivo urbanisti ki koncept, sa svojim integralnim projektom transformacije društva, nametne politi koj sferi okrenutoj idealima socijalisti ke izgradnje. Iz tog razloga autorka je uvela nov uslovni pojam, ideologizovani funkcionalizam, kako bi objasnila procep izme u dve ideologije u kome je nastajao novi grad, oblikovan tako da ne pripada u potpunosti nijednom od pomenutih uticaja. Drugo tuma enje se odnosi na odbacivanje socijalisti ke postavke shvatanja Novog Beograda kao prostora ta-

266 266 Prikazi Istorija 20. veka 1/2010 bula rasa. Umesto toga autorka je ponudila koncept palimpsesta, istorijski višeslojnog mozaika sa razli itim sadržajima vi enim bez zamagljenog pogleda, posebno izdvajaju i u tom smislu tragi nu predsocijalisti ku prošlost logorskog kompleksa na Starom Sajmištu. U tre- em tuma enju Lj. Blagojevi se potrudila da cesa urbanizacije i razvoja gradova u modernoj srpskoj istoriji, pitanjima koja su ina e malo obra ivana u okviru doma e istoriografije i upravo zbog komplikovanosti neizostavno zahtevaju i ovakav tip nau nih radova u svojoj interpretaciji. Goran Antoni identifikuje kakvo simboli ko obeležje je režim pridavao Novom Beogradu. Svoje vi enje obrazložila je idejom o nameri socijalisti kih vlasti da na levoj obali Save stvori ekstrateritorijalni prostor jugoslovenske Federacije na kome su trebalo da se, zahvaljuju i ak i fizi koj razdvojenosti od starog Beograda, ponište sve Dinko Šok evi, HRVATI U O IMA MA- ARA, MA ARI U O IMA HRVATA: KA- KO SE U POGLEDU PREKO DRAVE MIJE- NJALA SLIKA DRUGOGA, Naklada Pavi i, Zagreb 2006, 382 klasne, nacionalne, verske i druge razlike i gde je planirano da se formira potpuno nov, nadnacionalni i nadistorijski držani centar. U završnom poglavlju Cauda, autorka zasebno izdvaja pitanje Starog Sajmišta kao svojevrsni simbol Novog Beograda i interpretira ga sa dva aspekta. Fenomen novog grada razmatran je, sa jedne strane, kroz teorijski pristup or a Agambena koji u sociološko tuma enje moderne civilizacije uvodi hipotezu o logoru kao skrivenoj matrici savremenog urbanog i politi kog prostora, u ijim dubljim slojevima su pohranjeni temelji totalitarizma. Sa druge strane, preispitan je odnos posleratnog, od vlasti insceniranog kolektivnog zaborava po injenih zlo ina na prostoru Sajmišta i potrebe da se oblikuje novo socijalisti ko društvo selektivnog se anja. Na samom završetku Lj. Blagojevi kriti ki podse a da i danas pomenuti tragi ni prostor predstavlja mesto bede i siromaštva, sakriveno u slepom polju društva. Studija dr Ljiljane Blagojevi Novi Beograd: osporeni modernizam predstavlja kompleksno, studiozno i brižljivo napisano nau no delo. Mada se tematski prevashodno odnosi na probleme urbanisti kog i arhitektonskog razvoja Novog Beograda, knjiga ima znatno proširen i produbljen pogled na fenomene koje obra uje te se samim time name e kao nezaobilazna literatura u izu avanju prošlosti Beograda, posebno u drugoj polovini 20. veka. Delo je, tako e, veoma interesantno i sa stanovišta razumevanja funkcionisanja me usobnih odnosa, na prvi pogled, tako udaljenih delatnosti kao što su politika, urbanizam i arhitektura i to sve u sklopu jednog konkretnog društvenog sistema, ime je i sam taj sistem postao vidljiviji i razumljiviji. Na posletku, ali ne i najmanje