SLIKARI LAZAREVI]A

Transcription

1 Zbornik radova Vizantolo{kog instituta HßÇÇÇ, 2006 Recueil des travaux de l Institut d etudes byzantines XßIIÇ, 2006 UDK: 75: Š(497.11) 13 Tatjana Starodubcev SLIKARI ZADU@BINA LAZAREVI]A Postavqa se pitawe umetni~kog porekla zografa koji su oslikali zadu- `bine Lazarevi}a, Ravanicu kneza Lazara, Qubostiwu knegiwe Milice i Resavu despota Stefana. Traga se za srodnim slikarstvom nastalom u tom vremenu i pretpostavqa da su slikari ve}inom pristigli iz Vizantije, mogu}e iz Soluna ili wegovog okru`ewa. Na~in rada sredwovekovnih zografskih dru`ina, {kolovawe slikara, ustrojstvo radionica u gradovima ili manastirima, kako su ktitori birali i pozivali tajfe da rade za wih, a i kako su se poru~ioci ili wihovi savetnici sporazumevali i dogovarali sa `ivopiscima, pitawa su koja, usled nedostatka izvora, za sada nemaju jasne odgovore. 1 Dela mnogih zografa tokom vekova su prili~no postradala ili su pak uni{tena, a potpisi se nisu o~uvali, te se wihov `ivotni i profesionalni put ne mo`e pratiti, a kako o wima ~esto nisu preostali nikakvi podaci, obi~no se wihova ostvarewa posmatraju kao slike jednog kulta i vremena, uprkos ~iwenici da su wihovi tvorci bili odre eni qudi, razli~itog geografskog i socijalnog porekla, kao god i talenta, da su na razne na~ine dolazili do posla, odlazili ~esto i u daleke krajeve da bi tokom tople letwe sezone oslikali neki hram, mogu}e uradili i slike za ikonostas, a potom se vra}ali svojoj porodici ili manastirskom bratstvu. 2 A ktitori, u skladu sa materijalnim mogu}nostima i li~nim estetskim merilima i potrebama, za oslikavawe svojih zadu`bina upo{qavali su majstore razli~itog dara. Vladari su, naravno, kao najmo}niji i najimu}niji, obi~no negovanog ukusa i `eqni da svoje zadu`bine ukrase slikarstvom koje }e izgle- 1 Sliku o zografima i wihovim radionicama, koliko je mogu}e na osnovu malobrojnih podataka, pro{irila je S. Kalopissi-Verti, Painters in Late Byzantine Society. The Evidence of Church Inscriptions, Cahiers archeologiques (=CA) 42(Paris 1994) ; ista, Oi zwgrafoi sthn usterh buzantinh koinwnia. Hmarturia twnepigrafwn, ed. M. Vasilaki, To portraito tou kallitecnh sto Buzantio, Irakleio 1997 (=To portraito), , sa izvorima i starijom literaturom. Pitawe ustrojstva slikarskih dru`ina u Srbiji, usled nedostatka izvora, nije prou~eno. 2 Up. zapa`awa S. Kalopissi-Verti, Painters, ; ista, Oi zwgrafoi,

2 350 Tatjana Starodubcev dom iskazati wihov polo`aj u dru{tvenoj hijerarhiji, pozivali, ~ak i iz udaqenih predela, najdarovitije zografe {kolovane u presti`nim ateqeima. Posmatrawem hramova podignutih i oslikanih nakon smrti posledweg cara iz dinastije Nemawi}a, name}e se pitawe: koji su slikari radili za vladare na severu nekada{we prostrane dr`ave. Lazarevi}i su darivali i podigli vi{e hramova, od kojih ~esto vi{e ni{ta nije preostalo, te bi vaqalo istra`iti one koji su na{e dane do~ekali u boqem stawu. Od `ivopisa {to su krasili pridvorne crkve u Kru{evcu i Beogradu ni{ta nije preostalo, izuzetno su malobrojni tragovi slika u katolikonima obiteqi koje su osnivali za ugledne pustino`iteqe, monahe, duhovnike. Na sre}u, daleko su se boqe sa~uvale freske u hramovima koje su podizali kao svoje najznamenitije zadu`bine i u wima za `ivota pripremili grob, a oni predstavqaju i krunu wihove ktitorske delatnosti; re~ je o Ravanici kneza Lazara, Qubostiwi knegiwe Milice i Resavi despota Stefana. 3 *** Crkva Vaznesewa u manastiru Ravanici `ivopisana je, kao {to je odavno poznato, u tri maha 4 i svaki put je ktitor pozivao drugu skupinu zografa, te je oslikavawe svakako du`e potrajalo, a dovr{eno je, kako se pretpostavqa na osnovu uzrasta kne`evih sinova prikazanih na portretu, negde izme u i godine. 5 Najpre je ukra{ena velika kupola, potom je pristigla nova skupina majstora koji su freskama prekrili male kupole, svodove i vi{e zone zidova, a posao je zavr{ila tre}a grupa, oslikav{i dva najni`a registra naosa i oltara. Zografi posledwe dve dru`ine ispisali su istorijske natpise i legende uz scene i likove na srpskoslovenskom, ali su uz nekoliko pravednika i svetiteqa ostavili gr~ke oznake koje diskretno odaju wihovo poreklo. 6 3 O ovim hramovima kao grobnim crkvama i u wima pripremqenim grobovima D. Popovi}, Srpski vladarski grob u sredwem veku, Beograd 1992, Ve} je P. Popovi}, Fasada manastira Manasije, Prilozi za kwi`evnost, jezik, istoriju i folklor (=PKJIF) 4 (Beograd 1924) 191; isti, Zapadni zid crkve Ravanice, PKJIF 5 (1925) 238; isti, Le mur occidental de l'eglise de Ravanica, L'art byzantin chez les Slaves, Paris 1930, , zapazio da se na medaqonima du` zidova naosa i svetili{ta i na stupcima uo~ava linija dodira dva `ivopisa koji nisu nastali u isto vreme, a da je hram ukra{en u tri navrata ustanovio je V. J. \uri}, Zidno slikarstvo Moravske {kole, Beograd 1968, 10 12; isti, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, Za ovo datovawe, koje je preovladavalo do 1983, kada je D. Todorovi}, Prvobitni izgled ktitorskih portreta u Ravanici, Zograf 14 (Beograd 1983) 68 72, izneo mi{qewe da su portreti doslikani, iznosimo samo osnovnu literaturu, gde su navedene starije studije, V. J. \uri}, Vizantijske freske, 94 i nap. 124; G. Babi}-\or evi}, V. J. \uri}, Polet umetnosti, Istorija srpskog naroda II, Beograd 1982, 177; N. Anti}-Komnenovi}, Moravsko zidno slikarstvo, Kru{evac 1989, 6; I. M. \or evi}, Freske Ravanice, izd. Ravanica. Crte`i fresaka, Beograd 1990, 3. Za godinu ro ewa Stefana Lazarevi}a M. Dini}, Iz na{e ranije pro{losti. IV Godina ro ewa Stefana Lazarevi}a, PKJIF XXX 3 4 (1964) O `ivopiscima koji su radili u hramu u Ravanici ovde }e ukratko biti prikazani rezultati moga rada pod naslovom O slikarima ravani~kog hrama, koji jo{ nije objavqen, a izlo`en

3 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 351 Kupolu je `ivopisao, izgleda, jedan majstor nevelikog dara, mogu}e lokalni zanatlija, navikao da prikazuje figure neujedna~enih proporcija, ve}inom sitnih glava i tela nezgrapnih pokreta skrivenih ispod draperije gra ene debelim tamnim potezima i jarkim bojama, osvetqenim i zatamwenim prili~no grubim prelazima (sl. 1). U drugoj skupini radili su majstori sa pomo}nicima vaspitani u sredini gde se cenio klasicisti~ki uzor. Odavno je V. J. \uri} izneo mi{qewe da slikarstvo sredweg pojasa ravani~kog hrama treba vezati za solunske radionice 7 i ne{to kasnije dodao da to potvr uje velika srodnost sa tada gotovo tek otkrivenim freskama u staroj mitropolitskoj crkvi u Vodenu, dana{woj Edesi, 8 {to su prihvatili docniji istra`iva~i, 9 a umetni~ki rukopis trojice ravani~kih `ivopisaca zaista se mo`e prepoznati u crkvi Hrista Premudrosti u Vodenu, zvanoj Stara mitropolija. 10 Dela ovih zografa u Ravanici jako su postradala i na retkim od malobrojnih preostalih fresaka o~uvao se zavr{ni gorwi sloj. Na wima se zapa`a da se ostvarewa ovih `ivopisaca odlikuju zajedni~kim crtama, me u kojima se najpre uo~avaju sklad boja i fino oblikovawe. Scene se odvijaju u arhitekturi ~esto raspore enoj u vi{e planova ili bre`uqkastim pejza`ima koji stvaraju ose}aj dubine prostora. U wima se kre- }u figure skladnih stavova, zaogrnute draperijama mekih nabora, koje prate oblik i pokrete tela pru`aju}i sna`nu voluminoznost, dok pa`qivo modelovanim likovima vlada miran i dostojanstven izraz. Prvi od `ivopisaca ove skupine, koji je sa pomo}nikom oslikao male kupole, odli~an je poznavalac anatomije qudskog tela, koje je zaogrnuo prirodno nabranim draperijama, pravi stru~wak da u nekoliko brzih i nepogre{ivih poteza pru`i ose}aj titravih krila besplotnih bi}a. Najzna~ajnija dela ostva- je u Trsteniku na me unarodnom simpozijumu povodom {est vekova qubostiwskog `ivopisa ( ), Srbija i vizantijska periferija oko 1400: Istorija, kultura, umetnost. 7 V. J. \uri}, Solunsko poreklo resavskog `ivopisa, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta (=ZRVI) 6 (Beograd 1960) ; isti, Freske crkvice Sv. Besrebrnika despota Jovana Ugqe{e u Vatopedu i wihov zna~aj za ispitivawe solunskog porekla resavskog `ivopisa, ZRVI 7 (1961) ; isti, La peinture murale de Resava. Ses origines et sa place dans la peinture byzantine, izd. V. J. \uri}, Moravska {kola i weno doba. Nau~ni skup u Resavi 1968, Beograd 1972 (=Moravska {kola) V. J. \uri}, Vizantijske freske, nap. 124; isti, Thessalonique et la peinture serbe au moyen age, Cyrillomethodianum XV-XVI (Thessalonique ) 37; isti, Istoriografsko-memoarska bele{ka o umetni~kom poreklu resavskih slikara, izd. M. Panti}, V. J. \uri}, Manastir Resava. Istorija i umetnost, Nau~ni skup Manastir Manasija i wegovo doba, Despotovac, , Despotovac 1995 (=Manastir Resava) E. Kyriakoudis, La peinture murale de Kastoria pendant la deuxieme moitie du XIVeme siecle et ses relations avec l'art de Salonique et des pays balkaniques limitrophes, ed. R. Samard`i}, L'art de Thessalonique et des pays balkaniques et les courants spirituels au XIVe siecle, Recueil des rapports du IVe colloque serbo-grec, Belgrade 1985, Belgrade 1987 (=L'art de Thessalonique) 38; isti, The Morava School and the Art of Thessaloniki in the Light of New Data and Observations, Zograf 26 (1997) ; E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn se naouj thjmakedoniaj, Thessaloniki 1999, 126. u vodenskoj crkvi najpotpunije je objavio E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, , pin. 61a 86, sa starijom literaturom.

4 352 Tatjana Starodubcev rio je na likovima pravednika, staraca sa o~ima pomalo odsutnog pogleda, ote- ~enih kapaka natkriqenih gustim jakim obrvama, baburastim nosem i opu{tenim mi{i}ima ostarelog lica (sl. 2), a wegov umetni~ki rukopis u Vodenu prepoznaje se upravo na predstavama praotaca i proroka u bo~nim brodovima hrama (sl. 3). 11 Drugi, koji je sa u~enikom ukrasio sredwu zonu oltara i vi{e registre zidova i stubaca, tako e klasicisti~kog obrazovawa, koristio je mnoge skice kakve su imali mozai~ari Hore carigradske. On je voleo da stvara slike sa ose- }ajem dubine, zatvorene obi~no visokim kulisama, oblikuju}i tako pozornicu gde se odvija scena u kojoj u~estvuju figure skladnih proporcija, pa`qivo promerenih tela i odmerenih pokreta, pokrivene mekim draperijama {to prirodno priawaju, pravilnih ovalnih lica finog inkarnata (sl. 4). Wegov u~enik, kome je dao da se oku{a u ponekom liku na ve}im slikama, izgleda da jo{ nije bio spreman za takav poduhvat, te se wegova ostvarewa po grubosti i neukosti zapa`aju na prvi pogled, a umetni~ki rukopis iskusnog u~iteqa razaznaje se u Vodenu na ju`nom zidu protesisa (sl. 5), dok su ostala wegova dela u hramu Hrista Premudrosti, izgleda, uni{tena. 12 Ovom `ivopiscu je pomagao i jedan zograf koji je u Ravanici naslikao neke od figura u ve}im kompozicijama i u oba hrama ukrasio pandantife (sl. 6 7). 13 On inkarat gradi okerom koji prelazi u rumenilo i preliva se u maslinastu u senkama i u splet brojnih sitnih belih poteza na svetlu, a crte lica oblikuje te{kom tamnom linijom stvaraju}i neretko deformisane uzane likove jake vilice. A slikar ~ije je jedino o~uvano delo u Ravanici freska u konhi apside, koja se odlikuje klasicisti~ki obra enim figurama skladnih proporcija tela pokrivenog mekom draperijom, finim prelazima tonova i gotovo ikonopisa~kim tretmanom inkarnata (sl. 8), izgleda da nije radio u hramu Hrista Premudrosti. S druge strane, u Ravanicu nisu do{la dvojica koji su bili uposleni u Vodenu, jedan koji je naslikao svetiteqe dowe zone i drugi ~iji se umetni~ki rukopis zapa`a u nekolikim scenama u vi{im zonama sredweg broda. 14 Najstarija istorija crkve Hrista Premudrosti u Vodenu, velike trobrodne gra evine sa pripratom, plana ina~e veoma ~estog u oblasti Pele, 15 kao god i wena prvobitna namena, nije poznata. O vremenu wenog nastanka govore jedino freske i na osnovu wihovog izgleda oslikavawe se obi~no datuje u vreme od do 1385, kada je u jesen grad pao u turske ruke, 16 a o ktitoru svedo~i ne- 11 Za dela ovog slikara u Vodenu up. isto, pin Za ostvarewa ovog zografa u Staroj Mitropoliji v. isto, pin Za wegova dela u Vodenu v. isto, pin Za ostvarewa ova dva slikara v. isto, pin , Up. N. Moutsopoulos, Oi ekklhsiej tou nomou Pellhj, Thessaloniki 1973, 16, pin ; E. Tsigaridas, Buzantina kai mesaiwnika mnemeia Makedoniaj, Arcaiologikon Deltion 28 (1973), meroj B' 2-Cronika (Atina 1977) E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art of Thessaloniki, 101; E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, 127; E. Kyriakoudis, The Main Features of Monumental

