ОБЛИЦИ НА ФИНАНСИРАЊЕ НА МАЛИТЕ И СРЕДНИ БИЗНИСИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ВО РАЗЛИЧНИ ФАЗИ ОД НИВНИОТ РАЗВОЈ

Transcription

1 РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет Прилеп ОБЛИЦИ НА ФИНАНСИРАЊЕ НА МАЛИТЕ И СРЕДНИ БИЗНИСИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ВО РАЗЛИЧНИ ФАЗИ ОД НИВНИОТ РАЗВОЈ -магистерски труд- Кандидат : Пирганоска Кристина, Ментор: Проф.д-р Гордана Трајкоска 95/12 Прилеп, 2015

2 СОДРЖИНА Воведни напомени, цели и методологија на истражувањето УЛОГАТА НА МАЛИТЕ И СРЕДНИ БИЗНИСИ ВО ЕКОНОМСКИОТ РАЗВОЈ 1.1.Општествено-економски предуслови за појава и развој на малите и средни бизниси Карактеристики на секторот на малите и средни бизниси Предностите и слабостите на малите и средни бизниси Фази во развојот на малите и средни бизниси ОБЛИЦИ НА ФИНАНСИРАЊЕ НА МАЛИТЕ И СРЕДНИ БИЗНИСИ 2.1. Самофинансирање Финансирање со заеднички вложувања Кредитирање Специфични облици на финансирање Улогата на пазарот на капитал во финансирањето Финансирање со посредство на бизнис ангели Ризици во финансирањето Избор на извори за финансирање во различни фази од развојот ФИНАНСИРАЊЕ НА МАЛИТЕ И СРЕДНИ БИЗНИСИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 3.1. Состојби и перспективи во финансирањето Компаративна анализа на облиците на финансирање во развиените земји и во Република Македонија Мерки и препораки за оптимализација на структурата на изворите за финансирање...97 ЗАКЛУЧНИ СОГЛЕДУВАЊА КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

3 Воведни напомени, цели и методологија на истражувањето Малите и средни бизниси претставуваат најефикасен сегмент во речиси сите земји во светот. Нивната улога особено е значајна во земјите во транзиција и земјите во развој кои што се наоѓаат пред големи предизвици во поглед на решавањето на проблемите со големата невработеност и нееднаквата дистрибуција н профитот. Како стабилен извор за креирање нови работни места малите и средни бизниси остваруваат важна социјална функција, зашто вршат апсорпција на вишокот на работна сила, настанат во процесот на транзиција и трансформација на државните и општествените претпријатија. Малите и средни бизниси се предмет на перманентно учење и истражување, па токму поради тоа тие се основни двигатели за постигнување забрзан еконоски раст, односно тие се место што создава можности за зголемување на вработеноста и конкурентноста на секоја земја. Причина повеќе за зголемениот интерес е и зголемениот број мали и средни бизниси, независно од големата стапка на морталитет на овие организации во првата година од нивното работење,односно во првите пет години од основањето, исто така кај нив се зголемени можностите за нови вработувања ( самовработување, вработување на членови од семејството и вработување други лица ), поддржување на иницијативата за основање мали бизниси од страна на државата, позитивната клима создадена од успешните мали фирми, специфичниот начин на функционирање на менаџментот кај нив наспроти менаџментот во поголемите компании и сл. При дефинирањето на малото претпријатие не постои единствен приод, ниту единствени критериуми за универзално прифатена дефиниција. Најчесто применуван и најчесто критикуван притоа е квантитативниот критериум. Во теоријата на менаџментот и во практиката на европските земји големината на малиот бизнис е определена на различни начини. Со донесувањето на Законот за трговски друштва во 2004 година кај нас се напушти традиционалната и се прифати нова класификација на трговско друштво според нивната големина, и тоа на: микро, мало, средно и големо претпријатие. Критериумот број на вработени се применува и во Р.Македонија и тоа ( микро компании до 10 вработени, мали до 50 вработени, средни до 250 вработени и големи над 250 вработени ). Мал трговец е трговец кој во секоја од последните две пресметковни години го задоволил првиот критериум и најмалку еден од следниве критериуми: просечниот број вработени, врз основа на часовите на работа, да биде до 50 работници 2

4 годишниот приход да биде помал од евра во денарска противвредност, а вкупниот обрт да биде помал од евра во денарска противвредност; просечната вредност ( во почетокот и на крајот од пресетковната година ) на вкупните средства ( во активата ) да биде помала од евра во денарска противвредност. Малото претпријатие вообичаено се дефинира како претпријатие во коешто сопственоста и менаџментот се независни, што не е доминантно на подрачјето на коешто дејствува и вработува од 10 до 49 работници. 1 Во Р.Македонија бројот на мали и средни бизниси се зголемил особено во периодот од 1990 до крајот на 1993 година, а потоа се намалил, за повторно да интензивира во 1996 година. Во 2001 година како последица на војната, речиси и не се формирале нови мали и средни бизниси, но нивната динамика повторно се засилила во 2002 година. Кон крајот на 2004 година во Р.Македонија имало регистрирано мали и средни деловни субјекти. Повеќето од нив биле неактивни, т.е. не остварувале приход, не вработувале работници и не вршеле плаќања, а активни биле само Во почетокот на 2012 година во Р.Македонија постоеле активни деловни субјекти од кои 99,7% биле мали и средни бизниси. 2 Малите бизниси претставуваат можност за дејствување во определена дејност со мал капитал. За нивната застапеност во современото општество зборуваат податоците дека тие се вистински гиганти во Европската унија, така што бизниси со 91,5% се микро, 67% од работните места во европскиот приватен сектор (каде што припаѓаат малите и средните бизниси ).Основните карактеристики на малите и средни бизниси, (при што најпрвин се мисли на нивната големина, флексибилност, склоноста кон иновациски и ризични потфати и поголемата можност за специјализација) овозможуваат овие ентитети многу полесно да се прилагодат на континуираните промени, барашата на потрошувачите и условите на работење на глобалниот пазар за разлика од големите бизнис системи. На тој начин малите и средни претпријатија поттикнуваат јакнење на конкуренцијата, а тоа за последица има унапредување на квалитетот на производите и услугите и намалување на цените, развој на иновацијата и нови технологии, т.е. економски раст на националната економија, воопшто. 1 Академик проф. д-р Бобек Шуклев, noble laureate Менаџмент на малиот бизнис Универзитет Св. Кирил и Методиј, четврто издание Глава 1. Глобални промени во малиот бизнис,стр mk.wikipedia.org Мали и средни претпријатија 3

5 Секторот на мали фирми во светски рамки има значајна улога во развојот на секоја национална економија. Тие се важен сегмент во вкупната економска активност. Тоа е оној сегмент што постојано ги менува работите, движи и развива. Појавата и развојот на МСП во изминатите дваесетина години во РМ тесно е поврзана со изразените економско-развојни димензии и демократските општествени процеси. Малите бизниси, претприемништвото и претприемачите се основа на секое современо пазарно стопанство. Овие бизниси стануваат клучен фактор од аспект на создавањето поголеми можности за нивните сопственици и подобрување на состојбата во локалната, регионалната заедница а и пошироко. Тие се носители на економскиот развој и најчесто се поврзуваат со претприемништвото и претприемнаата иницијатива. Финансирањето на малите и средни бизниси во различни фази од нивниот развој влегува во доменот на најзначајните прашања поврзани со претприемништвото. Тоа е нормално, ако се има предвид дека пристапот на бизнисите до изворите за финансирање на нивниот раст и развој претставува еден од клучните сегменти на бизнис климата во секоја економија. Од историски аспект пак слободно може да се тврди дека развојот на различните форми на организација на бизнисите, ( од фирма во индивидуална сопственост, преку партнерство па се до корпорација ) во прв ред е детерминиран од потребата и нивната вечна борба на да осигураат дополнителни извори за финансирање на сопствениот развој. Финансирањето претставува користење и манипулација со парите. Обезбедувањето пари за започнување бизнис претставува еден вид финансирање. Овие пари се нарекуваат капитал за започнуваање бизнис. 3 Финансиската функција на компаниите особено е одговорна за прибирање на паричните средства и финансирање на развојните проекти. Вообичаени облици на финансирање се самофинансирање, финансирање со заеднички вложувања, кредитирање и специфични облици на финансирање. Во специфичните облици на финансирање спаѓаат: 1. финансирање од спонтани или автономни извори; 2. факторинг финансирањето; 3. форфетинг финансирањето; 4. финансирањето преку лизинг аранжмани и 3 4

6 5. финансирањето со франшиза. Инвеститорите и банките честопати се воздржуваат од финансирање на новоформираните деловни субјекти и мали бизниси, главно поради нагласеното присуство на ризикот. Во истовреме, пак компаниите недоволно ги разбираат стравувањата на банките, а тоа доаѓањето до потребната финансиска поткрепа го прави уште потешко. Малите и средни бизниси се поризични за финансирање во однос на големите бизнис пред се поради низа фактори. Оттука многуе корисно отстрана да се посматра теоретскиот животен циклус на зачнувањето, развојот и зрелоста на определен бизнис. Тоа помага да се разбере како и кога најразличните форми на финансирање и најразличните финансиски институции влегуваат во игра. Значи еволуцијата на компаниите се одвива преку фази и стадиуми, а секој премин во наредна фаза е следен од криза што предзвикува револуционерни промени. Доколку деловниот субјект доживее криза и успее да се прилагоди на промените што таа ги наметнува преминува во наредна фаза на раст, но доколку е обратно, тогаш компанијата умира. Тргнувајќи од комплексноста на истражуваната проблематика најпрвин е извршена теоретска разработка на различните теоретски стојалишта за основните економско-финансиски категории. Со користење на индуктивниот и дедуктивниот метод се дојде до сознанија за состојбите, односите и динамиката на промените што ја детерминираат проблематиката, што е предмет на ова истражување. Исто така, во ова истражување се користи и компаративниот метод за да се направи споредба помеѓу облиците на финансирање во развиените земји и Република Македонија. Истражувачкиот фокус на магистерскиот труд е насочен кон проучување на малите и средни бизниси, нивната улога во економскиот развој, облиците на финансирање и начинот на финансирање во Република Македонија, односно во развиените земји. Темата, којашто е избрана како предмет на истражување, е современа и теоретски поддржана. Проблематиката во овој труд е обработена во 3 посебни делови меѓусебно поврзани и сочинуваат една целина. Во првиот дел од магистерскиот труд, под наслов Улогата на малите и средните бизниси во економскиот развој, е објаснето значењето и улогата на малите и средни бизниси во економскиот развој, односно во овој дел се образложуваат предусловите за 5

7 појава и развој на овие деловни субјекти, нивните предности и слабости и фазите на развој низ кои поминуваат. Глобализиразниот светски пазар овозможува настап на малите и средни бизниси така што што стануваат движечка сила на економскиот развој и во тој контекст е неопходно креирање услови за нивно непречено дејствување, и тоа: трансформирање на државниот и правниот систем, системот на оданочување, економски политики, приватизација, пристап до финансиите, развојот на претприемништвото што не може да се замисли без развојот и постоењето на различните видови инфраструктура кои што им нудат услуга и поддршка на малите и средни бизниси, развој на науката и технологијата како значаен сегмент за развојот на малите и средни бизниси, соодветна политика. Особено е корисно отстрана да се посматра теоретскиот животен циклус на зачнувањето, развојот и зрелоста на определен бизнис. Тоа помага да се разбере како и кога најразличните форми на финансирање и најразличните финансиски институции стануваат битни за нивниот развој. Почетоците на развојот за теоријата на животен циклус на компаниите се поврзуваат со учењето на американскиот економски теоретичар Lawerence Greiner кој, во 1972 година, воведува модел со кој што растот на деловните субјекти се објаснува како однапред дефинирана серија на еволуциски и револуционерни периоди. Имено Greiner развил модел што се состои од следниве пет фази: фаза на раст преку креативност, следена со криза во лидерство; фаза на раст преку насочување, следена со криза во автономијата; фаза на раст преку делегирање, следена со криза во контролата; фаза на раст преку координирање,следена со криза во бирократијата ; и 6

8 фаза на раст преку соработка, следена со криза во внатрешното ограничување на растот. Еволуцијата на секоја компанија односно бизнис се одвива преку фази и стадиуми, а секој премин во наредна фаза е следен од криза што предизвикува револуционерни промени. Доколку компанијата преживее криза и успее да се прилагоди на промените што таа ги наметнува тогаш преминува во наредна фаза на раст, но доколку се случи обратното тогаш таа е доведена во ситуација да згасне или банкротира. Во вториот дел од магистерскиот труд, под наслов Облици на финансирање на малите и средни бизниси, се разработени видовите финансирање на овие бизниси, при што се објаснува улогата на пазарот на капитал во финансирањето, а вниманието е насочено кон емисијата на акции и обврзници на пазарот на капитал, ризиците во финансирањето и кои извори на финансирање се користат во различните фази од развојот на малите и средни бизниси. Во зависност од тоа како бизнисот ги обезбедува средствата за финансирање на тековното и развојно работење, финансирањето се јавува како: самофинансирање од интерни извори и самофинансирање од екстерни извори; финансирање со заеднички вложувања; кредитирање (поим и видови кредити); специфични облици на финансирање ( финансирање од спонтани извори, факторинг финансирање, форфетинг финансирање, финансирање преку лизинг аранжмани и финансирање со франшиза). Најсериозниот проблем со којшто се соочуваат малите и средни бизниси е пристапот до соодветните извори на финансирање. Во третиот дел од магистерскиот труд, под наслов Финансирање на малите и средни бизниси во Република Македонија, вниманието е насочено кон состојбите и перспективите во финансирањето,при што е направена компаративна анализа на видовите на финансирање во развиените земји и во Република Македонија. На крајот од овој дел се предложени мерки, сугестии и препораки што можат да бидат инкорпорирани во финансиската политика на деловните субјекти за да се овозможи оптимализација на нивните извори за финансирање. 7

9 1.УЛОГАТА НА МАЛИТЕИ СРЕДНИ БИЗНИСИ ВО ЕКОНОМСКИОТ РАЗВОЈ 1.1.Општествено-економски предуслови за појава и развој на малите и средни бизниси Меѓународните економски движења, незапирливиот од на процесот на глобализација, брзиот техничко-технолошки развој и меѓународната интеграција на пазарот на капитал бараат поголема флексибилност и прилагодување на деловните субјекти кон промените што ги носат глобализациските процеси. Глобализираниот светски пазар овозможува настап на малите и средни бизниси, така што тие стануваат движечка сила на економскиот развој, а во тој контекст е неопходно креирање услови за нивно непречено дејствување, и тоа: трансформирање на државниот и правниот систем. За да се обезбеди непречено работење на деловните субјекти е потребен природен систем на слобода за нивно дејствување, што ќе обезбедува брз и стабилен раст на богатството и благосостојбата. Земјите коишто ги пропишуваат, насочуваат или ограничуваат активностите на поединците се сиромашни и неразвиени. Приватните фирми се едни од најуспешните организации во реализацијата на своите активности, а со тоа придонесуваат за развојот и напредокот. Никој, како приватниот сопственик, кој ги ризикува сопствените средства, нема толку силен мотив за постигнување успех. Државата може да му помогне на претприемачот при работењето само ако создаде поволен бизнис амбиент, но не може да му гарантира успех. Неговиот успех е детерминиран од претприемачкиот дух,иновативноста и креативноста, како и способноста да се соочува со ризикот и неизвесноста при неговите потфати во конкурентскот свет. Оттука за постигнување правна сигурност во одделна држава, при водењето на бизнисот, е потребно: - да постојат јасни, разбирливи и прегледни прописи со коишто ќе се намалат - дилемите на претприемачите и тие полесно ќе можат да ги имплементираат; Основањето деловен субјект претставува значаен, сложен и комплексен процес. Оттука пред да се основа одделен деловен субјект треба да се испитаат сите релевантни фактори коишто ќе влијаат врз неговата работа, дејност и развој, така што во оваа фаза 8

10 треба да се испита и дали постојат општествено-економски услови за негово основање. Доколку резултатите на извршените истражувања недвосмислено потврдуваат дека новиот деловен субјект може успешно да работи во иднина, тогаш активностите во врска со неговото основање продолжуваат се до неговото реално активирање. Доколку не постои економска оправданост за основање нов деловен субјект, т.е. конкретните стопански и други услови не осигуруваат негово рентабилно работотење на идното претпријатие, тогаш иницијатвата со основањето треба да се запре. Меѓу условите во врска со основањето нов деловен субјект што треба да се истражуваат и за коишто претприемачот мора да има јасна претстава, се истакнуваат: потребите на пазарот, можностите за обезбедување на потребните материјални ресурси, можностите за обезбедување на потребната работна сила, можностите за обезбедување погонска енергија и вода, изборот на технолошкиот процес и можностите за обезбедување паричен капитал. Секој од овие предуслови поединечно е обрзложен натаму. Имено: 1. потребите на пазарот претставуваат прв услов и трајна ориентација во претприемачката активност за секој претприемач. Вистинскиот претприемач не го избира производството на идниот деловен субјект според својот вкус, туку според потребте на пазарот и можностите за продажба. Можностите за продажба се утврдуваат преку истражување на пазарот. На тој начин претприемачот доаѓа до сознанија за потребите на потрошувачите за одделни производи, потоа за куповната моќ на потрошувачите, конкурентските компании што произведуваат слични или исти производи, сезонските варијации во продажбата и одделни податоци важни за определување на капцитетот на фирмата и можностите за идна продажба на производите/услугит. За успешно функционирање на новиот бизнис од голема важност е способноста на претприемачот да ги антиципира потребите на пазарот и да го ориентира работењето кон производство на модифициран или нов производ, затоа што 9

11 најголеми експанзии на пазарот и најдобри резултати постигнуваат токму претприемачите и бизнисите иноватори; 2. можностите за обезбедување на потребните материјални ресурси го определуваат нормалното работење и функционирање на деловниот субјект. Достапноста на потребните материјални ресурси подразбира нивна расположливост и можност за набавка во доволни количини не само на локалниот, регионалниот или националниот пазар, туку и од најшироките меѓународни пазари. Секое нарушување на можностите за обезбедување материјални ресурси од овој или друг вид, (ако има долготраен карактер) може да претставува сериозна пречка за континуитетот на работењето на компанијата. 3. Основањето одделен деловен субјект зависи и од можностите за обезбедување на потребната работна сила. Претприемачот треба да покаже дека постојат услови за ангажирање на потребениот број стручњаци, менаџери и работници за извршување на работењето на организацијата. Како носители и извршители на вкупната деловна дејност тие влијаат врз организацијата, управувањето и резултатите од работењето. Без оглед на развојот на науката и технологијата, како и појавата на нови попродуктивни средства за работа, човечките ресурси ја задржуваат улогата на примарен производствен фактор што ги искористува и останатите фактори и управува со нив. Овој услов има особена важност за ново формираните деловни субјекти; 4. изворите на погонска енергија и вода можат да бидат во компанијата или надвор од неа. Ретки се случаите овие извори да се наоѓаат внатре во деловниот субјект. При формирање нов деловен субјект, работењето се вклучува во постојните системи на енергија и вода на определено подрачје. Одлуката за основање бизнис зависи и од можностите за приклучување кон постојните системи на погонска енергија и вода. Оттука пак овој услов заслужува соодветно внимание и истражување; 5. современото производство се карактеризира со брз, динмичен и експлозивен подем на науката, техниката и технологијата. Изборот на технолошкиот процес е прашање од голема важност за успехот од работењето. При изборот на технолошкиот процес компанијата може да се ориентира кон примена современа техника и технологија или да се определи за технологија со висок степен на механизираност; 10

12 6. во зависност од дејноста на деловниот субјект и планираниот обем на активност, претприемачот мора да обезбеди потребен паричен капитал за ангажирање средства за работа, предмети за работа и работна сила, т.е. за користење туѓи услуги. Капиталот на новиот деловен субјект може да биде сопствен или туѓ капитал. Определувањето на износот на капиталот потребен за нормално функционирање на компанијата претставува сериозна задача во рамките на утврдувањето на условите за започнување бизнис. Недостатокот на капитал го доведува во прашање функционирањето на компанијата, а во потешки услови го загрозув и нејзиниот опстанок. Оценувањето на економската оправданост за основање деловен субјект и донесувањето одлука за тоа вклучува користење сознанија и податоци заради калкулацијата на цената на чинење и продажните цени на производите и услугите, потоа за вкупниот приход и добивка на идниот деловен субјект, нивната распределба, продуктивноста, економичноста и рентабилноста, организациската структура и сл. Сите овие елементи и аспекти треба да бидат темелно проучени и оценети низ призмата на нивното влијание врз економската оправданост за создавање нов деловен субјект. 4 Меѓународните економски движења, незапирливиот од на процесот на глобализација, брзиот техничко-технолошки развој и меѓународната интеграција на пазарот на капитал бараат поголема флексибилност и прилагодување на деловните субјекти кон промените што ги носат глобализациските процеси. Глобализираниот светски пазар овозможува настап на мали и средни фирми, па оттука е неопходно креирање услови за нивно непречено дејствување и тоа: трансформирање на државниот и правниот систем. За да се обезбеди непречено работење на деловните субјекти е потребно природен систем за нивно дејствување, при што ќе се обезбедува брз и стабилен раст на богатството и благосостојбата. Земјите што ги пропишуваат, насочуваат или ограничуваат активностите на поединците се сиромашни и неразвиени. Приватните фирми се едни од најуспешните организации во реализацијата на своите активности, развојот и напредокот. Никој како приватниот 4 Менаџерска економија, Организација и управување со економските процеси, Димо Димков- Економски факултет Прилеп, 2004 ПРВ ДЕЛ Менаџерска економија како економика на претпријатието, стр