važno, monografija se svojim sadržajem preporu uje i istraživa ima koji su posve eni rasvetljavanju pro- Knjiga Dinka Šok evi a bavi se odnosima Hrvata i Ma ara kroz analizu nastanka, oblikovanja i menjanja slike drugog, zapravo, posmatra stvaranje nacionalnih stereotipa kod dva susedna naroda. ini se da je autor veoma kompetentan da bude tuma hrvatsko-ma arskih odnosa kao pripadnik hrvatske (bunjeva ke) manjine u Ma arskoj i profesor na Pe ujskom univerzitetu gde predaje na odseku za hrvatski jezik i književnost kao i na odseku za istoriju. Istovremeno je i profesor po pozivu ma arske istorije na hrvatskim studijama Sveu ilišta u Zagrebu. Monografija Hrvati u o ima Ma ara, Ma ari u o ima Hrvata: kako se u pogledu preko Drave mijenjala slika drugoga, poslednji je u nizu, najobimniji i najsveobuhvatniji Šok- evi ev rad koji se bavi ovom tematikom. Knjiga predstavlja plod višegodišnjeg autorovog prou avanja slike Hrvata i Ma ara uobli en u zaokruženu celinu, mada se prime uju i šavovi u obliku povremenih ponavljanja kao rezultat injenice da je deo knjige ve objavljen u formi lanaka u više hrvatskih i ma arskih asopisa. Okvir autorovog istraživanja je dugi 19. vek, razdoblje od do godine, poslednja etapa osam stole a suživota dva naroda pod istim državnim krovom. Taj period je vreme formiranja hrvatskog i ma arskog nacionalnog pokreta, ali i doba izbijanja prvih sukoba izme u dva naroda. Za autora predstavlja prekretnu godinu, jer je tada na saboru u Budimu došlo do sukoba hrvatskih i ma arskih predstavnika oko uvo enja ma arskog kao službenog jezika. Ona ozna ava kraj viševekovnog perioda u kome je preovladavala pozitivna slika a Hrvati i Ma ari se me usobno smatrali bra om po ustavu, i po etak razdoblja u kojem dominiraju suprotnosti i negativna predsta-

267 Prikazi 267 va jednog naroda o drugom. Autor završava godinom kada je došlo do raspada Austro- Ugarske monarhije. Šok evi je pristupio temi kroz široku analizu brojnih novinskih lanaka, beletristike, književnih i istorijskih dela, udžbenika objavljenih u Hrvatskoj i Ma arskoj. Ve u predgovoru knjige naslovljenom Koga su i što Ma ari u Hrvatskoj ma arizirali? (7 14) autor pred itaoca u formi pitanja postavlja problem definisanja ma arizacije, kao jedan od najprisutnijih i najžilavijih stereotipa o ma arskoj politici prema Hrvatskoj u 19. veku. Nasuprot stereotipnom mišljenju, on konstatuje da ma arizacije, u vidu jezi ke i kulturne asimilacije nema ara, nije bilo. Tim otkri em autor zapo inje pripovedanje i trasira put kojim e se kretati na narednim stranama knjige. U prva dva dela, Ma ari u o ima Hrvata od do raspada Austro-Ugarske (15 26) i Hrvati u o ima Ma ara od do raspada Austro-Ugarske (27 41), Šok evi nastoji da u formi uvoda na ini opšti okvir onoga što e razraditi u narednim poglavljima. Autor daje uporedan prikaz me usobnog vi enja dva naroda i taj metodološki princip izlaganja, uz mala odstupanja, zadrža e do kraja knjige. Posmatranje obe strane, hrvatske i ma arske, daje knjizi poseban kvalitet jer, izme u ostalog, rešava i problem jednostranog sagledavanja slike drugog. Šok evi je mišljenja da su politi ki odnosi dva naroda klju ni, mada ne i jedini faktor za formiranje i razvoj predstava o drugom. Politika je uslovljavala promene, a od me usobnih politi