FAO Project GCP/ALB/005/ITA Production Support in Albania. Kultivimi i Hurmës. Pergatiti: Dr. Fatmir VOCI Consulent ne projektin FAO

Transcription

1 FAO Project GCP/ALB/005/ITA Production Support in Albania Kultivimi i Hurmës Pergatiti: Dr. Fatmir VOCI Consulent ne projektin FAO

2 Origjina dhe vlerat ekonomike Bazuar në faktet origjina e hurmes (Diaspirus kaki) është nga Kina, madje nga Taivani. Origjina e Hurmes se egër (Diaspirus lotus) njihet prej shumë kohësh ne Pellgun e Mesdheut. Në vëndin tonë hurma e egër ka ardhur nga Turqia (Stambolli) gjatë periudhës se Perandorise Turke. Ndërsa hurma e bute (Diaspirus kaki) për herë të parë në vëndin tonë ka ardhur po nga Turqia në vitin 1911 dhe madje është vendosur ne fshatin Kuturman/Librazhd. Sot ka gjetur një përhapje të gjërë pothuajse në të gjithë zonën e Ultësirës Përendimore të vëndit tonë (ne zonëne ullirit). Frutat e kësaj pemë janë shumë të shijshme, por ajo qe ka rendësi është fakti për aftësine qe këto fruta kanë për tu ruajtur për shumë kohë pas vjeljes. Frutat përmbajnë 15-20% lëndë sheqerore, acide organike, lëndë azotike, lëndë minerale, lëndë aromatike, vitaminat më kryesore janë C, vitamine A dhe grupi i vitaminave B, proteina, etj, si dhe shumë kripëra minerale të rëndësishme për organizmin.

3 Llojet dhe karakteristikat Bën pjesë në familjen Ebenaceae dhe në gjinine Diospirus. Te kjo gjini janë rreth 200 specie të ndryshme. Në kushtet e vendit tone ndodhen 3 specie të ndryshme që janë: i) Diospirus lotus; ii) Diospirus kaki; iii) Diospirus virgininia.

4 Llojet dhe karakteristikat Specia Diospirus lotus: Eshtë e përhapur më shumë në zonë e Elbasanit dhe ndryshe quhet hurma e Stambollit. Karakterizohet për një kurorë të rrumbullakët dhe më shumë degëzime. Gjethet janë eliptike e zgjatur dhe me maje te theksuar. Lulet i ka të vogla me ngjyrë te kuqë të hapur. Lulet femerore janë të vendosura një e nga një dhe ato mashkullore janë nga tre ose në grupe dhe lulëzon ne Maj dhe frutat piqen ne Tetor. Frutat janë të vogla në madhësinë e qershisë dhe në fillim te pjekjes janë të verdha dhe në pjekjen e plotë janë në blu të hapur. Ato ërmbajnë rreth 17% sheqer, përmbajnë shumë fara aq sa zënë rreth 1/3 e peshës së frutit. Farërat përdoren për prodhimin e filizave si nënshartesa të species

5 Llojet dhe karakteristikat Specia Diospirus virgininia: Eshtë e përhapur rrallë në Shqipëri. Ne Ameriken e Veriut rritet në gjëndje të egër. Karakterizohet për një kurorë të madhe të rrumbullaket dhe më shumë degëzime. Frutat janë të vogla me diametër 3-4 cm dhe më pak te ngrenshme se Diospirus lotus, dhe janë të mbuluar nga një shtrese alkaloide që quhet pruine. Farërat përdoren për prodhimin e filizave si nënshartesa të species Diospirus kaki.

6 Llojet dhe karakteristikat Specia Diospirus kaki L.: Eshtë e përhapur në të gjithë zonën e ullirit ne vendin tone. Karakterizohet për një kurorë të rrumbullakët dhe me degëzime dhe si pemë lartesia shkon deri në 8-10 m. Gjethet janë vezake dhe me maje. Faqja e sipërme është e lemuar. Lulet i ka të vogla me ngjyrë të bardhe në krem. Lulet femerore janë të vendosura një e nga një dhe ato mashkullore janë nga tre ose në grupe. Lulet formohen në sqetullat e gjetheve të para te llastarit të ri. Lulëzon ne Maj dhe frutat piqen në Tetor fillimi i Nendorit. Frutat para pjekjes janë jeshile, në fillim te pjekjes janë të verdha dhe në pjekjen e plotë ngjyra kalon në të verdhë në kafe. Ato janë të embela dhe përmbajnë rreth 17-20% sheqer.