13 сопственик нема толку силен мотив за постигнување успех. Државата може да му помогне на претприемачот при рабтењето, но не може да му гарантира успех. Неговиот успех е детерминиран, во голема мера, од претприемачкиот дух, иновативноста и креативноста, како и способноста да се соочува со ризикот и неизвесноста при неговите настапи во конкурентскиот свет. Државата е таа којашто треба да обезбеди правен систем заснован на владеење на правото, почитување на договорите и заштита на сопственичките права. Потребно е трансформирање на државниот и правниот систем во насока на обезбедување правни услови за слобода на претприемаштвото и приватните претпријатија. За постигнување правна сигурност во одредена држава е потребно : - да постојат јасни, разбирливи и прегледни прописи со коишто ќе се намалат пртивречностите или дилемите на претприемачите ; - прописите треба да обликуваат конзистентен правен систем, и да бидат постојани. Еден од најголемите проблеми со коишто се соочуваат претприемачите се честите промени во прописите и процедурите ; - да постои континуитет во правото, постапките да се извршуваат последователно, без да се загрозуваат стекнатите права; - да го прифаќаат начелото според коешто е дозволено она што не е забрането; - да се обезбеди почитување на договорите со јасно изречени санкции; - прописите да обезбедуваат сигурност на сопственоста и да ги штитат доверителите; - да постои непристрасна и сигурна јавна администрација којашто е важна за успешно одвивање на деловните активности; приватизација. Приватизацијата и дерегулацијата во 80. год. на 20. век станаа економски процеси за надминување на нестабилноста во економските текови. Рецесијата од 1973/1974 година значително ги намали стапките на раст на БДП и во високоразвиените земји така што одделни земји бележеа и негативен тренд, а на тој начин дојде до зголемување на невработеноста и сл. Нафтените шокови имплицираа слични последици, па оттука сосема јасно дека спектарот мерки и инструменти на државната интервенција од кејнзијанска природа не води кон стабилизирање на макроекономската политика. Токму затоа дојде до промена во светската економска школа, или доминација на неолиберализмот, како нова економска филозофија. Процесите на приватизација денес се познати во развиените земји. Тие се и еден од 12

14 начините на модернизација на постојното. Со приватизацијата се трансформира државниот сектор во приватен, односно се заменува државната со приватната сопственост. Приватизацијата треба да придонесе за зголемување на ефикасноста на стопанисувањето, бидејќи го поттикнува интересот на сопственикот и го менува начинот на управување со капиталот, но предизвикува и зголемување на социјалните разлики; системот на оданочување. Државата, преку даночниот систем директно влијае врз трошоците на деловните ентитети и поради тоа промените во даночниот систем се клучен фактор којшто влијае врз зголемувањето на растот и развојот на малите и средни претпријатија; економските политики исто така се клучен фактор што придонесува за креирање амбиент за развој на малите и средни бизниси. Монетарно-кредитната и фискалната политика имаат големо влијание врз економските активности на компаниите па затоа фискално-монетрниот микс во земјата има доминантна улога во креирањето на условите за водење бизнис; пристап до финансиите. Пристапот до соодветните извори за финансирање е еден од најзначајните проблеми со коишто се соочуваат малите и средни бизниси. Олеснувањето на пристапот до финансиите и поголемата информираност за расположливите алтернативни извори за финансирање на овие бизниси го поттикнува нивниот развој; развојот на претприемаштвото не може да се замисли без развојот и постоењето на различните видови инфраструктура, што ги обезбедува услугите и поддршка на малите и средни бизниси.; развојот на науката и технилогијата особено е значаен за развојот на претпримаштвото и малите и средни деловни субјекти. Развојот на технологијата тесно е поврзан со развојот на науката, зашто науката е извор на технологијата. Располагањето со нова технологија придонесува за развој на земјата, а со тоа се создаваат услови за развој и прифаќање на новите технолошки достигнувања. Според истражувањата, развиените земји имаат услови за развој на технологијата, што ја трасферираат во земјите во развој; 13

15 образовна политика. Знаењето, вештините и желбата за успех се основа за успешно претприемаштво. Токму затоа секоја национална економија треба да води сметка за образовниот систем, затоа што и самите истражувања во развиените земји покажуваат дека постои тесна поврзаност и зависност меѓу економскиот и општествениот напредок од развиеноста на образовниот систем Карактеристики на секторот на малите и средните бизниси Малите и средни бизниси се неопходни во сите економии. Тие можат да бидат опишани како движечка сила на бизнисот воопшто, развојот, иновациите, конкурентноста, а исто така се многу важни и како работодавачи. Менаџментот на малите и средни деловни субјекти има многу специфичности. Во малите компании, поради малиот број вработени и менаџери многу функции се натрупани во рацете на неколку работници, постои неформалното раководење, усната комуникација е заменета со писмена и сл. Според одделни автори високиот степен на флексибиност за побрзо прилагодување на промените на малите и средни компании ја детерминира способноста за соочување и редуцирање на растечката глобализација поврзана со појавата на низата мултинационални компании. Европската комисија ( The European Commission EC ) иницира нова европска дефиниција за малите и за средни претпријатија што се применува од 1 јануари 2005 година. Поточно тоа се неколку дефиниции што се презентирани во наредната табела 1. Подрачјето на малите и средни претпријатија содржи: - микропретпријатија од 0 до 9 вработени, - мали претпријатија од 10 до 49 вработени, - средни претпријатија од 100 до 249 вработени. 5 Извадок од докторска дисертација Влијанието на малите и средни претпријатија врз економскиот развој, со посебен осврт на Република Македонија м-р Анета Ристеска, Прилеп, 2011, стр

16 Табела 1: Дефиниција на Комисијата на Европската унија 6 Категорија на претпријатието Број на вработени Промет Средно < 250 = 50 милиони ( во 1996: 40 милиони ) Мало < 50 = 10 милиони ( во 1996: 7 милиони ) Микро < 10 = 2 милиони ( порано не бил определен) Вкупен биланс на состојбата = 43 милиони ( во 1996: 27 милиони ) = 10 милиони ( во 1996: 5 милиони ) = 2 милиона ( порано не бил определен) Новата дефиниција на малите и на средни претпријатија ги определува следниве четири услови што треба да ги исполнува одделно претпријатие: - да биде организација или претпријатие вклучено во економски активности; - да вработува од неколку до 250 вработени; - да остварува годишен промет од 50 милиони евра или помалку, или да има биланс на состојбата што не надминува 43 милиони евра; - да биде автономно во однос на менаџерската независност и да постои независно сопствеништво на капиталот. Во овој контекст автономијата на малото и средно претпријатие означува исполнување на следните услови: сопственост без акции во други претпријатија и vice versa или сопственост на помалку од 25% акции во други претпријатија и ( vice versa ), но коишто не се меѓусебно поврзани или сопственост на помалку од 25% акции во претпријатија што меѓусебно се поврзани ( и vice versa ). Според податоците од Државниот завод за статистика, бројот на активни претпријатија во Република Македонија во 2014 година изнесува Најголемо учество во структурата имаат секторите: трговија на големо и трговија на мало, поправка на моторни возила и мотоцикли (со претпријатија или 34.9%) и преработувачката индустрија со (7 675 претпријатија или 10.9%). Најмала застапеност имаат секторите: рударство и вадење камен (со 180 претпријатија или 0.3%) и

17 снабдување со електрична енергија, гас, пареа и климатизација (со 151 претпријатие или 0.2%). Податоците за структурата на активните претпријатија, според бројот на вработени, покажуваат дeка најголемо учество (од 85.2%) имаат претријатијата со 1-9 вработени; потоа следат претпријатијата без вработени или претпријатијата со неутврден број вработени (со 5.6%), па претпријатијата со вработени (со 4.4%), односно претпријатијата со вработени, чие учество изнесува 2.6%, а со 1.8% учествуваат претпријатијата со вработени и само 0.3% од активните претпријатија се со над 250 вработени. 7 Разликата меѓу малите и средните претпријатија и големите деловни субјекти произлегува од тоа како тие се одржуваат и како се управуваат. Клучен диференцијатор е организациската структура и начинот на којшто се носат стратегиските одлуки. Од друга страна малите и средни бизниси можат да имаат рамна хиерархија и интегриран сет на бизнис единици, а кај големите компании поверојатно е да имаат матрична организација и сет на бизнис единици што се фокусирани на специфичните сегменти на пазарот. Малите и средни деловни субјекти е нормално да имаат послаба управувачка структура, додека кај големите компании може да постојат повеќе слоеви на управување. Друга битна димензија на малите и средни деловни субјекти е локацијата и присуството. За разлика од големите компании каде што сопственичата структура е поделена во стотици и илјадници акционери, МСП се оспособени да бидат во сопственост и да бидат управувани само од една личност, а како последица на тоа применетиот менаџерски стил има тенденција да биде од неформална природа.фирмата, истовремено, е контролирана и управувана од исто лице, што е и еден од главните аспекти што ги води МСП кон успех или неуспех.организациската структура на малите и средни претпријатија се разликува според тоа што тие се попривлечни од големите организации. На пример, малите и средни претпријатија, вклучени во производството, можат да имаат едно седиште и повеќе производствени објекти, генерално, во ист град или во околните градови, додека пак големите организации можат да имаат регионални, локални и корпорациски канцеларии. 8 7 Државен завод за статистика

18 Значаен и карактеристичен аспект на малите и средни бизниси е малиот обем на ресурси. Обично малите бизниси се соочуваат со недостиг на финансиски средства, а тоа е една од најчестите причини за неуспех и отсуство на адекватен паричен тек. За подобро разбирање на нов бизнис или мал бизнис потребно е да се земат предвид некои интересни карактеристики за овој вид деловни ентитети, и тоа: претприемачки дух. Претприемачите се луѓе со уникатни особини и вештини. Карактеристиките со коишто се одликуваат претприемачите се: ориентираност кон целта, практичност, позитивност, посветеност на бизнисот, креативност, поседување добри комуникациски вештини, подготвеност да се да преземат ризици, постојано барање можности за подобрување,подготвеност да се слушаат и другите и да се научи. 9 Сопственикот или сопствениците на малите бизниси имаат неверојатен збир на мотивација, опитимизам, енергија и желба за успех. Тие не се плашат од ризик и на работите гледаат поразлично. Успешните мали бизниси се следени од успешни луѓе; ограничени вештини за управување. Управувањето, генерално вклучува планирање, водење, организирање и контрола на сите главни активности на определен бизнис. Сопствениците на малите бизниси, обично, имаат една или повеќе силни вештини, што им помагаат во започнувањето на бизнисот. Но вештините во важните области на финансирањето,продажбата и маркетингот, техничките вештини, човечките односи, производството и сл., најчесто недостасуваат; имаат ограничени финансиски средства. Повеќето мали бизниси недоволно се финансирани и имаат постојана потреба од пари. Тие не секогаш имаат доволно парични резерви за да го прошират бизнисот или немаат доволно средства за финансирање на растот и зголемување на можностите за развој. Основната причина за ова е тоа што сопствениците на малите бизниси немаат гаранција којашто ќе им ја понудат на кредиторите ( банки ), а добивањето необезбедени финансии речиси е невозможно; мал придонес во даноците. Поради ниската профитабилност малите бизниси не се значајни придонесувачи на данокот од добивка. Нивниот економски придонес е преку

19 вработувањето и даноците на потрошувачката на стоките и услугите што се купуваат и продаваат; структура. Малите и средни деловни субјекти имаат повеќе неформална и флексибилна организациска структура. Организациските структури се формираат во зависност од способностите и интересот на сопственикот менаџерот; трговија во рамките на конкурентни пазари. Конкурентските пазари обично се оние што имаат голем број учесници, цените се под притисок, маргините се ниски, бариерите за влез се ниски, а неуспехот е висок. Повеќето мали бизниси немаат уникатен квалитет или сила,а тоа ги разликува од конкуренцијата; ниски трошоци за создавање работни места. Малите бизниси колективно вработуваат голем број луѓе и доколку се спореди износот на пари инвестиран во малите бизниси може да се види дека трошоците за работна сила значајно се пониски од трошоците на големите бизниси; висока стапка на неуспех. Поради слабостите и проблемите што се наведени, поголемиот дел од бизнисите не успеваат, а оние што преживуваат не секогаш го достигнуваат својот полн зенит. Причините за неуспех, обично, се поврзуваат со слабиот менаџмент или недостигот на средства; лични награди. Поседувањето и раководењето со мал бизнис е многу благородно. Сопствениците се одговорни за сопствените успеси и имаат слобода во донесувањето на одлуките и нивното имплементирање Предности и слабости на малите и средни бизниси Праксата покажала дека, иако во големите компании претприемаштвото достигнува солидно ниво, тоа сепак многу заостанува во однос на интензитетот и успехот на претприемаштвото во малите и средните бизниси. Малите бизниси имаат можност во краток временски рок да ги забележат желбите и намерите на купувачите, брзо да им се излезе во пресрет и брзо да се прилагодат кон промените на пазарот (додека големите компании да ги забележат промените, малите веќе стигнале да добијат корисности од

20 промените). Друга предност на малите бизниси е во тоа што бизнисмените брзо и едноставно комуницираат со окружувањето на пазарот (набавка, продажба, дистрибуција), а на тој начин ги решаваат проблемите непосредно без одлагање, затоа што одлучуваат сами и брзо. Ефикасното користење на расположливите средства и флексибилното користење на работната сила, исто т,ака, им помагаат на овие бизниси да бидат поуспешни од големите. Малиот бизнис брзо влегува во конкурентска борба. Ова се само некои од причините зошто малите бизниси, во просек се поуспешни од големите, но постојат и низа причини на коишто треба да се укаже во однос на пропаѓањето на овие фирми. Луѓето кои се наоѓаат во малиот бизнис се соочуваат со низа проблеми и ограничувања а бидејќи се работи за мал деловен субјект можат да се претпостават и нивните слабости коишто се разбира, ги имаат и тие најчесто се причина за нивно пропаѓање. Имено такви се менаџерската неспособност на малиот претприемач,недостатокот од стручен кадар и консултанти. Ова се само некои проблеми што малиот бизнис не може да ги преживее па во 61% од случаите наведените недостатоци се тие што доведуваат до пропаѓање. Исто така малото или никакво искуство во прозиводството или нудењето на услугата, пред започнувањето на бизнисот, може да биде причина за пропаѓање. 11 Малите и средни бизниси со своите карактеристики, т.е. едноставната организациска структура, поголемата централизација во одлучувањето, поголемата флексибилност и сл. можат побрзо да се прилагодат во споредба со големите компании. Како клучни предности на малите и средни бизниси се наведуваат: - одлуките што ги носат се брзи и навремени; - имаат едноставна хиерархиска структура; - поголема флексибилност и капацитет за реакција, т.е. за прилагодување на промените на пазарот; - подобар пристап до информациите на пазарот; - тие придонеуваат за одржување задоволителен степен на конкуренција; - тие имаат можност постојано да иновираат, да воведуваат нови производи и/или услуги на пазарот, да вршат промоции без преголем ризик; - зголемена способност за поправка на грешките; - работните задачи се извршуваат тимски; 11 текст на Данијела Ружичич објавен на 7 декември, четврток 2006 година 19

21 - топ менаџментот е високоекспониран и со тоа обезбедува лидерство за пример; - отсуството на бирократија во менаџерските тимови е со тенденција да има високолојални вработени; - менаџерите настојуваат да бидат директно поврзани со купувачите; - култура на учење и промени, а не контрола на конфликти, - повеќе се во дослух со потребите на пазарот; - неформална работна средина; - брзи во искористувањето на можностите итн. 12 Покрај предностите малите и средни бизниси имаат и голем број недостатоци, а некои од нив се: - низок степен на стандардизација и формализација; - фокусот е ставен на оперативните прашања,наместо на планирањето; - постојат можности за отпуштање на вработените кога нема работа. Ова ги прави малите и средни бизниси понесигурни во задржувањето на висококвалитетниот персонал; - немаат поттикнувања или награди,а во многу случаи тоа е поради буџетските ограничувања и ресурси; - недостаток на стратегиски планирања и инспиративна визија; - недостаток на вештини,време и ресурси, непрецизиран буџет за обука; - степенот на образование и развој на персоналот кај овие бизниси е ограничен и неформален; - непопустлива и диктаторска природа на сопственкот може да доведе до отсуство на нови иницијативи; - недостиг на обртен капитал и тежок пристап до него. Токму затоа тие не се во можност да ги следат поголемите конкуренти; - недостиг на специјализација, така што едно исто лице извршува повеќе функции и располага со општо,а не со специјализирано знаење; - недиверзифицирано проектно портфолио; 13 - пониска безбедност на работното место; 12 J Antony, M Kumar and A Labib

22 - потешко пробивање на странските пазари бидејќи немаат доволно ресурси за вложување и освојување нови пазари, односно за производство на асортиман на производи наменет за странските пазари итн Фази во развојот на малите и средните бизниси Започнувањето на нов бизнис,најчесто, е производ на желбата и тежнеењето на поединецот да ги оствари своите соништа и да ги реализира своите претприемачки идеи. Тоа е пат по кој многу тргнале, но мал е бројот на оние кои успеале. Во литературата често се наведува дека просечниот животен век на малите и средни бизниси не е подолг од пет години, односно дека повеќе од половината од нив не успеваат во текот на првите пет години од нивното постоење. Неуспехот во раните фази од нивниот развој на претпријатија обично е последица на отсуството на менаџерски способности и недостаток на финансиски средства. Да се биде успешен во приватниот бизнис значи да се биде во состојба да се препознаат проблемите и потребите и на нив да се одговори на вистинскиот начин во вистинско време. Не е реткост некои бизнисмени кои биле многу успешни во големи компании да пробаат како претприемачи и да не успеат. Причината за тоа треба да се бара во фактот дека тие умеат добро да ги постават задачите, но не и самите да ги извршат. Еден од можните начини за разбирање на ниската стапка на опстанок на МСП и причината за појава на криза е согледувањето на концептот на животниот циклус. Концептот на животниот циклус на компаниите е заснован на аналогијата меѓу нив и биолошките организми, односно на ставот дека и тие минуваат низ слични фази на развој како и живите суштества, и тоа низ фазата на раѓање, младост, зрелост, стареење и умирање. Промени што се случуваат во текот на животниот циклус внатре во организациите е предвидлив, но промените се кумулативни и се предизвикани од интерни фактори. Секој претприемачки потфат еволуира со текот на времето, минувајќи низ однапред познатата фаза од start-up преку фазата на раст и развој, па се до фазата на опаѓање и затворање. Во секоја од фазите на раст се случуваат низа промени во карактеристиките на бизнисот, а управувањето со тие промени бара различни вештини, ресурси и структури. Започнувањето бизнис може да биде различно, но по основањето постои определен степен на сличност меѓу сите компании што се наоѓаат во ист стадиум на развој. Во почетните фази од развојот на компаниите најголемите проблеми се 21

23 јавуваат во сферата на финансиите и маркетингот, а во подоцнежните фаџи тие проблеми настануваат во креирањето на стратегиите и посветеноста на менаџментот. 14 Во почетната или start-up фаза деловниот субјект е мал со едноставна организациска структура што ја карактеризира низок степен на специјализација, низок степен на формализација, висок степен на централизација, неформална и интензивна комуникација меѓу вработените, пожртвуваност и подготвеност за прекувремена работа и ориентираност на бизнисот кон развој на производите и пазарот. Развојот на бизнисот директно зависи од способноста и креативноста на лидерот кој, во оваа фаза е ориентиран кон негово преживување и раст. Со текот на времето, пак, како што расте бизнисот постојните канали на комуникација стануваат неефикасни, а нејасната поделба на работата и централизираниот процес на донесување одлуки го ограничуваат неговиот натамошен раст. Кога управувањето со деловниот субјект а неформално тогаш повеќе не е можно, лидерот во недостиг на време и капацитет да ги носи сите одлуки, да решава проблеми и контролира се што се случува во текот на работењето значи дека настапила криза во управувањето или раководењето. Во фазата на раст, преку насочување на деловниот субјект се стекнуваат карактеристики на развиена функционална организација, се зголемува бројот на хиерархиски нивоа, расте степенот на специјализација и бројот на вработени, се усвојуваат голем број правила и процедури и се развиваат системи за планирање, контрола, комуникација и наградување. Притоа компанијата станува помалку флексибилна но во истовреме се зголемува ефикасноста и ориентацијата кон ширење на пазарот или производниот асортиман. Значи со тек на време работата се развива, а задачите стануваат посложени. Во такви услови топ менаџментот има авторитет, но не и неопходни информации, а средното или ниско ниво на менаџмент располага со информации, но не и со авторитет за донесување одлуки па се јавува криза во автономијата. Преживувањето на кризата бара поголема автономија, односно делегирање авторитет на ниското ниво на менаџент и изградба на систем за контрола на оперативното работење. Ако компанијата успешно ја совлада кризата, тогаш настапува период на раст во којшто се развива децентрализираната организациска структура. Имено се создаваат организациски единици со статус на профитни центри, системот на наградување се повеќе се заснова на профитот, работењето станува пофлексибилно, стратегиските одлуки и натаму се 22

24 донесуваат на врвот на менаџментот, но средниот менаџмент веќе има авторитет за водење на оперативните работи. Со натамошниот раст и развој на бизнисот се јавува проблемот со контролата на делегираните одлуки, односно се јавува криза кај контролата. Надминувањето на кризата бара изградба на комплексен систем за планирање и контрола. Во фазата на раст, преку координација на функциите, се јавува сложен и формализиран систем за планирање и контрола, а организацијата повторно станува механичка и се поизразено бирократска. Во услови на висок степен на бирократија, пак, процедурите стануваат поважни од резултатот, процесот на одлучување е бавен и се намалува ефикасноста. Сето тоа предизвикува појава на криза на бирократијата. Во такви услови деловниот субјект се соочува со предизвикот да најде начин да се ослободи од правилата и процедурите и да воспостави однос со потрошувачите, пазарот и конкуренцијата,но да не падне повторно во стапица на анархија како во некои од претходните фази. Преминувањето во фазата на раст, преку соработка, е многу ризично и подразбира дефинирање нов еволуциски пат, изградба на тимски и матрични организациски структури, развој на механизмот на вертикална комуникација и координација, формирање тимови за решавање конкретни проблеми, поедноставување на контролните механизми и развој на софистициран информациски систем. По извесно време деловниот субјект се развива до точка кога се исрпени сите можности за натамошен раст, а тоа значи влез на претпријатието во криза на интерна организација на раст. Притоа неопходни се нова мисија,визија и влез во партнерства и сојузи со други компании. Моделот на раст на Greiner сугерира постоење линеарен и контуниелен однос меѓу времето и растот. Секој период на еволуција се карактеризира со сет на прецизно утврдени атрибути, а секоја фаза на раст (што неминовно се завршува со криза) претставува решение на кризата од претходната фаза. Во секоја фаза на раст менаџменто се соочува со предизвик што бара организациски промени за да се обезбеди континуитет и опстанок на компанијата. Како резултат на натамошните истражувања авторот во 1982 година на моделот за животниот цилус на компанијата додава и шеста фаза на раст што ја нарекува фаза на интерорганизирано поврзување, сугерирајќи дека натамошниот раст е можен со примена на стратегија на outscourcing и формирање различни мрежни организации или алијанси. Следејќи го моделот на Greiner многу автори ја продолжиле неговата работа и со тоа придонесле за збогатување на литературата од областа на животниот циклус на 23

