CRNOGORSKI EKONOMSKI TRENDOVI

Transcription

1

2 MONET CRNOGORSKI EKONOMSKI TRENDOVI ISSN Volume 34 Decembar 2013.

3 MONET TIM ISSP tim lideri: Prof. dr Veselin Vukotić, dr Petar Ivanovic Uređivački tim: dr Jadranka Kaluđerović, dr Milica Vukotić, mr Ivan Jovetić Analitičari i istraživači: dr Jadranka Kaluđerović mr Ivan Jovetić Milika Mirković, Vojin Golubović Marina Glendža, Anđelija Babić, Ana Bosković Dizajn: Milica Perović O MONET u Kvartalna publikacija koju ISSP objavljuje od 2000 godine. Publikacija nudi statistički pregled makroekonomskih trendova kao i analize aktuelnih ekonomskih tema. O ISSP u Institut za strateške studije i projekcije (ISSP) je prvi nezavisni ekonomski institut u Crnoj Gori i osnovan je 1998 godine. Idejni tvorac i osnivač ISSP a kao promotera liberaluzma je profesor Veselin Vukotić. Ideja vodilja osnivanja ISSP a je bila kreiranje sinergetskog efekta stvorenog naporima velikog broja mladih ljudi sa preduzetničkim načinom razmišljanja i pregnućem razvijanja filozofije liberalizma; mladih ljudi koji razumiju važnost kako formalnih tako i neformalnih instituticija na ponašanje pojedin(a)ca. Naša vizija Stvaranje društva otvorene tržišne ekonomije sa visokim stepenom ekonomskih, političkih i ličnih sloboda Naša misija Sprovođenje javnih i objektivnih ekonomskih istraživanja u cilju doprinosa transformaciji ekonomskog sistema u Crnoj Gori i edukacija mladih ljudi. Naše aktivnosti: Makroekonomske analize Ekonomska istraživanja Ekonometrijske analize i projekcije Javno zagovaranje Izdavaštvo Obrazovanje KONTAKT: Crnogorskih serdara, Lamela C (1 i 2), Podgorica, Crna Gora Tel/Fax: +382 (0) ; ; Web site: / E mail: issp@t com.me Sva prava zadržana. Ova publikacija i/ili njeni djelovi ne mogu biti reprodukovani ili distribuirani u bilo kojoj formi ili bilo kojim sredstvima ili sačuvani u bazama podataka i sistemima pristupa bez pismenog odobrenja izdavača. 2

4 MONET Edicija BEZBJEDNOST Volume 4 ZBORNIK RADOVA 3

5 Institut za strateške studije i projekcije (ISSP) Centar za evropsko obrazovanje i studije (CE²S) Projekat MONET Edicija Bezbjednost je pokrenut i u početku realizovan u saradnji sa Vladom Crne Gore odnosno Koordinacionim timom za implementaciju Komunikacione strategije o evroatlantskim integracijama Crne Gore. Realizacija projekta je bila u okviru IX Akcionog plana. Nakon završetka IX AP MONET Edicija Bezbjednost nastavlja sa radom u okviru zajedničkih projekata Instituta za strateške studije i projekcije i Centra za evropsko obrazovanje i studije. 1 1 Centar za evropsko obrazovanje i studije je član World ECSA (European Community Studies Association) kao zvanični član iz Crne Gore. 4

6 5

7 SADRŽAJ: Međunarodna bezbjednost i sajber opasnosti NJ.E. Mehmet Niyazi Tanilir; puk. Mehemedin Tahirović 10 Feministički pristup bezbjednosti u teoriji i praksi Implikacije tehnoloških promjena na politike i strategije bezbjednosti i odbrane Nezavisni državni organi i sektor bezbednosti u Srbiji Mirovne misije i operacije UN i EU razvoj i modeli doc. dr Olivera Injac 29 mr Ivan Jovetić 37 Đorđije Popović 56 Stefan Lakušić 65 6

8 Dragi čitaoci, Crnogorski ekonomski trendovi MONET su osnovani kao časopis posvećen pregledu ekonomskih pokazatelja i ekonomskim analizama. Projekat MONET Security Edition je pokrenut sa ciljem povezivanja ekonomije i bezbjednosti. Imajući u vidu da je ovo oblast kojom se na našim prostorima ne bavi veliki broj istraživača, na ove teme pišu i ekonomisti, politikolozi, filozofi i svi oni koji vjeruju da istraživanja u oblasti bezbjednosti imaju, makar indirektnu, korelaciju sa ekonomijom i drugim oblastima. Kako smo i ranije definisali, ključna veza ove dvije oblasti se može identifikovati u vidu resursa. Ipak, njihova korelacija je i dalje zahtjevna za istraživanje. U današnjem a posebno svijetu sjutrašnjice u kome već počinju da vladaju hibridni izazovi i koje karakterišu krize i rijetkost resursa to postaje dodatno izazovno za istraživanje. MONET Edicija bezbjednost za cilj ima posmatranje izazova bezbjednosti i odbrani sa različitih aspekata. Ovo, 34 to izdanje obuhvata različite radove od, za naše prilike, neuobičajenih promatranja iz različitih pa i feminističkih pogleda preko analiza izazova sajber svijeta i njihove korelacije sa pitanjima međunarodne bezbjednosti kao i pitanjima redefinisanja politika i strategija odbrane i bezbjednosti do pitanja pojedinačnih sektora bezbjednosti i nezavisnosti državnih organa ali i misija očuvanja ili uspostavljanja mira. U ovom broju MONET a svoje doprinose dali su saradnici ISSP Instituta za strateške studije i projekcije, Centra za evropsko obrazovanje, UDG Univerziteta Donja Gorica, Ambasade Turske, Ministarstva odbrane Crne Gore i Centra za civilno vojne odnose odnosno Kancelarije za saradnju sa civilnim društvom Vlade Srbije iz Beograda. Posebno zadovoljstvo nam je da je koautor jednog od radova NJ.E. Mehmet Niyazi Tanilir, ambasador Turske u Crnoj Gori. Ambasador Tanilir i pukovnik Mehmedin Tahirović (MO) su se bavili pitanjima međunarodne bezbjednosti i sajber opasnosti. Doc dr Oliver Injac (UDG) se bavila pitanjem feminističkog pristupa bezbjednosti u teoriji i praksi. Đorđe Popović se u radu bavio nezavisnim državnim organima i sektorom bezbjednosti u Srbiji. Razvojem i modelima mirovnih misija EU i UN se u svom radu bavio Stefan Lakušić. Implikacijama tehnoloških promjena na politike i strategije bezbjednosti i odbrane se u svom radu bavio mr Ivan Jovetić. Pored multidisciplinarnog pristupa istrajavaćemo i na regionalnoj saradnji i doprinosu kolega iz drugih institucija. Naravno, dodatni razvoj lokalne akademske i istraživačke zajednice ostaje važan cilj. Uvjereni smo da će i ovaj MONET biti koristan izvor literature i ideja za dalja promatranja izazova koji su pred nama. Na kraju, koristimo i priliku da se zahvalimo svima na doprinosu realizaciji ovog projekta. Svim autorima kao i svim čitaocima, želimo i aktivnu i uspješnu 2014! U Podgorici, Za uređivački tim mr Ivan Jovetić 7