5 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 353 znatni ostatak portreta li~nosti koja prinosi model hrama Hristu, ozna~enim natpisom kao Premudrost Bo`ija. 17 Od slike ktitora preostali su samo fragmenti gorweg dela glave, prsa i desnog ramena, te se mo`e zapaziti jedino da je gologlav i obu~en u belu haqinu bez ukrasa ispod koje uz vrat izviruje kraji- ~ak tamne tkanine, a ispred wega vide se slabi tragovi dva mala deteta koja tako e prilaze patronu hrama. Ktitor je bio ili sitni vlastelin kome je `ena nedugo pre toga umrla te nosi skromnu belu haqinu kao znak `alosti ili, {to }e biti verovatnije, jerej u belom felonu ispod koga oko vrata izviruje epitrahiq. Ne treba iskqu~iti mogu}nost da je bio neki od parohijskih sve{tenika, jer su oni mogli biti imu}ni ba{tinici i ulaziti u red vlastele. 18 U tre}oj skupini {to je ukrasila ravani~ki hram bila su dvojica slikara sa u~enicima, obrazovana u radionicama gde se negovalo klasi~no nasle e, a koji su u~estvovali na ukra{avawu crkve manastira Pantokratora na Svetoj Gori. 19 Prekrivene slojem slika iz XIX veka, wene freske dugo su ~ekale da budu o~i{}ene i nedavno je prime}eno da izgledom podse}aju na ravani~ke. 20 Prvi, tvorac ve}ine likova u medaqonima na zidovima i stupcima, figura u prozorima i slike Tajne ve~ere u zadu`bini kneza Lazara, znao je brzo i spretno da gradi materiju, da diskretnim prelivima svetlih i tamnih tonova oblikuje inkarnat lica nagla{enih jagodica i upalih obraza modelovanih nemirnim potezima u obliku slova S, te da iskusno crnom linijom stvara osobene, ponekad i nelepe, likove izra`ajnih o~iju i pogleda uperenog nagore i pokreta svedenih samo na neophodne (sl. 9), a wegov umetni~ki rukopis izgleda da se mo`e prepoznati na likovima svetih monaha u zapadnom traveju katolikona manastira Pantokratora (sl. 10). 21 Painting in Macedonia in the Late Byzantine Period, ed. J. Burke, R. Scott, Byzantine Macedonia. Art, Architecture, Music and Hagiography. Papers from the Melbourne Conference July 1995, Melbourne 2001 (=Byzantine Macedonia) 77. Za ovaj deo istorije Vodena G. Suboti}, Manastir Bogorodice Mesonisiotise, ZRVI 26 (1987) 7 12; N. Rado{evi}, G. Suboti}, Bogorodica Gavaliotisa u Vodenu, ZRVI (1989) , 255, sa starijom literaturom. 17 E. N. Tsigaridas, Scetika me thn onomasia thjpaliaj mhtropolewj Edessaj, Makedonika 24 (Thessaloniki 1984) Up. R. Gruji}, Li~na vlastelinstva srpskih crkvenih predstavnika u XIV i XV veku, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva XIII (Skopqe 1934) 58 64; B. Ferjan~i}, Ogled o parohijskom sve{tenstvu u poznoj Vizantiji, ZRVI 22 (1983) , naro~ito 77 78, u katolikonu manastira Pantokratora najpotpunije je objavio E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, 55 64, pin , sa starijom literaturom. 20 E. N. Tsigaridas, Toicografiej kai eikonej thj monhj Pantokratoroj Agiou Orouj, Makedonika 18 (1978) 190, 191; isti, Nouveaux elements sur le decor du catholicon du monastere du Pantocrator au Mont Athos, Zograf 26 (1997) 79; E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art of Thessaloniki, 99; T. Papamastorakis, Icons 13th 16th Century, Icons of the Holy Monastery of Pantokrator, Mount Athos 1998, 45; E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, 63. Na zna~aj ovih slika ukazao je ve} V. J. \uri}, Thessalonique et la peinture serbe, 36; isti, Istoriografsko-memoarska bele{ka, Za wegova dela u manastiru Pantokratora v. E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, pin , up. i isti, Toicografiej kai eikonej, pin. 6 7;isti, Nouveaux elements, Figs. 5 9.

6 354 Tatjana Starodubcev Drugi je mnogo boqe umeo da prika`e i lice i telo, te mu je s pravom, kao ve{tijem, bilo povereno da naslika ktitore i svetiteqe u dowoj zoni i scenu Prawa nogu. Premda je uglavnom imao da predstavi redove figura, nije pribegao stati~nosti, ve} je uvek svetiteqe postavqao u blagi pokret ili okret, likove pravilnih obli~ja, i mlade i stare, oblikovao finim prelivima i wihov bogat unutarwi `ivot podvla~io izra`ajnim o~ima sa jakim podo~wacima (sl. 11), a srodna dela, po svemu sude}i wegova, mogu se videti u pevnicama, na lukovima i pilastrima hrama svetogorske obiteqi Hrista Pantokratora (sl. 12). 22 Na jednom od svetiteqa koje je on naslikao, u dowem delu haqine svetog Nestora u severnoj pevnici Ravanice (sl. 13), jo{ je godine V. R. Petkovi} zapazio detaq u kome su mnogi istra`iva~i i{~itali kaligrafski natpis œkonstantin pisaœ i prepoznali potpis doma}eg slikara, 23 doksudrugituvideli ukrasna slova na tkanini. 24 De{avalo se da majstori zabele`e svoja imena na ki}enoj opremi svetih ratnika, ali se ovakva vrsta stilizacije ne sre}e, a i samobiseuzdostadomi{qawamoglarazaznatiprvaslova,tesemo`epretpostaviti da se ne radi o potpisu, ve} o o{te}ewima nastalim slivawima koja su i u gorwem delu haqine ovoga svetog na~inila neobi~nu {aru {to podse}a na kakav kaligrafski natpis. Taj slikar, Grk, verovatno je pripadao velikoj zografskoj tajfi koja je ukrasila katolikon svetogorske obiteqi Pantokratora. Ovaj manastir sa hramom prili~no velikih dimenzija, osnove razvijenog trikonhosa sa pripratom i docnije dogra enim paraklisom, spoqnom pripratom i tremom, 25 zadu`bina je bra}e velikog stratopedarha Aleksija i velikog primikirija Jovana, uglednih, poverqivih i hrabrih qudi vizantijskog cara Jovana V Paleologa, koji im je, zbog verne slu`be, u ba{tinu dao prostrana imawa. 26 Smatra se da je crkva postojala ve} u avgustu 1358, kada su bra}a od prota dobila dozvolu da ob- 22 Za wegova ostvarewa u svetogorskom manastiru v. E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, pin , up. i isti, Toicografiej kai eikonej, pin. 8;isti, Nouveaux elements, Figs V. R. Petkovi}, Narodni muzej u god., Godi{wak SKA XXIX, za 1920 (Beograd 1921) ; isti, Manastir Ravanica, Beograd 1922, 64; S. Radoj~i}, Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd 1955, 39 40, sl. 25; B. Vulovi}, Potpis slikara Konstantina u Ravanici, Saop{tewa I (Beograd 1956) ; V. J. \uri}, Solunsko poreklo, 123; isti, Freske crkvice Sv. Besrebrnika, 126; S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, Beograd 1966, 180; V. J. \uri}, Ravanica, Enciklopedija likovnih umjetnosti (=ELU) 4,Zagreb 1966, 61; D. Milo{evi}, Moravska Srbija qudi i dela, Kru{evac 1971, 22 23; S. Radoj~i}, Vizantijsko slikarstvo od do 1453, Moravska {kola, 4; V. J. \uri}, Vizantijske freske, 94; G. Babi}-\or evi}, V. J. \uri}, Polet umetnosti, 177; M. Tati}-\uri}, V. S. Jovanovi}, Ravanica, Likovna enciklopedija Jugoslavije (=LEJ) 2,Zagreb 1987, 702; N. Anti}-Komnenovi}, Moravsko zidno slikarstvo, 6; S. Kalopissi-Verti, Painters, 139; ista, Oi zwgrafoi, 129; M. Belovi}, Ravanica. Istorija i slikarstvo, Beograd 1999, R. Nikoli}, Prilog za prou~avawe `ivopisa manastira Ravanice, Saop{tewa IV (1961) 11; M. Qubinkovi}, Ravanica, Beograd 1966, XV; ista, Manastir Ravanica, Beograd 1989, E. N. Tsigaridas, Toicografiej kai eikonej, O ktitorima v. V. Kravari, Actes du Pantocrator, texte, Paris 1991, 7 12, up. i G. Ostrogorski, Serska oblast posle Du{anove smrti, Beograd 1965, ; G. Pavlikianov, Medieval Aristocracy on Mount Athos, Sofia 2001, 114.

7 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 355 nove keliju Ravduhu, i da je, kako ukazuje jedan zapis, osve}ena 1362/63. godine. 27 Oni su obiteq ina~e obilato darivali mnogim imawima i dragocenostima, Jovan je i nakon bratovqeve smrti ili zdu{no nastojao da zavr- {i poduhvat koji su zajedno zapo~eli, 28 adalijehramukra{enpreilinakon smrti Aleksijeve nije poznato, te se `ivopis obi~no datuje u doba izme u i godine. 29 Na izradi fresaka prostranog atonskog hrama svakako je u~estvovalo vi- {e `ivopisaca jedne velike zografske tajfe, ali se na ravani~kim slikama mo- `e prepoznati umetni~ki rukopis samo dvojice {to su radili u naosu katolikona, dok majstor koji je bio uposlen na ukra{avawu narteksa na Svetoj Gori 30 nije oti{ao sa wima u Ravanicu. Nekada otvorenu ravani~ku pripratu, sude}i po malobrojnim preostalim freskama na isto~nom zidu, oslikala su dva zografa, oba vaspitana na tradicijama klasicisti~kog nasle a, ali sklona slobodnijem tretmanu kolorita i povi{enoj ekspresiji. Prvi je voleo da prika`e telo u pokretu pod naborima draperije, razli~ito obra uju}i vitko odraslo i bucmasto de~je, inkarnat je oblikovao meko i plasti~no prelivima tonova, dok bi nagla{ene tamne o~i natkrilio spojenim obrvama koje pru`aju sna`an izraz (sl. 14). Drugi je tako e znao da predstavqa figure pravilnih proporcija, ali sa slabijim ose}ajem za pokret, a inkarnat je modelovao tonovima sme e sa crvenim prelivima, ~ime jo{ vi{e dolaze do izra`aja specifi~ne prodorne o~i svetlih ro`wa~a (sl. 15). Ne bi trebalo iskqu~iti mogu}nost da su i ova dva zografa pripadala istoj tajfi kao i dvojica koji su dovr{ila `ivopisawe naosa i da su se wihovoj dru`ini prikqu~ili tek nakon oslikavawa hrama manastira Pantokratora. *** Ni hram Uspewa Bogorodice u Qubostiwi nije odmah u celini ukra{en. Najpre su `ivopisani kupola i pandantifi naosa i anikoni~ne slike dobili dovratnici portala severne pevnice i lunete nad vratima u narteksu, 31 kako se 27 V. Kravari, Actes du Pantocrator, i nap. 62, up. i E. N. Tsigaridas, Toicografiej kai eikonej, V. Kravari, Actes du Pantocrator, E. N. Tsigaridas, Toicografiej kai eikonej, 186, 189, 190, 191; isti, Nouveaux elements, 79 80; E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art of Thessaloniki, 99; T. Papamastorakis, Icons, figs ; E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, 64;isti, Artistic Activity on Mt. Athos. Monumental Painting in the Byzantine Period ( ), Byzantine Macedonia, Za wegova dela v. E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, pin , up. i isti, Toicografiej kai eikonej, pin. 5;isti, Nouveaux elements, Figs Up. V. J. \uri}, Vizantijske freske, 97 i nap. 131; S. \uri}, Najstarije slikarstvo Qubostiwe, Ra{ka ba{tina 2 (Kraqevo 1980) ; N. Anti}-Komnenovi}, Zidno slikarstvo manastira Qubostiwe, Zbornik Narodnog muzeja (=ZNM) XI 2 (Beograd 1982) 22 24, 31, 39, 43 44, 47 48; S. \uri}, Manastir Qubostiwa, Beograd 1983, 27 35; isti, Qubostiwa. Crkva Uspewa Bogorodi~inog, Beograd 1985,

