Rat, ratno okruženje i sindrom ratne psihičke traume djece

Transcription

1 PSIHOLOGIJA, 1996, 4, UDC : (495.15) Rat, ratno okruženje i sindrom ratne psihičke traume djece BRANKO MILOSAVLJEVIĆ JOVAN SAVIĆ VUKAŠIN GUTOVIĆ MILENA KUTLAČA Odsjek za psihologiju, Filozofski fakultet Banja Luka Rat je najstravičniji stresor koga poznaje ljudsko iskustvo. Na akceleraciju prijetnji koje produkuje rat najmanje su prilagođena djeca zbog svog psihofizičkog, kognitivnog i psihosocijalnog statusa. Na tome se temelje pretpostavke koncipirane u skladu sa psihološkim teorijama stresa i Modelom stresa kod djece ratnih područja i ratnog okruženja o mogućim negativnim efektima rata na djecu. Ispitivanje je izvršeno na 1085 učenika od V do VIII razreda osnovne škole u novembru i decembru u Banjoj Luci. Ispitanici su dobi godina. Instrumenti primjenjeni u ispitivanju su petostepene skale Likerovog tipa. Kronbah alfa za skale se kreće Dobiveni rezultati pokazuju egzistenciju sindroma ratne psihičke traume (SRPT) kod djece, pri čemu se SRPT ne shvaća kao neko bolesno stanje, nego kao doživljene psihofiziološke i kognitivne blokade i emocionalna opterećenja koja utiču na aktivnosti djeteta i koja se aktueliziraju u vezi sa evokacijom rata, ratnog okruženja ili sa onim što asocira na rat. Drugo, SRPT je češći u svim pozicijama kod djevojčica nego kod dječaka i, treće, češći je kod onih koji su izgubili nekog bliskog u ratu nego kod onih kojima se to nije desilo. Uopšteno kazano, rezultati ovog istraživanja pokazuju da su negativni efekti rata kod djece evidentni i da se oni naznačuju kao sindrom koji smo nazvali SRPT kod djece. Ključne riječi: rat, ratno okruženje, sindrom ratne psihičke traume, djeca. 465

2 B. Milosavljević, J. Savić, V. Gutović, M. Kutlača Psihološke teorije stresa Lazarusa (1966, 1987), Bandure (1988, 1989, Bandura et al, 1990) i drugih autora (apr. Wiebe, 1991), kao i istraživanje o traumatskim iskustvima iz II svjetskog rata, posebno stradanjima i patnjama u konc logorima, vijetnamskog rata (Alexander, 1968; Stronge, 1970; Bourne, 1979), istraživanja o stradanjima djece u novijim ratovima u afričkim zemljama (Eth, 1991; Menervielle; 1991; Stuvaland, 1991) i na prostorima SFRJ (Milosavljević, 1992; Ognjenović, 1994; Ignjatović-Savić, 1994) naznačuju traumatski aspekt rata, ratnog okruženja kao stresora. Stres, koji izaziva rat i ratno okruženje, prema psihološkim teorijama stresa operativno se može odrediti kao negativno afektivna reakcija zasnovana na kognitivnoj evaluaciji ratnih događaja, situacija kao opasnih, prijetećih i stravičnih. Dakle, naglasak je na prijetnji koja ugrožava i prelazi moguća opterećenja biološkog i psihičkog kapaciteta pojedinca. Na akceleraciju prijetnji, koje produkuje rat kao stresor, većina ljudi nije prilagođena, a posebno to nisu djeca zbog svog psihofiziološkog i psihosocijalnog statusa. U tom području postoji niz nepoznatih a to dijelom pokazuje i činjenica da su rijetka istraživanja stresa izvršena u okolnostima kao što je rat i ratno okruženje. Pretpostavke o mogućnosti efekata rata na djecu naznačuje, pored ostalog, Model stresa kod djece u ratu i ratnom okruženju (Milosavljević, 1992). Model pretpostavlja, ako je ratna prijetnja, opasnost kao input veća, onda je, prvo, kapacitet kognitivnih procesa nefukcionalniji, opterećeniji šumovima, drugo, reakcije su burnije, manje pod kontrolom i, treće, veći je sindrom ratne psihičke traume (SRPT) djece kao rezidua svega. Na opažanje ratne opasnosti i na reakcije djeteta, pretpostavka je, utiče, prvo, intenzitet i blizina ratne opasnosti, drugo, naslijede, životna istorija, razvojni stadij, stanje duha djeteta i, treće, socijalna podrška djetetu. Drugim riječima, Model stresa pretpostavlja da kod većine djece u ratnim područjima, ratnom okruženju, nastaje u određenom stepenu ratna psihička trauma pod dejstvom stresora rata koji blokira psihofiziološke i kognitivne procese djeteta, čini dijete bespomoćnim i reakcije neadekvatnim zbog neravnoteže između onog što produkuje prijetnja i resursa djeteta. Prema tome, traumatski efekt rata kod djece se može očekivati, jer se većina ratnih prijetnji, ugroženosti egzistencije teško ili samo na kratko može izbjeći. U takvim okolnostima odbrambene resurse djeteta prevazilazi percipirana i evaluirana prijetnja egzistenciji. Taj doživljaj kod djeteta prezistira toliko dugo da se može očekivati njegov efekt u vidu sindroma ratne psihičke traume (SRPT) djece. Trajnost, intenzitet i simptomi ove traume su još neistraženi i zbog toga se u ovom istraživanju bavimo pitanjem da li su naznake SRPT evidentne kod djece ratnih područja i ratnog okruženja i koja su djeca u tom pogledu ugroženija. 466

