OSOBE SA INVALIDITETOM

Transcription

1 MALA BIBLIOTEKA SRBIJA 21 NOVI PO^ETAK Solidarnost na delu OSOBE SA INVALIDITETOM Autor Darko Ivi} Beograd, 2006.

2 OSOBE SA INVALIDITETOM Izdava~ Demokratska stranka / Istra`iva~ko-izdava~ki centar Beograd, Nu{i}eva 6 011/ iic@ds.org.yu Glavni i odgovorni urednik: Slobodan Gavrilovi} Zamenik glavnog urednika: Dragan Beli} Urednik edicije: Nenad Stefanovi} i Darko Ivi} Autor: Darko Ivi} Redakcija: Sawa Jovi~i}, Tawa Milisavqevi}, mr Du{an Obradovi} Kompjuterska obrada: Lektor: Miroslav Josi} Korice: Milan Bogdanovi} [tampa: Cicero print, Beograd Tira`: ISBN Sa`etak Dru{tvena briga za osobe sa invaliditetom se kroz istoriju mewala. Nepoznavawe problema i potreba ovih osoba i wihovih porodica uzrokovalo je uglavnom izolaciju i negativan stav sredine. Stereotipi su dugo usporavali wihovu integraciju u redovne dru{tvene tokove, nude}i sistem socijalne za{tite ~ije su glavne karakteristike bile sklawawe OSI (osoba sa invaliditetom) od ostatka dru{tva, osnivawe specijalnih {kola i odeqewa, specijalnih programa i sme{taj u ustanove. Vremenom je fokus pomeren sa za{tite dru{tva na za{titu samih osoba sa invaliditetom i time se, u aktuelnom procesu demokratizacije na{eg dru{tvenog sistema, kona~no promovi{e jedan od osnovnih demokratskih principa pojedinac je centar dru{tva i sve politi~ke, ekonomske i dru{tvene snage usmerene su na zadovoqavawe wegovih potreba i gra anskih prava. Osnovna na~ela koja treba po{tovati u pristupu osobama sa invaliditetom: Ni{ta o osobama sa invaliditetom bez osoba sa invaliditetom. Osobe sa invaliditetom moraju imati jednake mogu}nosti kao i svi drugi ~lanovi dru{tva. 3

3 Mora im se obezbediti puna ukqu~enost u sve oblasti dru{tvenog `ivota. Terminologija, definicija Smetwe u razvoju deteta ili odrasle osobe mogu se ispoqiti u vi{e oblasti, pa je Svetska zdravstvena organizacija klasifikovala slede}e tipove ometenosti: telesna, mentalna, govorno-jezi~ka, poreme}aji sluha, poreme}aji vida, poreme}aji u socijalno-emotivnom razvoju, vi{estruka ometenost (kombinacija dva ili vi{e tipova kod iste osobe). Definicija i termina koji se odnose na osobe sa invaliditetom ima vi{e u upotrebi, kako u stru~noj teoriji i praksi, tako i u svakodnevnom `ivotu. Izja{wavawem stru~waka, roditeqa i samih osoba sa invaliditetom na brojnim tribinama i skupovima na ovu temu usvojeni su slede}i termini: osobe sa smetwama u razvoju, osobe ometene u razvoju, osobe sa invaliditetom. Prema generalnom mi{qewu, izraze: hendikepirane osobe i invalidi treba izbegavati, jer imaju negativnu i pogrdnu konotaciju. Tako e, izraz osobe sa posebnim potrebama, iako jo{ uvek ~esto u upotrebi, nije precizan i mo`e da se odnosi i na druge grupe (na primer, talentovane osobe). Sem toga, potrebe onih koji imaju smetwe u razvoju nisu posebne, ve} osnovne `ivotne potrebe, kao kod svih drugih gra ana, samo se moraju zadovoqavati na poseban, prilago en na~in. 4 5