8 356 Tatjana Starodubcev pretpostavqa, negde uo~i Kosovske bitke 1389, 32 a hram i priprata ukra{eni su freskama docnije, sude}i po najnovijim istra`ivawima, nakon ktitorkine smrti u poznu jesen 1405, 33 te pomi{qamo da se o `ivopisawu brinuo wen sin despot Stefan negde u vreme izme u i godine. Knegiwa Milica je za oslikavawe kupole svoje crkve pozvala zografa daleko slabijih sposobnosti od onih koje je uposlio wen suprug, ali darovitijeg od `ivopisca kubeta kne`eve zadu`bine. Freske ovog majstora pokazuju da je proporcije figura pravilno odmeravao, ali ode}a, sa naborima ra enim izlomqenim i o{trim potezima koji je ~ine te{kom, samo grubo ocrtava obrise tela. Oblikovawe je ve}inom zasnovano na ~vrstom i sigurnom crte`u ~iji je osnovni oblik urezan u malter, dok je skala boja prili~no ograni~ena. Inkarnat je gra en okerom i sme om sa svetlosivim akcentima i mrkom senkom, ali ravnomerno nanete boje ne pru`aju ose}aj plasti~nosti. Likovi neobi~nih crta, ponekad i deformisani, zra~e gotovo fanati~nom energijom {to isijava iz izra`ajnih o~iju vrlo tamnih ro`wa~a, a snagu li~nosti neretko podvla~e i izvijeni stavovi u silovitom pokretu (sl. 16). Ovo je delo prili~no neukog `ivopisca, a wegov umetni~ki rukopis ne da se prepoznati u poznatom slikarstvu drugih hramova toga vremena na severu ili jugu Balkana. Kako je neke od natpisa zabele`io na gr~kom, 34 mada ih je ve- }inom po `eqi ktitora ispisao na srpskoslovenskom, verovatno je pristigao iz Vizantije, te se name}e pitawe za{to bi zograf tako skromnog dara bio pozvan da do e iz udaqenih krajeva. Mo`da je mogao da pru`i i boqa ostvarewa, ali je, da bi se ona jasno videla sa zemqe, svoj umetni~ki rukopis prilagodio wihovom mestu. S druge strane, kako rad nije nastavio, mogu}e da wegov pristup nije zadovoqio ukus ktitorke, te su kasnije, kada je do{la druga skupina zografa da oslika ovu crkvu, wegova dela premalterisana da bi preko wih bile ura ene freske koje su odgovarale estetskim merilima naru~ioca. O docnijem ukra{avawu hrama i priprate Qubostiwe, verovatno nakon smrti ktitorke, pretpostavqamo da je brinuo wen sin, despot Stefan, te da je on mo`da pozvao zografsku dru`inu sa majstorom Makarijem na ~elu. U priprati, nad lunetom portala koji vodi u naos, nalazi se delimi~no ne~itak potpis slikara Makarija zabele`en na gr~kom, koji se razli~ito ~ita i tuma~i, a ovaj `ivopisac obi~no se izjedna~ava sa istoimenim jeromonahom, bratom mitropolita Jovana zografa V. J. \uri}, Vizantijske freske, 97; S. \uri}, Najstarije slikarstvo, 110; N. Anti}-Komnenovi}, Zidno slikarstvo manastira Qubostiwe, 21; S. \uri}, Manastir Qubostiwa, 27, 35; isti, Qubostiwa, 82; ^uvari ba{tine, Beograd 1998, B. Cvetkovi}, O dinasti~koj slici Lazarevi}a u manastiru Qubostiwi i problemu datovawa qubostiwskog `ivopisa, Saop{tewa XXVII XXVIII (1995/96) Up. S. \uri}, Najstarije slikarstvo, 111, 112, 114; N. Anti}-Komnenovi}, Zidno slikarstvo manastira Qubostiwe, 23, 31; S. \uri}, Qubostiwa, O ovom natpisu i slikaru Makariju bi}e re~i docnije, te }e tamo biti prilo`ena literatura.

9 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 357 Malobrojne preostale freske ovog sloja `ivopisa delo su iskusne radionice ~iji su ~lanovi dugo radili zajedno, te su im umetni~ki rukopisi postali tako srodni da ih je ponekad te{ko me usobno razlikovati. 36 Boqe o~uvane scene pokazuju da su se dr`ali uobi~ajenih osnovnih obrazaca sa glavnim doga- ajem u sredini, ali se nisu odrekli ni odre ene raspri~anosti. Slikana arhitektura i name{taj ukra{eni su mnogim detaqima i ispred wih se ~esto na- u i nepotrebno sabijene i ponekad deformisane figure. Radwa se uglavnom odvija u prvom planu, a skromni pejza` ili arhitektura svedena na fasadu ili kulisu pru`aju izvestan ose}aj dubine koji nije uvek spretno iskazan. Modelovawe likova je izuzetno plasti~no, inkarnat minuciozno obra en gustom mre- `om paralelnih ili zrakastih tankih belih poteza na osvetqenim mestima, dowi deo obraza istaknut rumenilom, ~elo pro{arano dijagonalnim, talasastim ili oblim borama, a levi je oval lica skoro redovno u senci. Nabori na draperijama ra eni su svetlijim tonovima i dugim, nervoznim tamnim potezima, te je wihova plasti~nost, naro~ito na sve~anim odorama sa rasko{nim ukrasima, jedva primetna. Svi detaqi oblikovani su sigurnim crte`om, osobito na likovima koji se odlikuju individualno{}u gotovo portretskih obele`ja. Me utim, slikari pokazuju iznena uju}u nespretnost u postavqawu i ina~e neprirodno izdu`enih figura sa malim glavama i dugim udovima, dok su im boje pomalo sirove. Bez obzira na ove op{te sli~nosti, barem se delimi~no mogu razlu~iti umetni~ki rukopisi pojedinih majstora, ali se, kako je slikarstvo velikim delom uni{teno, ne mo`e pouzdano utvrditi koliko je wih u~estvovalo na ukra- {avawu crkve i priprate. Mogu}e da je onaj ~ija su se dela sa~uvala u ju`noj pevnici sa jo{ jednim oslikao ceo hram i, kao darovitiji, dobio zadatak da prika`e ve}inu figura svetiteqa dowe zone (sl ). U priprati su se o~uvale samo freske u ni`im registrima i me u wima se ne prime}uju ve}a odstupawa, {to ukazuje da je verovatno zograf Makarije, koji se tu potpisao, sam ukrasio ove delove zapadnog zdawa (sl ). Razlikaizme uslikarstvahramaipripratekojasenajprezapa`ajeste sloj crvene nanet ispod plave pozadine, 37 a potom i finese u tretmanu likova. U naosu su oni mesnatiji, krupnih, ponekad izbezumqenih o~iju, nagla{enih arkada, pomalo nate~enog nosa, ekspresivnijeg, nervoznog, uznemirenog izraza, a takvi su im neretko i pokreti (sl ), dok su u priprati mirniji, skladniji, finiji, pa`qivije ra eni, bli`i klasi~nom uzoru, te otkrivaju zografa Makarija kao najdarovitijeg i, po svemu sude}i, predvodnika slikarske dru`ine (sl ). 36 Wihovi umetni~ki rukopisi toliko su srodni da V. J. \uri}, Zidno slikarstvo Moravske {kole, 17; isti, Vizantijske freske, 97, govori o ovom `ivopisu kao o delu jednog umetnika, Makarija. 37 Ovaj specifi~an tretman `ivopisa u priprati zapazila je N. Anti}-Komnenovi}, Zidno slikarstvo manastira Qubostiwe, 50.

10 358 Tatjana Starodubcev Natpis nad lunetom portala izme u priprate i hrama zapazio je i u mra~nom zdawu neo~i{}enih fresaka neve{to prepisao ve} M. S. Milojevi}, 38 ali novost koju je on izneo te daleke godine, iz koje se nije dalo ni naslutiti da se radi o potpisu `ivopisca, nije imala odjeka. Pa`wu je privukao tek po{to je \. Sp. Radoji~i} 1949, nakon {to je u jesen prethodne godine obi- {ao Qubostiwu, objavio wegov sadr`aj ukazuju}i da je to potpis slikara u kome je prepoznao istoimenog jeromonaha iz Zrza, brata mitropolita Jovana zografa. 39 Stoga su obi~no kasniji istra`iva~i, tvrdwom ili opreznom pretpostavkom, izjedna~avali qubostiwskog `ivopisca sa bratom poznatog mitropolita zografa, opisuju}i tako sudbine slikara koji su se sklawali od Turaka u mirnije severne krajeve. 40 S druge strane, pojavqivala su se i zapa`awa o razlici u slikarskim kvalitetima fresaka u zadu`bini knegiwe Milice i dela bratamitropolitajovanaimi{qewadase`ivopisacizqubostiwenemo`e izjedna~avati sa onim iz Zrza. 41 Kada se freske qubostiwske priprate uporede sa ikonom Bogorodice Pelagonitise iz 1421/2, pouzdano delom jeromonaha Makarija, i ikonama Deisisnog ~ina iz Zrza, za koje se s puno prava smatra da su wegova ostvarewa, 42 uo~avaju se znatne razlike koje se ne mogu pripisati samo drugoj tehnici, ve} druga~ijem obrazovawu, temperamentu i talentu (sl ) M. S. Milojevi}, Putopis dela prave (Stare) Srbije II, Beograd 1872, Up. Delatnost instituta za prou~avawe kwi`evnosti u godini 1948-oj, Glasnik SAN I/1 2 (Beograd 1949) ; \. Sp. Radoji~i}, Qubostiwe, Glasnik SAN I/1 2 (1949) ; isti, Qubostiwe, Starinar, n. s. I, Beograd 1950, Spomenici kulture, ur. M. Pani}-Surep, Beograd 1951, 155; S. Radoj~i}, Majstori, 43 44, 45; V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, Beograd 1961, 37 40; isti, Ljubostinja, ELU 3 (1964) ; S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, 166, 168; V. J. \uri}, Zidno slikarstvo Moravske {kole, 16 17; isti, Radionica mitropolita Jovana zografa, Zograf 3 (1969) 19 21, 29 33; P. Miqkovi}-Pepek, O slikarima mitropolitu Jovanu i jeromonahu Makariju, Moravska {kola, ; V. J. \uri}, Vizantijske freske, 97; G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola XV veka, Beograd 1980, 46 47; G. Babi}-\or evi}, V. J. \uri}, Polet umetnosti, ; S. \uri}, Manastir Qubostiwa, 35 51; isti, Qubostiwa, R. Nikoli}, Lazarica i Qubostiwa, Beograd 1963, 27 29; K. Balabanov, Ikone iz Makedonije, Beograd 1969, XXVI; N. Anti}-Komnenovi}, Zidno slikarstvo manastira Qubostiwe, 44 47; R. Nikoli}, Zapis o qubostiwskim stranama i o trsteni~kom ikonomu Makariju, Glasnik Dru{tva konzervatora Srbije (=Glasnik DKS) 10 (Beograd 1986) 38 44, sa prili~no neobi~nom argumentacijom; S. \uri}, Ljubostinja, LEJ 2, 227; N. Anti}-Komnenovi}, Moravsko zidno slikarstvo, Za ostvarewa jeromonaha Makarija za crkvu manastira Zrza v. V. J. \uri}, Radionica mitropolita Jovana zografa, 29 33; P. Miqkovi}-Pepek, O slikarima mitropolitu Jovanu i jeromonahu Makariju, , sl. 9, 10, 13; G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola, 46 47, sl ; Z. Rasolkoska-Nikolovska, Manastirot Zrze so crkvite Preobra`enie i Sveti Nikola, Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija IV (Skopje 1981) , O delima jeromonaha Makarija v. V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, 37 40; K. Balabanov, Ikone iz Makedonije, XXV XXXVI; V. J. \uri}, Radionica mitropolita Jovana zografa, 19 21, 29 33; G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola, 46 47, sl ; Z. Rasolkoska-Nikolovska, Manastirot Zrze, , 425.

11 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 359 Ne samo da osobine li~nih umetni~kih rukopisa zografa pokazuju raznorodne pristupe, ve} ni slova natpisa na wihovim delima ne nose jednake karakteristike, {to ukazuje na to da ih nije pisala ista ruka (sl. 25). Pored toga, jeromonah Makarije potpisao se u Zrzu na srpskoslovenskom, te bi bilo neobi~no da to uradi na gr~kom, koji nije bio wegov materwi jezik, daleko na severu u Qubostiwi. Iza petog stiha 92 (93) psalma zabele`enog na srpskoslovenskom, qubostiwski slikar ostavio je potpis na gr~kom koji je delimi~no ne~itak i verovatno bi ga trebalo ra{~itati kao Hktrou Makariou ceir taca (kai) qut ouš, 44 œruka bednog Makarija tobo` (i) jerejaœ, dok je poznati Makarije iz Zrza na ikoni Bogorodice Pelagonitise, u du`oj bele{ci o slikawu ove ikone, zapisao 'pomeni g(ospod)i Ïer&m(o)naxa kur(y) MakarÏa Z&grafaî (sl. 26). 45 Nisu samo jezik i rukopis slikara Makarija u dva potpisa razli~iti, ve} ni wihova zvawa nisu ista. Onaj {to je radio u Qubostiwi zabele`io je da je jerej, ne pomiwu}i da je primio rizu, dok je onaj iz Zrza, kao {to je poznato, bio jeromonah. Ukoliko je nosio ovaj ~in, Makarije iz Qubostiwe bi, jednako kao i drugi slikari Grci jeromonasi, to zapisao, kao {to je u~inio, na primer, wegov savremenik Joanikije 1409/10. u maloj crkvi Bogorodice Eleuse na Velikoj Prespi, IŠw aš<n>nikioj ieromonacoj k(ai) zwgrafon. 46 Zvawe pokraj imena Makarija u Qubostiwi jasno svedo~i da je bio jerej, {to potvr uju i drugi gr~ki zapisi u kojima sve{tenici nisu zabele`eni nazivom iereuj, 47 ve} quthj, 48 te se, kako su istorijski natpisi i legende na drugom sloju `ivopisa u zadu`bini knegiwe Milice ispisani na srpskoslovenskom sa gr~kim upadicama, a potpis slikara na gr~kom, 49 mo`e pretpostaviti da je glavni qubostiwski zograf bio jerej Grk Makarije. *** Crkva Svete Trojice u manastiru Resavi oslikana je do Duhova godine, kada je izvr{eno sve~ano osve}ewe, 50 a despot Stefan se potrudio da na wenom ukra{avawu, kako i prili~i zadu`bini vladara, budu uposleni zografi koji ulaze u dru{tvo najvi enijih u svom vremenu. 44 Navod prema ~itawu koje donosi S. Kalopissi-Verti, Painters, 140;ista, Oi zwgrafoi, Navod prema G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola, 46 i sl Up. G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola, 37; S. Kalopissi-Verti, Painters, ; ista, Oi zwgrafoi, Up. molitvu Mihaila jereja i slikara u hramu Panagije u Arhatosu na Naksosu iz 1285, S. Kalopissi-Verti, Painters, 143ifig.5;ista, Oi zwgrafoi, Up. tri primera molbe slikara jerejima da ih pomenu u svojim molitvama zabele`ene na Kritu tokom XIII i XIV veka, gde su dvaput navedeni kao quthj, ajednomkaoqhthj, up.s. Kalopissi-Verti, Painters, 144; ista, Oi zwgrafoi, Up. N. Anti}-Komnenovi}, Zidno slikarstvo manastira Qubostiwe, 19, 33, 34, 37; S. \uri}, Qubostiwa, 87, B. Todi}, Manastir Resava, Beograd 1995, 20, 25, 65, 106, gde je navedena starija literatura.

