Универзитет Св. Климент Охридски- Битола. Факултет за информатички и. комуникациски технологии - Битола. Студиска програма:

Size: px
Start display at page:

Download "Универзитет Св. Климент Охридски- Битола. Факултет за информатички и. комуникациски технологии - Битола. Студиска програма:"

Transcription

1 Универзитет Св. Климент Охридски- Битола Факултет за информатички и комуникациски технологии - Битола Студиска програма: Администрирање со јавни политики Влатко Степаноски ВЛИЈАНИЕТО НА ПРЕТПРИСТАПНИТЕ ФОНДОВИ НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА ВРЗ РАЗВОЈОТ НА ЕДИНИЦИТЕ НА ЛОКАЛНАТА САМОУПРАВА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА (магистерски труд) Ментор: доц. д-р. Младен Караџоски Кандидат: Влатко Степаноски БИТОЛА,

2 Членови на комисија: 1. Доц. д-р Младен Караџоски, 2. Доц. д-р Мимоза Богданоска - Јовановска, 3. Доц. д-р Марина Блажековиќ - Тошевски НАУЧНА ОБЛАСТ: Администрирање со јавни политики 2

3 ИЗЈАВА од кандидатот Изјавувам дека при изработката на магистерскиот труд ги почитував позитивните законски прописи на Република Македонија од областа на заштитата на интелектуалната сопственост и не користев реченици или делови од трудови на други автори без да ги почитувам методолошките стандарди и соодветниот стил на цитирање. Изјавата ја давам под полна морална, материјална и кривична одговорност. Изјавил: 3

4 АПСТРАКТ Овој труд ја потенцира важноста од истражувањето на претпристапните фондови на Европската унија, што влијае на развојот на единиците на локалната самоуправа во Република Македонија. Суштината на истражувањето се темели на важноста на фондовите и потребата за нивно користење од страна на општините. За да се согледаат можностите на општините по одредени прашања е направен анкетен прашалник. Потоа се тестирани различните хипотези кои даваат можност да се направат анализи на повеќе прашања. Добиените податоци од спроведеното истражување укажуваат на тоа дека претпристапните фондови на Европската унија влијаат врз развојот на единиците на локалната самоуправа во Република Македонија независно од нивната големина и местоположба. Општините најмногу придаваат значење на административниот капацитет потребен за пишување и аплицирање на проекти и потребите од дополнителни обуки од страна на експерти. Општа констатација е дека општините во нашата земја треба да се ориентираат кон поголемо користење на фондовите, раководејќи се од тоа дека тие им го зголемуваат нивниот развој и развојот на целата држава. Клучни зборови: ИПА фондови, Европска унија, општини, развој 4

5 ABSTRACT This paper emphasizes the importance of research of pre-accession funds of the European Union, which affects the development of local government units in the country. The essence of the research is based on the importance of the funds and the need for their use by municipalities. To see the possibilities of municipalities on certain issues is made questionnaire. Then tested various hypotheses that provide the opportunity to hurt analysis of issues. The data obtained from the survey indicate that pre-accession funds of the European Union affect the development of local government in the Republic Macedonia regardless of their size and location. Municipalities most significance to the administrative capacity needed for writing and applying for projects and needs for additional training by experts. The general conclusion is that the municipalities in our country should be oriented towards greater use of funds, governed by the fact that they increase their development and the development of the country. Key words: IPA funds, European Union, municipalities, development 5

6 СОДРЖИНА АПСТРАКТ ABSTRACT СОДРЖИНА ВОВЕД... 9 ГЛАВА 1- ПРИРОДА И ЦЕЛИ НА ИСТРАЖУВАЊЕТО Теоретска основа за пристап кон истражувањето на проблемот Дефинирање на целите, предметот, методолошкиот пристап и очекуваните 12 резултати од истражувањето на проблемот... ГЛАВА 2 - ЕВРОПСКА УНИЈА Совет на Европската унија Европски парламент Европски совет Европска комисија Политика на проширување на Европската унија Значењето на Проширувањето на Унијата за Република Македонија ГЛАВА 3 - ЕВРОПСКАТА УНИЈА И НЕЈЗИНИТЕ ФОНДОВИ Регионална политика на Европската унија Структурни фондови Кохезионен фонд ФАРЕ програма (PHARE) ISPА програма SAPARD програма CARDS програма Седма рамковна програма за истражување ( ) Програма за доживотно учење ( ) Млади во акција Рамковна програма за конкурентност и иновација ЦИП ( ) Прогрес

7 3.13. Царина Фискалис 2013 ( ) ГЛАВА 4 - ИПА ИНСТРУМЕНТ ЗА ПРЕТПРИСТАПНА ПОМОШ Програмирање на помошта Спроведување на помошта Критериуми за акредитација ИПА Компоненти Транзициска помош и институционална надградба Прекугранична соработка Регионален развој Развој на човечки ресурси Рурален развој ИПА II ГЛАВА 5 - СТРУКТУРА НА ЛОКАЛНАТА САМОУПРАВА ВО РЕПУБЛИКА 69 МАКЕДОНИЈА Општини во Република Македонија Развој на општините Користењето на ИПА фондовите од страна на општините Споредба помеѓу земјите кандидатки за членство во ЕУ во делот на 78 користени средства од претпристапните фондови на ЕУ- ИПА... ГЛАВА 6 - КОРИСТЕЊЕ НА ПРЕТПРИСТАПНИТЕ ФОНДОВИ ВО 85 РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Апсорпциски капацитет на Република Македонија за користење на средства 85 од ИПА Макроекономски капацитет Финансиски капацитет Административен капацитет Програмирање (капацитет за изработка на стратегиски развојни планови на среден и долг рок) Спроведување Следење и оценка

8 Финансиско управување и контрола ГЛАВА 7 - ИСТРАЖУВАЊЕ НА ПРЕТПРИСТАПНИТЕ ФОНДОВИ НА ЕУ 102 ВРЗ РАЗВОЈОТ НА ЛОКАЛНАТА САМОУПРАВА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Целна група Инструменти на истражувањето Резултати од истражувањето Тестирање на хипотези ЗАКЛУЧОК ПРИЛОГ А ПРИЛОГ Б КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

9 ВОВЕД Просперитет, развој, подобар живот, интеграција се императивите кои што секоја држава ги има пред себе. Обезбедувањето на пристоен живот за своите граѓани е во фокусот на функционирањето на развиените земји. Услугите што институциите ги овозможуваат на граѓаните се жива материја и истите постојано треба да се подобруваат и унапредуваат. Животната средина во која што поединецот односно групите во општеството живеат и ги остваруваат своите активности мора да бидат предмет на секојдневна акција од надлежните органи како на локално, така и на централно ниво во државите. Обезбедувањето на средства за исполнување на сите обврски кон граѓанинот од страна на органите на системот, гледано од аспект на државите односно владите на централно и локално ниво, како и од страна на сите други вонинституционални тела како што се различните невладини организации, агенициите, здруженијта итн. е она кое што можеби од секогаш во најголем дел од случаите е најголемиот предизвик со кој што истите се соочуваат, па оттука може слободно да се каже дека моментот кога средствата ќе бидат обезбедени, пред сé финансиски средства, преземените акции или проекти, планови се во голем дел речиси реализирани. Поради тоа наоѓањето на извори и доаѓањето до средства е нешто на кое што треба постојано да се работи со полн интензитет како би се реализирало она што е потребно и планирано. Кога станува збор за државите пред сé, битно е да се напомене дека своето постоење и развој го темелат на јасно поставените стратешки приоритети и насоки кон кои што се стремат за да ги остварат и исполнат, што пак од друга страна не значи дека и вонинституционалните организации ги немаат и не се стремат кон нивно остварување, туку напротив намерата е иста остварување на целите на своето постоење. Зборувајќи за Република Македонија како држава која има свои стратешки цели и определби, како во внатрешната така и во надворешната политика, со акцент на стратешките определби во делот на надворешната политика, а што пак има директни имликации врз целокупниот раст и развој на државата, треба да се каже дека определбата за интегрирање во Европската унија како највисок приоритет заедно со интеграцијата во НАТО е вистинска можност за трансформација на општеството во сите сфери при што се 9

10 обезбедува демократизација на општеството, реформирање на правниот односно судскиот систем во согласност со највисоките стандарди присутни во развиените земји во Европа, поттикнување на регионалната соработка, отворање и пристап до голем пазар преку слободниот проток на стоки и услуги како и човечки капитал, јакнење на административниот и институционалниот капацитет, како и претпристапна помош која што е на располагање на земјите кандидати за членство во Европската унија додека се во процес на услогласување со нормите, стандардите и принципите на Европската унија. Во фокусот на ова истражување односно овој магистерски труд е токму претпристапната помош за земјите кандидати за членство на Европската унија, односно за Република Македонија. 10

11 ГЛАВА 1- ПРИРОДА И ЦЕЛИ НА ИСТРАЖУВАЊЕТО 1.1 Теоретска основа за пристап кон истражувањето на проблемот Kомплексноста со која се соочуваат општините е една од главните причини поради кои е од голема важност да се истражува оваа област, а особено тоа колку средства нашата земја има искористено, а колку и биле достапни. Важно е да се определи каде тие средства би можело да се искористат, односно за кои намени како и кои организации може да ги користат. Во зависност од степенот на искористеност на средствата е од особена важност да се откријат кои се причините за големата искористеност или пак можеби неискористеноста на средствата од фондовите. Она што е од голема важност е дали единиците на локалната самоуправа ги користат ИПА фондовите, дали имаат доволно капацитет да можат да ги искористат, дали имаат стручно обучен кадар за таа намена, дали им е потребна стручна помош во таа насока и дали досега аплицира и добиле средства од нив. Односно да се определи дали единиците на локалната самоуправа постигнуваат развој или некаква трансформација со користењето на ИПА фондовите. Тоа ќе биде елаборирано и истражувано преку различни методи на истражување и прибирање на податоци со што тезата на овој труд ќе биде потврдена или можеби истата нема да се докаже. Истражувањето ќе се базира пред сé на фактографски податоци во првиот дел или теоретска елаборација со што ќе се дојде до главниот дел каде што преку конкретни податоци, бројки и анализи, преку инструментот анкетен прашалник ќе биде во детали истражена тезата: Дали претпристапните фондови на Европската унија се можност за развој на единиците на локалната самоуправа, односно нивното влијание врз развојот на единиците на локална самоуправа во Република Македонија. 11

12 1.2 Дефинирање на целите, предметот, методолошкиот пристап и очекуваните резултати од истражувањето на проблемот Целта на истражувањето е да се истражи влијанието на претпристапните фондови врз развојот на единиците на локалната самоуправа во Република Македонија, колку се тие од директно значење за локалната самоуправа и можат да се користат во развојни цели, како и анализа на досегашните резултати како показател или индикатор за тоа дали фондовите можат да бидат корисни за прогрес на локалната самоуправа или не. Предмет на овој магистерски труд се претпристапните фондови на Европската унија и единиците на локалната самоуправа во Република Македонија како потенцијални корисници на средства од тие фондови. На државите кандидати за членство во Европската унија на располагање им се претпристапни фондови кои што нудат средства за реализација на проекти во бројни области. Преку аплицирање со проекти различни субјекти и институции имаат пристап до фондовите со што имаат и пристап односно можност за постигнување на одредени цели за конкретни области. Претпристапните фондови се создадени за да им помогнат на државите кандидати за членство во Унијата и потенцијалните кандидати побрзо и полесно да ги подготват своите држави, своите општества за соочување со обврските што ги носи самото членство во Европската унија. Методолошките пристапи ќе бидат објаснети при изработката на овој магистерски труд. Во истражувањето кое ќе се спроведе при изработката на овој магистерски труд, ќе се постават хипотези, односно независна и зависна варијабла и ќе се користат методи на истражувањето и тоа дескриптивен и компаративен, а како инструмент за истражување ќе биде користена анкета. Со дескриптивниот метод ќе се објаснат претпристапните фондови на Европската унија, нивното функционирање и примена, учеството на единиците на локалната самоуправа во Република Македонија во искористувањето на средствата од овие фондови како и процесот на аплицирање и расположливите институционални капацитети за изработка на проекти. Со компаративниот метод ќе се изврши споредба на искористеноста на средства од претпристапните фондови на Европската унија од страна на Република Македонија и 12

13 нејзините единици на локална самоуправа со искуствата и искористеноста на средства од други земји, сегашни членки, земји кандидатки или потенцијални кандидати. Анкетата ќе се примени како инструмент за добивање адекватни податоци. Примената на анкетата како инструмент во процесот на добивање податоци е најлесна и наједноставна, а информациите кои се добиваат се најверодостојни и добиени во форма која е лесна за анализа. Преку анкетата, ќе се добијат информации и мислења кои ќе бидат во согласност со истражувачкиот дел и тезата на трудот. 13

14 ГЛАВА 2 - ЕВРОПСКА УНИЈА Европската унија претставува единствена интеграција на суверени европски земји кои цврсто решиле да делат заедничка иднина и да здружуваат дел од својот национален суверенитет. Земјите членки на ЕУ дел од своите овластувања за донесување на одлуки им го делегираат на европските институции што ги имаат создадено за да можат одлуките за специфични работи од заеднички интерес да се донесуваат по демократски пат на ниво на Европа. 1 Заменувајќи ги интеграциите кои што дотогаш постоеле во Европа: Европската економска заедница, Европската заедница за јаглен и челик и Европската заедница за атомска енергија, во година и формално правно била воспоставена Европската унија во својата почетна форма која што до денес има претрпено повеќе измени благодарение на повеќе потпишани договори. Европската унија пред да го добие тоа име и форма броела шест држави членки Франција, Белгија, Италија, Германија, Холандија и Луксембург, подоцна и се приклучиле други земји како Данска, Ирска и Велика Британија, зголемувајќи го бројот на 9 членки, за потоа со уште неколку проширувања стигне и до бројка од 15 земји членки. Тогаш се воведува и единствената европска валута еврото со што се заменија националните валути во дел од државите членки 3 за еврото денес да биде меѓу светските валути за трговија и бизнис. Европската унија (ЕУ) вусшност подразбира соработка и заедничко делување во многу области при што државите членки се откажале или пренеле дел од своите задачи во надлежност или ингеренција на институциите на ЕУ 4. Унијата создала повеќе институции кои што благодарение на пренесувањето од страна на земјите членки на дел од својот национален суверенитет можат да функционираат и да ги застапуваат националните, а пред сé заедничките интереси на државите членки, па така сите регулативи, прописи како 1 Извор. 2 (Како резултат на Договорот од Мастрихт од год стапи на сила на год) 3 На 01 Јануари 2002 година банкнотите и моентите на еврото влегоа во употреба во 12 земји членки на Европската унија. 4 McCormick J, The European Union: Politics and Policies Fourth Edition Edition, Westview Press; Fourth Edition edition,

15 и политиките на Европскатаа унија се дело на четирите најважни институции прикажани на слика 1 5. Слика 1: Органи на ЕУ извор: rs_4.htm Совет на Европската унија Оваа институција е уште наречена Совет на министри 6 и согласно на тоа го сочинуваат министри од земјите членки на Унијата и има најголема улога во одлучувањето. Во својата работа функционира на тој начин што ги донесува одлуките, директивите, прописите во заедничка акција со Европскиот парламент со кој што заедно имаат и заедничка улога во контролата на буџетот на Унијата. Договорите за кои што Европската комисија преговара ги усвојува Советот на Министри (Слика 2 7 ). 5 Извор: d/grundkurs_4.htm 6 Извор: ns-bodies/council-eu/index_en.htm 7 Извор: zd/grundkurs_4/rat_der_eu.htm 15

16 Слика 2: Совет на ЕУ извор: Европски парламент Оваа институција денес помеѓу земјите членки е често препозната само како скапа говорница без резултат. Тоа е единственото тело кое што е директно избрано од страна на граѓаните на Унијата и со самото тоа ги претставува сите 500 милиони граѓани. Како институција игра главна улога во изборот на претседателот на Европската комисија и во делот на својата работа ги дели овластувањата во носењето на Европската односно легислативата на Европската унија и буџетот заедно со Советот на Европската унија. (Слика 3 8 ) 8 Извор: d/grundkurs_4/europaeisches_parlament.htm 16

17 Слика 3: Европски парламент Слика 4: Европски Совет извор: Европски совет Европскиот совет е институција која што ги дефинира генералните политики, насоки и приоритети на Европската унија. Во своја надлежност нема моќ за донесување на правна легислатива. Оваа институција своите одлуки кога ќе се состанат членовите ги носи со консензус, освен ако со некој договор не е поинаку предвидено (Слика 4 9 ). 2.4 Европска комисија Оваа институција ги претставува интересите не Унијата во целина. Како таква ја предлага легислативата до Советот на Европската унија и Европскиот парламент и се грижи за примената на европското законодавство во државите членки (Слика 4 10 со напомена дека по приклучувањето на Хрватска како земја членка на унијата во Извор: mzd/grundkurs_4/gruppenpuzzle_4.pdf 10 Извор: zd/grundkurs_4/europaeische_kommission.htm 17

18 година бројот на земји членки се зголеми на 28, а со тоа автоматски и бројот на комесари во комисијата). Слика 5: Европска комисија извор: e_kommission.htm 2.5 Политика на проширување на Европскатаа унија Европската унија од самите свои почетоци развила свои механизми или критериуми според кои што проширувањето се одвивало. Политиката на проширување и ден денес е жива, односно е активна со неколкуте земји кандидати за членство во Европската унија кои што се во различен степен и процес на интеграција, но и со земјите кои што се потенцијални канидадати за членство, што јасно покажува дека политиката на проширување не е завршена, односно дека таа уште долго време ќе биде неизоставен дел од Европската унија. Проширувањето е постојана шанса за Унијата,, но и за Европскиот континент, да се обезбеди целосно обединување и интегрирање на сите земји што припаѓаат на Европа на еден мирен начин, а што ќе придонесе за стабилноста и просперитетот не само на новите членки, туку и целосно на Унијата и континентот. Политиката на проширување не смее да запре, бидеќи се смета дека ќе донесе негативни последици за земјите аспиранти за членство пред сé по нивните економии и 18

19 слабиот раст кој што во голем дел ќе биде и условен од отсуството на странски инвестиции во земјите аспиранти што може да доведе и до влошување на политичката стабилност и демократизацијата на општествата. Користа од вклучувањето на вака голем број земји во Европската унија е повеќестрана - политичка, економска и културна: - Проширувањето на зоната на мир, стабилност и просперитет ќе ја зајакне сигурноста за сите граѓани на Европа. - Проширувањето на единствениот пазар во услови на брз економски раст е нов поттик за економијата и можност за нови работни места и кај старите и кај новите земји членки. - Несомнено квалитетот на живеење за сите граѓани на обединета Европа ќе се подобри имајќи предвид дека Европската унија особено внимание посветува на животната средина, борбата против криминалот, дрогата и нелегалната миграција. - Проширена Европа е побогата за нови културни вредности и разновидност, нови идеи и подобро разбирање за другите луѓе. - Проширена и посилна Европа ќе ја зајакне и позицијата на Европската унија како глобален фактор на светската сцена. 11 Денес, Македонија и Албанија се официјални кандидати за членство во Европската Унија, а додека Србија, Црна Гора и Турција се веќе во фаза на преговори. Заедничко за сите земји кои што се веќе членки или се во процес на Евроинтеграција е тоа што мора да исполнат одредени критериуми на кои што почива таа политика на проширување, а кои што ги пропишала Европската унија низ својот досегашен развој од самите почетоци. 2.6 Значењето на проширувањето на Унијата за Република Македонија Проширувањето е процес кој што со себе носи промени во општествата, со што во голем број на области се менува целокупната слика на државата и тоа во позитивен контекст. Секоја земја пред да го започне процесот на интегрирање прави детални анализи 11 Влада на Република Македонија, Септември 2004 год, Национала стратегија за интеграција на Република Македонија во Европската унија, Скопје, стр

