SVETI DIMITRIJE PROBADA BUGARSKOG CARA KALOJANA NA KOWU I SPASAVA GRAD SOLUN U SRPSKOJ UMETNOSTI

Transcription

1 Radomir D. Petrovi} SVETI DIMITRIJE PROBADA BUGARSKOG CARA KALOJANA NA KOWU I SPASAVA GRAD SOLUN U SRPSKOJ UMETNOSTI Postoji drevna umetni~ka `ila kucavica koja povezuje dva stara vizantijska grada, prestonicu carstva Carigrada i Soluna, drugo umetni~ko sredi{te, kao i dva srpska grada, Skopqe i Prizren u vreme vladavine dinastije Nemawi}a. Ista nit povezuje dva nekada{wa vizantijska grada Solun i Prizren, vidqiva u bogatstvu, trgovini, umetni~kim zanatima, crkvama i manastirima, slikarskim radionicama i ~uvenim protomajstorima i zografima. Srpski grad Prizren se isti~e svojim spomenicima i crkvama, od perioda kada je srpski arhiepiskop Sava Nemawi} postavio jednog od episkopa u Prizrenu u vreme kada je Srbija postala kraqevina godine, a potom srpska autokefalna crkva godine. U nauci se istra`uju tokovi i umetni~ke veze izme u Soluna i Prizrena, pre svega, preko poznatih protomajstora i zografa, koji su bili anga`ovani za vreme kraqa Stefana Uro{a Drugog -Milutina, wegovog sina kraqa Stefana Uro{a Tre}eg - Stefana De~anskog i u vreme kraqa i cara Stefana ^etvrtog - Du{ana. Prou~avawima ovim slikarskim umetni~kim vezama izme u Soluna i Prizrena, bavio se veoma uspe{no Sotirios K. Kisas. 1 Me utim, postoje i odre ene teme ikonografske, koje povezuju ova dva stara grada. Nedavnim slikarsko-konzervatorskim otkri}ima na starim prizrenskim ikonama u crkvi Sv. \or a Runovi}a u Prizrenu, posle ~i{}ewa od ~a i, na svetlost dana zasijala je zanimqiva ikona Sveti Dimitrije, koja je i predmet mog istra`ivawa u ovom radu. 2 1 S. K. Kisas, Solunska umetni~ka porodica Astrapa, Zograf 5, Beograd, 1974, 36, bel

2 218 Radomir D. Petrovi} 1.KONZERVATORSKA OTKRI]A NA IKONI SV. DIMITRIJE (crt. 1, sl.1) Ikona sveti Dimitrije je od kestenovog drveta, ~ije su dimenzije: visina 92 sm, {irina 66 sm, debqina 2,5 sm, sastoji se od dve vertikalne daske, ~ije su dimenzije: 42,2 sm i 14,2 sm, u gorwem i dowem delu pole ine ikona je parketirana, sa dva drvena ku{aka trapezasto uglavqena i zalepqena u le`i{ta. Grundirani gipsani sloj se nalazi direktno na drvenoj podlozi, bez platna. Slikani sloj je dobro sa~uvan, izuzev doweg levog o{te}enog maweg dela ikone koji je stradao od vatre, vlage i crvoto~ine. Na gorwem sredi{wem delu ku{aka, nalazi se izbu{ena svrdlom rupica, koja je slu`ila da se oka~i ikona na zid, ili uglavi drvenim ku{akom za ikonostas. Na gorwem delu ku{aka nalazi se u{rafqena metalna okrugla kuka da bi se oka~ila ikona ( u kasnije vreme dodata ). Predwi deo ikone ima ivi~ni deo sa 4 sm, sredi{wi ve}i i udubqeni deo ikone: gorwi deo u visini 31,2 sm se nalazi pozlata, a dowi deo je zelene povr{ine. Slikarsko-konzervatorski poslovi nisu sasvim zavr{eni, samo je o~i{}en sloj ~axi, te ovom prilikom ne}emo da se bavimo opisom boja na slikanoj predstavi OPIS SCENE PRIZRENSKE IKONE SVETI DIMITRIJE U gorwem delu ikone na zlatnoj podlozi ispisano je cinober slovima: S#TI DIMJTRJE (sl.1, crte` 1). Scenom dominira figura sv. Dimitrija na velikom kowu, koji je savio glavu na desnu stranu. U dowem delu scene nalazi se mawa figura kowanika. Scena se de{ava u planinskom predelu, koji prekrivaju `bunovi trave i cve}a. Mawa figura ratnika, koji pada pogo en kopqem, ima na glavi carsku krunu. Glava kowa se ne vidi od grive kowa. Sv. Dimitrije je prikazan na bregu kako ja{e na kowu, u desnoj ruci dr`i duga~ko kopqe kojim probada predwi deo tela kowanika koji pada na zadwu stranu tela svoga kowa. Sveti Dimitrije je prikazan kao mlad svetiteq, sa cinober dvostrukim vencem na glavi. Zlatni oreol oko glave ukra{en je krugovima u kojima su zumbasti {esto~lani listi}i (sl. 2). Na obodu ikone, nalaze se zumbasto re{eni i slikani zeleni listi}i sa okruglim lati~nim cvetovima. Sedi u sedlu obu~en u ratni~ku ode}u - 2 Ikona se nalazila u maloj crkvi Sv.\or a Runovi}a iz XV veka.ona je starija od ove crkve i bila je done{ena, posle ru{ewa starije crkve u kome se nalazila u vreme vladavine Turaka. Slikarsko-konzervatorske radove na zidnim slikama i ikonama iz ove crkve obavio je autor ovog rada, up. R. Petrovi}, Crkva Sv. \or a Runovi}a u Prizrenu, istra`iva~ki i slikarsko-konzervatorski radovi godine, Glasnik DKS 20, Beograd, 1996, Autor ovog rada, posle slikarsko - konzervatorskih poslova, priprema poseban rad o svim ikonama iz Prizrena.

3 SVETI DIMITRIJE PROBADA BUGARSKOG CARA KALOJANA 219 Sveti Dimitrije na kowu probada bugarskog cara Kalojana i spasava Solun, XIII vek. Ikona iz crkve Sv. \or a u Prizrenu. Crte`, R. Petrovi}, 1995.

