М А Г И С Т Е Р С К И

Transcription

1 УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ - ПРИЛЕП М А Г И С Т Е Р С К И Т Р У Д ДЕТЕРМИНАНТИ ЗА РАЗВОЈ НА ЕЛЕКТРОНСКАТА ТРГОВИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Ментор Проф. д-р Марјан Ангелески Кандидат Шукуроска Каролина Прилеп, април

2 СОДРЖИНА Вовед Методологија на истражување Проблем и на истражување Предмет на истражување Цели на истражувањето Методи, техники и инструменти на истражувањето СОДРЖИНА I ДЕЛ ГЛАВА 1 КАРАКТЕРИСТИКИ И РАЗВОЈ НА ЕЛЕКТРОНСКАТА ТРГОВИЈА КАКО АЛТЕРНАТИВА НА ТРАДИЦИОНАЛНАТА ТРГОВИЈА 1. Основи на електронската трговија 2. Придобивки и негативни страни на електронската трговија 3. Модели и концепти на електронската трговија 4. Технолошки основи на електронската трговија 5. Безбедносни аспекти на електронската трговија ГЛАВА 2 УЛОГАТА И ПРИДОНЕСОТ НА МЕЃУНАРОДНИТЕ И РЕГИОНАЛНИТЕ ИНСТИТУЦИИ И ОРГАНИЗАЦИИ ЗА РАЗВОЈОТ НA ЕЛЕКТРОНСКАТА ТРГОВИЈА 1. Унифицирање на правилата за електронска трговија како основа за реализација на трансакции во меѓународни рамки 2. Улогата на меѓународните и регионални институции и организации во развојот на електронската трговија 2.1. Комисија на ООН за меѓународно трговско право (UNCITRAL) 2.2. Меѓународна трговска комора (ICC) 2.3. Меѓународен комитет за поморско право (CMI) 2.4. Економска комисија на ООН за Европа (CEFACT) 2.5. Европската унија и електронската трговија ГЛАВА 3 РЕГУЛИРАЊЕ НА ЕЛЕКТРОНСКИТЕ ПАЗАРИ И ЗАШТИТА НА ПРАВАТА НА ИНТЕЛЕКТУАЛНА СОПСТВЕНОСТ ВО Е-ОКРУЖУВАЊЕ 1. Електронски договори како акти меѓу учесниците во електронската трговија 2. Видови заштита на интелектуална сопственост во електронско окружување 2.1. Заштита на авторски права во електронско окружување 2.2. Патенти за електронска трговија 2

3 2.3. Трговски марки и имиња на домени 3. Оданочување во електронската трговија 4. Компјутерска безбедност и заштита од компјутерски криминал II ДЕЛ ГЛАВА 4 АНАЛИЗА НА ДЕТЕРМИНАНТИТЕ И ПРЕДЛОГ МЕРКИ ЗА РАЗВОЈ НА ЕЛЕКТРОНСКАТА ТРГОВИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 1. Анализа на детерминантите за развој на електронска трговија во Република Македонија 1.1. Анализа на инфраструктурата за развој на електронската трговија 1.2. Анализа на националната законска регулатива за електронска трговија 2. Предлог мерки за подобрување на состојбите со електронската трговија во Република Македонија Заклучоци 3

4 Вовед Опшеството во кое создавањето и преносот на информациите се најзначајни економски, но и културни и опшествени активности е информатичко опшество. Во тоа опшество поедници и групи, сопствениот развој и подобрување на квалитетот на животот го остваруваат преку создавање, користење и пренос на информации и знаење. Се создава армија од луѓе која побрзо од било кога создава нови содржини кои преку телекомуникациските иелектронските системи, ги пренесува низ глобалниот свет. Токму поради тоа информатичкото опшетсво по својата природа е глобално опшестсво. Во просторното преминување на границите на националната држава информацијата станува моментално достапна на било кој дел од земјата. На таков начин информатичкото опшество претставуава основа на продуктивноста но и на моќта. Основен елемент на инфраструктурата на информатичкото опшество е Интернетот-како глобален комуникациски медиум на кого може да му се пристапи од било кое место на планетата-земја. Економските активности денес не можат да се замислат без примена на Интернетот и современите информатички технологии. Една од најизразените последици на развојот на информатичко комуникациските технологии е развојот на електронската трговија. Денес не постои земја која има пристап до Интернет, а при тоа во неа да не се одвиваат некои од облиците на електронската трговија. Затоа електронскиот начин на работење на компаниите и електронската трговија не се прашања на иднината, туку прашања на сегашноста. Нивната примена може значително да влијае во содавањето на конкутентска предност на домашниот и странскиот пазар. Во светот електронската трговија денес не е новост туку прашање на опстојување на пазрот. Развојот на електронската трговија е поттикнуван од големите компании. Преку бизнис моделите на електронската трговија големите компании ќе ги поврзат интернет активностите со своите 4

5 традиционални активности, а со тоа само станаа уште попрофитабилни. Динамиката со која се одвива развојот на електронската трговија и овозможува многу повисока стапка на пораст во однос на традиционалната трговија. Нејзиниот пораст ќе направи големи промени на пазарите, во индустријата, кај малите и средни претпријатија, кај индивидуалните бизниси, но и во сите сегменти на опшественото живеење. Новите пазари станаа глобални пазари, со потранспарентни цени, а начинот на кој се одвиваат трансакциите е доста ефикасен иако не е совршен. За огромен број на менаџери, претпиемачи и информатички инженери тоа не ново поле кое треба да се освои, да се истражи преку примена на најновите информатички комуникациски технологии. Токму поради тоа електронската трговија стана нова област за создавање на нови работни места. Со помош на електронската трговија успешно ќе се поврзат компаниите со добавувачите, деловните партнери и купувачите. Покрај улогата што ја има во секојдевното работење на компаниите, електронската трговија стана составен дел од секојдневните опшествени активности. Значајна е нејзината улога во секојдевното работење на државните институции, невладини организации но и на секое домаќинство и поединец. Нејзината сеприсутност во секојдевните активности на компаниите на државата но и на поединецот ќе ја направи интересна и за друга група на луѓе кои ќе се обидат да ја злоупотребат најчесто за свои материјални цели и интереси. Оттука најзината заштита и безбедноста на електронските трансакции е особено важно, но веројатно и најголемиот предизвик со кој во овој но и во наредниот период нејзиниот развот ќе се соочува. Проблем и предмет на истражување Развојот на новите информациско-комуникациски технологии што овозможуваат брза размена на информации ширум светот, наметнаа нови услови на работење и во Република Македонија. Овие технологии со себе носат низа промени и за корисниците значат нов начин на работење што би значело нужно прилагодување, со цел стекнување конкурентска предност. Ваквата состојба бара и прилагодување како од аспект на ИКТ инфраструктурата така и од аспект на 5

6 создавање правна рамка со цел регулирање на оваа проблематика. Оттука, предмет на истражување на овој магистерски труд е анализата на предусловите и факторите за развој на концептот на електронска трговија давајќи посебен акцент на Република Македонија. Евидентно е дека во Република Македонија во изминатиот период направени се одредени предуслови за развој на електронската трговија, но податоците говорат дека прифаќањето на овој начин на работење се уште не ги дава очекуваните резултати. Токму еден од фокусите на истражување на овој труд беше давањето правци за подобрување на состојбите и поттикнување на овој концепт како од страна на деловните субјекти, така и од страна на корисниците. Цели на истражувањето Имајќи го предвид предметот на истражување, главната цел на истражувањето конкретно се фокусира врз идентификувањето на детерминантите што влијаат врз развојот на електронската трговија во Република Македонија. Но, покрај оваа главна цел, со истражувањето интенција е да се постигнат на следниве потцели и задачи: Да се направи анализа на инфраструктурата за развој на електронската трговија Да се даде аналитички осврт на придонесот на меѓународните и регионалните институции и организации во развојот на електронската трговија и да се направи анализа на релевантните национални и меѓународни прописи за електронска трговија Да се истражат правните прашања, нормативи и регулативи поврзани со електронската трговија како што се: електронските договори, правата за интелектуална сопственост на интернет, оданочувањето во електронската трговија, регулацијата на електронските пазари и сл. Да се истражат состојбите поврзани со овие прашања во Република Македонија 6

7 Да се истражи улогата на секој од клучните стеикхолдери вклучени во електронската трговија како предуслов за успешна реализација на електронски трансакции Методи, техники и инструменти на истражување Истражувањето во основа се базира на секундарни податоци. При реализацијата на истражувањето користени се генерално квалитативни методи на истражување со цел добивање што поконкретна слика за истражуваната проблематика. За собирање на податоците употребени се техниките на анализа на постојната стручна литература, критика на претходни анализи и истражувања поврзани со оваа проблематика, документација за правната регулатива како на меѓународно така и на национално ниво, статистички извештаи и сл. 7

8 I ДЕЛ ГЛАВА 1 КАРАКТЕРИСТИКИ И РАЗВОЈОТ НА ЕЛЕКТРОНСКАТА ТРГОВИЈА КАКО АЛТЕРНАТИВА НА ТРАДИЦИОНАЛНАТА ТРГОВИЈА 1.Основи на електронската трговија Електронската трговија во современата развиена форма, претставува се позначајна компонента во целокупната трговија. Електронската трговија, примарно се состои од купување, продавање, маркетинг и сервисирање на производи и услуги преку електронски системи, како Интернет и други компјутерски мрежи. Електронската трговија ги опфаќа сите форми на меѓусебни трансакции кои се одвиваат помеѓу правни и физички лица, кои се засновани на обработка и пренос на податоци, вклучувајќи текст, звук и слика. 1 Може да се појави помеѓу компаниите и купувачите или помеѓу деловните партнери. Исто така може да се извшува помеѓу владата и други учесници, помеѓу поединечни купувачи и помеѓу компаниите и нивните вработени. Една од дефинициите која најдобро ја опишува електронската трговија ја дава Паниан 2, кој електронската трговија ја дефинира како: процес на купување, продавање или размена на производи, услуги или информации, преку јавно достапни компјутерски мрежи и Интернет, со што се нуди големо намалување на трошоците и времето на трансакцијата. Иако не може со голема точност да се определи почетокот на електронската трговија, сепак за еден од иницијалните облици се сметаат раните седумдесетти години на минатиот век, преку воведување на електронски апликации-познати како електронски трансфер фондови-edi (Electronic Data Interchange) во големите 1 A.Davidson,The law of electronic commerce, Cabrige, New York, Melburne, Madrid, Cape Town, Singapore, Sao Paulo, Delhi, Dubai, Tokyo, 2009, 1. 2 Panian, Ž.: Elektroničko trgovanje, Sinergija, Zagreb, 2000., str. 15 8

9 корпорации. Користењето на електронските трансфер фондови, подоцна од големите финасиските институции ќе се прошири на производителите, продавачите на мало и услуги. Во 80-тите години, преку користење на персонални компјутери, обемот на електронските транасакции значително ќе се зголеми, при што користејќи го EDIсистемот компаниите можат да вршат дигитални трансакции, преку приватни мрежи. Својата експанзија е-трговија ја доживеа во 90-тите година на минатиот век, со брзиот развоја на Internet-от и WWW (World Wide Web). Денес Интернетот претставува основа за електронските трансакции, од причини што Интернетот во суштина е еден глобален пазар со стотоци и стотици милиони продавачи и купувачи, место каде можат да се одвиваат сите видови на трансакции за секој вид на стоки и услуги. Преку употрбата на Web услугите и новите Web алатки и техники, секојдневно се надградуваат и надополнуваат традиционалните Web страни, со што се отвораат нови продажни канали и се проширува соработката со крајните корисници. Денес електронската трговија претставува синоним, за купување и продавање преку Интернет, каде временската и физичката бариера во традиционалната трговија се бришат. Електронската трговија се дифинира и како трансакција извршена преку компјутерска мрежа, која го вклучува и преносот на сопственоста или правото на користење на стоките и услугите. 3 Трансакцијата се извршува во рамките на одреден процес на електронска активност и се смета за завршена после дадената согласност помеѓу купувачот и продавачот за користење на стоката или услугата. Трансакцијата може но и не мора да биде парично изразена. Како примери за трансакции во електронската трговија се: купување на книги преку Интернет, резевирање на хотелски соби преку Интернет, порачка и превземање на софтвер преку Интернет, бесплатен повик на телефонски број и порчка на определен производ преку интерактивен телефонски ситем на продавачот, набавка на 9

10 канцелариска опрема преку електронска аукција, плаќање со платежна картица на самото место на продажба на производот, подигање на парични сретства од банкомат и слично. Може да се заклучи дека електронската трговија подразбира продажба и купување на производи, услуги или информации преку комјутерски мрежи, вообичаено Интернет Придобивки и негативни страни на електронската трговија Предности-придобивки Во однос на традиционалниот начин на кој се одвиваат трговските трансакции, електронската трговија има многу предности. Овие предности се однесуваат на компаниите, купувачите-односно корисниците на услугите и на опшеството во целост. Од аспект на компаниите, како најголеми придобивки од е-трговија се сметаат: -продавачите можат да стапат во контакт со голем број на купувачи од целиот свет со минимални трошоци. -преку директна продажба, маркетиншките и дистрибутивните канали се значително намалени или целосно елиминирани, со што се намалува цената на чинење на производите, а профитот на продавачите е поголем. -трошоците за создавање, обработка, дистрибуција, чување на информациите и податоците во хартиена форма се намалуваат до 90%. -на полесен и побрз начин се одвива системот на понуда и нарачка, со што се овозможува производство по желба на купувачот, а со тоа се намалуваат и залихите во компаниите. -директанта комуникација и интерактивноста помеѓу учесниците во е- трговија се одвива со мали трошоци, со што се смалува времето помеѓу плаќањето и приемот на производите и услугите. 3 D Chaffey, E-Business and E-Commerce Management (4 th Edition) New Jersey: Prentice Nall, M.Ss Shahibi, S.K.Wan Fakeh, Security Factor and Trust in E-Commerce Transactions, Australian Journal of Basic and Applied Sciences, 5(12), 2012, 10

11 -бидејќи Интернетот е поевтин од другите специјални мрежи за комуникации-се намалуваат телекомуникациските трошоци. -преку е-трговија се овозможуваат нови деловни модели и односи кои ја зголемуваат конкурентноста и прифитабилноста. -се нудат можности за огласување, кои можат да бидат надополнети со слики, звук или видео запис, кои се достапни на голем аудиториум. 5 Од аспект на купувачите придобивките од електронската трговија се: -најчесто електронската трговија на купувачите им обезбедува поевтини производи и услуги. -електронската трговија на купувачите им обезбедува поголем избор, бидејќи има голем број на продавачи. -електронската трговија на купувачите им обезбедува да купуваат и да ги извршуваат континуирано трансакциите од секое место каде и да се наоѓаат. -информациите и другите известувања купувачот ги добива веднаш. -електронската трговија на купувачите им овозможува да ги прилагодат производите и услугите по компетитивни цени. -преку електронска трговија купувачите можат да купат уникатни производи и антиквитети без да патуваат до определено место. -електронската трговија овозможува комуникација помеѓу купувачите и продавачите, при што можат да разменуваат идеи и искуства. Покрај предностите за продавачите и купувачите, електронската трговија има предности и за опшеството. Тие пред се однесуваат на следното: -електронската трговија придонесува за развој на дигиталната економија. -електронската трговија на голем број на поединци им овозможува да работат од дома, а со тоа истите не ги користат јавните услуги како превоз и сл. -електронската трговија овозможува определени производи да се купат по пониски цени, со што им се овозможува на сиромашните луѓе да купат одредени производи и да го зголемат својот личен стандард. 5 Turban, McLean, Weteherbe, Information Technology for Management,

12 -во земјите во развој, како и во руралните средини, електронската трговија на граѓаните им овозможува достапност на производи и услуги кои на вообичаен начин не би можеле да ги имаат, да научат занет, да стекнат диплома и сл. -електронската трговија овозможува користење на јавни услуги од информативен карактер-обраќање на Влада, намалување на трошоците на услугите кои ги нудат определени институции ( социјални служби и сл.) 6 Негативни страни на електронската трговија Покрај предностите, примената на електронската трговија ја следат и ограничувања, кои во суштина можат да се сметаат за негативни страни во процесот на електронска трговија. Овие ограничувања можат да се поделат во две основни групи: -технички ограничувања -нетехнички ограничувања Во првата група на технички ограничувања можат да се констатираат: -недостатокот од општо прифатените стандарди за квалитет, безбеднст и сигурност. -недоволен капацитет за опфат во областа на телекомуникациите. -тешкотии во примената на Интернет-софтверите и софтверите за електронска трговија. Во групата на нетехнички ограничувања или негативни страни од нетехничка природа можата да се наведат: -проблеми поврзани со законодавството-во голем број на случаи има сеште нерегулирани прашања, вклучително и прашањето на данокот. -за определени случаи непостои национална и меѓународна регулатива. -сеуште постои отпор на купувачите према електронската трговијанедоверба на купувачите кон трансакциите без хартија и директен непосреден контакт. 12

13 -недостаток на критична маса-недоволен број на купувачи и продавчи. Постоењето на ограничувањата од техничка и нетехничка природа, се пречка за поголема примена на електронската трговија. Со соодветно планирање и превземање на конкретни мерки и активности, влијанието на овие ограничувањам може значително да се намали. Со тек на време, влијанието на ограничувањата, особено на оние од техничка природа, ќе се надминуваат со што електронската трговија ќе стане поприфатлива и нејзината примена поширока. 3.Модели и концепти на електронска трговија Во основа електронската трговија може да се подели на две базични подрачја 7 : -трговија помеѓу деловните субјекти (Business to Business) B2B -трговија насочена до секојдневните потрошувачи (Business to Customer) (B2C) Преку овие два основни вида на електронска трговија се вршат трансакции помеѓу две страни-два субјекти. Покрај овие основни модели постојат и следните модели на електронска трговија: -електронска трговија помеѓу поединци кои продаваат производи и услуги на други поедници (C2C) -електронска трговија во рамките на компанијата или интра трговија, односно купување-продавање во рамките на една трговија, -е-влада-активности на државната управа преку интернет, -м-трговија-мобилна трговија-електронска трговија преку без жични апарати. 6 Turban, McLean, Weteherbe, Information Technology for Management, Turban, Rainer, Potter, Introduction to Information Tehnology, 3 rd Edition,

14 B2B модел-во основа овој модел претставува трговија помеѓу компаниите преку Интернет. Моделот B2B се користи за електронска трансакции на стоки, услуги и пари меѓу компаниите. Преку овој модел компаниите ги вршат своите трансакции со продавачите, снабдувачите, купувачите, дистрибутерите и останатите партнери по електронски пат. Ако се направи споредба на остварените приходи, на сите модели на електронска трговија, може да се констатира дека преку моделот-b2b, се остваруваат најголеми приходи од електронска трговија. Овој модел може да се разгледува од три аспекти: -од аспект на продажба-при што една компанија преку електронска трговија продава на други компании директно, од каталог или по пат на аукција; -од аспект на купување-при што една компанија купува од голем број на продавачи по пат на тендер или од добавувачи по однапред познати цени; -од аспект на размена-b2b моделот на електронската трговија се остварува на електронски пазар на кој се среќаваат многу купувачи и продавачи, при што размената може да се врши на место на трета неутрална страна, на место во сопственост на една голема компанија или конзорциум, или големи купувачи односно големи продавачи. Слика бр.1 Видови на B2B електронски пазари 14

15 Моделот B2B на електронска трговија ги вклучува сите форми на работење помеѓу компаниите. B2B технологиите имаат за цел да ги олеснат трансакциите за продажба на стоки и услуги помеѓу компаниите, како и да извршат интеграција на синџирот на набавки. Денес најголеми предизвици на современиот B2B модел на електронска трговија се правните аспекти, безбедноста, брзината, флексибилноста и размената на информациите и нивното користење. Може да се констатира дека денес не постои универзално прифатена класификација на B2B моделот. Според Тапскот, Токол и Ловиј, B2B моделите на електронска трговија можат да се класифицираат следните облици 8 : Агора-B2B-Претставува модел на отворен пазар со динамично откривање на цените. Овој модел дава можност за конфронтација на понудата и побарувачката, како и механизмите за реализација на електронските трансакции, но при тоа не влијае на формирањето на цените на пазарите. Пример за агора модел е сајтот Агрегатор-Претставува модел B2B на пазарите преку кој се обезбедуваат механизми за поврзување на купувачот и продавачот, при што се диктира и цената по која производот се продава. Пример за агрегатор облик е сајтот Интегратор-Овој модел се фокусира на контрола и оптимализација на сиџирот на вредностите, при што овозможува поврзување на голем број на поддоговорувачи, со цел да се креира финален производ. Како пример за модел интегратор често се наведува Cisco. Алијанса-Овој модел заснован е врз принципот на самоорганизација, во кој како учесници се појавувааат истовремено и продавачите и купувачите. Класичен пример за алијанса моделот е развојот на софтрвер на отворен код. Дистрибутер-Овој модел се фокусира на обезбедување на инфраструктура и логистика за размена на информации, стоки и 8 D.Tapscott et ol, Digital Capital: harnessing the Power of Business Webs.Cambridge: Harvard Business 15

16 услуги за другите учесници во електронската трговија. Класичен пример за дистрибутер моделот се телекомуникациските провајдери кои обезбедуваат инфраструктура за реализација на мобилни активности на други компании. Овој модел овозможува да се оставрат голем број на предности, пред се зштеда на трошоци и време, брза испорака, зголемување на приходите, намалување на административните трошоци како и подобрување на квалитетот на услугите на купувачите. 9 B2C моделот по дефиниција претставува секоја електронска трансакција преку Интернет, помеѓу една компанија и купувачот кој купува за негови лични потреби. Помеѓу компанијата и купувачот-потрошувачот се остварува директно тргување. Преку овој модел на електронска трговија, голем број на потрошувачи откриваат еден потполно нов свет, нов начин на купување, плаќање, додека пак продавачите добиваат огромен, а во одредени ситуации и незаситен пазар. Моделот на B2C електронска трговија претставува продажба преку електронски каталог-еден специфичен вид на продажба на мало. Електронскиот каталог е најпопуларниот облик за огласување, со што малите фирми имаат помали трошоци за изработка печатење и дистрибуција на класичните каталози. Од друга страна купувачот за производот што го купува, се информира посредно, преку слики, опис за производите и сл. Овој модел на електронска трговија е еден од најупотребувани модели на електронска трговија и истиот е насочен директно кон потрошувачите. Продавачите можат директно да дојдат до потрошувачите, бидејќи доволно е потрошувачот да ја побара и да ја обезбеди бараната информација на Интернет. 10 Постојат два начини на кој се одвива електронската продажба преку овој модел и тоа: -директна продажба-при што најчесто се користи Web страната на компанијата за продажба или аукција и School Press, Ј.Кончар, Електронска трговина, Суботица, стр Y.Zhao, Resolution in Electronic Commerce, Leiden, Boston, 2005,

