EKOLOŠKA KRIZA I ZNAČAJ EKOLOŠKOG OBRAZOVANJA U REPUBLICI SRPSKOJ

Transcription

1 EKOLOŠKA KRIZA I ZNAČAJ EKOLOŠKOG OBRAZOVANJA U REPUBLICI SRPSKOJ Slobodan Trifković 1 Cvijetin Živanović 2 1 Nevladina organizacija,,centar za ekologiju i održivi razvoj,, Bijeljina 2 Agencija,,Ekspertiza,, Bijeljina Uvod: Neodrživost kvantitativnog modela rasta, tj. civilizacijskog modela, koji se zasniva na beskonačnom iscrpljivanju prirodnih resursa, inicira neophodnost za traženjem novih puteva društvenog razvoja i opstanka. Čovjek je konačno shvatio, da je pitanje dalje strategije opstanka izmjenjen odnos prema životnoj sredini u cilju smanjenja stepena ekološke krize. Ekološka kriza je samo nerazdvojni dio velikih civilizacijskih događaja, prije svega osnovnih pretpostavki modernog industrijskog društva i civilizacije (zapadne), prema kojoj proizvodnja materijalnih dobara postoji radi sticanja profita ili državne akumulacije, a ne u cilju zadovoljenja stvarnih ljudskih potreba. Posledice su poznate. Takav stil života izveo je čovjeka iz ravnoteže sa prirodom, čiji je on samo dio, a ona se može povratiti samo temeljnim sociokulturnim alternativama-ekološkim obrazovanjem. Ključne riječi: ekološka kriza, iscrpljivanje prirodnih resursa, životna sredina, ekološko obrazovanje ENVIRONMENTAL CRISES AND THE IMPORTANCE OF ENVIRONMENTAL EDUCATION IN REPUBLIC OF SRPSKA Abstrakt: Unsustaining quantitative model of growth, the model of civilization, which is based on the endless exhaustion of natural resources, initiate the necessity of finding new paths of social development and survival. The man was finally realized, that the question of further survival strategy is amended attitude toward environment in order to reduce the extent of the environmental crisis. Ecological crisis is only an inseparable part of the great civilization events. Modern industrial society and civilization (western), according to the production of material goods, exist in order to acquire a profit or state accumulation, not in order to meet real human needs. Consequences are well known. Such a lifestyle has brought a man out of balance with nature, which he is only part, and it can recover only the fundamental socio-cultural alternatives- environmental education. Key words: environmental crises, natural resources exhaustion, environment, environmental education Uvod U ranijim periodima ljudske istorije nisu postojali ekološki problemi, ali je broj ljudi u pojedinim dijelovima svijeta bio neuporedivo manji, dakle životna sredina bila je manje ugrožena. Danas, kada se broj stanovnika na zemlji približava broju od sedam milijardi, a mnoga područja su već sada prenaseljena i ekološki iscrpljena odbacivanje ekološkog obrazovanja, značilo bi kulturno unazađenje i zanemarivanje smisla društvene odgovornosti koja vodi čovjeka u zločin protiv samog sebe i cjelokupnog biljnog i životinjskog svijeta. Ovo sagledavanje, ukazuje da je čovječanstvo odgovorno ne samo za proces ubrzanog uništavanja biljnih i životinjskih vrsta koji se sada odvija, nego i za proces uništavanja koji će tek uslediti i koji znači patnju i smrt za veliki broj ljudi, ako ne i za cjelokupno čovječanstvo. Krivica za ekspanziju ekološke krize ne može se pripisati samo povećanju broja stanovnika, nego i razvoju

