ISTRAŽIVANJE I RAZVOJ KAO INDIKATOR PERFORMANSI TEHNOLOŠKOG RAZVOJA RESEARCH AND DEVELOPMENT AS AN INDICATOR OF TECHNOLOGICAL DEVELOPMENT

Transcription

1 VIII Skup privrednika i nauč nika ISTRAŽIVANJE I RAZVOJ KAO INDIKATOR PERFORMANSI TEHNOLOŠKOG RAZVOJA RESEARCH AND DEVELOPMENT AS AN INDICATOR OF TECHNOLOGICAL DEVELOPMENT Jovana Kojić, Maja Levi Jakšić, Sanja Marinković, Jasna Petković Fakultet organizacionih nauka u Beogradu Apstrakt: Usled brzog razvoja procesa globalizacije i nezadržive revolucije u oblasti informaciono-komunikacionih tehnologija, naučni i tehnološki razvoj postaju ključni elementi rasta svake zemlje. U ovom radu predstavljen je tehnološki razvoj kao jedan od najvažnijih faktora savremenog razvoja. Da bi se na adekvatan način upravljalo perofrmansama tehnološkog razvoja, potrebno je pratiti i analizirati odgovarajuće indikatore koji ukazuju na rast i razvoj. U ovom radu predstavljena je jedna konponenta tehnološkog razvoja istraživačko-razvojna (IR) delatnost, kao i indikatori koji se mogu posmatrati. Ispostavlja se da je IR ulaz (ulaganje i osoblje) razuman pokazatelj inovativnih napora zemlje u cilju opšteg tehnološkog i privrednog rasta, a patenti su više nego prihvatljiv pokazatelj inovativne proizvodnje, odnosno produktivnosti IR aktivnosti. Pored ovoga, na kraju rada prikazano je trenutno stanje naučno-tehnološkog progresa Republike Srbije. Ključne reči: Tehnološki razvoj, pokazatelji tehnološkog razvoja, istraživanje i razvoj, patenti. Abstract: Due to the rapid globalization process and unstoppable revolution in information and communication technology, scientific and technological development have become key elements of each country's growth. This paper introduces the technological development as one of the most important factors of modern development. In order to adequately manage the performance of technological development, it is necessary to monitor and analyze the relevant indicators that point to the growth and development. This study presents research and development (R&D) activities as a component of technological development, and also indicators that can be analized. It turns out that the R&D input (investment and staff) is a reasonable indicator of the country's innovative efforts, and patents are more than acceptable indicator of innovative production and productivity of R&D activities. In addition, the end of the paper shows the current state of scientific and technological progress of the Republic of Serbia. Key words: Technological development, technological development indicators, research and development, patents. 1. UVOD Tehnologija, kao ključna sila konkurentnosti preduzeća, privreda i društava, nalazi se u žiži interesovanja posebno sa stanovišta mogućnosti efikasnog i efektivnog upravljanja 59

2 Operacioni menadžment u funkciji održivog ekonomskog rasta i razvoja Srbije tehnologijom na svim nivoima. Razvijene su metode i tehnike za merenje stepena, obima i učinka tehnoloških promena, kao i za praćenje i analizu tehnološkog nivoa i napretka. Istraživanja i praktično iskustvo dalje proširuju mogućnosti za planiranje, usmeravanje, koordinaciju i kontrolu tehnološkog razvoja na različitim nivoima. [1] Potreba za indikatorima koji ukazuju na naučni i tehnološki razvoj je intenzivirana u poslednjih nekoliko godina, posebno sa evolucijom novog ekonomskog sistema koji je okarakterisan brzim razvojem procesa globalizacije i revolucije u oblasti informacionokomunikacionih tehnologija (IKT). Naučni