25 компаниите. Со испитувањето на различни модели и комбинирањето на нивните елементи особено голем придонес за развојот на оваа теорија дале Quinn и Cameron во 1983 година. Нивниот модел сугерира компанијата во текот на својот живот да помине низ следниве фази: фаза на претприемништво, што ја карактеризираат иновативност и креативност на сопственикот; фаза на заедништво што ја карактеризира висок степен на кохезија и посветеност; фаза на формализација и контрола, чии одлуки се институционализација и стабилност; фаза на дотерување/усовршување и прилагодување. 15 Потпирајќи се на работата на Greiner, авторите Scott I Bruce (1987) и креирале модел што исто така, сугерира пет фази: основање, опстанок, раст, експанзија и зрелост. Моделот нагласува дека кризата во некој појавен облик секогаш претходи на наредната фаза на раст и развој, како и преминувањето во следна фаза не е можно доколку не бидат отстранети проблемите што го предизвикале јавувањето на кризата.» Фазите на раст, дефинирани со моделот на Greiner, ги отсликуваат животните циклуси на големите бизнис системи, но во многу мала мера се однесуваат на МСП, па како резултат на тоа се јавила потребата од креирање посебен модел на раст што ќе ги содржи карактеристиките на помалите бизниси. Churchill и Levis, во 1983 година, развиле модел на раст на мали бизниси што се состои од пет фази и е порелевантен за МСП од моделот на Greiner. Моделот нагласува дека во секоја фаза на раст се јавува потребата за промена на стилот на менаџментот, односно со растот на компанијата мора да се променат менаџерските способности и вештини и тоа од оперативни кој стратегиски. Според овој модел деловниот субјект минува низ следниве фази: егзистенција, опстанок, успех, залет и зрелост. 15 Финансирање на мали и средни претпријатија во Србија Белград 2012 издавачи проф. др Дејан Ерич, директор Милош Бугарин, претседател 24

26 Во фазата на егзистенција основните проблеми се поврзани со освојувањето на пазарот, односно стекнувањето на купувачи и испораката на договорените производи и услуги. Притоа бизнисот се соочува со следниве клучни прашања: дали може да се обезбедат доволно купувачи, да се испорачаат готовите производи и да се обезбедат услуги на доволно добар начин за да се одржи компанијата; дали може да се развие бизнис да се прошири базата од еден клучен купувач на голем број купувачи или да се прошири процесот на производство; дали има доволно пари за во оваа почетна фаза да се задоволат значајните потреби за готовина? Организацијата на деловниот субјект во оваа фаза е едноставна,а меѓу сопственикот и ентитетот постои знак на равенство. Сопственикот на компанијата ги извршува сите важни задачи, ги управува и контролира сите аспекти на работењето, обезбедува тек со којшто бизнисот се развива и заедно со членовите на семејството и роднините обезбедува капитал што е потребен. Стратегијата на компанијата е ориентирана кон едноставно преживување. Многу компании не успеваат да бидат прифатени од страна на купувачите или нивните производи не достигнуваат неопходно ниво на квалитет, па откако ќе се потроши почетниот капитал на сопственикот овие бизниси згаснуваат. Доколку сопственикот има среќа, тој ќе успее да го продаде деловниот субјект по цена што одговара на вредноста на активата. Во одделни случаи сопственикот едноставно не може да се избори со барањата и притисокот коишто го наметнуваат водењето на бизнисот (во смисла на време, енергија и финансии), па тој се откажува. Компаниите што преживуваат преминуваат во наредната фаза,т.е. фазата на опстанок.» Во фазата на опстанок еден од главните проблеми на бизнисот се привлекувањето на купувачи и испораката на производот или услугата во договорениот рок. Меѓу клучните прашања притоа се: дали можат да се добијат доволно купувачи, да се достават производите и да се пружат услуги доволно добри за бизнисот да биде профитабилен; дали има доволно пари за покривање на значителните парични барања од start-up фазата; 25

27 дали може да се прошири продажбата од еден клучен купувач на многу поширока база купувачи; Организациската структура е едноставна, бројот на вработени е мал, а сите важни одлуки и натаму ги носи сопственикот. Преживувањето продолжува да биде најважна цел на сопственикот на компанијата. Оние компании што во фазата на опстанок успеваат да остварат задоволителен раст (во смисла на големина и профит) преминуваат во наредната фаза на раст, остварувајќи маргинални приноси на ангажирани средства се до моментот до кога сопственикот не се откаже или се пензионира.» Во фазата на успех сопственикот се наоѓа пред голема дилема: натамошен раст врз основа на искористување на постојните потенцијали или одржување стабилен и профитабилен бизнис, како основа за негови алтернативни активности? Доколку сопственикот се определи за натамошен раст, тогаш се спроведува консолидација на бизнисот и сите постојни ресурси се ставаат во функција на растот. Сопственикот притоа ризикува, ангажирајќи сопствени и позајмени средства за да го финансира растот на компанијата. Многу е важно бизнисот да остане профитабилен за да се осигура прилив на готовина. Системот на оперативно планирање е на ниво на финансиско планирање и форми на буџетирање. Главно се вработуваат менаџери кои се способни да одговорат на барањата на бизнисот што расте и повеќе е ориентиран кон иднината отколку кон тековните активности. Сопственикот поинтензивно се фокусира на активностите на стратегиското планирање. Доколку компанијата е успешна преминува во следната фаза на раст, а доколку не е се враќа во претходната фаза, пред да биде продадена.» Во фазата на експанзија основните проблеми на менаџментот се како да оствари и финансира забрзан раст на бизнисот. Притоа е потребно да се дадат одговори на следнве прашања: дали сопственикот е во состојба да делегира одговорност за другите за да се унапреди ефективноста на брзорастечките бизниси; дали можат да се задоволат потребите за готовина кои што наметнува забрзаниот раст, односно дали износот на паричниот тек одговара на потребите на бизнисот; 26

28 Организацијата на деловниот субје,кт во оваа фаза станува децентррализирана и се формираат дивизии, најчесто за производство и продажба. Водењето на бизнисот во услови на комплексно окружување и предизвици што наметнуваат имплементација на стратегија на забрзан раст, бара присуство на способни и компетентни менаџери. Активностите на оперативно и стратегиско планирање се интензивни, развиени се екстензивни системи и неминовно доаѓа до раздвојување на компанијата од сопственикот, иако тој и понатаму ја задржува доминантната улога во работењето. Фазата на експанзија е клучен период во животот на секоја компанија што определува дали ќе се развие во голем бизнис или ќе биде продадено. Голем број фирми што опстануваат во оваа фаза, се неуспешни во наредната фаза. Доколку компанијата не успее да се развие во голем бизнис, а продолжи да биде успешна или ќе се врати во фазата на успех, а доколку проблемите премногу се големи и во фазата на опстанок, тогаш во краен случај може и да пропадне. Онаа компанија што со успех ја минува оваа фаза,преминува во фазата на зрелост.» Најголемиот предизвик во оваа фаза се однесува на консолидација и контрола на финансиските цели што наметнуваат забрзан раст, од една страна, како и задржување на флексибилноста и претприемачкиот дух што како карактеристики се иманентни на помалите бизниси, од друга страна. Компанијата сега доволно е јака во поглед на менаџерскиот и финансискиот капацитет и во определена мера е одвоена од сопственикот. Задржувањето на претприемачкиот дух е фактор што ја определува натамошната судбина на компанијата, т.е. определува дали таа ќе стане важен играч на пазарот или неминовно ќе премине во наредната фаза фазата на стагнација. Влегувањето во оваа фаза е карактеристика на големите компании што не успеваат да се прилагодат на промените на пазарот пред конкуренцијата. Во контекст на МСП, пак, оваа фаза настапува кога тоа престанува да биде иновациско и е склоно на ризик. Авторите Churchill и Lewis нагласуваат дека постојат низа фактори од коишто дел се однесуваат на компанијата, а дел на сопственикот што во различни фази на животниот циклус добиваат поголемо значење и во голема мера го детерминираат натамошниот раст и опстанок. Меѓу факторите што се однесуваат на работењето на компанијата најмногу се истакнуваат: финансиските ресурси, човечките ресурси, ресурсите во рамките на бизнисот, и ресурсите на интерното работење. Кога станува збор за клучните фактори што се однесуваат на сопственикот на компанијата најпрвин се мисли на неговите лични и професионални цели, оперативната компетенција во 27

29 доменот на менаџментот, маркетингот, производството, менаџерската способност и подготвеноста да делегира авторитет и управување со активностите на другите, способноста за стратегиско размислување и креирање визија на начин на којшто ќе воспостави рамнотежа меѓу силата и слабоста на компанијата и неговите лични цели. Покрај Churchill и Levis, голем број автори сметале дека традиционалните модели на раст не ги прикажуваат на најдобар можен начин фазите во животниот циклус на малите и средни бизниси, и не обрнуваат доволно внимание на самиот претприемач, неговите причини за започнување бизнис и случувањата во раните фази на раст и развој на компанијата. 16 *** Соработката меѓу малите и средни бизниси е неопходна за обезбедување економски развој и благосостојба во земјата. Малото стопанство е интегрален дел од вкупното стопанство и неговото функционирање, во голема мера, зависи од функционирањето на малите и средни бизниси. Малите и средни претпријатија поседуваат одделни карактеристики со коишто можат да се соочат со конкуренцијата и да опстојуваат во поизразените глобализациски процеси. Денес тие претставуваат значаен сегмент во развојот на секоја национална економија. Имено, малите и средни бизниси се хетерогена група, па поради тоа тешко е да се утврди единствен критеирум или единствена комбинација на критериуми што ќе дадат дефинитивен и единствен одговор.општоприфатена е дефиницијата на Европската комисија, според којашто се земаат предвид следниве критетириуми: број на вработени, годишен приход и годишна вредност на вкупната актива

30 2.ОБЛИЦИ НА ФИНАНСИРАЊЕ НА МАЛИТЕ БИЗНИСИ И СРЕДНИ 2.1.Самофинансирање Финансирањето во секој деловен субјект е прв и сложен процес со којшто се врши планирање, обезбедување и користење на потребните парични средства за тековното и развојно работење. Во зависност од тоа како деловниот субјект ги обезбедува паричните средства за финансирање на тековното и развојното работење, финансирањето се јавува како: самофинансирање, финансирање со вложување од трети лица, кредитирање, специфични облици на финансирање, факторинг финансирање, финансирање со лизинг аранжмани и финансирање со франшизинг аранжмани. Откако ќе се определи видот на вложувањето коешто ќе се користи, следен чекор е да се изнајде начин како да се добијат парите. Или поточно од каде да се започне? Најдобро место за секој почеток е гледањето во огледало, односно испитувањето на сопствемиот капацитет. Самофинансирањето е основен облик за финансирање кој се користи од страна на повеќето почетници. Кога користат други извори за финансирање (на пример банки одделни олигарси или владата) тие имаат потреба да знаат точно колку од сопствените пари се вложуваат. Всушност доколку сопствеикот нема доволно верба во својот бизнис за да ги ризикува сопствените пари, тогаш зошто некој друг би ги ризикувал неговите пари. 17 Под самофинансирање се подразбираат оние процеси и постапки кога компанијата обезбедува средства за финансирање од сопствени извори, без обврска да ги врати. Самофинансирањето има низа предности во однос на другите видови финансирање, затоа што е бесплатно, т.е. не се плаќа камата, а со тоа се зголемува самостојноста и ефикасноста во работењето. Самофинансирањето се јавува во две варијанти, и тоа: самофинансирање од интерни извори и самофинансирање од екстерни извори

31 Самофинансирање од интерни извори Интерни извори за финансирање се оние што деловниот субјект ги создава во работењето со амортизација на основните средства, преку долгорочни резервирања, создавање акумулација и сл. Во зависност од тоа како деловниот ентитет ги создава овие извори, тие се јавуваат во следниве видови: - амортизација; - наплата на главнината од долгорочни пласмани; - долгорочни резервирања, направени на товар на вкупниот приход; - акумулирана нето добивка; - ефекти од ревалоризацијата, надоместени од вкупниот приход. Амортизацијата е економска појава со којашто се изразуваат трошоците на основните средства во процесот на репродукција. Трошењето на основните средства е секојдневен процес во работењето на секој деловен субјект. Суштината на амортизацијата,главно, се состои во следново: прво, преку амортизацијата основните средства се трасформираат во обртни средства. Амортизацијата е содржана во залихите на недовршеното производство, сопствените полупроизводи, готовите производи, побарувањата и на крај амортизацијата се трансформира во парични средства со самиот чин на наплата на побарувањата; второ, процесот на трасформирање на основните средства во обртни е процес што се остварува со секој чин на производство, продажба и наплата. Процесот на замена на постојните основни средства или набавката на нови основни средства се одвива во подолг временски интервал. Наплатата на главнината од долгорочни пласмани подразбира состојба кога комоанијата има вишок на финансиски средства на жиро сметката, па тој вишок може да го пласира, т.е. да го позајми на рок подолг од една година, со камата. Преку наплатата на овие долгорочни пласмани или преку продажбата на претходно купените долгорочни хартии од вредност, компанијата се стекнува со овие парични средства и може да ги користи како извор за самофинансирање во тековното или развојното работење. 30

32 Долгорочните резервирања го товарат вкупниот приход и се прават за : покривање на трошоците за обновување на шумите, покривање на трошоците за враќање на земјиштето во првобитна положба, покривање на ризикот за добро извршена работа во гарантираниот рок, покривање на трошоците за сервисирање на производите во гарантираниот рок и сл. Акумулираната нето добивка се објаснува на следниов начин: нето добивката е нето финансиски резултат што компанијата го има остварено во текот на деловната година. Ако целокупната нето добивка компанијата ја акумулира за зголемување на сопствениот капитал, тогаш таа во целост би претставувала извор за самофинансирање. Но, нето добивката се распределува. Во распределбата учествуваат, главно работниците, акционерите, компанијата и сопствениците на трајните влогови. Само оној дел од нето добивката што го акумулира команијата е извор за самофинансирање. Ефектите на ревалоризацијата се гледаат по нејзиното извршување. Имено, во текот на стопанисувањето се врши ревалоризација или повторна проценка како на активата, така и на пасивата за да се обезбеди реална и репродукциска вредност на капиталот. Со ревалоризацијата финансискиот резултат се сведува на реално ниво. Во услови на инфлација, пак, финансискиот резултат е поголем, бидејќи истите количини производи се продаваат по многу повисоки цени. Меѓутоа финансискиот резултат не е реален и целата распределба не е реална, зашто сите учесници во распределбата добиваат повеќе, отколку што треба. Оттука кога компанијата треба да купи нови средства нема доволно парични средства. 18 Екстерни извори на самофинансирање Под екстерни извори за самофинансирање се подразбираат оние правни и физички субјекти коишто обезбедуваат средства за финансирање на деловниот субјект, а нивното седиште е надвор од него. Екстерните извори за самофинансирање се јавуваат во следниве видови: - самофинансирање со емисија на акции, 18 %D1%81%D0%B8%D1%80%D0%B0%D1%9A%D0%B5 31

33 - трајни влогови од трети лица, - вложен капитал од сопственици на инокосни компании, - продажба на долгорочни обврзници над номиналната вредност. Секој од овие видови екстерни извори е објаснет поединечно. Емисија на акции. Компаниите што немаат доволно парични средства за финансирање на тековното и развојното работење можат да го користат овој екстерен извор. Со емисијата на акции настанува чин на финансирање на работењето на компанијата, при што од една страна се јавуваат акционерите (коишто можат да бидат правни или физички лица), а од друга страна се јавува компанијата што се нарекува акционерско друштво. Трајните влогови од трети лица наоѓаат поголема примена во деловните субјекти што не се акционерски. Трајните влогови постојат се додека постои деловниот субјект. Вложувањето во трајни влогови може да биде во пари или материјални вредности. Вложувања на капитал од сопственици на инокосни компании. Овој извор се јавува кај оние комоании кај коишто сопственик е поединец. Продажба на долгорочни обврзници над номиналната вредност. Компанијата може да купи обврзници по номинална вредност, а да ги продава по продажна или повисока вредност. Разлика помеѓу номиналната и повисоката продажна вредност на обврзниците претставува извор за самофинансирање Финансирање со заеднички вложувања Финансирањето со заеднички вложувања е облик на финансирање кога одделно правно лице од земјата или странство склучува договор за финансирање со друго лице. Доколку правниот субјект кој вложува е од една земја, тогашстанува збор за заеднички странски вложувања коишто во секоја земја се регулираат со посебни законски прописи, за да се заштитат интересите на домашните и странските субјекти. 19 Тоа се странски вложувања. Во договорот за заеднички вложувања од странски земји се наведуваат условите под коишто се вршат вложувањата, начинот на утврдување на

34 финансискиот резултат, учеството во добивката, начинот на управвање со компанијата и сл. Во Р.Македонија нема никакви ограничувања во поглед на странските вложувања. Во договорот за заеднички вложувања на домашните со странски партнери се наведени следниве одредби: името на деловниот субјект што врши заеднички вложувања, предметот на работење, е наведува износот на средствата што ги вложува секој од вложувачите, се наведува начинот нна кој ќе се врши распределба на добивката и ќе се покрива загубата и сл. По правило, договорот за заеднички вложувања е траен. Ако вложувањата се по пат на орочувања, тогаш во договорот се става клаузула за временското траење на вложувањето. Исто така кога заедничките вложувања се вршат со домашни субјекти меѓу нив се потпишува договор во којшто ќе се регулираат сите претходно наведени работи во договорот за странските заеднички вложувања Кредитирање Поимот кредит како облик на финансиско вложување се поврзува со довербата којашто претставува еден од најважните моменти при засновањето кредитен однос. Поимот кредит потекнува од латинскиот збор creditium, што значи кредит или заем, односно од зборовите credo, credere што значи да се верува некому. 21 Значи под поимот кредит или кредитен однос треба да се подразбира оној должничкодоверителски однос во којшто доверителот отстапува на друго лице определена вредност на определено време и со определен надоместок. Кредитирањето, како однос, се заснова на некои услови што треба кредиторот и кредитираниот да ги исполнат или да ги прифатат, а тие можат да бидат од најразлична природа. За да дојде до кредитен однос меѓу партнерите потребно е да се воспостави должничко-доверителски однос во којшто кредиторот мора да добие сигурност и да верува дека преотстапените средства ќе му бидат вратени по истекот на договореното време. За да постои кредитирање треба да се исполнат три битни елемента, и тоа: 20 Деловни финансии со финансиски менаџмент, второ изменето и дополнето издание, проф.д-р Бранко Трајкоски, Универзитет Св.Климент Охридски Битола, Економски факултет Прилеп, април,2002 год; Четврт дел, Финансиски пазар и финансирање, стр

35 1. преотстапување определени средства на користење под определени услови;. 2. обврска дека добиените средства ќе бидат вратени со договорениот надоместоккамата; 3. доверба дека преотстапените средства ќе бидат вратени. Довербата дека преотстапените средства ќе бидат вратени може да биде стекната или докажана со лично убедување, или со примање/давање некаков залог.личното убедување се заснова на субјективни фактори и се темели на лични познанства или стекната доверба дека должникот кредитно е способен и е со добри лични особини. Довербата со залог се стекнува со заложување лични вредности со коишто кредиторот се обезбедува дека невратената вредност во определено време ќе ја надомести со земање или продажба на залогот. Кредитирањето може да биде засновано меѓу физички лица, правни лица, меѓу физички и правни лица, а како посебно кредитирање се третира она меѓу банките и физичките лица, т.е. банките и правните лица. Банките, како посебни институции, се јавуваат во улога на кредитирани и кредитори, а имаат особено значење во развивањето и создавањето на системот на кредитирање. Кредитирањето на деловните субјекти зазема централно место во кредитната активност на банките. До пред неколку години македонските банки целосно беа свртени кон работењето со деловните субјекти и речиси воопшто не одобруваа кредити на малите бинзиси. Подоцна тој процент значително се намали, но се уште овие кредити имаат доминантно учество во структурата на кредитите. Банкарските кредити претставуваат еден од најважните извори за финансирање на деловните субјекти. Кредититите на деловните субјекти имаат посебно место во кредитната функција на банките и поради нивните карактеристики. Овие кредити, вообичаено, се одобруваат во големи износи, така што во поголема мера ја изложуваат банката на кредитен ризик. Воопшто не е сеедно ако банката не може да наплати определен голем поединечен кредит, затоа што тоа сериозно ќе се одрази врз нејзината профитабилност, ликвидност и солвентност. При кредитирањето на деловните субјекти кредитната анализа е пообемна и посложена. Имено, целиот процес на кредитирање на деловните субјекти е многу посложен и бара поголема внимателност и одлучувањето, а се заснова врз сеопфатни анализи. 34

36 Видови кредити за деловните субјекти Банките им одобруваат различни видови кредити на деловните субјекти во зависност од нивните потреби, намената, рочноста итн. Основниот принцип во кредитирањето на деловните субјекти е дека кредитот треба да ја следи динамиката на финансиските потреби на клиентот. Ако се работи за кредитирање на инвестициски проект, тогаш кредитот треба да биде усогласен со животниот циклус на проектот. Банкарските кредити треба да бидат усогласени со животниот век на проектот, т.е. со циклусот на обртниот капитал на компаниите. Финансиските потреби на деловните субјекти можат да бидат привремени или постојани. За финансирање на привремените потреби банките одобруваат краткорочни кредити, а постојаните финансиски потреби се покриваат со долгорочни кредити. Во таа смисла постојат следниве видови кредити: кредити за сезонски залихи. Овие кредити се одобруваат за набавка на материјали или трговски стоки, а подоцна кога производите или стоките ќе бидат продадени и наплатен компаниите ги враќаат користените кредити. Овие кредити спаѓаат во краткорочни кредити и, најчесто, се одобруваат и отплаќаат оддеднаш, еднократно. Тие претежно се необезбеедени, затоа што ризикот кај нив е многу мал. Овие кредити се одобруваат за набавка на производи со чија продажба автоматски се обезбедуваат парични приливи за нивна отплата. При кредитната анализа кај овие кредити е многу важно кредитниот службеник правилно да ги процени височината на сезонските залихи и должината на циклусот на обртните средства, зашто од нив зависи и износот на финансиските потреби на клиентот; кредитни линии (рамковни кредити). Кредитната линија е договор за кредитирање со којшто банката банката му става на располагање на клиентот определен износ којшто може да биде искористен во определен временски период. Кредитната линија, најчесто, се договара за период од шест месеци до една година, а потоа банката и клиентот се договараат за нејзино обновување. Кредитната линија е многу популарна форма за кредитирање на краткорочните финансиски потреби на компаниите зашто на овој начин ги финансираат сезонските промени на обртните средства. Предноста на овие кредити е во тоа што должникот сам определува во кое време и во колкав износ ќе позајми средства. Кредитните линии можат да бидат неформални или да бидат преточени во формални договори. Во 35

