Crna Gora Ministarstvo za ljudska i manjinska prava. Istraživanje o obimu i tipovima diskriminacije osoba sa invaliditetom u Crnoj Gori

Transcription

1 Crna Gora Ministarstvo za ljudska i manjinska prava Istraživanje o obimu i tipovima diskriminacije osoba sa invaliditetom u Crnoj Gori

2 This research was conducted by Ipsos... Istraživanje o obimu i tipovima diskriminacije osoba sa invaliditetom u Crnoj Gori Istraživanje je sprovedeno u okviru Programa Podrška antidiskriminacionim i politikama rodne ravnopravnosti, koji finansira Delegacija Evropske unije u Crnoj Gori, a sprovodi Kancelarija Programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) u Crnoj Gori u saradnji sa Ministarstvom za ljudska i manjinska prava. Svi pojmovi u ovom izvještaju navedeni u muškom rodu odnose se na iste pojmove u ženskom rodu i obrnuto. Ovo je nezavisno istraživanje, koje je sproveo Ipsos Strategic Marketing. Mišljenja, zaključci i stavovi izneseni u ovoj publikaciji su stavovi autora i ne predstavljaju nužno stavove partnera u Programu. Kratki izvodi iz ove publikacije mogu se nepromijenjeni reprodukovati bez odobrenja autora, pod uslovom da se navede izvor. 2

3 Sadržaj I PRAVNI OKVIR ZAŠTITE OD DISKRIMINACIJE LICA SA INVALIDITETOM... 4 Uvod... 4 Terminologija i pojmovno određenje diskriminacije i invaliditeta... 5 Granice pravnog poretka u Crnoj Gori... 8 Međunarodni ugovori koje je potvrdila ili kojima je pristupila Crna Gora... 8 Unutrašnje pravo Opšti i sistemski zakonodavni kontekst Posebni zakoni Zaključci Preporuke II REZULTATI ISTRAŽIVANJA Metodologija Pregled metodologije Metodološke karakteristike kvantitativnih istraživanja Metodološke karakteristike kvalitativnog istraživanja Nalazi kvantitativnog i kvalitativnog istraživanja Lično iskustvo sa osobama sa invaliditetom i informisanost o problemima osoba sa invaliditetom Procena stepena ostvarivanja prava osoba sa invaliditetom koje zakon garantuje svim građanima Institucionalna i vaninstitucionalna briga o osobama sa invaliditetom Upoznatost sa zakonodavnom zaštitom osoba sa invalidtetom u Crnoj Gori I percepcija odnosa države prema osobama sa invalidtetom Socijalna distanca prema osobama sa invaliditetom III ZAKLJUČCI I PREPORUKE

4 I PRAVNI OKVIR ZAŠTITE OD DISKRIMINACIJE LICA SA INVALIDITETOM Uvod Tranzicija, kako se najčešće karakteriše određen period funkcionisanja drušvenih odnosa, podrazumijeva i promjene u zakonodavnoj sferi i to kako u načinu stvaranja zakonodavnog okvira, tako i u poimanju različitih pravnih i političkih fenomena na kojima se temelji zakonodavni okvir. Kada je u pitanju oblast ljudskih prava, onda govorimo o visokoj stopi učešća izvora međunarodnog prava i to iz više razloga. Koliko god se zemlje u tranziciji, ili one koje još uvijek prolaze ovaj proces, trude da dokažu sopstveni demokratski kapacitet reformisanjem zakonodavne osnove i njene usklađenosti sa međunarodnim pravom ljudskih prava, odnosno drugim relevantnim izvorima prava (regionalnog, uporednog), čini se da se na pojedinim primjerima još uvijek može uvidjeti nedostatak pravilnog shvatanja sadržine pravnih normi. Jedan od takvih primjera je i koncept anti-diskriminacije u kojemu se jasno prepoznaje zakonodavna reforma kao granični slučaj u kojemu je sistemski zakon smijenio određenu konfuziju koja je vladala u uslovima cjelokupne ustavno-pravne reforme u Crnoj Gori započetoj 2007.godine. Naime, i u vrijeme donošenja prvog sistemskog anti-diskriminacionog propisa sredinom 2010.godine (ne zaboravljajući da smo u to vrijeme već imali Zakon o rodnoj ravnopravnosti iz 2007.godine), ustavna norma je jasno izvršila hijerarhiju pravnih normi koje konstituišu unutrašnjih pravni poredak, na način što je propisala primat potvrđenih i objavljenih međunarodnih ugovora i njihovu neposrednu primjenu kada neki odnos regulišu drugačije od nacionalnog zakonodavstva (član 9 Ustava Crne Gore). Nadalje, u političkom smislu državni organi i parlament Crne Gore su već potvrdili opredjeljenje za integrisanje u međunarodnu zajednicu i evropske integracije, što je bio jasan indikator i sa stanovišta legislativne potpore ovim procesima. Konačno, pri takvom opredjeljenju nije bez značaja ni pravna priroda Sporazuma o aocijaciji i stabilizaciji koji predstavlja sui generis međunarodni sporazum kojim se država Crna Gora obavezala da harmonizuje/ujednači sopstveni pravni poredak sa pravom Evropske unije. Tako je čl.72 Sporazuma propisano da će Crna Gora nastojati da osigura postepeno usklađivanje svojih postojećih zakona i budućeg zakonodavstva s pravnim propisima EU. Takođe, usklađivanje će započeti danom potpisivanja Sporazuma i postepeno se proširivati na sve elemente prava EU do kraja tranzicionog perioda utvrđenog članom 8 ovog Sporazuma (pet godina nakon stupanja na snagu, prim.autora). Usklađivanje će, u ranoj fazi, biti fokusirano na osnovne elemente acquisa koji se odnose na unutrašnje tržište, uključujući zakonodavstvo u oblasti finansija, pravosuđa, 4