3 Rat, ratno okruženje i sindrom ratne psihičke traume djece Metod Uzorak čine učenici V-VIII razreda dve gradske i jedne prigradske osnovne škole u Banjoj Luci (tabela 1). Istraživanje je izvršeno u Banjoj Luci jer je to najmnogoljudniji grad u Republici Srpskoj. Strukturu njenog stanovništva, prema procjenama, čine oko 50% izbjeglice iz svih dijelova Bosne i Hercegovine, kao i Kninske Krajine, Dalmacije, Banije, Like, Korduna i Slavonije. Zbog toga je moguća konstatacija da naš uzorak reprezentuje populaciju djece iz ratnih područja i ratnog okruženja. To, uostalom, pokazuju i podaci o uzorku u tabeli 2. Tabela 1: Struktura uzorka prema polu i razredima osnovne škole Pol Razred Zbir V VI VII VIII M Ž Zbir U uzorak su uzeti samo učenici V-VIII razreda osnovne škole zbog instrumenata korišćenih u ispitivanju. Naša pilot istraživanja, konsultacije sa nastavnicima osnovne škole su pokazala da je instrument kojim je planirano izvršiti istraživanje moguće primijeniti na učenicima petog i viših razreda osnovne škole. Tabela 2: Struktura uzorka prema statusu ispitanika u pogledu gubitka i migracije zbog rata iratnog okruženja Status ispitanika u pogledu gubitka člana uže ili šire porodice ili nekog drugog bliskog Status ispitanika u pogledu migracije zbog rata i ratnog okruženja Bez gubitka Sa gubitkom Neizbjeglice Izbjeglice 537 (49.49%) 548 (50.51%) 614 (56.59%) (43.41%) 467