2 industrije, nauke i politike, čime se doprinosi izmjeni globalne klime, povećanju stepena prisustva toksičnih hemikalija u lancu ishrane i mogućnosti katastrofalnog konflikta. Globalna okolina uz nepoštovanjem ekoloških zakonitosti, ne može se više posmatrati rezervoarom sposobnim da prihvati neželjene nusproizvode produkcije bez degradacije. U cilju uspješnog prevazilaženja nagomilanih ekoloških problema u Republici Srpskoj, neophodno je definisati razvoj sasvim nove ekološke kulture (ekološko ponašanje) i ekološke etike (ekološke svijesti) u okviru koncepta savremenog obrazovnog sistema. Dakle, potrebno je okrenuti obrazovni proces ponovo u humanom smjeru, a ne prema ostvarivanju profita i odrediti granice preko kojih se nesmije preći, čime se doprinosi razvoju odgovornosti prema kvalitetu životne sredine. Ekološkim obrazovanjem se stvara prostor za uzajamno približavanje čovjeka i prirode, ali i čovjeka sa čovjekom u cilju smanjenja posledica dosadašnjeg agresivnog tehničko-tehnološkog progresa na račun biosfere. Uvođenjem ekoloških sadržaja unapređuje se promocija novih vrijednosti i povećava se stepen ekološke kulture i ekološke etike. 1. Ekološki problemi Sa ekološkog aspekta, umjesto da je čuvar biosfere, čovjek je zloupotrebio društvenu odgovornost i postao najveća štetočina Planete, uništavajući sve elemente eko-sistema i pretpostavke opstanka za mnoga bića, pa i za samoga sebe. Umjesto čuvara pretvorio se u dželata. Savremena ljudska civilizacija ušla je u treći milenijum sa globalnim ekološkim problemima: - oštećenje biosfere i njenih eko-sistema, - globalne promjene klime, - iscrpljenost prirodnih resursa, - otpad u nesavladivim količinama, - narušeno zdravlje ljudi itd. S jedne strane, industrijalizacija omogućava povećanje stepena životnog standarda velikog broja ljudi u Republici Srpskoj, ali sa druge strane negativno utiče na kvalitet životne sredine i zdravlje ljudi. Zbog toga se čini paradoksalno to što, danas tragamo za rješenjem ekoloških problema, držeći se pravca koji je postavila zapadna kultura,,modernizma,, koja čeličnom neizbježnošću vodi do destrukcije prirodne sredine, koja nam sada preti. Sasvim sigurno, potrebno je cjelokupnu društvenu svijest staviti pod lupu kritike, a svu dosadašnju civilizacijsko-društvenu i tehničku tradiciju ne treba odbaciti kao krajnje neprijateljsku. U suštini, može se govoriti o brojnim otvorenim pitanjima i problemima u kojima se nalaze male zemlje u razvoju, kao što je Republika Srpska, ali ono što se smatra ključnim je rješavanje psihosomatskih poremećaja u koje smo zapali i koje se manifestuje kroz pojavu ekološke krize. 2. Ekološko obrazovanje U vremenu globalne ekološke krize ekološko obrazovanje u Republici Srpskoj se postavlja kao najvažniji zadatak ne samo jednog pokolenja, budući da najneposrednije utiče na stvaranje nove ekološke svijesti. Razvoj ekološke svijesti, tj. saznanje o ugroženosti ravnoteže u prirodnoj sredini i o uticaju tog narušavanja na položaj i egzistenciju čovjeka, ukazuje na potrebu obrazovanja novih ljudi za novo vrijeme. Osnovni elementi teorijski i empirijski stečene ekološke svijesti su ekološka etika i ekološka kultura. Pri tome, ekološku svijest ne čine samo saznanja o odnosu prirode i društva, o narušavanju ekološke ravnoteže i potrebi zaštite životne sredine, nego i savjest, odnosno spremnost pojedinaca i društvenih grupa u Republici Srpskoj, da se angažuju u zaštiti i da se ekološki opravdano odnose prema životnoj sredini u kojoj žive. Ekološko obrazovanje ne podrazumjeva samo upoznavanje prirodnih i društvenih nauka neophodnih za razumjevanje i rješavanje ekoloških problema i smanjenje stepena zagađivanja životne sredine, nego predstavlja i dogradnju etičkih principa i formiranje novog sistema vrijednosti čovjeka u odnosu na prirodu i okruženje. Dakle, čovjek je korisnik prirode, a ne njen neograničeni gospodar i neophodno je da