i tehnološki razvoj nije ključni element samo ekonomskog rasta i industrijske konkurentnosti, već je od suštinskog značaja za poboljšanje socijalnog razvoja, kvaliteta života i globalnog okruženja. Na primer, stanje ekonomskog i socijalnog razvoja industrijalizovanih zemalja je u velikoj meri plod napora intenzivnog ulaganja u naučni i tehnološki razvoj. Posmatrano iz perspektive indikatora koji ukazuju na naučni i tehnološki razvoj, resursi koji zemlje ulažu u oblast nauke i tehnologije utiče na ekonomske performanse i rast zemlje u globalnom kontekstu. [2] Jedna od ključnih aktivnosti preduzeća, industrije, zemlje ili regiona, koja vodi naučnom i tehnološkom razvoju je IR delatnost. Iz tog razloga, potrebno je baviti se indikatorima tehnološkog napretka, gde se kao ulaz posmatra IR aktivnost (ulaganje u IR i IR osoblje), a potom kao izlaz posmatra rezultat IR aktivnosti (patenti i patentna aktivnost). 2. TEHNOLOŠKI RAZVOJ Tehnološki razvoj je sastavni deo ekonomskog i društvenog razvoja i obuhvata daleko šire procese od onih koji se neposredno odnose na samu dinamiku i promene tehnologije, koja obuhvata proizvode i procese. Tehnološki napredak se najčešće tumači kao proces koji dovodi do stvaranja novih ili poboljšanja postojećih proizvoda, stvaranja novih ili poboljšanja starih proizvodnih postupaka, kao i stvaranje novih ili poboljšavanje postojećih sredstava za proizvodnju. Kompleksnost tehnološkog razvoja iziskuje njegovo što svestranije sagledavanje i merenje performansi istog. Tehnološki progres je, pored svega navedenog, i ekonomska kategorija i posmatra se sa aspekta promena u odnosima osnovnih faktora proizvodnje i proizvodnih fondova i ljudskog rada. Njegova mera je ona rezidualna veličina u rezultatu proizvodnog procesa, koja nije posledica povećanja proizvodnih fondova i radne snage. Tehnološki razvoj se prati pomoću odgovarajućih pokazatelja na nivou cele privrede, grane privrede, zemlje, regiona, kako bi se odredio dostignuti stepen ostvarenog i sagledali osnovni pravci nacionalne politike i strategije delovanja u budućnosti. 3. POKAZATELJI TEHNOLOŠKOG RAZVOJA Sa širenjem pravca, dimenzija i oblika dejstava savremenog tehnološkog razvoja u pojedinim zemljama, razvijali su se razni pokazatelji tehnološkog razvoja, kao i metode merenja nivoa i dinamike tog razvoja. Polazeći od različitih i teorijskih i praktičnih 60

3 VIII Skup privrednika i nauč nika potreba, moguće su različite podele pokazatelja i metoda merenja nivoa i dinamike tehnološkog razvoja. Klasifikacija pokazatelja je prikazana u Tabeli 1. [3] U cilju što celovitijeg sagledavanja posignutog tehnološkog nivoa i progresa, neophodno je analizirati što veći broj pokazatelja tehnološkog napretka, kvalitativnih i kvantitativnih, uz sagledavanje njihovog međusobnog uticaja. Analize ostvarenog tehnološkog napretka u preduzećima treba da se obavljaju kontinuirano, u određenim vremenskim razdobljima i u skladu sa što uspešnijim ostvarivanjem tehnološke funkcije u preduzeću. Uspešno upravljanje tehnološkim razvojem zavisi od pravovremenih, preciznih, relevantnih tehnoloških informacija, odnosno informacija o tehnološkom nivou i napretku. Klasifikacija pokazatelja tehnološkog napretka Prema prirodi Ekonomsko-finansijski Tehnološki Organizacioni Prema nivou posmatranja Na nivou preduzeća (mikro nivo) Na nivou privredne grane/industrije Na nivou privrede u celini (makro nivo) Prema složenosti Parcijalni (pojedinačni) Sintetički (kompleksni) Prema načinu merenja Kvantitativni