17 -продажба преку посредници-посредникот продава туѓи производи или врши online услуги. Активностите што се вршат преку Интернет, а кои се однесуваат на продажба на производите или давање на услуги на крајните потрошувачи, се нарекуваат B2C модел на електронска трговија. Како основен модел B2C на електронска трговија е моделот на електронска продавница, која на производителите им овозможува директен контакт со крајните потрошувачи. Овде треба да напоменеме дека за оние компании кои имаат свои посредници за дистрибуција, маркетинг или продажба, овој модел не е секогаш ефикасен. Основни модели B2C- пазари се електронските продавници и Интернет моловите (e-mall). Електронските продавници можата да ги поседуваат производителите, продавачите или на физичо лице. Во определени електронски продавници како како дополнување се јавуваат електронски молови кои функционираат по принципите на класичните трговски центри. Електронскиот мол-претставува една локација за купување која опфаќа поголем број на различни продавници. Содржи адресар-каталог по категории на производите и продавниците кои функционираат во рамките на молот. Постојат повеќе калсификации на електронски продавници и молови: Општи и специјализирани продавници. Општите продавници претсавуваат големи пазари на светската мрежа, преку која се врши продажба на сите видови на производи. Денес како најпознат пример за општа продавница е За разлика од општите продавници, специјализираните продавници продаваат најчесто еден или неколку видови на производи, како на пример: книги, бела техника и друго. Карактеристично е тоа што на пример Амазон своите активности ги започнува како специјализирана продавница за книги. Регионални и глобални продавници. Регионалните продавници се наменети да го опслужуваат локалниот пазар. Додека пак глобалните продавници вршат продажба на производи низ целиот свет. Глобалните продавници 17

18 мораат да обезбедат понисни цени, како и механизми за ефтина и брза испорака, која ги прави конкурентни во односс на локалните продавници. Чисти и мешовити електронски продавници. Определени продавници работат само преку Интернет (пр.амазон), додека пак некои покрај електронска имаат и локации каде што и физички се врши продажба.(пр.волмарт).: C2C модел-тоа е модел на директен контакт на купувач со друг купувач, при што потрошувачите можат меѓу себе да разменат стоки или информации. Овој модел се реализира со помош на т.н.маркет-мејкери ( sajt ebay.com), при што производот се дава на продажба, се обезбедува алатка за пребарување и се даваат информации за начинот на плаќање и достава. 11 Карактеристично за овој модел е тоа што често можат да се користат нетрадиционални начини на наплата, како на пр. чланарина, рекламирање, при што цената во суштина е мал процент од трансакцијата. Овој модел го користат т.н. интересовни групи, кои се организираат заради комерцијални или некомерцијални цели, можат да се формираат форуми, како групи за дискусија. Кај овој модел на електронска трговија трeба да се напомене дека посетителите на Интернет не само што ги користат информациите за производите и услугите, туку се почесто и самите учествуваат во новното создавање или продажба. Модел на електронска трговија во рамките на една компанија-интра трговија-преку овој модел се врши купување и продавање во рамките на една компанија-преку Интернет или преку корпорациските портали, при што електронската трговија се врши помеѓу различни еденици (организациски делови) или со вработените (Business to its employees-b2e). Е-влада-Овој модел може да се каже дека претставува сервис на граѓаните преку примена на најновите технoлогии, односно активности на јавната управа преку Инернет. Или поинаку кажано, овој модел претствува еклектронско работење во 18

19 јавната управа, преку користење на Интернетот и другите информациски технологии со цел да се поедностави и олесни комуникацијата на граѓаните со државната управа. Преку системот на Е-влада на граѓаните им се овозможува да ги завршат своите обврски од дома или од канцеларија, баз да чекаат во редови, а да добијат точна и парвовремена информација, или да завршат свои обврски за кои понекогаш е потребно да се потрошат повеќе денови, одејќи од една до друга институција. Во добро конципиран систем на Е-влада, гарѓаните во секој момент можат да имаат информација за барањата и поднесоците кои ги доставиле до управата, а вработените во управата во секој момент располагаат со податоци кои ги ставаат на располагање на граѓаните. Крајната цел е еден шалтер (едно-шалтерски систем) преку кој корисниците ги добиваат сите информации и ги завршуваат сите свои обврски на едно место. Денес во светот постојат голем број на компании од областа на информатичката или комуникациската технологија, кои нудат готови решениеја за Е-влада. Но единствено сфтверско решение, барем до сега не постои од причина што постојат различни прописи од земја до земја, или пак постојат разлики во нивната примена. Досегашната примена на овој модел покажува дека системот Е-влада може целосно да го редефинира односот граѓани-влада. Токму поради тоа е-работењето во управата е потребно да се воведе од причини што: Интернетот е масовно сретство за комуникација, се овозможува да се растеретат шалтерите од големите редици и гужви, се намалува потребата од административни работници, со што целиот процес станува побрз и поекономичен. Во рамките на моделот е-влада постојат следните односи помеѓу корисниците: -Влада-бизнис (G2B) -Влада-граѓани (G2C) -Влада-према Влада (G2G) -Влада-вработени (G2E) 11 M.Milosavljević, V.Mišković, Elektronska trgovina, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2011, str.10 19

20 Слика бр.2 Комуникација во електронската управа Мобилна трговија-мобилната трговија се однесува на водење на е-трговија преку безжични уреди. Апликациите за мобилна трговија му овозможуваат на корисникот банкарски услуги, берзантски услуги, on-line трговија, сервисни информации. 12 Покрај евтината Интерен услуга, за големиот интерес за мобилна трговија придонесува-мобилноста-можноста да се добијат информации од било која локација, достапноста-можноста да се контактира во било кое време при тоа користејќи ги безжичните уреди. 13 Преку м-трговија може веднаш да се контактира на определен куповен импулс, како и погодноста-мобилните уреди се секогаш при рака на корисниците и релативно лесни се за користење. 1. Технолошки основи на електронската трговија Со цел да се реализира процесот на електронска трговија, потребно е да се обезбеди соодветна инфраструктура која вклучува компјутерска мрежа, хардвер, софтвер и друго. Комуникацијата со пазарите купувачите ја остваруваат преку front-end делот на електронската продавница. За купувачите е битно да им се овозможи да ги пребаруваат производите, електронски каталог, корпа за купување, плаќање и други функционалности. Иако овие наведени функционалности можат да се автоматизираат, методите на комуникација со клиентите-купувачите, често пати вклучуваат и директен разговор со продавачот (видео-врска, чет и сл.). Покрај 12 Р. Станкић, Б.Крсмановић, Електронско пословање, Бјелиња 2007, Ј.Кончар, Електронска трговина, Суботица, стр.57 20

21 fron-end делот на електронската продавница, постои и друг дел- наречен back-end дел, кој ги опфаќа сите активности кои значат поддршка на електронските нарачки, управување со залихите, набавка на производи, организација на процесот на плаќање, пакување и испорачување на производите. Исто така услугата-поддршка опфаќа и услуги за плаќање, осигурување, транспорт и сл. Целосното извршивање на финасиските трансакции преку Интернет, неопходно бара вклучување на банките и финасиските институции. Банките се централното место каде што во финасиска смисла се комплетира трансакцијата на префрлање на сретства од сметката на купувачот на сметката на продавачот. 14 : За да може непречено да се одвива електронската трговија, неоходно е постоење на содветна инфраструктура. Инфраструктурата за електронска трговија претставува збир на платформи, мрежи, производи, апликации, податоци и правила за управување интерни и екстерни работни процеси. Инфраструктурата може да се свати и како збир на технологии и како збир на платформи и сервиси. 15 Слика бр.3 Компоменети на инфраструктурата на електреонската трговија Инфраструктурата на електронската трговија е комплексна и бара многу парични сретства и токму поради тоа менаџментот на компаниите неопходно е да донесе 14 V.Vasković, Sistemi plaćanja u elektronskom poslovanju, Beograd: Fakultet organizacionih nauka,

22 голем број на стратешки и оперативни одлуки кои се поврзани со управувањето на инфраструктурата за реализација на електронската трговија. Едно од клучните прашања и одлуки што треба да се донесат е кои компоненти на инфраструктурата треба се развиваат интерно, а кои треба да се изнајмуваат од други компании. Постојат и други важни прашања за кои треба да се донесе одлука, како што се: Кој тип на апликација траба да се развива? Кои технологии треба да се користат? Како се управува со квалитетот на апликацијата? Како да се изврши интеграција со другите делови на системот? Како да се изврши инеграција со информатичките системи на деловните партнери? Како да се хостираат апликациите? Кои видови на пристапувања се поддржани? Кои технологии за развој на апликацијата се користат? Како се обезбедува сигурност на системот?. 16 Соодветното проектирање на инфраструктурата на електронската трговија зависи од одговорите на овие прашања. Индивидуалните корисници можат по електронски пат на вршат нарачки на производи и услуги од online продавачи на мало, кои користат информатички и комуникациски технологии за поврзување со своите снабдувачи и дистрибутери. Електронскиот систем на плаќање се користи и во бизнис према бизнис као и во бизнис према купувач-моделот на електронска трговија. На слика бр.3 прикажан е текот на информациите во електронската трговија 15 E.Turban et al., Chapter 19: Building E-Commerce Applications and Infrastructure ; in:electronic Commerce: A Managerial Perspective, New Jersy, NJ, USA:Prentoce Hall, Б.Раденковић, М.Д.Зракић, З.Богдановић, Д.Барић, А.Лабус, Електронско пословање, Факултет организѕационих наука, Београд 2015, стр.21 22

23 Слика бр.4 Тек на информациите во е-трговија Основите на елктронската трговија треба да ги бараме во компјутерската и комуникациската технологија, кои пак во суштина претставуваат основа на целокупната информациска структура, а тоа се Internet и World Wide Web. Internet-от претстаува глобална мрежа која поврзува огромен број на мрежи и компјутери во една финкционална целина. Преку Интернет мрежата можат да се поврзат компании, институции и поеднинци заради размена на податоци и софтверски апликации- мрежни сервиси. World Wide Web-претставува сервис на Internet-от и е еден од најпопуларните мрежни сервиси, кои продонесуваат да се развие употребата на Internet-от. Web-може да се анализира и како глобален, графички, хипертекстовен информатички систем кој се реализира преку Интернет мрежата. Содржи посебни форматирани документи, Web-страни, при што секоја Web страна претставува сопствена единствена адреса во рамките на Инернет мрежата-url (Uniform Resource Locator). 5. Безбедносни аспекти на електронската трговија Електронската трговија ги намалува трошоците и го олеснува работењето. Интернетот влијае на успешноста во глобалната трговија. Стапката на раст на профитот остварен преку интернет трансакциите е повисока во однос на профитабилноста од традиционалната трговија. Поради тоа и бројот на измами и 23

24 злоупотрби е голем, а имајќи во предвид дека електронската трговија е во постојан пораст треба да се очекува зголемен број на злоупотреби и различни облици на напади во Интернет мрежата. Од економска гледна точка последиците од злоупотребата на оваа технологија можат да бидат следните: 1. Директни финансиски загуби со злоупотреба можат да се префрлат определени износи на парични сретства од една на друга сметка, или да се избришат одредени податоци од финансиска природа. 2. Загуба од губење на доверливи информации во многу компании одредени информации од технолошка природа или податоци за купувачи и добавувачи се чуваат во меморија, при што евентуалното бришење на овие подтоци може да доведе до големи финансиски загуби. 3. Загуба на бизнисот поради недостапност на сервисот ако електронските сервиси во подолг временски период се недостапни може да дојде до загуби од поголеми размери во рамките на една компанија. 4. Неовластено користење на ресурсите неовластен пристап до компјутерскиот систем и злоуптреба за остварување на имотни цели. 5. Губење на деловниот углед и довербата на клиентите компанијата може да претрпи значајни загуби предизвикани од негативниот публицитет во случај на напад на сервисот за електронска трговија. 6. Трошоци предизвикани од неизвесноста во работењето честите прекини на функционирањето на интернет мрежата доведуваат до зголемени трошоци на компанијата (блокирани трансакции од трети лица) M.Milosavljević, V.Mišković, Elektronska trgovina, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2011, str

25 Сепак со сигурност не може да се процени точниот број на финансиски последици од криминалните активности во електронската трговија. Во голем број на случаи ваквите безбедносни инциденти не се пријавуваат, од причини што компаниите се плашат да не ја изгубат довербата на купувачите. Намалувањето на ризикот во електронската трговија е комплексен процес. Овој процес ги опфаќа организационите политики и процедури, законите и индустриските стандарди, новите технологии. За да се постигне висок степен на заштита потребно е да се користат нови технологии, иако само со нивна примена не може да се реши проблемот. Организационите политики и процедури се неопходни за да постои сигурност дека овие технологии нема да бидат злоупотребени. Покрај ова потребна е и улогата на државата која преку носење на стандарди и закони ќе ги зацврсти сигурносните механизми, но и ќе пропише казни за прекршителите на законите. Искуствата покажуваат дека секој систем на заштита може да се пробие ако се ангажираат доволно сретства. Апсолутна заштита тешко е да се постигне, бидејќи би била многу скапа. Но при одредени трансакции апсолутна заштита не е ни потребна, како на пример кај комерцијалните транскакции. Ова од причина што одредени информации имаат временска вредност, па истите е доволно да се заштитат на одреден период пример за неколку часа, денови или години. Одтука може да се заклучи дека безбедноста во електронската трговија се дефинира како постоење на безбедносни процедури во согласност со проценетите ризици. Постојат неколку цели на безбедноста во електронската трговија и тоа: - Доверливост со цел да се обезбеди недостапност на информациите на неовластени лица. - Интегритет се обезбедува конзистентност на пораката спречувајќи неовластено креирање, промена и уништување на податоците. - Достапност на овластените лица им се овозможува секогаш да ги користат сервисите услугите и да пристапат до информациите. - Употреба на системот исклучиво од овластен корисник преку оваа цел се обезбедува системот да не може да се користи од страна на неовластени лица и на неовластен начин. 25

26 Како научни дисплини кои се користат за да се остварат безбедносните цели во електронската трговија се: науката за безбедноста на комуникациите и науката за безбедноста на компјутерите. Безбедноста на комуникациите представува заштита на информациите во текот на преносот од еден во друг електронски систем. Безбедноста на компјутерите представува заштита на информациите во компјутерскиот систем, при што ја опфаќа безбедноста на оперативниот систем и апликативниот софтвер. Мерките за безбедност на комуникациите и безбедноста на компјутерите се комбинираат и со други мерки како: физичко обезбедување, безбедност на персоналот и безбедност на администрацијата. Како потенцијални закани за информатичкиот систем кој содржи подсистем за електронска трговија се сметаат: - Инфилтрација во системот неовластено лице пристапува во системот со намера да ги модифицира податоците. - Неовластено користење прекорачување на овластувањето лицето овластено за користење на системот го користи на неовластен начин заради стекнување на корист. - Суплантација по инфилтрацијата во системот напаѓачот остава програм кој ќе го искористи за напад во иднина пр. тројански коњ - Прислушкување со прислушкување на протокот на информации во комуникациската мрежа или преку специјализирани програми. - Промена на податоците во комуникациските линии промена на информациите низ комуникациската мрежа. - Одбивање на сервисот при извшување на сложени операции издадени од неовластен корисник на системот, системот може да биде недостапен до овластените корисници. 26

27 - Одрекување на трансакцијата по извршената трансакција една од страните може да ја негира трансакцијата. 18 Безбедносни сервиси Во рамките на организацијата во која постои комуникациска или компјутерска мрежа, вообичаено е да се воспостават одредени правила кои се однесуваат на тоа како да се организира безбедноста. Овој збир на правила се нарекува политика на безбедност. Политиката на безбедност во пракса се спроведува преку безбедносни сервиси. Безбедносните сервиси се делови од системот чии активности се соодветни на заканата по безбедноста на системот. Постојат неколку видови на безбедносни сервиси: - Сервис на доверливост преку овој сервис се спречува откривање на информации на оној кој нема овластување, истиот се остварува преку употреба на шифра. - Сервис за интегритет преку овој сервис информацијата се штити од промени кои не се дозволени пример: вметнување на дополнителни податоци, бришење, замена или преработка на податоците. - Сервис за автентичност преку овај сервис се обезбедува гаранција на идентитетот. Тоа представува средство против инфилтрација во системот. Се користат 2 основни варијанти и тоа : лозинка и дигиталниот или електронски потпис. - Сервис за контрола на пристапот овој сервис овозможува заштита на системот од неовластено користење на одделни негови делови (подсистем за пресметки). Во пракса тоа значи неовластена и недозволена употреба, откривање и модификација и сл, без 18 M.Milosavljević, V.Mišković, Elektronska trgovina, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2011, str

28 овластување. Право на пристап до системот имаат само овластените корисници. - Сервис за неодрекување овој сервис има за цел да го оневозможи одрекувањето на трансакцијата. Истиот се разликува од останатите безбедносни сервиси и има основна намена да ги заштити овластените корисници на системот едни од други во случај на конфлик помеѓу учесниците на трансакцикијата или во случај на грешка, по што секој учесник на свој начин ја отценува трансакцијата. - Сервис за оневозможување на одбивање на услугите. Нападот кој доведува до одбивање на услугите настанува тогаш кога сторителот доставува огромен број на барање до серверот во континуитет, што практично е невозможно тие да се извршат т.е реализираат. ГЛАВА 2 УЛОГАТА И ПРИДОНЕСОТ НА МЕЃУНАРОДНИТЕ И РЕГИОНАЛНИТЕ ИНСТИТУЦИИ И ОРГАНИЗАЦИИ ЗА РАЗВОЈОТ НА ЕЛЕКТРОНСКАТА ТРГОВИЈА 1.Унифицирање на правилата за електронска трговија како основа за реализација на транасакции во меѓународни рамки Електронската трговија е во постојан пораст и тоа како помеѓу компаниите така и помеѓу потрошувачите. 28

29 Порастот на електронската трговија е во сите области на опшествениот живот, од причина што се покажа како ефикасен начин за извршување на работните обврски и во јавната управа, судството, образованието, здравството и сл. Денес скоро и да не постои област во која електронската трговија не ги покажала своите предности поради што и во толкава мера е прифатена од страна на деловниот свет. Постојаниот пораст на примена на електронската трговија во секојдневниот живот ја наметнува потребата да се создадат правила врз основа на кои ќе се реализираат електронските трансакции. Националните држави преку своите национални законодавства се обидуваат да изградат свои правила и стандарди. Но најчесто домашното право се покажало како недоволно па дури и пречка за реализација на електронските трансакции, од причина што трансакциите се одвиваат помеѓу компании и корисници на овие услуги ширум светот. Со други зборови електронската трговија не познава национални граници. Токму поради тоа се јавува потребата од меѓународни правила и стандарди врз основа на кои овие активност ќе се реализираат. Во основата на електронските активности е размената на податоците (electronic data interchange EDI). Со право се смета дека EDI претставува рбетот на електронската трговија 19, поради што е еден од основните стандарди во елктронската трговија. Американскиот национален институт за стандард и технологија (NIST)- EDIстандардот го дефинира на следниот начин: Електронската размена на податоците е размена на стриктно форматирани пораки помеѓу два комјутерски системи во вид на документи. Од технички аспект EDI претставува размена на структурирани податоци помеѓу компјутерите на компаниите извршени по електронски пат со стандардизирани пораки кои ги заменуваат хартиените документи. Во основата на ваквата размена 19 D.Raman, Cyber Assited Business-EDI as the Backbone of Electonic Commerce, Am Hoofddorp, Holandija 1996 pp

30 на податоците е двонасочниот пренос на податоци кој има за цел да обезбеди точност и сигурност на податоците. Преку EDI- стандрадот, податоците кои се добиени по пат на електронска размена можат автоматски да се обработуваат. Побрзиот и полесен начин за пристап до податоци, можноста за увид во податоците, зголемента безбедост на податоците, се причината поради која се користи во електронската трговија. Во почетокот во 80-тите година на минатиот век EDI стандардот се користеше за автоматизирање на документите, со што во голема мера се замени поштенскиот начина на пренос на нарачки. Иако се смета за основен стандард во електронската трговија, кој постојано се надоградувал, сепак треба да се напомене дека овој стандарт е конципиран за директна електронска комуникација помеѓу ограничен број на компании, што го прави нефлексибилен и недоволен за да можат преку него да се остварат илјадиници и илјадници врски на глобалниот електонски пазар. Постојаниот развој на технологијата како и желбата на компаниите да го задржат и да го прошират своето учество на глобалните пазари ќе доведе до воведување на нов станадард UN/EDIFACT- стандард, со цел да се надминат недостатоците на EDI стандардот. UN/EDIFACT стандардот претставува систем на правила на ОН за електронска размена на податоци во областа на трговијата, транспортот и администарцијата. 20 Заснован на EDI стандардот- UN/EDIFACT стандардот претставува збир на меѓународни стандарди, каталози и упатства, особено на оние кои се однесуваат на трговијата со стоки и услуги помеѓу самостојни информатички системи. 2.Улогата на маѓународните и регионалните институции и организации во развојот на електронската трговија Фактот дека преку електронса трговија компаниите виделе можност подобро и побрзо да ги остваруваат своите деловни активности, доведува до развој на електронската трговија во меѓународни рамки. Електронската трговија во своето работење ја прифатиле не само големите компании и банките туки и малите и средни компании. Компјутерите стануваат неопходни во секојденевото работење 30

31 не само во трговијата и банкарството, туку и во други области, управата, здравството, превозот, услугите и сл. Овој глобален развој на електронската трговија доведува до појава на проблеми во секојдневното работење со кои компаниите дотогаш не се сретнале. Токму поради тоа се појавува ипотребата од постоење на правни правила со кои би се регулирала оваа област. Поголем број на меѓународни организации кои го констатирале овој проблем се обидувале да создадат унифицирани правила за електронска трговила. Некои од меѓународните организации повеќе од останатите ќе се посветата на овие прашања кои ги налага се побзиот развој на електронската трговија. Најголем придонес во тој поглед ќе дадат неколку меѓународни организации: Комисијата на ООН за меѓународно трговско право (UNCITRAL) Меѓународната трговска комора (ICC) Меѓународниот комитет за поморско право (CMI) Економската комисија на ООН за Европа (CEFACT) Европската унија Комисија на ООН за меѓународно трговско право (UNCITRAL) Комисијата е формирана во 1966 година со Резолуцијата бр на Генералното собрание на ООН. Комисијата има секретаријат со постојано седиште во Виена. Редовните седници-заседанија ги одржува еднаш годишно и тоа во Виена или алтернативно во Њујорк. Во комисијата членуваат претставници на државитечленки, но за одредени прашања Комисијата ангажира соодветни експерти. Основни области на дејствување на оваа Комисија се: меѓународна трговијамеѓународна продажба на стоки, меѓународни инструменти за плаќање, меѓународен превоз и меѓународна арбитража. Покрај овие основни области Комисијата ќе посвети внимание и на други области коко што е унифицирањето на правните правила во областа на електронската трговија. За таа цел од страна на Комисијата се донесени:правниот водич за

32 електронски пренос на сретствата, Модел законот на UNCITRAL за електронска трговија и Модел законот за електронски потпис. Правниот водич за електронски пренос на сретствата- Изработката на Правниот водич од страна на Комисијата траела пет години и истиот е објавен како посебна публикација во 1987 година. Содржи пет поглавја кои се однесуваат на: општи прашања за електронски пренос на сретствата, спогодба за пренос на сретсвтата со упатство за пренос, злоупотреба, грешки, неправилна употреба и постапување по упатсвото за пренос како и одговорност, конечност на преносот на сретствата и правни прашања во врска со преносот. Модел законот на UNCITRAL за електронска трговија 21 - Комисијата на ООН за меѓународно трговско право (UNCITRAL) во 1996 година, со цел да се олесни користењето на современите сретства за комуникација и складирање на податоци, ќе го донеси Модел законот на UNCITRAL за електронска трговија. Законот пропишува меѓународно прифатливи правила кои треба да ја отстранат правната несигурност и истоврмено да создадат поволно опкружување за развој на електронската трговија. Правилата се конципирани да бидат прифатливи за државите со различни правни, економски и социјални системи, со цел развој на меѓународните економски односи. Модел законот има за цел да ги отстрани недостатоците кои постојат во законодавствата на националните држави. По днесување на овој Закон во 1996 година, Генералното собрание на ООН ќе упати порака до државите, истиот да го земат во превид при донесување на прописи за електронска трговија во националните држави. Со членот 1 од Модел законот предвидено е дека истиот се применува на сите информации во форма на пораки кои се користат во контекст на трговска активност. Правното признавање на пораката е предвидено со чл.5 од Модел законот и со истиот се предвидува дека правната валидност и извршност на информацијата нема да биде одземена само поради тоа ште е дадена во форма на порака. Писмениот облик на информацијата, потписот и оригиналот, Законот ги решава во членовите 6, 7, и 8, при што се предвидува дека кога законот бара 32