4 Statistika Prema statisti~kim podacima 7-10% svetske populacije ima smetwe u razvoju. U Srbiji ne postoji potpuna zvani~na evidencija, kao posledica mawkavosti zakona, sistema zdravstvene i socijalne za{tite i predrasuda porodice i dru{tvene sredine. Prema postoje}oj evidenciji, najbrojnija je grupacija mentalno ometenih osoba , ima poreme}aje sluha, poreme}aje vida, cerebralnu ili de~iju paralizu, mi{i}nu distrofiju, 450 autizam (ukupno ). Prema proceni, daleko je ve}i broj onih koji spadaju u ovu populaciju i kojima je neophodna podr{ka (smatra se da u Srbiji ima preko osoba sa nekim vidom ometenosti). Samo 10% obuhva}eno je nekim vidom podr{ke (pred- {kolske ustanove, osnovne {kole, sredwe {kole, ustanove za dnevni boravak i trajni sme{taj). Od dece pred- {kolskog uzrasta, samo je 1% obuhva}eno za{titom, dok se ~ak 85% nalazi van obrazovnog sistema. Od ukupnog broja osoba sa smetwama u razvoju 87% je nezaposleno. Na osnovu ispitivawa uzorka od {kolske dece, do{lo se do podataka da: 25% ima poreme}aje govora, 25% poreme}aje pisawa, 30 40% motori~ke poreme}aje, 26 30% poreme}aje sluha, a 12% fizi~ku ili verbalnu agresivnost, kao izraz poreme}aja pona{awa. Procene govore da se o~ekuje porast ra awa dece sa smetwama u razvoju i porast broja ste~ene invalidnosti kod odraslih, kao posledica stresogenih faktora rata, zaga ewa `ivotne okoline, siroma{tva. Invalidnost se znatno pove}ava i me u populacijom iznad 70 godina, pa se uporedo sa starewem stanovni{tva, procenat osoba sa invaliditetom daqe uve}ava. Status, zakonska regulativa Zakonska regulativa i praksa u Srbiji, iako je zapo- ~et proces harmonizacije sa evropskim propisima, jo{ uvek nedovoqno po{tuje socijalni pristup invalidnosti i realnu situaciju u dru{tvu. Nedostaci su brojni: sinhronizacija reformskih procesa je neujedna~ena, nema preventivnog pristupa, slaba je koordinacija me u sektorima, nedostaje baza podataka, nema mehanizama kontrole, nije jo{ dovedena do kraja reforma komisija za procenu, nedovoqna je finansijska i druga podr{ka biolo{koj porodici. Nov~ane nadoknade ne koriste se dovoqno za podr- {ku OSI do sada su bile koncipirane prvenstveno tako da su samo doprinosile pasivizaciji i marginalizaciji u dru{tvu, umesto aktivnoj participaciji u svim oblastima. OSI nisu, u okviru postoje}ih zakona i prakse, ukqu~ene na pravi na~in u obrazovni sistem, {to je ograni~ilo mogu}nost radnog osposobqavawa i zapo{qavawa, kako u za{ti}enim uslovima, tako i na otvorenom tr`i- {tu rada. Kulturolo{ke, informacijsko-komunikacijske i arhitektonske barijere, neadekvatno i nedovoqno informisawe javnosti o problemima i potrebama populacije sa smetwama u razvoju, u~inile su nepristupa~nim mnoga, zakonom zagarantovana prava. 6 7

5 Mere za{tite od zanemarivawa, zloupotrebe i zlostavqawa, kao ni od drugih vidova diskriminacije, nisu postojale u zakonskim propisima. Su{tina dosada{we pravne osnove i prakse u oblasti za{tite OSI jeste nepostojawe celovitih sistemskih re{ewa, koja bi doprinela wihovoj punoj afirmaciji i jednakim mogu}nostima. Radi prevazila`ewa postoje}eg stawa, zapo~eta je reforma zakonske regulative i uskla ivawe sa propisima Evropske unije. Neki zakoni su pretrpeli izmene i dopune, sa tendencijom daqeg usavr{avawa i prilago avawa realnim potrebama pojedinca i dru{tva. Zakon o socijalnoj za{titi i socijalnoj sigurnosti gra ana predvideo je pove}awe iznosa za tu u negu i pomo}, a u carinskom zakonu izmeweni su delovi koji se odnose na osloba awe od pla}awa uvoznih da`bina prilikom uvoza automobila. Nacrt Zakona o profesionalnoj rehabilitaciji i zapo{qavawu osoba sa invaliditetom ve} du`e vreme je u pripremi i uskoro treba da u e u proceduru usvajawa. Predlog zakona obavezuje poslodavce da zapo{qavaju odre en broj OSI, zavisno od kapaciteta preduze}a (prema tzv. kvotnom sistemu) i da prilagode radnu sredinu wihovim potrebama. Predvi ene sankcije za nepo{tovawe ovih propisa jesu uplate odre ene sume u poseban fond. Stimulisawe zapo{qavawa podrazumeva i odre ene beneficije za poslodavce, {to je ve} praksa u posledwih nekoliko godina u Nacionalnoj agenciji za zapo{qavawe. Subvencije su: osloba awe od poreza, bespovratna sredstva za opremawe radnog mesta i sli~no. Me utim, ponu ena re- {ewa jo{ uvek ne stimuli- {u dovoqno poslodavce na promenu stavova prema zapo{qavawu osoba sa invaliditetom. Ova oblast zahteva ~itav niz mera pripreme poslodavaca i samih osoba sa invaliditetom, edukacije razli~itog nivoa i sadr`aja, prilago avawe procedure zapo{qavawa pri Nacionalnoj agenciji, definisawe novih radnih mesta i stru~nih profila kadrova, u skladu sa savremenim tehnolo{kim razvojem dru- {tva i stvarnim potrebama tr`i{ta rada. Zakon o udru`ewima gra ana je, tako e, dugo razmatran u stru~noj i {iroj javnosti i o~ekuje ulazak u proceduru usvajawa. Postoji mnogo primedbi i sugestija kad je re~ o ovom zakonu, a one se odnose uglavnom na nejasno definisan i generalizovan status udru`ewa, kriterijume kod osnivawa i registracije, izvore finansirawa, pitawa vlasni{tva nepokretnosti, procedure likvidacije i ste~aja, finansijskih olak{ica i drugo. Neophodno je u predlo`enom Nacrtu zakona dati poseban status udru`ewima od javnog interesa, {to se pre svega odnosi na organizacije OSI. Sadr`aj programa koje ove organizacije nude, broj ~lanova koje zastupaju, prevencija mnogih dru- {tvenih problema, zahtevaju odre ene prioritete i posebnu podr{ku u procesu osnivawa i daqeg rada. 8 9