Kvalitativni Tabela 1. Klasifikacija pokazatelja tehnološkog napretka 3. ISTRAŽIVANJE I RAZVOJ KAO POKAZATELJ TEHNOLOŠKOG RAZVOJA Istraživanje i razvoj (IR) ima neposredan zadatak da generiše tehnološke inovacije, što se nalazi u srži tehnološkog napretka. Postoji direktna povezanost izmedju IR potencijala i ostvarenog tehnološkog nivoa i napretka. IR potencijal se meri različitim indikatorima (ulaznim i izlaznim): troškovima koji su nastali ulaganjem u IR delatnost, raspoloživim materijalnim, finansijskim i ljudskim resursima posvećenim IR aktivnostima, prihodom koji se ostvaruje na osnovu IR aktivnosti, prijavljenim i odobrenim patentima i sl. Jedna grupa mogućih pokazatelja predstavljena je u Tabeli 2. [4] Jedna od ključnih aktivnosti preduzeća, industrije, zemlje ili regiona, koja vodi naučnom i tehnološkom razvoju je IR delatnost. Treba naglasiti da većina zemalja ne stvara većinu 61

4 Operacioni menadžment u funkciji održivog ekonomskog rasta i razvoja Srbije znanja, ali izdvajanja za istraživanje i razvoj su usmerena i ka mogućnostima primene novih tehnologija u domaćoj ekonomiji, a ne nužno ka stvaranju nove tehnologije. Istraživanje i razvoj (IR) Ekonomsko-finansijski pokazatelji Troškovi IR Efikasnost IR Ukupna vrednost prodaje tehnoloških inovacija Transfer sopstvenih tehnologija u druga preduzeća Tehnološki pokazatelji Tehnološke performanse inovacija Pravni oblici (zaštita) Patenti (broj; prijavljeni/objavljeni) Poreklo tehnologije (procenat sopstvene tehnologije u ukupnoj tehnologiji) Organizacioni pokazatelji Stepen inovativnosti preduzeća Brzina i stepen širenja tehnoloških inovacija Broj i vrste ugovora za realizovani transfer tehnologije Stepen integrisanosti IR Tabela 2. Pokazatelji za IR Dosadašnji pristupi merenju inovacione aktivnosti i kvantifikovanju tehnoloških promena uglavnom su se odnosili na tri mogućnosti: merenje inputa (ulaza u inovativni proces ulaganja i investicije u IR), posredno merenje autputa istraživanja i razvoja (preko patentne aktivnosti) i neposredno merenje autputa inovativnog procesa (osloncem na informacione tehnologije). [4] 3.1. Ulaganja u IR ulazni pokazatelj Jedan od osnovnih indikatora oprededeljenosti zemlje za tehnološki napredak svakako su izdvajanja za istraživanje i razvoj kao osnova tehnološkog napretka. Glavni nedostatak indikatora vezanih za ulaganja u IR jeste da se njihovim izražavanjem u novcu smanjuje mogućnost relevantnog poređenja među zemljama jer postoji razlika u nivou cena između zemalja u datom trenutku, a i u toku vremena. Da bi se prevazišao ovaj nedostatak, preporučuje se da se ulaganja u IR posmatraju kao udeo u bruto domaćem proizvodu (BDP). [5] OECD predlaže da se indikator ulaganja u IR prati na nivou sektora i prema tome daje liste indikatora koji ukazuju na naučni i tehnološki napredak zemlje, gupisane u sledeće celine: [6] 1. Bruto domaća ulaganja u IR (Gross domestic expenditure on R&D 62

5 VIII Skup privrednika i nauč nika GERD), 2. Ulaganja privatnog sektora u IR (Business Enterprise Expenditure on R&D - BERD), 3. Ulaganja u IR u oblasti visokog obrazovanja (Higher Education Expenditure on R&D - HERD), 4. Ulaganja vlade u IR (Government Expenditure on R&D), 5. Odlivi budžetskih sredtava vlade na IR (Government Budget Appropriations or Outlays for R&D GBAORD) 3.2. IR osoblje ulazni pokazatelj Ljudski resursi angažovani u oblasti nauke i tehnologije nalaze se među najvažnijim faktorima koji određuju konkurentnost zemalja i regiona. U zavisnosti od konkretne