33 информација во писмен облик, порката го исполнива тој услов ако информацијата која е содржана во пораката може да се користи во наредните референци. Модел законот во членот 9 забранува со било кои правни постапки да се предвидат решенија кои би значеле негирање на дозволеноста на пораката како доказ, односно на информацијата во форма на порака да и се даде доказна сила. Прашањата поврзани со праќање на пораката, заклучување и валидноста на договорите, времето, местото и приемот на пораката е регулирано во членот 15 од овој Закон. Со истиот е предвидено во случај кога пораката се користи при склучување на договори, на таков доковор нема да му се одземе валидноста, само на основа на фактот дека за таа цел е користена порака. Во случај кога помеѓу налогодавачот и адресантот не е поинаку договорено, пораката се смета за пратена кога истата влегува во информацискиот систем кој е вон котрола на налогодавачот или на лицето кое ја испарќа пораката во име на налогодавачот. Превозот на стоката и превозните правила се регулирани со членовите 16 и 17, при што е предвидено со законот, писмена форма за било која активност или користење на испрви во хартиена форма, условот се смета за исполнет ако активноста е објавена со користење на една или повеќе пораки. Модел законот за електронски потпис-законот е усвоен во 2001 година 22 и има за цел да даде придонес во правната сигурност при употребата на електронскиот потпис. Законот се применува во ситуации кога електронскиот потпис се користи во вршење на трговски активности. Во членот 2 од овој закон електронскиот потпис е дефиниран како порака во електронски облик која е приложена или логички се поврзува со други електронски пораки и служи за идентификација на потписникот на пораката и неговата согласност на содржината на пораката. Законот го уредува и правното дејство на електронскиот потпис, при што е предвидено дека во случај кога законот наложува потпис на едно лице, тој услов се смета за исполнет во однос на дадената порака, ако е користен метод со кој се 21 Model Law on Electronic Commerce 22 Model Law on Electronic Signatures 33

34 идентификува потписникот и доколку е барана негова согласност за информацијата која ја содржи пораката, при што се бара користениот методот да биде сигурен. Со законот се регулирани обврските на потписникот и должноста на сертифицираниот сервис оператор, при што истите се состојат од обврски да се работи по правило и прописите на струката, обезбедување на сигурноста на електронскиот потпис и внесување во системот на сите релевантни промени. Со цел развивање на довербата кон сертифицираниот сервис-оператор, истиот мора да располага со одредени финансиски и човечки ресурси како и квалитетен хардверски и софтверски системи. Значајно е да се напомене дека законот предвидува обврска за признавање на странските сертификати и електронски потписи, без разлика на локацијата на издавање, што овие одредби ги прави особено важни ако се има во предвид глобалниот карактер на електонската трговија. Меѓународна трговска комора- (ICC)-Формирана е како меѓународна невладина организација уште во 1919 година со седиште во Париз. Меѓународната трговска комора всушност претставува сојуз на трговски асоцијации. Во ООН има највисок консултативен статус при што секогаш кога на форумите на ООН се расправа за било кое прашање поврзано со работата на Меѓународната тргоска комора, нејзини претставници учествуваат во работата на ове форуми за да го дадат своето мислење но и да ги слушнат мислењета на другите организации. Меѓународната трговска комора остварува соработка со голем број на владини и невладини организации а особено со Светската трговска организација (WTO), Организацијата за економска соработка и развој (OECED) и Европската унија (EU). Во рамките на оваа организација формирани се голем број на работни групи кои имаат за цел да изготват унифицирани правила во разни области на електронската трговија особено по прашањата за електронскиот кредит, електронски транспорт, активности на основа на отворени компјутери, дигитална автентичност и сл. Како реазултат на активностите на овие работни групи во 1998 година Меѓународната трговска комора ќе изготви Унифицирани правила за однесување во телекомуникациските преноси (UNCID), кој постојано се дополнуваат поради 34

35 постојаниот развој на електонската технологија, при што истите претставуваат основа за изработка на низа нови правила од страна на други меѓународни организации. По прашањата на заштитата на информациите Меѓународната трговска комора ќе изготви голем броја на водичи со цел меѓинародната деловна заедница да може да изврши безбена дигитална трансакција. Еден од тие водичи познат е како Општи узанси за меѓународна дигитална безбедност (GUIDEC). Целта на овој водич да создаде генерална рамка со цел обезбедување на сигурност на дигиталната порака која се заснова позитвните прописи и пракса во различни опшествени системи. GUIDEC за заснова на Модел законот на UNCITRAL, со цел што е можно повеќе да се приближат и унифицираат прописите и правилата со кои се регулира меѓународната трговија за да има што е можно помалку проблеми за оние кои ги користат новите технoлогии. Со цел да се регулираат важни област од меѓународното банарско работење Меѓународната трговска комора во 1998 година ќе изготви документ познат како Правила за standby акредитиви. Овој документ ги обработува прашањата за електронски запис, проверка на автентичноста (идентитетот на испраќачот или изворот на пораката и целовитоста, гршки во преносот на информацијата), прашањата за електронскиот потпис и прашањето на прием на пораката. Со тоа се озвозможува правилата кои се однесуваат на електронскиот пренос да се применат на standby акредитиви. Меѓународен комитет за поморско право (CMI)-Основан е во 1896 година во Антверпен, каде и денес се наоѓа неговото седиште. Меѓународниот комитет за поморско право претставува невладина организација преку која се застапени трговските интереси на областа на поморскиот транспорт, интерсите на сопствениците на бродови, интересите на сопствениците на стоката, шпедитерите, осигурителните компании и банкарите. Членови на Меѓународниот комитет за поморско право се национални здруженија за поморско право но и физички лица. Седниците се одржуваат во големите поморски пристаништа или во главните градови на големите поморски земји. Според воспоставените правила на работа, 35

36 нацрт документите изготвени на овие меѓународни конвенции, се доставуваат до владата на Белгија, со цел да се организира дипломатска конференција за поморско право на која се склучуваат меѓународните конвенции. Во 1924 година на Бриселската конференција, усвоена е Бриселска конвенција за правила на коносманот, кои во 1963 година ќе бидат надополнети. Согласно Хашките парвила за коносманот-коносманот претставува исправа со која бродарот го поврдува приемот на стоките на бродот, ја превзема обврската за стоката и по извршениот превоз ја предава на определено лице. Коносманот всушност е исправа која има статус на хартија од вредност, што значи како и сите други хартии од вредност може да се пренесува, а може да гласи на име и по наредба на доносителот. Во 1990 година Меѓународниот комитет за поморско право ќе изготви Правила за електронски коносман кои се однесуваат на правилата на постапката, примената, обликот и содржината на пораката за прием, правото на располагање и пренос, приватен клуч и предавањето, правото на прием на писмениот документ констатација дека електронските податоци одговараат на писмениот облик како и прашањето на надлежно право. Основата за изработка на Правилата за електронски коносман се наоѓа во Модел законот на UNCITRAL за електронска трговија, со кои во Делот-II се регулирани прашањата на документитите за превоз на стока. Тука треба да се напомене дека правилата за електронско коносман на Меѓународниот комитет за поморско право немаат законска сила и се применуваат само ако договорните страни се повикаат на нив. Економска комисија на ООН за Европа (CEFACT)-Во рамките на ООН постојат четири регионални економски комисии кои имаат за цел да го унапредат нивото на економските активност во своите региони како и да ги унапредат економските активности на интеррегионален и интрарегиолален план. Тоа се Економската комисија за Европа (ECE), Економско социјална комисија за Азија и Пацификот (ESCAP), Економска комисија за Латинска Америка и Карибите ( ECLAC) и Економска комисија за западно афричките држави (ECOWAS). Економската комисија за Европа формирана е во 1947 година во Женева. Во своето 36

37 долгогодишно работење оваа комисија ќе изготви голем броја на прописи од областа на договорите и општите услови на работење, како и изработка на правила за арбитража. Развојот на електронската трговија ќе ја наметне потребата Комисијата да се ангажира во изработка на стандарди кои имаат големо значење за успешно функционирање на електронската трговија, па првите стандаради за електронска трговија оваа комисија почнува да ги изработува во 1970 година. При изработката на стандардите Економската комисија на ООН за Европа соработува со сите меѓународни организации кои се насочени кон изработка на стандарди во своите области, а особено со Меѓународната организација за стандардизација (ISO) со која имаат и официјална Спогодба за соработка. При тоа активностите се насочени кон сите облици на електронската трговија и тоа како на структуирани така и на неструктуирани пораки, влијанието на брзиот развој на Интернетот и примената на EDI. Од 1987 година Комисијата прераснува во Центар за олеснување на процедурата и праксата во областа на управата, трговијата и транспортот (Centre for Facilitation of Procedures and Practices for Administration, Commerce and Transport-CEFACT. Според заложбите на UNCITRAL, кои ги прифаќа и CEFACT при изработката на стандардите треба да се применува принципот на функционален еквивалент, според кој електронската порака треба да се третира како документ во хартиена форма. Овој принцип е применет од страна на UN/CEFACT при изработката на Стандарди за документирани акредитиви, при што со примена на EDIFACT стандардите изработени се пораки, со што направен е обид да се изнајде електронски еквивалент за документите во хартиена форма, кое се применуваат во современата трговска пракса. Економската комисија на ООН за Европа има изготвено електронски структуирани податоци во повеќе области како: трговија, превоз, царина и даноци, инвестициски работи, осигурување, статистика, патување туризам, државна управа и вработување, управни постапки и услуги. Еден од предизвиците пред оваа работна група е изработката на правила за меѓународна арбитража преку Инернет, при што основата за изработка на овие правила треба да се бара Модел 37

38 законот на INCITRAL за меѓународна трговска арбитража од 1985 година според кој арбитражната спогодба во писмена форма вклучува телефакс, телеграм аили други сретства за комуникација која овозможува писмен доказ за договорот. Основната цел за развој и модели за електронска трговија на Еконимската комисија на ООН за Европа е поедноставување и хармонизација на сите процеси, процедури и информатички текови, отстранување на бариерите како би се обезбедила успешна соработка на глобалниот пазар. За остварување на ове цели UN/CEFACT ги дефинира следните фази: 1. Трансфер на знаења и искуства во електронската трговија, при што е потребно да се дефинира проблемот на електронската трговија, да се идентификуваат релевантни процеси, цели, засегнатите страни и ограничувања. 2. Креирање на соодветен модел. Врз база на информациите од првата фаза се креира соодветен модел на соработка, при што во реализацијата на овој модел е потребно да постојат два или повеќе парнери во работните активности, за што е потрбена технолошка и меѓусебна соработка. При тоа клучна улога има деловната семантика која се заснова на стандардни активности. Друг важен елемент е тн.библиотека-компонента која служи како референца при созадвање на употребливи,специфични информации за електронските активности. 3. Трансформација на работниот модел во соработничка шема на активности, при што моделот создаден во фазата-два се трансформира во облик кој е интероперабилен и независен од платформата. 4. Имплементација на работниот модел, со примена на технологија на моделот. Примената на електронската трговија се креира на основа на правила (EDI. ebhml, EDOS ) и сл. Со примената на работниот модел се овозможува стандардизација на процесите, намалување на трошоците на имплементација и одржување, зачувување на постечките инвестиции, како и поквалитетен и побрз одговор на постојаните промени во електронската трговија. 38

39 Европската унија и електронската трговија Европската унија е заинтересирана за постоење на правила во електронската трговија, посебно поради тоа што со тоа се обезбедува ефикасност на единствениот европски пазар, посигурен меѓуграничен промет помеѓу земјите членки на ЕУ, а покрај тоа се овозможува подобра заштита на потрошувачите особено при продажбата од дистанца. 23 Правилата за електронска трговија на ЕУ се изработени во форма на директиви, препораки, одлуки, предлози, мислења или работни материјали. Во 1987 година Европската економска заедница ќе донесе одлука за потребата од донесување на правила, со кој би се регулирал електронскиот пренос на податоци (EDI) со користењена мрежата на телекомуникациските услуги. За таа цел во рамките на Европската економска заедница создаден е посебен (TEDIS) систем (Trade Electronic Data Interchange Systems-TEDIS). TEDIS е замислен како програма која треба да ги опфати: автомобилската, хемиската индустрија, индустријата за електронска опрема и обработка на податоци, дистрибуцијата и малопродажбата, реосигурувањето и транспортот. Од 1990 година до денес од страна на Комисијата, Советот, Парламентот и други инститиуции на Европската Унија усвоени се голем броја на правила. При тоа треба да се напомене дека во почетокот на примената на овие правила на најадобар начина се следи развојот на Интернетот како затворена мрежа, кон Интернетот-како отворена мрежа за комуникација, во кој EDI претставува еден од најважните начини на електронска комуникација. 24 Како резултат на развојот на новите технологијии и брзината со која се развиваат, се поголемата примена на електронската трговија во секојдневите трговски активности и потребата од постоење на правила за регулирање на односите и процесите во електронската трговија, Советот на Европа во 1997 година ќе изготви 23 Директива 97/7 од 20.мај 1997 година за заштита на потрошувачите во врска со договорите од дистанца; Official Journal, No.L 144/19 24 Jelenа Vilus, Elektronsko trgovacko pravo, Evropski centar za mir i razvoj (ECPD) Univerziteta za mir Ujedinjenih Nacija, str

40 Долгогодишен акционен план за унапредување на сигурноста при користење на Интернетот 25, а една година подоцна и Директива за утврдување на процедурите за донесување правила за информации во областа на техничките стандарди и правила. 26 Во овој труд ќе дадеме осврт на дел од документите на ЕУ со кои се регулираат бројни прашања од електронската трговија. Европски модел на EDI договор Европскиот модел на EDI-договорот од 1994 година, во основа претставува Препорака на Комисијата на Европската Економска Заедница, за правните одредби и услови на основа на кои странките ги вршат своите активности со користење на електронски пренос-edi. Правната основа на овој договор произлегува од веќе прифатеното правило во рамките на облигационото право познато за сите системислободата на договарање, па врз основа на тоја принцип изготвен е модел-типски договор, со кој се регулираат правата и обврските на договорните страни во случај кога меѓусебните трговски активности се вршат преку компјутер. Според овој модел договор електронската размена на податоци EDI-претставува електронски пренос од компјутер на компјутер, трговски и управниадминистративни податоци со користење на договорени стандарди во кои е структуирана EDI-порака. Примената на Модел договорот, во голема мера ќе придонесе да се стекне доверба во новите технологии. Треба да се истакне дека овој Модел договор има правно дејство само доколку учесниците во EDI трансакцијата се повикаат на него, па поради тоа на истиот често му се дава третман на приватна кодификација. Исто така примената на Модел договорот помеѓу купувачот и продавачот не произведува обврска на трети лица кои не се странки во договорот, како на пример сервис-провајдерите. Врз основа на претходно наведеното може да се заклучи дека Модел EDI договорот претставува добар начин на регулирање во електронската 25 COM (97) 582 final, Official Journal C 48/8 26 Directiva 98/34 laying down a procedure for the provision of information in the field of technical standarsds and regulation, Official Journal L 204/37,

41 трговија помеѓу познати партнери-учесници-(intranet), но во ситуации на отворено опкружување-(internet), овој Модел договор нема примена. Директива за одредени правни аспекти на електронската трговија за внатрешниот пазар 27 Од страна на Европскат унија често пати е истакнувана потребата од донесување на правила за електронска трговија на глобално ниво. Но усвојувањето на вакви правила бара многу време, што не е во склад со потребите на единствениот економски пазар, бидејќи некои аспекти на електронската трговија помеѓу земјите членки на ЕУ бараат брзо решение. Во рамките на институциите на Европската Унија изградено е мислење дека добро конципирано правило за електронска трговија може да обезбеди: на граѓаните-особено на потрошувачите во ЕУ зголемен пристап до производите и услугите, подобар кавлитет, да им укаже на цените и квалитетот, осносно во рамките на ЕУ да обезбеди подобар квалитет на животот (better quality of life), правилата во електронската трговија во рамките на ЕУ, за малите и средни (SME) претпријатија значат поттик за развој, со оглед на тоа што им се овозможува увид во начините и условите во новите технологии и во изворот на инвестициите, отворање на нови работни места како и услови за добивање на работни места од сите профили, а особено на стручните лица од областа на информатиката. Токму поради претходно наведените цели, како и заради ефикасно поврзување на пазарите на земјите членки, Европската комисија на Парламентот и на Советот ќе им предложи одредени прашања кои се поврзани за електронската трговија да се регулираат на ниво на ЕУ, не чекајќи истите да се регулираат на светско-глобално ниво

42 Директивата за одредени правни аспекти на електронската трговија за внатрешниот пазар од 1998 година се однесува на пет основни области: основање на информатичка компанија, дефинирање на поимот трговска комуникација, склучување на on-line трансакции, одговорност на посредниците и примена. Покрај овие пет области особено важно е и прашањето на решавање на споровите кои се појавуваат кога трговските активности и договарања се склучени преку Интернет. Основната цел на оваа Директива е создавање на правна рамка како би се обезбедило слободно движење на услугите. Директивата треба да овозможи создавање на информатичко опшество на сервис-оператори и да се елиминира правната несигурност при основање на сервис операторите. При изработката правните аспекти на електронската трговија за внатрешниот пазар, ЕУ ќе оставри соработка и со други меѓународни организации како: Светска трговска организација (WTO), Светската организација за интелектуална сопственост (WIPO), UNCITRAL и OECD. Директива на Европскиот парламент и Совет во рамките на Заедницата за електронски потпис 28 Директивата 1999/93EC за електронски потпис во рамките на Европската заедница, донесена е во 1999 година од страна на Европскиот парламент и Совет. Со усвојувањето на оваа Директива се создава правна рамка за електронскиот потпис и определени услуги при издавање на сертификатите со цел обезбедување на функционирањето во внатрешниот пазар. Целата на оваа Директива е да се олесни примената на електронскиот потпис и да се регулираат условите на неговото правно признавање помеѓу земјите членки. Одредбите на оваа Директива се однесуваат на фактот дека електронскиот потпис треба да ги исполнува сите правни услови како и потписот во ракопис и истиот да има доказна сила во правните постапки пред надлежните органи. 28 Official Journal of the European Communities, L13,vol 43, 19 januar str

43 Според оваа Директива електронскиот потпис-претставува пораки во електронски облик кои се приложени или логички се поврзани со други електронски пораки и служат како метод за утврдување на веродостојноста. Со оглед на тоа што оваа Директива е наменета за земјите членки, во нејзината содржина преовладуваат одредбите за внатрешниот пазар, пристап до пазарите, како и органите кои на Комисијата ќе и помагаат да го надгледува спороведувањето на одредбите од Директивата. За таа цел во рамките на Европската заедница формиран е Комитет за електонски потпис. Заради издавање на сертификати, потребно е постоење на сертификационо тело кое оваа Директива го дефинира како провајдер-оператор за сертификациони услуги (cerification-service-provider), кое според оваа Директива е правно или физичко лице кое издава сертификати и обезбедува други услуги кои се однесуваат на електронскиот потпис. Според членот 6 од Директивата со издавање на сертификатот, сертификационото тело има одговорност за штета која би ја имале правните или физички лица кои се корисници на сертификатот. Директивата за заштита на лични податоци 29 Директивата 95/46/EC за заштита на лични податоци заснована е на почитувањето на основните права зацртани во Повелбата за основните права на Европската унија. Доверливоста на информацијата е загарантирана со Европската конвенција за заштита на човековите права и основните слободи, како и со Уставите на земјите членки. Потребата од донесување на ваков документ произлегува од фактот што развојот на информатичкото опшество го карактеризира новите технологии во областа на комуникациските услуги, достапноста до мобилните комуникациски мрежи на се поголем број на луѓе, па оттука и барањата за заштита на личните податоци и приватноста на корисниците. Правната регулатива усвоена од страна на земјите членки за заштита на лични податоци, приватноста но и интересите на правните лица во областа на 43

44 електронските комуникации, треба да бидат унифицирани, како би се елиминирале пречките за ефикасно функционирање на внатрешниот пазар на електронските комуникации. Со членот 1 од оваа Директива предвидена е потребата државите членки да ги ускладат одредбите со кои треба да се обезбеди соодветно ниво на заштита на основните права и слободи, а посебно правото на приватност при примената на личните податоци во електронската комуникација и да обезбеди слободно движење на тие податоци, комуникациската опрема и услугите во рамките на заедницата. Значи правото на приватност во електронските комуникации, слободното движење на податоците, комуникациската опрема и услуги е основата на која се темели оваа Директива. Директивата за заштита на личните податоци го регулира прашањето на безбедноста на услугите од страна на провајдерите-операторите, при што е предвидена обврска за информирање на корисниците во случај кога постои ризик од напади на вируси и сл. Исто така со Директивата предидени се одредби кои се однесуваат на доверливоста на информацијата, при што државите членки треба да забранат било која форма на прислушкување, пресретнување или надгледување на информациите. Овде би требало да се напомене дека сите прописи и акти-(директиви, препораки или други документи) што се донесени од страна на Европскиот парламент и Совет имаат за цел да се усогласат или унифицираат правилата за електронска трговија помеѓу земјите членки. При тоа некои од овие прописи како директивите, земјите членки ги применуваат директно во неизменета форма и стануваат составен дел од националното законодавство во секоја земја членка. 29 Official Journal og the European Communities, 33 (6),

45 ГЛАВА 3 РЕГУЛИРАЊЕ НА ЕЛЕКТРОНСКИТЕ ПАЗАРИ И ЗАШТИТА НА ПРАВАТА НА ИНТЕЛЕКТУАЛНА СОПСТВЕНОСТ ВО Е-ОКРУЖУВАЊЕ 1.Електронски договори како акти меѓу учесниците во електронската трговија Информатичко-комуникациската технологија во голема мерка го менува светот. Револуционерните чекори на новите технологии овозможуваат нови начини на купување и продавање на стоките и услугите, при што не е потребно физичко присуство за да се склучи договор. Во почетокот од развојот на електронската трговија за учесниците во трговските активности најважно ќе биде трговските активности да ги остварат на брз и ефикасен начин. Но набрзо во извршувањето на овие трговски активности оставрени по електронски пат, ќе се појават прашања и проблеми за кои нема да бидат во можност да пронајдат меѓусебни решенија. Деловните луѓе ќе дојдат до заклучок дека не е доволно само да се има современа технологија преку која ќе се вршат трговски активности, туку дека уште побитно е трансакциите склучени преку компјутер да бидат правно признати и да имаат третман на правно признати акти. Почнуваат да сваќаат дека правното регулирање на оваа проблематика е особено важно. Со правното регулирање на електронската трговија, волјата на договорните страни добива правна сила, а со тоа и правна сигурност на учесниците во трансакцијата. Трансакциите извршени во електронската трговија ќе добијат ист третман како и трансакциите кои се склучени и извршени на класичен правно признат начин- во хартиена форма. 30 Најголем придонес во регулирањето на оваа проблематика ќе дадат UNCITRAL и CEFACT, со изготвување на текстови и стандаради за правно регулирање на 30 Jelenа Vilus, Elektronsko trgovacko pravo, Evropski centar za mir i razvoj (ECPD) Univerziteta za mir Ujedinjenih Nacija, str.67 45