20 околу тоа кои ќе бидат придобивките или користите од зачленувањето. Република Македонија има исто така направено анализи по ова прашање при што заклучоците биле позитивни за Владата на Република Македонија во 2004 година во Националната стратегија за интеграција на Република Македонија во Европската унија да напише, цитирам: Било која анализа на причините за интегрирањето на Република Македонија во Европската унија, од историски, географски, политички, економски, културолошки аспект на крајот ќе резултира со еден и идентичен заклучок, Република Македонија е дел од Европа и неминовно ќе стане и дел од Европската унија 12 Целите заради кои што Република Македонија се одлучила за приклучување кон Унијата се повеќестрани и многубројни, но доколку ги сублимираме ќе видиме дека главните цели се политичкиот систем и неговиот демократски развој, економски развој, зголемување на обемот на соработка со постојните членки на Унијата, но и оние земји кои што се кандидати преку отворениот пазар и различните програми и фондови како претпристапните фондови, така и фондовите што се отвораат по зачленувањето, политичкиот систем и неговиот демократки развој, подобрувањето на пазарната економија, зацврстување на позицијата на државата на меѓународната сцена, промоција на земјата како мирољубив играч во меѓународните односи и приклучување кон системот на заедничка надворешна и безбедносна политика 13. Па така, основните придобивки од зачленувањето во ЕУ, според анализите на Владата на Република Македонија би биле: - Општ економски и социјален развој стимулиран со стабилно политичко и економско опкружување; - Зголемена национална сигурност низ заедничкиот механизам на надворешна и безбедносна политика; - Можност да се учествува во донесувањето на клучните одлуки за иднината на Европа и светот; 12 Влада на Република Македонија, Септември 2004 год, Национала стратегија за интеграција на Република Македонија во Европската унија, Скопје, стр: Morgan G, The Idea of a European Superstate: Public Justification and European Integration, Princeton University Press,

21 - Достапност и отворен единствен европски пазар, еден од најголемите и секако моќен пазар на светот; - Предвидливост на деловните активности и намалување на ризикот; - Можност монетарната унија да се искористи за нов развоен импулс; - Зголемување на трговијата, следење на правилата за конкуренција како мотивирачки фактор; - Воведување нови технологии, нови производи, европски технички стандарди; - Нови можности за вработување на македонските граѓани, или сосема нов подобар начин на живеење, на ниво на животниот стандард на демократските и економски развиени земји членки на Европската унија; 14 Од особена важност, по набројувањето на основните придобивки од членството во ЕУ, е да се забележат и кои се заканите или негативните ефекти или последици доколку не станеме членки во ЕУ по Република Македонија. Останувањето надвор од заедничката надворешна и безбедносна политика на Европската унија само по себе не значи директна безбедносна закана за Македонија или целосно изоставување на државата од случувањата во надворешната политика, но треба да се знае дека Македонија е мала држава која што може да се справи со помали безбедносни закани пред сé, но доколку се има предвид фактот дека сме мала земја со мала и слаба економија тогаш задолжително треба да се посочи дека во случај на посериозни безбедносни закани ќе биде навистина тешко да се справи државата сама без помош од други посилни и поразвиени земји и можеби најважното, тоа ќе биде многу скапо. 14 Влада на Република Македонија, Септември 2004 год, Национала стратегија за интеграција на Република Македонија во Европската унија, Скопје, стр:

22 ГЛАВА 3 - ЕВРОПСКАТА УНИЈА И НЕЈЗИНИТЕ ФОНДОВИ Европската унија низ развојот до денес создавала различни механизми и политики во насока на преземање акции, превенирање, помош, обезбедување услуги, развој, воени интервенции и сл. Од интерес на ова истражување се фондовите на Европската унија, како оние наменети за земјите членки кои што во кратки црти ќе бидат елаборирани, така и оние за земјите кандидати за членство кои што претставуваат центар на внимание на овој труд. Фондовите на Европската унија претставуваат инструменти односно програми со кои што се овозможува помагање за земјите членки или кандидати за членство во развојот во различни области. Воглавно, фондовите односно програмите, се наменети за земјите членки, но како би им се овозможило полесно подготовка за членство на државите кандидати, дел од тие фондови се отворени и за земјите кандидати или пак им се ставени посебни фондови исклучиво наменети за претпристапна помош, што пак е и посебен интерес или цел на ова истражување, па согласно тоа, понатамошната разработка на проблемот ќе биде фокусиран токму на Македонија како земја кандидат за членство во Унијата со акцент на локалната самоуправа. До денес, повеќе фондови давале придонес, односно нуделе можност за поддршка на земјите членки и земјите кандидати. Фондовите се еден од инструментите кои ги помагаат нееднаквите или помалку развиени земји да го достигнат нивотo на развој на оние поразвиените. Фондовите се тие кои што во голема мера треба да им го олеснат претппристапниот пат на аспирантите нудејќи им помош, пред сé финансиска, во голем број на области од значење како за Унијата, така и за самите држави аспиранти за членство. Фондовите на Европската унија, оние кои што се однесуваат на земјите членки произлегуваат од многубројните политики кои што се спроведуваат во Унијата, но генерално може да се каже дека тие произлегуваат од Регионалната политика на Унијата која што во продолжение ќе биде разгледана. 22

23 3.1 Регионална политика на Европската унија Регионалната политика на Европската унија е основната политика во Европската унија од која што произлегуваат и фондовите кои што се наменети исклучиво за државите членки. Регионалната политика се заснова на финансиската солидарност од страна на земјите членки во Унијата и тоа е една од најстарите заеднички политики за земјите членки, па оттука средствата во фондовите доаѓаат директно од буџетот на Европската унија. Повеќе од една третина од буџетот на Унијата 15 се насочува кон помалку развиените региони со цел економско и социјално унапредување и изедначување во Унијата помеѓу државите. Целите на регионалната политика се повеќестрани но главно се насочени кон помош на помалку развиените региони, односно регионите кои што имаат БДП под 75% од просекот во ЕУ, регионите кои што имаат поголема невработеност, рурални средини кои што се ретко населени, региони во кои што стапката на криминал е зголемена, понатаму поддршка на модернизацијата на образованието, преквалификација и вработување за невработените и сл. Регионалната политика, според погоре изнесеното може да претставува само причина плус за оние земји кои што сé уште не се членки на Унијата да го направат тоа, затоа што тенденцијата на достигнување на нивото на развој на западните земји, ќе може да се забрза преку членството во ЕУ, посебно преку оваа регионална политика која што токму тоа го има и за цел. Регионалната политика дава резултати, а за тоа говорат факти за некои држави како што е Ирска која што пред приклучувањето во Европската унија имала ниво на БДП од само 64% од тогашниот просек на ЕУ за денес да има еден од највисоките БДП во Европа 16 Поради таа причина по 2004 година, една од главните цели на регионалната политика на Европската унија е што побрзо приближување на животниот стандард на новите земји членки до просекот на ЕУ. 15 Извор: 16 Извор: 23

24 Законодавството, односно директивите и регулативите од областа на регионалната политика на ЕУ се темелат на четири главни оперативни начела: концентрација, комплементарност, програмирање и партнерство. - Концентрација ова начело значи дека средтсвата кои што се користат се концентрирани на ограничен број приоритетни цели т.е. на подрачја или региони каде што проблемите се најголеми и каде што придонесот на Унијата би бил најделотворен. - Комплементарност ова начело значи дека сите постојни и идни национални политики на земјите - членки треба да бидат насочени кон исти или слични цели, како би можело да се надополнат активностите на ЕУ. - Програмирање во почетокот од фонодовите не ЕУ воглавно се финансирале поединечни проекти, меѓутоа тоа не придонело кон подобра усогласеност помеѓу националните и активностите не Европската унија. Во раните осумдесети години, Европската комисија за прв пат се обидела на таквите активности да им даде програмски карактер со што би се подвлекла нивната заедничка усогласеност. - Партнерство сите активности од аспект на регионалната политика преземени од страна на ЕУ подразбираат тесна и блиска соработка помеѓу Комисијата и сите меродавни национални, регионални или локални власти кои секоја држава членка ги одредува. 17 Регионалната политка на Европската унија овозможува пренос на повеќе од 35% од буџетот на ЕУ од побогатите земји членки кон послабо развиените региони. Истовремено, со регионалната политика се предвидува обврска за земјите членки да воведат административна поделба во согласност со NUTS (Nomenclature of Units for Statistics номенклатурна единица за територијална статитстика) 18. Иако државите кои што сé уште не се членки на Европската унија не се обврзани да воведуваат ваква административна поделба, сепак мора да имаат некаков тип на административна поделба во однос на регионите, бидејќи тоа е потребно за кога ќе дојдат до фазата на преговори со ЕУ. 17 Ibid. 18 NUTS кратенка на француски Nomenclature des Unités territoriales statistiques која што се користи како номенклатурна единица во Европската унија за географска подподелба на територијата на Европската Унија во три категории на региони, во зависнот од големината. Се користи за статистички цели. Се базира на регулативата 1059/2003 од Европскиот парламент и Советот. Денес, во 28те земји членки постојат 98 региони класифицирани во NUTS 1, 272 региони во NUTS 2 и 1315 региони во NUTS 3. 24

25 Во однос на државите кои што сé уште не се членки, ЕУ инсистира на правење на некаква административна поделба по региони со цел државите кои што не се членки да можат да користат средства за прекугранична соработка од одредени фондови, но и за користење на оние 10% кои што од средствата наменети за регионалната политика се издвоени за интервенции во држави во Европа кои што не се членки на Унијата 19. Регионалната политика која што пред сé значи солидарност во финансиска смисла од страна на државите членки со чиј придонес кон буџетот на ЕУ помагаат за помалку развиените региони преку структурно политичките фондови, односно фондовите кои што овозможуваат регионален развој и кои се поделени на две групи и тоа Структурни и Кохезиони фондови. 3.2 Структурни фондови Кога зборуваме за структурните фондови најпрво треба веднаш да напоменеме дека солидарноста на земјите членки може да се изрази преку следните два структурни фондови: Европскиот социјален фонд и Европскиот фонд за регионален развој. Овие два фондови дејствуваат заеднички односно како една целина, но сепак се однесуваат на различни области. Сепак, целта е една, обезбедување на економски и социјален развој во сите детектирани региони во ЕУ кои што се сметаат за помалку развиени. Она што е важно за нив е тоа што тие се насочени кон финансирање на подолгогодишни развојни програми од регионален карактер кои што произлегле како резултат на работата на регионите, земјите членки како и Европската комисија. При изготвувањето на проектите предвид треба да се земат насоките дадени од страна на Комисијата, а кои што се однесуваат на Унијата во целост. - Европскиот социјален фонд е основан во 1958 година, и тој е првиот структурен фонд. Во тој момент, причината за основањето била пред сé проширување на заедничкиот пазар на Унијата и тоа преку подобрување и зголемување на можностите за вработување на работната сила. Денес во фокусот на овој фонд како негова главна намена и цел се социјалните групи кои што се загрозени, како и 19 Hix S, The Political System of the European Union (2nd ed.). Palgrave,

26 невработените на кои што им дава помош. Од овој фонд произлегуваат неколку програми кои што се создадени во насока на остварување на целите на фондот и тие се спроведуваат во неколку најбитни области: развој на активни политики на вработување, доживотно учење, поттик на претприемништвото и флексибилноста, пазарот на работна сила и еднаквоста на учесниците во него, како и програми за вработување на жените со што ќе се обезбедат еднакви можности за вработување и кај двата пола. Генерално гледано овој фонд има улога во развојот на човековите ресурси и борбата со невработеноста. - Европскиот фонд за регионален развој бил создаден во 1975 година како мерка или инструмент кој што ќе го поттикне економскиот развој кај оние региони што се помалку развиени во Европската унија. Помеѓу причините за неговото основање лежи и потребата да се спречи Велика Британија односно кралството да стане нето плаќач со оглед на тоа што тогашната земјоделска политика опфаќала дури 80% од буџетот на Заедницата, а Обединетото Кралство во тој момент било земјоделски увозно зависна земја, па поради тоа користа на земјата од оваа политика била многу мала. Со цел да се обезбеди приближување на оние региони кои што се помалку развиени, како и да се обезбеди реструктурирање на оние индустриски зони или области кои имаат негативен развој односно да се намали јазот со оние што се повеќе развиени во рамките на Европската унија, овој фонд ги финансира новите вработувања, развојните проекти на локално ниво, инфраструктурата, но и обезбедува финансиска поддршка за малите претпријатија Во делот на структурните фондови спаѓаа и фондовите за развој на рурални области и рибарство, меѓутоа по спроведените реформи на структурните фондови кои што беа направени во 2006 година, овие два фондови беа префрлени или соединети во заедничката земјоделска политика на Унијата и политиката за рибарство, што значи дека за нив по 2006 година не се применува регулативата за структурните фондови. 20 Tonra B; Christiansen T, Rethinking European Union Foreign Policy, Manchester University Press,

27 - Европски фонд за гаранции и насоки во земјоделството. Овој фонд е основан во 1962 година и како таков има намена да го поттикнува и потпомага развојот на руралните средини и тоа преку аграрно - структурни мерки, но и со следење и адаптирање на земјоделството на моменталните и идните потреби. - Финансиски инструмент за насочување на рибарството. Овој инструмент е основан во 1993 година и согласно неговото име, има намена да се грижи за мерки кои што ќе се преземаат како дел од политиката на рибарство во насока на поддршка на истите, понатаму преработката на производите и рекламирањето односно промоцијата на тие производи, како и за поддршка на аквакултурата 21. Зголемувањето на конкуренцијата и глобализацијата се состојби кои што создаваат последици на диспаритет помеѓу регионите низ светот, па оттука регионалната политика на Европската унија се обидува да го забрза развојот на оние региони во рамките на Унијата кои што благодарение на соочувањето со зголемената конкуренција се соочуваат со потешкотии да го фатат чекорот и да се носат со економски силно развиените региони. Преземањето на средства од структурните фондови и спроведувањето на активностите се врши според три документи кои што ги има потпишано секоја држава членка на ЕУ и тоа се документи со кои се определува програмата за развој на секоја држава од ЕУ. Станува збор за: - Национален развоен план е документ кој што е изготвен од страна на експерти во различни области во државите членки (од областа на правото, животната средина, економијата...) и кој што е во координација со регионалните планови. - Рамка за поддршка на заедницата овој документ стапува на сила односно е оперативен по завршувањето на преговорите помеѓу државата членка и Европската комисија и врз негова основа се спроведува понатаму развојната политика на долг план во конкретната држава. Тоа е документ во кој што средствата за развојна програма изнесуваат повеќе од една милијарда евра. - Оперативни програми тоа се програми во кои што се претставени конкретните планови за развојот на одредени сектори. 21 Извор: 27

28 Битно да се напомене е тоа дека употребата на структурните фондови се води според неколку начела, слични или исти како генералните начела на Регионалната политика: концентрација, повеќегодишно планирање преку програми, партнерство, кофинансирање и надополнување, следење и процена. Доставувањето на предлози до Европската комисија за финансирање на одредени проекти се врши по принципиелно утврден редослед. По одобрувањето од страна на Комисијата реализацијата на проектот се одвива транспарентно и јавно според прописите и нормите определени од ЕУ. Се спроведува целокупната постапка која што може да вклучува јавни повици, тендерска постапка, однапред се определуваат роковите за реализација а додека по овие чекори следи мониторинкот и евалуацијата Кохезионен фонд Кохезиониот фонд кој што е создаден во 1993 година е посебен фонд кој што е наменет за финансирање на проекти кои што се однесуваат на транспортот и инфраструктурата, односно трансевропските мрежи во сообраќајната инфраструктура и животната средина кај послабо развиените земји членки на Унијата. Огромен дел од населението на Унијата денес живее во региони кои што биле или сé уште се потпомагаат од овој фонд, односно бројките велат 167,2 милиони жители живеат во овие региони. Тоа претставува 34,4% од населението на Европската унија додека истата броеше 27 земји членки, што значи пред последното проширување со Хрватска. Ако се прави разлика помеѓу структурните фондови и кохезиониот фонд треба да се знае дека кохезиониот фонд е наменет за финансирање на поединечни проекти кои што се договорени помеѓу држава членка и Европската комисија. Притоа треба да се знае дека постои ограничување кое што вели: Поддршка може да добие секоја земја членка, чијшто БДП по глава на жител се наоѓа под 90% од просекот на ЕУ. 23 До денес голем број на држави го користеле овој фонд, меѓу нив се Грција, Португалија, Ирска, Шпанија а додека во периодот година средства беа предвидени и користеа и Бугарија, Естонија, Кипар, Романија, Унгарија, Латвија, Малта, 22 Ibid. 23 Ibid. стр

29 Полска, Словенија. Доколку во една држава членка, БДП се искачи над 90% од просекот на ЕУ, таа држава повеќе не ќе може да добива средства од овој фонд. 3.4 ФАРЕ програма (PHARE) Програмата ФАРЕ (PHARE Poland and Hungary assistance for reconstruction of the economy) настанала во 1989 година со уредбата на Советот како програма за помош, најпрво за Полска и Унгарија, а потоа и за другите транзициски држави од средна и источна Европа, во промовирањето и изградбата на повеќепартиски демократии и обнова на економиите по излегувањето од комунистичкиот сојуз. Во 1997 година програмата ФАРЕ целосно се насочува кон претпристапната помош и станува главен финансиско - технички инструмент на претпристапната стратегија на државите кандидати. Целта на оваа програма била да ги подготви државите кандидати за членство во Европската унија, односно да ги оспособи за целосна примена и користење на придобивките од ЕУ, како и коистење на структурните и кохезионите фондови по зачленувањето. Тоа значи дека програмата вклучува мерки за изградба на институциите, како и мерки за промовирање на економска и социјална кохезија. Програмата ФАРЕ овозможува средства за изградба на институциите преку twinning 24 и техничка помош, односно со помош на инвестициска потпора како помош за земјите пристапнички која што вклучува: - Зајакнување на јавната управа и институциите со цел успешно функционирање внатре во Унијата по пристапувањето; - Промовирање на конвергенција со обемното законодавство на Европската унија и намалување на времетраењето на преодниот период; - Промовирање на економска и социјална кохезија 25 ; Корисници на средствата од оваа програма можат да бидат органи на државната управа, јавните претпријатија и невладиниот сектор. Приватните претпријатија можат да се вклучуваат во компонентата економска и социјална кохезија, но немаат право на 24 Терминот twinning претставува инструмент за соработка помеѓу јавните администрации на земјите членки на Европската унија и земјите кориснички, во случајов на средства од ФАРЕ програмата. Поконкретно со twinning инструментот се цели кон обезбедување на помош и поддршка во транспонирањето (пренесување/преземање), спроведувањето и примената на Европската легислатива. 25 Извор: 29