kih odnosa zavisilo je da li e dominirati pozitivni ili negativni stereotipi o susednom narodu. Autor u slede em poglavlju obra uje sliku Ma ara kod Hrvata u vreme ilirskog pokreta od do revolucionarne godine. Analizom napisa u štampi, politi kih spisa i najvažnijih književnih dela pripadnika ovog pokreta teži da pokaže kako su vo a pokreta Ljudevit Gaj i njegove pristalice nastojali da svesno promene sliku Ma ara u hrvatskoj javnosti. Menjaju i dotadašnju pretežno pozitivnu sliku onom izrazito negativnom, ilirci su u središte stavili predstavu o Ma arima kao tla iteljima nema- ara, kojima je glavni cilj bio da asimiluju Hrvate putem nametanja ma arskog kao zvani nog jezika. Istovremeno, ilirci su težili da omalovaže vrednost ma arske istorije i kulture tvrdnjom, koja e postati stereotipna, da su Sloveni imali presudan uticaj na formiranje ma arskog jezika. Šok evi, me utim, navodi da je kod iliraca postojala i sasvim druga ija predstava o Ma arima. Dok su s jedne strane optuživali Ma are za pokušaj uništenja hrvatske nacije, ilirci su istovremeno sugerisali Hrvatima da slede primer peldu Ma ara u njihovim modernizacijskim težnjama na podru ju jezi ke obnove, privrede, kulture i drugih sfera života. Posebno mesto autor posve uje Hrvatsko-vugerskoj stranci (ma aronima) u nastojanju da promeni sliku o ovoj stranci kao konzervativnoj, nazadnoj i izdajni koj. Ta stranka se, kako tuma i autor, zalagala za pojedina liberalna politi ka na ela i oduševljenje njenih pripadnika Ma arima bilo je samo spoljašnje, ali oni nisu bili za uvo enje ma arskog kao nastavnog jezika u Hrvatskoj. Šok evi potom analizira predstavu Hrvata kod Ma ara u periodu od do godine. Posle konstatacije kako se prvi put pojavio ma arski nacionalizam kao politi ko pitanje, navodi da je ma arska politi ka i intelektualna elita tokom 19. veka bila pesimisti ki raspoložena prema sudbini vlastitog naroda i da je kao reakciju na crne slutnje i strah o nestanku nacije uklještene izme u Germana i Slovena, odnosno utapanju Ma ara u slavensko more, zapo ela asimilatorsku politiku prema nema arima. U tom procesu, tvrdi autor, Ma ari su sledili francusku državnu ideju o stvaranju nacionalne države u kojoj postoji samo jedan politi ki narod. Pri tome nisu vodili ra una o tome da su i ostali narodi u ugarskom delu Habzburške monarhije bili u procesu stvaranja sopstvenih nacionalnih pokreta, odnosno da je Ma arska zakasnila sa ostvarenjem ovako formulisane nacionalne ideje. Šok evi naglašava kako je slika iliraca u ma arskoj javnosti odmah po njihovoj pojavi dobila tamne tonove. Vremenom, brojni antima arski natpisi u ilirskoj štampi i polemike vo ene sa liberalnim ma arskim listovima doveli su do toga da su se ilirci smatrali neprijateljima Ma ara, uz optužbu za panslavizam iza kojeg stoje ruski interesi, odnosno da rade po instrukcijama be kog dvora. Me utim, po etkom etrdesetih godina 19. veka u ma arskoj javnosti je stvorena dvojaka slika o Hrvatima u zavisnosti od politi ke grupacije koja ju je propagirala. Dok su opozicioni ma arski liberali sa Lajošem Košutom na elu krajnje negativno gledali na ilirski pokret, a pozitivno na Hrvate iz kruga Hrvatsko-vugerske stranke, vladaju i konzervativci su se ponašali suprotno i bili naklonjeniji ilircima nego ma aronima.