37 првиот случај банката нема никаква законска обврска; во вториот случај таа мора да ги почитува договорените услови и може да ја повлече кредитната линија само ако се влоши финансиската положба на должникот или ако тој ги прекрши одредбите од договорот; обновливи кредити. Обновливите кредити (revolving loans) според своите карактеристики се многу слични на кредитните линии, само што претставуваат еден вид преодна форма меѓу краткорочните и долгорочните кредити. Овде банката и клиентот се договараат за максималниот износ на кредитотштој може да се искористи во определен временски период. Имено деловниот субјект позајмува тогаш кога има потреба и тоа толку пари колку што му се потребни. Кога должникот ќе оствари парични приливи од продажбата, тогаш тој враќа само дел од кредитот; кредити за премостување. Кредитите за премостување се краткорочни и се наменети за подмирување на привремените финансиски потреби на клиентот што траат до случувањето на некој настан. Банките често им одобруваат вакви кредити на градежните фирми за завршување на изградбата на некој проект, што потоа ќе биде продаден или финансираан со долгорочен кредит од некоја друга банка. Овие кредити ги користат инвестициските банки што ги откупуваат акциите што ги издаваат компаниите. Подоцна, кога акциите ќе им ги продадат на инвеститорите, инвестициските банки ги враќаат земените кредити од остварените парични приливи. За заштита од ризикот овие кредити се обезбедуваат со хипотека на објектот што се финансира или со залог на хартиите од вредност што должникот ги откупува или ги издава; кредити со залог на обртни средства. Во оваа група влегува секој кредит што е обезбеден со средствата на должникот. Под кредит со залог на обртни средства се се подразбираат краткорочните кредити коишто банките ги одобруваат врз основа на заложување на залиха материјали, готови производи или побарувања од купувачите. Карактеристично за овие кредити е тоа што во постапката на одобрување на кредитот банката му придава многу поголемо значење на обезбедувањето, отколку кај другите видови кредити; кредитирање на дилерите на хартии од вредност. Овие кредити се одликуваат со низок ризик, затоа што најчесто се обезбедени со првокласни хартии од 36

38 вредност што се многу ликвидни. Поради присутниот ризик од промена на пазарната цена на хартиите од вредност кредитите се одобруваат само до определен процент од вредноста на залогот. Тие се одликуваат со многу куси рокови на втасување и голем дел од нив се одобруваат од денес- до утре или со рок од неколку денови. Долгорочни кредити. Трајните финансиски потреби на компаниите се покриваат преку долгорочни кредити. Од називот може да се заклучи дека овие кредити се одобруваат со рок од неколку години, при што рокот на втасување треба да биде усогласен со животниот век на средството што се финансира. Во поново време македонските банки се повеќе се ориентираат кон долгорочното кредитирање. Овие кредити спаѓаат во групата необезбедени кредити такашто при нивното одобрување од клиентите се бара определено учество во вкупната вредност на средството што се финансира. На тој начин банката делумно се заштитува од кредитниот ризик. Долгорочните кредити се исплаќаат на два начина: оддеднаш во целост или во рати, во согласност со финансиските потреби на клиентот. На одобрувањето на овие кредити му претходи обемна кредитна анализа во којашто се оценуваат големиот број фактори што имаат влијание врз отплатата на кредитот. Кај овие кредити обезбедувањето има споредно значење во одлуката за нивното одобрување. Тие се изложени на повисок ризик, и тоа не само на кредитен, туку и на други ризици,па поради тоа банките наплаќаат променлива каматна стапка на којашто се додава и определена премија за ризикот. Хипотекарските кредити се одобруваат при изградба на градежни објекти, како што се : административни и станбени згради, трговски објекти итн. Според рочноста, овие кредити можат да се јават како долгорочни или краткорочни. нивното име покажува дека тие секогаш се обезбедени со градежниот објект што се финансира. Овие кредити најчесто се исплаќаат во повеќе рати, бидејќи тесно се поврзани со објектот што се финансира, клучно место во кредитната анализа има правилната проценка на пазарната вредност на објектот, и времето во коешто тој треба да биде завршен. Инвестициските кредити се долгорочни кредити наменети за финансирање на одделни долгорочни инвестициски проекти, на пример, рафинерии, нафтоводи пристаништа, танкери итн. Имено се работи за многу големи кредити, со долги рокови на втасување, поради што банкиите се изложени на многу високи ризици. Заради 37

39 диверзификација на ризикот овие кредити обично се одобруваат од страна на синдикат или конзорциум на банки каде се здружуваат повеќе банки. Поради заштита од ризикот банките бараат од инвеститорот да достави гаранција од други банки. Државни агенции итн. Кредити за мали бизниси и микрокредити Трговците поединци и малите бизниси имаат отежнат пристап до банкарските кредити што се должи на високиот степен на нестабилност во работењето, малата капитална моќ итн. Во поново време банките повеќе се свртуваат кон кредитирање на оние бизниси, што се одликуваат со динамичем раст и голема флексибилност. Најголем дел од кредитите за малите бизниси се финансираат од странски кредитни линии што се обезбедени од странски влади и јавни агенции или од меѓународни банки и агенции. Кредитите можат да бидат денарски или девизни, а обично се одобруваат во мали износи, што започнуваат од илјади денари, но можат да достигнат и до големи износи. Рокот на втасување може да изнесува и неколку години, при што обично е вклучен и некој грејс-период, а каматните стапки се постојани или променливи. Како обезбедување на кредитите се прифаќаат повеќе инструменти: хипотека на недвижен имот, залог на превозни средства, залог на хартии од вредност, депозити, скапоцености, меници, чекови итн. Девизни кредити. Регулативата им дозволува на банките да одобруваат девизни и денарски кредити, што содржат валутна клаузула. Во првиот случај одобрувањето и отплатата на кредитот се врши во странска валута, а во вториот случај станува збор за денарски кредити, само што вредноста на кредитот и сите парични текови, поврзани со него, се изразени во странска валута. Банките можат да одобруваат девизни кредити за секакви намени, но постапката се разликува во однос на денарските кредити. При одобрувањето на вакви овие кредити анализата на кредитниот ризик станува посложена, бидејќи банката мора да го земе предвид девизниот ризик на којшто е изложен должникот. За таа цел треба да ги анализира девизните приливи на клиентот, како и големината на неговите девизни средства и девизни обврски. Финансиски лизинг. Исто така банките се занимаваат и со финансиски лизинг, а оваа активност во Р.Македонија станува попопуларна. Лизингот е форма на долгорочно финансирање и се применува при набавка на опрема, на пример, комплјутери, возила, машини, авиони итн. Овде банката се јавува како сопственик на предметот и него го 38

40 предава на користење на компанијата којашто на банката и плаќа определен периодичен надоместок. Со договорот за лизинг се определува времетраењето на лизингот и височината на надоместокот, а по истекот на периодот на закуп, компанијата вообичаено, го откупува предметот според некоја објективна цена. Факторинг. Кај факторингот, пак, банката ги откупува барањата од купувачите. Банката ги презема сите активности за администрирање и наплата на преземените побарувања, а таа го поднесува и ризикот од не плаќање. Поради повисокиот ризик банката ги откупува банката треба да одржува определена резерва, како заштита од можноста дека некои од доверителите ќе ги оспорат побарувањата Специфични облици на финансирање Под специфични облици на финансирање се подразбир финансирањето што се јавува во посебни услови и што има свои карактеристики. Во специфични облици на финансирање спаѓаат: финансирањето од спонтани или автономни извори, факторинг финансирањето, форфетинг финансирањето, финансирањето преку лизинг аранжмани и финансирањето со франшиза. Финансирање од спонтани извори Финансирањето од спонтани или автономни извори се врши кога изворите се јавуваат спонтано во работењето. Како спонтани извори во теоријата на деловните финансии се споменуваат следниве: - обврски спрема доверителите; - обврски од примени аванси од купувачи; - обврски за пресметани, а неплатени камати; - пресметани и неисплатени обврски врз основа на дивиденда; - надоместок за вложувања од трети лица; - обврски за пресметани, а неисплатени нето плати на работници; - обврски за пресметани, а неисплатени надоместоци од плати; - обврски за пресметани, а неисплатени премии за осигурување; 22 Управување со банките Горан Петрески (2008 и 2011) ; Втор дел- Кредитирање,шеста глава Кредитирање на претпријатијата, стр

41 - обврски за пресметани и неисплатени даноци; - обврски за пресметани, а неисплатени царини и такси. Основна карактеристика на спонтаните извори за финансирање е тоа што тие се расположливи, односно се користат во многу краток рок и во тој рок тие се бесплатни. Роковите на втасување на овие извори се утврдуваат со различни договори, нормативни документи и законски акти. На тој начин обврските спрема доверителите и авансите од купувачите се утврдуваат со меѓусебен договор на компанијата со деловните партнери. Иста е состојбата и со обврските спрема банките. Роковите за втасување на обврските за плати, дивиденда и сл. се утврдуваат со статутот или некој друг нормативен акт нделовниот субјект. Роковите за исплаќање на обврските за даноци, царини и такси се утврдуваат со законски прописи. Спонтаните извори на финансирање имаат низа предности за деловните субјекти. Тие се бесплатни и рационални, затоа што ја зголемуваат финансиската сила на компанијата, ја подобруваат ликвидноста и стабилноста се до оној момент додека не встасаат за плаќање. По истекот на договорениот рок автономниот извор престанува да биде таков и преминува во кредитен извор, но е поскап од редовните кредити, затоа што компанијата треба покрај редовната да ја плаќа и казнената камата. Факторинг финансирање Финансирањето по пат на факторинг според етимолошката основа потекнува од англискиот збор Factor што значи агент или посредник. Првите договори за факторинг финансирање се појавиле во почетокот на 20. век во САД и тоа во агенциите како посредници на продажбата на стоките што ја вршеле британските фирми. Тие стоката ја продавале преку посредници за продажба на стоки кои почнале да се занимаваат со посредништво при исплатата на продадените стоки. На таков начин овие агенции станале специјални факторинг институции што започнале да се фокусираат на посредништвото при наплатата на побарувањата. Со факторинг работите започнале да се занимаваат и одделни банки. Денес факторинг фирмите толку се развиени што често се поврзуваат меѓу себе, прераснуваат во мултинационални компании итн. Услугите од факторинг фирмите можат да ги користат и малите и средни бизниси на начин што меѓу нив и факторинг фирмата се потпишува договор. Најважна одредба од договорот е таа што малиот или среден субјект на факторинг фирмата и го отстапува своето побарување. Меѓу комитентот и фирмата договорот се склучува во писмена 40

42 форма и во него се наведува дека факторинг фирмата ќе прифати цесија. Предностите на финансирањето со овој начин за деловниот субјект се : 1. забрзан прилив на пари и олеснување на одржувањето на солвентноста; 2. намалување на трошоците за наплата на побарувањата; и 3. пренос на ризикот за наплата на факторинг организацијата. 23 Покрај тоа меѓу факторинг фирмата и комитентот може да се потпише и договор во кој се наведува дека факторинг фирмата ќе го води книговодството на клиентот и ќе врши маркетинг истражувања или некои други активности за него. Во праксата постојат: отворен факторинг и затворен или скриен факторинг Суштината на отворениот факторинг е во тоа што комитентот врши цесија на своето побарување во корист на факторинг фирмата и на тој начин побарувањето и го продава на факторинг фирмата којашто веднаш му го исплатува со одбивање провизија. Притоа ризикот за наплата го презема факторинг фирмата. Бидејќи таа го презема ризикот не мора да ги прифати сите побарувања од комитентите, туку само побарувањата од оние комитенти коишто се ликвидни и кредитоспособни. Во отворениот факторинг комитентот не мора своето побарување да го отстапи на факторинг фирмата, туку може нејзе да ја овласти (во негово име и за негова сметка) да врши наплата на своите побарувања. Факторинг фирмата му дава краткорочен кредит на комитентот со определена камата, а тој треба да го врати по наплатата на побарувањето. Затворениот или скриениот факторинг функционира на начин што извозникот ја продава стоката на факторинг фирмата, а таа му ја плаќа на комитентот вредноста на стоката од средствата позајмени од некоја банка, а наменети за кредитирање на извозот. Стоката се препродава на надворешен купувач на кредит, при што извозникот врши продажба во име и за сметка на факторинг фирмата. Факторинг фирмата ја наплатува извозената стока од страна на купувачот и го враќа кредитот на банката. На ваков начин факторинг фирмата остварува разлика во цени. Голем недостаток на финансирањето по пат на факторинг е тоа што станува збор за скап начин на финансирање, па поради тоа компаниите го користат тогаш кога не можат да обезбедат пари на друг начин. 23 Prof. d-r Mirko Kulic, Finansijski menadzment Megatrend Univerzitet primenjenih nauka, Beograd, 2003 Глава 2 Краткорочно финансирање, втор дел Краткорочно осигурано финансирање, стр 60 41

43 Форфетинг финансирање Форфетинг финансирањето се јавува кај крупни проекти, при испорака на опрема или изградба на објекти според системот клуч на рака. Овде се работи за продажба на опрема или изградба на објекти врз основа на комерцијални или стоковни кредити. Ако продавачот на опремата нема сопствени средства да кредитира изградба на некој станбен блок тогаш комитетнтот го отстапува своето побарување (со целата документација) на фирмата. Форфетинг фирмата му ја исплатува на комитентот сумата што е намалена за провизијата и есконтната камата, а таа подоцна ќе го исплати своето побарување од корисникот на опремата или градежниот објект. Форфетинг аранжманите, најчесто, се применуваат кај извозните работи, и тоа при извозот на опрема, изведба на инвестициски работи во странство и сл., но тоа не значи дека овој систем на финансирање не може да се применува и во земјата. Пред да се заклучи форфетинг аранжманот треба да постои целосна соработка меѓу комитентот, банката и корисникот на опремата или инвестициската оператива. Меѓу факторинг и форфетинг финансирањето постојат одделни разлики и сличности. Сличноста е во тоа што продавачот и во едниот, и во другиот случај брзо доаѓа до готови средства, не чекајќи го рокот да ги наплати своите побарувања. Разликите, пак, се во тоа што: - форфетинг аранжманите ги вршат исклучиво банки, а факторингот го извршуваат факторинг фирмите и во помал дел банките; - кај форфетинг финансирањето банката го презема ризикот за наплата, додека кај факторинг финансирањето таа не мора да го презема ризикот, доколку врши наплата во име и за сметка на комитентот; - кај форфетинг аранжманите договорите се прават за секој деловен аранжман, а кај факторинг аранжманите може да се договара глобална цесија или начелно за една година; - кај факторинг аранжманите секогаш се работи за краткорочни побарувања што не надминуваат рок од шест месеци, додека кај форфетинг аранжманите се работи за побарувања на подолг рок; 42

44 - кај факторинг аранжманите каматната стапка е пониска и е онаа што владее на пазарот на пари, додека кај форфетинг работите каматната стапка е повисока и е речиси изедначена со каматната стапка што владее на пазарот на капитал. 24 Финансирање преку лизинг аранжмани Лизингот е специфична форма за финансирање на компаниите. Тој се заснова на тоа што корисникот на лизинг на определена опрема, машини, деловен простор и сл. ги зема под закуп и ги користи во определен временски период, а за тоа плаќа договорена закупнина. По истекот на договорот за закуп, закупениот имот корисникот може да : - го користи по пониска цена од пазарната; - состави нов договор за закуп со пониска закупна цена; и - го врати имотот на оној кој го дал под закуп Корисниците на лизинг,по правило,не се во состојба да купат неопходни инвестициски добра или сметаат дека расположливите финансиски средства можат да бидат насочени во обратна насока. Со лизингот тие го чуваат сопствениот капитал, а истовремено придонесуваат и за сопствената солвентност на долг рок. Лизингот се јавува во повеќе видови, а може да се подели на следниов начин: - според предметот на закуп; и - според начинот на закуп. Според предметот на закуп лизингот може да биде: лизинг на опрема, лизинг на недвижни добра и меѓународен лизинг. Лизингот на опрема претставува земање под закуп лична производна опрема, уреди, машини за градба и сл. Лизингот на недвижни добра опфаќа закуп на деловен простор, земјиште, куќи, станови и сл. 24, проф.д-р Бранко Трајкоски, Деловни финансии со финансиски менаџмент, второ изменето и дополнето издание, стр

45 Меѓународен лизинг е оној аранжман кога давателот на лизингот е од една, а корисникот е од друга држава. Предмет на меѓународниот лизинг се предмети со големи вредности (бродови,авиони и сл.). Меѓународните лизинг аранжмани се спроведуваат од аспект на стопанскиот рзвој на неразвиените земји, бидејќи тие земји на ваков начин користат современа опрема и го зголемуваат производството, вработеноста, а истовремено го забрзуваат и стопанскиот равој на земјата. Според начинот на закуп, пак, лизингот може да биде: експлоатациски, финансиски, директен и индиректен. Експлоатацискиот лизинг претставува земање под закуп имот на период пократок од економскиот век на трање на имотот. Сопственикот на закупениот имот мораповеќе пати да издаде имот под закуп за, со наплатата на закупот, да ја врати вредноста на имотот и да оствари определена заработувачка. Овој закуп се откажува со посебно известување. Финансискиот лизинг е долгорочен во однос на експлоатацискиот и не се откажува. Овој лизинг, по правило, трае толку колку што изнесува економскиот век на траење на имотот којшто, е под закуп. Финансискиот лизинг е најзначаен облик на лизинг. Кај директниот лизинг произведувачот на опремата или на друг имот директно му дава под закуп опрема на корисникот на лизингот. На овој начин се избегнуваат трошоците за посредување. Кај индиректниот лизинг произведувачот ја продава опремата на лизинг на институцјата којашто се занимава со изнајмување. Лизинг институцијата ја дава под закуп купената опрема од компанијата. Како лизинг институции можат да се појават и компании, банки, осигурителни друштва и сл. Финансирањето по пат на лизинг има свои предности и недостатоци: Предностите се состојат во следното: 1. Заштеда на капиталот; 2. Ненамалена кредитна способност; 3. Флексибилност и плаќање на закупнината; 4. Постоење на опции по основ на договор; 5. Ризик од застарување; 6. Можност за користење на нова технологија. 44

46 Кај овој начин на финансирање се врши заштеда на капиталот, затоа што не се вложува капитал. Корисникот на лизингот не мора да обезбедува потребен капитал за негова реализација, тие средства можат да се користат за финансирање на други потреби. Лизингот не е класичен облик на задолжување. Со него не се зголемува задолженоста на деловниот субјект како кај кредитирањето и со тоа на корисникот на лизинг не му се намалува кредитната способност. Закупнината кај лизингот, по правило, се плаќа однапред, во почетокот на периодот за плаќање, а може и на крајот од периодот. Ваквиот начин на плаќање обезбедува флексибилност и плаќање на закупот. Плаќањето на закупот на рати е олеснително за корисникот на лизинг во договорениот рок да ја подмири закупнината. По истекот на договорот за лизинг корисникот на лизинг има повеќе опции. Тој може закупената опрема да ја купи по пониска цена, да заклучи нов договор за закуп со пониска закупнина или да ја врати закупената опрема. На страната за сопственикот на закупената опрема нема ризик од застарување, зашто тој ризик се јавува кај корисникот на лизингот. Лизингот овозможува брза замена на старата и воведување нова технологија. Недостатоците од финансирањето со лизинг, пак, се состојат во следново: 1.се работи за скап извор на финансирање; 2.закупнината претставува фиксна обврска; и 3. закупнината не вклучува маркетинг. Лизингот претставува скап извор за финансирање, затоа што закупот се состои од главнина или закупен имот, камата и останати трошоци итн. Плаќањето на закупот за корисникот претставува фиксна обврска и не плаќањето може да предизвика санкции што се слични со оние како што се кај не плаќањето ануитет на кредит или раскинувањето на договор за закуп и повлекување на закупениот имот. Договорот за лизинг не вклучува маркетинг за производите и услугите,бидејќи грижата за маркетингот ја води корисникот на лизинг. Кај деловниот субјект може да се јави дилема дали опремата да ја земе на лизинг или да ја купи на кредит. Одлуката за тоа треба да се заснова на споредување на трошоците за финансирање по пат на лизинг и преку кредит. Притоа треба да се избере оној извор 45

47 за финансирање што е поевтин. За таа цел се користи методот на нето сегашна вредност. Според овој метод се врши споредба на сегашната вредност на паричните трошоци на лизинг со сегашната вредност на паричните трошоци за кредит. Предност се дава на алтернативата што има пониска сегашна вредност на паричните трошоци. 25 Финансирање преку франшизинг аранжмани Франшизингот претставува типична трговска работа или работа за производство и продажба, а бидејќи секое производство и продажба се поврзани со финансирањето, франшизингот е интересен и од аспект на финансирањето. Франшизинг аранжманите се резултат на долгогодишна трговска практика. Тие се применуваат од крајот на минатиот и почетокот на овој век. Франшизинг работењето за првпат се јавува во САД, а подоцна се проширува и во Европа, Јапонија и други земји во светот. Постојат два вида франшизинг работи, и тоа: - прометни (деловни) франшизинг работи ; и - производни франшизинг работи Прометен франшизинг Овој франшизинг се однесува на продажбата на стоки преку трговската мрежа на трајните потрошувачи. Кај него се јавуваат два субјекта, односно: - давател на франшизинг и - корисник на франшизинг. Кај прометниот франшизинг како даватели се јавуваат големи производни компании или големи трговски друштва, а корисници се мали трговски ентитети. За да започне да дејствува франшизинг аранжманот меѓу давателот и корисникот се постигнува договор во којшто давателот се обврзува дека ќе го снабдува корисникот во неговите продавници со производи,ќе му пренесе некои искуства,т.е. својот метод на продажба и сл. Корисникот се обврзува дека во своите продавници ќе продава само производи од давателот на франшизингот, ќе ги почитува неговите правила на однесување, ќе ги почитува утврдените продажни цени и сл. 25 Prof. d-r Mirko Kulic, Finansijski menadzment Megatrend Univerzitet primenjenih nauka, Beograd, 2003; Глава 3 Среднорочно финансирање,трет дел финансирање на претпријатието, стр