12 360 Tatjana je jako postradao te je na retkim od malobrojnih o~uvanih fresaka preostao fini gorwi sloj na osnovu koga bi se pouzdano mogli razlu~iti umetni~ki rukopisi razli~itih zografa, jer je na oslikavawu u~estvovalo vi- {e majstora koji su svakako dugo vremena proveli zajedno, te su svoj na~in rada me usobno prilagodili, 51 ali me u wima ima i onih ~iji se li~ni pe~at prepoznaje na prvi pogled. Razlu~ivawe wihovih dela ote`ava i na~in na koji su rasporedili posao; izgleda da nisu, kako je uobi~ajeno, izdelili prostore da bi svaki dobio onaj koji }e `ivopisati, ve} su radili zajedno i naporedo, dele}i sve vreme du`nosti, po~ev od kupole, a ~esto su i jedan drugog zamewivali prilikom slikawa ve}ih celina. Jedino su se u jednom dr`ali ve} uobi~ajenih na~ina rasporeda posla: i ovde su najslabijima bila poverena mesta koja su bila te`e dostupna oku vernika. 52 Wihova se dela odlikuju odre enim zajedni~kim crtama, me u kojima se najpre zapa`aju rasko{ zlata i azura i oblikovawe fino uskla enim jedrim intezivnim koloritom i preciznim i sigurnim crte`om. Scene se odvijaju u slo`enoj arhitekturi postavqenoj u vi{e planova ili prostranom bre`uqkastom pejza`u koji prili~no uverqivo pru`aju ose}aj dubine. U wima obitavaju mirne i spokojne figure aristokratskog izgleda i otmenih stavova, odevene u bogate odore i okru`ene detaqima iz onovremene svakodnevice ritera i plemi}a, te pojedini prizori deluju kao ise~ci iz `ivota dvora. Figure su klasi~nog izgleda, atletske gra e, zate~ene u paradnom pokretu i pokrivene draperijama mekih nabora koje prate oblik i kretawe tela poja~avaju}i ose}aj voluminoznosti. Fino modelovani plemeniti likovi nose skoro portretne crte, a ve}em realizmu izraza doprinose i beowa~e obavezno nagla{ene sa one strane odakle bi trebalo da pristi`e svetlost. Bez pa`qivog posmatrawa svake slike iz neposredne blizine nije mogu}e ustanoviti ni ta~an broj zografa i wihovih u~enika, jer veoma srodan tretman ~esto dovodi nas u nedoumicu: da li su odre ene me u wima uradili razli~iti `ivopisci bliskog umetni~kog izraza ili jedan isti koji je ne{to druga~ije pristupao nekim motivima. 53 Stoga treba naglasiti da bi za sada vaqalo pomenuti barem one ~ija se dela lako daju izdvojiti, a i me u wihovim ostvarewima samo ona koja najizrazitije oslikavaju li~ni umetni~ki pe~at. 54 Odmah se prepoznaje umetni~ki rukopis najdarovitijeg, ~ija se ostvarewa, kao {to su proroci Avakum, Jezekiq, Gedeon, jevan elisti i scena Hristos jede sat i ribu, odlikuju izrazito klasicisti~kim oblicima i finom tonskom modelacijom kojom stvara svojevrsni sfumato (sl. 27). 55 Lako se izdvaja i maj- 51 Up. V. J. \uri}, Resava (Manasija), Beograd 1966, XII; B. Todi}, Manastir Resava, Up. V. J. \uri}, Resava (Manasija), XII; B. Todi}, Manastir Resava, Up. V. J. \uri}, Resava (Manasija), XIV; B. Todi}, Manastir Resava, Pojedina~nim umetni~kim rukopisima i razdvajawu dela razli~itih slikara pa`wu su poklonili V. J. \uri}, Resava (Manasija), XII XIV; B. Todi}, Manastir Resava, Wihova zapa`awa donekle se podudaraju, ali se delimi~no i razlikuju, a isti je slu~aj i u odnosu na na- {a. Jedino kada bude uslova da se sve freske pogledaju izbliza u hramu, bi}e mogu}e pouzdanije odgonetnuti koliko je majstora i wihovih pomo}nika radilo na ukra{avawu Resave. 55 Ovog slikara kao najdarovitijeg navode V. J. \uri}, Resava (Manasija), XII XIII; B. Todi}, Manastir Resava, 117, pripisuju}i mu i druga dela.

13 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 361 stor izuzetno skromnih mogu}nosti koji se vi{e oslawa na te{ku i nespretnu liniju oblikuju}i karakteristi~ne nezgrapne likove, kao {to pokazuju scene u oltarskom prostoru Avramove ili Isceqewa Hananejkine k}eri (sl. 28). 56 Me u `ivopisce nesumwivog talenta i dobrog obrazovawa ulazi `ivopisac svetih ratnika, verovatno i Hristovih parabola u severnoj pevnici, o~igledno upu}eni i daroviti sledbenik slikara najvi{ih dometa onovremene umetnosti (sl. 29), 57 kao i drugi zograf, slabiji u poznavawu anatomije, ali pravi stru~wak u pa`qivom oblikovawu plasti~nog inkarnata, koji je prikazao scene Hristovih parabola u ju`noj pevnici (sl. 31). 58 U oslikavawu oltarske apside kao da su se stalno smewivala dva `ivopisca ~iji se umetni~ki rukopisi susti~u na sredini slika Pri~e{}a apostola i Slu`be arhijereja, ali kao da se nisu zadugo dr`ali ovakvog dogovora, ve} su se me usobno ispomagali, te se i u severnom i u ju`nom delu mogu videti svetiteqi koje je naslikao jedan {to prikazuje oble meke likove (sl. 33) ili drugi koji je vi{e okrenut ispo{}enom izgledu (sl. 34), dok je sam na~in na koji obojica modeluju izuzetno srodan. Me utim, u svetili{tu su, pored ova dva zografa osredwih mogu}nosti, neke od likova naslikali i ve} pomenuti daroviti `ivopisci, a isti je slu~aj i sa monumentalnim Uspewem, u ~ijoj su izradi u~estvovali mnogi slikari. I na ukra{avawu stubaca kao da je radilo vi{e zografa, me u kojima su najzaposleniji bili jedan {to voli da prika`e jedra lica sitnih o~iju i drugi koji predstavqa svetiteqe krupnih o~iju i sugestivnog pogleda, ali su i ovde neke od likova, osobito onih u ni`im registrima, kao {to svedo~i figura arhan ela Mihaila, radili pomenuti darovitiji `ivopisci (sl. 35). 59 A malobrojne freske u priprati toliko su postradale da nije mogu}e odrediti ne samo da li ih je naslikao jedan zograf i da li je radio i u naosu ve} se ne daju razaznati ni osnovne osobine umetni~kog pristupa i jedino se, na osnovu obrisa figura i skromnih o~uvanih ostrvaca inkarnata, mo`e nazreti da su i one plod sledbenika klasi~nih uzora, a sude}i po velikim dimenzijama ovog zdawa, verovatno je i na wegovom ukra{avawu u~estvovao znatan broj `ivopisaca. Pripovedaju}i kako je despot Stefan osnovao ovaj manastir, Konstantin Filozof bele`i: œi svuda, dakle, sa svekolikom `urbom i najlep{im stvarima i mnogo~asnim najve{tijim radnicima, najiskusnijim `ivopiscima, ako (ih) je gde bilo, i mnogim zlatnim i cvetnim {arama (ukrasi je). Jer {iqa{e 56 OvuscenukaodelojednogodslabijihzografapomiweB. Todi}, Manastir Resava, B. Todi}, Manastir Resava, 117, pomi{qa da je to najboqi slikar, ~ija su dela ve} pomenuta, ili neki wemu srodan i kao wegova ostvarewa pomiwe slike u severnom delu hrama, parabole, svete ratnike, mu~enike na stupcima, mo`da i parabole u ju`noj pevnici. V. J. \uri}, Resava (Manasija), XIII, kao dela jednog velikog zografa navodi proroke Mojsija i Danila, svete ratnike Andriju Stratilata i Teodora Tirona i Hrista iz Pri~e{}a apostola. 58 B. Todi}, Manastir Resava, , pomi{qa da je zograf ju`nog dela hrama naslikao svete ratnike, scenu Mladi Hristos u hramu, svetiteqe na ju`nom paru stubaca i figuru arhan- ela Mihaila. 59 B. Todi}, Manastir Resava, 117, kao {to smo ve} pomenuli, navodi da je ovo delo slikara ju`nog dela hrama.

14 362 Tatjana Starodubcev svuda, ~ak i na ostrva.œ 60 Na osnovu ovih re~i ima tvrdwi da su slikari Resave pristigli sa egejskih ostrva, 61 sa Krita 62 ili Mitilene, 63 da su to bili umetnici sa podru~ja Halkidike sa Svetom Gorom i Solunom 64 ili zograf Srbin sa jadranskog primorja. 65 S druge strane, prema osobinama `ivopisa, ima mi{qewa da se tu mogu prepoznati ostvarewa doma}eg majstora koji je sledio najboqe tradicije srpskog slikarstva 66 ili pak da je despot uposlio zografe umetni~kim poreklom iz Soluna, 67 odnosno da su oni pristigli iz prvog ili drugog grada Carstva. 68 Malobrojni o~uvani natpisi ne pru`aju podatke o wihovom etni~kom poreklu, ali izgled slika mo`e da uka`e na umetni~ko poreklo. Svakako da su poznavali najboqa ostvarewa svog vremena u vizantijskim velikim gradovima, naro~ito Carigradu i Solunu. Me utim, dela nastala u ovo vreme u prva dva grada Carstva jedva da su o~uvana i mo`e se samo pretpostavqati u kome se smeru kretao ukus romejskog dvora i aristokratije, 69 aitujeizgledapostojalo vi{e razli~itih pristupa estetskim merilima, me u kojima se opa`aju i oni bliski resavskom slikarstvu. 70 Verovatno je ova dru`ina bila iz Vizantije, a 60 Navedeno prema prevodu L. Mirkovi}a, v. Konstantin Filozof, Povest o despota Stefana Lazarevi}a, izd. G. Jovanovi}, Beograd 1989, S. Radoj~i}, Portreti srpskih vladara u sredwem veku, Skopqe 1934 (Beograd 1996²) L. Mirkovi}, Ikone gr~kih zografa u Jugoslaviji i u srpskim crkvama van Jugoslavije, Ikonografske studije, Novi Sad 1974, 335 (=Die Ikonen der greichischen Maler in Jugoslawien und in den serbischen Kirchen ausserhalb Jugoslawiens, Pepragmena tou Q' Dieqnouj Buzantinologikou sunedriou I, Atina 1955, ). 63 S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, S. Mandi}, œostroviœ Konstantina Filozofa, Rozeta na Resavi, Kru{evac 1986 (=^rte i reze, Beograd 1981) R. Nikoli}, Ravanica i Manasija, Beograd 1960, 13, 15; S. Tomi}, R. Nikoli}, Manasija. Istorija `ivopis, Saop{tewa VI (1964) et passim (R. Nikoli}); R. Nikoli}, Nakojato ostrva pomi{qa Konstantin Filozof kada govori o Manasiji, Saop{tewa VIII (1969) 187; isti, Dositej, kwi`evnik i zograf despota Stefana Lazarevi}a ( ) i tvorac prekrasnog i sveblagonaro~itog fresko-slikarstva Kaleni}a i Manasije, Glasnik DKS 21 (1997) 81 87, uz neobi~ne argumente i zakqu~ke. 66 M. Ka{anin, Resava despota Stefana, Zograf 3 (1969) V. J. \uri}, Solunsko poreklo, ; isti, Freske crkvice Sv. Besrebrnika, ; isti, Manasija (Resava), u: ELU 3, 392; isti, Resava (Manasija), III VI; isti, Zidno slikarstvo Moravske {kole, 20, 21; isti, La peinture murale de Resava, 278, ; isti, Vizantijske freske, ; isti, Thessalonique et la peinture serbe, 37 39; isti, Istoriografsko-memoarska bele{ka, 27 35; M. Markovi}, Sveti ratnici iz Resave. Ikonografska analiza, Manastir Resava, ; E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art of Thessaloniki, , naro~ito 95 97, S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, 190; B. Todi}, Manastir Resava, , naro~ito 120, Najre~itiji primer je dosta o{te}ena freska nad grobom G u carigradskoj Hori, koja odaje srodnost sa slikarstvom italijanske Renesanse, a datuje se u vreme neposredno pre pada Carigrada 1453, v. P. A. Underwood, The Kariye Djami, Volume 1. Historical Introduction and Description of the Mosaics and Frescoes, New York 1966, ; P. A. Underwood, The Kariye Djami, Volume 3. The Frescoes, New York 1966, Pls Re~ je o freskama u solunskim crkvama, o ~ijem slikarstvu, kao srodnom resavskom, veoma argumentovano govori V. J. \uri} (up. nap. 67, 71, 72 u ovom radu), a o kojima }e ni`e biti re-