30 доделување директни финансиски средства со кои би оствариле профит во своето работење затоа што таквата потпора би била во спротивност со правилата за заштита на пазарниот натпревар. Во зависност од подготвеноста на секоја земја кандидат, програмата ФАРЕ се спроведувала по централизирана или децентрализирана структура на управување. По децентрализираната структура на управување институциите кои што ги имплементираат проектите сé уште подлежеле на ex-ante 26 локалната делегација на Европската комисија. контрола од страна на Средствата од ФАРЕ програмата се доделувале во облик на финансиска помош по пат на натпреварувачка и евалуациона постапка која што се спроведувала во согласност со правилата на Европската комисија и во која застапени се одреден број на претставници на институциите од регионално и средишно ниво на управа (Табела 1 27 ). Табела 1: Распределбата на средствата од ФАРЕ програмата по држави за периодот година изразени во евра Земји партнери Обврски Договори Плаќања Албанија 587,18 483,42 347,71 Босна и Херцеговина 285,33 241,65 199,72 Бугарија 853,83 632,41 512,94 Чешка 475,90 355,82 252,86 Естонија 189,70 154,85 116,44 Македонија 189,01 132,74 110,29 Унгарија 967,40 695,26 598,93 Латвиа 248,70 186,04 141,07 Литванија 335,23 225,98 182,45 Полска 2,020,82 1,557,76 1,377,81 Романиа 1,184,34 828,94 658,54 Словачка 355,72 210,87 155,26 Словенија 192,43 123,12 93,24 Чешкословачка 232,08 232,2 228,88 Источна Германија 34,49 28,86 28,61 Југославија 43,68 43,68 43,68 Програми за повеќе земји 2,033,34 1,781,57 1,306,70 Вкупно 10,229,19 7,915,16 6,355,13 извор: pdf 26 Ex-ante претставува контрола со која што се спречуваат грешки, од финансиски и технички аспект, затоа што се прави пред почетокот на реализацијата на некоја акција и се прави со цел да се спречи потребата од ex- post контрола- контрола на резултатите 27 Извор: 30

31 Во табелата може да се воочи дека од доделените 189 милиони евра за Република Македонија, договорени биле само 132,7 милиони евра при што од нив само 110 милиони евра биле повлечени од оваа програма што покажува, дека од вкупно доделените средства за Република Македонија биле искористени само околу 58% од средствата, односно од договорените 132,7 милиони евра биле реализирани 83% што повторно покажува дека не биле искористени ниту сите договорени средства, односно не биле искористени сите средства за сите одобрени проекти. Доколку се направи споредба со некои од сегашните земји членки, како на пример Словенија и Естонија на кои што износот на одобрени средства е приближно на оној што го имала Македонија, може да се види дека процентот на договорени и искористени средства е сличен на оној од Македонија. За користење на средства од компонентата за економска и социјална кохезија предуслов било изработката на Национален план за развој како стратешки документ во кои што биле одредени приоритетите на економскиот развој на државата која е корисничка на средства. 3.5 ISPА програма ISPA (Instrument for structural policies for pre-accession) е претпристапен инструмент кој што беше финансиран од Европската комисија за помош на земјите кандидати во нивната подготовка за членство во однос на инфраструктурните проекти за заштита на животната средина и транспортот. Овој инструмент програма е еден од неколкуте претпристапни програми за помош од Европската унија за периодот од 2000 до 2006 година и чијашто вредност за тој период изнесувала 1,040 милијарди евра. Основните цели на оваа програма биле: - Стекнувања на искуства и знаење за политиките на Европската унија и за комлексните процедури за користење на претпристапните програми; - Помош за постигнување на стандардите на ЕУ во заштитата на средината; 31

32 - Поврзување со главните трансевропски сообраќајни односно транспортни коридори 28 ; Според тоа, оваа програма била наменета за финансирање на инфраструктурни проекти во подрачјето на транспортот и заштитата на животната средина, односно како своевидна подготовка за понатамошно користење на Кохезиониот фонд, по зачленувањето, иако било можно и финансирање на проекти за техничка помош кои што биле јасно поврзани со инфраструктурните проекти. Значи, средствата од оваа програма биле наменети за финансиска и техничка помош во секторите животна средина и транспорт, односно сообраќај. Се финансирале проекти кои што имале минимална вредност од 5 милиони евра, за кои што пак крајниот корисник требало да обезбеди кофинансирање во износ од минимално 25% од вкупната вредност на проектот. На подрачјето на заштита на животната средина се финансирале проекти кои што во согласност со европската правна регулатива, барале големи вложувања како што се: управувањето со отпадните води, управувањето со тврд и опасен отпад, водоснабдувањето и одводнувањето, контролата на загадувањето на воздухот и контролата на индустриското загадување 29. Додека пак во сферата на транспортот се финансирале проекти кои што поддржувале изградба на транспортни мрежи кои што ги поврзувале националните транспортни мрежи во државите членки на Европската унија со оние на земјите кандидати. Со проектите се развивале патиштата, железницата, аеродромите, пристаништата. Ваквата можност за транспортно поврзување било одлична можност за државите кандидатки за нивните економски стратегии и развојни планови, но и многу важен елемент за нивна успешна интеграција во заедничкиот пазар на Унијата и промовирањето на делотворноста и ефикасноста на нивниот пазар. Оваа програма тежнеела кон промовирање на проекти кои што поттикнувале одржлив вид на транспортна инфраструктура. Што се однесува на техничката помош, таа првенствено се однесувала на фазите на идентификација и подготовка на проектите, нивното водење и надзорот над изведбата Finke D; König T; Proksch Sven-O; Tsebelis G, Reforming the European Union: Realizing the Impossible, Princeton University Press,

33 Покрај јавните претпријатија и државните органи, средства од оваа програма, може да користат и единиците на локалната самоуправа, посебно кога станува збор за комунални проекти на полето на заштита на животна средина и транспортната инфраструктура. 3.6 SAPARD програма Програмата SAPARD (Special accession programme for agriculture and rural devolpment Специјална претпристапна програма за земјоделство и рурален развој) обезбедува финансиска помош за доделување на финансиски средства на проекти кои што се насочени кон следните подрачја: вложување во земјоделски посеви, зајакнување на преработката и маркетингот на земјоделските и рибарските производи, диверзификација на руралните економски активности, развој и зајакнување на руралната инфраструктура, техничка помош во подготовката и следење на проектите, како и кампањи за информирање на јавноста, обнова и развој на селата, пошумувањето, помош на здруженијата на произведувачи, подобрување на обработливите површини, вложување во системи за контрола на квалитет, ветеринарна и растителна контрола, водоснабдување, советодавна помош при управување со земјоделски средства, земјоделска литература и сл. Кај оваа програма, Европската унија финансира 75% од вкупната вредност на проектот кој што бил одобрен за финансирање. Кај финансирањето на инвестициските проекти кои што носат одреден профит, 50% од средствата за таквите проекти се обезбедени од јавната поддршка при што уделот на Европската унија во финансирањето изнесува 75% а преостанатите 25% се финансирани од националниот буџет од државата во која што се спроведува проектот (Воглавно од буџетот на Министерството за земјоделство, шумарство и водостопанство) а додека пак преостанатите 50% од средствата на вкупната вредност на проектот ги финансира крајниот корисник од ефектите и резултатите на проектот. Што се однесува на финансирањето на мерките за техничката помош, информирањето и промотивните активности, постои можност ЕУ да финансира и до 100% од вкупната вредност на проектот. 33

34 Програмата SAPARD е дел од трите претпристапни програми на Европската унија (PHARE, ISPA, SAPARD) која што е креирана за земјите на централна и источна Европа за државите кандидати за петтиот круг на проширување (Бугарија, Естонија, Летонија, Литванија, Унгарија, Полска, Романија, Словачка, Словенија и Чешка) Целта на оваа програма е обезбедување на помош на државите кандидати за членство во Унијата во решавањето на проблемите за структурно прилагодување во секторите на земјоделството и селските средини како и обезбедување на поддршка во усвојувањето и спроведувањето на acquis communautaire 30 во делот на заедничката земјоделска политика. Оваа програма бил воспоставена со финансиска перспектива од година, а државите кандидати имале право да го користат сé до полноправното пристапување во Европската унија 31. SAPARD првенствено како програма била наменета за приватните претпријатија во областа на земјоделската и прехранбената индустрија, односно на изведувачите на јавни работи за изградба на локална инфраструктура со која што се овозможувало рурален развој. Искуствата на земјите кориснички на оваа прогарама покажуваат дека поголема корист имале поголемите земјоделски произведувачи и преработувачки индустрии. Поголемиот дел од мерките имале за цел модернизација на земјоделството со цел нивните производи да бидат што поконкуренти и да ги задоволуваат критериумите по стапувањето односно влегувањето на заедничкиот пазар во Унијата, а што вклучувало: сигурност на прехранбените производи, фитосанитарни стандарди, маркетинг, заштита на потрошувачите, контрола на производниот процес и условите за работа. - Како за пример, Словенија ја искористи оваа пограма за изградба на штали за молзење на крави и одгледување на свињи, како и вложување во преработката на говедско месо. Исто така, Словенија ја искористи оваа програма за подготовка на инфраструктурата за развој на руралниот туризам. За разлика пак од Словенија, Бугарија повлекла најмногу средства за секторите месо, вино, овошје и зеленчук. 30 Законодавството на Заедницата или acquis communautaire, понекогаш се нарекува и правото на ЕУ и често се скратува на acquis, терминот е француски: acquis значи "она што е стекнато или добиено", а communautaire значи "на заедницата". 31 Pinder, John, and Simon Usherwood. The European Union: A Very Short Introduction,

35 Оваа програма во 2007 била заменета со Инструментот за предпристапна помош ИПА CARDS програма CARDS програмата (Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilisation Помош од заедницата за Обнова, Развој и Стабилизација) е создадена во 2000 година со временска рамка за периодот помеѓу година. Програмата настанала како единствен инструмент за финансиска и техничка помош кој што ги заменил дотогашните други механизми за помош наменети за југоисточна Европа. Оваа програма ги поддржува целите и механизмите на процесот за стабилизација и асоцијација како главна политика на Европската унија за земјите од западен Балкан (Албанија, Босна и Херцеговина, Србија, Република Македонија, Црна Гора) сé до моментот на нивно целосно членство во Унијата. Исто така програмата била отворена и за ентитети кои што се под јурисдикција и администрација на Обединетите Нации, организации од невладиониот сектор, фондации, асоцијации, организации кои што им даваат поддршка на бизнис секторот. Програмата CARDS била финансирана од Европската комисија и има повеќе цели со кои што на земјите од југоисточна Европа им се овозможува да бидат дел од процесот на стабилизација и асоцијација: - Обнова; - Стабилизација на регионот; - Враќање на бегалците и раселените лица; - Поддршка на демократијата, владеењето на правото, човековите и малцинските права, цивилното општество, независноста на медиумите и борбата против организираниот криминал; - Развој на одржлива пазарно ориентирана економија; - Намалување на сиромаштијата, полова еднаквост, образование и обука, обнова на животната средина;

36 - Регионална, транснационална, интернационална и интеррегионална соработка помеѓу земјите за кои што помошта од пограмата е наменета, како и со Унијата и останатите држави од регионот. Помошта од заедницата е предмет на почитувањето на принципите на демократијата, владеењето на правото, основните слободи и човекови права, како и на спроведувањето на предвидените демократски, институционални и економски реформи. Стратегиската рамка за оваа програма била воспоставена за периодот од 2002 до 2006 година во која што се поставени долгорочните цели и приоритетни области за акција. Врз основа на таа рамка, се направени мултинационални индикативни програми за тригодишен период за секоја држава. Во нив се опишани реформите кои што треба да се спроведат, но, е направена и проценка на постигнатото односно прогресот по што следи и усвојување на годишните програми кои што обезбедуваат конкретни детали за целите, областите и конкретните чекори, како и потребниот буџет за специфичните проекти кои што треба да бидат финансирани. Помошта од Заедницата односно од оваа програма се реализирала преку инвестиции и програми за изградба на институциите. Буџетот на програмата за периодот година изнесувал 4,65 милијарди евра (Табела 2 33 ) каде може да се види како е распределен и искористен по години: 33 European Commission, 2012 Annual Report on Financial Assistance for Enlargement (Report from the Commission to the European Parliament, the Council, and the European Economic and Social Committee), Brussels, Стр

37 Табела 2: Буџетот на програмата за периодот CARDS Вкупно Распределени Искористени Процент Исплатени % Исплатени Вкупно извор : European Commission, 2012 Annual Report on Financial Assistance for Enlargement (Report from the Commission to the European Parliament, the Council, and the European Economic and Social Committee), Brussels, Стр. 129 Европската комисија секоја година до Европскиот парламент и Европскиот совет доставуваше извештај за прогресот постигнат со програмата. Програмата беше поделена на две компоненти: национална и регионална. Националната компонента беше наменета за земјите корисници на програмата, а додека пак регионалната за зајакнување на соработката помеѓу земјите во регионот. Во продолжение во прикажаните табели број 3,4,5,6 и 7 34 се дадени состојбите на искористеност на средстватаа од оваа програма во неколку држави. 34 European Commission, 2012 Annual Report on Financial Assistance for Enlargement (Report from the Commission to the European Parliament, the Council, and the European Economic and Social Committee), Brussels, Стр

38 Табела 3: Хрватска CARDS Вкупно Распределени Искористени Процент Исплатени % Исплатени Вкупно извор: European Commission, 2012 Annual Report on Financial Assistance for Enlargement (Report from the Commission to the European Parliament, the Council, and the European Economic and Social Committee), Brussels, Стр Табела 4: Србија CARDS Вкупно Распределени Искористени Процент Исплатени % Исплатени Вкупно извор: European Commission, 2012 Annual Report on Financial Assistance for Enlargement (Report from the Commission to the European Parliament, the Council, and the European Economic and Social Committee), Brussels, Стр Табела 5: Македонија CARDS Вкупно Распределени Искористени Процент Исплатени % Исплатени Вкупно извор: European Commission, 2012 Annual Report on Financial Assistance for Enlargement (Report from the Commission to the European Parliament, the Council, and the European Economic and Social Committee), Brussels, Стр

39 Табела 6: Босна и Херцеговина CARDS Вкупно Распределени Искористени Процент Исплатени % Исплатени Вкупно извор: European Commission, 2012 Annual Report on Financial Assistance for Enlargement (Report from the Commission to the European Parliament, the Council, and the European Economic and Social Committee), Brussels, Стр Табела 7: Албанија CARDS Вкупно Распределени Искористени Процент Исплатени % Исплатени Вкупно извор: European Commission, 2012 Annual Report on Financial Assistance for Enlargement (Report from the Commission to the European Parliament, the Council, and the European Economic and Social Committee), Brussels, Стр Прикажаните табели се одличен инструмент со кој што може да се направи анализа за степенот на искористеност на доделените средства од CARDS за државите за кои што се прикажани табелите, како и да се направи меѓусебна споредба. Прикажаните податоци покажуваат пред сé дека степенот на искористеност на средствата во сите држави е на исклучително високо ниво што покажува дека во државите постоела не само изразена потреба од средствата од оваа програма согласно целите за кои била таа наменета, туку и силно посветен и ангажиран административен апарат за подготовка и реализација на 39

40 проектите преку кои ќе се искористат средствата од оваа програма 35. Нашата земја има просечната искористеност на средствата од програмата, во вкупен просечен износ од 97,06% за сите 6 години, кој е апсолутно задоволувачки и е на ниво со останатите држави. Со оглед на тоа што оваа програма се реализирала пред многу години, резултатите и ефектите ќе бидат изоставени од причина што денес постојат други фондови кои што се актуелни. 3.8 Седма рамковна програма за истражување ( ) Седмата рамковна програма за истражување претставува основен финансиски инструмент на Европската комисија за поддршка на истражувањето и технолошкиот развој и е една од главните иницијативи директно поврзани со Лисабонската агенда ЕУ да стане најдинамична и најконкурентна економија во светот базирана на знаење. 36 Оваа програма имала наменет буџет од 50 милијарди евра за периодот од 2007 до 2013 година, а додека нејзините цели биле групирани во неколку категории: луѓе и капацитети, идеи и соработка. Оваа програма покриваше и неколку одделни области 37 : 1. Здравје 2. Храна, земјоделство и биотехнологија 3. Информатички и комуникациски технологии 4. Нанонаука, нанотехнологија, материјали и нови производствени технологии 5. Енергија 6. Промени во околина и клима 7. Транспорт и аеронаутика 8. Социо - економски и хуманитарни науки 9. Вселена и безбедност Во нашата земја одговорна институција за спроведување на оваа програма беше Министерството за образование и наука, кое преку назначување на координатори 35 Schütze R, European Union Law, Cambridge University Press, Извор: 37 Ibid 40

41 овозможи полесна реализација на програмата. Слично како и кај претходните програми и фондови, и тука добивањето на средства беше на конкурентска основа. 3.9 Програма за доживотно учење ( ) Како резултат на новиот интегриран пристап кој што во областа на образованието се спроведува од страна на Европската унија од 2007 година, произлезе оваа програма. Денес нејзините активности продолжуваат под нова програма Erasmus+programme од 2014 до 2020 година 38. Во програмата за доживотно учење се опфатени четири специфични програми: Комениус (Comenius) претшколско и основно образование 2. Еразмус Мундус (Erasmus Mundus) високо образование 3. Леонардо да Винчи (Leonardo da Vinci) професионално образование и обука 4. Грунтвик (Grundtvik) образование за возрасни Основната цел на оваа програма е создавање на општество на знаење како и соработката, размената и мобилноста меѓу Унијата и Македонија во делот на едукативните центри. Услов да се учествува во оваа програма е формирањето на национална агенција во областа на образованието, а додека одговорна институција за оваа програма која што ги координираше активностите е Министерството за образование и наука Млади во акција Програмата која започна со временската рамка од 2007 до 2013 година се стреми да инспирира чувство на активни граѓани, солидарност и толеранција помеѓу младите Европјани како и нивно инволвирање во обликувањето на иднината на ЕУ. Преку програмата се промовира мобилност, неформално образование, интеркултурен дијалог и вклученост и тоа првенствено помеѓу луѓето од 15 до 28 години. Во нејзиното 38 Извор: 39 Извор: 40 Schütze R, European Union Law, Cambridge University Press,