3 vodi brigu o tome da ne uništi sopstvenu životnu sredinu, a time i samog sebe. Promjene su potrebne, ali će one biti smislene i autentične, samo ako krenu od nas samih. Ekološko obrazovanje, podrazumjeva favorizovanje novog stila života, novih etičko-kulturnih vrijednosti, nove slobodne i odgovorne ličnosti. Ono se ne smije ograničiti na samo neke od društvenih slojeva, nego njegovi doživotni konzumenti neophodno je da budu pripadnici svih generacija stanovništva u Republici Srpskoj. Istorija ekološkog obrazovanja na međunarodnom nivou išla je paralelno sa razvojem ekološke kulture i etike, kao i novoj filozofiji življenja i novom modelu pogleda na svijet. Osnovni preduslov takvog novog odnosa prema prirodi, nove filozofije življenja i novog modela razvoja je stvaranje novog programa ekološkog obrazovanja. Na globalnom planu pripremljen je,,međunarodni program ekološkog obrazovanja,, za cjelokupno stanovništvo na Planeti. Programom su definisani glavni ciljevi obrazovanja: - omogućavanje svakom pojedincu da dostigne svjesnost, znanje i vještine, neophodne za aktivno učešće u zaštiti i unapređenju kvaliteta životne sredine, - stvaranje novog ponašanja i životnog stila poželjnog za životnu sredinu, - razvijanje ekološke etike i ekološke kulture, - jačanje obrazovanja za žaštitu životne sredine za sve generacije, - unapređenje kvaliteta življenja. 3. Program mjera Proces reforme obrazovanja u Republici Srpskoj je započeo i trenutno se sprovodi implementacija obrazovanja u svim obrazovnim ciklusima. Procjenjuje se ostvarivanje ekološke pismenosti na svim nivoima obrazovanja i kroz sve obrazovne oblasti. S tim u vezi, kvalitetno sproveden program obrazovanja za zaštitu životne sredine ulazi među najvažnije zadatke svake države, pa i Republike Srpske. Uvođenjem ekološkog pristupa, koji podrazumeva da se principi nove filozofije življenja i ekološke etike, neophodno je ugraditi u sistem obrazovanja izborne predmete iz oblasti zaštite kvaliteta životne sredine u svim ciklusima. Osnovnu pretpostavku čini pravo čovjeka na život u zdravoj životnoj sredini, koje je kao osnovno čovjekovo pravo utvrđeno i prihvaćeno od strane međunarodne i naše zajednice. U Republici Srpskoj razvoj programa ekološkog obrazovanja u budućnosti neophodno je da: - obuhvati sve stepene obrazovanja i vaspitanja, od predškolskog, preko osnovnog i srednjeg do univerzitetskog i cjeloživotnog, - obuhvati sve oblike obrazovanja i vaspitanja od formalnog, preko neformalnog do informalnog, - nastavni planovi neophodo je da obuhvate problem u cjelosti uz naglašavanje istorijskog ili razvojnog pristupa, kako bi se shvatile čovjekove destruktivne moći, ograničenost prirodnih resursa i da se steknu konkretna saznanja o posljedicama čovjekovih aktivnosti na regionalnom i planetarnom nivou, - saznanja i shvatanja o životnoj sredini se moraju izlagati u svim nastavnim predmetima gdje je to moguće u cilju integralnog pristupa u procesu obrazovanja, - stvori osećaj društvene odgovornosti za životnu sredinu od lokalne samouprave do državnog nivoa, - nastavi stručno osposobljavanje zaposlenih na pojedinim radnim mjestima u cilju smanjenja mogućnosti nastanka ugrožavanja životne sredine u procesu rada, - razvija partnerstvo svih relevantnih učesnika i koristi sve raspoložive resurse, - prepozna problem zaštite životne sredine kao svoj problem i preduzme odgovarajuće mjere usmjerene na osposobljavanje stanovništva za planski razvoj sredine sa svim njenim resursima i ljudskim tvorevinama, - istražuje najkorisnije pristupe u vaspitanju i neposredno ih primeni.

4 Da bi se ovi ciljevi realizovali neophodna je temeljna priprema nacionalne strategije vaspitnoobrazovnog procesa na principima održivog razvoja, nova filozofija življenja, nova orijentacija tehnološkog razvoja i mnogo bitinija promena institucionog razvoja-promjena društva. Kako definisati kompetentnog nastavnika u sistemu eko-obrazovanja? Profesionalne kompetencije nastavnika su sistemi znanja, veština, sposobnosti i motivacionih dispozicija koji obezbeđuju uspešnu realizaciju profesionalnih aktivnosti. Profesionalne kompetencije nastavnika određene su delatnošću i socijalno-interaktivnim procesom koji vode. Na osnovu toga diferencirane su sledeće tri osnovne kategorije profesionalnih kompetencija nastavnika: - programske kompetencije - pedagoške kompetencije - komunikacione kompetencije