15 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 363 sude}i po visokim dometima i velikom broju darovitih ~lanova, mogu}e da je pristigla u Srbiju iz jednog od prva dva grada Carstva. Najbli`e paralele umetni~kog izraza `ivopisaca Resave, kao {to je odavno uo~io V. J. \uri}, o~uvane su u Solunu. U crkvi Svetog Dimitirija u ovom gradu nalazi se poznata predstava svetog Dimitrija sa nekim arhijerejem koja nosi odre enu srodnost sa pojedinim likovima iz Resave 71 i pripada bliskom estetskom toku, ali je svakako nije naslikao neki od majstora koji su radili za despota Stefana. Neuporedivo zna~ajnije za razmatrawe `ivopisa zadu`bine despota Stefana jesu prili~no postradale slike u velikom solunskom hramu sada posve}enom proroku Iliji. 72 Dela tvorca scena u ju`noj pevnici crkve Svete Trojice veoma su srodna onim zografa ~ije je najznamentije delo Isceqewe mnogih u solunskoj priprati (sl ), izgleda da se isto mo`e re- }i i za ostvarewa `ivopisca svetih ratnika u Resavi i slikara svetih monaha u potrbu{ju luka ju`nog ulaza narteksa Svetog Ilije (sl ), 73 a izuzetna bliskost zapa`a se i izme u lika arhan ela Mihaila u hramu despota Stefana ~i. Za ovaj `ivopis up. Ch. Mauropoulou-Tsioumi, Hmnhmeiakh zwgrafikh sth Qessalonikh sto deutero miso tou 14ou aiwna, Eufrosunwn. Afierwma ston Manolh Catzhdakh 2, Atina 1992, 663, , pin , 370; ista, Byzantine Thessaloniki, Thessaloniki 1993, , 168; M. Panayotidi, Les tendances de la peinture de Thessalonique en comparaison avec celles de Constantinople, comme expression de la situation politico-economique des ces villes pendant le XIVe siecle, Buzantio kai Serbia kata ton ID' aiwna, Athens 1996 (=Buzantio kai Serbia) 356. Pomi{qamo da bi trebalo pomenuti i ikonu Hrista i svetog Fanurija sa `itijem, koju je uradio kritski slikar XV veka Angelos za crkvu Svetog Fanurija manastira Valsamonero (v. M. Bourboudakis, K. Gallas, K. Wessel, Byzantinisches Kreta, Munchen 1983, Abb , naro~ito Abb. 83; M. Chatzidakis, Eikonej thj krhtikhj tecnhj, Iraklion 1993, , pin. 122). Za ostale ikone koje je potpisao, a koje nemaju toliko sli~nosti sa freskama Rasave up. isto, , 481, , , pin. 119, 124, 151, 203, 204, za one koje mu se pripisuju na osnovu stila v. isto, , , 480, , , pin. 94, 95, 117, 118, 123, 157. Za mi{qewe da je to slikar Angelos Akotantos, koji se pomiwe u pisanim izvorima M. Bourboudakis, K. Gallas, K. Wessel, Byzantinisches Kreta, Za stilske srodnosti V. J. \uri}, Solunsko poreklo, ; isti, Freske crkvice Sv. Besrebrnika, 125, 128, 132; isti, Zidno slikarstvo Moravske {kole, 20, 21; isti, La peinture murale de Resava, ; isti, Vizantijske freske, 99; isti, Thessalonique et la peinture serbe, 36; isti, Istoriografsko-memoarska bele{ka, 32. Za ovu sliku koja se obi~no datuje u vreme pre godine, takozvanu fresku svetog Joasafa i svetog Grigorija Palame, u stvari, svetog Dimitrija i nekog arhijereja (za identifikaciju v. M. Markovi}, Two Notes on the Wall Paintings at the Great Lavra of St. Sabas. The Portrait of Emperor John VI Kantakouzenos and the Cycle of St. John Damascene, Zograf 25 (1996) 59, nap. 15), up. Ch. Mauropoulou-Tsioumi, Hmnhmeiakh zwgrafikh sth Qessalonikh, , pin. 370; ista, Byzantine Thessaloniki, 168; M. Panayotidi, Les tendances de la peinture de Thessalonique, Na srodnost dva slikarstva ukazao je jo{ V. J. \uri}, Solunsko poreklo, ; isti, Freske crkvice Sv. Besrebrnika, 125, 128, 129, 132; isti, Resava (Manasija), IV; isti, Zidno slikarstvo Moravske {kole, 20, 21; isti, La peinture murale de Resava, 284; isti, Vizantijske freske, 99; isti, Thessalonique et la peinture serbe, 36; isti, Istoriografsko-memoarska bele{ka, 27, 31 32; isti, L'art imperial serbe: marques du statut imperial et traits de prestige, Buzantio kai Serbia, 55, up. i B. Todi}, Manastir Resava, Za negirawe ovog mi{qewa v. S. Tomi}, R. Nikoli}, Manasija, (R. Nikoli}); G. V. Popov, Ikona Grigorià Palamá iz GMII i `ivopisâ Fessalonik pozdnevizantièskogo perioda, Iskussto zapadnoè Evropá i Vizantii, Moskva 1978, 272. Za freske crkve Svetog Ilije koje su srodne `ivopisu Resave up. Ch. Mauropoulou-Tsioumi, Hmnhmeiakh zwgrafikh sth Qessalonikh, 663, pin ; ista, Byzantine Thessaloniki, ; T. Papazotos, The Church of the Prophet Elijah, Byzantine and Post-Byzantine Thessaloniki, Thessaloniki 1997, Na osnovu zapa`awa na terenu.

16 364 Tatjana Starodubcev i jako o{te}ene figure ovog arhan ela u tremu pokraj ju`nog ulaza u pripratu crkve u gradu svetog Dimitrija. 74 Wihovasli~nostjetolikadasedoistamo`e pomi{qati da su dela istih ruku, ali pouzdaniji sud bi}e mogu}e doneti tek nakon ~i{}ewa fresaka u solunskom hramu. Me utim, problem je {to je `ivopis u ovom zdawu impresivnih dimenzija, verovatno manastirskom katolikonu, 75 veoma postradao. U samoj crkvi preostale su jedino malobrojne figure u prozorima pevnica, tipikarija i akonikona, {to je ve}inom slu~aj i sa bo~nim paraklisima, u tremu se nazire samo nekoliko veoma o{te}enih predstava svetih, a najboqe su se o~uvale freske u priprati gde se vide scene Hristovog detiwstva i javne delatnosti u vi{im delovima i likovi svetiteqa, ve}inom monaha, u dowoj zoni. 76 Po{to je tokom prohujalih vekova, kada je slu`ila kao bogomoqa islamskog kulta i bila zvana Sarajli xamija, {to zna~i xamija palate, 77 wena prvobitna posveta zaboravqena, postavqa se pitawe kome je bila posve}ena, kako bi se onda na osnovu o~uvanih pisanih izvora mo`da odgonetnulo i ko ju je i kada osnovao. Ranije se smatralo da je bila podignuta u slavu Bogorodice i da se u woj mo`e prepoznati katolikon obiteqi Nea Moni ~iji je ktitor bio Makarije Humn, 78 aunovijevremedajebilavladarskazadu`bina 79 posve}ena Hristu, 80 odnosno hram manastira Akapniu. 81 Sude}i po o~uvanim slikama u dowoj zoni fasade priprate i na wenom isto~nom zidu uz ulaz u naos, mo`e se pomi- 74 Izuzetnu srodnost ovog arhan ela sa onim iz trema solunskog hrama Svetog Ilije zapazio je ve} V. J. \uri}, Istoriografsko-memoarska bele{ka, 32. Freska nije publikovana, a wen izgled proverili smo na terenu. 75 To je hram razvijenog trikonhosnog plana sa tipikarijama, prostranom pripratom, katihumenom, tremom i dva bo~na paraklisa, up. P. Vocotopoulos, Church Architecture in Thessaloniki in the 14th Century. Remarks on the Typology, L'art de Thessalonique, , Fig 4; T. Papazotos, The Identification of the Church of "Profitis Elias" in Thessaloniki, Dumbarton Oaks Papers 45 (Washington D. C. 1991) 122, 126, Figs. 1 4;Ch. Mavropoulou-Tsioumi, Byzantine Thessaloniki, ; T. Papazotos, The Church of the Prophet Elijah, Program o~uvanog slikarstva nije objavqen, ve} je u literaturi navedeno samo u kojim delovima hrama jo{ ima ostataka fresaka i pomenuto je nekoliko predstava, ve}inom iz priprate, up. T. Papazotos, The Identification, ; Ch. Mauropoulou-Tsioumi, Hmnhmeiakh zwgrafikh sth Qessalonikh, 663; ista, Byzantine Thessaloniki, 160; T. Papazotos, The Church of the Prophet Elijah, T. Papazotos, The Identification, 121, sa starijom literaturom. 78 Za istoriju ovog manastira najjezgrovitije R. Janin, Les eglises et les monasteres des grands centres byzantins, Paris 1975, , sa izvorima i literaturom. 79 Za razmatrawe da galerije svedo~e da je to carska zadu`bina ili barem hram blisko vezan za ~lanove carske porodice T. Papazotos, The Identification, Za pretpostavku da crkvu Svetog Ilije treba posmatrati kao manastirski katolikon i carsku zadu`binu Paleologa isto, isto, isto, ; Ch. Mavropoulou-Tsioumi, Byzantine Thessaloniki, ; T. Papazotos, The Church of the Prophet Elijah, Ukoliko se prihvati da je prvobitno bio hram posve}en Hristu, postojala bi i mogu}nost da je to katolikon manastira Pantokratora ili Hrista Filantropa koji se pomiwu u pisanim izvorima s po~etka XV veka (up. R. Janin, Les eglises et les monasteres, , ) ili pak mo`da crkva nepoznate posvete Kesarovog manastira {to se navodi krajem XIV stole}a (up. R. Janin, Les eglises et les monasteres, 389), ali ove pomisli nemaju nikakve jasne osnove.

17 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 365 {qati da je ipak bila podignuta u ~ast Majke Bo`je, 82 a dimenzije i izgled same gra evine, osobito galerije, ukazuju da bi zaista mogla biti zadu`bina vladara ili nekog iz wegove porodice ili bliskog okru`ewa. Poseban problem predstavqa ~iwenica da freske solunskog hrama nisu preciznije datovane i ve}inom se wegovo oslikavawe vidi u vremenima pre prvog pada grada pod Turke 1387, obi~no izme u i godine, 83 austudijama posve}enim umetnosti u drugom gradu Carstva uop{te se ne pomiwe da je neka crkva ili pak freska nastala u periodu nakon obnove vizantijske vlasti do predaje Veneciji ili, {to je malo verovatno, do kona~nog pada u otomanske ruke godine T. Papazotos, The Identification, , pomiwe Bogorodicu Zastupnicu sa svitkom naslikanu u priprati uz ulaz u naos i pretpostavqa da je naspram we bio sveti Jovan Prete~a i u luneti Hristos kao patron hrama, potom i likove svete Ane sa malom Bogorodicom i Majke Bo`je sa malim Hristom u ni{ama trema, odnosno zapadne fasade narteksa, i nagla{ava ~iwenicu da su u priprati u vi{im registrima prikazane scene Hristovog detiwstva i javne delatnosti, te nalazi paralelu u Hori carigradskoj, za koju navodi da je posve}ena Hristu. Podse}amo da je prvobitna posveta carigradskog hrama i daqe predmet rasprave, up. R. Ousterhout, The Virgin of the Chora: An Image and Its Contexts, The Sacred Image East and West, Urbana-Chicago 1995, 96 97, smatra da je podignut u slavu Hrista i Bogorodice; N. Teteriatnikov, The Dedication of the Chora Monastery in the Time of Andronikos II Palaiologos, Byzantion LXVI/1 (Bruxelles 1996) , da je osnovan u ~ast Bogorodice Hore. Naspram Bogorodice Zastupnice sa svitkom sa re~ima molitve uvek se prikazuje Hristos kome se ona obra}a (up. I. M. \or evi}, M. Markovi}, On the Dialogue Relationship Between the Virgin and Christ in East Christian Art. Apropos of the discovery of the figures of the Virgin Mediatrix and Christ in the naos of Lesnovo, Zograf 28 ( ) 13 47), te pitawe nekada{weg lika u luneti nad ulazom u naos ostaje otvoreno. Ciklusi Hristove javne delatnosti u pripratama iz doba Paleologa o~uvali su se, osim u Hori, i u dvema crkvama u Mistri, Afendiko i Pantanasa, podignutim u slavu Bogorodice, kao i u solunskom Vlatadonu, prvobitno posve- }enom Hristu, up. S. Dufrenne, Les programmes iconographiques des eglises byzantines de Mistra, Paris 1970, 41, 42, Pls. 13, 15, Sch. IX, XVI; Ch. Mavropoulou-Tsioumi, Byzantine Thessaloniki, 167; E. Kourkoutidou-Nikolaidou, A. Tourta, Wandering in Byzantine Thessaloniki, Athens 1997, 104. Sve to, a osobito ~iwenica da su na zapadnoj fasadi uz ulaz u pripratu prikazane sveta Ana sa malom Bogorodicom i Majka Bo`ja sa malim Hristom, ukazuje da je crkva prvobitno verovatno bila posve- }ena Bogorodici. Ipak, trebalo bi iskqu~iti staru identifikaciju sa Nea Moni, jer, kako svedo~i ktitorski hipotiposis, to je bio skromniji manastir koji je trebalo da primi samo petnaestak monaha (up. T. Papazotos, The Identification, 122). U woj se mo`da mo`e prepoznati katolikon manastira Gorgoepikoos koji pomiwe ruski putopisac Igwatije iz Smolenska (B. de Khitrowo, Itineraires russes en Orient, Geneve 1889, 147; M. Laskaris, Naoi kai monai Qessalonikhj to 1405 eij to Odoiporikon toueksmolensk Ignatiou, Tomoj Kwnstantinou Armenopoulou, Thessaloniki 1952, 318, 326; R. Janin, Les eglises et les monasteres, 380), ali postoji pretpostavka da u woj treba videti hram danas posve}en Svetim apostolima (R. Janin, Les eglises et les monasteres, 380, za razli~ita ranija mi{qewa up. M. Laskaris, Naoi kai monai Qessalonikhj, ), prvobitno katolikon Bogorodi~inog manastira (S. Kisas, O vremenu nastanka fresaka u crkvi Svetih Apostola u Solunu, Zograf 7 (1977) 53, nap. 5, sa starijom literaturom). Na `alost, ni Simeon Solunski nije od ve}e pomo}i, jer poimeni~no pomiwe samo par hramova, a ni o wima ne pru`a preciznije podatke, up. D. Balfour, Politico-Historical Works of Symeon Archbishop of Thessalonica (1416/17 to 1429), Wien 1979, 23, 42, 113, Navodimo samo novije gr~ke studije, gde je navedena starija literatura, Ch. Mauropoulou-Tsioumi, Hmnhmeiakh zwgrafikh sth Qessalonikh, 663; ista, Byzantine Thessaloniki, 167; M. Panayotidi, Les tendances de la peinture de Thessalonique, 358; T. Papazotos, The Church of the Prophet Elijah, 136. Na nesigurnost ovog datovawa ukazao je B. Todi}, Manastir Resava, Za ovaj deo istorije Soluna up. I. \uri}, Sumrak Vizantije, Beograd 1984, , 255; A. Foti}, Pad Svete Gore pod vlast Osmanlija, Druga kazivawa o Svetoj Gori, Beograd 1997, 112, sa starijom literaturom.