268 268 Prikazi Istorija 20. veka 1/2010 Centralno mesto u knjizi zauzimaju poglavlja koja se odnose na vi enje drugog u revolucionarnoj godini. Analizom rasprava u parlamentu, proglasa sa strana kih zborova i pisanja štampe, Šok evi predstavlja sliku u kojoj dominiraju izrazito tamni tonovi. Autor nastoji da pokaže mehanizam uticaja politi kih doga- aja i propagande na kreiranje predstava o susedima. To je posebno vidno na osnovu budnica i davorija koje obilato citira. Posebna pažnja posve ena je najzna ajnijim li nostima oba naroda Lajošu Košutu i Josipu Jela i u. Poglavlje o hrvatskoj percepciji Lajoša Košuta, jednog od najzna ajnijih ma- arskih politi ara 19. veka i vo e revolucije godine, autor je naslovio Košutovom uvenom re enicom Gde je Hrvatska? Ne mogu je na i na karti izre enom na Požunskom saboru Negiranje postojanja Hrvatske bilo je klju no za stvaranje veoma negativne slike o Košutovoj li nosti koja je protekom vremena ostala dominantna, uprkos bitno druga ijim Košutovim stavovima koje je iznosio posle poraza revolucije i odlaska u emigraciju. Šok evi smatra da predstava o Košutu kod Hrvata najbolje odražava hrvatsko-ma arske odnose u doba revolucije 1848/49. godine kao i u razdoblju dualizma koji je potom usledio. U vreme boljih odnosa dva naroda i ta slika je dobijala svetlije nijanse, navodi autor. Sa druge strane, autor obra uje odnos Ma- ara prema banu Josipu Jela i u. Po njegovom mišljenju, ban Jela i je najnegativnija i najomraženija li nost u ma arskoj percepciji godine zbog uloge u gašenju ma arske revolucije. Citiraju i brojne istupe ma arskih politi ara, novinske napise, književna dela i narodnu poeziju, Šok evi ocrtava razloge zbog kojih je Jela i postao simbol neprijatelja Ma ara, ali i razloge zbog ega je slika o njemu imala i komi nu crtu koja prikazuje Jela i a kao kukavicu i begunca. Predstava o Jela i u ostala je nepromenjena do današnjih dana, zaklju uje autor. Posebno mesto u knjizi zauzima autorova analiza slike drugog u periodu Nagodbe. S obzirom na veliki vremenski raspon koji obuhvata ovaj period Šok evi je izabrao najzna ajnije godine kako bi prikazao sliku drugog. Autor obra uje predstavu Ma ara u hrvatskoj javnosti u vreme proslave ma arskog milenijuma, održane godine povodom 1000-godišnjice dolaska Ma ara u Karpatsku kotlinu. Analizom pisanja najvažnijih hrvatskih (zagreba kih) listova tog vremena on nastoji da pokaže kako je na primeru odnosa prema proslavi milenijuma izgledala slika Ma ara krajem 19. veka. Opozicioni Obzor, naslednik ilirskog pogleda na Ma- are, kome je autor posvetio najviše prostora, u brojnim novinskim napisima zalagao se da Hrvati ne u estvuju na izložbi posve enoj tom jubileju. U krajnje negativno intoniranim tekstovima ponavljani su ve formirani stereotipi o primitivnosti i divljaštvu starih Ma ara i inferiornosti njihovog jezika i kulture, koja je tek u dodiru sa Slovenima poprimila naprednije oblike. Sasvim druga ijeg duha bili su tekstovi u provladinim Narodnim novinama, glasilu banske vlade i bana Kuena Hedervarija. One su o proslavi kao i o ma arskoj istoriji pisale krajnje pozitivno i afirmativno. U narednom odeljku autor se kroz analizu štampe tog perioda bavi odjekom koji su u Ma- arskoj imale antima arske demonstracije održane u Hrvatskoj godine. Šok evi, me- utim, ne daje sliku Ma ara u hrvatskoj javnosti godine, mada zaklju uje da je bila najnegativnija u navedenom periodu. Poslednja decenija suživota dva