9 Mehmet Niyazi Tanilir Mehmedin Tahirović Apstrakt MEĐUNARODNA BEZBJEDNOST I SAJBER OPASNOSTI U uslovima globalne povezanosti, komunikacije između ljudi obavljaju se sa jednog na drugi kraj svijeta brzo i jeftino. Sve veća upotreba računarske tehnike i mobilnih telefona doveli su do radikalnih promjena u životima građana. Kao društveni fenomeni, medjunarodni sajber kriminal i terorizam, njihova rasprostranjenost i njihovi uticaji su dio procesa globalizacije isto kao i svaki drugi društveni fenomen. Brzi razvoj saobraćajne i komunikacione tehnologije ruši nacionalne granice. Društva postaju otvorenija nego ikada ranije, pa se ljudi, roba, novac i ideje lako kreću preko nacionalnih granica. Ovo sredstvo pruža mogućnost kriminalnim organizacijama da postanu globalni akteri u međunarodnoj areni. Kako se terorizam, u velikom broju slučajeva, koristi kao sredstvo za ostvarenje političkih ciljeva, korišćenje interneta u svrhe terorizma se može koncipirati kao politički izazov za međunarodnu sigurnost. U procesu traganja za najefikasnijim odgovorom na savremene sajber opasnosti međunarodna saradnja se nameće kao ključna u rješavanju ovog transnacionalnog problema. Mehanizme za odgovore na savremene sajber opasnosti koji su pokrenuti od međunarodnih organizacija poput OUN, EU, NATO, SE, kao i ostale regionalne i subregionalne organizacije, treba što više razvijati u narednom periodu kao jedinstven odgovor na zajedničku opasnost koja ne poznaje nacionalne okvire. Ključne riječi: Međunarodna bezbjednost, sajber opasnosti, sajber kriminal, sajber terorizam, međunarodne organizacije, konvencije, deklaracije. Uvod Moderno društvo, čiji smo savremenici, kritično je zavisno od informacija i informaciono komunikacione tehnologije (ICT), kojom se vrši njihov prenos. Obrada i razmjena informacija postaje sve važnije kako za nacionalni tako i međunarodni sistem bezbjednosti. Informaciono komunikaciona tehnologija stvorila je i novo okruženje sajber prostor koji obuhvata stanovništvo bilo kojeg dijela svijeta, svih starosnih dobi i društvenih slojeva. U uslovima globalne povezanosti, komunikacije između ljudi obavljaju se sa jednog na drugi kraj svijeta brzo i jeftino. Sve veća upotreba računarske tehnike i mobilnih telefona doveli su do radikalnih promjena u životima građana. Mehmet Niyazi Tanilir,magistar kriminalistike i Ambasador Republike Turske u Crnoj Gori. mntanilir@mfa.gov.tr Pukovnik doc.dr Mehmedin Tahirovic, Načelnik službe za odnose sa javnošću i protokol u Ministarstvu odbrane Crne Gore i profesor Regionalne bezbjednosti i upravljanja krizama na Univezitetu Donja Gorica u Podgorici. mehmedin.tahirovic@mod.gov.me i mehmedin.tahirovic@gmail.com; 8

10 Društvene mreže, kao što su Facebook, Twitter, Google+, Pinterest i LinkedIn, su moćni internet servisi, koji omogućavaju kontakt, interakciju ili razmjenu informacija sa ljudima širom svijeta. Međutim, sve te mogućnosti i pogodnosti sa sobom nose i određeni rizik, i to ne samo za neposredne korisnike, već i za porodice, poslodavce, kompanije, bezbjednosne organizacije i šire društvene zajednice. Sajber napad na Estoniju godine, pored opasnosti od sajber kriminalnih aktivnosti ili sajber terorizma, je događaj koji je u međunarodno okruženje ustanovio pojavu sajber ratovanja. Napad je trajao više od mjesec dana i bio je usmjeren na vladin i bankovni sektor, medije, druge web stranice, servere i rutere. 2 Evropa je sve češće na meti hakera i internet lopova i prisiljena je da pronalazi načine za odbranu od tih napada. Evropska Unija procjenjuje da svakog dana blizu milion njenih stanovnika postaje žrtvom sajber kriminala. Prema navodima Interpola, šteta od ovakve vrste kriminala samo u Evropi iznosi blizu 750 milijardi eura godišnje. 3 Pojava novih tehnologija osamdesetih godina prošlog vijeka, pogotovo interneta, dovodi do pojava informatičkog sukoba odnosno Netwar, ali i novih oblika terorizma u informatičkom prostoru ili informatičkog terorizma. Zloupotreba interneta od strane terorista može biti trojaka: kao oružje (cyberterrorism), kao način komunikacije među aktivistima i kao medij za obraćanje javnosti. Kako informacione i komunikacione tehnologije mijenjaju društva, bezbjednost informacionih i komunikacionih tehnologija postala je prioritetna politika mnogih vlada. Ovo se može vidjeti u usvajanju strategija u oblasti sajber bezbjednosti, sa primarnim akcentom na zaštitu kritične informacione infrastrukture. Ipak, vlade imaju nezamjenjivu ulogu da zaštite lica i njihova prava od kompjuterskog kriminala i terorizma i da počinioce izvedu pred pravdu. Sajber kriminal i terorizam u međunarodnom okruženju Glavni trend savremenog svijeta jeste globalizacija. Masovne komunikacije, informacione tehnologije, multinacionalna trgovina, transnacionalna regulacija i internacionalizovana politika su glavni činioci globalizacije. Globalizacija predstavlja kolaps vremena i prostora. Čini se kao da se naš svijet kreće u pravcu jedinstvene kulture. Globalizacija je karakteristika trenutnih društvenih, ekonomskih, političkih i kulturnih uslova. Kao društveni fenomeni, medjunarodni sajber kriminal i terorizam, njihova rasprostranjenost i njihovi uticaji su dio procesa globalizacije isto kao i svaki drugi društveni fenomen. Međunarodna bezbjednost i sajber kriminal Kriminal se ne može razumjeti izvan svog društvenog konteksta. Kontekst je prelazno stanje u okviru kojeg kriminal utiče i koji je pod uticajem različitih socijalnih, kulturnih, 2 Benjamin S. Buckland, Fred Schreier, Theodor H. Winkler, Demokratsko upravljanje Izazovi sajber bezbednosti, FBD, Forum za bezbednost i demokratiju, Beograd, 2010., str