42 седумгодишно траење биле издвоени 885 милиони евра со кои што требаше да се остварат главните цели 41 на оваа програма како што се: Промовирање на активно државјанство, како и на европско државјанство кај младите луѓе, Развивање на чувството на солидарност помеѓу младите луѓе со цел зајакнување на социјалната кохезија во ЕУ, Унапредување на меѓусебното разбирање помеѓу младите луѓе, Придонесување кон развојот на квалитетни системи за поддршка на активностите на младите луѓе, како и зајакнување на способностите на здруженијата на граѓани коишто дејствуваат во областа млади, Промовирање на европската соработка во политиките за млади. Програмата како таква предвидуваше неколку главни активности: 42 Младите за Европа (Youth for Europe) Европски волонтерски услуги (European voluntary service) Младите на светот (Youth of the world) Млади работници и системи за поддршка (Youth workers and support systems) Поддршка на политиката на соработка (Support for policy cooperation) 3.11 Рамковна програма за конкурентност и иновација ЦИП ( ) Оваа програма претставува обид за креирање на рамка за поддршка на продуктивноста, конкурентноста, одржливиот развој и иновативноста и истата се состои од три потпрограми: Рамковна програма за претприемништво и иновација 2. Програма за поддршка на политиките за информатичка технологија 3. Интелигентна енергија Европа 41 Извор: 42 Ibid 43 Извор: 42

43 Кај оваа програма одговорна институција е Министерството за економија, а потпишувањето на Меморандум за разбирање е специфика на оваа програма и е потребно потпишување за секоја потпрограма. На 18 октомври 2007 година во Брисел беше потпишан Меморандум за разбирање за првата потпрограма (Рамковната програма за претприемништво и иновација) од страна на министерот за економија г-ѓа Вера Рафајловска и заменик-претседателот на Европската комисија г-нот Гинтер Верхојген со што беа отстранети сите пречки за полноправно учество на Република Македонија во оваа потпрограма Прогрес Како програма за вработување и социјален придонес претставува замена на дотогашните мерки и програми на Унијата во областа на социјалната вклученост и заштита, вработувањето, работните односи, недискриминацијата и родовата еднаквост кои што како такви завршија во 2006 година. Оваа програма беше отворена за различни организации чии што главни активности се од полето на борбата против дискриминацијата, вклучувањето на лицата со посебни потреби во општеството при што програмата овозможува доделување на финансиски средства во вид на поддршка, а кои се наменети за социјалниот дијалог, истражувањата на социјалата, слободното движење на работници и сл. Кај оваа програма одговорна институција за координирањето и реализацијата на активностите е Министерството за труд и социјална политика. Со потпишувањето на Меморандумот за разбирање за Програмата за вработување и социјална солидарност ПРОГРЕС од страна на министерот за труд и социјална политика Љупчо Мешков и комесарот за вработување, социјални работи и еднакви можности, г-от Владимир Шпидла се отстранети сите пречки за полноправно учество на Република Македонија во оваа програма Ibid 45 Извор: 43

44 3.13 Царина Самото име на оваа програма говори која била нејзината намена и цел на постоење. Таа дава можност националните царински органи и Европската комисија заедно да соработуваат во оние области каде што постои заеднички интерес па како таква таа обезбедува финансиска и правна помош во неколку области: 46 зајакнување на безбедноста и сигурноста во рамките на Унијата и на надворешните граници зајакнување на борбата против измама и заштита на финансиските и економските интереси на Унијата и земјите-членки зголемување на конкурентноста на европскиот бизнис со забрзување на царинските постапки делумно преку создавање на европска средина со електронска царина. Со период на реализација од 6 години, програмата располагала со буџет од 324 милиони евра и беше отворена и за земјите кандидати и потенцијални кандидати за членство во Европската унија. Како би ги постигнала целите на своето постоење, оваа програма нуди голем број на алатки како: работна посета на официјални лица, семинари, работилници, проектни групи, развој на ИТ системи, следење на активностите и сл Фискалис 2013 ( ) Целта за воведувањето на оваа програма од страна на Унијата е даночниот систем односно неговото подобрување во делот на функционирањето на внатрешниот пазар на Унијата преку соработка на сите инволвирани страни. Кога станува збор за земјите кандидати, основната цел на програмата е согледување на специфичностите на секоја земја во делот на даночното законодавство и зајакнување на административниот капацитет со што ќе бидат подготвени за вклучување во Унијата. Институции кои што кај оваа програма се јавуваат за нејзино спроведување се Управата за јавни приходи и Министерството за финансии Barnard C, The Substantive Law of the EU: The Four Freedoms,

45 Прегледот на фондовите на Европската унија односно нивната елаборација, посебно на оние покрупните и позначајни фондови (SAPARD, PHARE, CARDS, ISPA) а без притоа да се изостават и оние условно речено помалите доведоа до следниот чекор кој што значи своевидно укинување или обединување. Во понатамошниот дел на овој труд фокусот ќе биди ставен на моменталниот, односно актуелниот инструмет за претпристапна помош затоа што сите претходно наведени веќе не се во сила, односно не постојат или не функционираат што значи ги исполниле своите временски рамки, а веројатно и своите цели на постоеење. Акцентот ќе биде ставен на она што е актуелно денес, што постои, при што ќе се разгледа од неговиот почеток до денес, како и плановите и перспективите за периодот што ќе следи 48. Во продолжение елаборацијата ќе се однесува на ИПА инструментот или фондовите кои што произлегуваат од овој претпристапен инструмент, а кој што е од огромна важност за Република Македонија. 48 Davies K, Understanding European Union law. Routledge,

46 ГЛАВА 4 - ИПА ИНСТРУМЕНТ ЗА ПРЕТПРИСТАПНА ПОМОШ Во 2006 година Советот на Министри на Европската унија ја започна приказната наречена ИПА. Со донесувањето на Одлуката (ЕС) 1085/2006 започна креирањето на Инструментот за претпристапна помош ИПА со што сите дотогашни фондови или инструменти кои што беа на располагање за земјите кандидати за членство на ЕУ беа заменети со овој инструмент. Конечната одлука за овој инструмент ја донесе Европската комисија (ЕС) 718/2007. Со првичното воспоставување на ИПА инструментот, кој што вусшност претставува фонд или фондови од кои што можат да се користат средства во многу области, беше воспоставена и временска рамка за период од 2007 до 2013 година што не значи дека по тој период овој инструмент се укинува, напротив моментално е во сила и се работи на рамката за година. Корисниците на оваа програма можат да бидат повеќе субјекти меѓу кои што се и единиците на локалната самоуправа, органите на власта, невладиниот сектор, јавните институции и другите правни субјекти. Определбата за тоа кој од сите овие наведени субјекти може да ги користи средствата од ИПА инструментот зависи од тоа во која компонента спаѓа повикот за проекти, за каков повик станува збор и во која операциона програма спаѓа. Активностите кои што произлегуваат од ИПА се спроведуваат преку органите на системот, однодсно министерствата, како и соодветните агенции кои што се задолжени, а кои што претставуваат линк помеѓу ИПА и оние кои што се крајни корисници. Со оглед на тоа што Регулативата за ИПА се однесува на оние земји кои што се кандидати за членство на Европската унија, како и за потенцијалните земји со кандидатски статус за членство во Унијата, денес ИПА инструментот може да се користи од страна на следните земји: Република Македонија, Турција, Црна Гора, Босна и Херцеговина, Албанија и Србија, вклучувајќи го и Косово. ИПА инструментот за периодот од 2007 до 2013 обезбеди финансиска помош и поддршка за сите земји кориснички во износ од 11,5 милијарди евра распределени по компоненти и по држави (Табела 8 49 ). 49 Извор: 46

47 Табела 8: Распределба на ИПА помошта по држави Земја Албанија Босна и Херцеговина Хрватска Македонија Ирска Косово Црна Гора Србија Турција Програма за повеќе корисници Извор: &lang=mk Зборувајќи за опсегот на помошта која што земјите кориснички ја користат од ИПА, треба да се знае дека инструментот се користи како поддршка во следните области: 50 зајакнување на демократските институции и на владеењето на правото, вклучувајќи го и неговото спроведување; промовирање и заштита на човековите права и на основните слободи и зајакнато почитување на малцинските права, промоција на половата еднаквост и на недискриминацијата; реформи на јавната администрација, вклучувајќи го и воспоставувањето систем за децентрализирано управување со помошта наменета за земјата - корисничка, во согласност со правилата утврдени во финансиската регулатива; Економска реформа; Развивање на граѓанското општество; Социјална вклученост; Мерки за помирување, градење на довербата и за реконструкција; 50 Извор: 47

48 Регионална и прекугранична соработка; За земјите кои што се веќе кандидати за членство ИПА инструментот овозможува користење на поддршка и во други области како што се: 51 Донесување и спроведување на acquis communautaire (заедничките придобивки); Поддржување на развојот на политиките, како и на подготовките што се потребни за спроведување и за управување со заедничката земјоделска политика и со кохезионата политика на Заедницата. 4.1 Програмирање на помошта Помошта се доделува не преку аплицирање со проекти за кои што потоа се доделуваат средства, туку преку процес на програмирање односно планирање. Програмирањето значи планирање и распределување на парите во повеќегодишни циклуси и како такви се во целосна корелација со реформите. Средствата кои што доаѓаат од ИПА фондовите се неповратни и секое нивно неискористување не значи ништо друго, туку неуспех и застој во реформите кај државите кои го користат. ИПА инструментот се базира на стратешко повеќегодишно планирање во согласност со широките политички упатства наведени во пакетот за проширување на Комисијата, кои што вклучуваат повеќегодишна индикативна финансиска рамка. Повеќегодишната индикативна финансиска рамка има форма на табела во која што се презентирани намерите и плановите на Комисијата за алокација на средства од фондовите за период од три последователни години, поделени по компоненти и корисници, а кои што се направени врз основа на детектираните потреби и капацитетот за администрирање и управување од страна на земјите кориснички, а се во согласност со Копенхашките критериуми за членство. Стратешкото планирање е изведено од повеќегодишни индикативни плански документи кои што заедно со повеќегодишната индикативна финансиска рамка ја создаваат основната рамка. 51 Ibid. 48

49 Повеќегодишните индикативни плански документи се прават за тригодишен период и како такви се предмет на ревизија секоја година. Тие се прават за секоја земја корисничка посебно покривајќи ги главните области за помош, односно инвестирање предвидени за таа земја (Слика 6 52 ). Слика 6: Основната рамка на стратешкото планирање извор: Македонски центар за меѓународна соработка & Македонска развојна фондација за претпријатија, Успешноо искористување на фондовите ИПАРД, Скопје, Стр. 8 Земјќи ги предвид моменталните проекти и активности од страна на Комисијата се усвојуваат годишни или повеќегодишни програми, во зависност од компонентата, а кои што се засноваат врз индикативни плански документи. За нив понатаму се прават консултации во Комисијатаа во Брисел помеѓу сите засегнати директорати во неа по што следи барањето на согласност од конкретните земји кориснички и тоа на ниво на ИПА комитетот. Потоа следат стандардните процедури кои што се својствени речиси за сите 52 { Kaj Mortensen, Head f SAPARD Unit, DG AGRI, European Commission, Pre-accession Assistance for Rural Development, Skopje, 26 July 2006.} Македонски центар за меѓународна соработка & Македонска развојна фондација за претпријатија, Успешно искористување на фондовите ИПАРД, Скопје, Стр. 8 49

50 програми и проекти како усвојување, во случајов од страна на Европската комисија, па понатаму потпишување на финансиските договори, а после тоа и пристапување кон процесот на објавување тендер или тендери за проектот. Истите се спроведуваат преку: централизирано управување (кога Европската комисија управува со помошта), децентрализирано управување (кога државата корисник управува со својата помош), заедничко управување како и делегирано управување. 53 Она што е најважно кај програмирањето, откако ќе се заврши со Повеќегодишната индикативна финансиска рамка, се повеќегодишните планирани документи. На прашањето зошто токму тие се најбитни следи одговорот дека токму тие документи се оние во кои што се одредува кои сектори ќе се финансираат во определен временски период, односно како што погоре споменав, тригодишен период. Сите проекти кои што не влегле, или сите сектори, во повеќегодишниот планирачки документ, понатаму не може дополнително да се финансираат за тој период. Уште едно битно правило што мора да се има предвид, пред да започне процесот на програмирање е правилото n+2 за I и II компонента, односно правилото n+3 за компонентите III, IV и V, при што n е годината за планирање на средствата (или на преземање на буџетската обврска за таа година). Тоа значи дека парите треба да се стават во оптек две (или три) години по утврдувањето на финансиската обврска, зошто во спротивно се губат средствата Спроведување на помошта Треба да се знае дека целосносто децентрализирано управување со помошта е крајната цел на ИПА како би можеле и целосно да ја искористуваат помошта од ИПА. Тука пред се сė мисли на давањето грантови, склучувањето договори и плаќањето. Она што е битно, помеѓу другото, е дека помошта од ИПА може да биде во неколку форми и тоа може да финансира инвестиции, договори за набавки, грантови, вклучувајќи и субвенции за каматни стапки, посебни кредити, гаранции за кредити и финансиска 53 Македонски центар за европско образование, Каде се парите од ИПА , Фондација Отворено општество Македонија, Скопје, 2013, стр 9 54 Ibid. Стр

51 помош, да биде поддршка на буџетот и на другите специфични форми на буџетска помош и да дава придонес кон капиталот на меѓународните финансиски институции или на регионалните развојни банки. 55 Правилата за учество во имплементацијата на различните програми кои што произлегуваат од ИПА се навистина флексибилни се со цел да се обезбеди ефективност на инструментот. Учеството во постапката за доделување на јавна набавка или договори за грант е отворено односно возможно за сите физички и правни лица и меѓународни организации. Согласно тоа, физичките лица мора да бидат државјани или правни лица основани во - Држави членки на Европската унија - Држави кои што се кориснички на ИПА или држави кориснички на Европскиот инструмент за парнетрство и соседство. Понатаму, учеството за физички и правни лица е исто така возможно и за тие кои што доаѓаат од други држави од погоре споменатите, а кои уживаат реципрочен пристап до Надворешната помош на Заедницата. Пристапот на реципроцитет се базаира на статусот на донатори кој што некои држави или регионални групи го имаат и при тоа одлуката е на Комисијата во консултација со Комитетот. Кога станува збор за спроведувањето и управувањето со регулативата за ИПА, треба да се знае дека тоа е работа на Европската комисија. Тоа се врши во согласност со Регулативата на Европската заедница бр 1605/2002, а подоцна ставена вон сила со регулативата број 966/2012 на Европскиот парламент и Советот за финансиските правила кои се применуваат за општиот буџет на ЕУ 56. Со оглед на тоа што Европската комисија е задолжена за управувањето и спроведувањето на ИПА инструментот, за таа цел основани се Комитет во согласност со ИПА регулативата кои што имаат за задача да й помагаат на Комисијата во нејзината задача за координирање на помошта која што била доделена низ компонентите на инструментот како и кохерентност во истата, а има и улога да и помага на Комисијата за програмите, ревизиите и повеќегодишните индикативни документи за планирање. Секоја 55 Извор: 56 Извор: 51

52 земја членка испраќа свои претставници во Комитетот, а додека Комисијата од своите редови назначува претставник кој што управува со Комитетот. Кога станува збор за земјите кориснички на ИПА инструментот, треба да се знае дека тие склучуваат рамковна спогодба за спроведување на помошта. Република Македонија таа рамковна спогодба ја склучила на година со Европската комисија, а додека истата во Собранието на Република Македонија била ратификувана во јануари 2008 година. Со неа се утврдени правилата за користење на финансиска помош од Европската заедница во делот на ИПА. Помошта од инструментот може да се користи по влегувањето во сила на рамковната спогодба, но покрај неа треба да биде склучена и секторска спогодба за компонентата онаа од која што се користат средствата. Рамковната спогодба која што Република Македонија ја склучи со Европската комисија ги утврдува 57 : Општите правила за финансиска помош од Заедницата; Воспоставувањето на структурите и органите потребни за управување; Заедничките одговорности на гореспоменатите структури, органи и тела; Барање за контрола и услови за: - Акредитацијата и следењето на акредитацијата на националниот координатор за авторизација од надлежниот координатор за акредитација; - Акредитацијата и следењето на акредитацијата на оперативната структура од националниот координатор за авторизација; - Пренесувањето на овластувањата за управување од страна на Комисијата; Подготвување на годишна изјава за гаранција од страна на националниот координатор за авторизација; Прописи за набавка; Затворање на програмите; Дефинициите за неправилност, за измама како и оние за активна и пасивна корупција, заедно со оние од законодавстото на Заедницата, обврската на земјата корисничка за преземање соодветни заштитни мерки против активна и пасивна корупција, мерки 57 Извор: 52

53 против измами и корективни активности, прописите за поврат на средствата во случај на неправилности или измами; Поврати на средства и финансиски корекции и приспособувања; Правилата за надзор, контрола и ревизија од Комисијата и Европскиот суд на ревизори; Прописите за даноци, царински давачки и други фискални трошоци; Барање за давање информации и јавност; 4.3 Критериуми за акредитација Со цел да се донесе одлука за пренесување на овластувањата за децентрализирано управување, а кои се однесуваат на одредена компонента односно програма или мерка од Комисијата на земјата корисник потребно е да се исполнат одредени услови и критериуми во поглед на системите кои што се воспоставени за управување и контрола. За таа цел, структурите, органите и телата треба да воспостават ефективни контроли во следните области како основни критериуми за акредитација: Контрола на опкружувањето (основање и раководење на организацијата и персоналот) 2. Планирање / управување со ризик 3. Контролни активности 4. Мониторинг активности 5. Комуникација (размена на информации помеѓу сите учесници) Треба да се знае дека пристапот до некои од компонентите од ИПА е возможен само кога државата корисничка се има стекнато со децентрализирано управување, па така Република Македонија во 2009 година доби акредитација за децентрализирано управување со III, IV и V компонента од ИПА. Тоа значеше дека Македонија има воспоставено соодветна институционална структура. При децентрализирано управување со средствата од ИПА, ЕК делегира дел од своите овластувања на државата корисничка, но притоа ја задржува крајната 58 Македонски центар за европско образование, Каде се парите од ИПА , Фондација Отворено општество Македонија, Скопје, 2013, стр 9 53