6 Najve}e interesovawe i pozitivnu reakciju javnosti u posledwe vreme izazvalo je usvajawe Zakona o spre~avawu diskriminacije osoba sa invaliditetom, u prole}e Ovim zakonom izrazito je zabrawena diskriminacija OSI u svim oblastima, a stimuli{u se podsticajne mere ravnopravnosti. Me utim, predvi eni mehanizmi za{tite i odgovaraju}e sankcije moraju se usavr{avati kroz dodatne amandmane, kako bi Zakon mogao da bude primewivan u praksi. Izostavqeni su ~lanovi zakona, prvobitno predvi eni, koji tretiraju krivi~nu odgovornost. Reforma za{tite osoba sa invaliditetom Kao deo reforme dru{tva u celini, kroz procese decentralizacije i demokratizacije, zapo~eta je izrada Nacionalne strategije za unapre ewe polo`aja osoba sa invaliditetom. Ciq strategije jeste unapre ewe polo`aja OSI u Srbiji, u svim aspektima wihovog funkcionisawa i ukqu~enost OSI u najzna~ajnije oblasti dru{tva na ravnopravnoj osnovi. Osnovni pravci reforme podrazumevaju: definisawe pojma invalidnosti, evidentirawe osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji, usagla{avawe zakonodavstva sa propisima Evropske unije, spre~avawe diskriminacije osoba sa invaliditetom, osnivawe razli~itih oblika podr{ke za osobe sa invaliditetom na lokalnom nivou. Organizacije OSI razmatrale su radni tekst strategije i, usagla{avawem stavova, ponudile svoje vi ewe mera i aktivnosti koje treba predvideti da bi se predupredili uzroci, ne samo posledice invalidnosti. Iza usvajawa kona~ne verzije Nacionalne strategije za OSI mora da stoji Vlada Srbije, a kako u izradi, tako i u toku implementacije, neophodna je me usektorska i me uresorska saradwa po svim pitawima. Aktuelna reforma sistema socijalne za{tite u velikoj meri zavisi od anga`ovawa samih osoba sa invalidi