11 političkih i ekonomskih faktora. U konteksu globalizacije, komodifikacija i profit su glavne teme kriminala. Kriminal postaje ekonomija, a ekonomija ima važnu ulogu u globalnoj tranziciji. Kriminal, kao biznis, beneficira od internacionalnog kapitala, generalizacije potrošnje i unifikacije ekonomije. 4 Pod sajber kriminalom se uglavnom podrazumijeva kriminal koji se odnosi na bilo koji oblik kriminala koji se može izvršavati sa kompjutera, kompjuterskim sistemima i mrežama, u kompjuterskim sistemima i mrežama ili protiv kompjuterskih sistema i mreža. To je, u suštini, kriminal koji se odvija u elektronskom okruženju. Ako se pod kompjuterskim sistemom podrazumijeva svaki uređaj ili grupa međusobno povezanih uređaja kojima se vrši automatska obrada podataka (ili bilo kojih drugih funkcija) onda je jasno da bez njih i kompjuterskih mreža nema ovog kriminala. On je kompleksan i čak ga smatraju kišobran terminom koji pokriva raznovrsne kriminalne aktivnosti uključujući napade na kompjuterske podatke i sisteme, napade vezane za računare, sadržaje ili intelektualnu svojinu. Kompjuteri i kompjuterska tehnologija se mogu zloupotrebljavati na razne načine, a sam kriminalitet koji se realizuje pomoću kompjutera može imati oblike bilo kojeg od tradicionalnih vidova kriminaliteta, kao što su kradje, utaje i pronevjere. Podaci koji se neovlašćeno pribavljaju zloupotrebom informacionih sistema mogu se na razne načine koristiti za sticanje protivpravne koristi. Pojavni oblici kompjuterskog kriminaliteta su: protivpravno korišćenje usluga i neovlašćeno pribavljanje informacija, kompjuterske kradje, kompjuterske prevare, kompjuterske sabotaže i kompjuterski terorizam i kriminal vezan za kompjuterske mreže. Evropska konvencija o sajber kriminalu predviđa četiri grupe kriminalnih djela: 5 1. Djela protiv povjerljivosti, integriteta i dostupnosti kompjuterskih podataka i sistema njih čine nezakoniti pristup, presretanje, uplitanje u podatke ili sisteme, korišćenje uređaja (proizvodnja, prodaja, uvoz, distribucija), programa, pasvorda; 2. Djela vezana za kompjutere kod kojih su falsifikovanje i krađe najtipičniji oblici napada; 3. Djela vezana za sadržaje dječija pornografija je najčešći sadržaj koji se pojavljuje u ovoj grupi obuhvatajući posjedovanje, distribuciju, transmisiju, čuvanje ili činjenje dostupnim i raspoloživim ovih materijala, njihova proizvodnja radi distribucije i obrada u kompjuterskom sistemu ili na nosiocu podataka; 4. Djela vezana za kršenje autorskih i srodnih prava koja obuhvataju reprodukovanje i distribuciju neautorizovanih primjeraka i sredstva za efikasnu istragu i zaštitu. Zavisno od tipa počinjenih djela sajber kriminal može biti: a) Politički sajber špijunaža, haking, sajber sabotaža, sajber terorizam, sajber ratovanje; b ) Ekonomski sajber prevare, haking, krađa internet usluga i vremena, piratstvo softvera, mikročipova i baza podataka, sajber industrijska špijunaža, prevare na internet aukcijama (neisporučivanje prizvoda, udruživanje radi postizanja veće cijene, trgovina robom sa 4 Findlay, M., The Globalisation of Crime: Understanding Transitional Relationships in Context, Cambridge: Cambridge University Press, Savjet Evrope, Konvencija o sajber kriminalu, Budimpešta 23.novembra 2001.godine 10

12 crnog tržišta); c) Proizvodnja i distribucija nedozvoljenih i štetnih sadržaja dječija pornografija; pedofilija,vjerske sekte; širenje rasističkih, nacističkih i sličnih ideja i stavova zloupotreba žena i djece; d) Manipulacija zabranjenim proizvodima, supstancama i robama drogom; ljudskim organima i oružjem; e) Povrede sajber privatnosti nadgledanje e pošte, spam prisluškivanje, snimanje pričaonica, praćenje e konferencija, nedozvoljeno kačenje. Brzi razvoj saobraćajne i komunikacione tehnologije ruši nacionalne granice. Društva postaju otvorenija nego ikada ranije, pa se ljudi, roba, novac i ideje lako kreću preko nacionalnih granica. Ovo sredstvo pruža mogućnost kriminalnim organizacijama da postanu globalni akteri u međunarodnoj areni. Transnacionalni kriminal predstavlja globalizovano lice kriminalnih aktivnosti i funkcioniše izvan nacionalnioh granica i pravnog sistema. Informacione i komunikacione tehnologije olakšavaju ovaj proces, a kao rezultat toga je široka upotreba interneta za transnacionalni kriminal. Internet nema granica i njegov uticaj je izvan nacionalih granica i nije pod suverenitetom niti jedne države. On ima sposobnost da zaobiđe geo političke, ekonomske i društvene granice. Zahvaljujući ovoj karakteristici, tokom proteklih decenija internet se razvio kao novi javni domen koji je potencijalno oslobođen konvecionalnih politika, društvenog poretka i propisa. Internet je napravio ogroman korak u komunikacijama koje idu u oba smjera i može doprijeti do beskonačnog broja ljudi širom ogromnog niza jurizdikcija skoro bez ograničenja. 6 Internet pruža nove mogućnosti pojedincima, korporacijama, institucijama kao i kriminalcima. Korišćenje interneta za kriminalne aktivnosti se koncipira kao sajber kriminal. Sajber kriminal je postao velika glavobolja nacionalnim državama. Kao što Wal objašnjava, tradicionalne kriminalne aktivnosti se obično dešavaju u realnom vremenu i u okviru definisanih geografskih i društvenih granica. 7 Sajber kriminal, sa druge strane, se razlikuje od našeg tradicionalnog shvatanja kriminalne aktivnosti. On se odigrava nezavisno od vremena, prostora ili mjesta i nema lako definisane granice. Sajber kriminalna aktivnost može prelaziti preko nacionalnih jurizdikcija i trenutna je. Internet se u velikoj mjeri koristi za transnacionalni kriminal i od strane vladajuće strukture se shvata kao izazov za nacinalnu i internacionalnu sigurnost. Trans jurizdikcioni aspekti interneta otežavaju nacionalnim državama borbu sa sajber kriminalom i prenose problem u internacionalnu arenu. Danas je sajber kriminal međunarodno pitanje, po riječima Cusimana međudržavni problem. 8 6 Wall, D., Cybercrimes: New Wine, No Bottles? in P. Davies, P. Francis, and V. Jupp (eds.) Invisible Crimes: Their Victims and Their Regulation, London: Macmillan Press, Ibid 8 Cusimano, M. K., Beyond Sovereignity: Issues for a Global Agenda, Boston & New York: Bedford/St. Martin s,