4 220 Radomir D. Petrovi} hiton, pancir sa trakama i ogrta~em koji vijori. Iza wegovih le a nalazi se okrugao {tit. Na nogama ima ~izme koje se nalaze u uzengijama. Crte` je ~vrst. U dowem delu ikone naslikana je mawa figura ratnika probodena kopqem. Wegovo lice je {iroko, brada kratka a telo zdepasto. Na glavi ima zlatnu carsku krunu ukra{enu okruglim i trouglastim malim dragim kamewem zelene i crvene boje (sl. 3). Kow je mrke boje. Ratnik sa carskom krunom probijen je kopqem u dowem delu grudi, leva ruka mu je savijena u laktu, ispru`ena navi{e sa ispravqenim prstima, dok je desna ruka usmerena prema kopqu i mestu gde je proboden. Glava sa krunom i telom zaba~ena je unazad, dok pogled i izraz lica odaju ~u ewe, iznena ewe i strah. 3. IKONOGRAFSKA PREDSTAVA SVETI DIMITRIJE JA[E NA KOWU I UBIJA BUGARSKOG CARA KALOJANA I SPASAVA GRAD SOLUN Ikona je signirana kao Sveti Dimitrije, bez bli`ih obja{wewa. Ali ikonografski scena je poznata jo{ iz crkve manastira De~ani, koji je posve}en Vaznesewu Hristovom. Podignuta je izme u i godine, a `ivopisana do godine. U severnom paraklisu naslikan je op{irni ciklus posve}en sv. Dimitriju u dvanaest scena. 3 (sl.4). Prizrenska ikona Sv. Dimitrije, ikonografski odgovara de~anskoj sceni: Sveti Dimitrije na kowu probada kopqem bugarskog cara Kalojana na kowu (sl.1-3 i 4). Natpis na ovoj sceni je: S$T\J DIMITRIe PROBODE C#RA KALOaNA ZAGORANJNA 4 (sl. 4). Posledwi istra`iva~ de~anske scene iz ciklusa ~uda sv. Dimitrija, J. Radovanovi}, 5 navodi ovu scenu: Sveti Dimitrije bode (probada) kopqem cara Kalojana (sl. 4). De~anska freska i ikona iz Prizrena odnose se na vreme opsade Carigrada od strane Latina godine, koje je iskoristio bugarski car Kalojan ( ), te je zauzeo oblasti vizantijskog zapada, od planine Sofije te do granica Tesalije, sa gradovima Prizren, Skopqe, Ohrid i Ber. 6 U staroj srpskoj kwi`evnosti ovaj doga aj se prvi put pomiwe u XIII veku, kada je monah Teodosije svetoga Save: 7 Be{e dakle neko po imenu Strez, ako pakostan, ali visokog roda, od bugarske strane, carskoga roda, srodnik Kalojovana, cara Zagorskog, koga pri~aju, ubi Sveti Dimitrije. Jer taj Kalojovan, car zagorski (u prevodu: bugarski, prim. R.P.), podi`e se i razori mnoge gr~ke gradove po svoj Tesaliji i svoj Ma}edoniji, a tada su vladali Fruzi (Franci Latini osvojili Carigrad i 3 V. R. Petkovi}, Manastir De~ani I, Beograd 1941, 1-18; Isti, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd 1950, 86-87; V. J. \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 56-58, nap. 60 na str ; G. Suboti}, Prilog hronologiji de~anskog zidnog slikarstva, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta XX, Beograd, 1981,

5 SVETI DIMITRIJE PROBADA BUGARSKOG CARA KALOJANA 221 wime vladali od prim. R.P.), koji ne marahu za razoravawe ostalih gradova i ne pomi{qaju}i na wih kao na svoje, a on se nalaze}i ih puste i bezmo}ne razorava{e ih, a sve {to biva{e, od Boga biva{e. Tako do e s mnogom silom kao nekada Sinaherim na bo`ji grad, na krajeve sveta pravoslavqem ~uveni, Bogom ~uvani veliki grad Solun, ota~astvom svetoga mu~enika stratonosca Dimitrija, i u kom i wegove mo}i to~e}i miro. I ne postide se svetosti Svetoga, niti se pokleba zbog ~udesa koja bivaju usled isticawa mira iz wegove svete rake, nego pomi{qa{e kako }e i Solun, kao i ostale gradove, razoriti i sasvim opusto{iti. Ali toplim u Boga predstavni{tvom Svetoga ne posti`e svoje lude namere, jer ne prosu tulac strele, niti izvadi oru`je; jer kad do e k gradu, bo`jim sudom od neke nevidqive muke u srcu umre, naprasno svr{i. I tako Bog molitvama Svetoga za{titi nepovre eni grad. Sva silna vojska, u`asnuta, boje}i se Svetoga naumi be`ati, ali na~elne vojvode ne hote}i ostaviti svoga cara na porugu gra anima ili na hranu zverovima i pticama, budu}i mu verni, ukaza{e mu i posledwu qubav, sa sobom poneso{e mrtva cara. Ali boje}i se dugoga puta raspori{e mu utrobu, pa baciv{i sav drob telo mu preneso{e, i tako doneso{e u svoju domovinu. Zanimqiv je jo{ jedan izvor o ovom doga aju, pisan od savremenika Stavrikija, kako se sv. Dimitrije, kao za{titnik i ~uvar grada, javio na kowu bugarskom caru i odmah ga probo kopqem dok je spavao u {atoru na bre`uqku. 8 O~igledno da je zograf u de~anskoj sceni i ikonopisac u prizrenskoj sceni po{tovao kwi`evno delo o predawu ubistva koja se u borbi de{avaju pod otvorenim nebom te je ikonografski dogradio smrt cara Kalojana, ~ak i bez prikazivawa u pozadini grada Soluna. 9 4 V. R. Petkovi}, Manastir De~ani II, 58, 59-70, tab. CCXCV; S. Radoj~i}, Freska Konstantinove pobede u crkvi Svetog Nikole Dabarskog, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva XIX, Skopqe 1938, 96 97, bel. 46; Stanojevi}, Antislovenska ikona Sv. Dimitrija, Politika, 8. novembar 1935, str.9; P. Mijovi}, Carska ikonografija u srpskoj sredwovekovnoj umetnosti II, 6. Traditio Legis u De~anima, Starinar XXVIII - XXIX, Beograd 1979,67-73, sl.1; A. Stojakovi, Quelques representation de Salonique dans la peinture medievale Serbe, X. 1996, J.Radovanovi, Heiliger-die Ikonographie seines le bens auf den Fresken des Klosters Decani, Zbornik radova: L art de Thessalonique et des paus balkanique et les courants spirituels au XIV siecle, SANU, Beograd, 1987, (= Ikonografija `ivota i ~udo svetog Dimitrija na freskama manastira Hilandara, Ikonografska istra`ivawa srpskog slikarstva XIII i XIV veka, SANU, Balkanolo{ki institut, kw. 32, Beograd 1988, Autoru nije poznat rad P. Mijovi}a, Carska ikonografija u srpskoj umetnosti II, 6. Traditio Legis u De~anima, K. Jire~ek - J. Radoni}, Istorija Srba I, Beograd, 1911, 276 i 279. svetoga Save, Stare srpske biografije, preveo M. Ba{i}, Beograd, 1924, Up. A. H, Tako e up. S. Maslev, Slavwskite napjeni sreçi Solun v Xudesata na sv. DimitÍr i MÔhnoma hronologi prof. A. Burmov*, Izvestiw na Instituta za bílgarsa istoriô 6 (1956), S. Paji}, Ciklus Sv. Dimitrija, Zidno slikarstvo manastira De~ana. Gra a i studije, Beograd, 1995, 358, sl.4. Autoru nije poznat rad P. Mijovi}a.