48 За давателот на франшизингот интересот се состои во тоа што му се зголемува можноста за реализација на производите. Предноста за корисникот е во тоа што тој, без да го разработува пазарот, ја обезбедува својата трговска маржа и го остварува својот профит. 26 Производен франшизинг Суштината на производниот франшизинг е во тоа што корисникот на франшизингот, покрај правото на продажба, остварува и право на производство. Кај овој вид франшизинг неговите корисници произведуваат и продаваат производи на давателот на франшизинг. На тој начин се намалуваат вкупните трошоци, затоа што производството се приближува до местото на продажбата. Давателите на производен франшизинг се големи производители што му помагаат на корисникот на франшизинг во организација на производството. На корисникот на франшизинг му се пренесува потребното знаење и искуство, заштитниот знак на производот и сл. Давателот и корисникот на франшизинг се договараат за капацитетот на производството и контролата на обемот на производство, затоа што тоа производство претставува конкуренција при продажбата на производите. Корисниците на производниот франшизинг се мали претприемачи коишто се занимаваат со производство. Тие со франшизингот стекнуваат право на производство и продажба на производи и услуги. Корисниците на франшизинг соработуваат со давателите на франшизинг при изборот на локацијата на којашто ќе се организира производството. Тие му плаќаат надоместок на давателите на франшизинг во фиксен износ. Нивната предност е во тоа што производството веќе е освоено и пазарот е истражен, при што ризикот од вложување во дополнителни производни капацитети значително е намален проф.д-р Бранко Трајкоски, Деловни финансии со финансиски менаџмент, второ изменето и дополнето издание, Универзитет Св.Климент Охридски Битола, Економски факултет Прилеп, април 2002 год; Четврт дел, Финансиски пазар и финансирање, стр Finansijski menadzment Prof. d-r Mirko Kulic, Megatrend univerzitet primenjenih nauka, Beograd, 2003 Глава 3 Среднорочно финансирање,трет дел финансирање на претпријатието, стр

49 2.5. Улогата на пазарот на капитал во финансирањето Изборот на методот за долгорочно финансирање има долгорочни финансиски импликации врз структурата на капиталот, финансиската стабилност и финансиската сила на деловниот субјект. На овој начин се врши креирање на структурата на компанијата.во развиените пазарни економии пазарот на капитал има институционален каратер. Тој е институција преку којашто националната економија ги остварува своите цели и задачи. Овој пазар во развиените земји има долга традиција. За ефикасното функционирање на пазарот на капитал е неопходно : - да постои стабилност во националната економија; - почитување на економските законитости; - повисок степен на развиеност на пазарот на пари и пазарот на девизи; - развиен банкарски систем; - развиен систем на хартии од вредност; - развиен систем на навики за штедење; - развиен систем на информирање; - повисоко ниво на економска образованост на субјектите Финансирање по пат на емисија на акции Со емисијата на редовни и приоритетни акции на деловниот субјект прибира капитал за којшто не постои обврска за враќање. Недостатокот на финансирањето преку емисија на акции е тоа што за деловниот субјект нема даночни заштеди како кај обврзници, затоа што дивидендите се исплаќаат од нето добивката. Исплатата на дивидендата, како издаток, влијае врз солвентноста на деловниот субјект. Но, предноста на финансирањето по пат на емисија на акции е во тоа што исплатата на дивидендата не е задолжителна секоја година, каков што е случајот со каматата. Во 28, Доц.д-р Гордана Витанова,Финансиски пазари и институции, Универзитет Св. Климент Охридски Битола, Економски факултет Прилеп, 2003г., Втор дел Финансиски пазари, пазар на капитал, стр

50 поглед на рокот на втасување не постои разлика меѓу редовните и приоритетните акции. Финансирање по пат на емисија на редовни акции 1. Редовните или обичните акции се писмени исправи за трајно вложени средства во основен капитал на акционерско друштво. Тие ја означуваат сопственоста над делот на акционерското друштво. Врз основа на оваа сопственост акционерите имаат определени права, и тоа: право на управување, право на дивиденда и право на дел од ликвидациската маса. Во таа смисла: а) сопствениците на редовни ации имаат право на глас, односно право на управување и контрола при работењето. Главна улога во управувањето имаат акционерите кои поседуваат голем контролен пакет на редовни акции. Во праксата,пак, често акционерите со мал број акции ги здружуваат своите гласачки права, главно поради заштита на заедничките интереси; б) редовните ации даваат право на сопственост на дивиденда, односно право на дел од остварената нето добивка. Дивидендата може да се исплати ако деловниот субјект што е организиран како ационерско друштво, оствари нето добивка и собранитето на ационери определи дивидендата да му се исплати. Исплатата на дивидендата на сопствениците на редовните акции не е загарантирана. Дивидендата нема да се исплати ако друштвото работи со загуба или ако, поради својот развој,се определи да ја задржи вкупната добивка. При исплатата на дивидендата предност имаат сопствениците на приоритетни акции во однос на сопствениците на редовни акции; в) во случај на ликвидација на друштвото сопствениците на редовните ации имаат право на исплата на дел од ликвидацискатаа маса. Кога доаѓа до ликвидација на деловниот субјект од ликвидациската маса најпрвин се исплаќаат доверителите, потоа сопствениците на обврзниците и приоритетните акции, а на крајот, доколку останат средства, се исплаќаат сопствениците на редовни акции, и тоа пропорционално на номиналната вредност на акциите што ги поседуваат. Овде се согледува недостатокот кај редовните акции, затоа што правото на дел од остатокот од ликвидациската маса на сопственикот на обврзници и приоритетни акции преминува во право на сопственикот на редовни акции. 49

51 Сопствениците на редовни акции сносат најголем ризик од работењето, затоа што не можат секогаш и во целина да ги реализираат правата што им произлегуваат од акциите. Оттука можноста за нивна заработувачка е најголема, бидејќи сопствениците на редовните акции, по правило, директно учествуваат во секое зголемување на нето добивката на друштвото, додека пак сопствениците на приоритетни акции и обврзници добиваат фиксен принос во облик на камати, што не зависи од остварениот финансиски резултат од работењето на деловниот ентитен. Бидејќи сопствениците на редовните акции сносат најголем ризик од работење, ним им е дадено правото на управување со друштвото, затоа што тие најмногу се заинтересирани за неговото успешно работење. Основна цел на продажбата (емисијата) на редовни акции е собирањето траен капитал за финансирање, основање и развој на деловниот субјект. Основниот капитал претставува траен извор за финансирање на работењето. Тоа е најквалитетен извор, затоа што трајно е расположлив и никогаш не се враќа. Спротивно на тоа, позајмениот капитал има рок на втасување во кој мора да се врати. Токму затоа основниот капитал претставува значајна компонента на структурата на капиталот на акционерското друштво. Овој капитал особено е важен за финансирање на долгорочнте вложувања и одржување на финансиската стабилност на друштовото. Продажбата на редовните акции на друштвото го зголемува основниот капитал во пасивата. Кога се зголемува основниот капитал на друштвото, тогаш се зголемува и степенот на самофинансирање, а се намалува степенот на задолженост, под услов да не се зголемува позајмениот капитал. Измената на струтурата на капиталот во корист на основниот капитал ја зголемува флексибилноста на финансирањето на друштвото, бидејќи тој капитал овозможува привлекување и користење туѓ капитал. Значи поголемиот основен капитал овозможува поголема гаранција на кредиторите дека средствата што ги позајмиле ќе им бидат вратени, дури и од стечајната маса. При зголемувањето на основниот капитал се поместува долгорочната финансиска рамнотежа во корист на долгорочните извори а тоа претставува важен предуслов за ликвидност и солвентност на друштвото. Продажбата на редовните акции за готовина ги зголемува парите во активата, како и основниот акционерски капитал во пасивата. На овој начин се зголемува ликвидната сопственост и солвентост на друштвото. Прибраниот акционерски капитал може да ја зголеми профитабилноста, ако со неговото вложување се зголемува нето добивката. Основниот капитал не ги зголемува директните трошоци 50

52 на финансирање во вид на камата, каков што е случајот кај кредитирањето. Кога акционерското друштво емитува нови акции, а притоа не ја зголемува нето добивката, тогаш основниот капитал само фиктивно се зголемува. Оттука може да се заклучи дека капиталот не е вложен во профитабилни вложувања. Во тој случај се намалува дивидендата по акција, затоа што иста нето добивка се дели на поголем број издадени акции. Тоа доведува до опаѓање на приходот на акционерите, како и опаѓање на пазарната вредност на акциите. Токму затоа е важно акциите да се емитуваат тогаш кога постои можност за профитабилни вложувања. Постојат неколку причини што ги мотивираат потенцијалните акционери да купат редовни акции. Овие акции им овозможуваат на сопствениите да остварат дивиденда, што се исплаќа во зависност од остварената нето добивка. Акционерите на купените акции можат подоцна да ги продадат. Кога друштвото работи профитабилно, тогаш пазарната цена на акциите расте. Кога, пак, акцијата се продава по цена повисока од куповната, тогаш се остварува позитивна разлика, што се нарекува капитална добивка. Редовните акции се ликвидни хартии од вредност, особено оние што котираат на берзата. Тие лесно можат да се продадат и да се конвертираат во готовина,а тоа за акционерите претставува поголем мотив да ги купат. Акционерското друштво правно е одвоено од своите сопственици. Сопствениците на редовните акции сносат ограничена одговорност за долговите на друштвото, и тоа само до износот на капиталот што го вложиле. Притоа тие не сносат лична одговорност за обврските на акционерското друштво. Ова може да ги мотивира малите акционери да купуваат акции од големите акционерски друштва. Значи акционерското друштво егзистира во континуитет. Тоа продолжува да работи и по смртта на кој било акционер. Поточно, по смртта на акционерот акциите ги преземаат неговите наследници. Успешноста на акционерското друштво во голема мера се заснова на одвоеноста на сопственоста и менаџментот. Приоритетните акции, пак, на своите сопственици им даваат привилегирана позиција во однос на сопствениците на редовните акции. Овие акции имаат некои сличности со обврзниците. Приоритетните акции на сопственикот му даваат право на дивиденда според однапред утврден износ или во процент од номиналниот износ на акции. Ова значи дека приоритетните акции носат придонес во височината на фиксната дивиденда што однапред е договорена, за разлика од редовните акции што носат променлива дивиденда, којашто зависи од големината на остварената нето добивка. 51

53 Сопствениците на приоритетните акции имаат предност при исплатата на дивидендата во однос на сопствениците на редовните акции. Приоритетните акции можат да бидат кумулативни. Кумулативните приоритетни акции на сопствениците им даваат право на наплата на кумулираните неисплатени дивиденди пред исплатата на дивидендата на сопствениците на редовните акции. Со други зборови, овие акции на сопствениците им обезбедуваат право на исплата на заостанати дивиденди од идна нето добивка кога друштвото во одделна година нема да ги исплати дивидендите од некоја непредвидена причина. Неисплатените дивиденди на сопствениците на приоритетни акции се кумулираат како обврска на друштвото кон тие акционери. На тој начин се спречува изигрувањето на правото на првенство на дивиденда, што го имаат токму тие акционери. Приоритетните акции можат да бидат и партиципативни кога на сопственици им се дава право покрај на фиксна наплата и на дел од променливата дивиденда. На овој начин сопствениците учествуваат во распределбата на преостанатата нето добивка, иако веќе оствариле право на утврдена фиксна дивиденда. Приоритетните акции на нивните сопственици им даваат и право на првенство при исплатата на остатокот од ликвидациската маса. Оваа предност постои во однос на сопствениците на редовните акции. Сопствениците на овие акции, по правило, немаат право на управување со друштвото, затоа што сопствениците на приоритетни акции сносат најголем дел од ризикот на остварената нето добивка. Во поглед на правото на управување со друштвото може да се каже уште дека сопствениците на редовните акции имаат поповолна положба од сопствениците на приоритетни акции. Меѓу приоритетните акции и обврзници постојат одделни сличности. Приоритетните акции и обврзниците на сопствениците им даваат право да наплатат определен принос во вид на дивиденда, односно камата, во договорениот рок. И во едниот, и во другиот случај приходот е ограничен до фиксен износ. Сопствениците на приоритетните акции и обврзници немаат право на управување со друштвото. Ова право можат да го добијат само ако постои можност за замена на овие хартии од вредност за редовни акции Prof. d-r Mirko Kulic, Finansijksi menadzment Megatrend Univerzitet primenjenih nauka, Beograd, 2003, Глава 4. Долгорочно финансирање, Трет дел финансирање на претпријатија, стр

54 2.5.2.Финансирање по пат на емисија на обврзници Поаѓајќи од начинот на исплата на главнината и каматата, обврзниците можат да се поделат на две групи, и тоа: еднократно исплатливи и повеќекратно исплатливи. Еднократно исплатливите обврзници (обврзници без купон) го обврзуваат емитентот да го исплати (врати) позајмениот износ на пари на инвеститорот на денот на втасување. Оваа еднократна исплата е еднаква на номиналната вредност на издадените обврзници, зголемена за соодветниот износ на камата. Овие обврзници ретко се емитуваат. Повеќекратно исплатливите обврзници (обврзници со купон) го обврзуваат емитентот на инвеститорите периодично да им ја исплаќа каматата до денот на доспевање, а номиналната вредност на обврзниците на денот на втасување. Кај овие обврзници исплатата на главнината на долгот се врши еднократно на денот на неговото втасување, додека каматата се исплаќа повеќекратно, најчесто, двапати годишно, според договорената номинална каматна стапка. На пазарот на капитал,денес, доминираат повеќекратно исплатливите обврзници. Со продажбата на ообврзниците емитентот го набавува потребниот позајмен капитал. Паричното примање од продажбата на обврзниците, по правило, е еднократно и настанува во моментот на нивната продажба. Врз основа на продажбата на обврзниците за емитентот настанува обврска инвеститорот да плаќа фиксна камата и на денот на втасување на обврзниците да ја исплати главницата на долгот. Со купувањето на обврзниците кај инвеститорите настануваат два парични тека, но спротивни во однос на паричните текови што настануваат кај емитентот. Финансирањето по пат на емисија на обврзници има определени предности, но и некои недостатоци. Имено, предностите се гледаат во следново: прво, емисијата на обврзници на деловниот субјект му овозможува да ја користи вкупната позајмица од позајмениот капитал во текот на времето на траење на заемот. Трошоците за плаќање камата на емитентот му ја намалуваат добивката, а со тоа му ги намалуваат и паричните издатоци за плаќање данок на приход. Ова не е случај со дивидендите, затоа што тие на акционерите им се исплаќаат од нето добивката; 53

55 второ, со емисијата на обврзници може лесно да се собере голем износ на потребен капитал преку негово позајмување од голем број мали кредитори, наместо да може да се направи од еден кредитор, а во тоа се состои и предноста на овој начин за финансирање во однос на финансирањето со банкарските или други кредити; трето, предноста од купувањето обврзници за инвеститорите е во тоа што главнината од вложениот капитал им се враќа еднократно, а не во делови, така што тие не водат сметка за реинвестирањето на деловите на главнината до конечното враќање. Покрај тоа, обврзниците имаат определено право на ликвидност, па на развиениот финансиски пазар можат многу брзо и лесно да се продадат. Недостатоците на ова финансирање се манифестираат на тој начин што: прво, исплатата на каматата на сопствениците на обврзниците е задолжителна и не зависи од остварената нето добивка или загуба. Доколку каматата не се исплати, тогаш може да дојде до ликвидација на емитентот; второ, конечната исплата на вкупната главнина на долгот паѓа одеднаш на денот на неговото втасување. Ова може да предизвика голем проблем за емитентот околу солвентноста. За овој проблем да биде надминат е потребно друштвото да има посебен фонд за откуп на обврзници и во текот на траењето на заемот да издвојува средства во фондот од остварената нето добивка. Вака собраните средства емитентот треба во меѓувреме да ги користи за финансирање на тековното работење или да ги вложи во хартии од вредност, главно за остварување принос. Друга можност да се зачува долгорочната финансиска рамнотежа во моментот на конечната отплата на обврзниците е ново задолжување. Во тој случај емитентот исплатата на обврзниците ја врши по пат на долгорочни кредити или капитал позајмен врз основа на нова емисија на обврзници; трето, слабоста на финансирањето по пат на емисија на обврзници се состои во тоа што во случај на инсолвентност на емитентот за инвеститорите настануваат проблеми околу наплатата на втасаната камата и главнина Prof. d-r Mirko Kulic, Finansijski menadzment Megatrend Univerzitet primenjenih nauka, Beograd, 2003, Глава 4 Долгорочно финансирање, Трет дел финансирање на претпријатија, стр

56 2.6. Финансирање со посредство на бизнис ангели,, Многупати, кога се започнува со бизнис, се започнува со мала заштеда, малку пари од банка, но најчесто тоа не е доволно. Се уште постои финансиска дупка. Таа дупка ја пополнуваме ние бизнис-ангелите. Џеф Ландин, бизнис-ангел Ризичниот капитал (venture capital) претставува формален или неформален облик на финансирање на мали, брзорастечки, но ризични фирми од коишто се очекува дека во иднина повеќекратно ќе ја зголемат вредноста на вложениот капитал. Семејството на ризичниот капитал го сочинуваат бизнис-ангелите, како неформален ризичен капитал, односно официјалните ризични фондови како формален ризичен капитал. Успешноста на кој било бизнис е директно поврзана со достапноста на финансиите. Секој бизнис-проект бара да се инвестира определена сума пари за да може да профункционира и да обезбеди финансирање на почетните и тековните бизнис операции. Доколку овие финансии лесно се достапни и претприемачот има добар бизнис план,заснован на уникатна бизнис идеја, тогаш успехот е гарантиран, и тоа не само за претприемачот, туку и за целото општество. Еден од начините за зголемување на достапноста на финансиите може да биде зајакнувањето на мрежите на бизнис ан,гелите. Бизнис ангели претставуваат еден интересен терминолошки израз кој е даден за цел да се добие еден впечатлив назив, што е полесен за паметење, а претставува синоним за финансиери. Бизнис ангелите можат да дадат средства во вид на : - грант (подарок); - без камата; - со минимална камата или - со нормална камата. На ваков начин давањето гаранција значително е олеснет, а средствата полесно се достапни. Тие, најчесто инвестираат поради желбата нивниот капитал да ја задржи својата вредност или поради љубов кон определено место или личност. Секако дека 55

57 сопствениците на овој капитал немаат против да стекнат профит, но нивните основни мотиви не се првенствено поврзани со профитот, па поради тоа тие даваат финансиски средства по поволни услови. Бизнис ангелите не претставуваат наивни луѓе кои тукутака ќе ги вложат своите пари, а да не проверат и да не се заштитат од можна злоупотреба и нерационално трошење на нивните пари, па затоа поволно е да им се презентира комплетниот бизнис план за проектите за коишто се планира реализација. Бизнис ангелите единствено ќе инвестираат во бизнисот само доколку сметаат дека тој бизнис ќе успее и ќе остварува профит. Пазарот на неформален ризичен капитал најмалку е разбран. Тој се состои од невидлива група богати инвеститори, честопати наречени бизнис- ангели, кои бараат можности за инвестирање од вид на акции во различни претприемачки потфати. Инвестирајќи обично од до САД долари, овие ангели ги обезбедуваат финансиските средства што се потребни во сите фази на финансирање, но особено во почетното финансирање (првата фаза). Фирмите финансирани од пазар на неформален ризичен капитал често обезбедуваат втора и трета рунда финансирање од професионални фирми со претприемачки капитал или пазарот на јавен капитал. И покрај тоа што е неразбран и непристапен за многу претприемачи, сепак пазарот на неформални инвестиции го содржи најголемиот фонд на ризичен капитал во САД. Иако нема потврда за големината на овој фонд или вкупниот износ на финансирање обезбедено од бизнис-ангелите, сепак одделни показатели даваат соодветните статистички податоци. 31 Доколку релевантните информации се добиваат преку финансиските медиуми, тогаш може да се претпостави дека фирмите со ризичен капитал најголемиот дел од финансиите ги обезбедуваат преку акционерски капитал, што го користат претприемачките друштва во текот на нивните развојни фази, односно, пред да ги емитираат своите први акции во јавноста. Потврдено е дека малку фирми, што имаат огромен потенцијал за раст, веднаш се поврзуваат со инвеститорите на ризичен капитал, и тоа многу порано пред да имаат производи или услуги што можат да се емитираат на пазарот. Но, бизнисите за личен интерес и оние од средните пазари никогаш не се јавуваат на радарот на инвеститорите на ризичен капитал. Оттука само 31 Pretpriemastvo, Robert D.Hisric,d-r, Majkl P.Piters,d-r, Din A.Seferd, d-r Глава 12 Неформален ризичен капитал, капитал за финансирање потфати, и станување јавен, Стр

58 мал процент од бизнисите со висок потенцијал стекнуваат ризични финансии. Наместо тоа, многумина, ако не и повеќето, средни и високопотенцијални бизниси добиваат акционерски капитал од класата инвеститори што се наречени бизнис-ангели. Имено,истражувачите Марк ван Оснабрехе и Роберт Џ.Робинсон пресметале дека ангелите обезбедуваат од триесет до четириесет пати повеќе финансии за претприемачките фирми, секоја година, за разлика од инвеститорите на ризичен капитал. Овде се наметнува прашањето кои се тие бизнис-ангели? Тие се поединци со висока нето вредност, односно тие се успешни бизнисмени или професионалци кои обезбедуваат капитал во првите фази на новооснованите бизниси, и тоа во форма на долг, акционерски капитал или и двете форми. Тие обезбедуваат финансии за новооснованите фирми и фирмите во ран развој што се : - премногу мали за да го привлечат вниманието на фирмите со ризичен капитал; - премногу ограничени во однос на нивниот потенцијал за приход за да ги заинтересираат фирмите со ризичен капитал; и - премногу ризични за банкарските заеми и за повеќето инвеститори на ризичен капитал. Токму затоа, бизнис-ангелите се инвеститори на ризичен капитал со мало р. Имено тие пополнуваат огромна финансиска празнина. Ангелите често се милионери, по сопствена заслуга, така што се навикнати на преземање пресметани ризици со нивните пари, т.е.ризици што имаат потенцијал за остварување исклучително враќање на финансиите. Многумина од нив уживаат во играта за изнаоѓање и искористување на комерцијалните можности. Бизнис-ангелите се успешни луѓе кои можат да придонесат (со совети и повратни информации кога се потребни да се развие бизнисот). Тие имаат и вредни локални мрежи што можат да помогнат. Без оглед на тоа дали бизнисот има потреба од добар адвокат, сметководствени услуги, банкар, набавувач, клучен вработен или простор за одделни канцеларии итн. избраниот ангел, обично, може да се поврзе со сигурни луѓе. Оттука бизнис ангелите имаат некои специфични карактеристики што можат да се искористат за: а) поврзување со бизнис ангелите. Иако повеќето бизнис ангели живеат во или околу одделна заедница, тие не се секогаш лесни за детектирање. За разлика од фирмите со ризичен капитал, бизнис ангелите не се рекламираат. Како повеќето луѓе кои самостојно успеале, своите инвестициски активности тие ги задржуваат за себе и за 57