7 Llojet dhe karakteristikat Fruta dhe gjethe te llojit Specia Diospirus kaki L

8 Llojet dhe karakteristikat Specia Diospirus kaki L. është poligame, që do të thotë se përsa i përket seksit të luleve ato klasifikohën ne 3 grupime, që janë: i) Pemë që prodhojnë vetëm lule meshkuj; ii) Pemë që prodhojnë lule meshkuj, lule femra dhe lule hermafrodite (lule me dy sekset); iii) Pemë që prodhojnë vetëm lule femra; Kjo e fundit përfshin format bimore që kultivohen në vëndin tonë.

9 Lulzimi dhe lidhja e frutave Ne Shqiperi eshte me shume e perhapur specia Diaspirus Kaki dhe lloji i cili çel vetem lule femerore. Lidhja e frutit te lulet femra te ketij lloji mund të bëhet ne 2 mënyra që janë: i) Menyra partenokarpike, pra lulja e lidh frutin pa u pllenuar me polen. Në këtë rast frutat nuk përmbajnë fara. Ngjyra e frutit e pa pjekur është e gjelbërt ndërsa kur është e pjekur merr ngjyrë të verdhë të theksuar. Ato nuk mund të hahen pas pjekjes konsumative sepse përmbajnë një sasi shumë të lartë te tanines. Ato hahen vetem nese ato lihen në vënde të posaçme dhe pasi të kalojnë në pjekjen e plotë (zbuten), ato mund të konsumohen.

10 Lulzimi dhe lidhja e frutave ii) Duke u pllenuar me polenin e sjelle nga insektet nga një bime tjetër. Në këtë rast frutat përmbajnë fara (zakonisht përmbajnë nga 1-8 fara). Ngjyra e frutit e pa pjekur është e gjelbërt ndërsa kur është e pjekur merr ngjyrë të verdhë në kafe te hapur. Ato mund të hahen menjëherë pas pjekjes konsumative sepse sasia e tanines është shndërruar ne lëndë sheqerore. Nëse fruta kanë pak fara 1-3, atëhere vërehet se kenaqesia e konsumimit është më e larte të zonat ku ndodhen farërat. Kjo shpjegohet më efektin e sasisë së polenit te rene ne kreze te pistilit, e cila provokon transformimin e fermenteve transformuese nga taninat ne sheqerëra (ky fenomen quhet Metaxania).

11 Lulzimi dhe lidhja e frutave Klasifikimi sipas ngrenshmerise se frutit Megjithese në të shumtën e kultivarëve fruta me farë mund të hahen menjëherë pas vjeljes, te disa kultivarë edhe pse kanë farëra, përseri frutat nuk mund të hahen pa qendruar për një kohë pas vjeljes nëpër magazina. Në grupin qe i u hahet fruti direkt pas vjeljes, janë: Kaki Tipo, Kira Kaki, Aman Kaki, Tarakan Kaki, Kaki Kastelani, etj. Në grupin qe nuk i u hahet fruti direkt pas vjeljes (edhe pse kanë ferëra), janë: Kaki Kostata, Kaki Likopërsiko, etj. Ato duhet të vendosen në vënde të ajrosura dhe me temperatura konstante për t u pjekur.

12 Ruajtja e frutave pas vjeljes

13 Lulzimi dhe lidhja e frutave Kakia e egër (Diospirus lotus) nuk është e përshtatshme për të berë Pllenimin e luleve femra te Diospirus kaki, sepse poleni nuk përputhet me kërkesen e krezes se pistilit. Për ta realizuar pllenimin e luleve te hurmes është e nevojshme të aplikohet alternimi (8;1 10:1) me format pllenuese si; Diospirus markatelin dhe Diospirus rispoli.

14 Rrezimi i frutave Te hurma ndodh fenomeni i rrëzimit natyral të frutave. Ai ndodh në dy faza: i) Rrëzimi i parë, ndodh ne 15 ditorin e parë te Qershorit, atëhere kur frutat ndodhen në madhësinë e një arre. Renja në këtë periudhë nuk është shumë ndikues ne rendimentin e bimës. ii) Rrëzimi i dytë, ndodh në fundin e Korrikut dhe fillimi i Gushtit. Sasia e frutave te rrezuar në këtë fazë zakonisht është më i vogel. Nëse ndodh me shumicë atëhere efekti i demit ekonomik është më i larte. Arsyet janë jo vetëm nga pamjaftueshmeria e ujit apo e lëndëve ushqimore në tokë, por edhe për mungese te pllenimit.