18 366 Tatjana Starodubcev Grad svetog Dimitrija sa okolinom predstavqao je u to doba apana`ni posed mladih Paleologa. Od do jeseni godine wim je vladao car Jovan VII, a nakon wegove smrti dodeqen je mla anom sinu cara Manojla II, despotu Androniku Paleologu, koji je tu samo formalno boravio, dok je fakti~ki upravqao poverqivi Dimitrije Leontaris, sve do ranog prole}a 1415, kada je car Manojlo II predao vlast mladom i bole{qivom despotu Androniku, koji je ovaj posed dr`ao sve do 1423, kada ga je predao Mle~anima. 85 Varo{ je sve vreme nastavila svoj u`urbani `ivot va`nog trgova~kog sredi{ta, ali je dva puta, i godine, bila pod dugom i mu~nom turskom opsadom i od primorana da pla}a te`ak namet, a glad i nesigurnost nagnali su mnoge da je napuste, te je bila svedena na samo do stanovnika. 86 U tom periodu i sami vizantijski carevi vi{e su puta boravili u gradu svetog Dimitrija. Manojlo II je tu bio ubrzo nakon smrti sinovca Jovana VII u jesen i potom tokom jeseni i zime kako bi li~no prisustvovao prelasku fakti~ke uprave nad gradom sa Dimitrija Leontarisa na despota Andronika, a mladi car Jovan VIII jesen i zimu proveo je u drugom gradu Carstva da bi pregovarao sa sultanom Mehmedom I. 87 I nosioci vlasti u ovom apana`nom posedu i romejski vasilevsi {to su dolazili u grad svetog Dimitrija brinuli su o odnosima sa crkvom i mona{tvom i darivali svetogorske i solunske manastire, 88 ali nema nikakvih podataka i da su podigli neki hram u samoj varo{i. Ipak, ne bi trebalo iskqu~iti da je crkva danas posve}ena proroku Iliji bila sagra ena u to doba kao zadu`bina ~lanova porodice Paleolog ili wima bliskih dostojanstvenika. Ubrzo po turskom osvajawu Soluna pretvorena je u xamiju, 89 a kako je, izgleda, bila podignuta tokom posledwih decenija slobode, malo je nade da }e u poznim vizantijskim pisanim izvorima biti prona en kakav podatak o woj. Sude}i po politi~kim i ekonomskim okolnostima i, naravno, izgledu slika u hramu Svetog Ilije i wihovoj sli~nosti sa onima iz Resave, moglo bi se pomi{qati da su one ura ene upravo u vremenima nakon godine i pre opsade ili mo`da pred 1416, 90 a ne treba iskqu~iti pretpostavku da su barem neki od `ivopisaca, ukoliko ne i gotovo svi ~lanovi ove velike zografske tajfe, u to te{ko doba oti{li na sever da bi oslikali zadu`binu despota Stefana. 85 B. Ferjan~i}, Despot Andronik Paleolog u Solunu, Zbornik Filozofskog fakulteta X 1 (Beograd 1968) ; I. \uri}, Sumrak Vizantije, , , , 144, , ; S. Me{anovi}, JovanVII Paleolog, Beograd 1996, I. \uri}, Sumrak Vizantije, 165, , ; V. Dimitriades, Byzantine and Ottoman Thessaloniki, Byzantinische Forschungen XVI (Amsterdam 1991) I. \uri}, Sumrak Vizantije, , 188, 189, Up. isto, 145, 189; S. Me{anovi}, JovanVII Paleolog, T. Papazotos, The Church of the Prophet Elijah, Da je hram bio zidan u doba oskudice ukazivala bi ~iwenica da je umesto maltera kori- {}eno blato i on bi se uru{io da ga Turci nisu oja~ali sna`nim spoqnim podupira~ima, up. T. Papazotos, The Identification, 127.

19 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 367 U solunskom hramu od `ivopisa naosa skoro da ni{ta nije preostalo, a u resavskom je gotovo potpuno postradao onaj u priprati. Obe crkve su izuzetnih dimenzija i na wihovom ukra{avawu morao je u~estvovati znatan broj zografa. Sude}i po preostalim slikama, ima dosta osnova da se pretpostavi da su dva hrama `ivopisali ~lanovi iste tajfe i da su verovatno najpre radili u drugom gradu Carstva, a potom u srpskoj Despotovini. 91 Na `alost, mnogi se problemi ispre~uju u poku{aju da se odgonetne koliko je ta dru`ina imala ~lanova i da li su svi oni krenuli iz osiroma{ene varo{i u jo{ uvek materijalno mo}nu dr`avu despota Stefana Lazarevi}a. *** Vladari iz ku}e Lazarevi}a gledali su da wihove grobne crkve, kako i prili~i zadu`binama suverena, ukrase slikari koji su pripradali dru{tvu najdarovitijih i najobrazovanijih u svom vremenu, ~ija se ostvarewa mogu porediti sa onima uglednih radionica prva dva grada Carstva. 92 Knez Lazar je pozvao zografe koji su, sude}i po o~uvanim delima, radili za crkvene krugove i visoke dr`avne dostojanstvenike romejskog Carstva, a despot Stefan talentovane `ivopisce {to su poznavali najnovije domete toga doba u vizantijskim velikim gradovima, naro~ito Solunu, a koja su odgovarala ukusu romejskog dvo- 91 Nema o~uvanih pisanih izvora koji bi svedo~ili o vezama despota Stefana sa Solunom. Stoga podse}amo da je wegov naslednik \ura Brankovi}, sklawaju}i se pred gnevom turskog princa Muse, uspeo da se iskrade iz opsednute Selimvrije i zahvaquju}i pomo}i vizantijskog cara Manojla II Paleologa u prole}e stigne u Solun, gde je boravio do jeseni, kada mu je po- {lo za rukom da se domogne Srbije. Mogu}e da je tada upoznao svoju budu}u suprugu Irinu iz solunske grane porodice Kantakuzina, rodbinski povezane sa carskom ku}om Paleologa. Brak je ugovoren verovatno nakon \ur evog izmirewa sa ujakom Stefanom, koji je, sude}i po dubrova~kim izvorima, prisustvovao wegovoj svadbi proslavqenoj 26. decembra 1414, up. M. Spremi}, Despot \ura Brankovi} i wegovo doba, Beograd 1994, 59 61, Ne treba iskqu~iti da se preko \ur eve tazbine despot Stefan upoznao sa radom ove zografske tajfe, te da ih je pozvao da oslikaju wegovu zadu`binu. 92 Na`alost, od `ivopisa ovih vremena u prestonici gotovo ni{ta nije preostalo. O estetskim zahtevima sredine svedo~e samo malobrojni fragmenti, kao {to je lik jednog svetiteqa u Bogorodi~inoj crkvi na jednom od Prin~evskih ostrva na Bosforu, na ostrvu Halki, koji se razli~ito datuje (fresku je objavio u italijanskom izdawu svog kapitalnog dela V. N. Lazarev, Storia della pittura bizantina, Torino 1967, 373, t. 518, koji wen nastanak vidi u godinama izme u i i, ~ini nam se, s puno prava, uo~ava srodnost tretmana sa likovima iz Calenxihe, za istorijat hrama v. i R. Janin, Les eglises et les monasteres, 73 74, 75 76, datuje u vreme cara Jovana V Paleologa ( ) ili Jovana VIII Paleologa ( )). O tokovima u slikarstvu u Carigradu upu}uju samo dela koja su uradili u udaqenim krajevima prestoni~ki majstori kao {to su Teofan Grk i Kir Manojlo Evgenik (D. Tasi}, Spomenici carigradskog slikarstva u posledwem veku samostalosti, Moravska {kola, 13 18, naro~ito 15; H. Belting, Le peintre Manuel Eugenikos de Constantinople, en Georgie, CA 28 (1979) ; D. Mouriki, The Formative Role of Byzantine Art on the Artistic Style of the Cultural Neighbors of Byzantium, Jahrbuch der Osterreichischen Byzantinistik 31/2, Wien 1981, ; G. I. Vzdornov, Feofan Grek, Moskva 1983, passim; I. Lordkipanidze, Rospisâ v Calend`iha, Tbilisi 1992, passim; R. Cormack, O kallitecnhj sthn Kwnstantinoupolh: ariqmoi, koinwnikh qesh, zhthmata apodoshj, To portraito, 67 71). Podse}amo i na ve} navedenu pozniju fresku nad grobom G u carigradskoj Hori (P. A. Underwood, The Kariye Djami 1, ; P. A. Underwood, The Kariye Djami 3, Pls ).

20 368 Tatjana Starodubcev ra i aristokratije. S druge strane, supruga vladara, knegiwa Milica, za `ivopisawe kupole svoje zadu`bine na{la je zografa daleko skromnijih sposobnosti od onih koje je uposlio wen suprug. A kasnije, nakon smrti ktitorke, o ukra{avawu ovoga hrama i wegove priprate pretpostavqamo da se brinuo wen sin despot Stefan i pozvao dru`inu sa Grkom Makarijem na ~elu u kojoj su radili majstori koji nisu imali onog dara i obrazovawa kakvo su posedovali zografi {to su oslikali zadu`bine kneza i despota. Vladari oslabqene dr`ave koja je predstavqala samo deo nekada{weg prostranog Carstva nisu bili u mogu}nosti da podi`u i ukra{avaju mnogobrojne hramove, a samo za `ivopisawe onih koje su namenili za svoje grobnice, verovatno i za pridvorne crkve u prestonicama, pozivali su najvi enije umetnike toga doba. Ne mo`e se ni naslutiti da je postojala zografska radionica koja je radila za suverena, neka poput dru`ine solunskih slikara Mihaila i Evtihija, odnosno Mihaila Evtihijevog, koja je gotovo redovno ukra{avala zadu`bine kraqa Milutina. 93 U vreme Lazarevi}a romejski `ivopisci iz presti`nih ateqea bivali bi pozivani da oslikaju jednu crkvu ili samo wen deo zadr`avaju}i se u srpskim predelima tek toliko da zavr{e ugovorene obaveze. 94 Zografi su kao i svi ostali majstori tragali za poslom i odlazili kada bi ga dovr{ili ili po{to bi se okon~ali topli letwi dani. Zato se doga alo da prilikom ukra{avawa crkve jednu skupinu `ivopisaca zameni druga 95 ili da oslikavawe velikih hramova potraje vi{e godina, odnosno toplih sezona, 96 ali znatan broj dru`ina {to su radile jedna nakon druge, kao {to je slu~aj u Ravanici, nije uobi~ajen, a te prekide mogli su da nametnu doga aji kakvih je `ivot pun i koji se ne bele`e u hronikama. Verovatno su razlozi za smewivawe zografskih tajfi u Ravanici i Qubostiwi bili razli~iti. Prvobitni `ivopis u zadu`bini knegiwe Milice tokom kasnijeg oslikavawa bio je obijen dletima, premalterisan i nad wim su izra ene nove freske. I u Ravanici je prvo bila ukra{ena samo kupola, ali ove slike, iako slabijih estetskih vrednosti od potowih, nisu docnije prekrivene mla im slojem `ivopisa. Za smenu druge i tre}e tajfe u ovom hramu mo`e se jedino pretpostaviti da je rezultat ugovora izme u ktitora i `ivopisaca koji su u jednoj sezoni uradili slike do iste visine u celoj crkvi, te ih je verovatno odmah slede}eg prole}a zamenila ona koja je zavr{ila ukra{avawe ovog zdawa. Slikari Ravanice, Qubostiwe i Resave za sobom nisu ostavili podatke koji bi o wima ne{to vi{e rekli, te se o ovim zografima jedino mo`e pone{to naslutiti. Tajfe {to su radile ranije u katolikonu svetogorskog manastira 93 Za najnovija saznawa o ovim slikarima M. Markovi}, Umetni~ka delatnost Mihaila i Evtihija. Sada{wa znawa, sporna pitawa i pravci budu}ih istra`ivawa, ZNM XVII/2 (2004) , gde je navedena starija literatura. 94 O uslovima rada i ugovorima izme u slikara i poru~ilaca v. S. Kalopissi-Verti, Painters, 150; ista, Oi zwgrafoi, Up. V. J. \uri}, Vizantijske freske, passim. 96 G. Suboti}, Prilog hronologiji de~anskog zidnog slikarstva, ZRVI 20 (1981)