5 slobode i bezbjednosti, kao i na druge oblasti trgovine. U kasnijoj fazi, Crna Gora će se fokusirati na ostale djelove acquis-a. Naznačena obaveza ima dejstvo ne samo u odnosu na zakonodavstvo, već je usmjerena i na primjenu propisa, odnosno radnje koje treba preduzimati u vezi s njegovim sprovođenjem, uključujući i praksu sudova. Ova fraza nesumnjivo ukazuje da se od države očekuje jednako efikasna zakonodavna, koliko i izvršna, a još više pravosudna aktivnost na implementaciji standarda, odnosno njihovom prihvatanju kao obavezi proistekloj iz stupanja na snagu Sporazuma. Kada je u pitanju jednakost, odnosno ne-diskriminacije, uključujući i invaliditet kao lično svojstvo, onda ovaj koncept dobija još više na značaju, jer su takve norme i klauzule vrlo prisutne u ugovorima i drugim izvorima prava EU. Terminologija i pojmovno određenje diskriminacije i invaliditeta Korijen riječi diskriminacija vuče porijeklo iz latinskog jezika (discriminare) i označava razlikovanje, pravljenje razlike, odvajanje 1. Svakako da ovakvo značenje nije dovoljno da objasni suštinu ovog društvenog i pravnog fenomena, tim prije što se pojam vezuje praktično za sve oblasti društvenog života i cjelokupnu privatnu sferu čovjeka. Tako se diskriminacija javlja kao poseban oblik društvene aktivnosti usmjerene ka određenoj grupi ili pojedincu u vidu neprihvatljivog ponašanja na osnovu krajnje arbitrernog pristupa 2, kao ograničenje prava i mogućnosti na osnovu pripadnosti nekoj grupi, nedozvoljeno razlikovanje po osnovu invaliditeta, starosne dobi, rodne pripadnosti, jezika, vjere ili nekog drugog svojstva ličnosti. Pojedini međunarodni dokumenti sadrže sveobuhvatne liste ljudskih prava i sloboda, poput Univerzalne deklaracije o pravima čovjeka UN. Međutim, veći dio ovih dokumenata sadrži djelimične liste, koje često definišemo kao specifične dimenzije ljudskih prava i sloboda. Drugi su opet u okviru svojeg opsega usmjereni na zaštitu specifičnih grupa, odnosno benefecijara, čime se potvrđuje priroda akta i razlozi njegovog donošenja, odnosno zaključenja kada su međunarodni ugovori u pitanju. Slično ovom pristupu, na nivou unutrašnjeg prava države najčešće stvaraju sistem prava i sloboda kroz ustavne aranžmane koji sadrže sveobuhvatan katalog ljudskih prava, dok su na nivou zakonskih tekstova za pojedine oblasti rezervisane specifične norme kojima se reguliše materijalnopravni okvir ljudskih prava i sloboda. Osim navedenih, običajna pravna pravila i sudska, odnosno kvazi-sudska praksa čine važan pomoćni izvor prava ljudskih prava. UN Konvencija o eliminaciji svih oblika rasne diskriminacije definiše diskriminaciju kao svako razlikovanje, isključivanje, organičavanje ili davanje prvenstva koji se zasnivaju na nekom ličnom sovjstvu (u ovom slučaju rasi, boji, precima, nacionalnom ili etničkom porijeklu) koji imaju za svrhu ili za rezultat da naruše ili da kompromituju priznavanje, uživanje ili vršenje, pod jednakim uslovima, prava i osnovnih sloboda čovjeka na političkom, ekonomskom, socijalnom i kulturnom polju ili u svakoj drugoj oblasti javnog života. 1 M. Vujaklija, Leksikon stranih reči i izraza, Prosveta - Beograd, 1991, str V.Spajić-Vrkaš, M.Kukoč, S. Bašić, Interdsiciplinarni rječnik, Zagreb, 2001, str

6 Direktiva Savjeta 2000/78/EZ o uspostavi opšteg okvira za jednako postupanje pri zapošljavanju i obavljanju zanimanja daje definiciju neposredne i posredne diskriminacije: neposredna diskriminacija u vezi sa zapošljavanjem i obavljanjem zanimanja postoji ako se prema jednoj osobi postupa lošije nego prema drugoj osobi ili je došlo do takvog postupanja ili je moglo doći do takvog postupanja u sličnim situacijama, zbog njenog svojstva vezanog za vjeru ili uvjerenje, invaliditet, dob ili seksualno opredjeljenje; posredna diskriminacija postoji kada kakva naizgled neutralna odredba, mjerilo ili postupanje dovede u neravnopravan položaj osobe određene vjere ili uvjerenja, invaliditeta, dobi ili seksualnnog opredjeljenja, u poređenju sa ostalim osobama, osim u sljedećim slučajevima: o ako su ta odredba, mjerilo ili postupanje objektivno opravdani legitimnim ciljem, a sredstva za postizanje tog cilja su primjerena i nužna; o ako je, u pogledu osoba s invaliditetom, poslodavac ili bilo koja osoba ili organizacija na koju se ova Direktiva primjenjuje, dužna u skladu s nacionalnim zakonodavstvom, preduzeti odgovarajuće mjere u skladu sa načelima iz člana 5, kako bi se uklonili nedostatci koje uzrokuje takva odredba, mjerilo ili postupanje. 3 Antidiskriminacioni standardi projektovani su tako da spriječe nejednakst koja je ukorijenjena u stereotipima i predrasudama. Prema spoljašnjoj manifestaciji diskriminacija može imati veliki broj oblika, odnosno vidova u kojima se ispoljava. Često je vidljiva, direktna, odnosno neposredna, a nekada je skrivena i posredna. Jednakost se narušava putem obespravljivanja, odnosno uskraćivanju prava jednima, ili u privilegovanju, odnosno priznavanju prava drugima. Može se sastojati u preduzimanju ili nepreduzimanju nekog materijalnog akta, a nekada je počinjena uvredljivim, omalovažavajućim, odnosno uznemiravajućim govorom ili gestikulacijom. Zavisno od svojih posljedica i samog postupanja, odnosno načina preduzimanja radnje činjenja ili nečinjenja to mogu biti lakši oblici diskriminacija, a nekada se u kontekstu više faktora može raditi o tzv.težim oblicima diskriminacije. 4 UN Konvencija o pravima lica sa invaliditetom definiše diskriminaciju na osnovu invaliditeta kao svako razlikovanje, isključivanje ili ograničavanje na osnovu invaliditeta, čija su svrha ili posljedica umanjivanje ili poništavanja priznanja, uživanja ili korišćenja svih ljudskih prava 3 Član 5: Kako bi se zajamčilo poštovanje načela jednakog postupanja u pogledu osoba sa invaliditetom, moraju se osigurati razumna prilagođavanja njihovim posebnim potrebama. To znači da poslodavci prema potrebi u određenoj situaciji predduzimaju odgovarajuće mjere kako bi se osobi sa invaliditetom omogućio pristup zapošljavanju, učešću ili napredovanju na radu ili usavršavanju, ako takve mjere za poslodavca ne predstavljaju nesrazmjeran teret. Taj teret se neće smatrati nesrazmjernim ako se u dovoljnoj mjeri podrži postojećim mjerama politike za zaštitu osoba sa invaliditetom dotične države članice. 4 S.Gajin, ed, Antidiskriminacioni zakoni, vodič, Beograd, 2010, str.11 6