6 222 Radomir D. Petrovi} Iako ikona sveti Dimitrije iz Prizrena nije signirana kao de~anska scena, o~igledno je da je ona predstavqala dobro poznatu scenu iz ~uda svetog Dimitrija, te zbog malog prostora i nije obele`ena natpisom kao u manastiru De~anima. Zato, daqa istra`ivawa vaqalo bi da odrede vreme nastanka na{e ikone i mesto gde se ona nalazila? 4. O VREMENU NASTANKA IKONE SVETI DIMITRIJE UBIJA BUGARSKOG CARA KALOJANA IZ PRIZRENA Na prizrenskoj ikoni nisu zabele`eni podaci o hronologiji nastanka ovog umetni~kog dela, kao ni ime zografa, niti je zabele`en ktitor? Daqa istra`ivawa treba usmeriti na vreme nastanka crkve Sv. Dimitrija u gradu Prizrenu; jer ova ikona je mogla da se nalazi na ikonostasu, ili na nekom istaknutom episkopskom mestu u crkvi. Poznato je da je u Prizrenu postojao manastir Sv. Dimitrija ~ije su se razvaline mogle videti i oko kojih se okupqao narod na praznik sve do druge polovine XIX veka. Pored razvalina bio je veliki prostor na kome su turske vlasti izvr{avale smrtne kazne nad pravoslavnim prizrenskim narodom. 3 Na ru{evinama crkve Sv. Dimitrija je godine uz sudelovawe Francuske, u to vreme svemo}ne vlade, bilo je oteto ovo mesto od Srba u Prizrenu i sagra ena katoli~ka crkva Sv. Bogorodice. 4 Najstariji istorijski izvor u kome se pomiwe crkva Sv. Dimitrija u Prizrenu, nalazi se u poveqi kraqa Stefana Dragutina, od oko godine koja se ~uva u manastiru Hilandaru: OU PRIZ]N] CR\KOV\ SVET\i DIMITRIe I S\ SELJI SELO LOKVICA, B\JLOU[A, I L De OU GRADOU S\ BA{INAMI SI, I VINOGRAD\ IVANHOV\. 5 U glavnoj poveqi kraqa Milutina manastiru Hilandaru, izme u ostalog spomiwe se manastir Sv. Dimitrija u Bilu{e, za koga se misli da je isti hram Sv. Dimitrija u Prizrenu. 6 Prizrenska ikona je mogla da predstavqa delo iz kraja XIII veka, to jest, iz vremena nastanka ove crkve. U ovoj crkvi svakako je i postojao `ivopis posve}en patronu hrama Sv. Dimitriju u kome su, kao u solunskoj crkvi Sv. Dimitrija, bile ilustrovane scene opsada Soluna i Sv. Dimitrije brani Solun od bugarskog cara Kalojana. 7 3 V. Markovi}, Pravoslavno mona{tvo i manastiri u sredwovekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci 1920, I. S. Jastrebov, Stara Srbija, Pri{tina, 1995, Q. Stojanovi}, Spomenik SKA III, 11-12; V. Mo{in i L. Slaveva, Manastiriot Sv. Nikita vo Skopska Crna Gora i hilandarskiot pirg Hrusija, Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija, tom. I, Skopje, 1975, 275, t V. Markovi}, isto, 98, bel T. L. F.Tufel, De Thessalonica,123: habut enim haec tertia aedes imaginem referetem belli Slavici tertii conflictum...; S. Radoj~i}, Freska Konstantinove pobede u crkvi Svetog Nikole Dabarskog, (sa primerima u crkvi Sv. Dimitrija u Pe}i, manastiru De~anima. cf. V.R. Petkovi, Un peinture serbe du XIV-e siecle, Mélange Charles Diehl, II,