46 електронската трговија. Изработката на овие правни правила ќе се одвива под влијане на веќе постоечките прописи во САД, што особено е карактеристично при изработката на нацртот на Еднообразните правила за електронска трговија 31. Постојат неколку важни прашање за реализација на електронската трговија: електонскиот потпис и прашањето на оригиналот, докажување на веродостојноста и интегритетот на пораката и испраќачот, одговорноста на сите субјекти во процесот на испраќање и примање на пораката, правната положба на трети лица, особено на сервис операторите и обврската за чување на податоците и доказната сила на електронската порака во случај на спор. -Кога станува збор за потписот воопшто треба да се напомене дека истиот всушност претставува форма и начин преку чија автентичност се утврдува идентитетот на потписникот и неговата намера да се идентификува, а со самото тоа да биде обврзан на она што го потпишува. Иако најчеста форма на потписот е своерачниот потпис, развојот на трговијата во меѓународни рамки и меѓународните конвенции кои го регулираат ова прашање ќе предвидат дека задолжителниот потпис може да биде и во било која друга веродостојна форма како што е штембилот или печатот, факсимилот или во електронска форма. Истражувањата направена од UNCITRAL и Комисијата на ЕУ укажуваат на тоа дека задолжителниот потпис на документите во меѓународната трговија претставува една од пречките за развоја на електронската трговија. Обврската дека определен документ или информација мора да биде во оригинал, ито така претставува една од пречките за развој на електронската трговија. Може да се заклучи дека своерачниот потпис и прашањето на оригиналот се меѓусебно поврзани и пред се, се однесуваат документи во хартиена форма, како начин на кој се обезбедува интегритетот и веродостојноста на документот или информацијата. 31 UNCITRAL A/CN.9.WG.IV/WP.82,

47 И во рамките на електронското опкружување при пренос на пораката од компјутер на компјутер постои разлика помеѓу оригинал и копија, иако често истите не можат да се разликуваат. Од тие причини кај електронските пораки битно е да се утврди интегритетот или веродостојноста на пораката, односно дека пораката е испратена од одредено лице и дека истата не е изменета. Во однос на прашањето на електронскиот потпис, Модел законот на UNCITRAL за електронската трговија во членот 7, предвидено е кога од определено лице се бара потпис, како и кога истиот услов е исполнет во однос на пораката 32. Според оваа одредба претходно наведениот услов е исполнет кога: -кога е користен метод со кој се идентификува лицето и неговата согласност со информацијата која пораката ја содржи и -тој метод да биде сигурен до мерка која се смета за соодветна за целта за која пораката е креирана или комуницирана во сите околности, вклучувајќи секаков релевантен договор. Членот 7 од Модел законот на UNCITRAL за електронска трговија, предвидува дека на пораката која испратена по електронски пат нема да и се одземе правната важност, поради тоа што е испратена на начин кој се разликува од оној на кој тоа се прави со хартиените документи. Всушност со оваа одредба се прифаќа принципот на функционална еднаквост-еквивалент (functional equivalent approach). Основаната цел на правните правила за електронскиот потпис е дека истиот треба да ги исполнува условите и критериумите како и кај своерачниот потпис и истиот да биде прифатен како доказ во правните постапки. Покрај обичниот електронски потпис со кој се потврдува интегритетот на пораката, при што истата треба да остане непромененета во текот на трансакцијата и идентификацијата на испраќачот, постои и т.н.напреден - квалификуван потпис, во литературата често познат како дигитални потпис. Денес се смета дека дигиталниот потпис е еден од најважните и најсигурните форми на електронски потпис. Дигиталниот потпис всушност е техника на шифрирање на електронскиот документ, со што истиот е нечитлив за оние кои немаат клуч за дешифрирање. 47

48 Најраспространет метод е методот на јавен клуч 33, при што испраќачот и примателот на електронската порака имаат два клуча, јавен и приватен клуч. Системот на дигитален потпис за заснова на асиметрична криптографија каде постои јавен и приватен клуч. Шифрирањето се врши преку јавниот клуч, а дешифрирањето-дескрипцијата со употреба на приватниот клуч. Со користење на дигиталниот потпис се остваруваат три цели: веродостојност на страните, која се постигнува преку поврзувањето со приватниот клуч за правното или физичкото лице. Зачувување на интегритетот на пораката, бидејќи секоја измена на содржината има за последица невалидност на потписот и трето, преку оваа форма на електронски потпис се обезбедува неотповикливост, бидејќи со самото утврдување на идентитетот на страните во комуникацијата и времето во кое пораката е испратена, се оневозможува негирање на дигитално пренесената порака. 34 -Докажувањето на веродостојноста на пораката е од врвно значење за електронското опкружување. Потребата од обезбедување на веродостојноста на пораките особено е карактеристична на отворените мрежи како што е Инернетот, каде што учесниците во електронските трансакции меѓусебно не се познаваат и се различни делови на светот. Комјутерот дава можности за шифрирање, преку сложени шифрирани алгоритми, но тоа истовремено претставува опасност од пробивање во случај на примена на несоодветно направен шифриран систем. 35 Најчесто користен е методот на јавен клуч, при што клучевите на веростојноста претставуваат криптографки клучеви кои испраќачот и примачот на пораката претходно меѓусебно ги рамениле. Споените јавен и приватен клуч, претставуваат математички броеви, но секогаш постои потреба од сигурен механизам одредено лице да се поврзе со клучот. Оттука произлегува и потребата од постоење на трета страна наречена сертификационо тело и истото игра голема улога во 32 Dok.UNCITRAL A/CN.9/465 od П.Димитријевић, Право информационе технологије, Computer law, Ниш, 2010, С.Рајчевић, Електронски потпис као средство обезбећења правне сигурности у електронском пословању, година 18, бр.45, 2012, Српска правна мисао,

49 обезбедувањето на прифаќање и правно признавање на електонскиот потпис. Сертификационото тело е правно лице, надлежен орган со конкретна надлежност дадена со прописите на националната држава. Надлежностите и критериумите за постоење на вакво тело се потврдуваат преку издавање на дозвола или лицента за работа издадена од надлежен државен орган, што се смета за неопходно за постоење на сигурност и доверба при користење на електронски или дигитален потпис при склучувањето на договорите. Ова тело е надлежно за издавање на сертификат кој во суштина е потврда во електронски облик која ги поврзува податоците за верификација на потписите со определено лице и го потврдува идентитетот на тоа лице. -одговорноста на сите субјекти во процесот на испраќање и примање на поракатапред се ги опфаќа прашањата на одговорноста помеѓу договорните страни но и прашањата на посредниците-сервис операторите. Од тука во самите електронските договори посебно се регулираат прашањата за одговорноста во случај на неисполнување на договорот, пропустите во врска со комуникациите, пад на системот, грешки во комиуникациите, одговорноста на трети лица како што се сервис операторите, прашањата на исклучување од одговорност за посредна штета како и прашањата на виша сила. Претходно наведените прашања особено се предмет на регулирање во ЕДИ моделите на договори, од причина што се работи за договори во кој учесниците меѓусебно се познаваат. Со некои од договорите се создава обврска на испраќачот да обезбеди целовитост и точност на пораката. Во определени случаеви може да се исклучи одговорноста на испраќачот за последиците од нецелосната и неточната на порака, под услов примачот да можел да ја забележи, а за што има обврска да го извести испраќачот. Според други ЕДИ модели на договарање примачот има обврска да го изсвести испраќачот за секоја порака која не е разбирлива. -Од прашањето на одговорноста не се исклучени нити посредниците-сервис операторите. Бидејќи нивната основна задача е да испраќаат примаат и складираат 35 Д.Булатовић и Б. Трифуновић, Шифровање и заштита података у електронском преносу новца, изд. Стручна књига, Београд 1995, стр

50 пораки за сметка на други лица, нивната основна задача е при вршењето на електронската трансакција, пораката да не се оштети, да не се промени и да се зачува. Учесниците во ЕДИ системите можат да имаат непосредна комуникација, но и да имаат посредник-сервис оператор. Комуникацијата преку сервис операторите го олеснува електронскиот пренос и исовремено го прави посигурен. Најчесто учесниците во електронското договарање склучуваат договори со операторот со прифаќање на општи услови, особено за надомест на штета и утврдувањео на штетата, начинот на вршењето на услугата, временскиот пренос на пораката. Договарањето со посредникот треба да обезбеди точно дефинирање на обврските што треба да ги исполни како и можноста да се врши проверка дали услугите се извршуваат на договорениот начин. - Доказната сила на електронската порака и нејзината дозволеност има во судските и управните постапки има голема улога во развојот на електронската трговија. Модел законот на UNCITRAL во членот 9 дава основна правна рамка во поглед на правната сила на информацијата која ја содржат комјутерите. Според оваа одредба: во било кои правни постапки, нема да се примени ништо во врска со правилата на постапката што би значело негирање на дозволеноста на пораката како доказ. При тоа треба да се спомене дека со ставот 2 од членот 9 дадено е упатство за проценака на доказната сила на пораката. Предвидено е дека треба да се има во предвид, сигурноста на начинот на кој пораката е креирана, сочувана или испратена, сигурноста на начинот на кој интегритетот на информацијата е зачуван, начинот на кој нејзиниот налогодавец е идентификуван, како и секој друг релевантен факт. Меѓународните организации нудат решенија за оваа прашање на генерален начин, но за успешна примена на истите од големо значење е со посебни прописи истите да бидат инкорпорирани во националните законодавства на државите. Развојот на електронската трговија често пати бара брзи решенија за кои меѓународните организации немаат секогаш брзи и адекватни решенија. Во рамките на Европскат унија често пати се јавуват ситуации кога електронските трансакции се склучени во една земја членка на ЕУ, нивната реализација се врши во друга држава, а спорот може да настане во трета држава членка на ЕУ. 50

51 Решенијата на овие прашања Европскиот парламент ги бара во арбитражна постапка. Разгледувањето на претходно наведените прашања за реализација на електронската трговија, го сметаме за особено важно, бидејќи од нивното соодветно регулирање и применена во голема мера зависи колку успешно учесниците во електронската трговија ќе можат да се договараат но и како на најсигурен начин да ги реализираат склучените електронски договори. Во пчетокот од развојот на електронската трговија се јавува потребата од обележувањето на производот. Имено во класичната трговија секогаш постои потребата да се идентификуваат стоките со кои се тргува. Но во електронската трговија дадените описи за идентификација се најчесто долги и го отежнуваат самиот процес. Новите технологии ќе овозможат нумеричко обележување на производите со користење на посебен систем наречен бар-код. Шифрите ги заменуваат описите 36. Бар-кодот ќе најде најголема примена во малопродажбата со што брзината на наплата се зголемува за 50%, но се користи и во производтсвото и складирањето на производите во магацините. Во 1977 година претставници на производители и дистрибутери на 12 европски земји ќе формираат своја асоцијација-европска асоцијација за нумерирање на артиклите -EAN. Најголемиот број на електронски договори во почетокот се склучени преку електронска размена на податоци EDI. Бидејќи се работи за учесници во договарњето кои меѓусебно се познаваат, вообичаено ги применуваат правилата на EDI Модел на договорите така да има многу малку спорови. Појавата на отворените мрежи, WWW-мрежа од документи меѓусебно поврзани 37, ќе доведе до нови начини на склучување на електронски договорио on-line договори во кои договорните страни најчесто меѓу себе не се познаваат. Токму поради тоа за страните во електронското договарање од особена важност е да направат своја презентација-лична карта односно свој website, со што ќе ги 36 B.Mitić, Elektronska trgovina u svetu i Jugoslaviji, referat u Zborniku radovaza 3.YUEDI konferenciju, Beograd 1995, br.12/13 str M.Ivković i B. Radenković-Internet i savremeno poslovanje, Beograd 1998, str

52 презентираат своите производи и услуги и истовремено на заинтересираните субјекти ќе им овозможат да им се обратат со цел склучување на договор по понудените услови. Вообичаено електронските договори како и класичните договори се двострани договори, што значи дека секоја од страни има свои права и обврски. Во определени ситуации во таканареченото on-side рекламирање на производите и услугите може да настанат еднострани обврски при што една страна-онаа која го рекламира производот или услугата преку webside, се обврзува на она што е наведено во рекламата. 38 Во законодавството постои вообичаено правило според кое договорите се склучени во моментот кога договорните страни ќе се согласат со условите од договорот. Според тоа и електронските договори треба да се сметаат за полноважни. Со оглед на тоа што се работи за договарање по пат на електронски комуникации, постои определена несигурност, особено кога со посебни прописи се бара определена форма во однос на склучувањето на договорот. Кај електронските договори посебно важни прашања кои теба да бидат регулирани се местото и времето на склучување на договорот, бидејќи од тоа може да зависи надлежното право и постапка кое би се применувало во случај на спор, или моментот кога учесниците стекнуваат права или обврски со исполнување на договорот. Според општите правила дадени во Модел законот на UNCITRAL на пораките кои се испратени по електронски пат, а кои другата страна ги прифатила треба да им се даде правна важност. Истото се однесува и на дополнителните пораки кои се во функција на исполнување на одредени обврски од договорот, како на пример пораките со кои се бара информација за начинот на плаќање. Правната важноста на пораката е поврзана со налогодавецот, односно со лицето кое ја испраќа и тоа ако пораката е испратена лично од налогодавецот или од лице кое е од него овластено. Покрај прашањето кој ја испраќа пораката, значајно е да се утврди кога пораката е примена со цел да се утври дека другата страна истата ја 52

53 примила, при што најчесто се користи правилото за проверка на приемот. Во случај кога постои несогласување помеѓу испратената и примената порака, како правно релевантна се смета примената порака, што се смета за значајно правило со кое се отстранува правната несигурност и можностите за различно толкување во пракса. Во поглед на времето кога пораката е испратена според Модел законот постои општа одредба според која пораката се смета за испратена, а тоа е во моментот кога истата влегува во информатичкиот систем кој е надвор од контрола на налогодавецот или на лицето овластено од него да ја испрати пораката. Кај електронските договори особено важно е да се определи местото на испраќање и прием на пораката. Вообичаено ова прашање е поврзано со место на постојано седиште или престојувалиште. Технолошкиот развој овозможува склучување на договори преку електронска пошта или преку Интернет. Кај договорите склучени преку електронска пошта во поглед на прашањето коге договорот е склучен постојат две теории-теорија на испраќање и теорија на прием. Односно се поставува прашањето дали прифаќањето на понудата е полноважно во моментот кога е испратена или во моментот кога е примена. Според теоријата на испраќање најдоброе да се земе во превид времето на испраќање на пораката, доколку страните во договарањето не се договорат поинаку. Теоријата на прием на пораката смета дека истата има правно дејство кога пораката е симната од мрежата, па според некои автори 39 при одлучувањето судовите би ја зеле во предвид оваа теорија. Кај Инернет договорите карактеристично е тоа што постои интерактивна комуникација во реално време, така што со таквата скоро моментална комуникација учесниците во договарањето моментално добиваат повратни информации. За овој вид на договори најчесто се применува теријата на прием. При склучувањето на електронските договори постојат неколку фази 40 : 38 M.Chissick, Electronic Commerce-Law an Practice, London 1999, p M.Chissick, Electronic Commerce-Law an Practice, London 1999, p Д-р.Г.Коевски-Форум за граѓанско право на Југоисточна Европа, избор на трудови и анализи, Втора регионална конференција, Скопје 2012-книга 2 стр

54 -Првата фаза има информативен карактер-во кој договорните страни меѓусебно се информираат за видот и цената на производите и услугите, -Врз основа на добиените информации се дава понуда за производите или услугите, цената, условите на плаќање, начинот на достава и сл., -Составување на договорот-при што се водат преговори околу неговата содржина и -Склучување на договорот. Електронските договори и нивното правно регулирање денес е прашање на секоја национална држава. Претходно наведените прашања и општи правила се само основа за изготвување на нациналните прописи за оваа проблематика. 2.Видови заштита на интелектуалната сопственост во електронското опкружување Самиот поим на интелектуална сопственост означува посебни специфични права кои ги имаат авторите, пронаоѓаочите и останатите носители на правата на интелектуална сопственост. Интелектуалната сопственост не е конкретно материјална сопственост над некој предмет, таа претставува право односно збир од овластувања кој правниот систем на државата го признава на носителите на интелектуалната сопственост. За разлика од порано кога на интелектуалната сопственост не и се придавало големо значење и била препуштена само на стручнаците и правниците во компаниите, револуцијата во информатичката технилогија и се поголемиот број на пронаоѓачи, влијанието и значењето на иновациите заедно со глобализацијата, ќе ја доведат интелектуалната сопственост во средиштето на вниманието. Некогаш споредна област, денес претставува битен фактор во стратешкото планирање на компаниите но и клучен фактор во секоја државна политика. Новите производи на пазарите кои по правило привлекуваат потрошувачи, секогаш се на удар на конкуренција за и тие да направат идентичен или сличен производ. Тоа во определени случаи може да биде користење на економија од обем, поголем пристап на пазарите, пристап до поевтини суровини, со цел да направат ист или сличен производи по пониска цена, со што се прави притисок на пронаоѓачот на 54

55 оригиналниот производ или услугата. Овие околности можат да доведат до пропаѓање на бизнисот на пронаоѓачот на оригиналниот производ од причина што тој направил значителни вложувања во создавањето и развојот на новиот производ, а конкурентите само ги користат резултатите од таквата негова кративност или инвентивност. Токму поради тоа особено малите и средни претпријатија мораат да размислуваат нивната креативна и иновативна работа да ја заштитат преку системот на интелектуална сопственост. Самиот систем на заштита на правата од интелектуална сопственост обезбедува ексклузивни права во користењето на пронајдоците, дизајните, брендовите, книжевните и уметнички дела. Преку системот на заштита на интелектуална сопственост и обезбедувањето на сопственост врз одреден пронајдок или креативна работа на ефикасен начин се ограничува можноста за копирање и имитирање од страна на конкуренцијата. Интелектуалната сопственост може да се подели на две основни гранки: индустриска сопственост и авторски и сродни права. -индустриската сопственост ги вклучува: -иновативните производи и постапки преки заштита со патенти, -креативни дизајни преку заштита на индустриски дизајн, -брендовите преку заштита на трговски марки, -микрочиповите преку заштита на дизајнот на распоредот на инегралното коло, -ознаките на стоките со определен квалитет преку географското потекло со географска ознака, -трговските тајни преку заштита на тајните информации со комерцијална вредност. -авторските и сродни права- ги вклучува културните, уметничките и книжевни дела, а во некои земји и компјутерскиот софтвер и компилациите на податоци преку авторско право и сродни права. Овие две основни гранки и категории всушност ги определуваат начините на заштита на интелектуална сопственост. 55

56 Денес апсолутно доминантна улога во обликувањето на правата од интелектуална сопственост припаѓа на големите корпорации во чија сопственост се наоѓаат големи портфолија на авторски права, патенти, жигови. 41 Брзиот технолошки развој и појавата на глобализацијата ќе придонесат на прашањето на правото на интелектуална сопственост и неговата заштита да им се посвети поголемо значење. Развојот на правото на интелектуална сопственост е предодреден од употребата на нови технологии. Информатичката технологија и Интернетот како глобална комуникациска мрежа, овозможува развој на системи за комуникација на глобално ниво. Тоа ќе овозможи нов начин на користење на производите создадени од човечкиот ум како: електронско читање на книги, весници, гледање на филмови. Но новите технологии носат и нови ризици. Злоупотребите можат да причинат големи штети како на сопствениците на правата од интелектуална сопственост, на компаниите но и на опшеството во целост. Интернет просторот не може да се ограничи. Компјутерот претставува сретство преку кoе се кршат правата од интелектуална сопственост од страна на неовластени корисници и истиот може да биде и предмет на напади од причини што во него се складирани базите на податоци. Неовластеното користење на базите на податоци и други информации во дигитална форма како и други Интернет содржини претставува незаконска активност од која најмногу се загрозани големите компании како банките, државните органи, но често пати и граѓаните. Поради тоа од исклучително значење е заштита на правата на интелектуална сопстевност бидејќи истото претставува еден од условите за развој на стопанството. Со оглед на тоа што високотехнолошкиот криминал во комјутерскиот простор претставува облик на меѓународен криминал, за успешна борба против овој вид на криминал потребна е меѓународна соработка на надлежните институции преку заедничко дејствување, размена на информации и проценка на ризикот. 41 Slobodan.M.Marković, Pravo intelektualni svojine i informacijsko društvo, Sluzbeni glasnik 2014, str

57 Технолошки развиените земји ќе сватат дека нивните сегашни и идни компаративни предности зависат од способноста да доминираат во индустриските гранки со високо учество на иновации, што ќе ги наведе да превземат репресивни мерки против оние земји кои на домашниот пазар го толерираат непочитувањето на принцитот на заштита на интелектуалната сопственост. 42 Бидејќи комјутерскиот криминал е нов облик на криминал и истиот многу брзо се развива, потребно е постојано следење на неговите облици и постојано подобрување на регулативата со цел да се создаде соодветна правна рамка за заштита на носителите на интелектуалната сопсвеност. Државите кои ќе обезбедат добра заштита на правата од интелекуална сопственост, ги поттикнуваат странските ивеститори за нови вложувања. Добро заштитена интелектуалана сопственост претставува нова вредност не само во економијата туку и во опшеството во целост. Економските трошоци од несоодветната правна заштита на интелектуалните права (заштита која е несоодветна од аспект на опшествениот и приватниот интерес), се губење на интересот на странските компании да внесуваат иновации во земјата каде не постои соодветна заштита, потенцијално губење на иницијативата за пронаоѓачко работење, одбивање на странските компании да вршат трансфер на врвна технологија и намалување на странските директни инвестиции. 43 Интелектуалната сопственост е клучен елемент на електронската трговија. Ова од причина што електронската трговија често пати подразбира продажба на производи и услуги кои се базирани на интелектуална сопственост и нивно лиценцирање. Интелектуалната сопственост исто така е важна бидејќи стварите со вредност со кои се тргува на Интернет мора да бидат заштитени со технолошките системи на безбедност и со закони за интелектуална сопственост. Во спротивно истите можат да бидат украдени или пиратирани, а со тоа и цели бизниси да пропаднат. Значењето на интелектуалната сопственост во електонската трговија може да се види и од друг аспект. Имено интелектуалната сопственсот е битна за да се стави 42 Vesna Bеsarоvić, Intelektualna svojina, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, 2011, str Bineley.M.Intellectual Property Rights, a Strategy of Developing Nations, Toronto.1991 str.5 57