7 i osnovnih sloboda, ravnopravno s drugim osobama, na političkom, ekonomskom, socijalnom, kulturnom, društvenom i svakom drugom području. Ona uključuje sve oblike diskriminacije, uključujući uskraćivanje razumnog prilagođavanja. Crnogorsko zakonodavstvo daje opširnu definiciju diskriminacije lica sa invaliditetom koja označava svako pravno ili faktičko, neposredno ili posredno, namjerno ili nenamjerno pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje postupanja prema jednom licu, odnosno grupi lica sa invaliditetom u odnosu na druga lica, kao i isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva nekom licu u odnosu na lice sa invaliditetom, zbog kojeg se licu sa invaliditetom otežava ili negira priznavanje, uživanje ili ostvarivanje ljudskih prava i sloboda u političkom, obrazovnom, ekonomskom, socijalnom, kulturnom, sportskom, građanskom i drugim oblastima javnog i privatnog života. U odgovarajućim pravnim i političkim dokumentima, koriste se različite definicije i pojmovi za osobe sa invaliditetom. Tako se koriste različiti pojmovi kao što su invalidne osobe, osobe s hendikepom, osobe s posebnim potrebama, osobe s teškoćama, tjelesno i mentalno oštećene osobe i sl. Primjetno je da su neki od navedenih termina prevaziđeni, a neki su pak takve prirode da sami po sebi stigmatizuju lica sa invaliditetom. Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) je još godine dala klasifikaciju oštećenja (biotičkog), invaliditeta (funkcionalnog) i hendikepa (socijalnog) kako bi definisala pomenute pojmove. Prema ovoj klasifikaciji invaliditet je bilo kakvo ograničenje ili nedostatak (koje proizlazi iz oštećenja) sposobnosti za obavljanje neke životne aktivnosti na način ili u obimu koji se smatra normalnim za ljudsko biće. Najnovija verzija klasifikacije funkcionisanja, invaliditeta i zdravlja Svjetske zdravstvene organizacije iz godine (International Classification of Functioning, Disability and Health ICF) na funkcionisanje pojedinca i invalidnost gleda kao na rezultate uzajamnog djelovanja fizičkog ili mentalnog stanja osobe, te društvenog i fizičkog okruženja. Po ovome invalidnost nije obilježje osobe već interakcija sa nizom faktora koje stvara društveno okruženje. Ovakav zaključak izvodi se iz činjenice da su problemi s ljudskim funkcionisanjem kategorisani u tri međusobno povezana indikatora: oštećenja kao probleme u funkciji tijela ili promjene u strukturi tijela - na primjer, paraliza ili sljepilo; ograničenja aktivnosti koji predstavljaju poteškoće u izvršavanju aktivnosti - na primjer, hodanje ili hranjenje; ograničenja participacije kao problemi sa učešćem u bilo kojem području života na primjer suočavajuće se sa diskriminacijom. Prema ovom izvoru invalidnost se odnosi na poteškoće u bilo kojoj ili sve tri naznačene oblasti funkcionisanja. 5 5 World Bank, World Health Organization (WHO) - World report on disability 2011, str.5 7

8 Granice pravnog poretka u Crnoj Gori Prema odgovarajućoj ustavnoj normi pravni poredak Crne Gore čine potvrđeni i objavljeni međunarodni ugovori i opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava kao njegov sastavni dio. U načelu posmatrano, moderni koncept ljudskih prava zasniva se na heterogenosti pravnih izvora i koegzistenciji različitih organizacionih formi koje stvaraju pravo. Činjenica da evolucija međunarodnog prava ljudskih prava teče uporedo u različitim pravnim sistemima (uključujući i nacionalne pravne poretke) ne osporava zaključak o svojevrsnom toku nevidljive harmonizacije pravila uz istovremeno izbjegavanje kolizije između različitih normi međunarodnog prava. Tome u prilog je i činjenica da se u okviru najvećeg broja dokumenata u međunarodnom pravu ljudskih prava nalazi odredba koja upućuje na stav da se nijedan njihov dio ne može tumačiti tako da derogira već dostignuti nivo ljudskih prava i sloboda, bilo da je to postignuto nacionalnim propisom, bilo da takva činjenica proizilazi iz ranije zaključenih ugovora o ljudskim pravima (npr, čl.5 Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima, čl.16 Međunarodne konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, čl.53. Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda, čl.32. Evropske socijalne povelje, čl.53. Povelje o temeljnim pravima EU itd.). Međunarodni ugovori koje je potvrdila ili kojima je pristupila Crna Gora Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima UN u svom tekstu sadrži nekoliko antidiskriminacinih normi. Tako u čl.1 Univerzalna deklaracija propisuje: Sva ljudska bića rađaju se slobodna i jednaka u dostojanstvu i pravima. Ona su obdarena razumom i sviješću i treba jedni prema drugima da postupaju u duhu bratstva. Isto tako, u čl.2 istog dokumenta stoji: Svakom pripadaju sva prava i slobode proglašene u ovoj Deklaraciji bez ikakvih razlika u pogledu rase, boje, pola, jezika, vjeroispovijesti, političkog ili drugog mišljenja, nacionalnog ili društvenog porijekla, imovine, rođenja ili drugih okolnosti. Nadalje, u čl.7 propisano je: Svi su pred zakonom jednaki i imaju pravo bez ikakve razlike na podjednaku zaštitu zakona. Svi imaju pravo na jednaku zaštitu protiv bilo kakve diskriminacije kojom se krši ova Deklaracija i protiv svakog podsticanja na ovakvu diskriminaciju. Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima kroz čl.2 obavezuje države članice da poštuju i da jamče prava priznata u ovom Paktu svim pojedincima koji se nalaze na njihovoj teritoriji i potpadaju pod njihovu vlast, bez ikakvog razlikovanja, naročito u pogledu rase, boje kože, pola, jezika, vjeroispovijesti, političkog ili svakog drugog ubjeđenja, nacionalnog ili društvenog porijekla, imovine, rođenja ili drugog statusa. Ovaj Pakt u čl.25 garantuje da će svaki građanin imati pravo i mogućnost, bez ikakve diskriminacije pomenute u članu 2. i bez neosnovanih organičenja: (a) da učestvuje u upravljanju javnim poslovima bilo neposredno, bilo preko slobodno izabranih predstavnika; (b) da bira i bude biran na povremenim istinskim, opštim, jednakim i tajnim izborima, koji osiguravaju slobodno 8