naroda u zajedni koj državi obeležena je politikom novog kursa, pa autor prikazuje na in na koji su budu i potpisnici Rije ke rezolucije i vo e Hrvatsko-srpske koalicije u Dalmaciji svesnim nametanjem pozitivne slike Ma ara u štampi pripremali saradnju sa ma arskom opozicijom i Ferencom Košutom, a protiv politike be kog dvora. Najviše prostora posvetio je pisanju rije kog Novog lista Frane Supila, koji je, po Šok evi u, imao presudnu ulogu u menjanju slike o Ma arima. Da promena nije bila jednoobrazna autor pokazuje na primeru pisanja listova bliskih istoj stranci prava frankovcima i Hrvatskoj pu koj selja koj stranci bra e Radi. Ove stanke nisu bile za pomirenje sa Ma- arima ve su ostale na kursu antima arske politike, pa je i pisanje njima naklonjenih listova ostalo dosledno negativnoj slici Ma ara, uprkos promeni koju su donele pristalice Rije ke rezolucije. Reakciju ma arske javnosti na promene u Hrvatskoj autor donosi u posebnom poglavlju. Slika Hrvata je o ekivano pretežno pozitivna, ali je tako e zavisila od strana kih simpatija pojedinih listova, odnosno od unutarpoliti ke borbe u Ma arskoj. Stranke naklonjene antidualisti koj opoziciji pozdravile su Rije ku rezoluciju, dok je vladaju a stranka imala sasvim druga ije stanovište. Šok evi navodi da je do

269 Prikazi 269 prevlasti negativne slike o Hrvatima došlo u Ma arskoj u vezi sa sukobom oko železnice godine. Posebnu celinu ini poglavlje Ma ari tla itelji, Ma arice lake žene, Ma arski likovi i ma- arske pojave u hrvatskoj književnosti druge polovine 19. i po etkom 20. stolje a ( ), u kome autor, na tragu imagologije, u krupnim potezima daje pretežno negativnu sliku Ma ara u navedenom periodu. Klju ni aspekt u formiraju predstave o susednim narodima u književnim delima Šok evi nalazi u politi kim prilikama koje su uticale da se negativna slika projektuje i na daleku prošlost u srednji vek i vreme renesanse i baroka. Na primeru istorijskih romana, poput onih Avgusta Šenoe ili Eugena Kumi i a, autor pokazuje kako su pod uticajem politi kih prilika umesto dotadašnjeg arhetipa ma arskih junaka likovi Ma ara postali primer za kukavice i slabe vojnike. Ma arice su, pak, okarakterisane kao fatalne žene sumnjivog morala, a ova e slika postati arhetip u hrvatskoj književnosti. U hrvatskoj poeziji navedenog perioda tako e dominiraju negativni stereotipi o Ma arima. Najve a pažnja posve ena je stvaralaštvu Antuna Gustava Matoša, Vladimira Nazora i Marije Juri Zagorke. Analizom pesama sa nacionalnim sadržajem Šok evi zaklju uje kako su preovladavali stereotipi o Ma- arima kao tla iteljima, oholim gospodarima i gušiteljima hrvatske neovisnosti. Istovremeno, u delima satiri nog žanra dominirala je stereotipna figura Ma ara Pište koji ima rumene obraze i velike brkove (str. 276). Krajnje negativna slika dominira e u stvaralaštvu hrvatske moderne, a disonantne tonove une e tek Miroslav Krleža visokim mišljenjem koje je, kao njen dobar poznavalac, imao o ma arskoj kulturi. Poslednja dva poglavlja posve ena su vi enju Ma ara odnosno Hrvata u istoriografiji. Šok evi se najpre bavi analizom istorijskih pregleda hrvatske prošlosti namenjenih širokoj itala koj publici zbog njenog uticaja na mase, ali i zbog injenice da e ovi radovi biti upotrebljavani kao izvor za pisanje istorijskih romana i brojnih književnih dela kod autora iz druge polovine 19. i po etka 20. veka. U detaljnoj analizi najzna ajnijih radova, po ev od Franje Ra kog pa do Ferda Šiši