4 B. Milosavljević, J. Savić, V. Gutović, M. Kutlača Upitnik CI/B1 (autor Milosavljević) instrument je kojim je izvršeno ispitivanje u novembru i decembru godine. On se sastoji od 4 dijela. U prvom dijelu su pitanja o sociodemografskim podacima (mjesto rođenja, razred, podaci o migraciji zbog rata i ratnog okruženja, podaci o gubicima bliskog u ratu i sl.) i pitanja o doživljenom ili ne doživljenom strašnom događaju u ratu, ratnom okruženju. Drugi dio sadrži pitanja, prvo, o svakodnevnoj evokaciji strašnih doživljaja, slika iz rata i, drugo, pitanja o evokaciji strahota rata, ratnog okruženja u snovima kao noćnim morama. Treći dio sadrži listu vrijednosti (3 terminalne i 3 instrumentalne). Vrijednosti su uzete iz u literaturi poznate Rokičeve (Rokeach, 1973) liste od 36 vrijednosti. Terminalne vrijednosti prema Rokiču se odnose na poželjne ciljeve egzistencije, a instrumentalne na poželjne ciljeve ponašanja. Izbor ovih terminalnih vrednosti - Mir, Porodica / porodična sigurnost, Imati stan i hranu i instrumentalnih - Poštenje, Hrabrost, Igra / radost / igra izvršen je jer one, prvo, prema istraživanjima (npr. Feather, 1986) imaju viši rang među 36 vrijednosti i, drugo, zbog njihovog svakodnevnog potenciranja u okolnostima rata, ratnog okruženja. Četvrti dio upitnika sadrži skale copinga: prvo, skalu načina izbjegavanja doživljenog u ratu (COPID) i, drugo, skalu načina suočavanja sa evokacijom doživljenog u ratu (COPED). Skale sadrže po 10 ajtema. Zadatak ispitanika je da na petostepenoj skali Likertovog tipa (od nikada do vrlo često) procijeni u kome stepenu se njemu to dešava. Pouzdanost ovih skala je relativno zadovoljavajuća. Kronbahov alta koeficijent za COPID je 0.77, a za skalu COPED je Skale, kako je pretpostavljeno, mjere simptome sindroma ratne psihičke traume djece. Sindrom je operativno definisan kao klaster simptoma kojim je zajednički uzrok rat, ratno okruženje i manifestacija u vidu određenih psihofizioloških i psihičkih disfunkcija. Rezultati Faktorskom analizom (oblimin postupkom) utvrđena je faktorska struktura suočavanja sa doživljajima iz rata, ratnog okruženja. Kako pokazuje urađena analiza rezultata na 20 ajtema (COPID i COPED) estrahirana su 3 faktora (tabele 3 i 4) koji se jasno identifikuju kao: F1 - psihofiziološke blokade F2 - potiskivanje F3 - kognitivne blokade Prvi faktor dobro saturira čestice kao što je "Protrnem"; drugi faktor dobro saturira čestice kao što je "Izbjegavam sve što podsjeća na rat", a treći faktor dobro saturira čestice kao što je "Mislim da me rat učinio beživotnim, usamljenim". 468

5 Rat, ratno okruženje i sindrom ratne psihičke traume djece Faktori psihofiziološke blokade, potiskivanja i kognitivne blokade svojom egzistencijom koja je potvrđena (tabele 3 i 4) pokazuju traumatski efekt rata, ratnog okruženja na djecu. Taj efekt se manifestuje kao sindrom ratne psihičke traume (SRPT) djece, a čine ga ekstrahirani faktori: F1, F2, F3 (vidi se iz tabela 3 i 4). Tabela 3: Faktorska matrica Varijable F1 F2 F3 COPED 3.75 COPED 9.70 COPED 2.70 COPED COPED 6.66 COPED 8.59 COPED 5.54 COPED 4.49 COPED 1.42 COPID 2.76 COPID 8.65 COPID 6.60 COPID 3.51 COPID 5.47 COPID 9.70 COPID 4.63 COPID 7.61 COPID COPID Tabela 4: Interkorelacije među faktorima Faktori F1 F2 F3 F1 1 F F

6 B. Milosavljević, J. Savić, V. Gutović, M. Kutlača Ostali rezultati istraživanja SRPT djece pokazuju: a) Frekvencija djece sa gubitkom Za zasnivanje pretpostavki o mogućem traumatskom efektu rata na djecu od značaja su podaci o čestini gubitaka bliskih u toku rata. U tom pogledu naši rezultati pokazuju (tabela 5) da je preko 50% imalo gubitak u ratu. Najteže su u tom pogledu prošla djeca izbjeglice. Njih 70% ima gubitak nekog od bliskih osoba. Tako nešto doživjelo je 35% djece koja nisu izbjeglice (tabela 5). Tabela 5: Čestina gubitaka kod djece prema statusu u pogledu gubitka i migracije zbog rata, ratnog okruženja Status u pogledu migracije Izbjeglice Neizbjeglice Zbir (izbjeglice + neizbjeglice) Sa gubitkom Bez gubitka Svega 329 (69.87%) 219 (35.67%) 548 (50.51%) 142 (30.15%) 395 (64.33%) 537 (49.49%) 471 (100%) 614 (100%) 1085 (100%) Iz tabele 5 se vidi da dijete izbjeglica u većini slučajeva znači istovremeno i dijete koje je u ratu izgubilo nekog bliskog. Svi ovi podaci o frekvenciji djece sa gubitkom nekog bliskog u toku rata osnažuju pretpostavke o traumatskom efektu rata na djecu, jer gubitak bliskih odnosno njihova smrt neosporno predstavlja za svakog normalnog pojedinca traumu. b) Frekvencija strašnog doživljaja u ratu, ratnom okruženju Većina od 1085 ispitanika navodi da su imali strašne doživljaje u ratu, ratnom okruženju (tabela 6). Poređenje dječaka i djevojčica prema frekvenciji strašnog doživljaja pokazuje da je on statistički značajno češće se dešavao djevojčicama nego dječacima. Djevojčice, imale gubitak ili ne, češće su među onim koji su imali strašan doživljaj u ratu nego dječaci (tabela 6). Tabela 6: Frekvencija strašnog doživljaja i pol ispitanika Ispitanici Sa gubitkom Bez gubitka Svega zajedno M i Ž Strašni doživljaj Navodi Ne navodi Zbir p M 190 (69%) 84 (31%) 274 t = 2.40 Ž 213 (78%) 61 (21%) 274 p< 0.01 M 98 (35.25%) 180 (64.75%) 278 t = Ž 138 (53.28%) 121 (46.72%) 259 p< (59%) 446 (41%)