13 Cusiman navodi da otvorena društva, otvorene ekonomije i otvorene tehnologije podrivaju nacionalni suverenitet i čine mogućim međudržavni izazov. Kompjuteri, faksovi, mobilni telefoni čine suverene granice manje bitnim, a suverene vlasti manje sposobnim da kontrolišu protok informacija i ideja. Intenzivirano širenje kriminalnih aktivnosti je omogućeno informacionom tehnologijom. Kako kriminal postaje ekonomija i smatra se poslovanjem, korišćenje inteneta za organizovani kriminal se može koncipirati kao ekonomski izazov za međunarodnu bezbjednost. Razvoj informacionih i komunikacionih tehnlogija pomaže organizacijama organizovanog kriminala u njihovom poslovanju. Oni koriste najnovije internet tehnologije kako bi davali informacije i komunicirali između sebe i obavljali svoje nezakonite poslove i transakcije, kao svaki drugi međunarodni nezakoniti posao. Trgovci drogom ostvaruju korist od ovih tehnologija koje su im omogućile da ostvare svoje ciljeve bez miješanja, pa čak i znanja nacionalnih država. Informacije o kultivaciji droge, proizvodnji, uličnim cijenama i mogućnostima su široko rasprostranjene na internetu Zahvaljujući internetu, tehnike proizvodnje i kultivacije su lako raspoložive širom svijeta i mogu se lako razmijeniti putem korisničkih internet grupa. 9 S druge strane, Flin 10 navodi da su kolumbijske narko organizacije razvile mrežnu strukturu koja omogućava komunikaciju sa njihovim partnerima preko nacionalnih granica. Oni su investirali u najnaprednije informacione i komuniakcione tehnologije kako bi održali bezbijedne veze u realnom vremenu i koordinisali aktivnostima proizvodnje i distribucije. Što je najvažnije, oni su uvukli svoje aktivnosti u sajber prostor koji je na medjunarodnom nivou neregulisan. Njihovo ulaganje u ove tehnologije je efikasno porušilo svaku nadu za uspješnim elektronskim nadgledanjem od strane predstavnika zakona jer internet trgovcima omogućava da obavljaju potpuno sigurnu komunikaciju. Ukoliko trgovci podijele svoje poruke na više djelova, pošalju svaki dio preko anonimnih rimejlera (r ers) koji prenose poruku preko velikog broja rutera prije nego što ona stigne u svoju konačnu destinaciju, i koriste široko rasprostranjenu tehnologiju kao što je PGP (Pretty Good Privacy) oni mogu raditi bez rizika od nadgledanja predstavnika zakona. 11 Napredne informacione i komunikacione tehnologije nenamjerno olakšavaju brze i velike novčane transakcije u višeslojnim fazama pranja novca. 12 Kao što Flin 13 otkriva, pranje novca obuhvata tri nezavisne faze. Kao prvo, prihodi od droge se deponuju u bankama. Kao drugo, novac se šalje preko više elektronskih transfera kako bi se otežalo praćenje i 9 Keh, D. & Farrell, G., Trafficking Drugs in the Global Village, Transnational Organised Crime, 3, (2), 1997, p Flynn, S. E., The Global Drug Trade versus the Nation State: Why the Thugs Are Winning, in Cusimano, M. K. (ed.), Beyond Sovereignity: Issues for a Global Agenda, Boston & New York: Bedford/St. Martin s, Ibid,p53 12 Keh, D. & Farrell, G., Trafficking Drugs in the Global Village, Transnational Organised Crime, 3, (2), p Flynn, S. E., The Global Drug Trade versus the Nation State: Why the Thugs Are Winning, in Cusimano, M. K. (ed.), Beyond Sovereignity: Issues for a Global Agenda, Boston & New York: Bedford/St. Martin s,

14 izgubilo njegovo ilegalno porijeklo. Na kraju, izvor novca nestaje nakon što se ulaže u naizgled legitimna preduzeća i račune. U našem digitalnom dobu, sve digitalne informacije koje su na mreži podložne su upadima, krađi i uništavanju. Države su najčešći i najveći korisnici interneta. Kao rezultat interesa vojske i odbrane, internet koriste sve nacionalne odbrambene i vojne organizacije. Države, obično i s pravom, veoma su skeptične u vezi sa korišćenjem interneta u pogledu odbrane i sigurnosti. Slučaj hakera Metju Bevana i Ričarda Prajsa je dobar primjer ugroženosti odbrambenih i sigurnosnih mreža. Oni su prikazali ovu ugroženost tako što su upali u kompjutere američkog vazduhoplovstva i odbrane. Prajs je to objasnio na sljedeći način "osramotili smo ih pokazujući im koliko je labava njihova sigurnost, zato su oni shvatili da smo mi bili ogromna sigurnosna prijetnja" 14 i ukazao na činjenicu da su ih američki vojni izvori tokom istrage optužili da su "veća prijetnja svjetskom miru od Adolfa Hitlera". 15 Međunarodna bezbjednost i sajber terorizam U poslednjim decenijama prošlog vijeka dolazi do sve većeg uticaja znanja na privredne aktivnosti u svjetskim razmjerama. Informacije postaju značajnije od samog kapitala. Svjetska proizvodnja temelji se na vlasništvu nad informacijama, tj. proizvodnji znanja i isporuci proizvoda kupcima koji se temelje na tom znanju. Usled toga i sukobi se temelje na geo informacijskim nadmetanjima, a izvode se u informacijskom prostoru kao informacijske operacije ( Information Operations ), u sklopu informacijskog ratovanja ( Information Warfare ), što dalje dovodi do pojave informacijskog terorizma (Cyberterrorism) kao sredstva za ostvarivanje postavljenih ciljeva. 16 Uz pomoć novog oružja sajber teroristi mogu: preopteretiti telefonske linije sa specijalnim programima (software), ometati avio kontrolu kao i kompjutere zadužene za kontrolu i rad drugih vidova saobraćaja, mogu se šifrovati (scramble) specijalni programi koji koriste velike finansijske institucije, bolnice i druge hitne službe, promeniti formulu za pravljenje lekova u fabrici, promeniti pritisak u gasovodu, sabotirati berzu itd. Sajber terorizam se odnosi na smišljene, uglavnom politički motivisane napade na kompjuterske sisteme i programe. Naravno, ne treba zanemariti ni napade koji su motivisani ekonomskim razlozima kojih je u savremenim uslovima sve više. U vrijeme kada se teško može voditi rat protiv vojno nadmoćnijeg neprijatelja, razvijaju se novi, moderniji, načini ratovanja. To je novo oružje u novom sajber svijetu: logičke bombe (Logic bombs), Trojanci (Trojan horses), crvi (worms), virusi, prestanak rada sistema i gubitak informacija. 14 Ungoed Thomas, J., The Schoolboy Spy, Sunday Times, 29 March, 1998, p5 15 Gunner, E., Rogue Hacker Turned Legit Code Cracker Computer Weekly, 7 May 1998, p5 16 Mina Zirojević Fatić, Zloupotreba interneta u terorističke svrhe, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2011, str