59 својот круг доверливи соработници. Постои добра можност стопанственикот веќе да знае или да соработува со еден или повеќе ангели без да биде свесен за тоа. Во тој контекст е и прашањето како можете да ги истакнете вашите бизнис-потреби за да го привлечете вниманието на бизнис-ангелите од вашата област? Можеби најдобриот пристап е да се пронајде влез во нивната мрежа преку искусен адвокат, сметководител или други претприемачи. Препорачливо е да се консултираат адвокати за патентирање. Притоа треба да се објасни бизнис планот на вистинските луѓе. Доколку се направат овие нешта можеби ќе се пронајдат вистинските луѓе кои помагаат за поврзувањето со локалната мрежа на ангелите; б) користење организирани ангели. Бизнис-ангелите,обично,функционираат самостојно или во мали неформални и колегијални групи. Но, ова се менува како што се создаваат организациите и мрежите. Европските бизнис ангели стануваат подобро организирани. Значењето на бизнис ангелите веќе е согледано од Европската комисија со чија помош во 1999 година се формирала мрежата на европски бизнис ангели (EBAN- European Business Angel Network). Европската мрежа на бизнис-ангели (EBAN) е непрофитна асоцијација којашто тежнее кон зголемување на размената на искуствата меѓу ангелите инвеститори. Целта на EBAN е да обезбеди почетни start-up фондови за бизнис проектите. EBAN проценува дека постојат извори на инвестиции на бизнис-ангели во вредност од 3 милијарди евра во Обединетото Кралство, 20 милиони евра во Ирска, 1,5 милијарда во Холандија и 300 милиони евра во Финска. Мрежата нема податоци за други европски земји. 32 Ваквиот начин на финансирање во Република Македонија сеуште го нема заземено вистинското место, бидејќи нема основано мрежи на бизнис ангели преку кои ќе може да се олесни достапноста до финансиите, а исто така ангелите ангелите не можат лесно да се најдат. Во развиените земји, особено САД, бизнис ангелите се многу популарни. Како мерки коишто можеле да се преземат за интензивирање и поттикнување на бизнис ангелите во Република Македонија се предлагаат следниве: 1.националната и локалната власт да поттикнат и формираат мрежа на национално и локално ниво на бизнис ангели кои ќе бидат подготвени да инвестираат во нови бизнис 32 Pretpriemacki alatki, Ricard Luek I Alfred E.Ozborn помладиот; Глава 7. Ангели и инвеститори на ризичен капитал, стр

60 потфати. Без поддршка на националната и локалната власт ваквите мрежи не можат да заживеат; 2. универзитетите, како места каде што најмногу се поттикнува претприемачкиот дух и од каде што можат да излезат голем број претприемачи треба да воспостават и одржуваат контакти со можните бизнис ангели и да функционираат како врска меѓу идните претприемачи и бизнис ангелите, како инвеститори; 3. бизнис инкубаторите се места каде што се раѓаат и инкубираат новите бизниси, па затоа треба да воспоставуваат и одржуваат контакти со бизнис ангелите и воедно да претставуваат врска меѓу претприемачите и бизнис ангелите. Од друга страна, пак е потребна тесна врска меѓу бизнис инкубаторите, бизнис ангелите и универзитетите од каде што можат да произлезат иновациски и квалитетни високотехнолошки идеи; 4. стопанските комори треба да воспоставуваат и одржуваат контакти со бизнис ангелите и воедно да претставуваат посредници меѓу претприемачите и бизнис ангелите. Тие треба да ја интензивираат соработката со бизнис инкубаторите и универзитетите и да ја доведат на едно многу повисоко ниво. Исто така може да се формираат заеднички контакт-центри и канцеларии во коишто потенцијланите инвеститори би можеле да добијат информации за секој регион, идеја, проект...итн.; 5. бизнис ангелите треба да градат сопствени мрежи,што ќе бидат достапни за контакти од страна на идните претприемачи и сите на коишто им се потребни финансии за бизнис. 33 Доколку определем прептприемач поседува добра бизнис идеја и е сигурен дека може да ја реализира, тогаш обезбедувањето капитал (финансии) претставува клуч за нејзино реализирање. Ако не постои друг начин за финансирање, тогаш претприемачот може да користи средства од ризичниот капитал или venture capital. Овој систем на работење носи голем ризик од несупех, па поради тоа и имателите на капитал сакаат да го заштитат него од пропаѓања, бидејќи секоја идеја (колку и да е добра) не мора да значи дека е и профитабилна. Капиталистите свесно влегуваат во ризик иако знаат дека може некоја од инвестициите да пропадне. За претприемачот овој начин на финансирање е најлош, затоа што каматите, како и условите за добивање ваков капитал 33 Пост на М-р Илија Чубровиќ, коавтор на книгата Менаџмент на Претприемничкиот Бизнис и еден од креаторите на идејата за овој веб сајт 59

61 се најнеповолни. Имено при секое започнување со нов бизнис финансиерите го бараат комплетниот бизнис план, па откако ќе го анализираат се пристапува кон потпишување договори. Притоа, најчесто се бараат високи камати коишто се поткрепени со одделни хипотеки и гаранции. Во одделни случаи каматите се намалуваат за сметка на уделот во сопствеништвото на фирмата. Во овој случај најчесто изнесува 20-55%. Овде треба да се напомене дека секој договор може да биде различен, во зависност од условите коишто владеат на теренот. Имено договорот ќе зависи од следниве услови : - колку преприемачот е силен; - колку има свои средства; - колку брзо се развива пазарот; - дали веќе има фирма или сега треба да ја отвори; - во кој сегмент на пазарот се наоѓа или каде би се наоѓала новооснованата фирма... и сл. Доколку претприемачот нема пари и постои можност да не го реализира бизнис проектот, тогаш подобро е да прифати и неповолни услови, заштоќе оствари некоја финансиска придобивка, па може натаму (иако го изгуби сопствеништвото над својата фирма) да отвори нова фирма во којашто би го искористил стекнатото искуство и финансиите што ги стекнал од претходниот бизнис. Но, проблем се јавува, бидејќи никој не може да гарантира дека претприемачот одново ќе добие толку блескава идеја и дека следниот обид ќе му донесе успех. При исплатата на паричните средства финансиерите се залагаат да ја заштитат својата инвестиција,па поради тоа обезбедувањето на финансиите го делат на повеќе фази, со можност да се откажат во определена фаза од натамошното финансирање, особено ако не се спроведува она што било предвидено, без оглед на тоа што дотогаш инвестирале. Значи тие за секоја фаза определуваат извесен износ на капитал што ќе го издвојат, бидејќи секоја фаза носи различно ниво на ризик. Во наредната табела е даден приказ на ризикот во однос на фазите на развој на бизнисот 60

62 Табела 3. Ризик versus фази на развој ФАЗА РИЗИК ЗА РЕАЛИЗИРАЊЕ Seed капитал 80% Start-up капитал 60% Капитал за финансирање прва фаза 50% Капитал за финансирање втора фаза 40% Капитал за финансирање трета фаза 30% Bridge капитал 25% Од табелата се забележува соодносот меѓу фазите и ризикот, при реализирањето на бизнис идејата, и тоа: 1. почетната фаза на финансирањето се нарекува seed ( семеен капитал ). Тој е мал и им се дава на претприемачите за да го докажат својот концепт и да се квалификуваат за натамошна работа. Ризикот во оваа фаза е најголем, а со тоа и капиталот е најмал; 2. start-up капитал се дава за да се заврши фазата на развој на производот и иницијалниот маркетинг; 3. капиталот за финансирање на првата фаза се однесува на средствата што се потребни за финансирање на развојот на производот и започнување на комерцијалното производство и продажба; 4. капитал за финансирање на втората фаза, има за цел да обезбеди обртен капитал со којшто ќе може натаму да се функционира; 5. капиталот за финансирање на третата фаза, им се дава на фирмите што имаат растечки обем на продажба. Тој се користи за натамошни маркетинг активности, зголемување на обртните средства, експанзија на производните капацитети и натамошен развој на производот; 6. bridge капитал е потребен кога фирмата се наоѓа во преодна фаза и тој се користи како поддршка на деловните и организациските трасформации со што се заокружува финансирањето и започнува собирањето на профитите Пост на м-р Илија Чубровиќ, коавтор на книгата Менаџмент на претприемничкиот бизнис и еден од креаторите на идејата за овој веб сајт 61

63 Додека бизнис ангелите, обично, остануваат во сенка при финансирањето новите бизнис инвеститори на ризичен капитал имаат многу повидливо присуство. Инвеститор на ризичен капитал е поединец или фирма што бара огромни капитални придобивки со тоа што обезбедува акционерски капитал или финансирање поврзано со акционерскиот капитал за претприемачки можности со висок потенцијал, т.е. можности што имаат шанси да бидат искористени за значителни профити. Компаниите што ги привлекуваат инвеститорите на ризичен капитал претставуваат помалку од 1 процент од сите новоосновани бизниси. Многи е неверојатно дека некоја фирма со ризичен капитал ќе го прочита некој бизнис план, доколку нема еден или повеќе луѓе во раководниот тим кој создал/е успешен бизнис, како и можност за огромни приходи од продажбата. Поголемиот дел од компаниите што ги привлекуваат инвеститорите на ризичен капитал се бизниси што се занимаваат со технологија: софтвер, хардвер и интернет. Природните науки и биотехнологијата успеваат да присвојат дел од парите на инвеститорите на ризичен капитал. Она што е популарно кај инвеститорите на ризичен капитал се промените со текот на времето, односно нивниот интерес варира од компаниите за микропроцесори во 70. години од 20 век. до биотехнолошките и мобилните телекомуникации во 80 години од 20 век. Во текот на 90 години од 20 век. инвеститорите на ризичен капитал финансирале стотици интернет-компании, од коишто поголемиот дел веќе не постојат. Ова докажува дека дури и паметните луѓе со пари се подложни на одлична приказна или слепо верување. Бизнисите што најмногу ги привлекуваат инвеститорите на ризичен капитал имаат тенденција да бидат ризични, но со докажан раководен потенцијал, односно потенцијал за значителен раст. За овие финансиери првокласна личност со добра идеја е многу попривлечна за разлика од добра идеја со второкласно раководство. Голем број од компаниите што биле фокус на инвеститорите на ризичен капитал, се уште немаат развиено производ или услуга со пазарна вредност. Бидејќи инвестициите во овие компании немаат непосредна ликвидност, инвеститорите на ризичен капитал очекуваат дека нивните средства ќе бидат врзани во текот на неколку последователни години. Во умот на инвеститорот на ризичен капитал високиот ризик и ликвидноста се изедначени со високите потенцијални исплати. На пример, инвестицијата од 1,5 милион американски долари на Артур Рок во новооснованата компанија за компјутери,,епл била ризична, но таа била проценета на 100 милиони американски долари, три години подоцна, кога компанијата ги продала своите акции. Инвестицијата од 25 милиони американски долари од ризичен капитал во една мала служба за брза испорака наречена,,федерал 62

64 Експрес, вредела 1,2 милијарди долари во моментот на првата јавна понуда на акциите на компанијата. Оттука, доколку капиталот од овој извор е реална можност, тогаш е корисно да се знае од каде потекнуваат парите од ризичниот капитал, на кој начин е раководен протекот на капиталот во фирмите со висок потенцијал и како се дистрибуираат приходите? в) поврзување со инвеститорите на ризичен капитал. Ако специфичностите на компанијата се во согласност со нивните критериуми, тогаш постои можност да се пронајде фирма со ризичен капитал пред вие да ја пронајдете неа. Конкурентните инвеститори на ризичен капитал секогаш бараат ветувачки проекти. Тие одржуваат контакти со оние луѓе кои се наоѓаат во високотехнолошките средини. Доколку на фирмата и треба ризичен капитал не смее да чека тие да ја пронајдат неа. Значи не може да се чека се додека навистина не се јави потребата за финансиска инвестиција, ами треба да се обезбедат пари од ризичен капитал, и тоа шест до осум месеци пред тие навистина да станат неопходни. Еден пристап кон поврзувањето со инвеститорите на ризичен капитал е да се пронајде адресар на фирми со ризичен капитал и да се испрати извршно резиме на бизнис-план, преку е-пошта, до секој инвеститор на ризичен капитал кој специјализирал во определена област, одделна наука, компјутери, или сл. Ако инвеститорот на ризичен капитал е заинтригиран од испратеното резиме, тој или таа ќе го побараат целосниот бизнис план. Ангелите и инвеститорите на ризичен капитал можат да го обезбедат капиталот што му е потребен на секој успешен бизнис за искористување на својот потенцијал. Тие, исто така, се извори на корисни совети, а преку нивните мрежи тие можат да обезбедат пристап до одделни набавувачи, стратегиски партнери и раководни таленти. За која било компанија што се надева на првична јавна понуда од суштинско значење е да соработува со инвеститорите на ризичен капитал. Секоја добра фирма со ризичен капитал ги поседува софистикацијата, врските и искуството што е потребно за добивање првична јавна понуда, и тоа според условите што обезбедуваат максимална вредност за акционерите. Придобивките од надворешниот капитал често носат со себе висока цена. Ризичниот капитал може да биде најскапата форма на капитал што може да се искористи. Фирмите со ризичен капитал со голем удел во бизнисот можат животот на основачот на компанијата да го направата мизерен доколку не се соработува во хармонија. Таквата фирма можеби ќе постигне доволна контрола за да го 63

65 ,,отпушти основачот. Визијата на фирмата со ризичен капитал е што побрзо да се даде првична јавна понуда за компанијата или да се продаде бизнисот на голема корпорација, да се преземе готовината од инвестицијата и да се продолжи натаму. Основачот, од друга страна,сака компанијата да остане приватна и да го изгради своето царство во согласност со неговата долгорочна визија. Токму од таа причина многу претприемачи ги сметаат инвеститорите на ризичен капитал како нужно зло или во најлош случај, како,,капиталистички мршојадци Ризици во финансирањето Финансирањето на малите и средни бизниси има посебни одлики во споредба со финансирањето на големите компании. Главната дистинкција се состои во степенот на ризикот којшто, обично, се поврзува со малите и средни бизниси. Како една од главните причини зошто секој не се определува да отвори сопствен бизнис е ризикот. Ризикот е составен дел на животот и не е поврзан само за бизнисот. Секаде кадешто постои човечка активност, постои и ризик. Постојат голем број дефиниции за тоа што е ризик. Заеднички елементи на сите тие дефиниции е неопределеноста на исходот и загубата како еден од можните резултати. Основни карактеристики на ризикот се: 1. тој делумно е непознат. Работата на секој претприемач би била премногу лесна, д,околку може лесно да се предвиди ризикот. Најголемиот проблем е што тој делумно е непознат затоа што се однесува на иднината; 2. ризикот се менува со текот на времето. Бидејќи бизнисот функционира во динамично окружување не може да се очекува дека ризикот ќе биде нешто стандардно, освен дека секогаш ќе постои; 3. ризикот може да се предвиди. Од друга страна, ризикот е нешто што, доколку се сака може да се предвиди преку еден систематски процес; 4. ризикот може и треба да се управува. Врз основа на соодветните анализи на одделни бизнис елементи ресурсите можат да се насочат кон елиминрање или 35 Ricard Luek I Alfred E.Ozborn помладиот; Pretpriemacki alatki Глава 7. Ангели и инвеститори на ризичен капитал, стр

66 намалување на ризичноста во соодветното подрачје, каде мшто се очекува тој да се јави. 36 Ризикот може да се подели на: финансиски и нефинансиски ризик. Финансискиот ризик, како и самиот назив претставува состојба на неизвесност кај финансиската загуба. Нефиннсискиот ризик нема никакви финансиски последици; шпекулативен и чист ризик. Шпекулативниот ризик е состојба кога постои можност за загуба, но исто така постои и можност за добивка. Чистиот ризик е состојба кога постои само можност за загуба или никаква загуба. Постојат определени фактори што го зголемуваат или намалуваат ризикот во одделна земја или на ниво на определена стопанска гранка. Надворешните фактори на ризикот се поврзуваат со економското, правното, социјалното, технолошкото и демографското окружување. Внатрешни фактори се оние фактори што се во рамките на определен деловен субјект, структура на вработените, мотивација, стратегија... итн. Доколку и натаму се делат ризиците, тогаш можат да се поделат на: деловни ризици,т.е. ризици што ги презема определен бизнис за да оствари профит,т.е. маркетинг активности, набавување нова техника и технологија, аплицирање за кредит итн. Она што е битно е можноста да се контролираат овие ризици: општ ризик или ризик што никој не може да го контролира. Овие ризици тешко се предвидливи и поради тоа не може да се постигне адекватна заштита од нив. Но,она што најмногу ги интересира потенцијалните (и не само потенцијалните) бизнисмени е кои ризици се јавуваат во бизнисот. Имено, тука спаѓаат: кредитниот ризик, т.е. веројатноста дека должникот нема навреме да ги извршува своите обврски, да го отплаќа основниот долг и каматата, според договорените услови; девизен ризик, односно ризик од непредвидлива промена на девизните курсеви меѓу две валути;

67 оперативен ризик, што предивикува загуба којашто настанува како резултат на неадекватните или неуспешни внатрешни процеси, луѓе и системи, а како резултат на одделни надворешни настани; ликвидностен ризик. Овој ризик се јавува кога банката да не може да обезбеди доволно парични средства за измирување на своите краткорочни обврски во моментот на нивното втасување, или да ги обезбеди потребните средства со многу повисоки трошоци. 37 Инвеститорите и банките честопати се воздржуваат од финансирање на новоформираните и мали бизниси заради нагласеното присуство на ризик. Во исто време, и деловните субјекти недоволно ги разбираат стравувањата на банките, такашто доаѓањето до потребната финансиска поддршка станува уште потешко. Малите и средни бизниси се поризични за финансирање, во однос на големите бизниси,пред се поради повеќе фактори, и тоа: постоењето асиметрични информации. Ова е најопштиот фактор што објаснува зошто малите и средни бизниси се поризични за финансирање во споредба со големите бизниси. Асиметричните информации доаѓаат до израз затоа тоа што претприемачот или основачот на фирмата, којшто бара потенцијални инвеститори секогаш располага со повеќе информации за сопствената бизнис-идеја, што честопати не ги открива пред ивеститорот, поради што тој треба да истражува и проверува за да се убеди во профитабилноста на проектот. Асиметричните информации го создаваат проблемот на погрешно избирање или негативна селекција. Негативната селекција се јавува кога некој не може да направи разлика меѓу две лица, каде што едното ги има бараните квалитети, а другото не. Бидејќи е невозможно да се направи разлика, лицето без бараниот квалитет има тенденција погрешно да ги претстави своите атрибути, а да каже дека ги има бараните квалитети. На пример, одделни претприемачи ги имаат бараните квалитети да создадат успешна компанија, а некои не. Ако инвеститорите не можат да ги разликуваат оние претприемачи кои се без способности да создадат успешна компанија, тогаш ќе го имитираат однесувањето на другите за да го добијат финансирањето. Притоа ќе глумат дека поседуваат вештини, информации или искуство што го немаат, па во ваква ситуација потенцијалниот инвеститор тешко ќе донесе 37 Пост на Предраг Стојковски, понеделник,22 август,2011 година 66

68 одлука да инвестира или ќе се откаже од инвестирањето, доколку не може да ги открие потребните информации; ризик од негативен финансиски резултат. Ризикот од остварување негативен финансиски резултат, најчесто предизвикува пад на производството и продажбата,но и пад на продажните цени. Компаниите што имаат постојани мали трошоци имаат и помал ризик од остварување загуби. Кога постојаните трошоци се големи, тогаш поголем е и ризикот за остварување позитивен финансиски резултат; ризик дека нема да бидат наплатени побарувањата. Ризикот дека доверителите нема да ги наплатат своите побарувања, најчесто, настанува поради преголемата задолженост на компаниите. Кога одделна компанија оди во ликвидација, доверителите не можат во целост да ги наплатат своите побарувања, ако таа работела со загуба што била поголема од сопствениот капитал. Во тој случај доверителите претрпуваат загуба што е еднаква на разликата меѓу загубата и сопствениот капитал. Оттука кредиторите побрзо би финансирале компании за кои што што сопствениот капитал е поголем, затоа што тоа претставува гаранција дека побарувањата ќе им бидат наплатени; слаб менаџмент. Малите бизниси, особено во почетната фаза, се уште немаат воспоставено менаџерска екипа. Во првите две фази претприемачот истовремено е и сопственик и управувач со фирмата, односно функцијата на сопственост и управување се споени во една личност, т.е. во личноста на претприемачот. Кон крајот на втората и почетокот на третата фаза на претприемачката фирма, кога производството и продажбите започнуваат, побрзо да растат, претприемачот се соочува со поголем готовински тек, па станува самоуверен, носи брзи и често погрешни одлуки, продолжува сам да управува, не делегира функции и одговорности на други луѓе во фирмата, не воспоставува менаџерски тим итн. Оваа фаза од животниот циклус се нарекува Go-Go фаза или фаза кога претприемачите, обично, навлегуваат во замката на основачот и можат да ја уништат фирмата. За да се спречи уништувањето на фирмата, претприемачот мора да воспостави менаџерски тим. Бидејќи фирмата е окрупнета тој не е во состојба сам и нема неопходна компетентност да ги извршува менаџерските функции во неа; производната програма. Малите бизниси имаат диверзифицирана производна програма, односно таа често се потпира само на еден производ или на една линија производи; 67