7 Rat, ratno okruženje i sindrom ratne psihičke traume djece c) Čestina suočavanja sa evokacijom doživljenog u ratu, ratnom okruženju Svakodnevno suočavanje djece sa evokacijom doživljenog u ratu, ratnom okruženju je evidentno (tabela 7). Tabela 7: Aritmetičke sredine čestine svakodnevne evokacije događaja i slika iz rata, ratnog okruženja Ispitanici N M SD P Sa gubitkom Bez gubitka M t = Ž p< 0.01 M t = Ž p< 0.01 U prilog tome se dešava statistički značajno češće djevojčicama nego dječacima. djevojčice sa gubitkom i bez gubitka se razlikuju (tabela 7) od dječaka u pogledu čestine svakodnevnog suočavanja sa evokacijom doživljenog u ratu, ratnom okruženju. d) Suočavanje sa ratom u snovima kao noćnim morama Suočavanje sa doživljenim u ratu u snovima kao noćnim morama (tabela 8) je u prosjeku najčešće kod djece sa gubitkom. Djevojčice i dječaci u tom pogledu se statistički značajno ne razlikuju (tabela 8). Međutim usporedba djevojčica i dječaka bez gubitka pokazuje da imaju djevojčice češće noćne more u vezi sa doživljenim u ratu, ratnom okruženju nego dječaci. Tabela 8: Aritmetičke sredine suočavanja sa doživljenim u ratu u snovima kao noćnim morama Ispitanici N M SD P Sa gubitkom Bez gubitka M t = Ž p< 0.05 M t = Ž p< 0.01 e) Vrijednosna orjentacija djece koja su doživjela rat, ratno okruženje Pretpostavke da su djeca koja su doživjela rat, ratno okruženje orjentisana na terminalne vrijednosti podupiru rezultati dobiveni u ovom istraživanju (tabele 9 i 10). Djevojčice i dječaci bez obzira na status u pogledu gubitka nekog bliskog u ratu (tabela 9) biraju "MIR" (rang izbora 1), zatim 471

8 B. Milosavljević, J. Savić, V. Gutović, M. Kutlača "PORODICA, PORODIČNA SIGURNOST" (rang izbora 2) kao najvažnije vrijednosti. Obadvije ove vrijednosti spadaju u kategoriju terminalnih odnosno egzistencijalnih vrijednosti. Izbor instrumentalnih vrijednosti (tabela 9) bio je na nivou koji se može označiti slučajnim, jer ne prelazi 16% koliko se može u ovom slučaju, očekivati po H o mogućih izbora. Tabela 9: Pregled frekvencija izbora pojedinih vrijednosti u svim kombinacijama kao najvažnijih prema polu i gubitku ispitanika Red vrijednosti naveden na listu za odgovore M= 274 (% od 274) Sa gubitkom Ž= 274 (% od 274) M= 278 (% od 278) Bez gubitka Ž= 259 (% od 259) f % f % f % f % 1. POŠTENJE MIR IMATI STAN I HRANU HRABROST PORODICA - PORODIČNA SIGURNOST 6. IGRA-RADOST- IGRA Ako se izbor terminalnih i instrumentalnih vrijednosti posmatra u prostoru mogućih izbora po dve (prema uputstvu svaki ispitanik je trebalo da između 6 izabere 2 kao najvažnije) tada rezultati pokazuju (tabela 10) da se najčešće bira kombinacija terminalnih vrijednosti "Mir" + "Porodica, porodična sigurnost". Izbor ostalih mogućih kombinacija, a njih je bilo 15, u procentima, izuzev u jednom slučaju ("Poštenje" + "Mir"), ne dostiže procenat izbora koji se mogao očekivati po H o. Dakle, prema dobivenim rezultatima, djeca koja su doživjela rat, ratno okruženje, odnosno djeca sa SRPT, značajno su više orjentisana na terminalne (egzistencijalne) nego instrumentalne (ponašajne) vrijednosti. Djevojčice (tabele 9 i 10) češće od dječaka biraju bez obzira da li su sa ili bez gubitka terminalne vrijednosti "Mir" i "Porodica, porodična sigurnost". Prema tome, vrijednosti "Mir" i "Porodica, porodična sigurnost" predstavljaju vrijednosti koje imaju dominantnije značenje u životu djevojčica nego dječaka. 472