a, autor nastoji da pokaže kako su na sve uticali savremeni hrvatskoma arski odnosi, kao i da su se savremene suprotnosti i neslaganja projektovali i u davnu prošlost kada ih nije bilo, a sve u skladu sa osnovnim ciljem pisanja takvih pregleda oblikovanje nacionalne svesti. Autor ne zaboravlja i one pisce istorijskih pregleda koji su imali proma arske stavove. Stereotipi su svoju dugove nost i trajnost stekli zahvaljuju i i ovim popularnim istorijskim delima, ocenjuje autor. U ma arskoj istoriografiji postoji sli na situacija. Šok evi analizira najzna ajnije preglede ma arske istorije napisane u 19. veku. Autora interesuje kakav su tretman imali Hrvati i Hrvatska u tim delima, odnosno kako su ma- arski istori ari tuma ili važne doga aje iz zajedni ke istorije ugarsko-hrvatske državne zajednice od njenog nastanka u 12. veku do raspada godine. Rezultati su u skladu sa ocenama iznetim u prethodnim poglavljima knjige. Dok se period pre 19. veka karakteriše kao doba prijateljstva i saradnje, ma arski istori ari smatraju da su pojava ilirskog pokreta i delovanje bana Jela i a poremetili odnose dva naroda i izazvali njihove sukobe. Autorovo promišljanje o istoriji hrvatskoma arskih odnosa, ali i o njihovoj budu nosti, najvidljivije je u pogovoru knjige naslovljenom Prožimanje i u slozi i sva i, Slika drugog od do danas ( ). Na kraju 20. veka, tokom i posle rata u Hrvatskoj, odnosi dva naroda postali su vrlo pozitivni i autor zaklju uje da, ukoliko se želi sa uvati takav trend, istori- ari se moraju i sami potruditi da razbiju negativne stereotipe. Dinko Šok evi je, kako se ini, vo en takvim razmišljanjima i napisao ovu interesantnu knjigu. Saša Miši Mackenzie William, THE SECRET HI- STORY OF SOE: SPECIAL OPERATIONS EXECUTIVE , FOREWORD AND NOTES BY M. R. D. FOOT, London: St. Ermin s Press, 2000, p Prošlo je ve osam godina od trenutka kada je prvi put objavljena knjiga V. Mekenzija Tajna istorija SOE. Sama knjiga, me utim, napisana je mnogo ranije daleke Zašto bi onda prikazivali ovu knjigu? Razlog leži u injenici da Mekenzijeva knjiga stvarno predstavlja tajnu istoriju kontroverzne britanske obaveštajne službe; napisana je po završetku Drugog svetskog rata na osnovu poverljivih dokumenata SOE i intervjua autora sa britanskim oficirima, u esnicima doga aja. Po završetku knjiga je bila klasifikova-

270 270 Prikazi Istorija 20. veka 1/2010 na kao poverljiv dokumenat i narednih pola veka samo izabrani britanski istori ari koji su dobili dozvolu britanskih bezbednosnih organa mogli su da se upoznaju sa njenim sadržajem. Britanska služba SOE je funkcionisala samo pet i po godina ( ). Na vrhuncu postojanja ona je zapošljavala ili držala pod svojom kontrolom više od ljudi, koristila je brodove i avione, komplikovanu tehni ku opremu i raznovrsno naoružanje, kao i pozamašne svote novca. Zapravo SOE je sprovodila er ilovu politiku potpaljivanja Evrope i nosila je nezvani an naziv ministarstva za nedžentlmensko ratovanje (D Este C., Warlord : a life of Winston Churchill at war, , New York, 2008, p ). Izvršni šef SOE, legendarni britanski specijalista za subverzivne aktivnosti ser Kolin Gabins, li no je zamolio autora knjige istori ara V. Mekenzija da napiše zvani nu istoriju SOE, iako ovaj pitomac Oksforda nije bio u obaveštajnoj službi za vreme rata. Mekenzijevo istraživanje je predstavljeno u slede im celinama: Prvi koraci, Stvaranje ratne snage, Ofanziva. Svaki deo je podeljen na poglavlja prema