54 целокупна одговорност за генералното спроведување на исплатите од буџетот на ЕУ. Децентрализираното управување вклучува: спроведување на тендерски постапки, склучување договори и исплата на средствата. Одлуката за пренесување на надлежностите за децентрализираното управување со ИПА за имплементација на определена компонента / програма содржи листа на сите ex-ante проверки кои ќе се вршат од страна на ЕК, а се поврзани со спроведувањето на тендерските постапки, објавувањата на јавните повици за доставување понуди, како и со доделувањето на грантовите и договорите. Ex-ante контрола ќе се применува во зависност од компонентата, односно програмата до моментот кога ЕК ќе даде дозвола управувањето да се врши без примена на ex-ante контрола, во согласност со членот 18 од Регулативата на Комисијата (ЕК)бр 718/2007(ИПА Регулативата). Во случај на децентрализација без ex-ante контрола од страна на ЕК, управувањето со ИПА- помошта е предмет на ex-post контроли, односно ИПА помошта се користи на целосно децентрализиран начин. 59 За првата ИПА компонента, која што пак располага и со најмногу средства, што понатаму во графиконот за распределба на средствата ќе бидат и прикажани, а која е наменета за развој и унапредување на интитуциите, во 2010 година е направено пренесување на управувањето односно децентрализиран начин на управување со помошта, а додека во периодот пред 2010 година тоа се одвиваше на централизиран начин преку делегацијата на Европската унија во Скопје, но сепак средства се користат и во тој случај. 4.4 ИПА Компоненти ИПА инструментот во себе содржи пет компоненти, а тоа се: 1. Транзициска помош и институционална надградба 2. Прекугранична соработка 3. Регионален развој 4. Развој на човечки ресурси 59 Македонски центар за европско образование, Каде се парите од ИПА , Фондација Отворено општество Македонија, Скопје, 2013, стр 9 54

55 5. Рурален развој Транзициска помош и институционална надградба Првата компонента всушност значи помош од ИПА фондовите која што се однесува на градењето на институциите на системот кај земјите кориснички, како и обезбедувањето на поддршка и помош за што побрзо и полесно исполнување на критериумите за членство во ЕУ што значи и усвојување на законодавството на ЕУ. Терминот транзициска помош всушност значи помош за државата да премине од држава кандидат во држава членка на ЕУ. Оваа компонента е битна затоа што со неа всушност се покриваат и компонентите број 3, 4 и 5. Во однос на Република Македонија, и помошта од ИПА фондовите во оваа компонента треба да се напомене дека за периодот до 2011 година помошта била наменета за следните области во кои била потребна интервенција 60 : - Добро раководење и владеење на правото: станува збор за поддршка која што беше насочена во реформите во јавната админстрација, децентрализацијата, реализирање на заложбите од Спогодбата за стабилизација и асоцијација, имплементацијата на Охридскиот договор. Во овој дел влегува и поддршката за реформата на полицијата како и исполнувањето на зацртаната цел за интегрираното гранично управување но и управувањето со миграцијата, визниот режим како и управување во областа на азил а не беше изоставена ни борбата против корупција и дрога. - Економски развој и социјална кохезија: подразбира завршување на реформите за регистрација на земјиштето и недвижностите, понатаму поддршка на реформите за унапредување на административните капацитети за фискалната политика, реформите во катастарот, контрола и супервизија на катастарот. Исто така оваа област го покрива и информатичкото поврзување со ЕУ во делот на даночните системи, креирање на трговската политика на Македонија, регулаторната рамка за трговија со цел нејзино подобрување, регионалната политика и градењето на капацитети за реализација на националните и регионалните развојни планови. 60 Извор: 55

56 - Способност за преземање на обврските за членство во ЕУ: значи издвојување и планирање на средства со кои што ќе се поддржат областите на царинската управа, статистиката, заштитата на животната средина, заштитата на потрошувачите, заштитата на здравјето. - Поддршка за подготвување програми и учество во прогамите на Заедницата: се работи повторно за административниот капацитет, како на локално, така и на национално ниво во смисла на подготовка, обука, размена на искуства за подготовка на програми и подготовка за структурните и кохезиони фондови кои што се отвораат по зачленувањето. Периодот , од ИПА 1 програмата (Програмата ИПА 2 се однесува на периодот година) во себе содржи финансиска интервенција по сектори и тоа: 61 - Реформи во јавната администрација; - Правда, внатрешни работи и човекови права; - Развој на приватен сектор; - Земјоделство и рурален развој; - Транспорт; - Животна средина; - Социјален развој; Компонентата за транзициска помош и институционална надградба се дели на национална и регионална, односно на финансиска помош за проекти од регионално значење односно проекти кои што се реализираат меѓу повеќе корисници во различни земји со што се промовира соработката пред сé, но и помирувањето и реконструкцијата како што е проектот за Регионална школа за јавна администрација и проекти од национално значење односно од значење за само една земја корисник Прекугранична соработка Можеби и самото име на оваа компонента говори за себе и за значењето и улогата на оваа компонента. Се работи за компонента која што има за цел првенствено да ја 61 Ibid. 56

57 одржува стабилноста и безбедноста како и да се залага за просперитетот во пограничните региони, кои што често се и маргинализирани, на соседните земји кориснички. Исто така, оваа компонента има за задача да ги подготви земјите кориснички на ИПА за создавање на ефикасни заеднички Оперативни структури, кои ќе создадат критична маса на практично искуство во програмирањето и спроведувањето на заедничките прекугранични Оперативни програми. 62 Во однос на тоа треба да се напомене дека е услов за понатамошното управување и учество за фондовите кои следат по зачленувањето Структурните и Кохезиони фондови. Република Македонија во втората компонента учествува со неколку програми кои што ги реализира со соседните држави Регионален развој Оваа компонента во себе инкорпорира 3 главни области: животна средина, транспорт и регионална конкурентност. Со оваа компонента се поддржуваат земјите кориснички, а воедно и се поттикнуваат во делот на развојот на политиките, меѓутоа таа има за цел и да ги подготви за кохезивната политика на Унијата кога ќе дојде време за тоа односно да ги подготви за Европскиот фонд за регионален развој како и за Кохезивниот фонд. Компонентата регионален развој има за цел да ги подготви земјите кандидатки за програмирање, спроведување и управување со структурниот и кохезивниот фонд и спроведување на проектите кои што се во согласност со приоритетите на заедницата и националните приоритети, особено во секторите транспорт и животна средина. Поврзувајќи се со трите главни области претходно споменати, а притоа земајќи ја предвид Република Македонија битно е да се знае дека Македонија до сега има пристап во две од трите, односно во транспорт и животна средина и тоа преку различни проекти за транспортна инфраструктура, управување со отпад и градски отпадни води, енергетска 62 Ibid. 57

58 ефикасност, обновливи извори на енергија, квалитет на воздухот, индустриски зони и нивно преструктурирање и сл. Кај оваа компонента, за периодот била изработена оперативна програма и за соодветниот период е потпишана Спогодба за финансирање Развој на човечки ресурси Значењето на оваа компонента се согледува повторно во подготовката на земјите кои ќе ги користат средствата за користењето и управувањето со Кохезивниот фонд во смисла и насока на Европскиот социјален фонд односно користење на средствата на овој фонд откако ќе станат полноправни членки на Унијата. Во фокусот на оваа компонента се различните политики за вработувањето, социјалната вклученост, еднаквоста на половите, образованието и обуката. Приоритетите на оваа компонента се во согласност со регулативата за Европскиот социјален фонд за година: 63 - Зголемување на приспособливоста на работниците и на претпријатијата, особено доживотното учење, поттикнување на претприемништвото и услугите за поддршка во контекст на преструктурирањето; - Зголемување на пристапот до вработување, спречување на невработеноста, особено со поттикнување на модернизацијата на институциите на пазарот на работна сила, спроведување на активни и превентивни политики и активности за зголемување на учеството на жените; - Засилување на социјалното вклучување на луѓето од загрозените групи и борба против сите форми на дискриминација на пазарот на работна сила; - Поттикнување партнерства и создавање мрежи на полето на вработувањето и на социјалното вклучување; - Проширување и подобрување на инвестирањето во човечки капитал, особено со поттикнување на реформи во системот на образование и системот на обука; 63 Ibid. 58

59 - Зајакнување на институционалниот капацитет и ефикасност на јавната администрација и јавните служби, социјалните партнери и релевантните невладини организации во вработувањето и социјалните области; Приоритетите на компонентата за развој на човечки ресурси се во согласност и со целите на Лисабонската стратегија: охрабрување на иновациите, економски раст и создавање на што повеќе и подобри работни места. Согласно тоа и целта на постоењето на оваа компонента е да се обезбеди што повеќе лица да бидат во работен однос, да се оствари поголем раст преку инвестиции во човечкиот капитал, понатаму да се модернизира постојниот систем за социјална заштита и со сето тоа да се подобри конкурентноста на државата корисничка на меѓународно ниво. Целите на оваа мерка, според ИПА вокабуларот се наречени и приоритетни оски при што секоја приоритетна оска во себе содржи мерки преку кои што се остваруваат целите. Кога станува збор за Македонија, приоритетните оски и мерки се следните: 64 Приоритетна оска 1: Вработување - привлекување и задржување на повеќе лица во работен однос со: - Понатамошен развој на Агенцијата за вработување и подобрување на условите за вработување; - Поддршка на спроведувањето на стратегијата за вработување и на Националниот акционен план за вработување; - Интегрирање на младите невработени, жените и подолго невработените лица на пазарот на труд; - Намалување на сивата економија преку изнаоѓање на начини за нејзина легализација; Приоритетна оска 2: Образование и обука - инвестирање во човечки капитал преку подобро образование и вештини со: - Модернизација на образовните системи и системите за обука; - Овозможување на достапност до квалитетно образование за етничките заедници - Развивање на образованието за возрасни и доживотно учење; 64 Ibid. 59

60 Приоритена оска 3: Социјално вклучување промовирање на пазар на трудот отворен за сите со: - Поддршка на процесот на социјална вклученост на ранливите групи на населението и излолираните зони; - Интегрирање на малцинствата; - Јакнење на релевантните чинители; Приоритетна оска 4: Техничка помош има за цел поуспешна реализација на предвидените активности и постигнување на саканите и предвидените цели, ефикасно следење, евалуација, администрирање на проектите и информирање. Додека пак средствата кои се користат за техничка помош на сите институции вклучени во овој процес се веќе испланирани. Воедно, оваа помош има за цел обучување и подготовка на нашите национални институции што поефикасно да ги користат средствата кои ќе стојат на располагање на нашата земја преку Европскиот социјален фонд Рурален развој Оваа компонента, петта, многу често се одвојува како посебна од останатите од различни причини. Многу често, речиси секогаш, за неа се зборува како за ИПАРД фондовите, ИПАРД компонентата. Обезбедувањето на финансиска помош за земјоделството и руралниот развој е основната цел на оваа петта компонента од ИПА инструментот. Финансиската помош за овие два сектори, земјоделство и рурален развој е во насока не само на моментална, но и трајна модернизација на овие два сектори како и создавање на одржливост на истите, туку и во насока на подготовка за идните предизвици со кои што земјите кориснички ќе се соочат по станувањето на полноправни членки на ЕУ, како што се предизвиците кои што доаѓаат од Заедничката земјоделска политика (ЗЗП) како и управувањето и користењето на средствата од ЕУ. Помеѓу сите пет компоненти, ИПАРД компонентата е единствената која што во фокусот го има и приватниот сектор и токму поради тоа има големо значење за националната економија. Финансирањето од оваа компонента е по принципот на кофинансирање помеѓу повеќе партнери средства од ИПАРД програмата, националниот буџет на државата која го користи и средства кои што доаѓаат од инвеститорот 60

61 корисник. Поконкретно, една половина од вкупните средства се процентуално распоредени: 75% од средствата се на Европскиот фонд за земјоделство и рурален развој (ЕАФРД), 25% доаѓаат од буџетот на Република Македонија, а додека пак другата половина се на инвеститорот. Користењето на петтата компонента од ИПА, Рурален развој, според регулативата на Европската унија е возможно само преку децентрализиран систем на спроведување со што се овозможува и повлекување и користење на средствата од оваа компонента. За таа цел, во Република Македонија се назначи односно се воспостави Министерството за земјоделство, шумарство и водостопанство Одделение за рурален развој, како надлежен и одговорен орган за следење и координирање на активностите во однос на оваа компонента, а се оформи и национален фонд и платежна агенција одговорни за одобрување на исплати и водење на сметка на средствата за оваа компонента како и нивно извршување. Од страна на Европската комисија, во однос на ИПАРД, за Република Македонија, беа утврдени следните приоритети на долг рок: Подобрување на конкурентноста на земјоделските стопанства и прехранбената индустрија преку модернизирање на производствените капацитети и инфраструктура, унапредување на квалитетот на земјоделските производи и подобрување на нивниот маркетинг во насока на зголемување на извозот; Подготовка на земјата за успешно спроведување на програмите за поддршка, финансирани од ЕАФРД, по нејзиното пристапување во Унијата; Усогласување на македонскиот земјоделско - прехранбен сектор со новата ЗЗП, преку подобрување на ветеринарните стандарди и зголемена заштита на животната средина; Пренасочување на државната помош во земјоделството од субвенции кон инвестиции; Обезбедување на одржлив земјоделски, социо - економски и рурален развој преку исполнување на стандардите на acquis communautaire, подобрување на стандардот на земјоделците и зголемување на вработеноста во руралните средини преку диверзификација на руралните активности; 61

62 Изградба на техничкиот капацитет на администрацијата; 65 Врз основа на повеќегодишната индикативна финансиска рамка како документ за распределба на средствата од ИПА како и повеќегодишниот индикативен плански документ, средствата од ИПА во делот на петтата компонента за Република Македонија се распределени во три приоритетни оски: 66 Приоритетна оска 1 - Подобрување на пазарната ефикасност и спроведување на ЕУ стандардите; Приоритетна оска 2 Подготвителни активности за спроведување на мерки за заштита на земјоделската средина (Leader+) и Приоритетна оска 3 Развој на руралната економија. Битно да се напомене е тоа дека досега во делот на овие приоритетни оски од страна на Еропската комисија се акредитирани само три мерки: 67 - Во рамките на приоритетната оска 1: - Мерка 101 Инвестиции на земјоделските стопанства со цел нивно преструктуирање и надградба за достигнување на стандардите не ЕУ; - Мерка 103 Инвестиции за преработака и маркетинг на земјоделските и рибните производи со нивно преструктуирање и надградба за достигнување на стандардите на ЕУ - Во рамките на приоритетната оска 3: - Мерка 302 Диверзификација и развој на рурални економски активности Во продолжение на графиконот број 1 68 е прикажана распределбата на средствата кај ИПАРД компонентата по години, кога станува збор за ИПА Ковачев, Г, Истражување за подобрување на ефикасноста и ефективноста во распределбата на средствата од ИПАРД програмата, Центар за економски анализи - ЦЕА, Скопје, 2013, Стр {European Commision Multiannual indicative Financial frame(pdf) Достапно на: } Ibid. Стр {Програма за користење на средствата од Инструментот за претпристапна помош за рурален развој на Европската унија (ИПАРД) за периодот ; Службен весник на РМ број 83/20090} Ibid, Стр {European Commision.2012.Multiannual Indicative Financial Frame} Ibid Стр

63 Извор: {European Commision.2012.Multiannual Indicative Financial Frame} Ibid Стр ИПА II ИПА II е сега веќе завршена. Резултатите сé уште се сумираат, а додека пак во сила веќе е влезен новиот инструмент ИПА II која што е наменет за периодот Тоа значи дека Инструментот за претпристапна помош продолжува да функционира и денес, а според тоа како е дизајниран ќе функционира и во иднина, барем до 2020 година. Процесот за дизајнирањето и осмислувањето на ИПА II започнал уште уште во декември 2010 година и се одвивал во текот на следните години при што земјаќи ги предвид сите претходни искуства, резултати, анализи и индикатори, а притоа воочуваќки ги слабостите и лекциите кои што треба да се научат беа изготвени базичните документи за ИПА II. Регулативата стапи на сила на 16 март 2014 година, меѓутоа истата ретроактивно се применуваше од 1 јануари 2014 година. Регулирањето на ИПА II е надополнето со Заедничката регулатива за спроведување која што всушност е сет на 63

64 поедноставени и хармонизирани правила и процедури за спроведување на сите надворешни инструменти за акција како и со ИПА II Регулативата за спроведување усвоени од страна на комисијата на 2 мај ИПА II со себе донесе и неколку новини кои што се повеќестрани. Па така, компонентите за кои што зборувавме, сега веќе не постојат затоа што истите се заменети со области на политики, а се укинуваат и разликите помеѓу државите, односно не постои повеќе различен пристап до компонентите во зависност од степенот на интеграција кон Унијата земја официјален кандидат или потенцијален кандидат за членство па сега сите земји имаат еднаков пристап до сите пет поранешни компоненти, како што споменав сега области на политики. Исто така, една од новините кај ИПА II е ставењето на фокусот врз повеќегодишното планирање на средствата, програмите и мерките. Се воведува и нов, секторски пристап (процес насочен кон зголемување на националната сопственост и сопственоста на владата врз политиките од јавниот сектор и одлуките за распределба на средствата во рамките на секторот, зголемувајќи ја кохерентноста помеѓу јавната политика, трошењето и резултатите) 70 Исто така со ИПА II се менува и пристапот кој што од самостојните проекти сега се насочува кон придонес во развојот и имплементацијата на кохерентна национална политика во дадена област/сектор. 71 Измените во ИПА II се направени со неколку цели како: обезбедување на поголема ефикасност во помошта, понатаму поедноставување како една од детектираните лекции кои што треба да се научат врз основа на резултатите од ИПА I, кохерентност и флексибилност. На тој начин ќе се воспостави и посилна врска помеѓу агендата за пристапување и помошта што доаѓа од инструментот. Со Регулативата за ИПА II 72 се дефинираат и областите каде што помошта ќе биде насочена и тие се следните политички области кои што повторно остануваат пет на број: 1. Реформи за подготовка за членство во Унијата и градење на институционални капацитети; 69 Извор: 70 Извор 71 Ibid. 72 European Commission, Regulation (EU) No 231/2014 of the European Parliament and of the Council of 11 March 2014 establishing an Instrument for Pre-accession Assistance (IPA II), Official Journal of the European Union, Page L77/15 Достапно на: 64

65 2. Социо - економски и регионален развој; 3. Вработување, социјални политики, образование, промоција на родова еднаквост и развој на човечки ресурси; 4. Земјоделство и рурален развој; 5. Регионална и територијална соработка; Ако се направи паралела помеѓу ИПА I и ИПА II може да се воочи дека е направена извесна модификација и промена, меѓутоа суштински не постојат некои дијаметрални разлики, но во секој случај ИПА II е отидена чекор повеќе и подалеку во однос на помошта за интеграција на земјите кориснички во Унијата. Во табела 9 73 може да се види распределбата на средствата според Индикативниот стратешки документ за Македонија година, каде што може да се види и распределбата на средствата по политички области за истиот период. Табела 9: Распределбата на средствата по политички области и сектори (милиони евра) Вкупно а.рамка на подготовките за членство во Унијата Демократија и владеење Владеење на правото и основните права б.социо-економски и регионален развој Животната средина и климатските промени Транспорт Конкурентност и иновации в. Вработување, социјална политика, образование, унапредување на родовата еднаквост и развој на човечки ресурси Образование, вработување и социјална политика г. Агрокултура и рурален развој Агрокултура и рурален развој Вкупно извор: 73 European Commission, Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA II), Indicative Strategy Paper for the former Yugoslav Republic of Macedonia ( ) Adopted on 19/08/2014 Стр. 32. Достапно на: csp-former-yugoslav-republic-of-macedonia.pdf 65