7 SVETI DIMITRIJE PROBADA BUGARSKOG CARA KALOJANA 223 U potrazi za vremenom nastanka prizrenske ikone Sv. Dimitrije ubija bugarskog cara Kalojana (sl.1, crt. 1), poku{ali smo da analiziramo neke od likovnih znakova, preko kojih se mo`e pribli`no odrediti vreme nastanka ove ikone. Veoma zna~ajan element predstavqaju ispisana cinober slova i to: oblik natpisa S#TI, koji se javqa u natpisima pored likova svetiteqa u manastiru Gra~anici, izme u godine. 3 Stariji natpisi iz XIII i XIV veka imaju razli~ite oblike: SV$ETI, kao S$T\i (De~ani, oko 1347/48), (Sv. Apostoli, Pe}, sredina XIII veka). U drugom delu natpisa na prizrenskoj ikoni: DJMJTRJE (sl.1, crt. 1i2), za na{e istra`ivawe va`na paleografska osobina, posebno dva slova M i E. Slovo M, morfolo{ki se izdvaja svojom neobi~no{}u, tako sve tri haste slova su iste veli~ine, dve krajwe u sredi{wem spoqnem delu ima ukrasne polukru`ne otvore (oblik dr{kica za posudu), sredi{wa hasta, u sredini se {iri sa gorwe i dowe strane u obliku izdu`enog kvadrata, koji je u unutra{wem delu ima otvoreno poqe. Slovo E, u sredi{wem delu pre~ke, ~ija zapeta je okrenuta navi{e, u sastavu dve male kose crte koje se spajaju u obliku trougla, sa unutra{wim otvorenim poqem trougla. Slovo D je zadr`alo stari oblik sa kratkim no`icama na krajevima podnice, na kojoj se spu{taju kraci gorweg dela slova koji se pri dnu {ire pod o{trim uglom. 4 Morfolo{ki oblici slova E, kao na prizrenskoj ikoni, javqaju se u srpskim poveqama u potpisu Stefana Prvoven~anog manastiru Hilandaru oko godine. 5 Oblik slova M kao na prizrenskoj ikoni, nalazi se u srpskom spomeniku Sv. Joakim i Ana (Kraqeva crkva) u Studenici, ~iji je ktitor bio Stefan Uro{ II Milutin godine. Na ktitorskom mermernom uklesanom tekstu, koji je uzidan na spoqa{noj strani oltarskog prostora, me u lepo stilizovanim slovima u re~i: ARHJMANDRJTA, 6 slovo M je veoma sli~no ukrasno re{eno kao na na{oj prizrenskoj ikoni (sl.1, crt. 1 i 2). Ovakav na~in pisawa i ukra{avawa ne mo`e se na}i na prizrenskim freskama u Bogorodici Qevi{koj 1312/13. godine, 7 Tuti}eva crkva Sv. Nikole, do 1331/32. godine, 8 crkva Sv. Spasa, do godine, 9 Sv. arhan ela Mihaila i Gavrila, oko godine. 10 Za Paris 1930, (za crkvu Sv. Dimitrija u Pe}i). 3 B. Todi}, Gra~anica, Slikarstvo, Beograd - Pri{tina 1988, tab. IX, XIII-XIV, XXIV XXVI i daqe. 4 P. \or i}, Istorija srpske }irilice. Paleografsko filolo{ki prilozi, Beograd, 1971, (sa morfolo{kim primerima slova). 5 P. \or i}, nav. delo, 88, 254, sl. 25. Up. Prilozi za KJIF, 5, R. N(ikoli)}, Natpis na Kraqevoj crkvi u Studenici, Saop{tewa IX, Beograd, 1970, 76-77, sl.9 (detaq, fotografije crno bele). G. Tomovi}, Morfoligija }irili~kih natpisa na Balkanu, Beograd, 1974, 10,13,15,25,27,46. G. Babi}, Kraqeva crkva u Studenici, Beograd 1987, 20-21, sl Po S. Radoj~i}u, izme u i godine (Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966,90); V. J. \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd, 1974, 49, 201-2, D.

8 224 Radomir D. Petrovi} Tekst na ikoni Sv. Dimitrije probada bugarskog cara Kalojana, detaq, XIII vek. Crte` R. Petrovi}, odre ivawe vremena nastanka ikone Sv. Dimitrije ubija bugarskog cara Kalojana, veoma je zna~ajna floralna dekoracija na spoqa{nim ivi~nim delovima ikone: u obliku lisnate vre`e sa ~etvoro~lanim cvetovima operva`uje se ikona na zlatnoj podlozi, kao i osam kru`nih {esto~lanih lisnatih dekorativno izumbanih povr{ina na oreolu oko glave sv. Dimitrija. Ove ornamentalne floralne povr{ine zamewivale su ukrase od srebrnih reqefa koji su se ~esto upotrebqavali na ikonama iz Ohrida: Isus Hristos iz 1262/63. godine i Bogorodica sa Detetom, druga polovina XIII veka. 3 Slikawe solunskog za{titnika sv. Dimitrija, kako ubija bugarskog cara Kalojana, u srpskoj sredini, svakako je imalo istorijsku podlogu u vreme kraqa Stefana Uro{a I, kada su u jednom pohodu na Srbiju ili godine Bugari prodrli duboko sve do Lima i naneli velike {tete arhiepiskopiji To je bio razlog da se arhiepiskopija Pani}-G.Babi}, Bogorodica Qevi{ka, Beograd, 1975, 10, J. Radovanovi},Tuti}eva crkva Sv. Nikole, Ikonografska istra`ivawa srpskog slikarstva XIII i XIV veka, R. Timotijevi}, Crkva Sv. Spasa u Prizrenu, Starine Kosova i Metohije VI - VII, Pri{tina 1972/ 73, 65-78; I. M. \or evi}, Zidno slikarstvo srpske vlastele u doba Nemawi}a, Beograd, 1994, R. M. Gruji}, Otkopavawe Svetih Arhan ela kod Prizrena, Preliminarni izve{taj, Glasnik SND III, Skopqe 1928, ; Z. Raskolska - Nikolovska, Fragmenti fresaka Du{anove zadu`bine Svetih arhan ela kod Prizrena, De~ani i vizantijska umetnost sredinom XIV veka, Beograd 1985, 397, sl V. J. Djuri, Icones, 83 85, no. 2, 4.