industrije ili sektora tehnologije, IR troškovi često zavise od troškova radne snage. Indikatori vezani za istraživačko-razvojno osoblje i istraživače, na taj način dopunjavaju ključni indikator - ulaganja u IR. Ipak, većina najuspešnijih regiona u smislu ukupnih IR troškova, takođe su među vodećim regionima kada je reč o istraživačima. [7] Preporučuje se da se na nivou jedne zemlje posmatraju dva pokazatelja: ukupan broj zaposlenih koji rade puno radno vreme na poslovima istraživanja i razvoja na nacionalnoj teritoriji za period od godinu dana (FTE - Full Time Equivalent) i ukupan broj zaposlenih u IR delatnosti Patenti izlazni pokazatelj Značajan indikator tehnološkog progresa vezan za IR komponentu obuhvata pokazatelje pravne zaštite rezultata inovacionog procesa u tehnologiji (pogotovo generisanja ideja, odnosno invencija), a to su prvenstveno broj i struktura prijavljenih i registrovanih (odobrenih) patenata. Pokazatelji o patentima se najčešće svrstavaju u grupu tehnoloških pokazatelja. Patenti se smatraju indikatorom autputa (rezultata) istraživanja i razvoja. Oni kao pokazatelji daju informacije o izlazima IR i inventivnih aktivnosti. Dostupne statistike o patentima omogućavaju da se izmeri inventivnost zemalja, regiona, preduzeća ili pojedinačnih pronalazača, pod pretpostavkom da su patenti odraz inventivnih napora i da više patenata znači više pronalazaka. Oni su takođe koriste za sagledavanje određenih aspekata dinamike inovacionog procesa (npr. saradnja u istraživanju, difuzija tehnologije različitih privrednih grana, ili zemalja, itd), kao i za praćenje samog patentnog sistema. Patenti se takođe mogu smatrati međukorakom između istraživanja i razvoja i inovacija. Najčešće korišćeni pokazatelji vezani za patente su: broj prijavljenih patenata, broj priznatih patenata i domaće PCT prijave. Međutim, nedostatak ovih pokazatelja je u tome što se na ovaj način patentna aktivnost meri samo sa kvantitativnog aspekta (broja patenata), a ne i kvalitativnog (kvaliteta patenata). Zbog toga OECD razvija indikatore broj patentnih porodica i citiranje patenata, koji prevazilaze probleme i nedostatke tradicionalnih pokazatelja. 63

6 Operacioni menadžment u funkciji održivog ekonomskog rasta i razvoja Srbije MENADŽMENT PERFORMANSI TEHNOLOŠKOG RAZVOJA REPUBLIKE SRBIJE U prethodnim delovima rada jasno je prikazana važnost istraživačko-razvojnog procesa i zaštite istog kroz patentni sistem, a u smislu naučnog i tehnološkog razvoja zemlje. U ovom delu rada prikazana je komparativna analiza dostupnih indikatora tehnologije u smislu izdvajanja za istraživanja i pojedine indikatore rezultata istraživačkog procesa dostupnih za našu zemlju, a sve u cilju stvaranja ukupne slike o performansama tehnološkog progresa i davanju preporuka za dalje korake razvoja naše zemlje. Budžetska izdvajanja za nauku u Republici Srbiji su značajno porasla u bruto iznosu, sa skromnih 28 miliona evra godine, na oko 100 miliona evra u godini. U ovih sedam godina, plate istraživača porasle su nekoliko puta i skoro 30 miliona evra uloženo je u kapitalnu opremu za naučna istraživanja.