9 izražavanje volje birača; (c) da bude primljen, pod opštim jednakim uslovima, u javne službe svoje zemlje. Član 26 ovog ugovora garantuje da su sva lica jednaka pred zakonom i imaju pravo bez ikakve diskriminacije na podjednaku pravnu zaštitu. U tom smislu, zakon mora zabraniti svaku diskriminaciju i osigurati svim licima podjednaku i uspješnu zaštitu protiv svake diskriminacije, naročito u pogledu rase, boje, pola, jezika, vjere, političkog ili drugog uvjerenja, nacionalnog ili socijalnog porijekla, imovnog stanja, rođenja ili svakog drugog stanja. Generalni komentar broj 18 6 Komiteta za ljudska prava UN naglašava da nediskriminacija zajedno sa jednakošću pred zakonom predstavlja temeljni i opšti princip zaštite judskih prava, te da čl.2 obavezuje ugovornice da pruže zaštitu vsakome bez obzira na neko lično svojstvo propisano u ovoj odredbi. Prema ranijem Generalnom momentaru broj 3 istog tijela to se ne može postići samo donošenjem zakona, već preduzimanjem mjera koje se preduzimaju u cilju ispunjavanja preciznih i pozitivnih obaveza. Osim uobičajene klauzule o zabrani diskriminacije, Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima UN poziva države da svakom licu priznaju pravo na životni standard dovoljan za njega samog i njegovu porodicu, uključujući tu i dovoljnu hranu, odjeću i smještaj, kao i stalno poboljšanje njegovih uslova života, kao i pravo koje ima svako lice na najbolje psihičko i mentalno zdravlje koje može da postigne. Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom UN i Fakultativni protokol uz Konvenciju stupili su na snagu 3. maja, 2008.godine. Svrha Konvencije je unapređenje i zaštita svih ljudskih prava i osnovnih sloboda osoba sa invaliditetom, odnosno poštovanje urođenog dostojanstva ovih lica. Osim toga ona je suštinski instrument u funkciji socijalnog razvoja. Konvencija osobe sa invaliditetom čini subjektima u ostvarivanju prava, sposobnim da autonomno i slobodno odlučuju o svom životu kao aktivni članovi društva. Iako Konvencija ne daje preciznu definiciju invaliditeta iz njene preambule se zaključuje da je to razvojni proces, koji nastaje u interakciji ovih osoba sa njihovim okruženjem, odnosno preprekama koje postoje u okolini, a koje sprječavaju njihovo potpuno i djelotvorno učešće u društvenim tokovima ravnopravno sa drugim članovima tog društva. Konvencija je fokusirana na diskriminaciju u različitim situacijama, uključujući i one kada neko lice nije neposredna žrtva, već svoj status izvodi iz neposredne i bliske veze sa osobama sa invaliditetom. U okviru opštih principa naznačenih u čl.3 ove Konvencije navodi se zabrana diskriminacije 7, a Opšti komentar broj 12 Komiteta za prava osoba sa invaliditetom potvrđuje sadržinu člana 12, koji predviđa da su osobe sa invaliditetom jednake sa drugim ljudima. Član 12 ne propisuje dodatna prava za ljude sa invaliditetom, već jednostavno opisuje specifične 6 CESCR General Comment No Non-discrimination, HRI/GEN/1/Rev.9 (Vol. I), pg Uz druge ključne principe: Poštovanje urođenog dostojanstva, lične autonomije, uključujući slobodu izbora i nezavisnost osoba; Puno i djelotvorno učešće i uključivanje u društvo; Poštovanje razlika i prihvatanje osoba s invaliditetom kao dijela ljudske različitosti i čovječnosti; Jednakost mogućnosti; Pristupačnost; Jednakost muškaraca i žena; Poštovanje razvijajućih kapaciteta djece sa invaliditetom i poštovanje prava te djece da očuvaju sopstveni identitet. 9

10 elemente koje su države ugovornice dužne da uzmu u obzir kako bi obezbijedile pravo na jednakost pred zakonom za ljude sa invaliditetom, ravnopravno sa drugim osobama. 8 Kontinuirani razvoj međunarodnog prava ljudskih prava rezultirao je donošenjem većeg broja regionalnih dokumenata koji sadrže anti-diskriminatorne klauzule, bilo po pitanju pojedinih prava koja su sadržana u takvim dokumentima, bilo kao opšte načelo i pravno obavezujući standard za sve oblasti pokrivene nacionalnim zakonodavstvom, kako je to učinjeno u evropskom pravu, odnosno u Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima (čl.14) i njenom Protokolu broj 12. Primarni tekst Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda sadržao je jednu odredbu (čl.14.) koja je zabranjivala diskriminaciju u odnosu na ostvarivanje prava i sloboda garantovanih odredbama ovog Ugovora. To je značilo da se koncept zabrane diskriminacije zasnovan na Konvenciji ne može proširiti na oblasti koje nijesu njome regulisane, odnosno na prava koja nijesu garantovana samom Konvencijom. Bliže rečeno, čl.14. Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i sloboda nema samostalnu prirodu (ne egzistira samostalno), tj.ne ostavlja mogućnost da se pred Evropskim sudom za ljudska prava utvrdi samostalna povreda čl.14. U teoriji se takvo pravo naziva još i akcesornim pravom na jednakost u uživanju supstancijalnih prava i sloboda zajemčenih Konvencijom. Odlukama Evropskog suda za ljudska prava doprinijeto je širenju obima efikasne anti-diskriminatorne zaštite pod okriljem Savjeta Evrope i u okviru samog konvencijskog prava. Zaključivanje dodatnih protokola uz Evropsku konvenciju o ljudskim pravima označava evoluciju samog ugovora, ali i put razvoja evropskih standarda u zaštiti ljudskih prava i sloboda. U odnosu na koncept zabrane diskriminacije, naročiti značaj ima zaključivanje Dodatnog protokola broj 12 uz Evropsku konvenciju o ljudskim pravima i to kako sa materijalno-pravnog stanovišta širenja zagarantovanih prava i sloboda, tako i sa aspekta postupka iniciranja i usvajanja ovog Protokola, u kojem su učešće uzela i druga tijela Savjeta Evrope, naročito Evropska komisija protiv rasizma i netolerancije. U međuvremenu, od stupanja na snagu Konvencije do donošenja Protokola 12, Parlamentarna skupština Savjeta Evrope donijela je ne manje od šest preporuka, tražeći od Komiteta ministara Savjeta Evrope da proširi obim zabrane diskriminacije donošenjem odgovarajućeg dodatnog protokola. Istrajavanje u odbijanju ovakve inicijative pravdano je pravnom nesigurnošću kakvu bi proizvelo donošenje dokumenta o opštoj zabrani diskriminacije zasnovanoj na svim odredbama nacionalnog zakonodavstva 9. Potvrdu navedenih principa u evropskom pravu moguće je naći i u jednom broju slučajeva koji karakteriše slična pravna tradicija u zemlji protiv koje je donijeta odluka Evropskog suda za ljudska prava 10. Osim navedenih standarda, kada je Evropska unija u pitanju treba napomenuti da su njeni izvori prava dvostruko značajni za crnogorski pravni poredak. Prvo zbog činjenice da se postojeće 8 Committee on the Rights of Persons with Disabilities - General comment No. 1 (2014), CRPD/C/GC/1 9 M. Head, The Genesis of Protocol No.12 Non-discrimination: a Human Right, COE Publishing, 2006, str Presuda od 22.marta,2016.godine u predmetu Guberina protiv Hrvatske, stav 99; Presuda od 14.novembra,2013.godine u predmetu Topčić-Rosenberg protiv Hrvatske, stav 49 10