9 SVETI DIMITRIJE PROBADA BUGARSKOG CARA KALOJANA 225 prenese u bezbednije delove srpske zemqe u Pe}. Ratovi sa Vizantijom i wenim tatarskim saveznicima iz tzv. Zlatne Horde. 3 Dolaskom na vlast kraqa Stefana Uro{a II Milutina, do{lo je do novih napada bugarskog vidinskog kneza [i{mana. Bugarski i tataraski ratnici prodrli su do ju`nih delova srpske zemqe do Hvosna i Pe}i, `ele}i da se domognu velikog bogatstva iz crkve Spasove i arhiepiskopije. Taj pohod, bio je ili godine. Tada se dogodilo ~udo svetog Arsenija: ogweni stub s neba, koji je palio lica neprijateqa, zatim ogwene lu~e i ogweni qudi koji su ubijali i gonili napada~e. Srpska vojska i kraq Stefan Uro{ II Milutin, proterali su neprijateqe sve do grada Vidina, kako pi{e arhiepiskop Danilo II ( ). 4 Ovi i kasniji doga aji napada Bugara sve do bitke na Velbu`du godine, kada je kraq Stefan De~anski pobedio bugarskog cara Mihaila [i{mana, bili su glavni razlog da Srbi grada Prizrena, kao i Grci stanovnici grada Soluna o~ekuju spasila~ku pomo} sv. Dimitrija. Novi neprijateqi vizantijske dr`ave od Turaka u Anadoliji kao pomo} vizantijskom caru Androniku II Paleologu, kada je srpski kraq Stefan Uro{ II, poslao odred od 2000 vojnika pod komandom vojvode Novaka Grebostreka."U to vreme kraq izbi Turke " 5 - pre oktobra godine, kada je car Andronik II izdao povequ u zahvalnost za veliku pomo} i zasluge Srba. Tada je jo{ izgledalo da je turska sila, koja je ve} preplavila Malu Aziju, kona~no zadr`ana. Ova pobeda srpske vojske, bila je istaknuta natpisom na crkvi Sv. \or a u Starom Nagori~inu, patronu hrama svetiteqa koji je u Vizantiji i u pravoslavnom svetu uz svetog Dimitrija uop{te po{tovan kao glavni za{titnik vladara u ratovima i pomo}nika u pobedama. Tada je kraq Stefan Uro{ II, Milutin naslikan kao ktitor koji dr`i model hrama sa kraqicom Simonidom, a sveti \or e mu predaje ma~ ( ). 6 Prizrenska ikona sa sv. Dimitrijem koji je kod Vizantinaca predstavqao tip svetiteqa ratnika, isto tako je prihva}en i u srpskoj sredini, posebno po{tovan kult ovog svetiteqa za koga postoji predawe da je poreklom bio iz rimskog grada Sirmijuma (Sremska Mitrovica) i da je 3 O hronologiji doga aja up. M. Dini}, Brani~evo u sredwem veku, Po`arevac 1958, (= Srpske zemqe u sredwem veku, Beograd, 1978, 97-99). 4 S. ]irkovi}, Osniva~i manastira i `ivot u XIII veku. Od metoha do sedi{ta, u kwizi: Pe}ka patrijar{ija, Beograd, 1990, Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi I, Beograd, 1902, br. 41; N. Okuwev, Gra a za istoriju srpske umetnosti,1. Crkva sv.\or a u Starom Nagori~inu, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva V (1929), 88; B. Todi}, Staro Nagori~ino, Beograd, 1993, 26, crte` 1, bel. 10 (starija literatura). 6 V. J. \uri}, Tri doga aja u srpskoj dr`avi XIV veka i wihov odjek u slikarstvu, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 2, Novi Sad, 1968, 68-70, crt. 1; B.Todi}, o. s., , crt.21.

10 226 Radomir D. Petrovi} kao akon pogubqen 9. aprila 304. godine. 3 Preuzev{i kult sirmijskog mu~enika, Soluwani su uskoro prisvojili i samog svetiteqa, a naro~ito docnije kada je sveti Dimitrije svojim ~udima postao za{titnik grada Soluna 4. Prema istra`ivawima prof. Frawe Bari{i}a: "... ako imamo u vidu kako samu sudbinu Sirmijuma u V veku tako i antagonizam koji je vladao izme u dva istaknuta grada Ilirika (Sirmijuma i Soluna, prim. R. P.). Soluwani su prekrojili i prvobitnu legendu o `ivotu i smrti sv. Dimitrija. Svetili{te posve}eno ovom mu~eniku podignuto je u Solunu po~etkom V veka, odnosno posle 415. godine, a kao za{titnik grada proslavqa se najkasnije od VI veka. Kult Dimitrija naglo se pro{irio po svim krajevima vizantijskog Balkana, a naro~ito se duboko ukorenio u samoj prestonici. Koliko je to obo`avawe bilo intenzivno i neprekidno najboqe pokazuje vizantijska hagiografija koja Dimitrija ne zaboravqa ni posle pada dr`ave." 5 Istorijski doga aj o kome je pisao savremenik Stavrikije, veli da se sveti Dimitrije, kao za{titnik i ~uvar grada Soluna, pojavio na kowu bugarskom caru Kalojanu i odmah ga probo dok je spavao u {atoru. Na de~anskoj fresci i prizrenskoj ikoni, nije naslikan {ator u kome je ubijen bugarski car Kalojan, ve} su sv. Dimitrije i car Kalojan na kowima, pod otvorenim nebom u planinskom pejsa`u. O~igledno da je solunska bazilika Sv. Dimitrija bila `ari{te za formirawe kulta kroz kwi`evna dela. U wima su opisivani svi doga aji iz `ivota svetiteqa i ~uda koja su se de{avala na wegovom grobu prilikom isticawa mira. Veoma jak kult i kwi`evna dela svakako su bili prvi podsticaji za ilustrovawe ciklusa svetog Dimitrija u Solunu na mozaicima, freskama 6 i ikonama, a mo`da i na minijaturama? Ali, u solunskoj crkvi Sv. Dimitrije ova scena nije sa~uvana, ve} je u nepoznato vreme uni{tena. 7 Mi smo poku{ali da na ikoni Sv. Dimitrija iz Prizrena, na osnovu na~ina pisawa pojedinih slova, prona emo stilske paralele sa klesanim ktitorskim natpisom na apsidi crkve Sv. Joakima i 3 F. Bari{i}, ^uda Dimitrija Solunskog kao istorijski izvori, SAN, p. i. kw. CCXIX, Vizantolo{ki institut, kw. 2, Beograd, 1953, 16 i daqe. 4 R.D.Petrovi, A propos de la dation d une icône de Prizren qui évoque saint Dimitri tauant l empereur Kaloian et sauvant la ville de Salonique,, UNIVERSITY STUDIO PRESS,, ,fig.1-3, dessin F. Bari{i}, nav. delo, Up. A. Xyngopulos, nav. delo, 53 63; Isti, Thessalonique et la peinture Macédonienne, Athénes, Scena kako Dimitrije ubija cara Kalojana predstavqena je na zidu Bogorodi~inog manastira kod Sofije, up.: G. Walter, St. Demetrius: The myroblytas of Thessalonika, Studies in Byzantine Iconography, London, 1977, 166. U Moskvi se ~uva jedna ikona svetog Dimitrija na kowu, sa ma~em i u panciru, koja poti~e iz 12. veka.