15 Kako se terorizam, u velikom broju slučajeva, koristi kao sredstvo za ostvarenje političkih ciljeva, korišćenje interneta u svrhe terorizma se može koncipirati kao politički izazov za međunarodnu sigurnost. Sajber prostor može biti podesno tlo za djelovanje terorista. U ovom slučaju, internet mogu koristiti terorističke organizacije na četiri načina. Kao prvo, mogu koristiti internet kao sredstvo napada na nacinalnu sigurnost i državne vojne tajne. Štaviše, kao što Wall navodi, 17 napad na kompjuterske sisteme jedne države koji se tiče ekonomskog dijela države, kao što su poreski brojevi, plaćanje socijalnog osiguranja, brojevi socijalnog osiguranja ili podaci o penzijama, mogao bi prouzrokovati ozbiljniji uticaj u dugoročnom smislu od napada na vojne sisteme. Rezultat bi mogao prouzrokovati nepopravljivu štetu na odnose između javnosti i države i prouzrokovati gubljenje javnog povjerenja u državu i destabilizovati društvo kao cjelinu. Kao drugo, oni mogu koristiti internet kao sredstvo komunikacije za njihove tajne informacije i koordinirati aktivnostima sa svojim saradnicima koristeći sistem enkripcije. Kao treće, može se koristiti kao sredstvo informacija za izradu bombi i ostale vojne tehnologije i za prikupljanje informacija o metama. I kao četvrto, inetrnet se koristi kao platforma za propagandu objavljivanjem propagandi na internet stranicama. Sajber terorizam se odnosi na udruživanje sajber prostora i terorizama. On pokriva politički motivisane operacije hakovanja koje su namijenjene da uzrokuju ozbiljnu štetu, kao što je gubitak života ili ozbiljna ekonomska šteta. Kao primjer bi se mogao dati upad u sistem kontrole avio saobraćaja i uzrokovanje sudara dva aviona. 18 Drugi primjer je ulazak u internet stranicu kako bi se ubacili virusi, crvi, trojanski konji ili logičke bombe kako bi se onesposobila ili uništila određena funkcija. Virusi, posebno oni koji nose destruktivne komande, predstavljaju potencijalno moćan alat u rukama sajber teroriste. Krucijalni vojni sistemi koji su potencijalno podložni sajber napadima bili su istaknuti u Americi, u junu 1997 preko jedne vježbe, sa kodom pod nazivom Eligible Receiver, koju je izvela Agencija za nacionalnu bezbijednost. Cilj je bio da se odredi podložnost američkih vojnih kompjutera na sajber napad. Specijalni timovi su ciljali određene djelove vojne infrastrukture korišćenjem hakerskih tehnika koje su se lako mogle naći na internetu; ovi timovi su uspješno dobili privilegovani pristup ovim vojnim sistemima. Jasno je da je vojna infrastruktura mogla biti poremećena. 19 Do sada je bilo nekoliko napada na računarske mreže koji ispunjavaju kriterijume sajber terorizma, kao što je slučaj e mail bombardovanje Internet blek tajgersa (Internet Black Tigers) na ambasade Šri Lanke koji je očit primjer sajber terorizma. Kad je riječ o kompjuterskom terorizmu danas postoji realna opasnost da informatički resursi a posebno globalne informatičke mreže postanu i veoma efikasno sredstvo u rukama terorista, omogućavajući im načine djelovanja o kojima ranije nijesu mogli ni da sanjaju. Ono što povećava opasnost kad je riječ o tome da će teroristi u narednom periodu 17 Wall, D., Cybercrimes: New Wine, No Bottles? in P. Davies, P. Francis, and V. Jupp (eds.) Invisible Crimes: Their Victims and Their Regulation, London: Macmillan Press, Denning, D. E., Activism, Hacktivism, and Cyberterrorism: The Internet as a Tool for Influencing Foreign Policy, 2000., at 19 Ibid. 14

16 sve više koristiti visoku tehnologiju za ostvarenje svojih destruktivnih ciljeva jesu izvori "talenata" (tehnološki plaćenici, nezaposleni tehnološki stručnjaci iz zemalja trećeg svijeta, zapadni tehnološki stručnjaci, visokostručni kadrovi iz bivših tajnih službi i specijalnih snaga istočnog bloka Stasi, Specnaz, Osnaz, Sekuritatea) koji su sposobni da vrše računarsku sabotažu i špijunažu visokog nivoa, da od terorista preuzimaju zadatake po ugovoru, ili da obučavaju teroriste za tajne akcije putem visoke tehnologije i za strategijski terorizam koji treba da izvršava veoma disciplinovan i organizovan kadar. Imajući u vidu navedene činjenice, nameće se zaključak da će u vremenu koje dolazi teroristi sve više koristiti visoku komjutersku tehnologiju kako za špijunažu i sabotažu tako i za propagiranje svojih ideja. Njihovi ciljevi mogle bi biti banke podataka, računarski resursi, vladini komunikacioni sistemi, elektrocentrale kojima upravljaju računari, rafinerije nafte, aerodromska postrojenja itd. Sredstva i metode djelovanja sajber kriminala i terorisma na međunarodnom nivou Internet je izvor informacija za teroriste. Destruktivne biološke, hemijske, pa čak i nuklearne tehnologije i informacije su sada dostupne teroristima preko interneta. 20 Pored toga, oni mogu sakupljati informacije o svojim metama na internetu. Teroristi takođe koriste internet kako bi komunicirali i koordinisali svojim aktivnostima. Kriptografija je ta koja omogućava teroristima zaštitu od miješanja institucija za sprovođenje zakona u njihove tajne komunikacije. Štaviše, sajber teroristi internet intenzivno koriste kao sredstvo komunikacije sa javnostima i radi širenja propagande. U junu 1998, američki News & World Report je naveo da je 12 od 30 grupa sa spiska terorističkih organizacija Stejt departmenta na internetu. Njihovo uklanjanje sa interneta je nemoguće, jer oni mogu postaviti svoje sajtove u državama sa zakonima o slobodnom govoru. Na primjer, vlada Šri Lanke je dala zabranu separatističkim Liberejšn tajgersima (Liberation Tigers) u Tamil Elamu, ali njihova internet stranica u Londonu je još uvijek aktivna. Peruanski Tupac Amaru revolucionarni pokret (Tupac Amaru Revolutionary Movement MRTA) ima internet stranicu na internetu za objavljivanje svojih političkih filozofija i zahtjeva. 21 Kao što je prethodno pomenuto, kriptografija (tehnologija enkripcije) je korisno sredstvo za terorizam i organizovani kriminal radi komunikacije sa njihovim članovima i organizacije njihove aktivnosti bez miješanja predstavnika zakona. Sa druge strane, kriptografiju umnogome koriste nacionalne države za svoje vojne infrastrukture, komunikacije, željeznički ili avio saobraćaj, banke ili bolnice. Kriptografija pruža zaštitu za ove sisteme od terorizma i kriminalnih napada. Ova dvostruka upotreba je učinila politiku enkripcije jednom od najkontroverznijih tema sajber prostora. 20 Cusimano, M. K., Beyond Sovereignity: Issues for a Global Agenda, Boston & New York: Bedford/St. Martin s, Ibid 15