11 anti-diskriminaciono zakonodavstvo u velikoj mjeri oslanja na pravo Unije i to kako na njene ugovore i Povelju o temeljnim pravima Evropske unije, tako i druge pravne izvore koji pored temeljnih načela sadrže konkretizovane materijalnopravne norme kao značajne izvore prava relevantne i za crnogorske sudove. Drugo, kada govorimo o procesnom aspektu, isti izvori prava konstituišu nova pravila postupka koja odstupaju od uobičajenih procesnih postulata (npr.pravilo o podijeljenom/obrnutom teretu dokazivanja). U zajedničkom izvještaju o sprovođenju direktiva o jednakosti 11 (Direktiva 2000/43/EZ o rasnoj jednakosti i Direktiva 2000/78/EZ o jednakosti u zapošljavanju koja uključuje i invaliditet kao zaštićeno svojstvo), Evropska komisija ukazuje na nizak stepen poznavanja standarda nediskriminacije uopšte od strane velike većine građana pojedinih država članice. U nekim se taj procenat kreće na oko 25% anketiranih. Kada su u pitanju osobe sa invaliditetom, Sud pravde EU već je donio neke važne odluke koje se odnose na invaliditet kao osnov diskriminacije. U predmetu Chacon Navas 12, Sud EU je definisao pojam invaliditeta i presudio da bolest kao takva nije obuhvaćena tim pojmom 13. U skorije vrijeme u predmetima Ring i Skouboe Werge 14 predmeti Suda EU-a, međutim, objasnio je da pojam invaliditeta u određenim okolnostima može uključivati uslove koji su uzrokovani neizlječivim ili izlječivim dugotrajnim bolestima. Sud EU uključio je u svoje tumačenje pojam invaliditeta na način kako je definisan u Konvenciji UN o pravima osoba s invaliditetom, kao prvom pravno obavezujućem međunarodnom instrumentu o ljudskim pravima kojemu je Evropska unija postala članica ugovornica. Osim toga, poseban osvrt treba učiniti i na Evropsku strategiju za osobe sa invaliditetom za period : obnovljeno opredjeljenje za Evropu bez prepreka 15. Dokument sročen u formi saopštenja Evropske komisije upućenog Evropskom parlamentu, Savjetu i Evropskom ekonomskom i socijalnom komitetu i Komitetu regiona predstavlja okvir za djelovanje na nivou EU sa ciljem da osnaži osobe sa invaliditetom tako da u potpunosti mogu uživati svoja prava i imati punu korist od učešća u društvu i ekonomiji Evrope, posebno putem Jedinstvenog (unutrašnjeg) tržišta. Strategija EU usmjerena je na eliminaciju barijera, a Evropska komisija je identifikovala osam ključnih oblasti djelovanja, a to su: pristupačnost, participacija, jednakost, zapošljavanje, obrazovanje i obuka, socijalna zaštita, zdravstvo i međunarodne aktivnosti. Kada je u pitanju komponenta jednakosti predviđene su aktivnosti u dva pravca. Prvi je korišćenje postojećeg zakonodavstva Evropske Unije u cilju obezbjeđenja zaštite od 11 Report from the Commission to the European Parliament and the Council - Joint Report on the application of Council Directive 2000/43/EC of 29 June 2000 implementing the principle of equal treatment between persons irrespective of racial or ethnic origin ( Racial Equality Directive ) and of Council Directive 2000/78/EC of 27 November 2000 establishing a general framework for equal treatment in employment and occupation ( Employment Equality Directive ), COM(2014) 2 final 12 Slučaj C-13/05 13 Direktiva 2000/78 ima za cilj borbu protiv određene vrste diskriminacije u pogledu zapošljavanja i rada. U tom kontekstu, pojam "invaliditeta" mora biti shvaćen tako da se odnosi na ograničenja koja rezultiraju naročito od fizičkog, mentalnog ili psihološkog oštećenja i koji otežavaju učešće nekog lica u vršenju profesije. 14 Zajednički predmeti C-335/11 i C-337/11 Ring i Skouboe Werge, presuda od 11. aprila,2013.godine 15 Brisel, godine COM (2010) 636 final 11

12 diskriminacije i sprovođenje aktivne politike borbe protiv diskriminacije, te promociju jednakih mogućnosti u politikama EU. Posebna pažnja fokusira se na kumulativne efekte diskriminacije koje osobe sa invaliditetom potencijalno doživljavaju po drugim osnovama poput nacionalne pripadnosti, starosti, rase ili ethničke pripadnosti, pola, vjeroispovijesti ili uvjerenja ili seksualnog opredjeljenja. Takođe, posebno se adresira puno sprovođenje Direktive 2000/78/EC kojom se zabranjuje diskriminacija pri zapošljavanju, promocija različitosti i borba protiv diskriminacije pokretanjem informativnih kampanja na nivou EU i na nacionalnom nivou. Obzirom da se sve više govori o svojevrsnoj konvergenciji evropskog prava, čini se da je uputno pomenuti i dokument Savjeta Evrope Nacrt Evropske strategije za lica sa invaliditetom , koji je u svom nacrtu naglasio nekoliko ključnih načela. Prvo, osobe sa invaliditetom imaju pravo na pristup i uživanje cijelog niza ljudskih prava koja su zaštićena Evropskom konvencijom o ljudskim pravima, Evropskom socijalnom poveljom i što je najvažnije Konvencijom Ujedinjenih nacija o pravima osoba sa invaliditetom. Drugo, ova strategija ima za cilj da obuhvati sve ove kategorije ljudskih prava. I treće, da učvrsti opredjeljenje članica da ih učini stvarnim za sve osobe sa invaliditetom, bez diskriminacije. 16 Disability: from rights to reality - Council of Europe Disability Strategy , CAHDPH-TF(2016)5 rev 1, Draft Version 1.2,