5 Pedagoške kompetencije su: - znanja, veštine, sposobnosti i motivacione dispozicije koje obezbeđuju da nastavnik ostvaruje vaspitne i obrazovne uloge. Programske kompetencije su: znanja, veštine i razvijane sposobnosti koje obezbeđuju da nastavnik ostvaruje pre svega svoju obrazovnu ulogu (znanja i veštine područja za koje je nastavnik). Komunikacione kompetencije su: - najočigledniji oblik uspostavljanja i ostvarivanja socijalne interakcije. Komunikacija je socijalni interaktivni proces prenošenja poruka znakovima. - prilagodljiv je i fleksibilan uključen je u razgovor ispoljava uključenost spolja vidljivim ponašanjem (gestovima, usmerenošću pogleda), ali i saznajnim aktivnostima (zaključivanjem, ponavljanjem ključnih iskaza sagovornika, parafraziranjem), sagledasocijaose i planira svoje angažovanje - ma razvijenu empatiju - uspešan je u komunikaciji postiže ciljeve razgovora i lične ciljeve - ima očekivanja usklađena sa datom situacijom - spreman je da radi timski - kontinuirano stiče znanja koja olakšavaju uvide u komunikacione situacije, svestan je sopstvenog ponašanja kontinuirano razvija komunikacione veštine, uvežbava i proverava razmenu poruka - kontinuirano ovladava korišćenjem raznovrsnih sredstava komunikacionog procesa. ume da upravlja razgovorom reguliše svoju interakciju i kontroliše socijalnu situaciju, postavlja i menja ciljeve razgovora Interakciona uključenost: Karakteristika koja opisuje kako osobe pristupaju u interakciji sa drugim ljudima, Nastavnici čija je interakciona uključenost niska, u toku razgovora i govora u nastavi se više koncentrišu na verbalni sadržaj (tekst) i poslednje izgovorene reči, usmereni su na površne aspekte komunikacije. - Visoko uključeni nastavnici su usmereni i skoncentrisani na značenje i važnost primljene poruke, efikasniji su u dobijanju. Potrebno je obučavati nastavnike komunikacionim veštinama i u toku inicijalnog obrazovanja za nastavni d, i kontinu. Sistematsko usvajanje komunikaciono adekvatnog ponašanja nastavnika započinje informisanjem o procesu komunikacije, upoznavanjem sa vrstama komunikacionih znakova, njihovim karakteristikama, mogućim značenjima u različitim kontekstima, pravilima korišćenja znakova i oblikovanja poruka kao osnovnih jedinica komunikacije. Zaključak Pitanje socijalnog okvira života imalo je prevagu nad pitanjem eko-sistema sve do sedamdesetih godina dvadesetog vijeka, kada važnost drugog pitanja dolazi do izražaja i počinje da se stvara sasvim drugačija društvena svijest. Postaje jasno, da stanovništvo Planete mora napustiti stav da je prirodno bogastvo neiscrpno i da može neograničeno da se troši. Ekološka kultura je nezaobilazni element ekološke svjesti, budući da se ona ne temelji samo na određenim ličnim i kolektivnim ekološkim saznanjima, već i na konkretnoj akciji učesnika u cilju traženja rješenja ekoloških problema u Republici Srpskoj. Sigurno jedan od najvažnijih elemenata ekološke svjesti je ekološko znanje, kao neophodan preduslov za formiranje ekološke etike i dobre osnove za procjenu ugroženosti životne sredine. Ustanovljavanjem ekološkog znanja stvoreni su uslovi u bliskoj budućnosti za uspostavljanje adekvatnog obrazovanja za zaštitu životne sredine sa ciljem kreiranja harmonije na relaciji čovjek-priroda-društvo-tehnika Literatura [1] Andevski M, Knežević, Florić O.,,Obrazovanje i održivi razvoj,, Savez pedagoških društava Vojvodine, Novi Sad i Viša škola za vaspitače,vršac, [2] Brun G. Obrazovanje i vaspitanje za opstanak, Zadužbina Andrejević, Beograd, 2001.

6 [3] Marković Ž. D.,,Socijalna ekologija,, peto prerađeno i dopunjeno izdanje, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, [4] Marković Ž. D.,,Ekološko obrazovanje i budućnost civilizacije,, Niš, zbornik radova,,čovjek i radna sredina,, [5] Milotojević V.,,Ekološka kultura,, Fakultet zaštite na radu, Niš, [6] Pavlović M.,,Resursi i ekologija,, T.F.,,Mihajlo Pupin,, Zrenjanin, [7] UNESCO-UNEP,,Global change,, International enviromental education programme, Paris, 1995.