11 SVETI DIMITRIJE PROBADA BUGARSKOG CARA KALOJANA 227 Ane u Studenici, ~iji je ktitor bio kraq Stefan Uro{ II Milutin 3 -tesve do kasnijih primera u srpskoj umetnosti do zadu`bine cara Du{ana u prizrenskom hramu Sv.arhan ela Mihaila i Gavrila oko godine. 4 Za predstavu ratnika sv. Dimitrija u neposrednoj blizini grada Prizrena, navodimo primer iz Isposnice Sv. Petra Kori{kog 5 u pe}inskoj crkvi iz XIII veka. On na glavi ima sli~nu purpurnu stemu opto~enu biserom. Na grudima mu je oklop od metalnih pravougaonih plo~ica, preko oklopa preba~en mu je ogrta~, a pozadi pada niz le a. Na nogama ima laku plitku obu}u i ~arape, ~ak i lice je sli~no izgledu prizrenske ikone. Veoma je va`no napomenuti da su Nemawi}i po~ev{i od Svetog Save, Nemawe, kraqa Stefana, kraqa Milutina veliki prilo`nici bazilike Sv. Dimitrija. Arhiepiskop Danilo II pi{e na dva mesta: u prvom, o Milutinovoj ktitorskoj delatnosti u gradu Solunu, i u drugom, o kraqevom sastanku sa tastom, carom Andronikom II Paleologom. Danilo Drugi prestonicu carstva naziva: Stolni grad, jer je u to vreme on vi{e puta posetio kao hilandarski predstojnik, veoma ta~no upoznao drevni grad Solun, a posebno baziliku sa ~uvenim miroto~ivim mo{tima svetog Dimitrija, ~iji je kult veoma po{tovan kao za{titnik gr~kog grada Soluna. Sv. Dimitrije je Danilu bio uzor i kad poredi kraqa Milutina i wegovu brigu o svom srpskom ota~astvu: V\ SEGDA BOLE ZA OT\^E\STVO SI ako@e SVET\JI DIMITRII. 6 Istra`ivawa prizrenske ikone nastavili smo i likovnim elementima kao {to je na primer: zlatni oreol oko glave svetog Dimitrija, koji je ukra{en krugovima u nizu sa zumbasto ista~kanim rupicama u obliku listi}a (crt. 1, sl. 1-2). Sli~no se javqa i na obodu ikone zumbasto re{ene lozice koje su doslikane zelenom pigmentom. Zeleni zlatni listi}i i ~etiri lati~na cveta, kao latice savijaju se u lozici koja oper`ava ikone s leve i desne strane zlatne pozadine (sl. 1, crt.1). Sli~ni ukrasni ornamentalni detaqi nalaze se na zlatnoj pozadini i ode}i svetiteqa u manastiru Sopo}ani (oko i 1268.godine). 7 Imitacija floralnih cvetova kao {to su na prizrenskoj ikoni svetog Dimitrija, o~igledno je preuzeta od neke mnogo drevnije solunske i prizrenske ikone, 3 Up. bel Isto, bel R. Qubinkovi}, Isposnica Petra Kori{kog. Istorija i `ivopis, Starinar VII-VIII (Beograd, 1958), 102, sl.12 (crte`). 6 kraqeva i arhiepiskopa srpskih, Zagreb, (Variorum Reprints, 1972,141) 141; srpski prevod L. Mirkovi}, V. J. \uri}, Sopo}ani. Umetni~ki spomenici Jugoslavije, SKZ, Prosveta (Beograd, 1963), str. 27, tab. XIV i XVIII; Sopo}ani. Crte`i fresaka, Spome- nici srpskog slikarstva sredweg veka. Republi~ki zavod za za{titu spomenika kulture (Beograd 1984), 10 (2) i 20 (2).

12 228 Radomir D. Petrovi} koja je nestala, po svoj prilici, iz bazilike Sv. Dimitrija u Solunu. Poznati su sa~uvani primerci obra enih srebrnih okova koji su sa~uvani u Ohridu iz riznice Sv. Klimenta, od XIII i po~etkom XIV veka. 3 Prizrenska ikona Svetog Dimitrija, mogla je da nastane u vreme vladavine kraqa Dragutina izme u i godine, jer se manastiru Hilandaru potvr uje poveqa kraqa Dragutina o prizrenskoj crkvi Sv. Dimitrija kao hilandarskom metohu oko godine. 4 Stilski prizrenska ikona ima sli~nosti sa fresko slikarstvom u Dragutinovoj kapeli u \ur evim stupovima kod Novog Pazara i sa hilandarskom ikonom Isusa Hrista Pantokratora i Bogorodice s Hristom, za ikonostas u sabornoj crkvi manastira Hilandara sa kraja XIII veka. 5 (sl. 5). U staroj srpskoj kwi`evnosti u XIII veku nalazi se primer navo ewa svetog Dimitrija koji probada Kalojana, kako pi{e srpski kraq Stefan Prvoven~ani: Jedan odmetnik od istoga plemena gotskog, zvanoga bugarskoga, zvani Strez...odmetnu se... avolom nagovoren odvr`e se i bunu podi`e na me, i po~e se spremati da mi vrati zlo za dobro, i da ozlobi mene i ota~astvo moje i utvr ewe svetoga... I umolih prepodobnoga oca svoga i u~iteqa i nastavnika, Savu jeromonaha, da ide i obli~i bezumqe ovoga sada... Odmah pomo}u presvete Bogorodice i silom svetoga Simeona, koji krepkom rukom i pomo}qivi i qubiteq ota~astva, strasrotrpac Dimitrije probode cara, ro aka ovoga, i umori zlom smr}u, ne daju}i da vre a ote~estvo wegovo, tako i ovaj moj gospodin sveti, poma`u}i i ~uvaju}i ote~estvo ovoga zloga, i uzdahnu posred naroda zlom i ~udnom smr}u,da su se svi divili zbog ovoga. 6 Prizrenska ikona Svetog Dimitrija, osim za smrt bugarskog cara Kalojana, gledano istorijski i ikonografski mogla bi da se pove`e i za smrt bugarskog cara Gavrila Radomira ( ), sinom cara Samuila. U vizantijskom spisu: "^udima svetog Dimitrija Solunskog" od Jovana Stavrikija, iz druge polovine XIII veka, car Gavrilo Radomir je opisan kao ~ovek zver i bezumnik, a wegovo ubistvo u nasequ Sosk pripisuje se sv. Dimitriju koji je u toku lova u planini kao kowanik, sustigao kowanika cara Gavrila Radomira i ubio ga:... i dok ih je (Gavrilo Radomir) tako surovo i ne~ove~anski tukao, Veliki Dimitrije, brz u pomo}i i revnostan u za{titi, kao muwa na kowu sti`e onog zlikovca (Gavrila Radomira), dok je ja{u}i na kowu lovio u planini, sti`e kao kowanik kowanika (Gavrila 3 R. Ljubinkovi, Umetni ki okovi na nekim ikonama riznice Sv. Klimenta u Ohridu, Makedonija, izd. Jugoslavija (Beograd, 1957), slika na str. 77. Okov na ikoni Bogorodica sa Hristom, XII vek, verovatno cara Du{ana, sl. na str, 80 Bogorodica s Isusom, kraj XIII i po~etak XIV veka (u boji). 4 Up. bel Up. B. Todi}, Slikarstvo XIII veka, Manastir Hilandar,SANU, Galerija (Beograd, 1998), 219 (u boji). 6 Spisi Svetoga Save i Stevana Prvoven~anoga, preveo L. Mirkovi}, Beograd, 1939,