13 Unutrašnje pravo Najviši pravni akt, Ustav Crne Gore 17, u čl.6 jemči prava i slobode i obavezuje državne organe da štite ove vrijednosti. Članom 7 Ustava propisana je zabrana izazivanja ili podsticanja mržnje ili netrpeljivosti po bilo kom osnovu, dok je članom 8 propisana zaštita od diskriminacije, neposredna ili posredna, po bilo kom osnovu. Jedini izuzetak koji predviđa najviši pravni akt u Crnoj Gori odnosi se na princip afirmativne akcije, koji podrazumijeva da se neće se smatrati diskriminacijom propisi i uvođenje posebnih mjera koji su usmjereni na stvaranje uslova za ostvarivanje nacionalne, rodne i ukupne ravnopravnosti i zaštite lica koja su po bilo kom osnovu u nejednakom položaju. Ovako ustanovljene posebne mjere se mogu primjenjivati samo dok se ne ostvare ciljevi zbog kojih su preduzete (Član 8 Ustava). Kao što je već više puta naglašeno, Ustav propisuje primat međunarodnih ugovora u odnosu na domaće zakonodavstvo i obavezuje sve državne organe na neposrednu primjenu međunarodnog prava kada neki odnos regulišu drugačije od nacionalnog zakonodavstva. Takođe, Ustav potvrđuje još jedno načelo kao opšteprihvaćeni pravni standard i suštinski element vladavine prava, a to je jednakost pred zakonom, odnosno garancija da su svi pred zakonom jednaki, bez obzira na bilo kakvu posebnost ili lično svojstvo (Član 17). Istovremeno, Ustav predviđa i jednakost u zaštiti ljudskih prava i sloboda. Sastavni dio ovih garancija je i pravo na pravni lijek protiv odluke kojom se odlučuje o njegovom pravu ili na zakonom zasnovanom interesu. Za vrijeme proglašenog ratnog ili vanrednog stanja Ustav predviđa mogućnost ograničenja u ostvarivanju pojedinih ljudskih prava i sloboda, u obimu u kojem je to neophodno. Ograničenje se ne smije činiti po osnovu pola, nacionalnosti, rase, vjere, jezika, etničkog ili društvenog porijekla, političkog ili drugog uvjerenja, imovnog stanja ili bilo kakvog drugog ličnog svojstva. Ne mogu se ograničiti, pored ostalih, pravo na pravni lijek i pravnu pomoć, te pravo na dostojanstvo i poštovanje ličnosti. Istovremeno, Ustav propisuje apsolutni karakter nekih ljudskihi prava i sloboda na način što se ne mogu derogirati zabrane inter alia izazivanja ili podsticanja mržnje ili netrpeljivosti i diskriminacije. Ustav jemči i dostojanstvo i sigurnost čovjeka, odnosno nepovredivost njegovog/njenog fizičkog i psihičkog integriteta, privatnosti i ličnih prava. Nadalje, Ustav jemči pravo na poštovanje privatnog i porodičnog života i zaštitu podataka o ličnosti. Kada su u pitanju pravo na rad i prava po osnovu zaposlenosti, Ustav propisuje posebnu zaštitu na radu omladine, žena i invalida 18. Nadalje, Ustavom se jemči posebna zaštita lica sa invaliditetom 19. Lice sa invaliditetom ima pravo na zdravstvenu zaštitu iz javnih prihoda, ako to pravo ne ostvaruje po nekom drugom osnovu. 17 Službeni list Crne Gore br.1/ Termin koji je sam po sebi diskriminatoran. Upotreba pridjeva kao imenice na ovakav način odavno je prevaziđena i već se dugo smatra uvredljivom u odnosu na osobe sa invaliditetom 19 Pravilna terminologija, prim.autora 13

14 Opšti i sistemski zakonodavni kontekst Sistemski okvir zaštite od diskriminacije čine opšti Zakon o zabrani diskriminacije 20, Zakon o zabrani diskriminacije lica sa invaliditetom 21 i Zakon o rodnoj ravnopravnosti 22. Osim navedenih čitav niz zakona sadrži tzv.anti-diskriminacionu klauzulu kojom se državni u drugi organi uprave i lokalne samouprave, organizacije koje vrše javna ovlašćenja, preduzetnici, pravna i fizička lica obavezuju da sprovode zakon i vrše djelatnost, odnosno preduzimaju radnje činjenja i nečinjenja na način kojim neće povrijediti načelo zabrane diskriminacije. Ovakva obaveza proizilazi iz sistemskih zakona i odredbi na koje subsidijarno upućuju ili bi trebali upućivati posebni zakoni. Zakon o zabrani diskriminacije konstituiše trostruku obavezu: zabrane i zaštite od diskriminacije, ali i promocije jednakosti koja se ostvaruje u skladu sa ovim zakonom. Osim toga, na zabranu i zaštitu od diskriminacije, kao i na promociju jednakosti primjenjuju se i odredbe drugih zakona kojima se uređuje zabrana i zaštita od diskriminacije po pojedinim osnovama ili u vezi sa ostvarivanjem pojedinih prava (čl.1 Zakona). Diskriminacija je prema ovom zakonu svako neopravdano, pravno ili faktičko, neposredno ili posredno pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje postupanja prema jednom licu, odnosno grupi lica u odnosu na druga lica, kao i isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva nekom licu u odnosu na druga lica, koje se zasniva na rasi, boji kože, nacionalnoj pripadnosti, društvenom ili etničkom porijeklu, vezi sa nekim manjinskim narodom ili manjinskom nacionalnom zajednicom, jeziku, vjeri ili uvjerenju, političkom ili drugom mišljenju, polu, rodnom identitetu, seksualnoj orijentaciji, zdravstvenom stanju, invaliditetu, starosnoj dobi, imovnom stanju, bračnom ili porodičnom stanju, pripadnosti grupi ili pretpostavci o pripadnosti grupi, političkoj partiji ili drugoj organizaciji, kao i drugim ličnim svojstvima (Član 2). Podjela na neposrednu i posrednu diskriminaciju dosljedno je izvedena iz koncepta već pomenutih direktiva o jednakosti Evropske unije, dok se diskriminacijom smatra i podsticanje, pomaganje, davanje instrukcija, kao i najavljena namjera da se određeno lice ili grupa lica diskriminišu po nekom od zaštićenih osnova (ličnih svojstava). Konačno, ovaj zakon se jednako primjenjuje na javni i privatni sektor. Propisi i posebne mjere koji su usmjereni na stvaranje uslova za ostvarivanje nacionalne, rodne i ukupne ravnopravnosti i zaštite lica koja su po bilo kom osnovu u nejednakom položaju ne smatraju se diskriminacijom. Pristanak lica na diskriminaciju ne oslobađa odgovornosti lice koje vrši diskriminaciju, daje instrukcije ili podstiče na vršenje diskriminacije. Zakon ustanovljava posebne oblike diskriminacije, kao što je uznemiravanje nekog lica ili grupe lica po jednom ili više ličnih svojstava, kad neželjeno ponašanje ima za cilj ili čija posljedica je povreda ličnog dostojanstva, izazivanje straha, osjećaja poniženosti ili uvrijeđenosti ili stvaranje neprijateljskog ili ponižavajućeg okruženja. Poseban oblik je i segregacija, kao akt, 20 Službeni list Crne Gore br.46/2010, 18/ Službeni list Crne Gore br.35/2015, 45/ Službeni list Crne Gore br.46/ /