17 Kriptografija je umjetnost enkripcije i dešifrovanja poruka i nije nova tehnika. Ovaj postupak potiče još iz rimskog doba kada je Julije Cezar slao šifrovane poruke svojim generalima. U osnovi, enkripcija uključuje pretvaranje obične komunikacije ili teksta šifrovanjem te informacije u kodirani tekst. Strana koja prima tu komunikaciju zatim koristi ključ za dešifrovanje kodiranog teksta nazad u obični tekst. Složena enkripcija je od posebnog interesa za državne agencije nadležne za zaštitu nacionalne sigurnosti i vojne obavještajne službe, sprečavanje terorizma i drugog sajber kriminala i sprovođenje zakona. 22 Stoga države žele da kontrolišu izvoz i upotrebu kriptografije. Za sada je kontrola izvoza kriptografskih proizvoda uređena Vasenarskim sporazumom. To je međunarodni sporazum između 33 učesnice države čiji je cilj da doprinese međunarodnoj sigurnosti promovisanjem transparentnosti i veće odgovornosti pri transferima klasičnog naoružanja i robe dvostruke namjene i tehnologije. Civilni kriptografski prozvodi su izvan djelokruga Vasenarskog sporzuma. Međutim, neke glavne kriminalne aktivnosti kao što su transnacionalni orgianziovani kriminal i terorizam, koji mogu predstavljati izazov za međunarondu bezbjednost, mogu se razmatrati u skaldu sa odredbama ovog sporazuma. Ali je u praksi malo vjerovatno da kontrola izvoza može imati uticaj na sposobnost kriminalnih organizacija da dobiju ili koriste kriptografske proizvode. Oni su širom dostupni na intenrnetu. Organizovani kriminalci ili teroristi lako mogu da ih dobiju. Ovaj tip enkripcije koristi se od strane mnogih pojedinaca i organizacija u privatnim sektorima kao i pri slanju e mail poruka. PGP (Pretty Good Privacy) je jedan od softvera za enkripciju koji svako može preuzeti sa interntena bez bilo kakve naknade. PGP je prvobitno lansirao američki inžinjer Fil Zimerman koji je želio da napravi složenu enkripciju dostupnu javnosti za zaštitu privatnosti od vladinih prisluškivanja. Iako je izvoz softera kontrolisan, neko je brzo to objavio na internetu. Od tada, ostali načini enkripcije su postavljani na internet stranicama širom svijeta, a često se daje argument da dostupnost ovakvih alata pokazuje uzaludnost kontrole izvoza. Teroristi i organizovani kriminalci koriste enkripciju da sakriju svoje aktivnosti i da spriječe policiju da se umiješa u njihove komunikacije. 23 (19). Sistem enkripcije je danas toliko sofisticiran da je njihovo otkrivanje skoro bukvalno nemoguće. Ovo uzrokuje veliku glavobolju agencijama za sprovođenje zakona, koji se sve više oslanjaju na prisluškivanje i digitalne informacije u borbi protiv organizovanog kriminala, krijumčarenja droge, terorizma i drugog kriminala. Kako oni to vide, kada izgube sposobnost da pročitaju kompjuterski fajl, oni gube dragocjeno oružje. Iz tog razloga, države inistiraju na strogoj regulaciji softvera, uključujući i zadnja vrata koja oni sami mogu da otvore. To se zove escrow ili ključ za povraćaj sistema. 24 U ovom sistemu, ključ za povraćaj podataka drži se u povjerljivoj instituciji, koja bi mogla da bude vladina agencija, sud ili povjerljiva privatna organizacija. Istražna ili obavještajna 22 Tavani, H. T., Privacy and Security in Langford, D. (ed.) Internet Ethics, London: Macmillan Press Ltd, Denning, D.E. and Baugh, W. E., Hiding crimes in cyberspace in Thomas, D. & Loader, B. D. (eds.) Cybercrime: Law Enforcement, security and Surveillance in the Information Age, London: Routledge, Penfold, R.R.C. (1998), Computer Security: Businesses at Risk, London: Robert Hale,

18 agencija koja traži pristup komunikacijama ili arhiviranim fajlovima, podnosi zahjtev preko odgovarajućih procedura koje obično zahtjevaju dobijanje sudskog naloga i saglasnost kako bi dobili ključ. U praksi, pokušaji država da regulišu upotrebu kriptografije ne bi spriječili upotrebu državno odobrenih proizvoda enkripcije, od strane kriminalaca i terorista. Oni bi mogli da razviju sopstveni ili da ilegalnim putem dođu do ovih proizvoda. 25 Imajući sve ovo u vidu, čini se da su pokušaji da se spriječi korišćenje kriptografije od strane terorista i organizovanih kriminalaca osuđeni da ostanu uzaludni. Kriptografija takođe obezbjeđuje sigurno sredstvo elektronske trgovine i bankarstva od koje transnacionalni kriminalci imaju koristi. Takođe se čini teško spriječiti ih u potpunosti da iskoriste ovu priliku bez ugrožavanja elektronskog poslovanja. Pored enkripcije, pripadnici terorističkih organizacija i operativnih grupa danas više nego ikad, u svojoj međusobnoj komunikaciji aktivno se koriste internetom i raznim servisima dostupnim na internetu. Njihovi teroristički, operativni, odnosno zapovjedni centri komuniciraju sa operativnim grupama, koje čine uglavnom po trojica terorista, preko elektronske pošte koja se proverava preko internet strana (webmail) računa koje otvaraju na raznim besplatnim, anonimnim servisima za elektronsku poštu (yahoo, gmail itd). Obaveštajne službe danas raspoloživom tehnologijom mogu nadzirati jedino promet između pojedinih tačno određenih elektronskih adresa, dakle poštu koja kruži mrežom. Međutim, ako sa određene elektronske adrese nema prometa ka spolja, ka mreži, odnosno prema trećim adresama, obaveštajne službe danas jednostavno nemaju načina nadzirati što se događa na tim otvorenim virtuelnim poštanskim sandučićima. Korisničke podatke, dakle korisničko ime i lozinku nakon otvaranja takve internet pošte dobijaju pripadnici određene terorističke operativne grupe, te preko pošte koja se čita isključivo u samom internet prostoru (webmail) komuniciraju na način da se ta adresa ne koristi za slanje poruka trećim osobama ili na druge adrese, nego trojica ili više korisnika međusobno razmenjuju poruke na način da poruke ostavljaju u folderu označenom kao skice ( drafts ). Kako sva trojica imaju korisničko ime i lozinku iste elektronske pošte koja se proverava preko mreže oni koriste tu adresu i u tom folderu mogu pročitati poruku koja im je ostavljena, a koja predstavlja operativna uputstva za postupanje ili akcije te terorističke grupe. Ovo je danas najčešći način na koji terorističke grupe izbjegavaju nadzor obaveštajnih službi nad komunikacijom njihovih pripadnika, a vjerovatnost da će sigurnosne službe otkriti ovu komunikaciju je vrlo mala, s obzirom da bi za to službe trebale znati tačnu adresu, korisničko ime i lozinku preko kojeg se takva komunikacija odvija. 26 Kao sredstvo za širenja svojih ideja teroristi koriste sva dostignuća interneta, među kojima treba istaknuti i programe za čavrljanje (IRC Internet Relay Chat), koji za sada jedini omogućavaju neposredno komuniciranje među tačno određenim korisnicima u realnom vremenu, čime se omogućava neposredna povezanost. Ovo dalje znači da članovi terorističkih organizacija mogu sinhronizovati svoje djelovanje pred akciju, i/ili dobiti 25 Denning, D. E., The Future of Cryptography in Loader, B. D. (ed.), The Governance of Cyberspace: Politics, Technology and Global Restructuring, London: Routledge, Mina Zirojević Fatić, Zloupotreba interneta u terorističke svrhe, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2011, str