13 SVETI DIMITRIJE PROBADA BUGARSKOG CARA KALOJANA 229 Radomira) i smrtno rani jadnika, odbaciv{i ga daleko od kowa. Pratioci Radomirovi videli su Velikog na javi kako ga silnim udarcem obori i kopqem ubi. I mu~enik postade odmah nevidqiv, a ovaj (Gavrilo Radomir) toga ~asa umre i kosti mu se rasu{e do pakla. Sav ovaj ugweteni narod sve~ano je zahvaqivao Velikomu~eniku za oslobo ewe" 3 U istorijskim izvorima, me utim, navodi se da je bugarski car Jovan Vladimir na vlast do{ao ubistvom cara Gavrila Radomira. Opis ubistva Gavrila Radomira od svetog Dimitrija, na kowima, u toku lova u planini sa brdovitim i bre`uqkastim predelima posutim raznovrsnim planinskim lepim cve}em u prvom planu slike, mogla bi da se odnosi na jo{ nepoznatu ikonografsku kompoziciju na jo{ jednog bugarskog cara Gavrila Radomira? Imaju}i u vidu, da u nauci nije otkrivena ikonografska scena: Sveti Dimitrije na kowu ubija bugarskog cara Gavrila Radomira, i daqe ostajemo pri naslovu na{eg rada i zna~ewu scene: Sveti Dimitrije na kowu ubija bugarskog cara Kalojana! (sl. 1, crt.1). Kao prilog vizantijskoj ikonografiji prizrenska ikona i de~anska scena Sveti Dimitrije ubija cara Kalojana i spasava grad Solun, predstavqa u su{tini te`we srpskih i bugarskih vladara koji su proglasili nezavisnost svojih dr`ava u drugoj polovini XII veka; u `ivom kontaktu sa gr~kim gradom Solunom i kultom svetog Dimitrija, svojim bogatim poruxbinama i donacijom doprinele su da se u wihovim zemqama i crkvama stvaraju umetni~ka dela najvi{eg nivoa i neobi~nih ikonografskih scena vezana za kult svetog Dimitrija. Zanimqivo je da se delo "^uda svetog Dimitrija Solunskog", vizantijskog pisca Jovana Stavrikija, nalazi u velikom Rilskom panegirijaku Vladislava Gramatika iz godine u 27. ~udu, koje veli o opsadi Soluna od strane bugarskog cara Kalojana, gde pi{e: "Opkoli se odasvud vojskom i pukovi zapose{e vidokrug. Brda se zaravna{e i zemqa pod te{kim kowanicima tutwa{e. Rzawe sli~no vazduhom se donosilo i topot se gromu podoban {irio, u srca gra ana unose}i strah" 4 Da navedemo i nekoliko kasnijih primera scena Sveti Dimitrije na kowu probada kopqem bugarskog cara Kalojana na kowu i spa{ava grad Solun iz srpske umetnosti; 1. Ikona svetog kraqa Stefana De~anskog, rad zografa Longina iz godine (sl. 6); 2. Nikoqac u Bijelom Poqu, sedamdesetih godina XVI veka; 3. Crkva Sv. Petke u Trnavi kod Ra{ke ( godine) (crt. 3); 4. Zapadna fasada manastira Mora~e, 1616.godine, zograf Georgije Mitrofanovi} (crt. 4), 5. Manastir Zavala, godine, zograf Georgije Mitrofanovi} (crt. 4); 6. Manastir Temska, priprata godine. 3 Jovan Stavrikije, ^uda sv. Dimitrija Solunskog, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom III, Vizantolo{ki institut, p.i., kw. 10 (Beograd, 1966) (B. Ferjan~i}), str V. N. Zlatarski, Istori na bílgarskata dír`ava, t. III, Sofi 1940, s

14 230 Radomir D. Petrovi} *** U novijoj srpskoj umetnosti spomenimo samo nekoliko primera slikawa scene: - "Sv. Dimitrije na kowu probada bugarskog cara Kalojana na kowu i spa{ava grad Solun" i to: 1. ikone iz zbirke Sekuli}, iz XVIII veka; 3 2. ikona oko godine, rad 4 3. ikona bokokotorske ikonopisne {kole, rad Rafajlovi}a ili Tujkovi}a, godine; 4. ikona iz Hercegovine, rad nepoznatog ruskog slikara iz XVIII veka; 5 5. ikona iz manastira Svetog Prohora P~iwskog iz 1882.godine; 6 6. ikona manastira Nikolaja iz godine. 7 *** Na{a istra`ivawa scene "Sv. Dimitrije na kowu probada bugarskog cara Kalojana", ovim radom nisu okon~ana, jer mnogi spomenici na Kosovu i Metohiji nisu istra`eni i prou~eni - u posledwem ratu neki su i poru{eni. U nauci je ve} uo~eno da je zograf Georgije Mitrofanovi}, bio pod uticajem slikara Rafaela, ili slikara koji su nakon wega stvarali, {to se mo`e lako primetiti po slikanim kowima na fasadama Mora~e i Zavale sa kowima koje je Rafaelo naslikao u Stancama u kompoziciji "Isterivawe Heliodora iz hrama" i "Papa Lav zaustavqa Atilu". 8 Z. Kajmakovi} je ta~no uo~io: "Stavovi propetih kowa, jaha~a i oborenih ratnika pod kopitama u osnovi su vrlo bliski, iako je Mitrofanovi} svoje jaha~e i kowanike kompilatorski izmenio, ali se, ipak, nije znatno udaqio od originala. Interesantno je da se detaq sa prevrnutim }upom uz ratnika ispod nogu jaha~a u sceni sa Heliodorom ponavqa i kod Mitrofanovi}a, samo {to je ovde uz figuru ispod nogu kowa sv. Dimitrija naslikana kapa oborenog bugarskog cara. Sporedno je pitawe, iako mo`e biti vrlo interesantno, da li je Mitrofanovi} do{ao do ovako oblikovanih predstava kowa inspiri{u}i se direktno sa originala u Stancima, {to je, mislimo, nevjerovatno, bilo da je svoje slikarske pribiqe{ke pravio na osnovu brojnih grafika sa motivima Rafaelovih slika koje su tada kru`ile Evropom, a dospijevale i u na{ Dubrovnik, ili je neki drugi italokritski umjetnik obavio sve ove procese a Mitrofanovi} ih je preuzeo kao osve{tene uzore u nekom 3 M. Baji} - Filipovi}, Zbirka ikona Sekuli}, katalog, Beograd, 1967, sl. 21 i sl. 39. (autor nije identifikovao ovu scenu). 4 D. Davidov, Ikone srpskih zografa 18. veka, katalog, SANU, Beograd, 1977, 77, br R. Stani}, Ikone iz Hercegovine, katalog, Mostar, 1982, 39.br.42, tab. XXXIII. 6 P. S. Pajki}, Ikone manastira Sv. Prohora P~iwskiog, Vrawski glasnik VII, Vrawe, 1971, M. orovi, Ljubinkovi, Umetnost ikona, katalog, Rastava ikona, Narodna galerija, Ljubljana, 1963, br. 75, sl. 38 (signirana gr~ki). 8 Z. Kajmakovi}, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1971,