9 Rat, ratno okruženje i sindrom ratne psihičke traume djece Tabela 10: Pregled frekvencija izbora pojedinih kombinacija po dvije vrijednosti kao najvažnije. (Zadatakispitanika bio je da među 6 izabere samo dvije kao najvažnije), premapolu i gubitku ispitanika Kombinacije izbora (brojevi znače nazive Sa gubitkom Bez gubitka po-jedinih vrijedno-sti koje su nave- M Ž M Ž dene u tabeli 9) f % f % f % f % Zbir % % % Diskusija Sindrom ratne psihičke traume (SRPT) djece ne shvaća se kao neko bolesno stanje nego kao doživljene psihofiziološke kognitivne blokade i afektivna opterećenja koji utiču na aktivnosti djeteta a aktueliziraju se u vezi sa evokacijom rata, ratnog okruženja ili sa onim što asocira na rat, ratno okruženje. To određenje je u skladu sa Modelom stresa kod djece u ratu i ratnom okruženju (Milosavljević, 1992) prema kome većina djece sa ratnim iskustvom stiče određen repertoar medijacijskih procesa koji utiču na aktivnosti djeteta i koji se posebno aktiviraju ovisno od konteksta evokacije događaja iz rata, ratnog okruženja. Iako ova konstatacija izgleda hipotetična nju podupiru odavno poznata saznanja o, prvo, dugoročnom pamćenju sadržaja koji imaju emocionalnu vrijednost za pojedinca i, drugo, značenju tako memorisanih sadržaja za aktivnosti ljudske jedinke. Egzistenciju SRPT potvrđuje faktorska analiza rezultata dobivenih skalama koje su korištene u ovom ispitivanju (COPID i COPED) i rezultati o: prvo, svakodnevnoj evokaciji doživljenog u ratu, drugo suočavanja sa ratom u 473

10 B. Milosavljević, J. Savić, V. Gutović, M. Kutlača snovima kao noćnim morama, i, treće, vrijednosna orjentacija djece koja imaju ratno iskustvo. Simptomi SRPT su češće evidentni kod djevojčica nego kod dječaka. To ne znači da oni ne postoje kod dječaka, nego samo da su u prosjeku češći kod djevojčica nego kod dječaka. Dobivena razlika se može objasniti jednom od često provjeravanih hipoteza, hipotezom o postojanju značajne razlike između osoba ženskog pola i osoba muškog pola u intenzitetu reakcija strahom na prijetnje, opasnosti. Brojne studije (npr. Nijhawan, 1971; Endler, i Okada,1975; Bander i Betz, 1981; Simon i Thomas, 1983) pokazuju da osobe ženskog pola iskazuju značajno više anksioznosti nego osobe muškog pola. Međutim, hipoteza nije do kraja objašnjena. Naime, ona se dvojako objašnjava. Neki je objašnjavaju genetskim predispozicijama za veći strah žena nego muškaraca, a drugi mišljenjima da se radi o efektu prihvaćenog sistema polnih socijalnih uloga koje manifestaciju straha, više dozvoljavaju ženama nego muškarcima. Veća čestina simptoma SRPT kod djece koja su imala u ratu gubitak bliskih osoba ili djece u statusu izbjeglice je razumljiv i logičan jer se radi o razlikama u veličini lišavanja u psihičkom, materijalnom i socijalnom pogledu. Uopšteno govoreći SRPT je evidentan kod većine djece ratnih područja, ratnog okruženja. Drugo, u svim ispitivanim pozicijama veći je kod djevojčica nego kod dječaka. Treće, veći je kod djevojčica i dječaka sa gubitkom nego kod njihovih vršnjaka koji nisu u takvom statusu. I, četvrto, efekti rata na djecu identifikuju se kao klaster simptoma koje smo nazvali SRPT. Reference Alekander, L. (1968), Military Payciatryand the Viet Nam Experience, Milit. Med.,133, Bandura, A, Cioffi,D., Taylor, B, Bronillord, M. E. (1988), Perceived SElf-Efficacy in Ceping with Cognitive Stressers Opioid Activation, Journal of Personality and Social Psyhology, 55, Bandura, A. (1989). Perceived self-efficacy in the Exercies of Personal Agency, The Psyhologist, 10, Bandura, A. and et al (1990). Impact of Perceived Self-Efficacy in Coping with Stressers, Journal of Personality and Social Paychology, 59(5), Bander, R. S., Betz, N. E. (1981), The Relationship of sex and sex role to trait and situacional specific anxiety types, Journal Research in Personality, 15, Bourne, P. G. (1970), Military Psychiatry and the Viet Nam Experience, American Journal of Payschiatry, 127, Endler, N. S., Okada, M. (1975), A Multidimensional measure of trait anxiousness, Jour, consulting and Clinical Paychol, 43,