geografskom principu što znatno olakšava rad istori ara i omogu ava lakše pronalaženje potrebnih podataka u ovoj enciklopediji britanske subverzivne delatnosti za vreme Drugog svetskog rata. Moderno izdanje je objavljeno zahvaljuju i naporima M. R. D. Futa, autora niza istraživanja o istoriji SOE (Foot M. R. D., SOE: An Outline History of the Special Operations Executive, , London 1984). Fut je uspeo da ubedi britanske vlasti da se rad Mekenzija predstavi široj javnosti. Napisao je predgovor, komentare i detaljnu istoriografiju o uticaju SOE na tok Drugog svetskog rata, koja je nastala za pola veka. Za srpsku istoriografiju Drugog svetskog rata istraživanje Mekenzija predstavlja veoma koristan izvor informacija i podataka. U prvom delu to je poglavlje Dunav, gde se detaljno opisuje subverzivna delatnost na podru ju dunavskih zemalja (pre svega Rumunije i Jugoslavije) pre leta godine. Posebno zanimljiv je opis pripremanja diverzija na podru ju u to doba neutralne Jugoslavije na elu koje je bila probritanska vlada i regent. Veoma su indikativne ocene da subverzivne aktivnosti nisu bile preduzimane na podru ju Turske gde je postojala vrsta državna vlast. U drugom delu Jugoslavija je dobila posebno poglavlje Operacije u Jugoslaviji. Prvi odeljak ovog poglavlja Izvori državnog prevrata otvoreno prikazuje pravu pozadinu beogradske revolucije, potpuno dokazuje tezu koju je D. Staford izneo u lanku zasnovanom na usmenim izjavama u esnika doga aja (David A. T. Stafford, SOE and British Involvement in the Belgrade Coup d Etat of March 1941, Slavic Review, Vol. 36, No. 3, Sep. 1977, pp ) i detaljno objašnjavaju razloge zbog kojih se u no i 27. marta na sednici Komiteta odbrane u Londonu general Ismej, prema nare- enju er ila, zahvalio i estitao svima u Londonu i na terenu koji su imali veze sa pripremom državnog udara u Beogradu. Vredna je i ocena britanskog istraživa a da je u martu bilo puno razloga, koji bi primoravali svakog vladara Jugoslavije da shvati, da je u interesima njegovog naroda postizanje kompromisa, a ne poziv na borbu. Slede i odeljak Slom i obnavljanje veza predo ava razloge britanskog insistiranja na uvla enju Jugoslavije u rat. Prema Mekenziju, ve i otpor kraljevske vojske nije bio u opciji. London je unapred predvideo brzi jugoslovenski poraz i pravio je planove posleokupacionih diverzija i partizanskog rata. Interesantan je, tako e, opis uspostavljanja britanskih veza sa D. Mihailovi em u leto i insistiranja na spre avanju bilo kakvih veza izme u SSSR-a i JVuO. Ni britanska uloga u izbijanju gra anskog rata izme u etnika i partizana nije zanemarljiva. U izveštaju pisanom u jesen Hadson je tvrdio slede e: U sadašnje vreme partizani su ja i i mi moramo pre svega da se oslobodimo od njih uz pomo britanskog oružja, pre nego što emo se ozbiljno obra unati sa Nemcima. U tre em delu Mekenzijevo istraživanje sadrži još jedno opširno poglavlje posve eno Jugoslaviji koje po inje Uvodom i ima etiri odeljka (Misija pukovnika Bejlija, Prvi period odlu ivanja, Paralelna predstavništva i ostavka Mihailovi a, Puna podrška Tita) i Zaklju ak. Bitno je podvu i da je Mekenzi završio svoja istraživanja pre sovjetsko-jugoslovenskog razlaza i zato nije imao mogu nosti (poput kasnijih britanskih autora koji su pisali memoare i uspomene o Jugoslaviji) da opravdava podršku Titu njegovim kasnijim zaokretom u pravcu Zapada. Tim verodostojnije služi priznanje Mekenzija da je ve sredinom leta mogao da se nazre uticaj li nog er ilovog stava, orijentisanog na podršku Titu u Jugoslaviji i neprijateljsko prema pokretu ELAS (Narodnooslobodila ke armije) u Gr koj. Bilans