58 во функција електронскат трговија. Системите кои овозможуваат да функционира Интернетот, софтверски мрежи, дизајни, рутери и премосници и сл.често се заштитени со правата на интелектуална сопственост. Трговските марки се важен дел од бизнисот во елктронската трговија, бидејќи брендирањето, препознавањето од потрошувачите, основните елементи на веб базираните бизниси се заштитени од страна на трговски марки и законите против нелојална конкуренција. Интеренет-ориентираниот бизниси и електронската трговија, може да се засноваат на производ или на лиценцирање на патенти. Бидејќи компаниите секогаш се склони да користат услуги за нови компоненти или нови технологии преку аранжмани за лиценцирање, секогаш се потребни многу различни технологии за да се создаде производ. Развојот на високотехнолошки производи би бил невозможен, доколку секоја компанија самостојно би морала да ги развива сите технолошки аспекти на своите производи. Многу големи компани, но и малите и средни претпријатија, зависат од таа заедничката активност за споделување преку лиценцирање. Може да се заклучи дека економијата на електронската трговија зависи од начинот на споделување на новите технологии. Вреднувањето на бизнисот на електронската трговија секогаш е поврзано со тоа дали неговите права за интелектуална сопственост се заштитени, од причина што самата вредност на бизнисите во електронската трговија најчесто се реализира во форма на интелектуална сопственост Заштита на авторските права во електронското опкружување Авторските права претставуваат збир од овластување на творецот на авторското дело, односно овластувања кои врз основа на правни норми се признаваат на авторот. Авторските права кои се признаваат на авторот всушност се оригинални интелектуални творби. 58

59 Авторското право во објективна смисла претставува збир од правни норми со кои се регулираат опшествените односи во врска со создавање и искористување на авторските дела, односно дела од областа на книжевноста, науката и уметноста. 44 Во законите за заштита на авторските права не постои некој вид на унифицирана листа на права кои се заштитуваат, но во основа законите за заштита на авторските права на националните држави предвидуваат заштита на авторски права од областите: -книжевни дела -музички дела -уметнички дела -мапи и технички цртежи -филмски дела -компјутерски програми -мултимедијални производи Авторските права се стекнуваат во моментот на создавање на делото. Всушност тоа е оригинален приказ на идејата на авторот. Токму поради тоа кај авторските права предмет на оценка е оригиналноста и таа се дава посебно за секој конкретен случај. Покрај поимот автор, кај авторските права треба да се укаже на поимот корисник на правата и истиот треба да се разгледува одвоено од авторските права. Може да се каже дека корисникот на авторските права е субјект кој авторското право го претвора во производ-стока (примерок од книга) или услуга (прикажување на филм, емитување на музика) и во таква форма и се нуди на публиката и потрошувачите. Гледано од овој аспект авторското право претставува право кое ги регулира односите помеѓу авторите и корисниците на делото, при што публиката и потрошувачите се надвор од авторско-правниот однос Katarina Damjanović i Vladimir Marić, Inetelktualna svojina, Pravni fakultet Iniverziteta Union u Beogradu, Sluzbeni glasnik,beograd, 2012, str Slobodan.M.Marković, Pravo intelektualni svojine i informacijsko društvo, Sluzbeni glasnik 2014, str

60 Користењето на авторските права како снимки, емисии или изведби за многу компании е основа на нивните бизнис активности. Издавачките куќи, библиотеките, радиостаниците функционираат врз основа на користење на овие права. Други компании авторските права ги користат повремено и се во функција на подобрување на на нивните публикации. Компаниите-субјектите кои се корисници на авторското право при извршувањето на своите деловни активности имаат обврска да го разбираат системот на авторски права и неговата заштита, бидејќи користат заштитено туѓо авторско право. Денес ова пред се однесува на развивачите на софтверите, креаторите на Интернет страниците, рекламните агенции, издавачките куќи и телевизиските канали и сл. Покрај полето на авторските права во последните неколку децении се развива и ново поле на права кои се поврзани со авторските права. Тоа се таканаречените сродни права кои се поврзани со авторските дела и често имаат слични овластувања кои се поограничени и со пократко траење. Ова пред се се однесува на: -изведувачите-актери и музичари при нивните изведби, -продуцентите на музички снимки(албуми, компакт дискови) врз нивните снимки -радио-дифузните организации врз нивните радио и телевизиски програми. Разликата помеѓу сродните и авторските права се согледува во тоа што сродните права припаѓаат на носители кои се еден вид на посредници во продукцијата, снимањето или дифузијата на делата. Претходно наведените категории на сродни права, се изведени од процесот на интелектуална творба на авторското дело, тие всушност ја даваат својата подршка на авторите во она што претставува комуникација на делото на авторот со јавноста.тоа се ситуации кога музичарот го изведува музичкото дело напишано од композитор, актерот игра улога во претстава на напишана од драмски автор и слично. При тоа трба да се напомене дека користењето на овие авторски права секогаш е поврзано со дозвола од носителот на правото. Во економска смисла тоа секогаш поразбира исплата на хонорари или надоместоци за добивање на таквата дозвола. 60

61 Кај правата од интелектуална сопственост потребно да се спроведе постапка за регистрација. За разлика од нив авторските права не подлежат на официјални постапки. Според меѓународните конвенции како Бернската конвенција за заштита на книжевните и и уметничките дела, книжевните и уметничките дела во земјите потписнички на оваа конвенција се заштитени без спроведување на посебни постапки. Не постои меѓународен систем за пријавување и заштита на авторските права. Тоа прашање е препуштено на националните држави. Денес голем број на земји имаат свои национални агенции или тела за авторско права, каде што се регистрираат авторските дела. Регистрацијата на авторските права според националните законодавства на некои држави се смета за основен доказ пред судовите при спорови во врска со авторското право. Авторите на делата заштитени со авторски права имаат ексклузивно право истото да го користат или да овластат други лица да го користат според однапред договорени услови. Но тие исто така можат да го забранат негово користење. Тоа значи дека авторите имаат ексклузивни права на своите дела. Авторот може неговото дело да дозволи или да забрани да се врши: -репродукција-во различни форми, -почетна дистрибуција до јавноста, -изнајмување на примероци на јавноста, -јавно изведување- на драма или музичко дело, -снимки во форма на дискови или видео ленти, -емитување преку радио, преку сателит (сателитско), кабловско, -превод на други јазици, или адаптација-пример на роман за сценарио. Непочитувањето на одлуката на творецот на делото да дозволи или да забрани користење на неговото дело, како и во случај кога истото се користи без негова дозвола често е предмет на управни и судски постапки. Голем број на авторски права за да можат да стигнат до јавноста треба да се дистрибутираат, активност што често е поврзано со големи финансиски инвестиции (публикации, филмови). Токму поради тоа авторите често ги пренесуваат правата врз нивните дела на посредници или компании кои тоа 61

62 најдобро можат да го направат но и да го пласираат на пазарите, во замена за плаќање. Овој вид на плаќање се прави според вистинското користење на делото и се нарекува авторски надоместок. Надоместоците за пренос на авторските права на други субјекти спаѓаат во категоријата на економски права и истите имаат временско ораничување. Најчесто тоа е 50 години по смртта на авторот. Но некои национални држави за определен вид на авторски права можат да определат и подолг рок. Преку економските права на творците и на нивните наследници им се овозможува да имаат финансиска добивка во определен временски период. Покрај економските права постојат и морални права. Преку моралните права авторот може да бара признавање на авторство на неговото дело, правото да се спротивстави на евентуалните промени кои можат да му наштетат на неговиот углед и слично. Моралните права се поврзани со самиот автор, со неговата личност. Тие не се пренесуваат на други лица дури ни по смртта на авторот и не се временски ограничени. Зголемената популарност на мултимедијални продукции кои во себе вклучуваат повеќе видиви на авторски дела вклучително и комјутерскиот софтвер, за потреба има да обезбеди дозволи за користење за разни видови на авторски права, што само по себе за реализација е доста комплициран процес. Поради тоа се јавува потребата од здужување на одделени видови за колективно оставрување во една заедничка организација наречена One-stop-shops. Овие организации претставуваат еден централен систем преку кој на побрз и полесен начин може да се добијат соодветни дозволи за користење на авторските права. Обезбедувањето на дозволи за користење на авторски и сродни права преку релевантни здрженија за колективно остварување на корисниците на правата секогаш им заштедува време и пари. Регулирањето на заштитата на авторските права и условите под кои другите субјкети истите можат да ги користат, е од исклучително значење како за самите автори, така и за сите кои сакаат да користат дела заштитени со авторски права. По донесувањето на првите закони за заштита на авторските права се појавува прашањето на меѓународна авторска заштита. Странските автори и нивните дела не 62

63 уживаат правна заштита, туку таа зависела од постоењето на билатерални договори помеѓу земјата чиј државјанин е авторот и земјата во која авторот бара правна заштита. Таквите договори биле малубројни и со нив се обезбедувала правна заштита само на државјаните на земјите кои склучиле билатерални договори. Покрај тоа со тие договори обично се регулирале и други спорни прашање помеѓу земјите договорувачи, па авторските права ја делеле правната судбина на другите правни односи. Со откажувањето на договорите или со истекот на времето за кое договорот бил склучен, странските автори останувале без правна заштита. 46 Претходно наведните проблеми и прашања ќе ја наметнат потребата оваа материја се регулира со меѓународни документи. Најстара и најпозната конвенција која ги регулира авторските права е Бернската конвенција за заштита на книжевните и уметнички дела од 1886 година. 47 Потпишана е од десет европски земји со цел да се заштитат пишаните и уметнички дела. До 2016 година на оваа Конвенција ќе и пристапат 164 држави. Со Бернската конвенција се воспоставени три принципи: -принципот на национален третман-според кој земјите потписнички на Бернската конвенција се обврзани на државјаните од земјите потписнички да им обезбедат исти права кои со Законот за авторски права им ги даваат на своите државјани, -независна заштита-со овој принцип се создава обврска на секоја држава потписничка на Бернската конвенција да обезбеди заштита на делата од странски автори на ист начин како што се заштитени делата на домашни автори, дури и во случај кога делото на странскиот автор не е заштитено со Законот за авторски права во државата во која е создадено. -автоматска заштита на авторските дела-според кој на државите членки на Бернската конвенција им се забранува да вршат било какви условувања на странски автори државјани на земјите потписнички на оваа конвенција, со цел да остварат заштита на нивните авторски права. До 1952 година две најголеми држави САД и СССР не ја потпишаа Бернската конвенција. На предлог на UNESCO во Vesna Bеsarоvić, Intelektualna svojina, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, 2011, str Berne Convention for the Protection of Literary and Artistic Works,

64 година ќе се создаде нова ковенција-универзална конвенција за автроски права 48 како замена за Бернската конвенција, која ќе ја потпишат и двете големи светски сили САД и СССР. Развојот на новите технологии ќе ја наметне потребата од заштита на снимените дела. Во 1961 година земјите членки на Светската трговска организација ќе ја потпишат Римската конвенција за заштита на узведувачите, продуцентите, произведувачите на фонограми. Треба да се напомене дека со Бернската и Римската конвенција не се предвидени санкции за земјите членки во случај да не се почитуваат некои од пропишаните принципи. За заштитата на авторските права и тоа посебно на компјутерските програми и компјутерските бази на податоци усвоен е TRIPS договор-договор за трговските аспекти на правата од интелектуална сопственост. Со овој Договор предвидени се ефикасни санкции за земјите членки кои нема да обезбедат ефикасна заштита на авторските права во рамките на својата држава но и механизми со кои превземените обврски со Договорот ќе се исполнат. Во 2007 година попишан е ACTA-договорот 49, со цел да се спречи фаслификувањето на авторските дела. Со ACTA договорот се овозмужува на службените лица без претходна најава да истражуваат за неовластено превземените музички фајлови и други содржини на Интернет. Истовремено и на Интернет операторите им се наложува да им обезбедат информации на службените лице, во однос на прекршителите на законите заради злоупотрба на Интернетот. Траба да се напомене дека постојат противници на ACTA-договорот, според кои со овој договор се кршат личните права на корисниците на Интернетот. 2.2 Патенти во електронската трговија Пронајдоците се основа за развој на човечката цивилизација. Гледано историски од парната машина до компјутерите и други технологии, новите откритија се најголемиот придонес со кој пронаоѓачите го задожиле човештвото. Луѓе со визија 48 The Univesal Copyright Convencion, Anti-Caunterfeting Trade Agreement,

65 кои целиот свој живот а често и сопствените сретства ги посветиле на истражувања кои се верификуваат после нивната смрт, при што најчесто резултатите од нивната работа се од корист на идните генерации. Но денес ситуацијата е сосема различна. Голем број на компании, формираат научни тимови и издвојуваат огромни финансиски сретства, со цел научницитеистражувачи да бидат мотивирани да создаваат иновации кои доведуваат до развој на компанијата, а често и напредок на целокупното човештво. Пронајдокот е ново решение за техничкот проблем, додека пак патентот е универзално прифатен правен облик за заштита на пронајдокот. 50 Патентот е исклучиво територијано и временски ограничено монополско право востановено во корист на пронаоѓачот. Патентот е екслузивно право кое се признава за заштита на пронајдокот. Носителот на патентот може да ги спречи останатите да го произведуваат, користат или да го продаваат патентираниот пронајдок ако за тоа немаат дозвола. Во врска со патентот постои теорија на стимулација-според која опшеството со одобрување на патентот го стимулира иноваторството, што претставува важен фактор за глобалниот економски развој, но и важен елемент во конурентните односи. Според теоријата на наградувањетоприципот на правичност бара да се награди секоја корисна услуга што му е дадена на општестсвото. 51 Во многу земји пронајдокот најчесто се опишува како решение за технички проблем. Независно од тоа дали проблемот е стар или нов, решението мора да биде ново за да може истото да се смета за пронајдок. Она што веќе постои во природата, она што сите можат да го откријат не може да се смета за пронајдок. За да може пронајдокот да се патентира треба да помине низ соодветна постапка која на крајот ќе му обезбеди соодветна правна заштита. При тоа пронајдокот мора да исполнува опредлени услови, за да може да го добие статусот на патент. 50 Vesna Bеsarоviđ, Intelektualna svojina, industriska svojina i autorsko pravo Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Centar za izdavaštvo I informisawe, Beograd 2011, str A.Veron, Pravo industrijskog vlasništva, Zagreb, 1979 godina, str.68 65

66 Пронајдокот мора да биде нов-односно истиот трба да претставува ново решение за техничкот проблем. Новоста се смета дека постои ако има било каква разлика помеѓу пронајдокот и постојното знаење и состојба на техниката. Покрај новоста како прв услов кој терба да биде исполнет, како втор услов кој пронајдокот треба да го исполни е таканаречениот инвентивен придонес. Условот за инвентивен придонес се смета за исполнет ако пронајдокот не произлегува од позната состојба на техниката за стручното лице во определена област, но истиот да биде резултат на индувидуалниот труд и креативност на пронаоѓачот. Инвентивноста во суштина е фактичко прашање и истото на конкретен начин се определува од случај до случај, при што треба да се бара високо ниво на инвентивност. Определени пронајдоци кои не содржат повисоко ниво на инвентивност и не ги исполнуваат условите за патентирање, односно не се патентибилни можат да се стават во категоријата на корисни модели-мали патенти. Третиот услов кој треба да биде исполнет за да може пронајдокот да се патентира е неговата применливост во индустријата или во некоја стопанска активност. Ова значи дека пронајдокот треба да помине низ практичната форма на проверка без разлика дали се работи за некоја направа-апарат, некој нов материјал или некој нов процес на работење во индустријата. Треба да се напомене дека условот на применливост е предвиден во сите национални законодавства. Постапката и условите за патентирање на пронајдокот се пропишани со меѓународни правни документи-како Париската конвеција од 1883 година и со законодавства на секоја национална држава. Во сите овие прописи предвидено е постоење на соодветно национално регистрационо тело или патентен завод. Пред овој надлежен орган се спроведува соодветна постапка која се одвива во неколку фази и тоа поднесување на пријавата, формално испитување на пријавата, објавување на пријавата, суштинско испитување и донесување на одлука за прифаќање или одбивање на барањето за патентирање. Патентните документи содржат голем број на информации кои можат да бидат корисни за компаниите, особени при нивното планирање на бизнисот. Посебно значење имаат за малите и средни претпријатија бидејќи со нивната директна примена можат да заштедат на 66

67 непотребни трошоци за истражување, да ги согледаат новите технологии и истите да ги применат, бидејќи всушност преку патентот можат да обезбедат готови решенија за своите технички проблеми. Од друга страна патентните информации на компаниите можат да им помогнат за создавање на нови деловни партнерства, комуникација со нови добавувачи. Неспорно е дека пронајдокот не може да ја најде својата адекватна примена ако не е патентиран. Патентот од економски аспект во временскиот период предвиден за употреба-20 години, на субјектот му овозможува подобар имиџ на компанијата, можност да се лиценцира или да се продаде, подобра позиција на пазарот. Во спротивно може некој друг да го патентира пронајдокот, или тоа да биде искористено од страна на конкурентите. 2.3.Трговски марки и имиња на домени Во меѓусебните односи помеѓу производителот и потрошувачот, трговската марка има централна улога, бидејќи создава однос на доверба помеѓу овие субјекти. Трговската марка е најважно сретство преку кое компаниите влијаат на потрошувачите, од огромниот број на производи да извршат избор и да се определат за производот или услугата кои поседуваат посебен знак наречен трговска марка. Истовремено преку овој вид на означување, производите добиваат додатна вредност во однос на производите кои не се означени. Таа претставува посебен знак преку кој производите и услугите на една компанија се разликуваат од оние на другите. Трговската марка е субјективно право на индустриската сопственост која за основа за заштита има ознака со која носителот на трговската марка го означува својот производ или услуга во комерцијалните активности во функција на разликување од исти или слични стоки или услуги на други субјекти. 52 За означување на производот може да се користат: зборови, букви, бројки, цртежи, слики, или нивни комбинации. Во некои земји дури и рекламните слогани можат да се регистрираат како трговски марки пред националните органи надлежни за 52 Slobodan M.Marković i Dušan V.Popović, Pravo intelektualne svojine, Pravni fakultet univerziteta u Beogradu, 2014, 2str

68 регистарција. Голем број на земји дозволуваат регистарција на трговски марки на помалку традиционални форми како што се тродимензионалните знаци (шишето на кока-кола). Но исто така треба да се напомене дека голем број на земји имаат свои ограничувања во смисла на тоа што може да се регистрира како заштитен знак, при тоа дозволувајќи регистрација само на знаци кои визуелно се воочливи или можат графички да се претстават. Кај трговските марки може да се дефинираат четири функции: -идентификување на производот-според оваа функција на потрошувачите треба да им се овозможи да го разликуваат производот или услугата од други идентични или слични производи и услуги. Ова од причина што потрошувачите кои се задоволни од определен производ најверојатно и во иднина ќе се определат истиот да го купат, па оттука и потребата да го разликуваат таквиот производ од останатите или на него слични производи. -потекло на производот-со означување на производот потрошувачот да се информира за неговото потекло, со што на потрушувачот може да му укаже на сигурноста на производот. -квалитетот на производот-оваа функција трба да создаде поттик кај компаниите да инвестираат во одржување на квалитетот или подобрување на квалитетот на производот, со што производите го задржуваат добриот углед. Оттука особено е значеан впечатокот на потршувачот дека купениот производ или добиената услуга се соодветни на декларираните својства на производот. Со тоа истовремено се исполнуваат очекувањата на потрошувачите што претставува и мотивација при определбата да се купи производ со соодветен очекуван квалитет. -маркетиншка функција-во рамките на стартегиите за рекламирање и маркетинг на компаниите трговските марки имаат клучна улога. При тоа треба да се напомен дека познатите трговски марки (Кока Кола) сами по себе имаат огромна вредност, најчесто изразена во милјарди долари. Ако се земе во предвид важноста што трговската марка што може да ја има во поглед успешноста на некој производ, од особено значење е нејзината соодветна заштита. Заштитата на трговската марка се обезбедува преку нејзиното регистрирање. Со регистрациајта на трговската марка на команијата и се дава екслузивно право на 68

69 користење. Трговската марка може да се лиценцира или да се даде франшиза на други компании, со што се обезбедува дополнителен извор на приходи за компанијата. Регистарцијата на трговската марка овозможува: -сигурност дека потрошувачите ќе можат да направат разлика помеѓу производите, -претставува маркентишка алатка и основа за градење на брендот угледот на компанијата, -дава можност за лиценцирање, со што претставува извор на приходи на компанијата, -може да претставува една од основните компоненти на договорите за франшиза, -може да биде значителна предност на бизнисот, -ги поттикнува компаниите да инвестираат во квалитетот на производите. Трговските марки можата да се поделат врз основа на различни критериуми. Врз основа на тоа кој е носител на правото, трговските марки можата да се поделат на индивидуални, колективни трговски марки и сертифицирани трговски марки. Носители на колективната марка во основа се здруженија на стопански субјекти, каде што со членството во здружението иво согласност со утврдените правила се стекнува и правото за користење на трговската марка. Сертифицираните марки се даваат за исполнување на дефинирани стандарди. Овие трговски марки можат да ги користат сите кои ги исполнуваат воспоставените стандарди, без да се бара било какво членство. Според формата трговските марки можат да бидат: вербални, музички, графички, тродимензионални и сложени. Национални и меѓународни трговски марки е критериум според територијалното важење. Националните трговски марки се признати и заштитени на територијата на одредена држава, додека пак меѓународните трговски марки се штитат во рамките на повеќе држави кои се потписници на меѓународни документи. Според видот на доброто што се штити постои поделба на трговски марки на производи и услуги. Создавањето на трговската марка е критичен чекор, бидејќи тоа може да биде важен елемент во маркетинг стратегијата на една компанија. При креирањето на трговската марка треба да се имаат во предвид неколку аспекти: -предложената трговска марка треба да ги исполнува пропишаните услови за да може да биде регистрирана. 69

70 -значајно е да се креира трговска марка која содржи зборови кои се лесни за читање, изговарање и помнење. -трговската марка не треба да биде збунувачка или слична со постојните трговски марки. -при избор на еден или повеќе зборови за трговската марка, треба да се има во предвид изборот на зборовите. Пример дали ќе се користи кованица од зборови или измислени зборови. Со тоа се опишува вистинското значење на производот или услугата, можат лесно да се заштитат, но од друга страна треба да се внимава дали потрошувачите можат лесно да ја запомнат. Постојат и произволно избрани зборови за трговски марки, кои можат да се заштитат, но од друга страна можат да создадат проблеми за рекламирање, бидејќи тешко може да се создаде асоцијација помеѓу името на трговската марка и производот или услугата. Изборот на зборови кои сугерираат на атрибутите на производот или сугестивните трговски марки може да се смета и како рекламирање на марката. Сепак најважно од се при креирањето на трговската марка е тоа дека истата не треба да биде имитирање на постојна трговска марка. Регистрацијата на трговската марка претставува услов кој на компанија и овозможува екслузивно право на нејзино користење. Регистрирањето се врши пред соодветни тела во националните држави. Во однос на постапката и условите што се пропишани за регистрација на трговска марка, од земја до земја може да постојат определени разлики, но во основа постојат определени правила и услови кои се применуваат во сите држави, кои треба да бидат исполнети за да може да се регистрира трговската марка. Првиот чекор претставува поднесување на пријава која ги содржи податоците за компанијата, гарфички приказ или илустарција на трговската марка како и опис на стоките или услугите за кои се бара заштита на трговската марка. Постојат држави (САД, Канада) кои како услов за регистарција на трговската марка предидуваат и претходно користење на трговската марка за целите на компанијата. По поднесувањето на пријавата, надлежното тело врши формално испитување, во смисла на тоа дали сите докази се доставени или дали администартивните такси се платени. Суштинското испитување како следен чекор во постапката за регистрација значи проверка дали предлогот за означување евентуално е ислучен од регистацијата односно дали е во категоријата на трговски марки кои не можат да бидат регистрирани, како и дали постои веќе регистрирана трговска марка како наведената во пријавата. Голем број на земји пред официјалната регистарција предвидуваат објавување во службено гласило со цел на трети 70