11 Rat, ratno okruženje i sindrom ratne psihičke traume djece Eth, S. (1991). Post-Traumatic stress Disorder in childood, u publikaciji: How to interview refugee children, Stockholm. Feather, T. N. (1986), Cross-Cultural studies with rokeach Value Survey, Australian Journal of Psychology, 38, Ignjatović-Savić, N. (1994), Deca, mi i rat, u publikaciji: Psihološka istraživanja, Beograd: Institut za psihologiju, Menervielle, J. E. (1991), Working with refugee children, u publikaciji: How to interview children, Stockholm, Milosavljević, B. (1992), Model stresa kod djece ratnih područja i ratnog okruženja (u rukopisu), Filozofski fakultet Zadar. Nijhawan, H. K. (1971), Anxiety in school children, Wiley Eastern, New Delhi. Ognjenović, V. (1994).Dječije shvatanje rata, u publikaciji: Psihološka istraživanja, Beograd,Institut za psihologiju, Rokeach, M. (1973), The Nature of Human Values, New York: Free Press. Simon, A., Thomas, A. (1983), Test data for the State-Trait Anxiety, Person Individ. Diff. Vol. 4(2), Stronger, R. (1970), Home from the War Problems of Psychiatry in the Viet Nam Returnes, American Journal of Psychiatry, 127, Stuvland, R. (1991). Interviews with refugee children in Mozambique, u publikaciji: How to interview refugee children, Stockholm, Wieber, D. J. (1991). Hardiness and stress Moderation, Journal of Personality and social Psychology, 60(1), War, the warfare environment and the syndrome of war psychic trauma in children BRANKO MILOSAVLJEVIĆ, JOVAN SAVIĆ, VUKAŠIN GUTOVIĆ, MILENA KUTLAČA The war is the most terrible stressor known to human experience. Due to their psychophysiological, cognitive and social status the children are least adapted to the acceleration of war produced threats. This is the basis for the assumptions of the possible negative effects of war on the children. The assumptions were made in accordance with the psychological theories of stress and the model of stress with the children in war zones and in war surroundings. The research was made on 1085 pupils of 5th to 8th grade of elementary school in November and December, in Banja Luka. The pupils' age was from 10 to 16 years. Five-grade Likert type scales were used. Cronbach alpha for scales is in the range of 0.77 to

12 B. Milosavljević, J. Savić, V. Gutović, M. Kutlača The results show the presence of war psycho trauma syndrome in children (WPTS). WPTS is not considered as a pathological state but as experienced pschophysiological and cognitive block and emotional burden influencing the child activity that are actualised in connection with evoking war, war environment or things associated with the war. Second, WPTS is more frequent with girls than with boys and, third, it is more frequent with those who have lost somebody close in the war than with those who did not. Generally speaking, the results of this research show that the negative effects of war on the children are evident and indicated as syndrome that we have called WPTS in children. Key words: war, war environment, war psycho trauma syndrome, children. 476