15 radnja ili propuštanje da se izvrši radnja, kojima se vrši prisilno ili sistemsko razdvajanje ili razlikovanje lica po nekom od zaštićenih osnova. Odredbe zakona kojima su utvrđeni posebni oblici diskriminacije, a koje imaju neposredan uticaj na jednakost lica sa invaliditetom, odnose se na korišćenje objekata i površina u javnoj upotrebi, pružanje dobara i usluga, diskriminaciju po osnovu zdravstvenog stanja, diskriminaciju u oblasti vaspitanja, obrazovanja i stručnog osposobljavanja, te diskriminaciju u oblasti rada. Konačno, zakon propisuje poseban oblik diskriminacije kada se ona učini prema licu sa invaliditetom, a pod težim oblicima diskriminacije ustanovio je onu koja ima narocito teške posljedice po diskriminisano lice, grupu lica ili po njihovu imovinu i onu učinjenu: prema istom licu ili grupi lica po više zaštićenih osnova; više puta prema istom licu ili grupi lica (ponovljena diskriminacija); u dužem vremenskom periodu prema istom licu ili grupi lica (produžena diskriminacija); propagiranjem putem javnih glasila, kao i ispisivanjem i isticanjem sadržaja i simbola diskriminatorske sadržine na javnim mjestima. Zakon je ustanovio više mehanizama zaštite od diskriminacije, koja se obezbjeđuje kroz građanski sudski postupak, prekršajni postupak, inspekcijski nadzor i postupak pred Zaštitnikom ljudskih prava i sloboda Crne Gore (Ombudsman). Osim toga, određeni principi antidiskriminacionog zakonodavstva ugrađeni su i u krivične postupke propisivanjem opšte otežavajuće okolnosti za krivična djela počinjena iz mržnje i propisivanjem krivičnih djela koja u elementima svojih bića već sadrže diskriminatorni osnov (npr, rasa i druga diskrminacija iz čl.443 Krivičnog zakonika 23 ). U građanskom sudskom postupku i postupku pred Zaštitnikom primjenjuje se princip obrnutog tereta dokazivanja, što je posljedica implementacije međunarodnog standarda kojim se olakšava položaj žrtve diskriminacije zahtijevajući od nje da diskriminaciju učini vjerovatnom, u kom trenutku se teret dokazivanja prebacuje na mogućeg diskriminatora. Tužbom za zaštitu od diskriminacije može se tražiti i: utvrđenje da je tuženi/a diskriminatorski postupao/la prema tužiocu/teljki; zabrana vršenja radnje od koje prijeti diskriminacija, odnosno zabrana ponavljanja radnje diskriminacije; uklanjanje posljedica diskriminatorskog postupanja; naknada štete, u skladu sa zakonom; objavljivanje presude kojom je utvrđena diskriminacija na trošak tuženog/e u medijima. U prva tri slučaja tužbeni zahtjev može se istaći zajedno sa zahtjevima za zaštitu prava o kojima se odlučuje u parničnom postupku, ako su ovi zahtjevi u međusobnoj vezi i zasnivaju se na istom činjeničnom i pravnom osnovu. 23 ("Službeni list Republike Crne Gore", br. 070/2003, 013/2004, 047/2006, Službeni list Crne Gore", br. 40/2008, 25/2010, 73/2010, 32/2011, 64/2011, 40/2013, 56/2013, 14/2015, 42/2015, 58/2015) 15

16 Prema samoj sistematici zakona može se uočiti svojevrsna konfuzija kada se određuju vrste, odnosno oblici, osnovi i područja diskriminacije. Međutim, iz prethodnih informacija o sadržaju i principima funkcionisanja unutrašnjeg pravnog poretka daje se zaključiti da to ne treba biti poseban problem za državne i naročito sudske organe ukoliko oni poznaju procesna načela i materijalno pravo u funkciji zaštite od diskriminacije. Posebno značajan aspekt zakonodavstva je podjela nadležnosti u postupcima za zaštitu od diskriminacije, odnosno konkurencija postupaka koji se pokreću kod nadležnih državnih organa. Temeljni princip je da se za slučaj pokretanja građanskog sudskog postupka imaju obustaviti već pokrenuti postupci pred Zaštitnikom, odnosno da Zaštitnik kao centralno antidiskriminaciono tijelo nema ovlašćenje da se miješa u radu sudova (osim za slučaj odugovlačenja, neizvršavanja sudskih odluka i u ograničenoj mjeri kada je u pitanju zloupotreba procesnih ovlašćenja), odnosno da ukida, mijenja ili preinačava sudske odluke. Međutim, Zaštitnik je ovlašćen da pokrene sudski postupak uz saglasnost žrtve diskriminatornog postupanja ili interveniše u sudskom postupku u svojstvu umješača. Područje inspekcijskog nadzora je predviđeno kao posebno značajna oblast i prva linija dodira sa diskrminacijom u mnogim oblastima koje su obuhvaćene isnpekcijskim nadzorom. To podrazumijeva visok stepen edukacije o standardima i načinu otkrivanja diskriminacije, a posebno kod onih inspektora koji nijesu pravničke struke, što može predstavljati ozbiljan problem u ovoj fazi implementacije zakona. O tome svjedoči i izuzetno mali broj prijavljenih slučajeva diskriminacije (u 2015.godini samo pet) i još manji broj procesuiranih slučajeva (jedan). Dovoljno je osvrnuti se samo na jedno područje (pristupačnost objekata u javnoj upotrebi) i utvrditi očiglednu diskrepancu između realnosti i broja postupaka koji bi trebali slijediti pravni put zaštite od diskriminacije kada su inspekcije u pitanju. Ovaj zakon dodatno prati nedostatak norme kojom se propisuju slučajevi koji se neće smatrati diskriminacijom (izuzeci od diskriminacije), čime bi se izbjegle nepotrebne dileme vezane za utvrđivanje postojanja diskriminacije u skladu sa međunarodno priznatim standardima i pravom Evropske unije (npr.izuzeci kod ugovora o osiguranju). Zakonom o zabrani diskriminacije lica sa invaliditetom uređuje se zabrana i zaštita od diskriminacije lica sa invaliditetom, kao i promocija jednakosti tih lica sa drugim licima. Na zabranu i zaštitu od diskriminacije lica sa invaliditetom primjenjuju se odredbe zakona kojima se uređuje opšta zabrana diskriminacije i odredbe drugih zakona kojima se uređuje zabrana diskriminacije lica sa invaliditetom, ukoliko nijesu u suprotnosti sa ovim zakonom. Zakon definiše lice sa invaliditetom kao ono koje ima dugoročno fizičko, mentalno, intelektualno ili senzorno oštećenje, koje u sadejstvu sa različitim barijerama može otežati puno i efektivno učešće tog lica u društvu na osnovu jednakosti sa drugima. Grupa lica sa invaliditetom predstavlja više lica sa invaliditetom koji su u istoj situaciji, istovremeno izloženi diskriminaciji od strane istog lica, kao i više lica sa invaliditetom izloženi istom obliku diskriminacije od strane istog lica u različitim situacijama (Član 2 Zakona). 16