15 Shtimi dhe nenshartesat Shumëzimi bëhet me fara dhe me shartim. Farërat merren nga Hurma Egër lloji Diaspirus lotus dhe filizat e marra, i u bëhen shartimet me materialin mbjellës Diaspirus kaki. Rezultate të mira japin shartimet me kalem nen lëkure e cila duhet të realizohet ne 10 diteshin e dytë te Prillit.

16 Kultivimi dhe Distancat Format më të përshtatshme të kultivimit (ndërtimit të kurorës) janë: i) Kupore me kate të përmirësuara, ii) Piramidale me kate, iii) forma të detyruara si Palmetë dhe Kordon, etj. Në zonat fushore mund të përdoren te tri format e kultivimit. Ndërsa në zonat kodrinore preferohet ajo e formës kupore. Ne mbjelljet e formave kupore, është e domosdoshme aplikimi i distancave te mbjelljes ne 4 x 4 m. Ne mbjelljet e formave palmetë dhe kordon, është e domosdoshme aplikimi i distancave te mbjelljes ne 4 x m.

17 Kultivimi ne formen kordon

18 Kultivimi ne formen palmete dhe kordon

19 Kultivimi ne formen palmete dhe kordon

20 Krasitja Pemët e hurmes zakonisht kultivohen në formën e kurorës piramidale me degë skeletore te përsëritura edhe në katet e II, III e me radhë dhe në fund duhet të përfundohej me një lider. Disa raste kultivohen në formë kupore dhe disa të tjera në format e detyruara. Synohet që gjatë krasitjeve dimërore kurora të mbahet në formë e duhur. Disa raste ne format e detyruara. Gjatë fazës së krasitjeve dimërore, duhet të ndiqen këto rregulla kryesore: i) Hurma prodhon kryesisht në sqetullat e para të gjetheve që dalin nga degëzat e përziera njëvjeçare dhe në degët e holla. Në vitin tjetër ato nuk prodhojnë me. Prandaj gjatë krasitjes dimërore ato duhet të ruhen, ndërsa të vjetrat duhet të rrallohen ose të priten ne gjysmen e tyre me qëllim shpërthimin e llastarëve të rinj, të cilët do të shendërrohen ne prodhues për vitin e ardheshem. ii) Rrallohen pjesërisht degëzat që hijezojnë njëra tjetrën; iv) Hiqen plotësisht degët e vjetra apo të thyera dhe të sëmura; v) Thithakët zakonisht hiqen plotësisht, por nëse ndonjë degë skeletore është dëmtuar, atëhere ato shkurtohen ne 4-5 sythe për të formuar e zëvendësuar degën e ardhshme, etj.

21 Punimi i tokes: Hurma (Diaspirus kaki) Sherbimet Në periudhën Vjeshtë-Dimër, kryesisht në tokat fushore dhe nën ujë, duhet të aplikohet punimi i tokës. Ai duhet të kryhet i cekët rreth cm thellësi me qëllim që të përmbysen plehrat organike dhe ato kimike si dhe për të eleminuar barërat e keqia. Në rastet kur tokat janë kodrinore mbi 5% pjerrësi dhe kur mundësia e ujitjes është e kufizuar, atëhere sipërfaqja e tokës këshillohet të mos punohet por të mbahet e paster nga barishtet e keqia

22 Sherbimet Ujitja: Periudhat kritike për ujë janë: i) në fazën e lulëzimit, dhe ii) në fazën e rritjes intensive të frutave. Këshillohet aplikimi i sistemit të ujitjes me pika. Duhet patur parasysh që sasia e ujit për një periudhë vegjetative është rreth m3 për ha.

23 Plehrimi: Hurma (Diaspirus kaki) Sherbimet Veç plehrimit te përvitshëm me plehra kimike është e domosdoshme, që gjatë përgaditjes së tokës për mbjellje, ajo duhet të plehrohet me rreth 500 kv/ha plehra organike, kv/ha plehra fosforike, 5-6 kv/ha plehra potasike, etj. Në kultivimin e vitit të parë, plehrimi azotik duhet të jetë rreth 150 gr. lëndë aktive azotike për bimë dhe në vitin e dytë kjo sasi duhet të dyfishohet. Kujdes që sasia e plehrave duhet të shpërndahet uniformisht nën të gjithë kurorën dhe të përmbyset në tokë gjatë shkrifterimeve të sipërfaqes së tokës. Në vitin e tretë duhet të shtohen edhe rreth kg/ha lëndë aktive të plehrave forforike dhe 100 kg/ha ato potasike.