[8] Ipak, kada se gleda učešće nauke u BDP-u, ono je godine dostiglo 0,3% BDP-a i stagniralo na tom nivou do sada. U godini značajno smo zaostajali jer su izdvajanja za nauku u SAD bila 2,6% BDP-a, u Japanu 3,3%, u Kini 1,3%, u Ruskoj Federaciji 1,1% a prosek evropskih zemalja bio je 1,84%. Ono što zabrinjava je činjenica da u ovom pogledu značajno zaostajemo u odnosu na zemlje u okruženju koje sve, osim Albanije, izdvajaju preko 0,5% BDP-a, a Slovenija, Češka i Hrvatska već izdvajaju preko 1% BDP-a. Kada je broj naučnoistraživačkih radova u pitanju, uočava se trend rasta broja od godine (kada je iznosio 2920) do (kada je iznosio 7034 rada). [8] Međutim, broj radova u okviru fundamentalnih istraživanja zauzima najveći procenat, je iznosio čak 48,28%. U razvijenim zemljama može se uočiti mnogo veći procenat u oblasti primenjenih istraživanja, što nam donekle ukazuje na nedovoljnu razvijenost naše zemlje. Procenat radova u okviru primenjenih istraživanja iznosi 27,27% u godini. Interesantno je naglasiti da ako se broj objavljenih radova u Republici Srbiji dovede u vezu sa količinom uloženog novca u istraživanje i razvoj, Republika Srbija zauzima jedno od prvih mesta na svetu. Međutim, taj indikator se ne koristi kao merilo uspešnosti jedne nacije. Ukoliko se osvrnemo na broj naučnoistraživačkih organizacija u našoj zemlji, takođe se može videti jasan trend rasta u periodu od (149 organizacija) do godine (271 organizacija), naročito u privatnom sektoru. [9] Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku u Republici Srbiji ima ukupno istraživača, od kojih su 47,44% žene, što polnu strukturu naučnika čini pozitivnom i mnogo boljom u odnosu na većinu zemalja u Evropi. Prosečan broj FTE istraživača (Full Time Equivalent, ili ekvivalent zaposlenih sa punim radnim vremenom ) na stanovnika u EU jeste 24,8. Republika Srbija ima manje od polovine tog proseka (11,55), što je nešto bolje od Makedonije (7,05), ali znatno lošije od Hrvatske (16,07) i Slovenije (19,19). Procena je da ukupna ulaganja u nauku u Republici Srbiji ne prelaze 0,5% BDP-a što Republiku Srbiju još uvek svrstava među države sa najmanjim ulaganjima u nauku, kako 64

7 VIII Skup privrednika i nauč nika u razvijenom svetu, tako i u regionu. U godini u Srbiji je izdvojeno 0,35% budžeta za ulaganje u IR, dok je u EU taj procenat iznosio 1,85. Prema ovim podacima vidi se da Srbija ozbiljno zaostaje za EU kada se govori o intenzitetu ulaganja u IR, što je pretpostavka ukupnog tehnološkog i ekonomskog progresa jedne zemlje. Ovim rezultatima Republika Srbija nalazi se skoro na poslednjem mestu u Evropi. Prema osnovnoj definiciji i nameni, projekti tehnološkog razvoja za rezultat treba da imaju primenjena tehnička rešenja, patente, pilot postrojenja, nove vrste inovacije, tehnološka unapređenja i rezultate koji imaju neposrednu primenu. U proteklom periodu ( ) u oblasti tehnološkog razvoja realizovano je preko tehničkih rešenja, dok je broj prijavljenih patenata od strane naučnoistraživačkih organizacija u periodu od godine iznosio zanemarljivih 54 prijavljenih patenata. Ova cifra još je niža kada su u pitanju registrovani patenti naučnoistraživačkih organizacija kojih ima ukupno 18 za period godine. Činjenica koja svakako zabrinjava je ta da se u Republici Srbiji ne proizvodi, odnosno ne štiti intelektualna svojina. Iako smo u prethodnim delovima studije uočili porast broja naučnoistraživačkih organizacija, broja naučnoistraživačkih radova, broja zaposlenog osoblja u IR (kako zaposlenih koji rade puno radno vreme - FTE, tako i istraživača), porast broja patenata (koji bi bio logičan sled događaja) ne može se uočiti. Ovo je činjenica koju nikako ne smemo zanemariti i na kojoj Srbija mora raditi jer IR delatnost nije fertilna u smislu da daje autput u vidu zaštićene intelektualne svojine, a iz analize evropskih i svetskih trendova može se sasvim jasno uočiti da je jedini način za uspostavljanje održive privrede i društva ulaganjem u nauku i tehnologiju. Pitanje kojim se treba baviti jeste kako na adekvatan način upravljati performansama tehnološkog razvoja zemlje u cilju njenog vođena ka stalnom naučno-tehnološkom napretku. Pitanje menadžmenta performansi tehnološkim razvojem je, dakle, jedno od ključnih pitanja kojima bi Republika Srbija trebalo da se bavi u predstojećem periodu. 