271 Prikazi 271 aktivnosti partizana i etnika Mekenzi je dao sa preciznoš u pravog škotskog poslovnog oveka. Bez ulaska u detalje, opšti bilans ovih operacija ocenjen je oskudnim (posebno kod etnika). Zna ajno je i priznanje Mekenzija o tome da su Britanci, od ministra do operativca, priznavali da je sa Mihailovi em bila vo ena nepošten igra i da je njegovo ponašanje (indirektna kolaboracija) bila predvidljiva. Nema stoga ništa udnog u tome što je prate i interese Srbije, kako ih je on zamišljao, Mihailovi pokušavao da vodi dvostruku igru sve do kraja. Ovo priznanje verovatno nije manje bitno za rešavanje odre enih problema istoriografije Drugog svetskog rata na zapadnom Balkanu, kao i poslednjih nekoliko pasusa završnog poglavlja o Jugoslaviji u kojima Mekenzi postavlja delikatno i bolno pitanje gubitaka. Britanski istraživa je veoma pošteno napisao da se gubici koje je snosio neprijatelj ne mogu porediti sa žrtvama, što svedo i o racionalnoj politici Mihailovi a, ak i Nedi a. Za istoriografiju Drugog svetskog rata na Balkanu veoma su interesantna i druga poglavlja. U poglavlju o odnosima sa SOE sa NKVD-om pomenuto je da se prva nezvani na sovjetska misija kod Tita pojavila u aprilu Ova misija, što je zanimljivo, pomenuta je odvojeno od pristizanja posebnih oficira za vezu po etkom 1944 (misija N. V. Kornjejeva). Sama taktika, uostalom, delovanja SOE u drugim zemljama Evrope i posebno Balkana opisana u ovom voluminoznom radu pruža puno materijala za bolje razumevanje pozadine Drugog svetskog rata u Starom svetu. Knjiga Tajna istorija SOE V. Mekenzija napisana je jasnim i pitkim stilom u prefinjenom stilu klasi ne britanske istoriografije. Ukoliko bi našla izdava a u Beogradu ne bi se dugo zadržavala na policama knjižara, jer bi svakako stekla mnogo širu itala ku publiku od krugova istori ara. Aleksej Timofejev

272 IN MEMORIAM Dr Dušan Živkovi Dušan Živkovi, ratnik, nau ni radnik, javni poslenik, deo naše savremene istorije, njenog stvaranja i njenog pisanja, preselio se decembra u se anje gde se duže traje. Odživeo je svoju ljudsku prolaznost radno, asno, ine i ovaj svet boljim, smislenijim. Ro en je februara u Pr nju, Boka Kotorska, ponositi Paštrovi. Do okupacije Jugoslavije završio je pet razreda gimnazije u Kotoru, a potom, kao mladi komunista, istog leta pristupio Narodnooslobodila kom pokretu, prvo kao ilegalni radnik, a onda kao prvoborac. U ratu je dva puta ranjavan. Posle rata u JNA, na raznim dužnostima, uglavnom politi kim, u inu majora ostao je do godine. U tom periodu završio je preostale razrede gimnazije i Filozofski fakultet, grupa za istoriju, na Beogradskom univerzitetu, gde je diplomirao 1957, a doktorirao godine. U Istorijskom institutu SANU radio je kao asistent ( ), a potom u Muzeju revolucije naroda Jugoslavije ( ), zatim u Institutu za izu avanje radni kog pokreta, odnosno u Institutu za savremenu istoriju ( ), gde je i penzionisan u zvanju nau nog savetnika. Dušan Živkovi je bio seriozan i plodan istraživa savremene istorije. Autor je stotinu vrednih lanaka, rasprava, pet monografija, nekoliko srednjoškolskih udžbenika iz istorije. Njegove najzna ajnije monografije su: Boka Kotorska i Paštrovi i u narodnooslobodila koj borbi, Beograd 1964; Postanak i razvitak Narodne vlasti u Jugoslaviji godine,