21 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 369 Pantokratora i u crkvi Hrista Premudrosti u Vodenu i docnije u Ravanici, sude}i po o~uvanom `ivopisu nastalom u dr`avi kneza Lazara, izgleda da se nisu zadr`avale, ve} su se ili vratile u Makedoniju ili nastavile potragu za poslom u nekim daqim krajevima. Zografi koji su ukrasili solunsku crkvu danas posve}enu proroku Iliji verovatno su oslikali Resavu, a {ta se s wima desilo po{to je osiroma{eni grad svetog Dimitrija do{ao u mleta~ke i kasnije i u turske ruke ne mo`e se ni naga ati. Mogu}e je da su o~uvana i druga dela koja su neki od `ivopisaca ovih tajfi uradili, ali da su oni vremenom toliko izmenili svoj izraz da je te{ko prepoznati wihov umetni~ki rukopis, a mo`da se neka wihova ostvarewa jo{ uvek nalaze skrivena pod slojevima mla ih slika. Klasi~no nasle e o~uvano u visokim krugovima u~enih Romeja, osobito oko dvora i aristokratije, stole}ima negovano i razvijano u skladu sa merilima epohe i zahtevima i potrebama crkve, bilo je neprestano prisutno i do`ivqavalo organske promene unutar `ivog bi}a vizantijske estetike. Dela nastala u najve}im romejskim gradovima na Balkanu koji su jo{ uvek posedovali izvesna bogatstva svedo~e da se, uprkos te{kim vremenima politi~ke nesigurnosti, negovala ugla ena rafinovana umetnost kao potpuna suprotnost mra~noj realnosti `ivota ispuwenoj stalnim opasnostima, kao beg iz tmurne svakodnevice u uzvi{eni ulep{ani svet, a upravo su ti tokovi {to su sledili klasicisti~ki pravac bili duboko ceweni na dvoru Lazarevi}a. Druga~ije je bilo u drugom delu nekada prostranog srpskog Carstva, u obli`woj dr`avi sinova kraqa Vuka{ina, svedenoj na uzani pojas oko Prilepa, gde su za ~lanove vladarske porodice radili zografi razli~itog temperamenta i estetskih shvatawa. Kraq Marko je 1376/7. za oslikavawe zadu`bine svoga oca, crkve Svetog Dimitrija u Su{ici, ju`no od Skopqa koje vi{e nije bilo u wegovim rukama, uposlio ohridske `ivopisce nemirnog umetni~kog temperamenta, izuzetno ekspresivnog manira i antiklasi~nog tretmana. 97 Wegov brat Andreja{ je 1388/9. za ukra{avawe crkve Svetog Andrije na reci Treski pozvao mitropolita Jovana zografa, sledbenika klasi~nih uzora, {kolovanog verovatno u nekoj presti`noj radionici velikih romejskih gradova, i wegovog saradnika monaha Grigorija. 98 Slikari druge i tre}e tajfe u Ravanici i oni {to su ukrasili Resavu svakako su u~ili u nekom od znamenitih ateqea. Zavr{iv{i zanat, oni su sa sobom poneli i brojne priru~ne bele`nice u kojima su se nalazili crte`i scena 97 V. J. \uri}, Markov manastir Ohrid, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 8 (Novi Sad 1972) ; S. Gabeli}, Jedna lokalna slikarska radionica iz sredine XIV veka. De~ani Lesnovo Markov manastir ^elopek, izd. V. J. \uri}, De~ani i vizantijska umetnost sredinom XIV veka. Me unarodni nau~ni skup povodom 650 godina manastira De~ana, Septembar 1985, Beograd 1989, , up. i L. Tati}, Markov manastir, Novi Sad 1925, 31 76, naro~ito (L. Mirkovi}). Za datovawe ovog `ivopisa C. Grozdanov, G. Suboti}, Crkva svetog \or a u Re~ici kod Ohrida, Zograf 12 (1981) 73, nap. 75, sl V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, 37 40; S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, ; V. J. \uri}, Radionica mitropolita Jovana zografa, 18 33; P. Miqkovi}-Pepek, Oslikarima mitropolitu Jovanu i jeromonahu Makariju, ; G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola, 43 47; J. Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreas an der Treska, Wien 1997,

22 370 Tatjana Starodubcev i predstava svetiteqa kakve su koristili i stariji zografi koji su radili za ugledne ktitore u Romejskom carstvu. Pojedina~no navo ewe svake od takvih slika zahtevalo bi posebnu studiju, te bi vaqalo barem pomenuti da su u Ravanici mnoge od scena prikazane po uzoru na ranije slike nastale tokom XIV stole}a: Bo`i}na stihira, izgleda, prema uni{tenoj predstavi u crkvi Nea Perivleptos carigradske obiteqi Harsijanita, 99 brojne epizode ciklusa Hristove javne delatnosti ponovile su nacrte mozaika spoqne priprate manastira Hore u istom gradu, slika Ulaska u Jerusalim obrasce jednake onima koje su imali slikari Bogorodi~inog hrama Afendiko u Mistri, 100 a sveti ratnici su poput onih u crkvi Bogorodice Teoskepastos u Trapezuntu. 101 Slikari Resave su za neke od scena ciklusa Hristovog detiwstva koristili skice kakve i carigradski mozai~ari {to su ukrasili spoqnu pripratu Hore, 102 azaprikazivawe svetih ratnika iste kao i zografi {to su za despota Ugqe{u pred Mari~ku bitku `ivopisali paraklis Svetih Besrebrnika u Vatopedu. 103 Majstori koji su ukra{avali ove crkve nisu samo me usobno udaqeni vremenom u kome su `iveli ve} se i na~in na koji su crte`e preto~ili u slike razlikuje koliko i izbor epizoda za koje }e prihvatiti nacrte kori{}ene u Hori ili pak u nekom drugom hramu, te se ne mo`e pomi{qati da su u~ili u istoj radionici odakle bi preuzeli skice niti da su mla i bili u~enici onih {to su pre wih radili. Na~in na koji su bile ustrojene zografske tajfe i putevi kojima su se prenosili priru~nici sa nacrtima skoro da su potpuno nepoznati. Te sveske ipak nisu mogle biti tako qubomorno ~uvane, a slike u slavnim hramovima, naro~ito `ari{tima kulta, imale su vrednost uzora, te su na wihovo podobije ra ene nove {irom isto~nohri{}anskog sveta. Nacrti presti`nih radionica bili su dostupni mnogim zografima razli~itog ume}a, a 99 T. Starodubcev, Sticheron What shall we offer you, Christ. A description and a painting, Cahiers balkaniques 31 (Paris 2000) Za spoqnu pripratu Hore, up. P. A. Underwood, The Kariye Djami 2, The Mosaics, New York 1966, Pls , , 127, 129, 139, za sliku u hramu Afendiko u Mistri i jednakom obrascu kori{}enom kasnije i prilikom ukra{avawa Bogorodi~ine crkve Pantanase u istom gradu, up. D. Mouriki, The Wall Paintings of the Pantanassa at Mistra: Models of a Painters' Workshop in the Fifteenth Century, ed. S. ]ur~i}, D. Mouriki, The Twilight of Byzantium. Aspects of Cultural and Religious History in the Late Byzantine Empire, Papers from the Colloquium Held at Princeton University 8 9 May 1989, Princeton, New Jersey 1991, 221, 230, Figs. 16, Up. G. Millet, D. Talbot-Rice, Byzantine Painting in Trebizond, London 1936, 40, 120, Pl. XVII, fotografija nije dovoqno o{tra, freske nisu o~i{}ene, a danas su pod debelim slojem ~a- i i nisu dostupne, jer se crkva nalazi u okviru lokalne de~je bolnice, v. A. Bryer, D. Winfield, The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Dumbarton Oaks Studies 20 (Washington D. C. 1985) Up. P. A. Underwood, The Kariye Djami 2, Pls ; D. Simi}-Lazar, Observations sur le rapport entre les decors de Kaleni}, de Kahrie DjamietdeCurteadeArgeô, CA 34 (1986) 147; ista, Kaleni}. Slikarstvo, istorija, Kragujevac 2000, V. J. \uri}, Freske crkvice Sv. Besrebrnika, , za do sada o~i{}ene delove fresaka u vatopedskom paraklisu E. N. Tsigaridas, Ta yhfidwtakaioibuzantinej toicografiej, Iera Megisth monh Batopaidiou, Paradosh istoria tecnh, tomoj A', Agion Oros 1996, , pin. 71, 74, , up. i E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art of Thessaloniki, Podse}amo da je arhan eo Mihailo naslikan po istom predlo{ku kao onaj uz ju`ni ulaz u pripratu crkve Svetog Ilije u Solunu.

23 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 371 figure ili scene prikazane na osnovu jednakog obrasca u vremenom i mestom udaqenim hramovima ukazuju da su se skice precrtavale i razmewivale i bile lako dostupne ne samo `ivopiscima {kolovanim u vi enim radionicama ve} i skromnim zanatlijama. Posredna saznawa o slikarskim priru~nicima, preno- {ewu i, izgleda, `ivoj razmeni skica, otkrivaju da su majstori iz razli~itih sredina, nejednakog obrazovawa i dara, koristili brojne iste nacrte do kojih su dolazili na samo wima znane na~ine, te da upotreba odre enih obrazaca ne pru`a osnove za razmatrawe porekla i mesta {kolovawa wihovih vlasnika. Ina~e, malobrojni su oni `ivopisci koji su delali u dr`avi Lazarevi}a ~ija su imena poznata. Na ukra{avawu crkve u Rudenici, negde 1402/3, bio je uposlen zograf Teodor, sude}i po jeziku i pismu wegovog potpisa doma}i slikar, a prema imenu verovatno monah. 104 Radili su u to vreme i `ivopisci koji su bili laici i `iveli u bogatim gradovima, kao {to je slikar Milo{ iz Novog Brda, zabele`en u jednom dubrova~kom dokumentu od 11. oktobra godine. 105 Zograf Radoslav, predvodnik dru`ine koja je mo`da tako e delala u nekoj od varo{i, potpisao se ispod minijature jevan eliste Jovana u jevan equ duhovnika Visariona koje je prepisivao jeromonah Teodor, poznat kao Inok iz Dal{e, i dovr{io ga verovatno godine. 106 Na osnovu wegovog li~nog umetni~kog izraza, postoji mi{qewe, zasnovano na veoma sna`nim argumentima, da je Radoslav bio glava tajfe koja je negde po~etkom tre}e decenije XV veka oslikala hram manastira Kaleni}a. 107 Ktitor ove obiteqi, protovestijar Bogdan, pozvao je ~lanove te izuzetno darovite i obrazovane doma}e zografske dru`ine, a i ulomci fresaka prona eni u {utu u manastiru Melentiji ukazuju da su i na ukra{avawu ove crkve, mo`da zadu`bine wegovog savremenika ~el- 104 Up. M. Valtrovi}, Rudenica, Srpske ilustrovane novine br. 4, Novi Sad 1881, 51; Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, III, Beograd 1905 (1984²) 228, br. 5970; Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, VI, Sremski Karlovci 1926 (Beograd 1988²) 55, br. 9714; L. Mirkovi}, Rudenica, PKJIF 11 (1931) 91 i sl. 2 i ka slici 2; S. Radoj~i}, Majstori, sl. 31, up. i S. Kalopissi-Verti, Painters, 150; ista, Oi zwgrafoi, 140. Za datovawe `ivopisa u Rudenici D. Vojvodi}, Vladarski portreti srpskih despota, Manastir Resava, D. Kova~evi}-Koji}, Dru{tvena struktura rudarskih gradova, izd. J. Kali}, M. ^olovi}, Socijalna struktura srpskih gradskih naseqa (XII XVIII vek), Smederevo Beograd 1992, Za osnovne podatke o ovom rukopisu v. S. Radoj~i}, Stare srpske minijature, Beograd 1950, 37 38; V. J. \uri}, Slikar Radoslav i freske Kaleni}a, Zograf 2 (1967) 22 23; J. Maksimovi}, Srpske sredwovekovne minijature, Beograd 1983, Za zapis Inoka iz Dal{e v. Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, I, Beograd 1902 (19822) 78 84, br O nedavno otkrivenom potpisu ovog monaha koji se zvao Teodor, Q. Vasiqev, KojeInokizDal{e, hilandarski pisar prve polovine XV veka, izd. V. Kora}, Osam vekova Hilandara. Istorija, duhovni `ivot, kwi`evnost, umetnost i arhitektura, Oktobar 1994, Beograd 2000, Za potpis slikara Radoslava V. J. \uri}, Slikar Radoslav i freske Kaleni}a, 22, sl. 4, up. i Q. Stojanovi}, Zapisi i natpisi, I, 84, br. 251; J. Maksimovi}, Srpske sredwovekovne minijature, Do takvog zakqu~ka minucioznom analizom do{ao je V. J. \uri}, Slikar Radoslav i freske Kaleni}a, 22 29, up. isti, Zidno slikarstvo Moravske {kole, 26 27; isti, Vizantijske freske, 104 i nap. 137; isti, Kaleni}, LEJ 2, 4, {to su prihvatili docniji istra`iva~i. Za nova saznawa o ktitoru Kaleni}a v. S. M. ]irkovi}, O ktitoru Kaleni}a, Zograf 24 (1995)