19 povratnu informaciju odmah (feedback). Ovaj metod je relativno siguran jer bezbjednosne agencije ne mogu pratiti ove istovremene razgovore na internetu (nema prepoznavanja glasa kao kod telefona, svi tragovi se brišu odmah). Takođe, koriste se i posebni znakovi (ASCII znakovi) koji su vizuelno veoma slični arapskim slovima, što omogućava sporazumijevanje na računarima koji ne podupiru arapski jezik, ali isto tako se ne prikazuju kao arapski znakovi čime izbegavaju programsko prepoznavanje. Uporedo sa ovim znakovima, ovi teroristi posebno u Evropi su razvili poseban jezik sporazumijevanja čije pismo se sastoji uporedo sa arapskim i engleskim slovima. Internet sadržaji poput popularnih programa Fejsbuk (Facebook) i Guglovog programa za detaljno pretraživanje Zemlje (Google Earth) se takođe zloupotrebljavaju u ove svrhe. Državni sud u Indiji tražio je ukidanje Guglovog programa za detaljno pretraživanje Zemlje koji omogućava virtualni 3D prikaz Zemljine površine. Indijski pravosudni organi smatraju da su teroristi koji su krivi za krvavi napad u Mumbaiju koristili navedeni program prilikom planiranja napada u kojem je poginulo više od 170 ljudi. Policija u Mumbaiju tvrdi da su teroristi koristili satelitske snimke gradskih ulica i hotela da bi uspješno izveli plan napada. Jedan od pripadnika terorističke organizacije Lashkar e Taiber priznao da je imao satelitske snimke Indije s pomenutog programa. Interesantno je i napomenuti da skoro sve korporacije koje se nalaze na listi 500 najbogatijih u SAD su opljačkane od strane sajber kriminalaca. Prema američkoj obaveštajnoj agenciji (FBI Federal Bureau of Investigation) oko 10 milijardi američkih dolara godišnje izgubi svoj trag u mreži. Od toga samo 17% kompanija prijavi pljačku zbog toga što žele da sačuvaju povjerenje korisnika i partnera. Što se tiče izvora informacija i propagandnog terena, teroristi i organizovani kriminalci koriste slobodu govora koji je važan stub demokratskih vrijednsoti svakog društva. Veoma je važno da se podvuče linija između istinskog korišćenja slobode izražavanja i njene upotrebe u kriminalne svrhe. To se čini kao težak zadatak za državne vlasti u savremenim uslovima razvijenosti instituta zaštite ljudskih prava i sloboda na nacionalnom i međunarodnom nivou. Međunarodni i regionalni odgovori na sajber izazove U procesu traganja za najefikasnijim odgovorom na savremene sajber opasnosti međunarodna saradnja se nameće kao ključna u rješavanju ovog transnacionalnog problema. Upotreba interneta nije samo kriminalna aktivnost terorirsta i organizovanih kriminalnih organizacija. Ova virtuelna aktivnsot je sastavni dio njihove šire kriminalne aktivnosti u realnom svijetu. Dakle, strategija protiv transnacionalnog kriminala treba da bude izvedena u cijelini i takođe treba da uključi borbu protiv kompjuterskog kriminala. Prekograniči i transjurizdikcioni karakteri interneta navode države da na nov način odgovore ovom problemu. 18

20 Godson i Vilijams, kažu: Trans državne prijetnje, po samoj svojoj prirodi, zahtijevaju odgovor koji je nov u formi i sadžaju. Zaista, nacionalne strategije su same po sebi nedovoljne za reagovanje na izazove koji prelaze više granica i uključuju više nadležnosti. Te prijetnje brzo razvijaju tehnologiju komunikacija i informacija, oni funkcionišu u bezgraničnom svijetu. Za razliku od toga vlade i dalje rade u ograničenom svijetu, omogućavajući zastarelim idejama o suverenosti koje ostaju simbolički privlačne iako su izgubile mnogo od svoje suštine da sprječavaju borbu protiv trans državnog kriminala. 27 Ovim savremenim izazovom su se počele baviti međunarodne organizacije na svjetskom i regionalnom nivou krajem 20. i početkom 21. vijeka, od kojih ćemo za potrebe ovog rada istaći dostignuća u OUN, Savjetu Evrope, EU i NATO i regionu JIE. Organizacija ujedinjenih nacija ( OUN) O problemima iz oblasti zaštite ključne informacione infrastrukture (Critical Information Infrastructure Protection CIIP) u OUN se raspravlja još od kraja osamdesetih godina. Međutim, formalni CIIP napori predstavljaju pojavu novijeg datuma. Od tada je preduzeto nekoliko inicijativa čiji je cilj bio bolja koordinacija radova. Među njima su inicijative koje su predvodile institucije OUN, nekoliko rezolucija OUN i rezultati Svjetskog samita o informacionom društvu (World Summit on the Information Society WSIS). OUN ov Institut za istraživanje razoružavanja (United Nations Institute for Disarmament Research UNIDIR) realizovao je radionice sa temom kako bolje postići svetsku informacionu bezbjednost i garancije u globalnom digitalnom okruženju. Kancelarija OUN a za drogu i kriminal se zalagala za svestranost, uključujući fokus kojim bi se na problem sajber kriminala ukazalo kroz zajedničke vežbe. Decembra i godine, 55. i 56. Generalna skupština izglasala je rezolucije 55/63 i 56/121 Borba protiv zloupotrebe IT a u kriminalne svrhe i Stvaranje globalne kulture sajber bezbjednosti. Decembra godine 58. Generalna skupština OUN izglasala je rezoluciju 58/199 Stvaranje gobalne kulture sajber bezbednosti i zaštita ključne informacione infrastrukture. Aneks rezolucije ističe 11 principa za CIIP. U narednim godinama, Generalna skupština OUN redovno je usvajala rezolucije Razvoj u oblasti informacija i telekomunikacija u kontekstu međunarodne bezbjednosti. Dvije sledeće rezolucije o WSIS u su usvojene i godine. Osnivanje OUN ove ICT Radne grupe u novembru godine, kao posljedica zahteva OUN ovog Ekonomskog i socijalnog savjeta (Economic and Social Council ECOSOC), predstavlja dalji važan korak. Radna grupa je dobila mandat da mobiliše svjetsku podršku za postizanje Milenijumskih razvojnih ciljeva sa upotrebom ICT a. Aprila godine u sedištu OUN održan je seminar Politički i 27 Godson, R. & Williams, P., Strengthening Cooperation against Transsovereign Crime: A New security Imperative in Cusimano, M. K. (ed.), Beyond Sovereignity: Issues for a Global Agenda, Boston & New York: Bedford/St. Martin s, 2000., p