71 заинтересирани страни во определен временски период да им се даде можност да приговараат. Откако ќе се констатира дека се исполнети пропишаните услови се врши регистарција на трговската марка за што се издава решение, кое најчесто има важност од 10 години. По истекот на определениот рок трговската марка може да се продолжи и на неопределен рок со наплата на соодветни такси за обновување. При тоа треба да се напомене дека трговската марка може да биде поништена до колку во определен пропишан временски период (најчесто три до пет година од регистрацијата) истата не се користи. Овој услов е предвиден со цел да се има сигурност дека регистарцијата на трговската марка е направена со цел вистински да се користи на пазарот, а не заради попречување на најзино користење од страна на други субјекти. Трговските марки на стоките и услугите се користат и како параметри, односно критериуми кои потрошувачите ги користат во електронската трговија. Од аспект на тоа што секој па и online односно web маркетонгот се заснова на комуникација и пораки, трговските марки на стоките и услугите се неизоставен дел од web-сајтовитe на стопанските субјекти. Кога се во прашање трговските марки на стоки и услуги, во услови кои се карактеризираат со преголем број на информации, трговските марки на стоките и услугите претставуваат маркетиншко сретство за полесно снаоѓање на пазарите и донесување на одлуки за повторно купување. Понудата е се поголема, производите се посложени, животот е се побрз, поради што потрошувачите немаат време да ги собираат и проучуваат текстовите за стокоите и услугите за кои се заинтересирани. Поради тоа се насочени кон определени кратенки кои претставуваат сублимирана пазарна информација каква што е трговската марка на стоките и услугите. Природата на симболите особено доаѓа до израз во online маркетингот поради намалениот капацитет на web-sajtovite, во поглед на количината на информациите која на јавноста може да и се претстави, а која во маркетиншка смисла е сепак ограничена со големината на екранот, а сега и дисплејот на мобилниот телефон. 53 Од тој аспект трговската марка на стоките и услигите во целост ги задоволува потребите за ефикасно економско истажување. Прашањето кое се поставува во врска со употребата на ознаките на стоките и услугите на web сајтот е прашање на правно релевантното територијално дејство на таквата ознака. Сите web сајтови се видливи од сите делови на светот. Територијалниот прицип на кое се заснова трговската марка претставува основ за 53 J.Rowley, Online branding, Online iformator review No.2/2004,

72 постоење на две исти трговски марки на стоки и услуги регистрирани во разични држави од страна на различни субјекти-продавачи за обележување на иста стока или услуга. Во случај кога трговската марка на стоките и услугите оставрува правно дејство од меѓународен карактер, тогаш носителот на правта на овие ознаки може да бара судска заштита поради повреда на своите права. Со други зборови интернационалното дејство на овие ознаки оневозможува постоење на исти ознаки кои различните продавачи во различни држави ги регистрирале за обележување на исти стоки, во случај кога кога овие ознаки на стоките се прикажани на web сајтовите на нивните носители на правата. 54 Трговската марка мора да се користи во трговските активности на субјектите кои на неа имаат ексклузивно право. Во спротивно трговската марка може да биде поништена. Во ситуација кога на ознаките посатвени на web сајтовите автоматаски би им се признало меѓународно правно дејство, тогаш тоа би било доволно за зачувување на правата над ознаката во сите земји во кои трговската марка е призната. Но вистински глобални трговски марки на заштитени стоки и услуги денес има малку, дури и во ситуација кога нивните носители на правата имаат намера да ги претстават како глобални и нтернационални, сепак тие се далеку од тоа. 55 Многу локални брендови не можат преку ноќ да станата интернационални, бидејќи вистинските меѓународни трговски активности им се достапни на големите мултинационални компании. Токму поради тоа во правото постои општо прифатен став дека самото користење на ознаките за стоките и услугите на web- сајтовите само по себе не претставува користење на тие ознаки во трговијата. 56 Сепак тоа не значи дека секое користење на трговските марки на web сајтовите е правно ирелевантно. Дали користењето на трговските марки на стоки у услуги на web сајтовите резултира со комерцијален ефект, односно со реализација на трговска активност или не, односно дали може да се смета за користење на ознаките во смисла на постоење на право на трговската марка, претставува фактичко прашање и истото се решава според околностите на конкретниот случај. Во однос на тоа постои општо прифатен став дека прикажувањето на знакот на стоки и услуги на web-сајтот само посебе не се смета за користење на заштитена трговска марка на територијата на определена држава во кој се сака да се оставри или заштити правото, што 54 S.Varga, Ograniceno teritorijalno dejstvo upotrebe robnog ili usluznog znaka na Internetu kao preduslov za sticanje ili odrzavanje prava, Zbornik, Pravni fakultet u Beogradu, 2016, str M.Elsmore, The implications of intellectual property law for and auditing and protection of national and internacinal brands: Part III. Brands in Europe, Managerial Auditing Journal No.5/2000, L.Bentley, B.Sherman, IntellectualProperty Law, Oxford 2004, 893; H.MacQueen, C.Waelde, G.Laurie, Contemporaty Intellectual Property, Law and Policy, Oxford 2008,

73 значи дека испитувањето на околностите на конкретен случај е во функција на утврдување на врската помеѓу знакот на стоките и услугите прикажани во виртуелниот простор и територијата на државата во нејзиниот суштински материјален облик. Користењето на ознаките на Интернетот се смета за употреба на ознаките во рамките на нациналните граници, само тогаш кога постои нацинален поврзувачки фактор кој ја надминува online забележителност на знакот. Најсигурен доказ за поврзаност на трговската марка на стоките и услугите прикажани на web-сајтот со територијата на државата, претставуваат трговските активност на субјектите на креираниот сајт на кој ознаката е прикажана. Знакот прикажан на web сајтот има најјака врска со територијата на онаа држава во која сопственикот на сајтот врши трговски активности во врска со стоките и услугите за чие што обележување служи прикажувањето на ознаките. Но трговските марки на стоките и услугите прикажани на web-сајтот можат да остварат комерцијален ефект и без објавување на активност на територијата на определена држава. 57 Интернетот им овозможува на стопанските субјекти и без продажба да обезбедат непрекинато потсетување и со тоа да изградат деловен успех. Околностите што се од значење да се утврди во кои држави со прикажување на знакот на стоките и услугите на web-сајтот се остварува комерцијален ефект, според СТО се дефинирани во четири групи: -нивото и карактерот на деловните активности на имателот на web сајтот во врска со определена држава, -врската помеѓу понудените стоки и услуги на web сајтот со соодветната држава, -поврзаноста на начинот на употреба на знакот на стоките и услугите со пазарот на соодветната држава, -степенот на ускладеност помеѓу користењето на ознаките на web-сајтот и овластувањата кои произлегуваат од содржината на признатите права. Содржините на web-сајтовите се глобално видливи. Исто така глобално видливи се и знаците-трговските марки на стокоите и услугите кои се прикажани на web-сајтот. Но нивната глобална сеприсутност и забележителност сама по себе не претставува основа за да се заклучи дека со тоа истите се комерцијално употребени во било која држава во светот.за да може употребата на трговските марки на стоките и услугите на светската мрежа да произведат национално правно дејство, неопходно е употребата на трговската 57 S. Johnson, Trademark Territoriality in Cyberspase: An Internet Framework for Common-Law 73

74 марка на стоките и услуги во доволна мера да биде поврзна со соодветана јурисдикцијаправна надлежност. Поврзаноста постои тогаш кога со ознаката прикажана на Интернет на територијата на соодветната држава е остварен комерцијален ефект. Дали е оставрен соодветен комерцијален ефект или трговска активност е фактичко прашање и истото се проценува од случај до случај. Ако се тргне од двата основни предуслови: -дека користењето на знаците на стоките и услугите на web-сајтот и воопшто на Интеренет само по себе не се смета за користење на знаците во трговијата на определена држава и -способноста да се користат трговските марки на територијата на соодветната држава за да создадат соодветен правен ефект, се утврдува врз основа на позитивните прописи на државата, може да се заклучи дека во локално-глобалните спротивставености на правата на трговската марка и Интернетот победува принципот на територијалност. 58 Исто како што на секое лице потребно му е сопствена адреса на која може да се пронајде, така и во Интернет просторот постои потреба од соодветена адреса за web сајтот на која истиот може да биде идентификуван и пронајден. Решението за ова прашање е пронајдено преку домен имињата. Домен имињата се Интернет адреси за лоцирање на Интернет страниците. DNS (Domain Name System) претставува основен интернет сервис, преку кој текстуалните адреси се трансформираат-преведуваат во нумерички и обратно. Доменот преку DNS го трансформира во единствен нумерички код или IP (Internet Protocol) адресата каја што компјутерите ја идентификуваат. Тоа е процес кој се одвива во позадина и кој е невидлив за корисниците на web сајтот. Денес изборот на домен имињата е особено важно и претставува една од најважната деловна одлука што треба една компанија да ја направи. Со оглед на тоа што основната функција на домен имињата е да има овозможи на Интернет корисниците да ја лоцираат Интернет страната на една компанија, особено е значајно кое домен име ќе биде избрано. Првата комуникација со потенцијалниот купувач, сајтот за електронска тровија ја оставрува преку доменот. При тоа важно е да се избере домен име кое е кратко, впечатливо, лесно да се памти, а кое сепак ја одразува содржината на соодветната web презентација. Исто така при изборот на домен името потребно е да се води сметка и за неговата достапност од причина што голем број на домени веќе се регистрирани, што само Trademarks, Berkley technology law journal No.2/2014, S.Varga, Ograniceno teritorijalno dejstvo upotrebe robnog ili usluznog znaka na Internetu kao preduslov za sticanje ili odrzavanje prava, Zbornik, Pravni fakultet u Beogradu, 2016, str.31 74

75 по себе значи дека истите се зафатени и веќе се користат. Понекогаш домен името не мора да биде директно поврзано со дејноста или брендот на компанијата, но во вакви случаеви потребни се дополнителни вложувања за маркетинг. Домен имињата можат да се регистрираат како генерички домени на највисоко ниво (Generic Top Level Domains) или скратено gtlds и истите имаат гобален карактер. 59 Како класични примери за генерички домени на прво ниво се:com-за субјектите кои вршат комерцијални дејности, net-за комјутерските мрежи, org-за непрофитните организации, gov-за влада и сл. Исто така можат да се регистрираат како домени како географскинационални домени (country code-cctld)-au- за Австралија,cn- за Кина, кои всушност упатуваат на територијалната припадност на web сајтот. Постои посебен вид на интернационални називи на Интернет домени на највисоко ниво (IDN-Internationalized Domain Name) за географски називи на интернет домени кои не се напишани на англиско писмо. Исто така постои и Интернет домен на секундарно ниво, кој Интернет корисникот го избира по сопствена желба а со цел сопствена индивидуализација на web сајтот. Иако не мора да биде правило, сепак најчесто се користат зборови кои се однесуваат на стоките и услугите. Парвилата и постапката за регистарцијата на домен имињата се во надлежност на ICANN (Internet Corporation for Assigned Names and Numbres), како организација која е надлежна да ја координира и одржува Интернет мрежата и да обезбеди нејзино непречено функционирање. 60 Прашањата на евентуалните спорови при регистрирањето на домен имињата се во надлежност на ICANN и WIPO ( Intellectual Property Organization) кои кон крајот на деведесеттите години на минатиот век ќе формулираат Еднообразни правила за решавање на спорови за домен имиња (Rules for Uniform Dispute ResolutionPolicy) UDRL правила. Тука треба да се напомене дека UDRL правилата се применуваат на спорови настанати при регистација на генерички домени на прво ниво-gtlds. Регистацијата на генеричките домени на прво ниво ја спороведуваат Интенет агенции акредитирани од ICANN. Постапката за регистрација на националните интернет домени е во надлежност на национални тела, на кои согласно националните прописи на државaта им е доверена оваа 59 Dušav V. Popović, Registracija naziva internet domena i pravo žiga, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 2014, Jeanette Hofmann, Internet Corporation for Assigned Names and Numbres (ICANN), Global Information Society Watch 2007,

76 надлежност. Исто така и решавањето на настанатите спорови при регистација на национални домен имиња им е доверено на посебни национални органи. Овде треба да напоменеме дека при ваквите постапки надлежните тела за основа на своето постапување ги имаат UDRL-правила, во случај кога го уредуваат решавањето на спорови при регистрација на имиња на национални интернет домени, при што предвидуваат соодветна примена на UDRL правила за решавање на спорови настанати при регистрација на географски домени за што усвојуваат посебни правилници засновани на UDRL правилата. 61 При изборот на домен имињата треба да се провери дали истото е доволно засебно односно дали евентуално истото е регистрирано и како трговска марка. Ова е особено значајно од причина што голем број на земји во своите прописи, регистарцијата на домен имињата под трговската марка на друго лице, ја сметаат како повреда на трговската марка (cybersquatting). Во рамките на електронската трговија, Интернет мрежата претставува глобален трговски центар. Како што претходно web сајтот претставуваше конкурентска предност, денес претставува економска нужност. 62 Постојаниот развој на електронската трговија секојдневно го наметнува прашањето дали правата од интелекуална сопственост се доволно заштитени? Од една страна на ова прашање е елкетронската трговија како глобален трговски центар и нејзината седостапност во светот, а од друга страна е потребата од нејзината заштита која најчесто се оставрува во рамките на националните држави. Поради тоа потребата од меѓународни стандарди и правила за заштита на интелектуалнтата сопственост и нивно прифаќња во нациналните законодавста е клучниот предизвик на кој постојано трба да се работи за да се оствари оваа цел. 3.Оданочување во електронската трговија Една од приоритетните цели на економската политика на сите земји во светот е преминот од индустриско во пост индустриско опшество преку забрзан трансфер на техника, технологии и знаење. Примената на Интернетот во комерцијални цели и развојот на информатичката технологија отвора нова перспектива во купопродажните трансакции. Секоја година обемот на електронската трговија во светот се зголемува во просек за 61 J. Graham. H.Smith, Internet Law and Regulation, Sweet and Maxwell, London 2007, J.Murphy, A.Scharl, An investigation of global versus local online branding, International marketing review No.3/2007,

77 дваесетина проценти, истовремено со зголемување на бројот на корисниците на овој вид на услуги. САД и Канада се сметаат за најразвиени земји во областа на електронската трговија, но значителен пораст имаа и неколку европски земји како Англија, Франција, Германија, како и Кина Турција и Мароко. 63 Поради експанзијата на електронската трговија, пред државите и нивните законодавства се појавува нов предизвик во насока на даночно-правниот третман на електронските трансакции. Денес постојат различни-спротивставени мислења во финансиската литература за правната оправданост и економската ефикасност на т.н. интернет данок, пред се во смисла на правно- економската фактичка состојба од постоењето на електронската трговија, правните норми со кои би се регулирал истиот и дефинирањето на битните елементи на еден таков данок. Општо прифатена дефиниција за данокот кој би се плаќал на интернет трансакциите, во финансиската литература не може да се најде. Поради тоа се отежнува и анализата за легитимитетот на еден таков нов вид на оданочување. Ако се земе за основа дефиницијата за електронската трговија на Комисијата на ООН за меѓународно трговско право (UNCITRAL) која електронската трговија ја дефинира како збир на сите комерцијални активности настанати преку размена на информации создадени или сочувани на електронски, оптички или аналоген начин 64, може да се заклучи дека се работи за правна основа која дава можност за мошне широко толкување во зависнот од околностите и опшествените рамки на конкретниот случај. Кога се работи за релативно нова стопанска активност или гранка ова може да се смета за вообичаено, со оглед на тоа што од напред не можат да се предвидат сите појавни форми на она што претстваува предмет на дефинирање (во конкретниот случај дефинирање на поимот интернет-данок). Под поимот на интернет трансакција денес не се подразбира само вообичаен пренос на информации, но пред се различни финанскиски услуги како електронско плаќање, електронски трансфер на хартии од вредност и сл. Во услови кога последиците од финасиската криза се уште се чувствуваат, во услови кога голем број на држави се соочуваат со зголемен јавен долг, оданочувањето на комерцијалните интернет трансакциите е посебен предизвик. Во современата фискална политика даночно-правото регулирање на електронската трговија претставува контраверзно прашање, пред се заради Richard Hill, Ian Walden, The Draft UNCITRAL Model Law for Electronic Commerce: Issues and Solutions, 13 No.133 Computer Law 18,

78 просторот во кој се одвиваат електронските трансакции и фактот дека за да се регулира соодветно ова прашање неопходни се јасни и конзистентни даночни прописи, без при тоа да постојат правни празнини. Контраверзноста на ова прашање е и поради фактот што различни држави имаат различни цели кои сакаат да ги оставрат преку ефикасниот даночен систем. Во САД на пример позитивните ефекти и целите од интернетот трансакциите секогаш се поврзани со намалување на трансакциските трошоци, ефикасно снабдување и оптимално задоволување на потребите на купувачите, елиминирање на посредниците. Земјите членки на Европската Унија помалку се занимаваат со фискалното значење на оданочувањето на интернет транасакциите, во однос на потребата од соодветна заштита на учесниците во електронската трговија, пред се на заштитата на нивната приватност. Со оглед на тоа што плаќањето на даноците претставува граѓанска должност, при воведеување на секој нов вид на данок мора да се земат во предвид определени околности и тоа економските и финасиските, но и социјалните, со цел во свеста на даночните обврзници истиот да се прифати како оправдан. Исполнувањето на начелото на даночна неутралност при воведување на интернет данокот исто така е предизвик, со цел доходот оставрен преку електронска трговија да се третира како и секој друг доход кој претставува основа за оданочување, а е оставрен со вршење на традиционалната трговија. Голем предизвик претставува и утврдувањето на клучниот факт за утврдување на статусот на даночниот обрзник според принципот на даночно прстојувалиште односно седуште на управта на компанијата, бидејќи се работи за даночни субјекти кои своите трансакции ги вршат во виртуелен свет. Имајќи ја во предвид даночната евазија во меѓународни рамки, воведувањето на нов вид на оданчување најверојатно ќе предизвика нова димензија, а со тоа би се отежнала распределбата на даночното оптеретување според приципот на вертикална правичност-според кој секој би требало да плаќа согласно економската моќ. При воведување на нов вид на данок секогаш трба да се има во предвид и севкупното даночно оптеретување на даночните обврзници, бидејќи секогаш кога тоа е на границата на апсолутниот даночен лимит, даночните обврзници тешко ги прифаќаат новите обврски. Интернет данокот во основа претставува данок на потрошувачка. Интернет данокот гледано низ стрктурата на данокот на додадена вредност само би го зголемило даночното оптеретување на обврзниците. Како проблем се јавува и прашањето на двојното оданочување, бидејќи најчесто компаниите кои продаваат производи и услуги преку 78

79 интернет но и купувачите не потекнуваат од иста земја. Оттука останува прашањето како да се изнајде соодветен софистициран метод за да се избегне двојното оданочување. Според противниците на воведувањето на интернет данокот, воведувањето на данок во гранка во која постојат високи фиксни трошоци за каква се смета електронската трговија, може да доведе до значително намалување на опшетсвената благосостојба, во однос на определени индустриски гранки во кои не постојат фиксни трошоци. Посебно прашање при оданочувањето на електронската трговија претставува висината на даночната стапка, бидејќи високите даночни стапки можат да го успорат развојот на електронската трговија. Денес постојат голем број на автори кои сметаат дека при оданочувањето на електронската трговија треба да се примени повластен даночен режим или даночни ослободувања, се додека интернет индустријата не постигне ниво на развој кога повластениот даночен режим нема да биде неопходен. Различни студии покажуваат дека дури и даночно оптеретување на интернет трансакциите од само 1% може да доведе до намалување на интернет купувањето за 4% и да го зголеми традиционалното купување. 65 Но сепак и покрај тоа што би се намалила употребата на Интернетот со воведување на овој вид на оданочување се семета дека на овој начин САД би можела да оствари повеќе билони долари на годишно ниво. 66 Застапниците за воведување на Интернет данок сметаат дека неоданочувањето на интернет трансакциите ќе ги доведе во нееднаква положба оние даночни обврзници кои не се учесници во електронската трговија. Во таков случај со цел да го избегнат плаќањето на данок, овие сујекти би преминале од традиционалната трговија во областа на елрктронска трговија. Тоа би довело до нелојана даночна конкуренција помеѓу компаниите кои своите активности ги вршат преку Интернет и оние кои тоа го прават на традиционален начин. 67 Постојат застапници на теоријата за оптимално оданочување според кои тешко е да се измери ценовната еластичност на производите кои се продаваат преку Интернет поради што се јавува проблемот на утврдување на висината на даночната стапка. Според нив во случај на ниска еластичност на производите кои се продаваат преку Интернет треба да се применат пониски даночни стапки, а во случај кога постои висока еластичност даночните 65 Liran Einav, Dan Knoepfle, Johanton Lavin, Neel Sundaresan, Sales taxes and Internet Commerce, Working paper, Steven Maguire, State Taxation of Internet Transactions, Congressional Research Servise Report 41853, may Sang-Ho Lee, Price Competition Between Online an Of-line Firms in an Electronic Commerce Market and Discriminatory Taxation, Hitotsubashi Journal of Rconomics 47, 2006, pp,

80 стапки треба да бидат повисоки. 68 Дилеми постојат и во поглед на даночната основица, бидејќи не е сосема разграничено кои дејности би требало да се оданочуваат. Дискусијата по ова прашање оди до таму што се смета дека предмет на оданочување би требало да бидат сите форми на т.н. продажба на далечина, која покрај продажбата преку Интернет сервис ги вклучува и другите видови на трговија како што е купувањето преку телевизиска и телефонска продажба. 69 За да може да се утврди оптималниот даночен режим за оданочување на интернет трансакциите неопходно е да се направи разлика помеѓу данокот на потрошувачка и данокот на употреба и чување на стварите. 70 При тоа даночен обврзника на потрошувачка би бил продавачот, а даночен обрзник на употреба би бил корисникот. Но оданочувањето на интернет трансакциите за употреба и чување на стварите може да биде тешко применливо од причина што даночните обврзници немаат доволно познавања правилно да го утврдат овој вид на данок. Оданочувањето на интернет трансакциите би бил динамичен процес, што би било во спротивност со начелото на определување на данокот. До колку се прифати ова решение за оданочување на интернет трансакциите, би било во спротивност на начелото на придобивки од плаќањето на данок, бидејќи ќе се зголемат трошоците на администрацијата која ќе ги наплатува овие даноци, контролата на наплата, ревизијата и сл. Покрај претходно наведените дилеми, како главно прашање кое се поставува е утврдувањето на даночната основица. При тоа утврдувањето на даночната основица треба да биде во најширока смисла, без при тоа таксативно да се набројуваат активностите кои би се оданочувале во електронската трговија, од причина што би се јавиле многу правни празнини. Со брзиот развој на Интернетот многу е тешко да се предвидат сите активности кои би биле предмет на оданочување. Од друга страна даночната основица мора да биде збирна и еднаква на вредностите на сите извршени трансакции. Значи од една страна го имаме прашањето на општата дефиниција на даночната основица, а од друга страна различните стратегии кои продавачите ги користат (ниските трошоци за отстапување на производите на купувачите, користење на реклами и сл.). 71 Дефинирањето на 68 Steven Maguire, State and Local Sales and Use taxes and Internet Commerce, CRS Report For Cogress The Library of Congress, March 9, Daniel G. Swaine, Robert Tannenwald, Should Internet Sales Transactions Be Taxed, Fiscal Facts, Federal Reserve bank of Boston, Winter, 2002, No.25, pp Eric Menhart, Taxing the Internet: Analyzing the States Plan to Drive Online Sales Revenue, July- Avgust William Fox, Matthew N.Murry, The Sales Tax and Electronic Commerce: So What s New, National Tax Journal, vol 50 (3),1999,pp