15 SVETI DIMITRIJE PROBADA BUGARSKOG CARA KALOJANA 231 slikarskom centru na Atosu... ima li razloga da Mitrofanovi}a smatramo tvorcem ove verzije afrontiranih svetih kowanika, svakako najefektnije kompozicije u na{em `ivopisu turskog perioda". 3 Uzore i predlo{ke Mitrofanovi}evih afrontiranih kowanika nalazimo u srpskom slikarstvu sve do kraja XVIII veka. Novootkrivena prizrenska ikona "Sveti Dimitrije na kowu probada bugarskog cara Kalojana na kowu", obogatila je na{a saznawa o svekolikom kultu svetog Dimitrija kod Srba, koji se naro~ito istakao u toku XIII veka. U vreme kako je to istakao Dimitri Obolenski, kada je:"bugarskog vladara Kalojana godine krunisao je za kraqa rimski kardinal, a Kalojan se za uzvrat obavezao na vernost papi... Ni Srbima nije trebalo dugo da shvate da opadawe vizantijske mo}i zahteva pribli`avawe Zapadu, pogotovo {to im je zemqa jo{ uvek bila otvorena uticaju latinskog hri{}anstva koje se od jadranske obale {irilo na unutra{wost. Negde oko godine, Nemawin sin i naslednik Stefan razvodi se od svoje vizantijske neveste, careve k}eri. Kasnije se `eni unukom Enrika Dandola, opasnog mleta~kog du`da, koji je, vi{e nego sve ostale vo e ~etvrtog krsta{kog rata, bio odgovoran za pad Carigrada. U vreme kada je Kalojan po~eo pregovore sa Rimom, i Stefan se javqa Ino}entiju III, obe}ava da }e Srbiju staviti pod jurisdikciju Svete stolice i tra`i Manastir De~ani, sv. Dimitrije probada bugarskog cara Kalojana (1348) kraqevsku krunu. Postignut je dogovor i godine Stefana kruni{e papski legat. Otada je u svom narodu poznat kao Prvoven~ani. 4 3 Isti, nav. delo, 217, bel. 188; isti, Georgije Mitrofanovi}, D. Obolenski, Vizantijski komonvelt, Beograd, 1991, 286.

16 232 Radomir D. Petrovi} Prizrenska ikona iz XIII veka, upravo je odraz pobede pravoslavqa kod Grka, Rusa, Srba i Bugara koji su kanonski priznavali za zakonite vo e pravoslavne crkve, mnogo je pomoglo wihovim svetovnim gospodarima, nikejskim carevima, da odbrane svoje pravo na politi~ko nasle e Vizantije. U Nikejskom periodu ( ) ove tri nacije dobile su crkvene povlastice koje su u razli~itim stepenima uve}avale autonomiju wihovih crkava. 3 Radomir D. Petrovic SAINT DIMITRIE STABS THE BULGARIAN TZAR KALOJAN ON HORSE AND SAVES THE TOWN THESSALONICA IN SERBIAN ART The ancient Serbian towns Nish, Raska, Sremska Mitrovica, Skopje, Pec, Kotor, Krusevac, Belgrade and Smederevo had the traditional social and cultural relations with the Greek town Thessalonica. This ancient heart, as a red string, connects especially Thessalonica and Prizren in the times of Nemanic dynasty. In science the flows and cultural relations have been explored, before all, between Thessalonica and Prizren over the famous craftsmen who were engaged in works during the times of King Stefan the Second Milutin and his son Stefan Uros the third Stefan Decanski and in the times of Stefan the fourth Dusan. Due to the painting and conservatory works on various wall paintings and icons in the church of Saint Djordje in Prizren, one interesting icon was discovered called Saint Dimitrie which is the matter of my work. The icon was signed with cinober letters: Saint Dimitrie. This is about the dominating figure of the horseman: Saint Dimitrie on a big horse. In the down part of the scene we can find the minor figure of a horseman. The scene is placed in the mountainous area. This minor figure of the horseman, falling as stabbed by spear, has the crown on the head. This icon is signed as Saint Dimitrie and has no further explanation. However this iconographic scene is known from the church of the monastery Decani. It is obviously that the icon from Prizren represents the older iconographic rare scene from St. Dimitrie church, Thessalonica : Saint Dimitrie on a horse is killing the Bulgarian tzar Kalojan with the spear (picture 1, drawing 1 and 2). Decani frescos and icons relate to the times of the siege by the Latinas in 1204 that was used by the Bulgarian tzar Kalojan ( ) so he conquered the areas of the Byzantium west from the mountain Sofia to Tesalia, together with the towns Prizren, Skopje, Ohrid and Ber. In the old Serbian literature, this moment was mentioned first in XIII century when the monarch Teodosie wrote for the first time the life of St. Sava. Prizren icon was neither dated nor signed by the painter. My study was targeted toward the times of Saint Dimitrie church in Prizren appearance, when appar- 3 Isto.

17 SVETI DIMITRIJE PROBADA BUGARSKOG CARA KALOJANA NA KOWU I SPASAVA GRAD SOLUN U SRPSKOJ UMETNOSTI 233 ently this icon was made for the iconostas of this church. The oldest historical source where Prizren church of Saint Dimitrie was mentioned was found in the charter of the King Stefan Dragutin, around 1277, and it is kept in the monastery of Hilandar: In Prizren the church of Saint Dimitrie. Prizren icon of Saint Dimitrie, except to the death of Bulgarian tzar Kalojan in October 1207 near Thessalonica, we can connect to one more Bulgarian tzar Gavrilo Radomir ( ) the son of the tzar Samuil.