5. ZAKLJUČAK Konstantni tehnološki razvoj u svetu nameće potrebu da svaka zemlja ulaže u nauku i tehnologiju i teži inovativnosti koja će voditi ukupnom naučnom, tehnološkom i privrednom rastu zemlje. Tehnološki razvoj jeste, i u budućnosti biće, jedan od najvažnijih faktora savremenog razvoja. Sa ciljem da ostvari optimalni društvenoekonomski razvoj neophodno je da jedna zemlja istraži puteve, forme i sredstva kojima naučno-tehnička revolucija i tehnološki progres utiču na regionalni razvoj i regionalnu ekonomiku i sagleda na koji način bi mogla da prati i upravlja performansama svog naučno-tehnološkog progresa. Stoga, potreba za korišćenjem indikatora koji ukazuju na rast i razvoj zemlje više se ne dovodi u pitanje. U tom kontekstu ispostavlja se da je IR ulaz (ulaganje i osoblje) razuman pokazatelj inovativnih napora zemlje u cilju opšteg tehnološkog i privrednog rasta, a patenti su više nego prihvatljiv pokazatelj inovativne proizvodnje, odnosno produktivnosti IR aktivnosti. Međutim, s obzirom da se uticaj ulaza na izlaze ne može meriti trenutno, pitanje kojim se svakako treba baviti je i proces od stvaranja inovacija do patentiranja koji ne mora uvek dovesti do privrednog rasta i razvoja zemlje. Ipak, izlazni indikatori tehnološkog i naučnog razvoja su od suštinskog 65

8 Operacioni menadžment u funkciji održivog ekonomskog rasta i razvoja Srbije značaja za procenu sadašnje i buduće konkurentnosti zemlje ili regiona, kao i njegove sposobnosti da transformiše IR rezultate u inovativne proizvode, procese ili usluge. Najznačajnijom inovacijom dvadesetog veka smatra se doprinos upravljanju tehnologijama i inovacijama i razvoj menadžmenta tehnologije i inovacija. Kako planirati, usmeravati, organizovati i kontrolisati razvoj novih tehnologija je pitanje koje zaokuplja pažnju podjednako najbogatijih i najrazvijenijih zemalja lidera, kao i onih manje razvijenih i siromašnijih zemalja sledbenika. Da bi se na adekvatan način bavilo pitanjem menadžmenta performansi tehnološkog razvoja, potrebno je pratiti veliki broj indikatora koji ukazuju na tehnološki, naučni i ekonomski rast i razvoj jedne zemlje. LITERATURA Levi-Jakšić, M., Marinković, S., Petković, J., Menadžment inovacija i tehnološkog razvoja, FON, Beograd, Satti, S., Science and Technology Development Indicators in the Arab Region: A Comparative Study of Arab Gulf and Mediterranean Countries, Science Technology Society 2005 Kojić, J., Menadžment performansi tehnološkog napretka, diplomski rad, Beograd, FON, Levi-Jakšić, M., Menadžment tehnologije i razvoja, Čigoja štampa, Beograd, OECD, Frascati Manual, Proposed Standard Practice for Surveys on Research and Experimental Development, OECD Publications, Paris, OECD, Main Science and Technology Indicators, OECD Publications, Paris, Kroll, H. and Stahlecker, T., Europe s regional research systems: current trends and structures, Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije za period od do godine, Republika Srbija, Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj, Statistički godišnjak Srbije, Republički Zavod za Statistiku, Beograd,