81 националните и меѓународните трансакции исто така треба да се земе во предвид при определувањето на даночната основица, бидејќи може да има различни последици, од причина што развојот на Интернетот е императив на економската глобализација, додека пак фискалниот суверенитет е присутен на нацинално ниво. 72 Од друга страна се појавува прашањето на анономноста на Интернет корисниците кои би трбало да бидат даночни обврзници, потоа прашањето на отсуство на јавно авторитена институција во виртуелниот интернет простор, што претставуваат дополнителни проблеми во примената на оданочувањето. Во еден случај Врховниот суд на САД одлучил дека државата нема јурисдикција (правна надлежност) да бара од Интернет- продавачот кој нема свое седиште или филијала ниту пак вработени на нејзината територија, да биде обрзник да плаќа данок. Претходно наведените дилеми го отвораат прашањето на глобален интернет данок. Но за примена на глобален интернет данок потребна е согласност од голем број на држави, па токму поради тоа и тешко е да се примени. Во САД постои Закон за неоданочување на Интерентот (The Internet Tax Freedom Act), со што фактички е ставен мораториум на воведување на овој вид на данок. Од друга страна земјите членки на ЕУ, оданочувањето на електронската трговија настојуваат да го стават во рамките на данокот на доданена вредност. Преку овие два примери може да се заклучи дека помеѓу водечките земји во светот постојат сосема различни правни, економски, социјални и политички мотиви за воведување или не воведување Интернет данокот, кои толку се разликуваат што во овој момент тешко дека можат да се избалансираат. Бидејќи по својата природа Интернетот е повеќе наменски, како и поради фактот што активностите што се вршат преку Интернетот подлежат на различна правна надлежност, тешко е да утврди една конзистентна даночна политика во оваа област. Ако се има во предвид и карактерот на стоките и услугите кои се предмет на електронската трговија, тогаш треба да се има поинаков даночно правен и економски пристап во оваа проблематика. Ова од причина што определени активности во електронската трговија како трговијат на софтверите можата да имаат и третман на инвестициони добра, при што даночното оптеретување би било несоодветно, бидејќи би ја поттикнало пиратеријата и би создало дополнителни проблеми. 73 Анализата за оправданоста од воведување на интернет 72 Stefan Bach, Markus Hubbert, Walter Muller, Taxation of E-Commerce, Persistent Problems and Recent Developments, Vierteljahrrsefte zur Wirtschaftsforschung 69.Jah-rgang, helft 4/2000,S Andrea Goldstein, David O Connor, E-Commerce for Development: Prospects and Issues, OECD Development Centre, Working Paper No.164, September 2000, CD/DOC(20000)8. 81

82 данокот мора да ги земе во предвид сите даночни принципи кои новото даночно оптеретување треба да ги исполни, бидејќи само на таков начин овој нов вид на данок би можел да биде оправдан. Во принцип секое ново даночно оптеретување тешко се прифаќа од даночните обврзници. Токму поради тоа при воведување на овој вид на данок треба да се напушти принципот на општиот даночен приход, при што даночните приходи собрани по оваа основа треба да добијат наменски карактер, така што би биле дел од посебни фондови или организации кои ќе имаат за задача да ги подобрат условите за водење на електронска трговија, пред се во поглед на заштита на правото на приватност на интернет корисниците и спречување на сите можни злоупотреби во оваа област. Во време кога постои информатичка револуција и глобализација на финансиските текови, само по себе и прашањето на Интернет оданочувањето ќе има посебна улога, но при правните решенија и неговата економска оправданост мора да постојат теоретски и емпириски анализи на правните, економските, социолошките, психолошките и политичките последици од одночувањето во електронската трговија. Во таа насока треба да се имаат во предвид и сите можни пречки кои можат да го отежнат овој процес, како на пример дополнителните трошоци за даночната администарција која во овој момент дури и во развиенте земји се уште не е доволно квалификувана. Воспоставувањето на оперативна соработка помеѓу надлежните институции од областа на информатичката технологија и даночната администрација е еден од клучните чекори кои можат да дадат решенија за ова прашање. 3.Компјутерска безбедност и заштита од компјутерски криминал Комјутерот претставува една најзначајните нејреволуционерните придобивки во развојот на техничко- технолошката цивилизација. Поради огромната моќ на компјуретот, можноста да се зачуваат огромен број на податоци, нивната брза обработка, автоматизираните информатички системи стануваат се побројни и слободно може да се каже дека се незаменлив дел од опшестсвениот живот на сите субјекти (правни и физички лица). На таков начин компјутерот станува секојдневен незаобиколен дел, сегмент во сите свери на опшественото живеење, од производството, трговијата, разни услуги па се до националната безбедност во најширока смисла. Сите овие форми на непосредна примена во сите области на животот, нема да останат незабележени од страна на несовесни и неодговорни поедници или групи, кои не избирајќи сретства и начини се обидуваат со недозволено однесување за себе да остварат определена корист. На таков начин комјутерот станува сретство преку кое се вршат недозволени, незаконски и 82

83 опшетсвено опасни активности. Глобалните компјутерски мрежи денес создаваат можности за нови облици на криминал. Тоа е посебен, софистициран, продорен, технички подготвен, бескруполозен, понекогаш осветољубив поединец или група кои е тешко да се запрат. Интернетот кој е особено ранлив поради огромниот број на корисници, отвореноста и сеприсутноста, како и недоволната регулираност, претставува иделано место за сокривање на криминалци од различен вид. Во такво опкружување и со ваков вид на поедници или групи, се почесто се обидуваат да се спротивстават многу национални законодавства, меѓународни организации и асоцијации, но и самите компании и корисници со цел да се ублажат негативните последици и да се намалат загубите кои настанале како последица на овој вид на криминални активности. Компјутерскиот криминал е појава на новото време, посебен вид на криминалитет кој истовремено станува глобален проблем. Под комјутерски криминал обично се подразбира криминалот кој го ангажира компјутерот како сретство или цел за извршување на кривични дела. За комјутерскиот криминал во различни форми најчесто поврзан за злоупотрбата на компјутерот и информатичките системи воопшто и како штетна опшествена појава на модерното време, нема општо прифатена дефиниција. Најчесто се употребуваат термини како: -злоупотреба на компјутерите (computer abuse), -компјутерска злоупотреба (computer fraud), -деликти со помош на компјутерот (crime by computer), -информатички криминалитет, -комјутерски криминалитет и -техно криминалитет. 74 Во литературата можат да се сретнат различни дефиниции за овој вид на криминал на современото време. Комјутерскиот криминал- како залоупотреба на комјутерот во смисла на секоја појава која е во врска со употребата на компјутерската технологија во која жртвата трпи или би можела да трпи загуба, а сторителот делува во намера да за себе остварува или би можел да оствари добивка. 75 Компјутерски криминалитет е вршење на кривично дело при што комјутерот се јавува како предмет или објект на заштита, односно како употреба на комјутерот при вршење на 74 S.Pertović, Kompjuterski criminal, MUP Srbije, Beograd,

84 злоупотреба, затскривње или злоупотреаба која има за цел присвојување на пари или услуги или вршење на политички или деловни манипулации, вклучувајќи и активности насочени против самиот компјутер. 76 Кривични дела кај кои компјутерот се појавува како средство, премет или објект на напад за чије вршење или обиди е неопходно соодветно познавање од компјутерите и информатиката. 77 Компјутерскиот криминал е посебен вид на инкриминирано однесување, кај кое комјутерскиот систем се јавува или како сретство за извршување или како објект на кривичното дело, доколку делото на друг начин или спрема друг објект воопшто не би можело да се изврши или тоа би имало други карактеристики. 78 Огромните практични можности кои современата високо софистицирана комјутерска и информатичка технологија ги носи со себе, истовремено носи и опасности од ширење и масовна употреба на електронско прислушкување, крадење на деловни и други тајни, како и различните форми на интелектуалната сопственост, потоа сериозно нарушување на приватноста и други човекови слободи и права како и личниот инегритет, а во последно време претставува реална опасност од бранови на терористички алатки од различни облици. Според една од поновите американски студии од ова област, информатичкиот криминал се случува за 40 пати почесто од класичниот, традиционален криминал, а дури 90% од информатичките злосторства остануваат неоткриени и остануваат во зоната на темните бројки на криминалитетот. Од аспект на карактеристиките на комјутерскиот криминал треба да се напомене дека истиот се карактеризира со голема динамика и со огромен број на појавни форми и видови на извршување. Тоа е сосема разбирливо бидејќи се работи за технологија со огромни можности и примена во сите области на опшествениот, стопанскиот но и личниот живот, па оттука и можностите за злоупотреба на комјутерот со секој ден се се поголеми. Последиците од комјутерскиот криминал се огромни. Тие можат да се однесуваат на материјална штета на правните и физички лица ( но често и на цели држави), губење на деловниот углед, губење на довербата и сигурноста, опасност од злоупотреба на 75 Don Parker, Copmputer abuse, Springfield, 1973, str August Bequai, Computer crime, Lixington str.4 77 Bogo Brvar, Pojavne oblike zlorabne raculnika, Revija za kriminalistiko in kriminologijo, Ljubljana, broj 2/1982, str Djorge Igjnativić, Pojmovno odredivanje komjuterskog kriminaliteta, Anali Pravnog gafulteta u Beogradu, Beograd, broj 1-3/1991, str

85 слободите и правата на човекот воопшто на рзни начини и во разни облици.за разлика од традиционалните начини на вршење на кривичните дела, кај комјутерскиот криминал извршителите имаат посебни стручни и практични познавања и вештини во областа на информатиката и комјутерската технологија, како и лица на кои овие сретства им се достапни. Кај комјутерскиот криминал самото вршење на кривичното дело е прикриено, често без видлива просторна поврзаност помеѓу сторителот и оштетениот. Поради тоа тешко се откриваат и тешко се докажуваат најчесто долго време се неоткриени се додека оштетениот не је почуствува штетата. Современата информатичка и комјутерска технологија внесува и нови и драстични промени во сите свери на опшествениот живот. Покрај позитивните и корисни промени, се јавуваат и опшествени промени како резултат на комјутерскиот криминал и истите можат да се сведат на: нови форми на вредност, концентрација на податоци, нов амбиент на делување, нови методи и техники на делување, скратување на временскиот период на делување, ширење на географскиот простор на делување, динамичност, стабилност на ризикот. 79 Од појавата на комјутерскиот криминал до неговото дефинирање, ќе помини извесен период и токму кога ќе се појават сродни дефиниции за комјутерскиот криминал, истиот се појавува во нов облик-cyber криминал. Со цел да се протолкува обемот на овој нов вид на криминал и неговите опасности, група експерти cyber криминалот ќе го дефинираат како криминал кој се однесува било кој облик на криминал кој може да се изврши со комјутерските системи и мрежи, во комјутерските системи и мрежи или против комјутерските системи и мрежи. Cyber криминалот е таков облик на криминално однесување кај кој во syber простор-опкружувањето комјутерските мрежи се сретство, цел, доказ, симбол или опкружување во кое е извршено кривичното дело. При тоа cyber просторот претставува еден вид на заедница составена од комјутерски мрежи во кој елементите на традиционалното опшество се во вид на бајтови или битови кои ја креираат компјутерската мрежа. Таквата заедница е поддржана од високо техничка опременост, добра информациона структура која е ничија и сечија, во која паралелно коегзистираат виртуелно и реално при што комуникацијата е колективна. Во такво опкружување не може да се зборува за национални размери на криминалот. Затоа и овој вид на криминал ставен е во најизразит облик на транснационален криминиал, против кој борбата не може да се води 79 S.Pertović, Kompjuterski criminal, MUP Srbije, Beograd, Стр.17 85

86 на конвенционален начин бидејќи економскиот социјалниот и опшествениот контекст на овој вид на криминал не е истоветен со класичниот транснацинален криминал. Cyber криминалот се јавива во два основни облици: -Cyber криминал во потесна смисла и -Cyber криминал во поширока смисла Cyber криминалот во потесна смисла претставува секое незаконско однесување насочено кон електронската сигурност на комјутерските системи и податоци кои се обработуваат. Cyber криминалот во поширока смисла претставува секое незаконско однесување поврзано за или во однос на комјутерскиот систем и мрежа, вклучително и таков криминал како што е незаконското поседување, нудење и дистрибуција на информации преку компјутеските системи и мрежи. Европската конвенција за cyber криминалот предивува четири групи на дела: 1. Дела против сигурност, интегритетот и достапноста на којутерските податоци и системи (незаконски пристап, пресретнување, вмешување во податоците или системите), 2. Дела поврзани со компјутерите (фалсификување и кражба како најтипични облици), 3. Дела поврзани за содржината-(детска порнографија-поседување дистрибуција трансмисија,чување, достапност на овие материјали), 4. Дела поврзани со авторски и сродни права (репродукција и дситрибуција на неавторизирани примероци). Во зависност од видот на сторените дела cyber криминалот може да биде: 1. Политички: -cyber шпионажа и cyber саботажа, -haking ( на безбедноста на Интернетот, на заштитата од комјутерски вируси), -cyber тероризам (асиметрична виртуелна војна, интернетот како оружје на терористите), -cyber војна (импликации од евентуален вооружен судир) 2. Економски: -cyber измама, -кражба на интернет услуги, -производство, дистрибуција на недозволени содржини како детска порнографија, педофилија, верски секти, ширење на расистички, нацистички идеи и ставови, 86

87 -злоупотреба на жени и деца, -манипулација со забранети супстанци и стоки: дрога, човечки органи, оружје, -повреда на cyber приватноста: следење на електронската пошта, spam, phiching, следење на е-конференција). Комјутерот и компјутерската технологија можат да се злоупотребат на различни начини, а комјутерскиот криминалитет може да ги содржи и некои облици на традиционалните видови на криминал. -Противправно користење на услуги и противправно прибавување на информациикога има неовластена употреба на компјутер или кога истиот овластено се користи но за потребите на некој неовластен корисник. Против правното прибавување на информации претставува еден вид на кражба на податоци содржани во компјутерскиот систем најчесто со цел да се оставри определена имотна корист. -Комјутерска кражба-овој вид на кражба завзема високо место во рамките на комјутерскиот криминал, а во овој контекст посебно значајна е кражбата на идентитетот. Овој вид на кражба е особено опасен бидејќи се губи довербата и интегритетот на комецијаните трансакции и ја загрозува индивидуалната приватност. Според проценките на стучните лица овој вид на криминал расте пропорционално со порастот на електронската трговија. -Комјутерска измама-целата на овој вид на криминал е оставрување за себе или за друго лице противправна имотна корист, на начин што во компјутерот се внесуваат неточни податоци, или се пропушта да се внесат точни податоци. Во пракса тоа може да бидат едноставни измами но и измами за кои сторителите поседуваат висок степен на вештини. При овој вид на криминалитет сторителите ги користат они карактеристики на cyber просторот кои во суштина придонесуваат за порастот на електронската трговија: анонимноста, растојанието помеѓу продавачот и купувачот. Поради големината на Интернетот како пазар, овие измами брзо се шират, бидејќи преку Интернетот се се одвива многу брзо. -Комјутерска саботажа и комјутерски тероризам-оштетување на посебните делови во рамките на копјутерскиот систем за обработка на податоците, бришење на меморијата или спречување да се користат информациите содржани во меморијата на информатичките уреди. 87

88 Кога станува збор на комјутерскиот тероризам треба да се напомене дека денес глобалните информатички мрежи се ефикасно сретство во рацете на терористите. Користењето на високата технологија за оставрување на деструктивни активности се реализира преку стручни лица-дисциплирани, обучени и организирани кадри кои од терористите најчесто превземаат задачи по договор. Најчесто цел на овој вид на криминалитет се банките на податоци, комјутерските ресурси, владините комуникациски системи, електроцентралите управувани од комјутери, рафинерии, аеродроми и сл. -Провалување во компјутерските системи-претставуава суптилно нарушување на тајноста на определен комјутерски систем, неовластен електронски упад во централниот комјутерски систем и неговата база на податоци. Сторители на овие дела најчесто се hakeri кои вешто ги заобиколуваат механизмите на заштита на комјутерските системи, при што најчесто за цел имаат јавно ја демонстрираат својата информатичка вештина или да укажат на слабостите во заштитните механизми на комјутерските системи. Најчеста мета на ваквите постапувања се воени компјутерски комуникации, информатичките системи на разузнавачките служби, државните институции. -Криминалот поврзан со комјутесрките мрежи-кај овој вид на криминалитет комјутерските мрежи се јавуваат во тројна улога: како цел, како стретство или алатка и како опкружување за извршување на кривично дело. -којутерските мрежи како цел на напад-најчесто се напаѓаат податоци и содржини кои се наоѓаат на мрежата, се уништуваат делови или цела мрежа и компјутерски систем, или се спречува нивното работење. -комјутерските системи како сретсво или алатка- којутерските мрежи се оружје за реализација на определен вид на криминал-порнографија, злоупотреба на интелектуалната сопстевност или online продажба на недозволени стоки ( дрога, човечки органи, оружје). -комјутерските мрежи како опкружување во кој се реализира нападот-опкружувањето најчесто се користи за прикривање на криминалните активности, но и за користење на мрежата како симбол за заплашување. Извршителите на компјутерскиот криминал се лица со различен профил и различен мотив за вршење на овие дела. Заедничка карактеристика за сите е тоа што се работи за ислкучително интелигнти лица, најчесто одлични познавачи на информатичките системи, високообразовни информатичари. 88

89 Hakeri-се сторители на кривични дела од областа на комјутерскиот криминалитет кои можат да провалат во добро заштитените комјутерски мрежи. Најчесто вистински зависници од комјутерската технологија на кои основен предизвик им е како да го совладаат криптографскиот клуч. Свесно или несвесно можат да причинат големи штети, бидејќи често мета на нивните напади се комјутерските системи на владите, на безбедносните институции, воени лабаратории и сл. Злонамерните сторители на дела од областа на којутерскиот криминалитет се они кои тоа го прават заради користољубие-односна да остварат определена имотна корист. Се смета дека 80% од нив делата ги вршат по прв пат, 70% од нив работат во оштетените компании повеќе од пет години, најчесто важат за совесни работници најчесто со професионални квалификации повисоки од оние предвидени за нивното работно место. Користољубиви сторители-најчесто сторители на дела од областа на комјутерскиот криминал се од областа на банкарството, финансиските институции и осигурителните компании. Во областа на банкарството се мета дека 25% се сторители кои имаат специјални овластувања за информатичките системи, 18% се програмери, 18% службениците кои работат на терминалите, 16% благајници, 11% операториинформатичари и само 12% се лица надвор од оштетената компанија. Самиот факт што Интернетот претставува глобална мрежа, а од аспект на електронската трговија е глобален маркет, покажува дека денес Интернетот им е достапен на сите и во сите делови од светот. Но ваквата седостапност некои од корисниците ја злоупотребуваат преку попречување на другите корисници на интернетот, ширење на вируси, кражба на кредитни картици и други информации па се до испраќање на непосакувани материјали на личните адреси или адресите на јавните групи. Овие непосакувани материјали или пораки се нарекуваат spam. Spam-от се дистрибуира истовремено на милиони и милиони адреси. Се препорачува да не се одговара на овие пораки бидејќи на таков начин на испраќачот се дава до знаење дека интернет адресата е во употреба, по што самата интернет адреса станува позначајна за испраќање на нови spam пораки. Последиците од комјутерскиот криминал во зависност од неговиот појавен облик можат да бидат: -финансиски-кои настануваат кога сторителот со извршувањето на делото стекнува за себе или за друго лице корист, како и кога со таквото дело прави определена финансиска штета. 89

90 -наматеријална-при неовластено користење на туѓи тајни-индискретно штетно постапување -комбинирана-кога со откривање на определена тајна или повреда на авторско право се нарушува нечиј углед а истовремено се произведува и конкретна финансиска штета. Поради огромните секојдневни штети настанати како резултат на комјутерскиот криминал потребата од заштита е се поголема. Неопходно е да се вградат крипографските принципи во комуникациските протоколи, како основни елементи за имплементација на сиситемот на заштита. Во Интернет просторот се користат голем број на протоколи од кои секој има своја посебна улога. Некои се наменети за обезбедување на специјални комуникациски сревиси, како електронска пошта или пристап на системот на далечински терминал. Протокол CyberCash DNSSEC IPSes PCT PGR S/MIME S-NTTP Secure RPC SET SSL SSH TLS Намена Електронско праќање на пари Имиња на домени Шифрирање на пакет на податоци Шифрирање на ниво TCP/IP Електронска пошта Електронска пошта Web пребарувачи Повици од далечински терминал Електронско праќање на пари Шифрирање на ниво TCP/IP Пристап од далечински терминал Шифрирање на ниво TCP/IP Табела бр.5 Примери на некои од поважните Интернет протоколи и нивните намени Во Интернет мрежата еден од најголемите проблеми е прислушкувањето на мрежата. Заради заштита од оваа појава можат да се користат специјални програми (packet sniffers), кој е инсталиран на патот помеѓу пребарувачот и серверот. Протоколот SSL значително го намалува ризикот при употреба на Интернетот, со тоа што ги заштитува податоците кои се пренесуваат помеѓу пребарувачите и серверот при што го индентификува секој учесник во 90

91 мрежата. На пример методот на шифрирање, нивото на безбедност, информации за автентичноста на сертификатот. Кога серверот е поврзан во мрежа, претставува електронска врата на една компанија.токму поради тоа е мета на различни напади. Некои напаѓачи се обидуваат да дојдат до документи наменети само за интерна употреба. Други можат да се обидат да ја модофицираат содржината на Web презентацијата со цел да се наруши угледот на компанијата или да се спречи нејзиното нормално функционирање. Основната цел на заштитата од комјутерскиот криминал се состои во заштитата на информацијата и сигурноста на информацијата. Тоа се две меѓусебно поврзани области со кои треба да се зачува интегритетот на податоците, односно да да се спречи неовластена употреба, исправка или уништување на податоците. Сигурноста на информациите може да се окарактеризира како управување со ризиците кои се во врска со податоците и информациите. Заради обезбедување на сигурноста на информациите потребна е заштита на хардверот, софтверот, заштита на податоците и информациите од злонамерни програми и хакерски напади. Исто така потребна е заштита на информациите, податоците и информатичките системи со цел да се обезбеди сигурност, интегритет, автентичност, достапност и неодрекување. Понекогаш е потребно само овластените корисници да имаат пристап до определени информации во определено време. Класичен пример е начинот на работење во електронската трговија каде одредени вработени во компанијата можат да имаат пристап до информациите и податоците во разни сегменти на работењето, како што се финансиите, човечки ресурси и сл. Неовластениот пристап до информациите и нивното неовластено користење може да го наруши не само угледот на компанијата но и да доведе до злоупотреба на податоците и повреда на права. Секоја компанија или секоја организација која е дел од Интернет просторот мора да изгради сопствена политика на безбедност. Ако не постои политика на безбедност не може да се знае дали системот е безбеден или не. 80 Политиката на безбедност мора да постои во пишана форма да содржи правила, што смее да се работи во системот, а што е забрането за различните нивоа на кориснички права.политиката на безбедност содржи и опис на начинот на кој се извршуваат различни активности (пристап до системот-login, администрација и сл.) 91