69 референца. Исто така тие ретко поседуваат референци за долгогодишен успешен бизнис, а најчесто се работи за сосема нови бизниси, т.е. за формирање нов бизнис; реномиран производ. Производите на малите и средни претпријатија многу често не се воведени на пазарот, иако може да се работи и за сосема нови производи/услуги; обезбедување на финансиерот. Малите и средни бизниси ретко имаат што да понудат како покритие за средствата што би ги добиле од финансиерите; подготвеност за соработка. Сопствениците на малите и средни бизниси многу често не сакаат да мобилизираат финансиски средства преку емисија на акции или удели, бидејќи не сакаат да ја делат сопственоста и контролата брз бизнисот; 38 други ризици. Во литературата се наведуваат и други фактори што придонесуваат ризикот за финансирање на малите и средни бизниси да расте и коишто го отежнуваат нивниот пристап до изворите за финансирање. Меѓу нив позначајни се: недостигот на колатерал и одбивањето на претприемачот да ја дели сопственоста со други луѓе. Во раните развојни фази малите фирми немаат доволно колатерал за обезбедување на кредитот и проблемот особено се усложнува ако претприемачот не располага со доволно вреден личен имот којшто би го заложил за да добие банкарски кредит. Оттука одбивањето на претприемачот да ја дели сопственоста со други луѓе се јавува како значаен проблем. Во литературата редовно се нагласува дека еден од основните мотиви на претприемачот за формирање сопствен бизнис е желбата за независност, т.е. желбата да се биде газда сам себеси Избор на извори за финансирање во различни фази од развојот Финансирањето е значаен фактор што го детерминира опстанокот и растот на малите и средни претпријатија. Основањето и ширењето на бизнис активностите, односно развојот на новите производи/услуги и инвестиции, опремата и човечките ресурси директно се условени од можностите на бизнисот да ги задоволи потребите за капитал. Малите фирми, по правило, ги основа поединец или група од неколку луѓе кои имаат претприемачка идеја, располагаат со сопствени средства или имаат 38 Претприемништво Таки Фити, Верица Хаџи Василева Марковска, Мифорд Беитмен Економски факултет, Скопје 1999 ; Глава 5 Мерките и инструментите на политиката на помагање на развојот на малите и средните претпријатија и претприемништвото, стр Финансиски менаџмент Проф. Др Мирко Кулич, Трет дел Финансирање на претпријатија, Глава 1 Основи на финансирање на претпријатијата стр

70 финансиска помош од семејството и/или пријателите во замена за учество во работењето. Доколку фирмата е успешна многу брзо ќе се јави потребата за ширење на бизнисот и иновациите. Но, тогаш настапуваат проблемите за обезбедување финансисите средства што е многу тешко за малите за разлика од големите компании. Малите и средни бизниси обично се соочуваат со ограничен пристап до поволните извори за финансирање и до пазарот на пари и пазарот на капитал,и тоа особено во поглед на условите и цените за нивното користење. Отежнатото финансирање е најголема бариера за растот и развојот на малите и средни претпријатија. Во почетните фази на раст повеќето мали бизниси се потпираат на сопствените извори за финансирање. Значи најтешко е да се обезбедат средства за финансирање на rfaboteweto во раната фаза на раст. Во оваа фаза е потребно да се обезбеди почетен капитал за финансирање. Друг вид капитал што треба да се обезбеди (во оваа фаза) е оснивачкиот капитал што служи за финансирање на развојот и продажбата во почетната верзија на производот за да се утврдат можностите за негова комерцијализација. 40 Во подоцнежните фази од животниот циклус потребата за капитал ги преминува интерните можности на сопственикот и тогаш тој мора да ја разгледува можноста за користење екстерни извори за финансирање за да обезбеди средства за неопходните инвестиции и развој на работата. Финансирањето од екстерни извори е посебно проблематично за start-up и повеќето млади бизниси коишто немаат историја во работењето и им недостасуваат средства, како за иновациските проекти,така и за другите многу ризични. За обезбедување финансиски средства малите и средните бизниси можат да користат интерни и екстерни извори, но и нивна комбинација. Деловните субјекти најчесто, користат интерни извори за финансирање под коишто се подразбираат сопствените парични средства, средствата од нераспределните добивки или од продажбата на имотот. Меѓу екстерните извори се разликуваат формални и неформални извори на финансирање. Неформалните извори се оние средства што се собрани од семејството, пријателите или богати поединци, додека пак формалните извори ги опфаќаат различните видови традиционални задолжувања ( кредитите на комерцијалните банки 40 Dr Blagoje Paunovic, Preduzetnistvo I upravljanje malim preduzecem, Ekonomski fakultet Univerzitet u Beogradu, 2012 г; Глава 7. Финансирање на мали и средни претпријатија; Втор дел Финансиски животен циклус на претпријатијата, стр

71 и други финансиски институции, микрокредитирањето, лизингот ), како и фондовите на ризичен капитал, факторингот итн. Меѓутоа компаниите најчесто користат комбинација од повеќе различни извори за финансирање,водејќи притоа сметка за односот меѓу сопствениот и позајмениот капитал. Достапноста до различните извори за финансирање се менува со текот на животниот циклус на деловниот субјект, и тоа во зависност од фазите на раст, целите и потенцијалот за раст, секторот во којшто тој работи и односот на менаџментот спрема ризикот. Во настојувањето потребните финансиски средства да ги обезбеди од најповолни извори, претпријатијата во текот на целиот животен век се соочуваат со дилемата: сопственички капитал или задолжување? Имајќи ги предвид бројните предности и недостатоци на двете алтернативи, оптималната структура за финансирање, во голема мера, ја детерминираат целите на растот и развојот на секој ентитет. Според сопственичкиот капитал, малите и средни бизниси располагаат со следниве четири извори: - сопствени средства; - средства од семејството и пријателите; - средтсва од неформални инвеститори; и - средства од формални инвеститори. Во почетокот од животниот век на деловниот субјект, бројот на расположливи извори за финансирање е многу мал. Привлекувањето на екстерни финансиери е отежнато. Кредитната способност на младите бизниси е слаба. Но, како што компанијата станува постара и поголема, доаѓа до диверзификација на достапните извори за финансирање. Во раните фази бизнисот во најголема мера, се потпира на сопствените средства и заемите од пријателите и семејството. Но, растот на фирмата интерните финансиски можности се исцрпуваат, а се зголемуваат можностите за користење надворешен капитал. Финансирањето, во голема мера, зависи и од видот на деловниот субјект. Во почетната и start-up фазата личната заштеда и заемот од семејството и пријателите претставуваат најзначаен извор за финансирање кај повеќето претприемачи. Финансирањето со задолжување кај комерцијалните банки и други финансиски институции се користи само ако е неопходно и под услов да е достапно. Задолжувањето,во оваа фаза, е проблематично. Претприемачите преферираат финансиска флексибилност, па поради тоа настојуваат да избегнат плаќање ануитети, како и високи трошоци што се придружни на. Во фазата на раст паричните средства на претприемачот се исцрпени, па поради тоа финансирањето од екстерни извори добива 70

72 поголемо значење. Со растот на малите и средни бизниси задолжувањето станува атрактивен извор за финансирање. Но, задолжувањето, секогаш е скап извор за финансирање. Кредитирањето на малите и средни бизниси не е профитабилно за банките заради изразениот ризик околу враќањето на средствата, високите административни трошоци, но и затоа што малите и средни претпријатија немаат адекватна книговодствена евиденција, не поднесуваат финансиски извештаи и немаат бизнис планови. Традиционалите компании, во оваа фаза, често користат факторинг, лизинг и трговски кредити. Факторингот претставува продажба на побарувањата од купувачите на специјализирани финансиски институции пред рокот на втасување за наплата. Лизингот е многу чест извор за финансирање во земјите во транзиција во којшто деловните субјекти немаат доволно парични средства за купување опрема и технологија. Имено, станува збор за договорен однос меѓу лизинг компанијата и примачот на лизингот, при што опремата или возилата се даваат на користење на примачот на лизинг на определен временски период. Трговските кредити, како облик на краткорочно финансирање, се кредити што добавувачите им ги одобруваат на купувачите, со што им овозможуваат одложено плаќање на купените прозиводи и/или услуги. Тие се важен инструмент при управувањето со паричните текови. За компаниите со среден потенцијал на раст и за брзорастечките мали и средни бизниси, ризичниот капитал е попогоден извор за финансирање од задолжувањето кај банките. Во случај на финансирање по пат на ризичен капитал не е потребно обезбедување средства како при задолжувањето кај банките. Високопотенцијалните компании имаат најшироки можности за комбинирање на различните извори за финансирање. Но, за фирмите со мал потенцијал на раст е карактеристично, во текот на целиот животен циклус, да им бидат достапни само ограничен број на извори за финансирање. Во фазата на зрелост овие компании доминантно се потпираат на средствата од нераспределената добивка и задолжувањето кај банките. Компаниите со висок потенцијал на раст користат кредити од комерцијалните бани и други финансиски институции, но во оваа фаза неопходните средства се собираат и преку емисија на акции, како и од различни инвеститори. Кредитите на банките се уште најзначаен извор за екстерно финансирање во текот на животниот циклус на најголемиот број мали и средни бизниси. На овој начин тие финансираат инвестиции, обртни средства и залихи. Условите за кредитирање на малите и средни бизниси се разликуваат од една 71

73 земја до друга, но секогаш помалку се поволни од оние под коишто се задолжуваат големите компании. Причината за тоа треба да се бара во фактот дека кредитните потреби на овие две групи деловни субјекти се многу различни. Најголемот проблем на банките при одобрувањето кредити на малите бизниси се однесува на недостатокот на адекватна книговодствена евиденција, проблеми во обезбедувањето кредити и неповолниот кредитен рејтинг. Најголемите проблеми на малите и средните бизниси при користењето на овие извори за финансирање се : високите каматни стапки, лимитираниот износ на кредит, долгите и скапи процедури при обработката на барањата, проблематичните средства за обезбедување и сл. *** За основање и успешно функционирање на малите и средните бизниси се потребни соодветни извори за финансирање, главно од аспект на нивната природа и големина. Обезбедувањето на тие извори бара ангажирање финансиски средства што можат да бидат дадени под различни услови на финансирање. Кредитот претставува отстапување определен износ на парични средства на корисникот од страна на банката со обврска тој да ги врати одобрените средства во договорениот рок, и плаќање камата на начин и рокови предвидени со договорот за кредит. Кредитот треба да биде усогласен со животниот век на проектот што се финансира. Пазарот на капитал е збир на односите меѓу понудата и побарувачката на долгорочни хартии од вредност. Преку него доаѓа до размена на паричните средства од оние што ги имаат средствата на оние на коишто им се потребни, при што корисниците плаќаат определен надоместок на позајмувачите, во вид на камата. Како резултат на операцииите на пазарот на капитал доаѓа до креирање соодветни хартии од вредност, акции и обврзници. Деловните субјекти преку емисијата на акции можат да приберат голем обем на финансиски средства, без опасност од зголемување на нивото на задолженост. 72

74 Обврзницата е сертификат што покажува дека деловниот субјект позајмил определена сума пари и ветува дека ќе ја врати во определен ден во иднина. Обврзниците, како извор за финансирање, се користат како погоден начин за да се разбијат долгорочните потреби за капитал во помали износи што на компаниите им овозможува да приберат поголема сума пари, во споредба со парите што би можеле да ги добијат од само еден кредитен извор. Акциите и обврзниците, како извори за финансирање на деловните субјекти имаат свои предности, но и недостатоци во однос на другите извори за финансирање. Одлуката за финансирање припаѓа во групата на исклучително важни одлуки на финансиските менаџери, бидејќи вклучува одлука за тоа кои извори за финансирање треба да се користат во различните фази од развојот на деловниот субјект. Имено, станува збор за одлука што треба да биде донесена врз основа на политиката за финансирање, финансиската положба на компанијата, ставот на менаџментот во однос на промените во државниот контролен пакет акции и сл. Дефинирањето на потребите на деловниот субјект во однос на соодветните извори за финансирање финансискиот менаџер мора да ги услогласува со постојните услови на пазарот, достапните извори и флексибилноста што е поврзана со карактеристиките на поединечните финансиски инструменти, имајќи ги предвид и иновациите на финансиските инструменти. 73

75 3.ФИНАНСИРАЊЕ НА МАЛИТЕ И СРЕДНИ БИЗНИСИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 3.1.Состојби и перспективи во финансирањето Покрај економската криза, како главен трансформатор на националната економија, во секоја земја се и приватните бизниси. Тие се еден од важните сегменти за создавање нови работни места, зголемување на извозот, создавање иновациски производи и услуги, поголема промоција на домашните производи на странските пазари итн. Речиси во сите земји во светот бројот на мали и средни претпријатија изнесува меѓу 95% и 99% од вкупниот број приватни компании. За секторот на мали и средни бизниси од приоритетна важност е да се утврди конзистентна национална политика за поддршка на нивниот непречен развој и стекнување поголемата улога во значењето за економскиот развој на земјата. Во Република Македонија секторот на мали и средни претпријатија претставува 99% од вкупниот број постојни деловни субјекти. Бројот на регистрирани деловни субјекти во Македонија бележи постојан раст. Најголемиот дел од тие деловни субјекти спаѓаат во категоријата мали бизниси. Малите бизниси претставуваат важен сегмент во вкупната национална економска активност. Табела4: Број на регистрирани субјекти Година Број на субјекти Извор: Централен регистар 74

76 Според табела 4, малите претпријатија заземале 98,8% од вкупниот број активни деловни субјекти за 2013 година, што е важен показател за учеството на оваа категорија ентитети во економијата на земјата. 41 Финансиите се најзначајната форма за поддршка којашто е потребна за да се обезбеди влез на нови учесници и развој на новите бизниси. Без широкоразвиен финансиски пазар, практично е неможно да се одржи определено ниво на инвестициска активност, т.е. определено ниво на влез на нови учесници на пазарот и развој на постојните. Оттука, финансирањето е едно од најважните подрачја за поттикнување на развојот на малите и средни бизниси. Финансирањето на малите и средни бизниси претставува голем проблем речиси во сите земји. Во почетокот, при нивното основање најзначаен извор се заштедите на основачите, пријателите, роднините и други извори од неформалниот пазар на капитал. Во наредната фаза пак, во фазата на раст на бизнисот веќе започнуваат да му стануваат подостапни некои кредити, првенствено за обртни средства од комерцијалните банки, но големо значење играат и кредитите од добавувачите. Малиот деловен субјект може пообилно да ги користи погодностите што се нудат на формалниот пазар на капитал, па дури и кога ќе премине во повисоката фаза на својот развој, т.е. кога ќе стане среден ентитет. Во многу земји постојат низа институционални погодности што имаат за цел да го стимулираат финансирањето на малите и средни претпријатија. Најчесто применувани системи за поддршка се специјализираните одделенија, сектори или фондови во рамките на банките за развој, потоа одобрувањето средства на развојните банки од одделните држави од страна на меѓународни организации, но со намена за финансирање на овие деловни субјекти, како и шеми за државни гаранции на банките што им одобруваат средства на малите и средни бизниси. Банките се значајни од аспект на тоа што обезбедуваат два основни типа услуги за претприемачите, а тоа се парите и советодавната поддршка. Најчесто банките влегуваат во финансирањето со кредити, но во одделни случаи тие обезбедуваат и акционерски капитал. Воведувањето нови инструменти за финансирање на високоризичните вложувања доведува до раст и развој на постојните и новите бизниси, создавање нови работни места, зголемување на извозот со висока додадена вредност итн. Во контекст на перспективите за подобрување на состојбите со финансирањето на овие бизниси,

77 според најновите истражувања, може да се заклучи дека тие најмногу за залагаат за подобрување на следниве подрачја: намалување на даноците, достапност до финансиите, учество на јавните тендери, директна финансиска помош, бизнис инкубатори во секоја општина, намалување на придонесите за вработените, првите три години од започнуваето со работа на определен бизнис да се овозможи ослободување од плаќањето даноци, ослободување на дел од даноцитр на оние деловни субјекти што ќе ангажираат практиканти-редовни студенти, поефикасна администрација, пофлексибилна, попродуктивна и образована државна администрација, обезбедување законска регулатива за задолжителни интерни обуки за вработените, зголемување на квалитетот во образованието и воведување повеќе практична настава, зголемена контрола кај комисиите за доделување кредити за самовработување, наалување на рокот за реализација на судските постапки во врска со наплатата, т.е. постојните просечно над 365 дена да се сведат на пристојни денови, дебирократизација на јавната администрација, поттикнување на жените претприемачи, обезбедување стабилна и правна држава, поголема достапност до статистичките податоци за команиите

78 Финансирањето од страна на бизнис ангелите претставува специфична форма за финансирање на претприемачките проекти. Бизнис ангелите се многу развиени во светот, особено во САД, Австралија и Канада, а повеќе и во земјите од Европската унија. Тие се важен дел од секоја развиена економија. Компаниите се соочуваат со потешкотии при пристап до финансиите во раните фази на раст, без оглед на технолошката супериорност или потенцијалот на бизнис идејата. Бизнис ангелите се одличен начин за финансирање start-up бизнисите, особено оние што се ориентирани кон иновации. Овој тип финансирање, освен што е распространет во САД, своја примена наоѓа и во Европа, и на Балканот. Иако во Р.Македонија е воспоставена мрежата на бизнис ангели, уште нема податоци дека настапила фазата на инвестирање. Имено иницијално биле пријавени 10 инвеститори, но уште нема склучен договор меѓу инвеститор и претприемач. Причината за неуспехот се смета дека е кај самите претприемачи, чии очекувања и размислувања не се вклопуваат со оние на бизнис ангелите. Мрежата на бизнис ангели претставува концепт што добро е познат во поразвиените земји. Неговата идеја е да ги поврзува start-up компаниите од Р.Македонија со потенцијакните инвеститори-бизнис ангели. Вмрежувањето на потенцијалните бизнис ангели во земјава овозможува тие да ја зачуваат својата приватност и капиталот со којшто тие располагаат и вложуваат да остане анонимен. Во моментот во Р.Македонија има 13 бизнис ангели што се подготвени да инвестираат во перспективни бизнис идеи Компаративна анализа на облиците за финансирањето во развиените земји и во Република Македонија Кредитно-банкарските институции долго време биле традиционален метод за финансирање на малите и средни бизниси. Најпознати меѓу овие традиционални методи се следниве: формирање специјализирани сектори или фондови во рамките на развојните банки или развојните фондови; 77

79 Меѓународната банка за обнова и развој, Меѓународната финансиска корпорација, Европската банка за обнова и развој или некоја друга меѓународна организација може да им обезбеди кредитна линија на националните развојни банки или фондови со специјална намена за финансирање на малите и средни бизниси. обезбедување државни гаранции за кредитите што малите и средни бизниси ги земаат од банките без голема хипотека. Како типичен пример за таква институција често се споменува Корпорацијата за осигурување депозити и гаранции на кредити од Индија или Deposit Insurance and Credit Guarantee Corporation, којашто ги гарантира кредитите што се одобруваат за малите и средни претпријатија, и тоа во износ до 90% од вредноста на кредитот. Натаму се споменува Фондот на обединетите нации за развој на капиталот од Гамбија што гарантира 75% од банкарските кредити коишто им се даваат на малите и средни претпријатија. Ваквата практика за одобрување кредити за финансирање на малите и средни бизниси беше присутна не само во земјите во развој, на пример, туку и во развиените земји, како Велика Британија и САД. Но, овие кредити, најчесто, биле краткорочни и среднорочни, така што малите бизниси реално се соочуваle со многубројни проблеми насекаде во светот. За разлика од овие земји, континенталните европски банки имаат подолга традиција за одобрување акционерски капитал на своите клиенти и тие ја познаваат практиката да земаат поактивна улога во развојот на нивните компании. Оваа практика, во најмала рака, е позната од 1822 година кога се оформила Societe Generale од Белгија којашто имала за цел да ги промовира инвестициите во новооснованите компании. Друга таква многу позната институција е Credit Mobilier од Франција, којашто била основана во 1852 година. Овие институции го формираа својот паричен фонд од штедните влогови и од продажбата на сопствените акции. Средствата што ги остваруваат ги даваат на кредит или ги инвестираат во акции во проектите на своите клиенти. Најчесто тоа биле долгорочни индустриски или инфраструктурни проекти. Токму затоа се смета дека Credit Mobilier претставува основоположник на современите развојни банки, но таа подоцна, (со своето искуство) помогнала да се основаат слични универзални банки во Германија, Австрија, Шпанија и Холандија. Ова искуство на Credit Mobilier уште се експлоатира, но поради лошиот финансиски менаџмент на банката, таа пропаднала во 1867 година. 78

80 Банките можат да обезбедат неколку вида финансирање, во зависност од периодот што е потребен да се земат финансиските средства, ризикот што е поврзан со одделниот проект, можностите за враќање на средствата, стапката на враќање и природата на сопственоста. Во развиените пазарни економии највообичаен и наједноставен метод за краткоточно кредитирање, чијшто износ не е многу голем, е пречекорувањето на сопствените влогови во банките (overdrafts). Тоа се краткорочни влегувања во црвено салдо, што можат да си го дозволат одделни проекти, фирми или поединци. Имено, тоа е најлесната форма на кредит и е многу флексибилна. Таа може лесно да се договори за определен аранжман и тој може лесно да се прекине, бидејќи не се работи за многу големи износи на средства ниту за долг период. Долгорочните кредити, обично, се одобруваат со определено обезбедување за банката, односно со определена хипотека. Во поразвиените земји се формираат определни програми за обезбедување кредити на претприемачите, така што тие даваат гаранции до определен процент на кредитот, до определено ниво и за определен период. Вообичаено е тие кредити да бидат со повисока каматна стапка, но во одделни случаи тие вршат многу значајна функција. На пример,бирото за вработување во Велика Британија гарантира до 70% од вредноста на кредитите или (во маса) до износ од САД $. Овие кредити се среднорочни и се одобруваат за период од 5 до 7 години. Советодавната функција на банкарските и другите финансиски институции може да се смета како позначајна и од самите финансиски средства што ги одобруваат. Имено, тие ги поддржуваат компаниите во текот на целиот нивен животен век, во развојот и во растот, но особено во фазата на интернационализација. 43 Финансирањето на малите и средни бизниси во македонската економија беше голем проблем, особено во првите пет-шест транзициски години. Голем дел од актуелните претприемачи во Р.Македонија својата деловна активност ја започнаа со релативно скромен/сопствен/почетен капитал, често потпомогнати со заеми од роднини или пријатели во готови пари или, пак, со стока на почек (стоковен кредит). Проблемот во Р.Македонија се состои во тоа што отсуствува ризичниот капитал којшто 43 Таки Фити, Верица Хаџи Василева Марковска, Мифорд Беитмен, Претприемништво Економски факултет, Скопје 1999 ; Глава 5 Мерките и инструментите на политиката на помагање на развојот на малите и средните претпријатија и претприемништвото, стр

81 има круцијално значење за финансирањето и растот на МСП. Со оглед на фактот што каматните стапки во македонската економија останаа енормно високи, делот од неформалниот капитал од сопствените заштеди и заеми од семејството и пријателите за малите бизниси долго време остана единствен можен извор за нивно финансирање. Во таква ситуација претприемачите, кои беа готови да се задолжат со високи каматни стапки кај комерцијалните банки, не можеа тоа да го направат, па беа принудени да се задолжуваат кај приватни лица со вонредно високи, практично лихварски, каматни стапки. Согледувајќи ги ваквите проблеми Владата на РМ реши да мобилизира кредити за потребите на МСП од меѓународни извори што би биле гарантирани од неа. Тоа и се случи, така што овие средства, по 1996 година, беа обезбедени под значително пониски каматни стапки од просечните банкарски каматни стапки во земјата, а со тоа проблемот за финансирање на МСП донекаде се ублажи. Кредити дадени од банки и штедилници 44 Табела 5: Износ на вкупни кредити дадени во периодот од 2003 до 2014 година Извор: НБРМ, Квартални извештаи 80