24 372 Tatjana Starodubcev nika Radi~a, 108 u~estvovali slikari estetskih merila srodnih onima `ivopisaca Resave. 109 Ovi skromni i malobrojni podaci svedo~e da je u Srbiji toga vremena bilo zografskih radionica razli~itih dometa, pa i onih koje su dostigle takvu ve{tinu da bi se wihova dela mogla porediti sa najboqim ostvarewima wihovih savremenika iz presti`nih romejskih ateqea. Bilo je me u wima i mona- {kih dru`ina i laika ponekad nastawenih u rudarskim i trgova~kim sredi- {tima koja su prerastala u velike gradove. Svakako se jednom od najznamenitijih tajfi mo`e smatrati ona slikara Radoslava, dok o zografima koji su oslikali Melentiju nema nikakvih podataka, ali wihova dela jasno svedo~e da su u Srbiji toga doba radili daroviti i obrazovani `ivopisci. Za{to su onda za ukra{avawe svojih najznamenitijih zadu`bina Lazarevi}i pozivali slikare Grke? U doba kneza Lazara u ovim severnim delovima nekada{we prostrane dr`ave nije bilo tradicije, ni umetni~ke, izgleda ~ak ni ktitorske. On je morao odnekud da pozove zografe, te su ih verovatno wegovi savetnici potra`ili u podru~jima sa kojima su imali stalnih i neposrednih dodira i gde je bilo vi enih slikara {kolovanih u uglednim ateqeima. I wegova supruga je pozvala `ivopisca Grka, ali daleko skromnijih mogu}nosti, mo`da na podsticaj nekog od duhovnika koji su pristizali sa Svete Gore. Ova dela izgleda da nisu zadovoqila istan~ani ukus despota Stefana jer je tra`io da se ona prekriju novim slikama koje su opet radili Grci, sa jerejem Makarijem na ~elu, ali ni one nisu pripadale umetnosti visokih zahteva koja odzvawa sa zidova wegove zadu`bine, ~ak se ne bi moglo tvrditi da su mnogo vi{ih dometa od `ivopisa skupine zografa Teodora {to je radila u Rudenici. S druge strane, izuzetno daroviti doma}i slikari hrama protovestijara Bogdana nisu bili pozvani da ukrase zadu`binu svoga vladara, ve} je despot Stefan potra- `io gr~ke zografe koji su svakako radili za ktitore iz vi enih romejskih porodica, ako ne i za same Paleologe. 108 Selo Melentija na Rasini pomiwe se kao ba{tina ~elnika Radi~a u poveqi iz 1429/30. kojom mu despot \ura Brankovi} potvr uje ba{tine koje je imao za vlade despota Stefana, up. St. Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dr`ava sredwega veka, Beograd 1912, 336. Za pretpostavku da je crkva Radi~eva zadu`bina, A. Deroko, I. Zdravkovi}, Stare crkve kod Lepenca, Melentije i Stala}a, Starinar I (1950) 224; A. Deroko, Monumentalna i dekorativna arhitektura u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 1953, 216; G. Tomi}, CrkvaSv.StevanauMilentiji, Arheolo{ki pregled (=AP) 2 (Beograd 1960) ; ista, Milentija, ELU 3, 467. Za dosada{wa istra`ivawa najstarije istorije manastira v. N. Katani}, Dekorativna kamena plastika moravske {kole, Beograd 1988, Za ove ulomke fresaka v. G. Tomi}, Crkva Sv. Stevana u Milentiji, 168; ista, Milentija manastirski kompleks, AP 6 (1964) ; ista, Milentija, 467; D. Milo{evi}, Moravska Srbija qudi i dela, 35, sl. 2 3; G. Tomi}, Jedna varijanta u okviru moravske {kole, Moravska {kola, 250; ista, Milentija, op{tina Kraqevo utvr eni manastirski kompleks AP 18 (1976) 141, 142; ista, Milentija, LEJ 2, 332. U Narodnom muzeju u Beogradu ~uva se sedam ve}ih i pet malih fragmenata zidnih slika. Na dva, jednom sa gorwim delom lica svetiteqa (br. 5297) i drugom sa likom Bogorodice (br. 5685), mo`e se razaznati tretman koji podse}a na poneke slike u Resavi, prvi ima srodnosti sa pojedinim od likova u severnoj pevnici, drugi sa nekima iz Uspewa, ali se ne mo`e tvrditi da su dela `ivopisaca koji su radili za despota Stefana.

25 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 373 Ukoliko su `ivopisci koje su pozivali Lazarevi}i ve}inom bili iz radionica grada svetog Dimitrija, onda bi se i wihovo u~e{}e na ukra{avawu zadu`bina srpskih vladara moglo posmatrati i kao neka vrsta ogledala stawa u Solunu i wegovoj okolini. U te{ka vremena pred prvo osvajawe grada 1387, kada su turske ~ete neprestano pretile tim krajevima, 110 slikari koji su ulazili u red darovitijih i obrazovanijih u svom vremenu dolazili su u dolinu Morave da rade za kneza Lazara. Nakon 1403, kada je drugi grad Carstva vra}en Romejima, svakako je varo{ obuzeo talas novog poleta i nade, te su podizani i oslikavani novi hramovi i obnavqani i opravqani oni koje su Turci, po obi~aju, u me uvremenu prilagodili svojim verskim potrebama i koristili kao xamije, 111 a tada su na sever Balkana odlazili `ivopisci skromnijih mogu}nosti i znawa. Upravo u doba novih kriza, kada su zidine grada svetog Dimitrija opsedali turski odredi, kada se nisu podizala i ukra{avala ki}ena zdawa, ve} sve ulagalo u odbranu a oni koji su mogli napu{tali osiroma{enu varo{, najdarovitiji zografi ponovo su po~eli da odlaze u dr`avu Lazarevi}a. Ostvarewa slikara koji su radili za Lazarevi}e treba posmatrati u okviru {ireg balkanskog i isto~nohri{}anskog pejza`a od koga su danas preostali jedino neznatni fragmenti kojima se, uz veliku opreznost, mo`e sklopiti samo nepotpuna slika o raznorodnim estetskim tokovima i zahtevima epohe. Sku~ena srpska dr`ava bila je u to vreme prividno udaqena od pretwe s jugoistoka i predstavqala je jednu od malobrojnih o~uvanih hri{}anskih celina na Balkanu koje su postepeno potpadale pod vlast Turaka. Ipak, u tim ostrvcima slobode i daqe su podizani i ukra{avani hramovi, neretko skromnih razmera i umetni~kih dometa, ali ponekad prili~nih dimenzija i visokih estetskih zahteva, kao {to upravo svedo~e zadu`bine vladara iz dinastije Lazarevi}a. 110 O te{kom stawu u Solunu i okolini u godinama koje su prethodile i o prvom padu grada pod tursku vlast R. Radi}, Vreme Jovana V Paleologa ( ), Beograd 1993, , Podatke o hramovima koji su tokom prve vladavine Osmanlija bili kori{}eni kao xamije donosi Simeon Solunski, ali je wegovo izlagawe prili~no uop{teno i broj hramova, izgleda, preuveli~an, a da su ubrzo po oslobo ewu grada vra}eni u kult svedo~e bele{ke Igwatija iz Smolenska, koji je varo{ posetio godine, up. D. Balfour, Politico-Historical Works, 42, 113,

26 374 Tatjana Starodubcev Tatjana Starodubcev PAINTERS OF THE ENDOWMENTS OF THE LAZAREVI] DYNASTY Churches erected after the death of the last emperor of the Nemanji} dynasty raise the question of the identity of the painters who worked for the rulers in the north of the formerly vast state territory, namely in Ravanica, established by Prince Lazar, in Ljubostinja, the memorial of Princess Milica, and in Resava, raised by Despot Stefan. The Ascension Church in Ravanica was adorned with paintings on three occasions, the decoration being finally completed between 1384 and The dome was decorated by a painter of modest talents, possibly a local craftsman (fig. 1). In the second group were masters with apprentices educated in workshops in which the adherence to the classicist ideal was demanded. The artistic treatment of three of them is recognizable in the Church of Christ-Sophia, called Old Metropolis, in Voden, today Edessa, painted between 1375 and 1385 (figs. 2 3, 4 5, 6 7). The third group comprised only two artists, both of them trained in the workshops that cherished the classical heritage, who seem to have taken part in the decoration of the catholicon of the Monastery of Pantocrator on the Mount Athos, painted between (figs. 9 10, 11 12). Judging by the few remaining frescoes in the narthex, it was embellished by two painters who had a propensity to a somewhat pronounced expressivity (figs ); it is possible that they joined the guild after the completion of the work in Pantocrator Monastery. The Dormition Church in Ljubostinja was not adorned by one single group of painters, either. The dome and pendentives of the naos were decorated first, in the eve of the Battle of Kosovo (1389), whereas the paintings of the church and the narthex date from the time after the death of the founder, probably between 1406 and For the embellishment of the dome of her church, Princess Milica engaged a moderately gifted painter (fig. 16) who wrote a few inscriptions in Greek; this may be interpreted as an indication of his Byzantine origin. His work was interrupted and his paintings were plastered over, and another group of painters created new frescoes on this new layer. The few preserved paintings allow only for a partial identification of the artistic hands of different painters. It may be assumed with some probability that one whose works are preserved in the southern choir and in the lower zone of the naos decorated the whole church with a colleague of his (figs ). The remaining frescoes in the lower registers of the narthex do not display any major divergences which would point to different hands. They were probably made by the painter Macarios, who signed his name in the narthex above the lunette of the door leading into the naos (figs ). This painter is usually identified with the homonymous monk, brother of the Metropolitan John, painter from Zrze. Comparing the frescoes of Ljubostinja with the works of the hieromonk Macarios (figs ), as well as the letters in their inscriptions (fig. 25), significant differences come to the fore. Besides, the painter of Zrze signed his name in Serbian Church Slavonic, the painter of Ljubostinja in Greek (fig. 26), and their titles are not identical, either, the

27 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 375 former being a hieromonk, the latter a priest. Therefore it can be assumed that Ljubostinja was decorated by a group of painters lead by the Greek priest Macarios. The Church of the Holy Trinity in Resava was adorned before its consecration on the Pentecost of It was decorated by a group of painters who adjusted their artistic treatments to one another and worked together and simultaneously all the time, starting from the dome, so only those whose works can be easily distinguished are mentioned here. The artistic hands of the most talented painter (fig. 27) and of the least talented one (fig. 28) are easily recognizable. Two other painters of the naos also belong to the gifted and well educated masters (figs. 29, 31). The apse of the altar was decorated by two mediocre artists (figs. 33, 34), the pillars by a number of painters who left it for the more experienced ones to paint some of the figures in lower registers (fig. 35). The few preserved frescoes in the narthex are so damaged that even their basic characteristics cannot be determined. The closest parallels to the artistic treatment of the painters of Resava can be seen on the severely damaged frescoes of the Thessaloniki church now dedicated to the Prophet Elijah (figs , 31 32), which have not been precisely dated yet. This church may have been erected by one of the members of the Palaeologi family or someone from their close circle after 1403 and before either the 1412 or the 1416 siege of Thessaloniki. It is probable that at least some of the painters, if not all the members of the guild, decorated Despot Stefan's church. The members of the Lazarevi} dynasty attached great importance to their sepulchral churches being decorated by the artists who belonged to the circles of the most gifted and best educated painters of their time. The rulers of the weakened state could not erect and decorate numerous endowments, so that it is only for those intended to be their mausolea, probably also for the court churches in the capitals, that they hired the most eminent artists of that time, mostly from Byzantium, probably from the workshops of the town of St. Demetrius and its surroundings.

28 376 Tatjana Starodubcev Sl. 1. Ravanica, kupola, prorok David, foto RZZSK

29 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 377 Sl. 2. Ravanica, naos, pravednik, foto RZZSK Sl. 3. Voden, Stara mitropolija, pravednik, foto prema E. N. Tsigaridas-y Sl. 4. Ravanica, naos, Hristos iz Isceqewa slepog, foto RZZSK Sl. 5. Voden, Stara mitropolija, sveti Silvestar, foto prema E. N. Tsigaridas-y

30 378 Tatjana Starodubcev Sl. 6. Ravanica, naos, jevan elist Marko, foto RZZSK Sl. 7. Voden, Stara mitropolija, jevan elist Matej, foto prema E. N. Sl. 8. Ravanica, naos, konha apside, foto RZZSK

31 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 379 Sl. 9. Ravanica, naos, sveti Aftonom, foto RZZSK Sl. 10. Manastir Pantokrator, katolikon, sveti Atanasije Atonski, foto prema E. N. Tsigaridas-y

32 380 Tatjana Starodubcev Sl. 11. Ravanica, naos, sveti \or e, foto RZZSK Sl. 12. Manastir Pantokrator, katolikon, sveti \or e, foto prema E. N. Tsigaridas-y Sl. 13. Ravanica, naos, sveti Nestor, deo haqine, foto T. Starodubcev

33 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 381 Sl. 14. Ravanica, priprata, Bogorodica sa malim Hristom, foto T. Starodubcev Sl. 15. Ravanica, priprata, sveti Gerasim Jordanski, foto T. Starodubcev

34 382 Tatjana Starodubcev Sl. 16. Qubostiwa, kupola, prorok Mihej, foto prema S. \uri}u

35 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 383 Sl. 17. Qubostiwa, naos, Isceqewe raslabqenog, foto prema S. \uri}u Sl. 18. Qubostiwa, naos, arhan eo Gavrilo, foto prema S. \uri}u

36 384 Tatjana Starodubcev Sl. 19. Qubostiwa, priprata, Peti vaseqenski sabor, foto prema S. \uri}u Sl. 20. Qubostiwa, priprata, arhijerej iz Petog vaseqenskog sabora, foto prema S. \uri}u

37 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 385 Sl. 21. Qubostiwa, priprata, Bogorodica Zastupnica, foto prema S. \uri}u Sl. 22. Jeromonah Makarije, Ikona Bogorodice Pelagonitise iz Zrza, foto prema G. Suboti}u Sl. 23. Qubostiwa, priprata, Hristos sa portreta kneza Lazara i knegiwe Milice, foto prema S. \uri}u Sl. 24. Pripisano jeromonahu Makariju, Ikona Hrista Spasiteqa iz Deisisnog ~ina iz Zrza, foto prema V. J. \uri}u

38 386 Tatjana Starodubcev Sl. 25. Slova natpisa na delima zografa Makarija (crna jeromonaha Makarija iz Zrza, siva jereja Makarija u Qubostiwi) Sl. 26. Potpisi slikara Makarija, gore Qubostiwa (prema S. \uri}u), dole Zrze (prema G. Suboti}u)

39 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 387 Sl. 27. Resava, naos, prorok Avakum, foto prema B. Todi}u Sl. 28. Resava, naos, Isceqewe k}eri Hananejkine, detaq, foto prema B. Todi}u

40 388 Tatjana Starodubcev Sl. 29. Resava, naos, sveti ratnici, foto prema B. Todi}u Sl. 30. Solun, Sveti Ilija, priprata, sveti monasi, foto prema Ch. Mauropoulou-Tsioumi

41 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 389 Sl. 31. Resava, naos, Parabola i bludnom sinu, foto prema B. Todi}u Sl. 32. Solun, Sveti Ilija, priprata, Isceqewe mnogih, foto prema T. Papazotos-y

42 390 Tatjana Starodubcev Sl. 33. Resava, naos, an eo iz Pri~e{}a apostola, foto prema B. Todi}u Sl. 34. Resava, naos, an eo iz Pri~e{}a apostola, foto prema B. Todi}u

43 Slikari zadu`bina Lazarevi}a 391 Sl. 35. Resava, naos, arhan eo Mihailo, foto prema B. Todi}u