92 Еден од начините за поголема компјутерска безбедност е контролата на пристапот. Најчесто Web серверите овозможуваат неограничен пристап на сите корисници до сите документи. Но со цел да се заштитат определени документи се применува принципот на ограничен пристап преку процесот на идентификација на корисникот. На таков начин се одредува идентитетот на лицето кое пристапува на серверот. По идентификацијата се дефинираат начините со кои корисникот може да пристапи: -контрола заснована на IP адреса-преку проверка на адресата на корисникот се овозможува или оневозможува пристап. -контрола на пристапот заснована на домен име- како и кај IP адресата се врши проверкаво овој случај на домен името. -контрола на пристапот заснована на корисничко имеи лозинка-секој од корисниците добива единствено корисничко име и си избира лозинка. -контрола на пристапот заснована на сертифкат на клиентот-секој корисник на терминал добива свој криптографски сертификат кој се користи како дигитален потпис при што пристапот се дозволува со презентација на дигиталниот потпис на корисникот. -контрола на пристапот заснована на мрежни безбедносни протоколи-кои можат да ги користат само специјално конфигурирани пребарувачи, што ги прави значајни при користење на интерни мрежи. 81 Наједноставна контрола на пристапот може да се оставри преку контрола на IP адресата и домен името на пребарувачот.нивната предност е едноставноста и неможноста да се направи грешка. Но нивни недостаток е недоволната флексибилност, при пристап од друг компјутер потребан е нова идентификација. Употребата на корисничко име и лозинка овозможува поголема флексибилност, идентификацијата се однесува на корисникот а не и на комјутерот и претставува вид на контрола на пристап од голем број на корисници бидејќи самата технологија им е позната. Проблемите кои можат да се појават од употребата на овој вид на контрола на пристапот произлегуваат од безбедносната култура на корисникот (избор на лоша лозинка, заборавање на лозинката). Контролата за пристап заснована на сертификат на клентот е заснована на лична сертификација на корисникот, при што сертификатот е добиен од страна на надлежен 80 M. Milosavlević, G. Grubor, Osnove bezbednosti i zaštita informacionih sistema, Univerzitet Singidunum, Beograd, M.Milosavlević. V Mišković, Elektronska trgovina, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2011 str

93 орган. Во рамките на големите организации и компании постои можност организацијата го добие јавниот сертификат по што самата организација им издава сертификати на своите вработени. Сертификатот ги содржи податоците за организацијата и личните податоци за непосредниот корисник. Во рамките на пристапот до ресурсите на системот е доста флкесибилен. Преку системот на сертифицирање во рамките на организацијата се овозможува контрола на пристапот без да се одржува голема база на податоци која би содржела податоци за дозвола за пристап. Контролата на заснована мрежни безбедносни протоколи-како доминантен протокол го користи SSL (Sekure Socket Layer), кој служи за шифрирање на комуникација од општ карактер помеѓу пребарувачот (browser) и серверот. За прв пат го воведува компанијата Netscape заради заштита на податоците на своите пребарувачи, по што прифатен е од голем број на компании и истиот е имплементиран во сите комерцијални пребарувачи. Протоколот SSL значително го намалува ризикот при употреба на Интернетот, со тоа што ги заштитува податоците кои се пренесуваат помеѓу пребарувачите и серверот при што го индентификува секој учесник во мрежата. Неопходноста од секојдневно употреба на комјутерите и информатичката технологија од страна на граѓаните, компаниите и државата во целост, како и сознанијата дека овие корисни и пред се неоходни сретства можат да бидат злоупотребени од страна некои лица, ја наметнува потребата да се бараат решенија и сретства за превенција и заштита на информатичките системи. Поттикнати од овие потреби од страна на Европската Унија во 2013 година усвоена е Стратегија за cyber безбедност, кој е првиот документ кој ЕУ ќе го усвои за регулирање на оваа област. Основата на овој документ произлегува од меѓународните правни акти во областа на човековите права и нивната употребливост и во виртуелниот свет, како што се Меѓународната конвенција за човекови и политички права, Европската конвенција за човекови права и Повелбата на ЕУ за основните права. Иако cyber просторот е виртуелен, во него не смее да постои помала толеранција на кршењето на човековите права и елементарните цивилизациски придобивки. Понекогаш ова начело се заборава, со оглед на тоа што не ретко Интернетот се доживува како простор каде што кршењето на човековите права и нанесувањето на материјални и нематеријални штети имаат помала тежина во однос на т.н. реален свет. Во Стратегијата за cyber безбедноста на ЕУ дефинирани се неколку приоритетни активности: 93

94 -Отпорност на cyber кримоналот-оваа активност предвидува неопходност од влучување на бројни чинители во опшеството, соодветна регулатива на државите членки на ЕУ како и постоење на органи надлежни за информатичка безбедност и воспоставување на национални тимови за превенција и реагирање на cyber инциндентите. Еден од тие органи е Европската агенција за безбедност на мрежата и податоците (ENISA), која има соработка со други организации како Europol и Eurojoust. Ворамките на Europol основан е Европски центар за cyber криминал. -Драстично намалување на cyber криминалот-бидејќи се работи за облик на криминал кој е во најголем пораст, во кој милиони луѓе се жртви на нападите на информатичките системи, потребна е соодветна регулатива која ќе овозможи строго и ефикасно казнување на сторителите на овие инциденти. Конвенцијата на Советот на Европа за високотехнолошки криминал и Директивата на ЕУ за напади на информатичките системи се основа за донесување на соодветна регулатива во секоја национална држава. -Развој на политиката на cyber одбрана и капацитет во врска со рамката за заедничка безбедност и одбрамбена политика- Со цел создавање на отпорност на информатичките системи и заштита на одбрамбените и национални безбедносни интереси, капацитетите на cyber одбраната треба да се концентрираат на откривање и реагирање на софистицираниот cyber криминал. -Развој на индустриски и технолошки ресурси-хардверските и софтверските компоненти во земјите членки на ЕУ и третти земји мора да бидат безбедни и да гарантираат заштита на личните податоци. Во рамките на оваа активност значајна е улогата на приватните компании и нивната подготвеност да се соочат со предизвиците кои ги носи технолошкиот развој и превземањето на својот дел од обврските во рамките информатичката безбедност. За остварување на ова цел неопходно е промовирање на единствен пазар за безбедност на производи од информатичката технологија. -Воспоставување на координирана меѓународна политика во cyber просторот на ЕУ и промовирање на основните вредности на ЕУ-Промовирање на принципите на отвореност и слобода на изразување на Интернет, како и подршка на напорите за унапредување на постојните правила за cyber просторот. Стратегијата претставува збир на принципи и активности засновани на строга заштита и промовирање на правата на граѓаните, со цел ЕУ да обезбеди најсигурно Интернет опкружување во светот. 94

95 II ДЕЛ ГЛАВА 4 АНАЛИЗА НА ДЕТЕРМИНАНТИТЕ И ПРЕДЛОГ МЕРКИ ЗА РАЗВОЈ НА ЕЛЕКТРОНСКАТА ТРГОВИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 1.Анализа на детерминантите за развој на електронската трговија во Република Македонија 1.1.Анализа на инфраструктурата за развој на електронската трговија и нејзин историски развој Развојот на современите средства за комуникација, во целост ги променија односите и силите на светскиот пазар. Нивната секојдневна примена длабоко е навлезена и во таканаречените традиционално трудово интензивни дејности, поради можноста преку примената на дигиталната технологија да се создадат и да се реализираат нови идеи. Преминот од механичка во електронска фаза на работење е карактеристика на денешното време. Иинформатичкото опшество и создвањето и дистрибуцијата на информациите се најзначајни економски но и опшествени активности. Во центарот на вниманието се компјутерот и Интернетот како основи на информатичко комуникациските технологии. Развојот на информатичко комуникациските технологии станува еден од клучните предуслови за функционирање и развој на современото опшество. Томку поради тоа слободно може да се констатира дека денес живееме во време на информатичко опшество. Република Македонија не е надвор од овие процеси. Како и во другите држави, така и во Република Македонија развојот на информатичко комуникациските технологии има свој еволутивен пат. Еден од првите чекори на тој пат претставува либерализацијата на Интернет услугите од октомври 1997 година кога почнуваат да се доделуваат концесии за пренос на податоци. Но развојот на новите технологии не е можен ако не е подржан од државата и нејзините институции. Во 2005 година во Република Македонија усвоена е Национална стратегија за развој на електронските комуникации информатичкички технологии 82 и Акционен план. Со овој документ дефинирана е економската социјалната и политичката визија за опшество засновано на знаење. Создавањето на современи и ефикасни сервиси за граѓаните и 95

96 компаниите е крајната цел на оваа визија, а при тоа основен предуслов за реализација на овие зацртани цели претставува континуираниот развој и примената на информатичката технологија во сите свери на живеењето. Развојот на електронската трговија како и секаде во светот така и во Република Македонија условен е од постоење на современа информатичка и компјутерска технологија, која ќе може да биде лесно достапна и прифатлива за користење за сите заинтересирани субјекти-граѓани и компании под еднакви и недискриминирачки услови. Еден од важните предуслови за реализација на оваа цел се прифатливи цени за користење на Интернетот и останатите електронски и комуникациски услуги, при што би се овозможила комуникација помеѓу гарѓаните, компаниите и јавната администарција. Во периодот на усвојување на Националната стратегија за развој на информатичкото опшество и Акциониот план, направена е анализа на постојната инфраструктура во Република Македонија. При тое е констатирано дека инфраструктурата во 2005 година главно е заснована на фиксни јавни телекомуникациски мрежи, јавните мобилни телекомуникациски мрежи и мрежите преку кои се нуди пристап до Интернет. Во овој период во Република Македонија има пет позначајни Интернетсервис провајдери. Фиксната јавна телекомуникациска мрежа функционира на база на дигитални централи и пренос на говор и податоци. Во сверата на јавните мобилни телекомуникациски мрежи доделени се две концесии, при што вкупниот број на корисници на мобилна телефонија изнесува , додека пак значителен е бројот на корисници на фиксна телефонија околу Граѓаните кои користат кредитни картички се во мал број, а оние пак кои ги поседуваат многу малку ги користат за плаќање преку Инернет. Понатамошниот развој на информатичката технологија ќе биде поттикнат од широкопојасниот Интернет заради брзината и можноста да се пренесуваат голем број на информации. Според Државниот завод за статистика во 2006 година само 1% од домаќинствата во Република Македонија користеле широкопојасен интернет, тој процент се зголемува на 7% во 2007 година. Во 2008 година се забележува значителен пораст на корисници и тој број изнесува 23% од домаќинствата. Истовремено се зголемува и бројот на домаќинства кои користат комјутер и во 2008 година тој број изнесува 46% Службен весник на Република Македонија бр.13/ за европски интеграции-влада на Република Македонија, Одговори на прашалникот на Европската комисија што се однесува на делот за телекомуникации и информатичка технологија

97 Континуираниот развој на информатичката технологија ќе овозможи развој на електронска трговија во Република Македонија. Како чинители во процесот на електронска трговија во Република Македонија се јавуваат: -интернет трговците продавачите, -потрошувачите -купувачите, -банките-како издавачи на картички на купувачите, но и како локација каде се регистрираат и опслужуваат сметките на продавачите и -платежниот процесор-како надлежен субјект преку кој се пренесуваат информациите и пораките во електронска форма за набавката на стоки и услуги, но и субјект кој ги пренесува информациите до соодветните банки-оние кои ја издале платежната картичка и банките кај кои е регистрирана сметката на потрошувачот. Основниот услов што треба да биде исполнет за еден субјект да врши електронска трговија е истиот како правен субјект да биде регистриран во Централниот регистар на Република Македонија. Кај физичките продавници потребно е обезбедување на соодветни дозволи и обезбедување на минимално технички услови, како и одобрение за вршење на дејноста, додека пак интернет трговците немаат такви обврски. За отпочнување со работа интернет трговецот треба да отвори кај банката сметка преку која ќе се врши плаќањето во електронската трговија, како и набавка на софтвер. Отворањето на сметка кај деловните банки се врши по исполнување на определени услови како што е детално образложен бизнис план, но регулирање на прашањата на приватност. При тоа треба да се напомене дека при склучувањето на договорот помеѓу банката и интернет трговецот покрај другите прашања особено внимание се посветува на обврската на инетрнет трговецот за чување на електронските записи од извршените нарачки, како и начинот на нивна заштита од евентуални злоупотреби. Постоењето на софтверска апликација, преку која ќе може да се регистрира корисникот, да се врши нарачка на производи и услуги како и поврзувањето со порталот за плаќање се основние услови за вршење на електронска трговија. Софтверската апликација може да биде изработена од самите интернет трговци, иако за тоа постојат соодветни софтверски компании кои изработуваат софтвер за електронска трговија. Во зависност од тоа на кој начин е обезбедено софтверскот решение, цената на софтверската апликација во Република Македонија се движи од 3000 до евра, што претставува најголема инвестиција за почеток на работење на еден интернет трговец. 97

98 Еден од клучните предуслови за развој на електронската трговија е плаќањето. Како и во глобалниот свет на електронско опкружување, така и во Република Македонија како најчест начин на плаќање се платежните картички. По 2008 година во Република Македонија исплатата на сретсвата од буџетот на дел од населението како што се вработени во јавна администрација, пензионери и други трансфери на сретсва од буџетот по разни основи, се врши преку платежни картички. Ова значително го зголеми бројот на платежни картички и истовремено ги поттикна трговците да го прифатат плаќањето на стоки и услуги по електронски пат, што само по себе влијае на зголемување на обемот електронската трговија. Според направената Анализа на состојбата на елктронската трговија во Република Македонија од страна на USAID-eGov Project од ноември 2010 година, констатирано е дека во 2010 година во Република Македонија има во оптек платежни картички кои своите плаќања по електронски пар можат да ги користат кај трговци. Преку плаќање со платежни картички се остварува 8-10% од вкупниот промет во Република Македонија, при што прометот во инернет трговијата во Република Македонија остварен во првите десет месеци од 2010 година изнесува ,00 денари или околу евра. Од друга страна пак преку издадени платежни картички од страна на банките во Република Македонија остварениот промет кон странски интернет трговци се смета дека е за 20 пати поголем.оттука и заклучокот дека издавањето и користењето на палтежните картички е битен предуслов за развојот на електронската трговија во Република Македонија. Платежните картички можат да се употребуваат и за плаќање преку интернет. Но за да може оваа активност да се одвива неопходно е банката да ги исполнува условите на меѓународна организација за платежни картички за што треба да има леценца, но и континуирано да ги следи правилата и стандардите на соодветната меѓународна организација. Оттука може да се заклучи дека издавањето на платежни картички за плаќање преку интернет е деловна одлука на секоја банка, но сепак клучно е при издавањето на платежните картички корисниците да бидат информирани за можноста и опсегот на нивната примена. За да може успешно да се реализира електронската трговија потребна е соодветна техничка поддршка која ќе им се даде на банките со делот што се однесува на рабтењето со платежните картички. Таа улога ја превземаат платежните процесори или порталите за плаќање. Начинот на работење на платежните процесори се оставрува така што тие ја 98

99 вршат улогата на поврзување на банките-членки кои имаат за цел да остварат меѓубанкарски трансакции при што се вклучени сите платежни канали и интернетот. Статусот на платежен процесор се стекнува преку техничка проверка на системот од страна на меѓународна организација за платежни картички, за што се предвидени соодветни правила. Покрај тоа што ја имаат улогата на техничка подршка на банките, значајна е улогата на платежните процесори во поглед на обезбедувањето на трнасакциите. Во своето работење платежните процесори се должни да ги применуваат безбедносните стандарди кои се пропишани од страна на меѓународните организации за платежни картички. Постоењето на претходно наведените претпоставки за реализација на електронската трговија во Република Македонија, континуираниот развој на информатичката технологија и примената на новите технологии во сите области на реализација на електронска трговија, ќе доведе до тоа да и во Република Македонија како и во глобалниот свет, од година во година бројот учесниците во електронските трансакции постојано се зголемува. Податоците на Државниот завод за статистика на Република Македонија, кои се однесуваат како за домаќинствата така и за деловните субјекти го потврдуваат тоа. Анализата на податоците од Државниот завод за статистика во последните неколку година укажува на фактот дека од година во година се повеќе деловни субјекти и домаќинства имаат пристап до Интернет. Најголеми корисници на Интернет услугите се банките, па така во 2009 година, 73,6% од вкупниот број на Интернет корисници се деловни субјекти од банкарскиот и финансискиот сектор, додека пак реализацијата на интернет продажбата во оваа година изнесува 5,3%. Како корисници на услугите на е-влада се 60,9% од деловните субјекти со над десет вработени. Во 2010 година 92,7% од компаниите со над десет вработени поседувале комјутери и тоа како од финасискиот така и од нефинансискиот сектор. Поврзувањето на Интернет мрежата најчесто е преку DSL технологија, при што ваков начин на поврзување користеле 70,6% од деловните субјекти. Од вкупниот број на деловни субјекти со над 10 вработени 6,9% вршеле продажба преку Интернет. Во оваа година 78,2% од деловните субјекти кои користеле Интернет биле корисници на услугите на е-влада и тоа најчесто за добивање на формулари или за добивање на информации-76,8%. Процентот на користење на 99

100 електронски систем за јавни набавки изнесува 24% од вкупниот број на деловни субјекти кои имале пристап до Интернет. 85 Во 2011 година има незначителен пораст на субјектите кои имале комјутери и тоа кај субјектите од финансискиот и нефинансискиот сектор и тој процент изнесува 93,0%, а 88,6% од овие субјекти со над десет вработени користеле Интернет. Во оваа година 54% од лицата на возараст од години, редовно користат Интернет, додека пак 42% од домаќинствата во Република Македонија се поврзани и користат широкопојасен Интернет. Кај деловните субјекти со над 10 вработени, се забележува пораст на купување и продавање на стоки и услуги, при што 8,9% од овие субјекти оствариле електронска трговија. Процентот на користење на услуги од е-влада во 2011 година во однос на претходната година се зголемува и изнесува 84% од деловните субјекти кои користат Интернет година е година кога одредени показатели кај корисниците на информатичко комуникациската технологија бележат стагнација, а определени податоци укажуваат на постепениот раст. Така на пример процентот на субјекти кои имаат компјутери во оваа година изнесува 91,9 % што претставува значително намалување во однос на претходната година. Од нив 87,3% имаат пристап до широкопојасен интернет. Исто така незначително намалување во однос на претходната година има и во сверата на користење на услуги од е- влада и тој процент во 2012 година изнесува 83,7%. Процентот на лицата од возрасната група од година кои редовно користат Интернет е ист како и во 2011 година и изнесува 54%. Значително зголемување има кај домаќинствата кои користат широкопојасен Интернет и во 2012 година 58% од домаќинствата користат широкопјасен Интернет. Пораст се забележува и кај субјектите кои реализирале електронска трговија, во 2012 година тој процент изнесува 9,6%. Во наредните анализирани години имаме постојан пораст на користење на широкопoјасен Интернет, па така во 2013 година 91,5% од деловните субјекти со десет и повеќе вработени користат широкопојасен интернет, а 94,5% од субјектите имаат копјутери. Зголемување има и кај лицата од години кои постојано користат Интернет и во 2013 година тој процент изнесува 62%, што претставува значително зголемување во однос на претходната година. Исто така зголемување имаме и во категоријата на домаќинства кои користат широкопојасен Интернет-тој процент изнесува 65% од домаќинставта во Република

101 Македонија. Во оваа година имаме и мал пораст на субјектите кои реализирале електронска трговија и тоа 9,7% од од деловните субјекти купиле или продале стоки и услуги. Според податоците на државниот завод за статистика во 2014 година 94,6% од деловните субјекти имаат комјутери, додека пак 93,1% од нов користат широкопојасен Интернет. Овде треба да напоменеме дека се повеќе се зголемува користењето на Интернет преку мобилна врска, при што во 2014 година 59,3% од деловните субјекти користеле ваков вид на услуги. Процентот на домаќинствата кои користат широкопојесен Интернет во Република Македонија во 2014 година изнесува 68%, додека пак 65% од лицата на возраст помеѓу години во Република Македонија постојано користат Интернет. Во 2014 година е забележан пад од два процентни поени на субјектите кои реализирале електронскат трговија во однос на 2013 година, односно во 2014 година процентот на деловни субјекти кои реализирале електронска трговија во Република Македонија изнесува 7,7%. Во 2015 година бројот на субјектите кои имаат компјутер е зголемен и тој процент изнесува 95,9% од вкупниот број на субјекти во Република Македонија со над десет вработени. Од нив широкопојасен Инернет користеле 93,5%. Кај деловните субјекти се забележува и креирањето на свои web страни, па така во 2015 година 52% од деловните субјекти имале своја web страна, а 79% од овие субјекти имале и свои ценовници, опис на производите и услугите, што претставува една од битните алатки за реализација на електронската трговија. 49,8% од деловните субјекти користеле социјални медиуми (Facebook, Twitter, You Tube), што значи имале свој кориснички профил, лиценца за користење на определен социјален медиум. Купувањето и продвањето на стоки и услуги преку компјутерски мрежи кај деловните субјекти во 2015 година бележи пораст, па во оваа година 11,4% од деловните субјекти реализирале електронска трговија. Во 2015 година 69% од возрасната група помеѓу година постојано користи Интернет, а ист таков процент од домаќинствата во Република Македонија имаат широкопојасен Интернет. Податоците на Државниот завод за статистика за 2016 година за деловните субјекти во Република Македонија во делот на користење на широкопјасен Интернет се -93,8%, при што 69,3% користат интернет мобилна мрежа. Процентот на субјекти кои кои имаат своја web страна е 53%, од кои 83% имаат дадено опис на производите и услугите, 59% имаат свои линкови, а додека пак 20% извршиле online порачки. Во 2016 година за околу 6% се 101

102 зголемува прцентот на домаќинства кои користат Интернет и изнесува 75,3%, а широкопојасен Интернет користат 74,7% од домаќинствата, што е пак 99,2% од домаќинствата кои имаат пристап до Интернет. Кај категоријата на граѓани од годишна возраст во првите три месеци на 2016 година, Интернет користеле 72%. Како сретства за пристап до Интернетот во голема мера се користат мобилните и паметните телефони-81%, најмногу лицата на возраст од години односно 92% од корисниците. Нарачки на стоки и услуги, преку Интернет оствариле 19,3% од интернет корисниците 86. Слика бр.6 Домаќинства во РМ со пристап до Интернет во периодот Од направената анализа може да се заклучи дека електронската трговија во Република Македонија има тенденција на пораст. Тој раст започнува од 2011 година и има континуиран раст, особено ако се следат показателите за користење на комјутер и Интернет. 1.2.Анализа на националната законска регулатива за електронска трговија Ако се направи анализа на законската регулатива во Република Македонија, која се однесува на електронската трговија, ќе се забележи дека во националните прописи се вградени одредбите, правилата и стандардите од меѓународните акти кои ја регулираат материјата од одбласта на електронската трговија. Тоа е донекаде и разбирливо од причина што во однос на други земји, Република Македонија