66 ИПА II е ориентирана кон резултатите посебно на оние со долгорочен ефект. Таквите резултати ќе бидат и мерени благодарение на јасно поставените цели како и врз основа на реално поставени показатели со кои што ќе се мерат постигнувањата. Кај ИПА II се воведува уште една новина наречена успешност со која што ќе се подразбира наградување, односно обезбедување на повеќе средства за сите успешно завршени или остварени политики со доделување на повеќе односно дополнителни средства за земјите кои што ќе бидат успешни во реализацијата. Во ИПА II се воведени и нови документи со кои што се оди кон еден стратешки пристап и се потенцира потребата и значењето на анализата на потребите како и поставувањето на приоритети за соодветни акции однапред. Станува збор за Заедничка стратешка рамка и Национални и Повеќе - кориснички стратешки документи. Со овие во смисла на стратешкиот пристап се обезбедува и блиска соработка и активно учество помеѓу земјите кориснички, Генералниот директорат за проширување и сите останати инволвирани и одговорни страни (локалните власти, НВО секторот, останатите генерални директорати за ИПА и донаторите). Заедничката стратешка рамка е стратешки документ за целиот ИПА инструмент, целта е поуспешно услогласување на финансиската помош со политиката на проширување на Унијата. Исто така се поставуваат критериуми и насоки за распределбата на ИПА средствата, како и за планирање и програмирање на ИПА помошта на најефективен и најефикасен начин, со посебен фокус на: Приоритети и временска рамка на акциите, влијанието на акциите финансирани преку ИПА и нивниот придонес за напредок во врска со пристапувањето, поставување на цели и следење/наградување на постигнувањето. 74 Национални и Повеќе - кориснички стратешки документи претставуваат стратегија на Комисијата за користењето на помошта во секоја ИПА земја, поделено помеѓу земјите корисници. Истите ќе се базираат на (и ќе ја поддржат) соодветната стратегија за пристапување на секоја земја, таму каде што таква постои. Тука се објаснети специфичните цели, односно резултати кои што треба да се постигнат. Националните стратешки документи ќе ги заменат постојните Повеќегодишни индикативни документи за планирање и Стратешките кохерентни 74 Извор: 66

67 рамки на Компонентата 3 и 4. Тие ќе бидат сéопфатни во описот на актуелната ситуација при нивното покривање на различните области на дејствување, истовремено фокусирајќи се на избраните области и сектори во кои што ќе се интервенира. Ќе бидат поткрепени со соодветна анализа на потребите на земјите корисници, како на пример национални секторски стратегии и релевантни регионални стратегии и планови, онаму каде што постојат. Националните стратешки документи ќе ги утврдат приоритетите на самиот почеток на седумгодишниот период, во смисла на реформите што треба да се преземат во земјите корисници со поддршка на ЕУ (во согласност со веќе утврдените и релевантни политики поврзани со проширувањето, вклучително и Стратегијата за проширување на ЕУ). Документите ќе дадат насоки за обемот на помошта што Комисијата може да ја обезбеди, како и за типот на планирани акции. Документите ќе бидат фокусирани околу секторите, групирани околу областите на дејствување, за кои е потребна поддршка за неопходните административни, политички и економски реформи. Оттаму, тие ќе ја постават рамката за повеќегодишни или годишни програми, кои што ќе треба да бидат во целост усогласени со таквата рамка 75. Вкупните средства кои што ИПА II ги става на располагање за земјите кориснички на овој инструмент изнесуваат 11,7 милијарди евра, средства кои што се распоредени по години и земји (Табела ). Табела 10: Средствата на ИПА распоредени по години Земја Вкупно Албанија Босна и Херцеговина * Македонија Косово Црна Гора Србија Турција За повеќе земји * Износот ќе се определи во некоја подоцнежна фаза извор: 75 Ibid. 76 Извор: 67

68 Од податоците во табелата, може да се види дека за Република Македонија најмногу средства има предвидено за периодот помеѓу година, а споредено со другите држави, висината на средстава е слична. Ако се направи паралела со Косово, ќе се воочи новината на ИПА II еднаков пристап до сите области за сите земји кориснички, со оглед на тоа што Косово е само потенцијална земја за кандидат за членство во Унијата. 68

69 ГЛАВА 5 - СТРУКТУРА НА ЛОКАЛНАТА САМОУПРАВА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Локална самоуправа во Македонија е едностепен систем. Единици на локална самоуправа се општините. Главниот град (градот Скопје), има малку различен систем на локална власт каде што имаме спојување и на општини и на град во однос на надлежности од поширока градска природа. Исто така им се дава право и можност на општините да формираат и да делегираат некои од своите надлежности кои се од локално значење на жителите на месните заедници. Овие месни заедници или урбани заедници и не може да се опишат како посебен степен на локална власт, бидеќи немаат својство на правно лице. Во нашата земја општините се автономни во извршувањето на нивните уставно и правно дефинирани надлежности. Но сепак, надзор над нивното работење врши централната власт. Општините усвојуваат свој Статут и други акти кои треба да се објават пред да стапат на сила. Тие се објавуваат во локалните Службени весници/гласници. Општините исто така имаат и финансиска автономија, каде им се загарантирани сопствените средства од приходи во форма на наменски дотации, удели од данок и локални даноци. Задолжувањето им е дозволено во висина на законски утврдената граница од вкупните приходи на општината Општини во Република Македонија Во нашата земја има 84 општини и градот Скопје, како посебна единица на локалната самоуправа (Слика 7) 77. Последната територијална организација на локалната самоуправа е направена со Законот за територијална организација на локалната самоуправа во РМ, донесен на 11 август 2004 година 78. Според бројот на жителите, најголема општина во Република Македонија е Куманово со жители, а најмала Вранештица со жители. Според површината, најголема општина е Прилеп со Закон за територијална организација на локалната самоуправа во Република Македонија, Сл. весник на Р.Македонија бр.55 од

70 км2, а најмала општина е Чаир со 3,5 км 2. Во градот Скопје има 10 општини, најголема општина е Гази Баба со жители, а најмала е Шуто Оризари со жители. Според површината, најголема општина во градот Скопје е Сарај со 229 км 2, а најмала е Чаир со 3,5 км2 79. Во Р.Македонија големината на општините е просечна во однос на другите европски земји. Во однос на други земји во транзиција (10,345 во Словенија и 15,608 во Полска), просечната големина на населението во општините во нашата земја (24,078) 80 е повисока. Карактеристично е да се напомене дека скоро 1/3 од населението живее во главниот град Скопје, па според тоа тој зафаќа и најголема површина. Тука треба да се земе предвид и фактот што поголеми делови од нашата земја се планински терени. Просечната големина на површина во Р. Македонија е 306 км 2 додека пак во споредба со земји со слична големина (на пр. Словенија просекот изнесува само 105 км 2 ) во просек е поголема. Општините не се многу мали затоа што не постои друга административна структура (локална власт или централна власт) која се наоѓа меѓу централното и локалното ниво. Во другите земји во транзиција над примарното општинско ниво постојат административни субјекти било тоа да се региони или под-региони (околии) кои во просек се помали отколку во некои земји (на пр. Бугарија) кои имаат или планираат да имаат втор степен на локална самоуправа. Нашата земја ја зголеми односно рационализираше просечната големина на своите општини како резултат на територијалната организација согласно со тоа што таа се откажа од фрагментацијата И. Тодоровски, Локална самоуправа, Правен факултет- Кичево,

71 Слика 7: Општините во Р.Македонија извор: Развој на општините Уште со самиот почеток на децентрализацијата, општините го препознаа локалниот економски развој кој што во најголема мерка може да влијае врз целокупниот развој на општините, но и како мерка којашто дава надеж дека лошата економска состојба на населението може да се промени преку имплементација на локални и регионални проекти. Политиките кои се однесуваат на локалниот економски развој и плановите за нивно остварување се дел од Програмата за спроведување на процесот на децентрализација и развој на локалната самоуправа во Република Македонија и од Програмата за спроведување на процесот на децентрализација (ПСПД ) 82 Општините во вршењето на своите надлежности можат меѓусебно да соработуваат, поради остварување на заедничките интереси и вршење на заедничките работи од надлежност на општините, така тие можат да здружуваат средства и да формираат заеднички јавни служби, во согласност со закон. Исто така можат да формираат заеднички административни тела во одредени области, во согласност со закон со цел извршување на

Март Opinion research & Communications

Март Opinion research & Communications Март 2014 Opinion research & Communications Метод: Телефонска анкета Примерок: 800 испитаници кои следат македонски спорт стратификуван со репрезентативен опфат на сите етнички заедници, урбани и рурални

More information

Разбирање на проширувањето

Разбирање на проширувањето European Commission Разбирање на проширувањето Политика за проширување на Европската Унија Предговор областа на мир, стабилност и демократија на нашиот континент и се зајакна европската економија преку

More information

Универзитет Св. Климент Охридски - Битола

Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Заеднички состанок на Комисијата за меѓународна соработка и мрежата на Еразмус + координатори Ректорат, 20.01.2016 Транснационална Програма за соработка ИНТЕРРЕГ

More information

Биланс на приходи и расходи

Биланс на приходи и расходи 1 of 5 06.03.2016 12:00 ЕМБС: 05196248 Целосно име: Здружение за советување,лекување,реинтеграција и ресоцијализација на лица зависни од психоактивни супстанции ИЗБОР-Струмица Вид на работа: 540 Тип на

More information

Биланс на приходи и расходи

Биланс на приходи и расходи 1 of 5 28.02.2015 23:20 ЕМБС: 05196248 Целосно име: Здружение за советување,лекување,реинтеграција и ресоцијализација на лица зависни од психоактивни супстанции ИЗБОР-Струмица Вид на работа: 540 Тип на

More information

МКА -2000/Македонска мрежа на евалуатори МКА-2000 Здружение на менаџмент консултанти. ММЕ македонска мрежа на евалуатори

МКА -2000/Македонска мрежа на евалуатори МКА-2000 Здружение на менаџмент консултанти. ММЕ македонска мрежа на евалуатори МКА-2000 Здружение на менаџмент консултанти ММЕ македонска мрежа на евалуатори 02.12.2014 Скопје Содржина ИНФОРМАЦИЈА ЗА ПРОЕКТОТ ЗНАЧЕЊЕ НА ЕВАЛУАЦИЈАТА ВО РЕАЛИЗИРАЊЕ НА НАЦИОНАЛНИ И ЕУ ПОЛИТИКИ ОБЕМОТ

More information

м-р Марјан Пејовски Сектор за регулатива

м-р Марјан Пејовски Сектор за регулатива Трета анализа на пазар за Физички пристап до мрежна инфраструктура (целосен и поделен разврзан пристап) на фиксна локација и четврта анализа на пазар за услуги со широк опсег м-р Марјан Пејовски Сектор

More information

Заштита на личните податоци во Република Македонија. Охрид, 27 мај 2014 година

Заштита на личните податоци во Република Македонија. Охрид, 27 мај 2014 година Заштита на личните податоци во Република Македонија Охрид, 27 мај 2014 година 1 1 Правна рамка за заштита на личните податоци 2 Закон за заштита на личните податоци ( Службен весник на Република Македонија

More information

Структурно програмирање

Структурно програмирање Аудиториски вежби 1 Верзија 1.0, 20 Септември, 2016 Содржина 1. Околини за развој.......................................................... 1 1.1. Околини за развој (Integrated Development Environment

More information

Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија. Славчо Христовски

Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија. Славчо Христовски Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија Славчо Христовски Иницијативи за заштита Птици Растенија Пеперутки Лилјаци Заштитата на сите загрозени видови поединечно е практично невозможна.

More information

University St.Kliment Ohridski - Bitola Scientific Tobacco Institute- Priep ABSTRACT

University St.Kliment Ohridski - Bitola Scientific Tobacco Institute- Priep   ABSTRACT Тутун / Tobacco, Vol.64, N⁰ 1-6, 46-55, 2014 ISSN 0494-3244 Тутун/Tobacco,Vol.64, N⁰1-6, 62-69, 2014 UDC: 633.71-152.61(497) 2008/2012 633.71-152.61(497.7) 2008/2012 Original Scientific paper DYNAMIC PRESENTATION

More information

ПЕТТИ СОСТАНОК НА ЕКСПЕРТСКАТА ГРУПА НА ENTERPRISE EUROPE NETWORK ЗА СЕДМАТА РАМКОВНА ПРОГРАМА

ПЕТТИ СОСТАНОК НА ЕКСПЕРТСКАТА ГРУПА НА ENTERPRISE EUROPE NETWORK ЗА СЕДМАТА РАМКОВНА ПРОГРАМА ПЕТТИ СОСТАНОК НА ЕКСПЕРТСКАТА ГРУПА НА ENTERPRISE EUROPE NETWORK ЗА СЕДМАТА РАМКОВНА ПРОГРАМА Во организација на Европскиот информативен и иновативен центар во Македонија, дел од Enterprise Europe Network,

More information

Анализа на секторски политики Политика за конкурентност и иновации ИПА 2 МЕХАНИЗАМ ЗА ГРАЃАНСКИТЕ ОРГАНИЗАЦИИ (IPA2CSO)

Анализа на секторски политики Политика за конкурентност и иновации ИПА 2 МЕХАНИЗАМ ЗА ГРАЃАНСКИТЕ ОРГАНИЗАЦИИ (IPA2CSO) Проектот ИПА 2 Механизам за граѓанските организации e спроведуван од ЕВРОТИНК, Еко-свест, Реактор и Зенит. Овој проект е финансиран од Европската Унија, ИПА Програма за граѓанско општество и медиуми 2014,

More information

ЕНаука.мк 1 милион Сајт на годината ( Образование, Наука и Култура )

ЕНаука.мк 1 милион Сајт на годината ( Образование, Наука и Култура ) Инфо ЕНаука.мк е единствениoт интернет пoртал вo Р.Македoнија кoј ги следи и пренесува најактуелните нoвoсти, истражувања и достигнувања во повеќе научни области. Главни цели на порталот се враќање на

More information

компоненти цели Како до зголемена ефикасност и ефективност? акредитацја документ за јавна политика еваулација

компоненти цели Како до зголемена ефикасност и ефективност? акредитацја документ за јавна политика еваулација Корис тење на ИП А фон довите во Реп ублика Македонија Како до зголемена ефикасност и ефективност? - документ за јавна политика м-р Билјана Стојаноска Д-р Малинка Ристевска Јорданова програмирање ефективност

More information

на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија

на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија Анализа на наоди од истражување на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија Justice and Environment 2013 a Udolni 33, 602 00, Brno, CZ e info@justiceandenvironment.org

More information

МЕТОД ЗА АНАЛИЗА НА МЕЃУНАРОДНАТА ТРГОВСКА СОСТОЈБА

МЕТОД ЗА АНАЛИЗА НА МЕЃУНАРОДНАТА ТРГОВСКА СОСТОЈБА Journal of Agricultural, Food and Environmental Sciences UDC: 339.56:634.11 :33.22(47.7) МЕТОД ЗА АНАЛИЗА НА МЕЃУНАРОДНАТА ТРГОВСКА СОСТОЈБА 1 Ана Симоновска, 1 Драган Ѓошевски, 1 Марина Нацка, 1 Ненад

More information

Проектот е поддржан од страна на Министерството за надворешни работи на Франција и Регионот Нормандија.

Проектот е поддржан од страна на Министерството за надворешни работи на Франција и Регионот Нормандија. 1 Форумот Европски перспективи за локална демократија е организиран во рамките на Програмата за децентрализирана соработка помеѓу Нормандија и Македонија, координирана од страна на АЛДА (Европската асоцијација

More information

Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ. Материјал за учесници

Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ. Материјал за учесници MIOA301-P5-Z2 Министерство за информатичко општество и администрација Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ Овој материјал е изработен од страна на Министерството за информатичко општество и

More information

Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија. Презентира: Верица Костова

Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија. Презентира: Верица Костова Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија Презентира: Верица Костова Што е ревизија http://www.youtube.com/watch?v=rjmgrdjhufs&sns=em Регулирање на внатрешната ревизија Закон за банки Закон за супервизија

More information

Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Факултет за туризам и угостителство Охрид. Дипломиран организатор по туризам и угостителство

Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Факултет за туризам и угостителство Охрид. Дипломиран организатор по туризам и угостителство Кратка биографија ЛИЧНИ ИНФОРМАЦИИ Презиме и име: Контакт адреса: Татјана Димоска Телефон: +389 46 262 147/ 123 (работа) Факс: +389 46 264 215 E-mail: Националност: Македонка Дата на раѓање: 16.10.1974

More information

Коисмение.Штозначиме.