7 tetom i wihovih organizacija, u saradwi sa resornim ministarstvima, ustanovama i pojedincima. Zna~ajni partneri u oblasti socijalne za{tite organizacijama OSI su Ministarstvo rada, zapo{qavawa i socijalne politike (pri kojem je pre tri godine po prvi put formiran Sektor za pitawa osoba sa invaliditetom) i Sekretarijat za socijalnu i de~iju za{titu. Oni su dali veliku podr{ku udru`ewima i organzacijama OSI kroz konkurse kojima se finansiraju inovativni projekti u oblasti socijalne za{tite. Uspe{no realizovani projekti otvorenih oblika za{tite, kao primeri dobre prakse, poslu`ili su kao osnova za razvoj usluga u lokalnoj sredini, kao podr{ka porodici i prevencija institucionalizacije. Osnivawe Saveta za pitawa osoba sa invaliditetom pri Vladi Srbije, kao i Saveta za pitawa OSI u pojedinim op{tinama, doprinose aktuelizaciji problema i ubrzawu reformskih procesa. DS u borbi za prava osoba sa invaliditetom Demokratska stranka zala`e se da se osobe sa invaliditetom uva`avaju sa punim dostojanstvom i pravima koja im pripadaju. Ovakva politika Demokratske stranke uticala je i na sadr`aj ustavnih re{ewa, i na taj na~in doprinela da se Srbija pribli`i razvijenim zemqama u pogledu za{tite qudskih prava. Demokratska stranka u svom programu promovi{e na- ~ela vezana za osobe sa invaliditetom: a) nediskriminacija; b) po{tovawe razli~itosti i prihvatawe invalidnosti kao dela qudske raznovrsnosti; v) puno i efektivno u~e{}e i integracija u sve sfere dru{tvenog `ivota; g) jednakost mogu}nosti; d) pristupa~nost; ) po{tovawe dostojanstva, individualne autonomije osoba sa invaliditetom, ukqu~uju}i wi-hovo pravo da donose odluke o sopstvenim `ivotima; e) po{tovawe razvijanih kapaciteta dece sa invaliditetom i wihovo pravo da o~uvaju sopstveni identitet; `) podizawe nivoa svesti o osobama sa invaliditetom u celom dru{tvu i promovisawe po{tovawa prava ovih osoba; z) promovisawe pozitivnog imixa osoba sa invaliditetom kroz pokretawe razli~itih aktivnosti u ciqu iskorewivawa predrasuda; i) poboq{awe pravne regulative u oblasti obrazovawa, zapo{qavawa, socijalne i zdravstvene za- {tite. Demokratska stranka zala`e se da osobe sa invaliditetom u~estvuju u politi~kom i javnom `ivotu, na osnovu jednakosti sa drugima, neposredno ili preko slobodno izabranih predstavnika, ukqu~uju}i pravo i mogu}nost gra ana sa invaliditetom da biraju i budu birani, da izborna mesta budu pristupa~na, materijal razumqiv, da je omogu}ena asistencija prilikom glasawa

8 Demokratska stranka pokazala je da ozbiqno razmi- {qa o problemima osoba sa invaliditetom, {to se vidi i u Statutu stranke, u ~l. 47, prema kome je Predsedni- {tvo stranke donelo odluku o formirawu Saveta za pomo} osobama sa invaliditetom. U gradskoj op{tini Vra~ar formiran je Savet za re- {avawe pitawa osoba sa invaliditetom, ~iji je predsednik i sam invalid. Stranka u svojim redovima ima osobe sa invaliditetom koji su aktivni kao odbornici, portparoli i sli~no, {to im omogu}ava da u~estvuju i ravnopravno kreiraju politiku stranke. Zakqu~ak Invalidnost ne sme da umawi prava osoba sa invaliditetom u dru{tvu u kojem `ive. One ne tra`e da ih prihvatimo zbog onoga {to nemaju i ne mogu, ve} zbog kvaliteta koje imaju i koje mogu ispoqiti samo u grupi, ose}aju}i se kao ravnopravni i korisni ~lanovi dru{tva. Zajedni~kim naporima, a pre svega dobrom voqom svih koji mogu pomo}i, treba pru`iti maksimalnu podr- {ku sistemskim promenama koje }e dovesti do: Abstract Social care for people with invalidity has changed in the course of history. Disrespect for problems and needs of such people and their families caused their isolation and a negative attitude towards them. Their successful integration into society had been, for a long time, slowed down by stereotypes, as they were offered social aid programs that isolated them from society even more, specialized schools, special programs and institutionalization. As time passed, the focus shifted from protecting society to protecting the invalids. With this change and the on-going democratization process in our society, one of the main democratic principles is promoted the individual is the center of society and all political, economic and social efforts are joined to meet his needs and ensure his civil rights. Prevela: Svetlana Tomi} pravovremene, efikasne i kvalitetne socijalne za- {tite, po{tovawa najboqeg interesa deteta, dostojanstvenog `ivota osoba sa invaliditetom i wihovih porodica. Autor je predsednik Saveta za pitawa OSI op{tine Vra~ar. Autor se zahvaquje predstavnicima organizacija osoba sa invaliditetom koji su mu pru`ili pomo} u pripremi ovog teksta, a posebno Svetlani Vlahovi}, sekretaru Saveza dru{tava za pomo} MNRL u Srbiji, ~lanu Saveta za pitawa osoba sa invaliditetom Vlade Srbije, i mr Damjanu Tati}u, ekspertu za pitawa OSI

9 CIP Katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd /.36(035) IVI], Darko Osobe sa invaliditetom / autor Darko Ivi}. Beograd : Demokratska stranka, Istra`iva~ko-izdava~ki centar, (Beograd : Cicero print). 16 str. ; 15 cm. (Mala biblioteka Srbija 21 novi po~etak. Solidarnost na delu) Tira` Abstract. ISBN a) Osobe sa invaliditetom Socijalna za{tita Priru~nici COBISS.SR-ID