82 Според табела 5, износот на вкупните кредити е во постојан раст започнувајќи од 2003 година, кога се дадени кредити, па до 2014 година, кога бројот на дадени кредити изнесува Тоа е така затоа тоа што се намалуваат каматните стапки. Табела 6: Износ на кредити дадени во периодот од 2003 до 2014 година, во денари Според податоците од табела 6, може да се забележи дека износот на кредити дадени во денари постепено се зголемува од година во година, така што од 2003 година изнесува , додека во 2011 година тој изнесува Зголемувањето е последица на каматната стапка и поради тоа што се намалува бројот на девизните кредити. (на пример, во 2010/2011 година каматите биле околу 16%). Табела 7: Износ на кредити дадени во периодот од 2003 до 2014 година, во странска валута

83 Според табела 7, може да се забележи дека до 2011 година има раст бидејќи каматната стапка била пониска во однос на денарите. Во 2012 година се забележува намалувањ, главно поради нестабилноста на странските валути (на пример, швајцарскиот франк, американскиот долар, австралискиот долар). Ратата на кредитот се плаќа во денари, но според продажниот курс на странската валута. Табела 8: Годишни стапки на раст на вкупните кредити дадени во периодот од 2003 до 2014 година , , , , , , , , , , ,95 Од табела 8 може да се заклучи дека стапката на раст на вкупно дадените кредити постојано варира, така што највисока е во 2007 година, (39,18), а најниска е во 2009 година (3,51). Во овој случај се јавуваат нефункционални кредити и се зголемуваат мерките на претпазливост кај банките при пласирањето на кредитите, се менуваат 82

84 условите за кредитирање и сл. Во 2014 година одново се форсираат олеснителни околности за кредитирање. Табела 9: Годишна стапка на раст на кредитите дадени во периодот од 2003 до 2014 година, во денари , , , , , , , , , , ,78 Стапката на раст на кредитите (според оваа табела) укажува на постојани промени, така што таа највисоко се искачува во 2007 година со (42,24), а најниска е во 2010 година. Табела 10: Годишна стапка на раст на кредитите дадени во периодот од 2003 до 2014 година, во странска валута , , , , ,24 83

85 2009 1, , , , , ,97 Според податоците претставени во табелата 10 се забележува постојано намалување и зголемување на стапката на кредити. Тоа е резултат на нестабилноста на валутата, и нефункционалните кредити, па поради тоа НБРМ апелира до банките да се намали одобрувањето на девизни кредити. Малите и средни бизниси се витален дел од економијата на Велика Британија и динамичниот раст на овој сектор најверојатно значително ќе придонесе за идниот економски развој. МСП имаат клучна улога во зголемувањето на растот на продуктивноста во економијата во Велика Британија, главно со поттикнувањето на иновациите. Во почетокот на 2011 година имало околу 4.5. милиони мали и средни претпријатија, чиј процент изнесувал 99,9 од сите компании според бројноста. Способноста на малите и средни бизниси да имаат пристап до финансиите е многу важна за финансирање на бизнис инвестициите, осигурување дека компаниите ќе го зголемат својот потенцијал за раст, и олеснување на новите бизниси. Сепак, недостатокот од финансии може да го ограничи паричниот тек и да ги отежни можностите за преживување на бизнисите. Надворешното финансирање е важен дел од пазарниот механизам за распределба на ресурсите во рамките на економијата. Имено, надворешното финансирање им овозможува на новите бизниси со иновациски производи или поефикасен процес на производство да се пренасочат, односно да се елиминираат помалку ефикасните бизниси. Малите и средни бизниси во Велика Британија бараат и користат различни извори на финансирање. Иако пристапот до финансиите е многу важен, околу половина од малите и средни претпријатија не користат формални извори за екстерно 84

86 финансирање, ами наместо тоа се потпираат на трговските кредити од нивните добавувачи. Половина од малите и средни бизниси што користеле барем една форма на надворешно финансирање, најчесто,ги користеле банките, т.е. кредитите, кредитните картички или дозволените пречекорувања. Вообичаено малите и средни бизниси не пристапуваат генерално до капиталот или до обврзниците на пазарот, пред се, поради својата големина и малите износи на пари што ги бараат. Некои помали компании користат сопствени средства за финансирање на инвестициите и растот или бараат финансирање од неформални извори (на пријателите или семејството). Графикон 1: Употреба на надворешно финансирање на малите и средни бизниси во Велика Британија 45 Од графиконот се гледа дека половина од бизнисите употребуваат надворешно финансирање, а помал дел од нив бараат финансии во кое било време. Анкетата сугерира дека 20% од работодавачите на малите и средни претпријатија бараат финансии во текот на последните шест или 12 месеци. Просечниот износ на финансиски заем што се бара е 180,000, фунти, но пречекорувањата се помали од 29,000 фунти. 45 Department for Business Innovation and Skills 85

87 Финансирањето се користи за обезбедување на обртни средства и инвестиции. Графикон 2 : Причини за барање финансии на работодавачите на малите и средни претпријатија ( компарација). Од оние што бараат финансиски средства, најголем дел од работодавачите на малите и средни претпријатија коишто бараат финансиско задолжување, односно бараат пари од банки или инвеститори (т.е.40% бараат кредити и 35% бараат пречекорувања), што е бликсу до бројот на оние кои моментално користат финансии. 46 Само околу 1/2% се оние кои бараат акционерски капитал. Според последниот попис на населението од 2002 година, Србија има 7,5 жители и неповолна старосна структура (процентот на лица постари од 65 години е 17). Просечниот број вработени во Србија е 2,5 милиони жители или 27% од вкупниот број 46 стр2-4 86

88 жители во земјата. Бруто домашниот производ на Србија за 2004 година е проценет на 17,7 милијарди евра, односно 2350 евра per capita по жител, а тоа е далеку од просекот на новопримените членки во ЕУ и на пониско ниво од другите земји кандидати за ЕУ (Романија, Бугарија, Хрватска и Турција). Владата на Србија има за цел да го поттикне развојот на економијата, да го забрза растот на производството и вработеноста, да усвои на план за поттикнување на развојот на малите и средни претпријатија и претприемачите, за тој да биде во согласност со принципите на Европската повелба за мали претпријатија. Малите и средни бизниси претставуваат срж на идниот економски развој на ЕУ. Во ЕУ има повеќе од 95% МСП и тие обезбедуваат 60/70% од сите работни места, при што даваат голем придонес во иновациите, високата технологија, регионалниот развој и социјалната кохезија. Македонската политика во областа на развојот на МСП и претприемаштвото има за цел создавање МСП што ќе бидат во состојба успешно да работат и да остваруваат профит, да ја шират својата активност и да отвараат нови работни места, да бидат конкурентни и способни за вклучување во меѓународниот пазар. Во 2004 година беше утврдено дека МСП вработувале 54% од вкупниот број вработени, оствариле 51% од вкупниот приход на економијата и 53% нето добивка, но и 42% загуба на вкупната економија. Имено, МСП се носители на економскиот раст и зголемувањето на вработеноста, а притоа се важен фактор за балансирање на економската структура и унапредување на ефикасноста. Анализата потврдува дека МСП во 2004 година тие претставувале највитален и економски најефикасен дел на македонската економија. Но покрај позитивните тенденции, сепак развојот на МСП го следи недоволна ефикасност, што се гледа од нерентабилното работење. Поточно МСП искажале загуба поголема за 20% од остварената нето добивка, додека (како целина) работеле рентабилно единствено само малите бизниси. МСП имаат хроничен недостаток на долгорочни извори на средства, што има за последица недоволно инвестирање во модернизација на опремата и технологијата, и незадоволителен степен на конкурентност на меѓународниот пазар. МСП имаат проблеми не само за обезбедување долгорочни средства, туку и за обезбедување краткорочни извори, па така нивото на ликвидност на МСП е незадоволително. Истовремено покрај хроничниот недостаток на средства МСП високо се задолжени. За споредба може да се напомене дека во економската структура на Србија доминираат микро претпријатијата (учеството е 78% од вкупниот број на претпријатија), а според 87

89 сопственоста приватните претпријатија учествуваат со 88% во вкупниот број претпријатија. Табела 11: Претпријатија во Србија според Републичкиот завод за развој Претпријатија во 2004 г. Број Процентуално учество Микро % Мали ,0% Средни ,1% Големи 669 1,0% Вкупно % Од вкупниот број мали и средни претпријатија (78,2% ) најголем дел се концентрирани во три сектора со доминантно учество, и тоа: во трговија на големо и мало, поправките на моторни возила, мотоцикли и предмети за лична употреба, и домаќинство (околу 50%), потоа во преработувачката индустрија (околу 20%) и активностите поврзани со недвижности, изнајмување, односно деловни активности (околу 10%). Во МСП се вработени 54% од вкупниот број работници во Србија, при што 1/3 работи во претпријатијата во приватна сопственост. Најголем број вработени во микро и малите претпријатија е во приватниот сектор (92%), додека пак во средните и големите компании поголемиот број вработени се во оние со мешовита сопственост (38% и 43%). Во 2004 година МСП вработувале 54% вработени, остварувале 51,3% од вкупниот приход, 53,4% нето добивка и 42,2% загуба од вкупната економија. МСП имаат ниско ниво на тековна ликвидност, но и висока задолженост. Во структурата на позајмени извори на средства учеството на МСП во краткорочните обврски е 83%. МСП во целина, работат во услови на долгорочна финансиска рамнотежа. Меѓутоа,долгорочна финансиска рамнотежа имаат само микро субјектите што со сопствените средства ја покриваат вредноста на основните средства (116%). Загрижувачки е фактот дека вкупните обврски на МСП се за 41% поголеми од вредноста на капиталот со кој што располагаат, а за 32% се поголеми од вредноста на обртните средства. МСП во 2004 година, како и поголемиот број комапнии работеле нерентабилно. Иако учеството на рентабилните компании било зголемено, сепак 88

90 искажаните тековни загуби биле поголеми од остварената нето добивка за 20%. Освен тоа, стапката на загуба била поголема од стапката на профит. Во периодот од 2001 до 2004 година најефикасни биле малите фирми, додека пак најмалку ефикасни биле средните компании. Според финансирањето на малите и средни бизниси, се забележува дека бил остварен важен напредок, затоа што биле донесени законите за гаранциските фондови, финансискиот лизинг, а државата (преку средствата од буџетот) обезбедувала поддршка на разновидните програми. Голема бариера за развојот на малите и средни претпријатија претставувала и се уште претставува недоволната финансиска поддршка од банките и финансиските институции. Имено, првите кредити за почеток на еден претприемнички проект ги одобрил Фондот за развој АП Војводина. Фондот почетните средства ги засновал на сопствените приходи. Средствата се одобрувале на претприемачите почетници, кои работеле помалку од три години, а нивната намена била финансирање на набавката на опремата и другите основни средства. Кредитите се одобруваат во износ од милион динари, со рок на враќање до три години, со каматна стапка од 5% и грејс период до една година. Фондот за развој на Републиката реализирал микро линии за 675 претприемачи. Средствата на Републичкиот фонд се буџетски. Тие се одобрувале на невработени лица кои биле регистрирани во Националната служба за вработување. Поединечниот износ на кредитот бил меѓу 5000 и евра, со каматна стапка од 1%, со рок на отплата од 3 до 5 годни и грејс период до една година. Националната служба за вработување одобрила неповратни средства во височина од 90 до 150 илјади динари на невработени лица за започнување сопствен бизнис. За започнување самостојни бизниси придонесле и проектите за воспоствавување бизнис инкубатори. Првиот бизнис инкубатор започнал со работа во Књажевац, а во него биле вклучени девет мали и средни претпријатија, при што реализира соработка со локалната самоуправа. Во завршна фаза е и изградбата на бизнис инкубатор во Ниш. Подобрувањето на условите за финансирање на почетните чекори во претприемаштвото има ранг на приоритети во Планот за поддршка на МСП што исто така е во завршна фаза. 89

91 Значи генералната оценка за финансирање на малите и средни бизниси е дека финансиите се најголемо ограничување за нивниот развој. Банкарскиот сектор не е заинтересиран да плаќа потенцијално висока цена за развојот на МСП, па оттука поголемо значење добиваат институциите што се поврзани со државната поддршка на овој сектор, и тоа преку специјализираните програми, развојните фондови и Националната служба за вработување. 47 Голем број банки кредитираат мали и средни претпријатија и претприемачи. Во нивната понуда спаѓаат: девизните и динарските кредити, долгорочните и краткорочните кредити, кредитите за мали и средни претпријатија, кредитите за микро претпријатија, кредити за претприемачи, кредитите за големите компании, субвенционираните кредити и др. 48 Малите и средни бизниси, обично, се соочуваат со ограничен пристап до поволните извори за финансирање и до пазарот на пари, односно пазарот на капитал, особено во поглед на условите и цените за нивното користење. За обезбедување финансиски средства МСП можат да користат интерни и екстерни извори, односно различни нивни комбинации. Тие најчесто, користат интерни извори за финансирање, на пример сопствени парични средства, средства од нераспределена добивка или од продажба на имотот. Вонбанкарските извори за финансирање на малите и среднит претпријатија во Србија се користат како помош од државата, потоа како микрофинансирање од страна на вонбанкарски субјекти, помош од пријатели и роднини, бизнис ангели и ризичен капитал. Според табела 12 се забележува дека од вонбанкарските екстерни извори на финансирање малите и средни бизниси во Србија најбрзо би користеле помош од државата, потоа микрофинансирање од страна на вонбанкарски субјекти,помош од пријателите и роднините, бизнис ангели и на крајот ризичен капитал. 47 Liljana Lucic, Preduzetnicke finansije,глава 12. MSP Preduzetnistvo u Srbiji, стр Srbiji.pdf 90

92 Табела 12: Кои од наведените вонбанкарски екстерни извори за финансирање би ги користеле? 49 Проблем Одговор Помош од државата 70,0 Микрофинансирање од страна на вон- 11,7 банкарски субјекти Помош од пријатели/роднини 10,0 Бизнис ангели 5,0 Ризичен капитал 3,3 Пазарот на капитал во Србија прилично е неразвиен, но постои хроничен недостаток на долгорочни извори на средства, а атрактивни се инвестициските фондови за вложување. Во такви услови компаниите често имаат проблеми при обезбедувањето капитал, особено во случаите на недоволна сопствена акумулација. Националните компании се уште се определуваат за користење на долгорочни кредити (честопати под многу неповолни услови), иако обезбедувањето капитал по пат на јавна понуда на акции и учество на берза, долгорочоно гледано, би било порационално решение. Значи уште доминантна улога имаат банките и меѓунардните финансиски институции. Имено, кредитите од банките уште се најзначаен извор за екстерно финансирање на најголемиот број на мали и средни бизниси. На овој начин најчесто се финансираат инвестициите, залихите и обртните средства. Условите за кредитирање за малите и средни бизниси се разликуваат од една до друга земја, но секогаш се понеповолни од оние под коишто се задолжуваат големите компании. Причините за тоа треба да се бараат во фактот што кредитните потреби на овие две групи компании се многу различни. Најголеми проблеми за банките при одобрувањето кредити на малите бизниси се јавуваат заради: недостаток на адекватна книговодствена евиденција, проблеми со обезбедувањето на кредитот и неповолен кредитен рејтинг на деловниот субјект. Најголемите проблеми на малите и средни бизниси при користењето на овој извор за финансирање, всушност се: високите каматни стапки, лимитираниот износ на 49 df 91

93 кредитот, долгите и скапи процедури при одобрувањето на барањата за кредитот, проблематичните средства за негово обезбедување и сл. Табела 13: Какво влијание имаат долунаведените фактори при одобрувањето кредити на претпријатијата? Проблем Фреквенција на одговор Високи камати 45 Обезбедување на кредитот 26 Високи банкарски трошоци 11 Бавна и долга процедура при 9 обработување на барањата и одобрување на кредитот Лимитиран износ на кредит 7 Недоволна информираност 2 Недоволна мрежа на експозитури 0 Друго 0 Според овие резултати, 45% од анкетираните домашни мали и средни претпријатија во Србија, како основен проблем ги навеле високите каматни стапки, 26% се изјасниле дека е спорно обезбедувањето на кредитот, 11% ги посочиле високите банкарски трошоци, 9% бавната и долга процедура при обработувањето на барањата за одобрување кредит и 2 % недоволната информираност. Малите и средните бизниси апсолутно доминираат во норвешката економија според нивниот број. Имено, тие сочинуваат 98% од норвешките компании. Основната дефиниција за малите и средни претпријатија се поврзува со бројот на вработени, т.е.100 вработени. Покрај тоа, помалите компании се сметаат за големи ако: - имаат 99 милиони годишен профит повеќе од НОК, - опфаќаат повеќе од 15 објекти и - се регистрирани холдинг компании, со најмалку 30 вработени 92

94 Според оваа дефиниција во Норвешка се околу 96% мали и средни претпријатија. Само 3,718 норвешки компании се големи, што значи дека тие вработуваат повеќе од 100 вработени. 50 Во 2011 година во Норвешка имало околу компании. Табела 13: Дистрибуција на фирми во Норвешка, во 2011 година, според големината Податоците за кредитите што им се доделени на малите и средни претпријатија се добиени врз основа на административните податоци, што се собрани од нефинансиските/ограничени/ претпријатија, и друштва со ограничен одговорност. Вкупниот број кредити дадени на компаниите и изнесува 35.1% во периодот од 2007 до 2012 од НОК; милиони во 2007 година од НОК; милиони во 2011 година. Темпото на ваквото зголемување покажува опаѓање во последнивве години. Имено, кредитите на малите и средни претпријатија се намалуваат во текот на 2009 година, и тоа како резултат на финансиската криза, но заздравуваат во наредните години, забележувајќи 4.2% зголемување во 2010 година и 4.7% во 2011 година. Во 2012 година кредитирањето на МСП забележува незначително опаѓање. Учеството на малите и средни бизниси во делот на кредитирањето е намалено во периодот од 2008 до 2012 година, и тоа од 43.7% во 2008 година на 40.0% во 2012 година. Но, сепак, кредититањето на МСП претставува важен дел во целокупната кредитна активност. така во 2007 година краткорочните кредити за малите и средни бизниси изнесуваат 19,3% од сите кредити за МСП, а пропорцијата која била во постојано опаѓање,

95 односно до 16,7% во 2011 година. Во 2012 година краткорочните кредити се зголемиле на 12,6%. Според податоците од Европската асоцијација за ризичен капитал, пак, ризичниот капитал е повеќе од преполовен во периодот од 2007 до 2009 година. Во 2010 година се забележува краткотрајно закрепнување, при што ризичниот капитал дополнително се намалил од евра во 2010 година на 71 милион евра во 2013 година. Подоцна во овој период ризичниот капитал драматично се намалил, така што инвестирањето речиси било невозможно. Растот на капиталните инвестиции, за разлика од ризичниот капитал е во пораст од 2011 година, а достигна врв во 2013 година. Табела 14: Финансирање на малите и средни бизниси во Норвешка, во период од 2007 до 2013 година Во овој период голем број инструменти за поддршка биле континуирано испорачувани преку агенции, како што се: Inovation Norway, SIVA и Research Council of Norway. За Inovation Norway и SIVA главна цел се малите и средни бизниси. Инструментите на овие агенции вклучуваат кредити, гаранции, грантови и сл. Повеќе достапни средства има во руралните средини, отколку во централните, а од 2009 година Inovation Norway дава грантови за претпријатијата што се стари до три години. Грантовите, генерално, се мали (околу 300,000 NOK), но во ретки случаи можат да бидат и високи, во зависност од одобрувањето на минимлниот износ од Европска унија ( евра). Со грантовите можат да се финансираат различни активности во компаниите и тоа развој на производите или влез на пазарот. Inovation Norway овозможува кредити, грантови и гаранции за иновациските производи во новите или веќе постојните фирми од сите големини. Владата на Норвешка е многу активна во стимулирањето на инвестициите со ризичен капитал. Така во март 2012 година Владата на Норвешка започнала 94

96 стратегија за малите и средни претпријатија со програма за намалување на регулаторниот товар. Целта е тоа да се постигне до 2015 година. Постојат неколку мерки што треба да се земат предвид при започнувањето нов бизнис во Норвешка и тоа: - барањата за капитал за приватни друштва со ограничена одговорност кај нив се намалени за 70%, односно од на 4000 евра. Ова значително ги намалува трошоците за основање нов бизнис - барањата за ревизија се отстранети за малите бизниси. Исто така постојат голем број мерки што имаат за цел да ги подобрат дигиталните решенија и да ги олеснат електронските извештаи и комуникациите меѓу владата и компаниите, односно бизнисите. Табела 15: Состојбата во Норвешка за периодот од 2007 до 2013 година 51 Постои голема разлика меѓу компаниите што се регистрирани и оние што се активни. Според дефиницијата регистрирана компанија е онаа што ги исполнето сите законски обврски за нејзина регистрација. Но, само мал дел од деловните субјекти што се регистрирани се активни. Имено, за активно претпријатие се смета она што врши некоја активност во рамките на своите надлежности и обврски,а секоја година доставува завршна сметка до Управата за јавни приходи

97 Бројот на регистрирани деловни субјекти во Република Македонија бележи постојан раст. Најголемиот дел од регистрираните деловни субјекти спаѓаат во групата мали бизниси. Малите бизниси се важен сегмент во вкупната национална економска активност. Во 2013 година бројот на активни деловни субјекти во Р.Македонија изнесувал Во оваа година од вкупниот број активни мали фирми, најмногубројни биле оние што се занимавале со трговија на мало, и тоа деловни субјекти или 35,7%. Преработувачката индустрија броела активни мали бизниси или 11,1%, секторот за транспорт и складирање учествувал со активни мали бизниси или 8,5%. Состојбата со средните активни деловни субјекти во истиот период била следнава: најголем број претпријатија биле оние од секторот за преработувачка индустрија и тоа 347 или 26,8% од вкупниот број средни активни компании во 2013 година; натаму следи секторот за образовна дејност во којшто бројот на активни средни деловни субјекти изнесува 296 или 22,9% и секторот за дејности од здравствената и социјална заштита што учествува со 116 или 8,9% од вкупниот број активни средни деловни субјекти. 52 Графикон 3: Процентуално учество на активните деловни субјекти во Р.Македонија во 2013 година