Коисмение.Штозначиме. Коисмение.Штозначиме. Исто како стоките и податоците, така GW ги движи и луѓето кои доаѓаат во контакт со портокаловата мрежа, внатрешно или надворешно. Ние се движиме напред со нашите клиенти, со напреден

More information

Универзитет за туризам и менаџмент во Скопје 2014/2015. Проф. д-р Сашо Кожухаров

Универзитет за туризам и менаџмент во Скопје 2014/2015. Проф. д-р Сашо Кожухаров Универзитет за туризам и менаџмент во Скопје 2014/2015 Проф. д-р Сашо Кожухаров Детерминирање на менаџирањето на ризикот Процес на менаџирање на ризикот Одлучување и донесување одлуки Системи за поддржувањето

More information

Втора Регионална конференција за јавна внатрешна финансиска контрола за земји кандидати и потенцијални кандидати. Дневен ред

Втора Регионална конференција за јавна внатрешна финансиска контрола за земји кандидати и потенцијални кандидати. Дневен ред Support for Improvement in Governance and Management (Поддршка за подобрување на владеењето и управувањето) Заедничка иницијатива на ОЕЦД и на Европската унија, главно финансирана од ЕУ Втора Регионална

More information

СОБРАНИЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

СОБРАНИЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА СОБРАНИЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА СЕКТОР ЗА ПОДДРШКА НА НАЦИОНАЛНИОТ СОВЕТ ЗА ЕВРОИНТЕГРАЦИИ ЕУ НОВОСТИ Број 12 март - април 2012 година СКОПЈЕ Четврток, 29 март 2012 година ОДБЕЛЕЖАН СВЕТСКИОТ ДЕН НА ВОДАТА

More information

Концептуален документ за Национални работни групи за РЈА

Концептуален документ за Национални работни групи за РЈА Концептуален документ за Национални работни групи за РЈА На кратко: Што претставуваат Националните работни групи за РЈА (НРГ)? НРГ претставуваат национален консултативен механизам за учество на граѓанското

More information

ПРИРАЧНИК ЗА СТРАТЕШКО ПЛАНИРАЊЕ

ПРИРАЧНИК ЗА СТРАТЕШКО ПЛАНИРАЊЕ Република Македонија ВЛАДА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА - Генерален секретаријат - - Министерство за информатичко општество и администрација - ПРИРАЧНИК ЗА СТРАТЕШКО ПЛАНИРАЊЕ Скопје, јануари 2014 очитувани,

More information

УНИВЕРЗИТЕТ "ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ" ШТИП ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ АКАДЕМСКА ГОДИНА 2011/2012 ПРЕДМЕТ ВОВЕД ВО ПРАВОТО НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА. Доц. д-р Љупчо Сотироски

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ АКАДЕМСКА ГОДИНА 2011/2012 ПРЕДМЕТ ВОВЕД ВО ПРАВОТО НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА. Доц. д-р Љупчо Сотироски УНИВЕРЗИТЕТ "ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ" ШТИП ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ АКАДЕМСКА ГОДИНА 2011/2012 ПРЕДМЕТ ВОВЕД ВО ПРАВОТО НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА - Доц. д-р Љупчо Сотироски Штип, 2011 година 1 С О Д Р Ж И Н А 1 ЕВРОПСКАТА ИНТЕГРАЦИЈА

More information

БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR ISSUE/EXTENSION OF TEMPORARY RESIDENCE PERMIT

БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR ISSUE/EXTENSION OF TEMPORARY RESIDENCE PERMIT Образец бр.2 Назив на органот до кој барањето се поднесува Name of the receiving authority Priemen штембил Stamp of receipt БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR

More information

РЕФОРМАТА НА ЈАВНАТА АДМИНИСТРАЦИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

РЕФОРМАТА НА ЈАВНАТА АДМИНИСТРАЦИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Проектот ИПА 2 Механизам за граѓанските организации e спроведуван од ЕВРОТИНК, Еко-свест, Реактор и Зенит. Овој проект е финансиран од Европската Унија, ИПА Програма за граѓанско општество и медиуми 2014,

More information

Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата

Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата British Embassy Skopje Проектот е финансиран од Британска Амбасада - Скопје, а спроведен од Здружението за одржлив развој и соработка АЛКА од Скопје. The

More information

ЛИСТА НА ЛЕКОВИ КОИ ПАЃААТ НА ТОВАР НА ФОНДОТ ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА

ЛИСТА НА ЛЕКОВИ КОИ ПАЃААТ НА ТОВАР НА ФОНДОТ ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА Врз основа на член 9 став 1а точка 8 и став 1в точка 2 и член 56 став 1 точка 3 од Законот за здравственото осигурување ( Службен весник на РМ бр. 25/2000, 34/2000, 96/2000, 50/2001, 11/2002, 31/2003,

More information

ПАРЛАМЕНТАРНА КОНТРОЛА НАД РАБОТАТА НА БЕЗБЕДНОСНИТЕ И РАЗУЗНАВАЧКИ СЛУЖБИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ПАРЛАМЕНТАРНА КОНТРОЛА НАД РАБОТАТА НА БЕЗБЕДНОСНИТЕ И РАЗУЗНАВАЧКИ СЛУЖБИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ПАРЛАМЕНТАРНА КОНТРОЛА НАД РАБОТАТА НА БЕЗБЕДНОСНИТЕ И РАЗУЗНАВАЧКИ СЛУЖБИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Автор: М-р Теодора Христовска Јануари, 2016 ВОВЕД Модерните држави, за време на процесот на обезбедување

More information

Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот

Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот Technical Assistance for Civil Society Organisations Macedonian Office This project is funded by the European Union. Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот Датум: 26ти Октомври

More information

Општествена интеграција на жртвите на трговија со луѓе: Проценка на институционалните капацитети на Македонија за заштита на жртвите на трговија со

Општествена интеграција на жртвите на трговија со луѓе: Проценка на институционалните капацитети на Македонија за заштита на жртвите на трговија со Општествена интеграција на жртвите на трговија со луѓе: Проценка на институционалните капацитети на Македонија за заштита на жртвите на трговија со луѓе 06 Ноември 2009 Реинтеграцијата на жртвите на трговија

More information

ЕВРОПСКИ ПРИНЦИПИ ЗА ЈАВНАТА АДМИНИСТРАЦИЈА

ЕВРОПСКИ ПРИНЦИПИ ЗА ЈАВНАТА АДМИНИСТРАЦИЈА SIGMA-ЗЕДНИЧКА ИНИЦИЈАТИВА НА OECD И ЕВРОПСКАТА УНИЈА, ГЛАВНО, ФИНАНСИРАНА ОД СТРАНА НА PHARE ПРОГРАМАТА НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА ЕВРОПСКИ ПРИНЦИПИ ЗА ЈАВНАТА АДМИНИСТРАЦИЈА SIGMA ДОКУМЕНТ: БР. 27 This document

More information

Чекорите до Национален младински совет MЛАДИНСКО ОРГАНИЗИРАЊЕ ВО МАКЕДОНИЈА

Чекорите до Национален младински совет MЛАДИНСКО ОРГАНИЗИРАЊЕ ВО МАКЕДОНИЈА Чекорите до Национален младински совет MЛАДИНСКО ОРГАНИЗИРАЊЕ ВО МАКЕДОНИЈА Издавач: Национален младински совет на Македонија www.nms.org.mk info@nms.org.mk За издавачот: Ивана Давидовска, претседател

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА Менаџмент Штип. Весна Денчова

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА Менаџмент Штип. Весна Денчова УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА Менаџмент Штип ОБУКА И РАЗВОЈ НА ЧОВЕЧКИТЕ РЕСУРСИ ВО ЛОКАЛНАТА АДМИНИСТРАЦИЈА ВО ОПШТИНА ШТИП МАГИСТЕРСКИ ТРУД Штип, Комисија за оценка и одбрана Ментор

More information

ПР објави во медиуми

ПР објави во медиуми НР КИНА - СУЏОУ Изјава Економска соработка со Кина: Македонските фирми очекуваат нови зделки Данела Арсовска, претседател ПР објави во медиуми Телевизии, Весници & Веб портали ССК Сител МРТ Канал5 Алфа

More information

Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт?

Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт? ,,Secrecy, being an instrument of conspiracy, ought never to be the system of a regular government. Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт?

More information

КОНТРОЛНА ЛИСТА ЗА ИЗРАБОТКА НА ЗАКОНИ И ЗА РЕГУЛАТОРНО УПРАВУВАЊЕ ВО ЦЕНТРАЛНА И ИСТОЧНА ЕВРОПА. СИГМА ДОКУМЕНТ Бр. 15, 1997

КОНТРОЛНА ЛИСТА ЗА ИЗРАБОТКА НА ЗАКОНИ И ЗА РЕГУЛАТОРНО УПРАВУВАЊЕ ВО ЦЕНТРАЛНА И ИСТОЧНА ЕВРОПА. СИГМА ДОКУМЕНТ Бр. 15, 1997 СИГМА Поддршка за подобрување на раководењето и управувањето Заедничка иницијатива на ОЕЦД и Европската унија, главно финансирана од ЕУ КОНТРОЛНА ЛИСТА ЗА ИЗРАБОТКА НА ЗАКОНИ И ЗА РЕГУЛАТОРНО УПРАВУВАЊЕ

More information

consultancy final presentation conceptual presentation of proposals projects Feasibility Cost Study for converting space

consultancy final presentation conceptual presentation of proposals projects Feasibility Cost Study for converting space recording existing state of the facility listening to client s requests real assessment of space capabilities assessment of state of structual elements recomendation for improvement of stability of existing

More information

С О Д Р Ж И Н А. Број 10 Год. LXV Петок, 23 јануари 2009 Цена на овој број е 270 денари. Стр.

С О Д Р Ж И Н А. Број 10 Год. LXV Петок, 23 јануари 2009 Цена на овој број е 270 денари.  Стр. Број 10 Год. LXV Петок, 23 јануари 2009 Цена на овој број е 270 денари www.slvesnik.com.mk contact@slvesnik.com.mk С О Д Р Ж И Н А Стр. 225. Одлука за давање согласност на Одлуката за припојување на Јавната

More information

Основи и развој на. Основи и развој на е-влада

Основи и развој на. Основи и развој на е-влада Основи и развој на е-влада Основи и развој на е-влада 1 Издавачи: УСАИД/Проект за е-влада Министерство за информатичко општество Фондација Метаморфозис За издавачите: Елена Стаматоска, директор на УСАИД/Проект

More information

Западен Балкан - Препорака за учество на јавноста

Западен Балкан - Препорака за учество на јавноста Западен Балкан - Препорака за учество на јавноста Преамбула Министрите надлежни за реформите на јавната администрација во државите на Западниот Балкан, Согледувајќи дека реформата на јавната администрација

More information

доц. д-р Оливер АНДОНОВ, Факултет за безбедност, криминологија и финансиска контрола, МИТ Универзитет-Скопје

доц. д-р Оливер АНДОНОВ, Факултет за безбедност, криминологија и финансиска контрола, МИТ Универзитет-Скопје УПОТРЕБАТА НА ИНСТРУМЕНТИТЕ НА МЕЃУНАРОДНАТА ПОЛИТИКА ВО СИГУРНОСНИТЕ ВЛИЈАНИЈА НА САД И РУСИЈА НА БАЛКАНОТ И ПОМЕСТУВАЊЕ НА СИГУРНОСТА НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА доц. д-р Оливер АНДОНОВ, Факултет за безбедност,

More information

ДОКУМЕНТ ЗА ПОЛИТИКИ

ДОКУМЕНТ ЗА ПОЛИТИКИ ДОКУМЕНТ ЗА ПОЛИТИКИ Практики и препораки за добро управување во сферата на јавната администрација ТИМСКА РАБОТА АНАЛИЗИ ИДЕЈА ПЛАНИРАЊЕ РЕАЛИЗАЦИЈА Документ за политики Практики и препораки за добро

More information

КОСМО ИНОВАТИВЕН ЦЕНТАР

КОСМО ИНОВАТИВЕН ЦЕНТАР КОСМО ИНОВАТИВЕН ЦЕНТАР бул. Јане Сандански бр.113, 1000 Скопје фах.+389 2 244 8240 тел.+389 2 244 8077 contact@cosmoinnovate.com.mk ЦЕНОВНИК НА ОБУКИ ЗА 2011/2012 ГОДИНА Со овие обуки кандидатите ги надополнуваат

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ Јавна администрација Штип. Виолета Ничева Тиквешанска

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ Јавна администрација Штип. Виолета Ничева Тиквешанска УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ Јавна администрација Штип Виолета Ничева Тиквешанска Развојот на граѓанското општество во Република Македонија: Финансирањето на граѓанскиот сектор од општинските

More information

Контекст на земјата. Кратка содржина

Контекст на земјата. Кратка содржина Македонија 2016 Население, во милиони 2.1 БДП, тековно во милијарди 10.1 долари БДП по глава, тековно во долари 5,232 Број на ученици запишани во 60.98 основните училишта (бруто) (2015) Очекувано траење

More information

СВЕТСКАТА ЕКОНОМСКА КРИЗА И НЕЈЗИНОТО ВЛИЈАНИЕ НА ПАЗАРОТ НА КАПИТАЛ СОГЛЕДАНО ПРЕКУ ИНВЕСТИЦИСКИТЕ ФОНДОВИ. К. Мишева

СВЕТСКАТА ЕКОНОМСКА КРИЗА И НЕЈЗИНОТО ВЛИЈАНИЕ НА ПАЗАРОТ НА КАПИТАЛ СОГЛЕДАНО ПРЕКУ ИНВЕСТИЦИСКИТЕ ФОНДОВИ. К. Мишева СВЕТСКАТА ЕКОНОМСКА КРИЗА И НЕЈЗИНОТО ВЛИЈАНИЕ НА ПАЗАРОТ НА КАПИТАЛ СОГЛЕДАНО ПРЕКУ ИНВЕСТИЦИСКИТЕ ФОНДОВИ К. Мишева Универзитет Гоце Делчев, Кристина, kristina.miseva@ugd.edu.mk Во претходната деценија

More information

ПОЛИТИКАТА ЗА РАМНОМЕРЕН РЕГИОНАЛЕН РАЗВОЈ ВО МАКЕДОНИЈА POLITIKA PЁR ZHVILLIMIN E BARABARTЁ RAJONAL NЁ MAQEDONI

ПОЛИТИКАТА ЗА РАМНОМЕРЕН РЕГИОНАЛЕН РАЗВОЈ ВО МАКЕДОНИЈА POLITIKA PЁR ZHVILLIMIN E BARABARTЁ RAJONAL NЁ MAQEDONI ПОЛИТИКАТА ЗА РАМНОМЕРЕН РЕГИОНАЛЕН РАЗВОЈ ВО МАКЕДОНИЈА POLITIKA PЁR ZHVILLIMIN E BARABARTЁ RAJONAL NЁ MAQEDONI POLICY ON BALANCED REGIONAL DEVELOPMENT IN MACEDONIA ЦЕЛИ, ПРЕДИЗВИЦИ, ТРЕНДОВИ QЁLLIME,

More information

УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ. Издавач: Правен факултет ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ

УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ. Издавач: Правен факултет ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ Издавач: Правен факултет ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ За издавачот: Проф. д-р Борче Давитковски, Декан Автори: Д-р Ана Павловска-Данева

More information

Структурирани бази на наставни материјали и дигитална трансформација. студија на случај Република Македонија

Структурирани бази на наставни материјали и дигитална трансформација. студија на случај Република Македонија Структурирани бази на наставни материјали и дигитална трансформација 2 Содржина Листа на табели... 7 Листа на графикони... 10 1. ВОВЕД... 11 1. 1. Мотивација, предмет и цел на истражувањето... 11 1. 2.

More information

УНИВЕРЗИТЕТ СВ.КИРИЛ И МЕТОДИЈ во СКОПЈЕ Економски факултет - Скопје САШО ЌОСЕВ АГРАРНА ПОЛИТИКА

УНИВЕРЗИТЕТ СВ.КИРИЛ И МЕТОДИЈ во СКОПЈЕ Економски факултет - Скопје САШО ЌОСЕВ АГРАРНА ПОЛИТИКА УНИВЕРЗИТЕТ СВ.КИРИЛ И МЕТОДИЈ во СКОПЈЕ Економски факултет - Скопје САШО ЌОСЕВ АГРАРНА ПОЛИТИКА Скопје, 2015 Издавач: Универзитет Св. Кирил и Методиј во Скопје Ректор: Проф. д-р Велимир Стојковски Рецензенти:

More information

МОДЕЛИ И ТЕХНИКИ НА ГРУПНО ОДЛУЧУВАЊЕ И НИВНАТА ПРИМЕНА ВО ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ ОД ПЕЛАГОНИСКИОТ РЕГИОН

МОДЕЛИ И ТЕХНИКИ НА ГРУПНО ОДЛУЧУВАЊЕ И НИВНАТА ПРИМЕНА ВО ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ ОД ПЕЛАГОНИСКИОТ РЕГИОН У Н И В Е Р З И Т Е Т С В. К Л И М Е Н Т О Х Р И Д С К И Е К О Н О М С К И Ф А К У Л Т Е Т П Р И Л Е П МОДЕЛИ И ТЕХНИКИ НА ГРУПНО ОДЛУЧУВАЊЕ И НИВНАТА ПРИМЕНА ВО ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ ОД ПЕЛАГОНИСКИОТ РЕГИОН

More information

Карактеристики на побарувачка на работна сила мали и микро претпријатија Фокус на општини со значителен број на невработено ромско население

Карактеристики на побарувачка на работна сила мали и микро претпријатија Фокус на општини со значителен број на невработено ромско население Инструмент за Претпристапна Помош на Европската Унија ИПА Карактеристики на побарувачка на работна сила мали и микро претпријатија Фокус на општини со значителен број на невработено ромско население Проектот

More information

НАЦИОНАЛЕН ТРИПАРТИТЕН СОЦИЈАЛЕН ДИЈАЛОГ. Водич на МОТ за подобро управување

НАЦИОНАЛЕН ТРИПАРТИТЕН СОЦИЈАЛЕН ДИЈАЛОГ. Водич на МОТ за подобро управување НАЦИОНАЛЕН ТРИПАРТИТЕН СОЦИЈАЛЕН ДИЈАЛОГ Водич на МОТ за подобро управување Национален трипартитен социјален дијалог Водич на МОТ за подобро управување Меѓународната организација на трудот Copyright International

More information

ВОДИЧ ВО СЕДМАТА РАМКОВНА ПРОГРАМА (ФП7) - СО ФОКУС НА МАЛИТЕ И СРЕДНИ ПРЕТПРИЈАТИЈА

ВОДИЧ ВО СЕДМАТА РАМКОВНА ПРОГРАМА (ФП7) - СО ФОКУС НА МАЛИТЕ И СРЕДНИ ПРЕТПРИЈАТИЈА ВОДИЧ ВО СЕДМАТА РАМКОВНА ПРОГРАМА (ФП7) - СО ФОКУС НА МАЛИТЕ И СРЕДНИ ПРЕТПРИЈАТИЈА 1 Водичот е финансиран од НОРМАК проектот Норвешка поддршка на Република Македонија на полето на европска интеграција

More information

Опасни врски. Ризиците од јавно приватни партнерства во централна и источна Европа

Опасни врски. Ризиците од јавно приватни партнерства во централна и источна Европа Опасни врски Ризиците од јавно приватни партнерства во централна и источна Европа Ова е кратко резиме. Оригинален наслов: Never mind the balance sheet: The dangers posed by public-private partnerships

More information

ПРОМЕНИ ВО РАКОВОДЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИЈА ЧИЈА ОСНОВНА ДЕЈНОСТ Е ИНЖЕНЕРИНГ

ПРОМЕНИ ВО РАКОВОДЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИЈА ЧИЈА ОСНОВНА ДЕЈНОСТ Е ИНЖЕНЕРИНГ 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Игор Трајковски, дипл.ел.инг. NETRA ltd. Telecommunication engineering, Скопје Проф.д-р. Атанас Илиев, дипл.ел.инг. ФЕИТ, Скопје ПРОМЕНИ ВО РАКОВОДЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИЈА

More information

Публикација: Анализа за процена на националните програми и мерки за вработување на лицата со попреченост

Публикација: Анализа за процена на националните програми и мерки за вработување на лицата со попреченост А З А З И Е Л Т И Н АНА Л А Н О И Ц А Н А Н А Н Е ПРОЦ А З И К Р Е М И И М А А Т ПРОГР А Ц И Л А Н Е Њ А В У Т О Б А ВР Т С О Н Е Ч Е Р П О П О С Публикација: Анализа за процена на националните програми

More information

ОСОБЕНОСТИ НА АКТИВНОТО И НЕАКТИВНОТО ПОМЛАДО НАСЕЛЕНИЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ПОСТОЈНИ СОСТОЈБИ И ПРЕДИЗВИЦИ

ОСОБЕНОСТИ НА АКТИВНОТО И НЕАКТИВНОТО ПОМЛАДО НАСЕЛЕНИЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ПОСТОЈНИ СОСТОЈБИ И ПРЕДИЗВИЦИ И З В Е Ш Т А Ј Наслов на проектот: ОСОБЕНОСТИ НА АКТИВНОТО И НЕАКТИВНОТО ПОМЛАДО НАСЕЛЕНИЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ПОСТОЈНИ СОСТОЈБИ И ПРЕДИЗВИЦИ, Носител: Економски институт-скопје Раководители: д-р

More information

КОНЦЕПТ: ОДРЖЛИВ ЛОГИСТИЧКИ МОДЕЛ НА СИСТЕМ ЗА СОБИРАЊЕ НА КОМУНАЛЕН ОТПАД ВО ОПШТИНА БИТОЛА 2

КОНЦЕПТ: ОДРЖЛИВ ЛОГИСТИЧКИ МОДЕЛ НА СИСТЕМ ЗА СОБИРАЊЕ НА КОМУНАЛЕН ОТПАД ВО ОПШТИНА БИТОЛА 2 м-р Николче ТАЛЕВСКА 1 УДК/UDK 628.4.032:005.936.5(497.774) КОНЦЕПТ: ОДРЖЛИВ ЛОГИСТИЧКИ МОДЕЛ НА СИСТЕМ ЗА СОБИРАЊЕ НА КОМУНАЛЕН ОТПАД ВО ОПШТИНА БИТОЛА 2 Апстракт Императив на секоја Општина е да обезбеди

More information

СТРАТЕШКИ ПЛАН ГОДИНА

СТРАТЕШКИ ПЛАН ГОДИНА Република Македонија ВЛАДА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Сектор за стратегија, планирање и следење СТРАТЕШКИ ПЛАН 2018-2020 ГОДИНА јануари, 2018 1 Стратешкото планирање како алатка која има моќ креираната визија

More information

ДОКУМЕНТ ЗА ПОЛИТИКИ ПОГОЛЕМА ПАРТИЦИПАЦИЈА, ПОМАЛА МОЖНОСТ ЗА КОРУПЦИЈА

ДОКУМЕНТ ЗА ПОЛИТИКИ ПОГОЛЕМА ПАРТИЦИПАЦИЈА, ПОМАЛА МОЖНОСТ ЗА КОРУПЦИЈА ДОКУМЕНТ ЗА ПОЛИТИКИ ПОГОЛЕМА ПАРТИЦИПАЦИЈА, ПОМАЛА МОЖНОСТ ЗА КОРУПЦИЈА Скопје, декември 2014 Издавач: Центар за управување со промени www. cup.org.mk info@cup.org.mk Kоординатор на проект: Наталија Шикова

More information

Родово буџетирање.