21 bezbjednosni problemi kod informacionih tehnologija. U godini, radna grupa je izdala vodič pod nazivom Informaciona bezbjednost vodič za preživljavanje u neistraženim oblastima sajber pretnji i sajber bezbjednosti, kojim se težilo stvaranju šire svijesti o rastućim opasnostima sajber huliganizma, sajber kriminala, sajber terorizma i sajber rata. Na WSIS u, lideri svijeta su Međunarodnoj telekomunikacijskoj uniji (International Telecommunication Union ITU) povjerili vodeću ulogu u koordinisanju međunarodnih projekata iz oblasti sajber bezbjednosti. Kao jedini sprovodilac akcija koje se odnose na izgradnju poverenja i bezbjednost prilikom korišćenja ICT a, u maju godine ITU je doneo Agendu globalne sajber bezbjednosti (Agenda global cyber security GCA) kao radni okvir u kom se ukaziuje i koordiniše međunarodno reagovanje na rastuće izazove sajber bezbjednosti kako bi se oni rešili. GCA dolazi iz Visoke ekspertske grupe koja se sastoji od više od stotinu u svijetu priznatih stručnjaka iz oblasti sajber bezbjednosti iz vlada, privrede, međunarodnih organizacija, istraživačkih grupa i akademija. Tokom i godine ITU je sproveo značajan program standardizacije u bezbjednosnoj arhitekturi, šifrovanju, autorizaciji i sistemu upravljanja bezbjednošću informacija. Pored toga, pokrenuo je ICT Mapu bezbjednosnih satandarda, jednu onlajn bazu podataka koja pruža informacije o postojećim ICT bezbjednosnim standardima i radovima koji su u toku u organizacijama za razvijanje ključnih standarda. Savjet Evrope Konvencija o sajber kriminalu (Convention on Cybercrime CETS 185), razrađena od strane Savjeta Evrope uz saradnju Kanade, Japana, Južnoafričke Republike i SAD, otvorena je za potpisivanje u Budimpešti novembra godine i na snazi je od jula godine. Otvorena je za pristup bilo kojoj zemlji i jedini je obavezujući međunarodni sporazum na ovu temu koji je do danas usvojen. Protokol o kažnjavanju akata rasizma i ksenofobije učinjene putem kompjuterskih sistema (CETS 189) je otvoren za potpisivanje januara godine i na snazi je od marta godine. Konvencija od zemalja potpisnica traži da stvore osnovnu pravnu infrastrukturu neophodnu za efikasnu borbu protiv sajber kriminala i da pomažu drugim zemljama potpisnicama u istrazi i gonjenju sajber kriminalaca. Konvencija obuhvata: krivična djela; neovlašćen pristup kompjuterskom sistemu; nedozvoljeno presretanje; oštećenje podataka; ometanje sistema; zloupotrebu uređaja; kompjuterski falsifikat i prevaru; dečju pornografiju; povredu autorskih i povezanih prava; i sredstva za efikasnu istragu i zaštitu. Ona se primenjuje na bilo koji prestup počinjen putem kompjuterskog sistema i na sve dokaze u elektronskoj formi. Ovu Konvenciju je ratifikovalo 29 zemalja (zemlje EU i SAD); potpisalo ju je njih 46 (zemlje EU, Kanada, Japan, Južnoafrička Republika, sve zemlje članice NATO a); pet zemalja je pozvano da joj pristupe (Čile, Kostarika, Dominikanska Republika, Meksiko i Filipini) i nekoliko značajnijih zemalja koje nisu potpisnice (Rusija i Kina). Koristi se kao smjernica, referentni standard ili model za zakone u više od 100 zemalja. Pored toga, Konvenciju podupiru i na nju se pozivaju druge organizacije, među kojima su: Evropska Unija; 20

22 Organizacija američkih država; OEBS; Azijsko pacifička ekonomska saradnja; Interpol kao i pripadnici privatnog sektora. Iako je došlo do širokog međunarodnog prihvatanja Konvencije, neki su je kritikovali kao nedovoljnu da pravilno odgovori na postupke sa implikacijama na nacionalnu bezbjednost. Prvo, Konvencija tretira napade na IT sisteme kao krivična djela protiv javne i privatne imovine i tako zanemaruje posljedice ovakvih napada na nacionalnu bezbjednost. Drugo, ne pravi razliku između napada na obične kompjuterske sisteme i napada na ključne infrastruktrne informacione sisteme, niti između malih i velikih napada. Uprkos tome, Konvencija predstavlja jedan osnovni ali suštinski deo međunarodnog zakonodavstva. Ona pruža dobru zbirku pravnih i tehničkih definicija na osnovu kojih se mogu razvijati drugi sporazumi o saradnji. Budući da postoji značajno preklapanje između sajber kriminala, sajber terorizma i sajber rata, kriminalizovanje svih vidova sajber napada, u Konvecnciji, bez obzira na motive, znači da su države potpisnice, kada se to od njih traži, obavezne da uhvate i predaju krivičnom gonjenju sve međunarodne sajber napadače, bez obzira na to da li ih država domaćin smatra kriminalcima, teroristima ili čak patriotama vrednim hvale. 28 Evropska Unija Evropska Unija je ključni igrač na međunarodnom nivou kada je u pitanju bezbjednost informacija. CIIP, informaciono društvo i bezbjednost informacija se smatraju ključnim temama. Evropska Unija je pokrenula inicijative i istraživačke programe za izučavanje različitih aspekata informacione revolucije i njenog uticaja na obrazovanje, poslovanje, zdravlje i komunikacije. 29 Saopštenje Komisije EU O zaštiti ključne infrastrukture u borbi protiv terorizma, usvojeno 20. oktobra godine, daje definiciju ključne infrastrukture (critical infrastructure CI), nabraja identifikovane ključne sektore i razmatra kriterijume za određivanje potencijalnih CI eva. U narednoj publikaciji Evropske komisije, Zeleni papir o Evropskom programu za CIP, 17. novembra godine, definisan je CIIP. A potom godine Komisija EU je pokrenula političku inicijativu vezanu za CIIP. Među ostalim inicijativama i politikama nalaze se: Istraživanje za Komisiju o dostupnosti elektronskih komunikacionih infrastruktura (ARECI); Informacioni sistem za upozoravanje ključih infrastruktura (CIWIN); Evropska sistemska i informaciona bezbjednosna agencija (ENISA) stvorena u martu godine, počela je sa radom septembra godine na Kritu. Izazov za 28 Benjamin S. Buckland, Fred Schreier, Theodor H. Winkler, Demokratsko upravljanje Izazovi sajber bezbednosti, FBD, Forum za bezbednost i demokratiju, Beograd, 2010., str European Commission, General Report 2011 European Network and Information Security Agency, Luxembourg: Publications Offi ce of the European Union,