Родово буџетирање. Родово буџетирање http:\\www.coe.int/equality EG-S-GB (2004) RAP FIN Родово буџетирање Финален извештај на Групата специјалисти за родово буџетирање (EG-S-GB) Генерален директорат за човекови права Стразбур,

More information

Анализа на пазарот, прелиминарни пазарни консултации и претходно учество на кандидатите/понудувачите

Анализа на пазарот, прелиминарни пазарни консултации и претходно учество на кандидатите/понудувачите Резиме 32 Септември, 2016 година Јавни набавки Анализа на пазарот, прелиминарни пазарни консултации и претходно учество на кандидатите/понудувачите СОДРЖИНА Вовед Непосредна соработка со економските оператори

More information

Преглед на државите во Западна Африка

Преглед на државите во Западна Африка Преглед на државите во Западна Африка 1.Географска положба и природни одлики 2.Држави (15): BEN, CIV, BUR, GUI, MLI, NIG, SEN, TOG, GAM, GHA, NGR, SLE, GBS, CPV, LBR -население: NGR, GHA, CIV...GBS, CPV.

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ. Штип. Јасминка Стојанова

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ. Штип. Јасминка Стојанова УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ ЕКОНОМИЈА НА ЕУ Штип Јасминка Стојанова РЕФОРМИТЕ ВО ДАНОЧНИОТ СИСТЕМ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА- ИМПЕРАТИВ ЗА ПРОЦЕСОТ НА ЕВРОПСКАТА ИНТЕГРАЦИЈА МАГИСТЕРСКИ

More information

СТРУКТУРНИ ПРОМЕНИ И ТРАНСФОРМАЦИИ НА СТОПАНСКИОТ СИСТЕМ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

СТРУКТУРНИ ПРОМЕНИ И ТРАНСФОРМАЦИИ НА СТОПАНСКИОТ СИСТЕМ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Географски разгледи (44-45) 97-108 (2011) 97 УДК: 330.341.4(497.7) 1991/2006 СТРУКТУРНИ ПРОМЕНИ И ТРАНСФОРМАЦИИ НА СТОПАНСКИОТ СИСТЕМ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Дејан ИЛИЕВ Институт за географија, ПМФ Гази

More information

Статистички извештај за поштенските активности во Република Македонија во 2010 година

Статистички извештај за поштенските активности во Република Македонија во 2010 година Статистички извештај за поштенските активности во Република Македонија во 2010 година Скопје, декември 2011 година Содржина: 1. Вовед...3 2. Регулација на пазарот на поштенски услуги...4 3. Поштенски услуги...6

More information

Европската. значи да се биде европски граѓанин. автор: Милорад Петрески

Европската. значи да се биде европски граѓанин. автор: Милорад Петрески Европската Унија и што значи да се биде европски граѓанин автор: Милорад Петрески - магистранд по меѓународно јавно право и меѓународни односи на Правниот факултет Јустинијан Први", Скопје 9 мај Денот

More information

Издавач: Национален младински совет на Македонија. За издавачот: Дамјан Николовски, Претседател

Издавач: Национален младински совет на Македонија. За издавачот: Дамјан Николовски, Претседател Скопје 2016 Издавач: Национален младински совет на Македонија За издавачот: Дамјан Николовски, Претседател Автори: Благица Петрова, Исидора Сидоровска, Мартин Алексоски, Мартин Милошевски Уредник и рецензент:

More information

алката што недостасува за активно граѓанство 2/МЕДИУМСКАТА ПИСМЕНОСТ ВО МАКЕДОНИЈА

алката што недостасува за активно граѓанство 2/МЕДИУМСКАТА ПИСМЕНОСТ ВО МАКЕДОНИЈА МЕДИУМСКАТА ПИСМЕНОСТ ВО МАКЕДОНИЈА 2/МЕДИУМСКАТА ПИСМЕНОСТ ВО МАКЕДОНИЈА ИЗВАДОК ОД ИСТРАЖУВАЊЕТО МЕДИУМСКАТА ПИСМЕНОСТ ВО МАКЕДОНИЈА: алката што недостасува за активно граѓанство ЦЕЛОТО ИСТРАЖУВАЊЕ Е

More information

ЕВРОПСКИТЕ СТАНДАРДИ ЗА ЧОВЕКОВИТЕ ПРАВА И НИВНАТА ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА ВО ПРАВНИОТ СИСТЕМ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ЕВРОПСКИТЕ СТАНДАРДИ ЗА ЧОВЕКОВИТЕ ПРАВА И НИВНАТА ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА ВО ПРАВНИОТ СИСТЕМ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ЕВРОПСКИТЕ СТАНДАРДИ ЗА ЧОВЕКОВИТЕ ПРАВА И НИВНАТА ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА ВО ПРАВНИОТ СИСТЕМ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 1 MACEDONIAN ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS PROJECT HARMONISATION OF LEGISLATION OF MACEDONIA

More information

ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на Националната мрежа против насилство врз жените и семејно насилство

ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на Националната мрежа против насилство врз жените и семејно насилство ул. Божидар Аџијата 1/1-6 1000 Скопје, Македонија тел/факс 02/2 772 400 www.glasprotivnasilstvo.org.mk coordinator@glasprotivnasilstvo.org.mk ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на Националната мрежа против насилство

More information

И З В Е Ш Т А Ј. 1. Образовен развој. Највисок успех, Култура и јазици, Оцена А, Скопје, Гимназиско образование за култура и јазици, 1989

И З В Е Ш Т А Ј. 1. Образовен развој. Највисок успех, Култура и јазици, Оцена А, Скопје, Гимназиско образование за култура и јазици, 1989 РЕФЕРАТ ЗА ИЗБОР НА НАСТАВНИЦИ НА УНИВЕРЗИТЕТОТ ЗА АУДИОВИЗУЕЛНИ УМЕТНОСТИ, ЕВРОПСКА ФИЛМСКА ТЕАТАРСКА И ТАНЦОВА АКАДЕМИЈА СКОПЈЕ, ЗА ПРЕДМЕТИТЕ ЕСТЕТИКА Наставно-научниот уметнички совет на Универзитетот

More information

ПРОЕКТНА ЗАДАЧА ToR 02/2016 ПРАВНИ ЕКСПЕРТИ ЗА ПОДГОТОВКА НА ПРИРАЧНИК ЗА СЛОБОДАТА НА ИЗРАЗУВАЊЕ-ПРАВНИ АСПЕКТИ

ПРОЕКТНА ЗАДАЧА ToR 02/2016 ПРАВНИ ЕКСПЕРТИ ЗА ПОДГОТОВКА НА ПРИРАЧНИК ЗА СЛОБОДАТА НА ИЗРАЗУВАЊЕ-ПРАВНИ АСПЕКТИ Истражувачко новинарство - чувар на демократијата и човековите права ПРОЕКТНА ЗАДАЧА ToR 02/2016 ПРАВНИ ЕКСПЕРТИ ЗА ПОДГОТОВКА НА ПРИРАЧНИК ЗА СЛОБОДАТА НА ИЗРАЗУВАЊЕ-ПРАВНИ АСПЕКТИ 1. ВОВЕД 1.1. Позадина

More information

Универзитет Свети Климент Охридски Битола. Економски Факултет Прилеп

Универзитет Свети Климент Охридски Битола. Економски Факултет Прилеп Универзитет Свети Климент Охридски Битола Економски Факултет Прилеп Компаративна анализа на политиките за привлекување на странски директни инвестиции во земјите на Западен Балкан - Магистерски Труд Ментор:

More information

МАГИСТЕРСКИ ТРУД. Универзитет Св. Климент Охридски Битола. Економски факултет - Прилеп

МАГИСТЕРСКИ ТРУД. Универзитет Св. Климент Охридски Битола. Економски факултет - Прилеп Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет - Прилеп МАГИСТЕРСКИ ТРУД ТЕМА: "ВНАТРЕШНА РЕВИЗИЈА НА ЈАВНИОТ СЕКТОР ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА" МЕНТОР: Проф. Д-р Пеце Николовски КАНДИДАТ: Ѓоршеска

More information

Прирачник за управување со општинскиот имот

Прирачник за управување со општинскиот имот Прирачник за управување со општинскиот имот (прирачник за оние кои ги донесуваат одлуките на локално ниво) ноември 2014 год. ОСНОВНИ ПОДАТОЦИ Клиент: Финансирано од: Меѓународна консултантска компанија:

More information

Штип. Кристина Анчевска

Штип. Кристина Анчевска УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ - ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА - Менаџмент Штип Кристина Анчевска ВЛИЈАНИЕТО НА МЕНАЏМЕНТ КОНТРОЛАТА ВРЗ УСПЕШНОСТА НА РАБОТЕЊЕТО НА КОМПАНИИТЕ (со посебен осврт на текстилната дејност

More information

МАГИСТЕРСКИ ТРУД. Значењето на е-crm за остварување на конкурентска предност на компаниите

МАГИСТЕРСКИ ТРУД. Значењето на е-crm за остварување на конкурентска предност на компаниите МАГИСТЕРСКИ ТРУД Значењето на е-crm за остварување на Кандидат Вршкоска Лидија Ментор Проф.Д-р.Маргарита Јанеска Прилеп, јуни, 2014 Содржина Вовед... 4 1.Предмет, цели и методологија на истражување...

More information

Инвестиции во секторот отпад Прирачник за комуналните претпријатија за управување со отпадот во Југоисточна Европа

Инвестиции во секторот отпад Прирачник за комуналните претпријатија за управување со отпадот во Југоисточна Европа Програма за приоритетни инвестиции во животната средина за Југоисточна Европа (PEIP) Инвестиции во секторот отпад Прирачник за комуналните претпријатија за управување со отпадот во Југоисточна Европа Kанцеларија

More information

За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ

За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ Распоред на активности 10.00-11.30 прв блок часови 11.30-11.40 пауза 11.40 13.10 втор блок часови 13.10 13.50 пауза за ручек 13.50 15.20 трет блок часови 15.20 15.30

More information

Прирачник за стратешко планирање на комуникациите. Отворена општина задоволни граѓани

Прирачник за стратешко планирање на комуникациите. Отворена општина задоволни граѓани Елена Симоноска Билјана Бејкова Прирачник за стратешко планирање на комуникациите Отворена општина задоволни граѓани ЕЛЕНА СИМОНОСКА БИЛЈАНА БЕЈКОВА ПРИРАЧНИК ЗА СТРАТЕШКО ПЛАНИРАЊЕ НА КОМУНИКАЦИИТЕ: ОТВОРЕНА

More information

THE ASSEMBLY SPONTANEOUS ASSOCIATIONS

THE ASSEMBLY SPONTANEOUS ASSOCIATIONS THE ASSEMBLY SPONTANEOUS ASSOCIATIONS Thieves Laws Mad house Comedy We citizens Theater/ Acting Corruption Money laundering Politic Invalid parliament Very little work Lies Untouchable State body Humor

More information

Издавач: Заедница на единиците на локалната самоуправа на Република Македонија - ЗЕЛС

Издавач: Заедница на единиците на локалната самоуправа на Република Македонија - ЗЕЛС ПРИРАЧНИК ЗА ГРАДОНАЧАЛНИЦИТЕ И СОВЕТНИЦИТЕ ЗА НАДЛЕЖНОСТИТЕ НА ЛОКАЛНАТА САМОУПРАВА (четврто издание) Ноември, 2017 ISBN 978-9989-186-96-7 Наслов: ПРИРАЧНИК ЗА ГРАДОНАЧАЛНИЦИТЕ И СОВЕТНИЦИТЕ, ЗА НАДЛЕЖНОСТИТЕ

More information

Регионални упатства за идентификација на жртвите на трговијата со луѓе. Правилник(прирачник) за Југоисточна и Источна Европа

Регионални упатства за идентификација на жртвите на трговијата со луѓе. Правилник(прирачник) за Југоисточна и Источна Европа Регионални упатства за идентификација на жртвите на трговијата со луѓе Правилник(прирачник) за Југоисточна и Источна Европа Автори: Татјана Фомина, Интернационален центар Ла Страда - Молдавија и Мариа

More information

ГОДИШЕН БИЛТЕН НА ЕУ НОВОСТИ

ГОДИШЕН БИЛТЕН НА ЕУ НОВОСТИ СОБРАНИЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА СЕКТОР ЗА ПОДДРШКА НА НАЦИОНАЛНИОТ СОВЕТ ЗА ЕВРОИНТЕГРАЦИИ ГОДИШЕН БИЛТЕН НА ЕУ НОВОСТИ jануари - декември 2011 година СКОПЈЕ Вторник, 4 јануари 2011 година УНГАРСКО ПРЕТСЕДАТЕЛСТВО

More information

6. Компаративна анализа со претходни истражувања Финални заклучоци и препораки...53

6. Компаративна анализа со претходни истражувања Финални заклучоци и препораки...53 Содржина Толковник на термини...4 Извршно резиме...5 Вовед 8 1. Квантитативно истражување на мислењето на граѓаните во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и

More information

ПОСТФЕСТУМ АНАЛИЗА НА ИНСТИТУТОТ ЗА ДЕМОКРАТИЈА СОЦИЕТАС ЦИВИЛИС НА ВЛАДИНИОТ ПЛАН 3-6-9

ПОСТФЕСТУМ АНАЛИЗА НА ИНСТИТУТОТ ЗА ДЕМОКРАТИЈА СОЦИЕТАС ЦИВИЛИС НА ВЛАДИНИОТ ПЛАН 3-6-9 ПОСТФЕСТУМ АНАЛИЗА НА ИНСТИТУТОТ ЗА ДЕМОКРАТИЈА СОЦИЕТАС ЦИВИЛИС НА ВЛАДИНИОТ ПЛАН 3-6-9 Nothing is possible without men; nothing is lasting without institutions. - Jean Monnet - Амбициозна цел Новата

More information

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ДРЖАВЕН ЗАВОД ЗА РЕВИЗИЈА. Стратегија на ДЗР

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ДРЖАВЕН ЗАВОД ЗА РЕВИЗИЈА. Стратегија на ДЗР РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ДРЖАВЕН ЗАВОД ЗА РЕВИЗИЈА Стратегија на ДЗР 2008-2012 Скопје, јуни 2008 СОДРЖИНА СТРАНА ПРЕДГОВОР 3 МИСИЈА 4 ВИЗИЈА 4 ОСНОВНИ ПРИНЦИПИ ВО РАБОТЕЊЕТО НА ДЗР 5 ПРЕДИЗВИЦИ ВО РЕПУБЛИКА

More information

Европски стандарди за квалитет на превенцијата на дроги: кус водич

Европски стандарди за квалитет на превенцијата на дроги: кус водич European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction Европски стандарди за квалитет на превенцијата на дроги: кус водич Изготвиле Анџелина Брадерхуд и Хери Р. Самнал Центар за јавно здравје, Универзитет

More information

Проект. "Национален рурален парламент како глас на руралното. население" ПРОГРАМА ЗА МАЛИ ГРАНТОВИ ПОВИК И УПАТСТВО ЗА ПРИЈАВУВАЊЕ

Проект. Национален рурален парламент како глас на руралното. население ПРОГРАМА ЗА МАЛИ ГРАНТОВИ ПОВИК И УПАТСТВО ЗА ПРИЈАВУВАЊЕ ИПА Програма за граѓанско општество и медиуми 2015 Поддршка на организациите на граѓанското општество во рамките на Акцискиот план за граѓанско општество 2015 година Проект "Национален рурален парламент

More information

КАРАКТЕРИСТИКИ НА НАСТАВНИТЕ ПРОГРАМИ ПО МАТЕМАТИКА ЗА ОСНОВНО ОБРАЗОВАНИЕ ( , , )

КАРАКТЕРИСТИКИ НА НАСТАВНИТЕ ПРОГРАМИ ПО МАТЕМАТИКА ЗА ОСНОВНО ОБРАЗОВАНИЕ ( , , ) МАТЕМАТИЧКИ ОМНИБУС, 2 (2017), 107 121 КАРАКТЕРИСТИКИ НА НАСТАВНИТЕ ПРОГРАМИ ПО МАТЕМАТИКА ЗА ОСНОВНО ОБРАЗОВАНИЕ (1996 1998, 2007 2009, 2013 2015) Лидија Кондинска 1 Снежана Ристовска 2 Промените во наставата

More information

Состојбата во секторите транспорт и енергетика во Република Македонија, како до забрзување на реформските процеси

Состојбата во секторите транспорт и енергетика во Република Македонија, како до забрзување на реформските процеси Состојбата во секторите транспорт и енергетика во Република Македонија, како до забрзување на реформските процеси Овој документ е продуциран со финансиска поддршка од Европската Унија. За содржината на

More information

Системот на јавните набавки во Република Македонија

Системот на јавните набавки во Република Македонија Системот на јавните набавки во Република Македонија Септември 2016. година 1 1. ОБЕМ И СТРУКТУРА НА СРЕДСТВАТА - Потекло и извор на средствата што се користат во јавните набавки Доминантен дел од јавните

More information