17 Ključna načela Zakona su: poštovanje ljudskih prava i dostojanstvo; ostvarivanje prava na donošenje sopstvenih odluka i samostalnost; puno i efektivno učešće i uključenost u sve oblasti društvenog života; uključivanje u sve procese u kojima se odlučuje o njegovim pravima i obavezama; jednakost u ostvarivanju prava i obaveza sa drugim licima; i poštovanje i uvažavanje različitosti u svim oblastima života. Prema ovom Zakonu, diskriminacija po osnovu invaliditeta je svako pravno ili faktičko, neposredno ili posredno, namjerno ili nenamjerno pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje postupanja prema jednom licu, odnosno grupi lica sa invaliditetom u odnosu na druga lica, kao i isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva nekom licu u odnosu na lice sa invaliditetom, zbog kojeg se licu sa invaliditetom otežava ili negira priznavanje, uživanje ili ostvarivanje ljudskih prava i sloboda u političkom, obrazovnom, ekonomskom, socijalnom, kulturnom, sportskom, građanskom i drugim oblastima javnog i privatnog života. Diskriminacijom po osnovu invaliditeta smatra se i pozivanje, pomaganje, podsticanje ili podstrekavanje, davanje instrukcija, uznemiravanje, kao i najavljena mogućnost da određeno lice ili grupa lica sa invaliditetom budu izloženi diskriminaciji. Pristanak lica sa invaliditetom na diskriminaciju po osnovu invaliditeta ne oslobađa odgovornosti lice koje vrši diskriminaciju (Član 4). Osim navedenih načela i definicija, Zakon posebno naglašava princip afirmativne akcije usmjeren na stvaranje uslova za jednako priznavanje, uživanje i ostvarivanje ljudskih prava i sloboda i postizanje stvarne ravnopravnosti lica sa invaliditetom sa drugim licima, kao i unapređenje poštovanja njihovog urođenog dostojanstva. Pojmovnikom ovog zakona obuhvaćena su značenja termina objekti u javnoj upotrebi, prostori i površine javne namjene, mobilijar za lica sa invaliditetom, Brajevo pismo, javni prevoz, pomagala (različite vrste tehničko-tehnoloških i elektronskih uređaja, medicinsko-protektivne sprave i pomagala, obučeni psi vodiči i pomagači, i druge vrste savremenih predmeta i uređaja koji u najvećoj mogućoj mjeri omogućavaju samostalan život lica sa invaliditetom, medicinska pomagala (ortopedska, očna i tiflotehnička, slušna, itd), te pojam univerzalnog dizajna 24. Zakon propisuje oblike diskriminacije prema licima sa invaliditetom pod kojima smatra i govor mržnje i omalovažavanje lica sa invaliditetom. Govor mržnje predstavlja svaki oblik izražavanja ideja, tvrdnji, informacija i mišljenja kojima se širi, podstiče ili pravda diskriminacija, omalovažavanje, mržnja ili nasilje prema licu sa invaliditetom ili grupi lica sa invaliditetom, zbog njihovog ličnog svojstva, zasnovano na neprihvatanju različitosti i netoleranciji, dok je omalovažavanje tretman lica sa invaliditetom kao manje vrijednih i manje sposobnih članova društva. Diskriminacija obuhvata i sprovođenje kampanja ili korišćenje terminologije koja širi, 24 Oblikovanje proizvoda, okruženja, programa i usluga tako da mogu da ih koriste svi, u najvećoj mogućoj mjeri, bez potrebe za dodatnim adaptacijama ili specijalnim oblikovanjem za lica sa invaliditetom, što ne isključuje postojanje pomoćnih sredstava i pomagala za određene kategorije lica sa invaliditetom kad su im takva sredstva potrebna (Član 8 Zakona). 17

18 podstiče i pravda kršenje ljudskih prava i jednakosti lica sa invaliditetom, kao i omalovažavanje tih lica. Za razliku od opšteg Zakona o zabrani diskriminacije, ovaj Zakon jasnije naglašava (razdvaja) oblasti, odnosno područja diskriminacije, mada ih pogrešno svrstava u oblike diskriminacije zajedno sa govorom mržnje, omalovažavanjem i grupisanjem koje je pandan segregaciji lica sa invaliditetom. Specifičnost ovog Zakona je u tome što je obuhvatio širok spektar oblasti društvenog života, koje se podudaraju sa životnim aktivnostima svake osobe, ali imaju poseban značaj za postizanje suštinske ravnopravnosti lica sa invaliditetom. Konačno, Zakon sadrži kaznene odredbe i mogućnost izricanja zaštitnih mjera. U prvom slučaju radi se o prilično oštrim sankcijama/novčanim kaznama u odnosu na ekonomski kapacitet zajednice, što proizvodi efekat neusaglašenosti sa odredbama drugih zakona koji regulišu posebne oblasti kao što su rad, zdravstvo, socijalne usluge i slično. Osim toga, Zakon je ostavio prilično malo mogućnosti za gradaciju prekršajne odgovornosti, odnosno utvrđivanje otežavajućih i olakšavajućih okolnosti, kao poslovično sudskih ovlašćenja. Ovo naročito kada se uz prekršajnu sankciju određuje i zaštitna mjera koja sasvim sigurno može proizvesti ekonomski gubitak kod mogućeg diskriminatora. Zakon o rodnoj ravnopravosti definiše ovu oblast kao ravnopravno učešće žena i muškaraca, kao i lica drukčijih rodnih identiteta u svim oblastima javnog i privatnog sektora, jednak položaj i jednake mogućnosti za ostvarivanje svih prava i sloboda i korišćenje ličnih znanja i sposobnosti za razvoj društva, kao i ostvarivanje jednake koristi od rezultata rada. Diskriminacija po osnovu pola je svako pravno ili faktičko, neposredno ili posredno pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje postupanja prema jednom licu, odnosno grupi lica jednog pola u odnosu na lica drugog pola, kao i isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva jednom licu, odnosno grupi lica jednog pola u odnosu na lica drugog pola, zbog kojeg se nekom licu otežava ili negira priznavanje, uživanje ili ostvarivanje ljudskih prava i sloboda u građanskom i političkom, ekonomskom, socijalnom, kulturnom i drugim oblastima javnog i privatnog života. Komplementarno odredbama ovog propisa Zakon o zabrani diskriminacije definiše poseban oblik diskriminacije po osnovu rodnog identiteta pod kojim se podrazumijeva sopstveni rodni doživljaj koji ne mora zavisiti od pola koji je utvrđen i upisan prilikom rođenja. Rodni identitet tiče se svakog lica i ne podrazumijeva samo binarni koncept muškog ili ženskog. Naznačene odredbe dvaju zakona imaju poseban značaj sa stanovišta utvrđivanja težih oblika diskriminacije koji se vezuju za više ličnih svojstava, posebno invaliditet na koji se fokusira ovaj prikaz zakonodavstva. Posebni zakoni Socijalna zaštita Savremeni zakonodavni okvir u Crnoj Gori je početkom prethodne decenije često usvajao koncept anti-diskriminacije unošenjem tzv.anti-diskriminacionih klauzula u odredbe posebnih 18

19 zakona, zavisno od oblasti koju uređuje. Tako je u oblasti socijalne i dječije zaštite (socijalnog staranja) Zakon o socijalnoj i dječijoj zaštiti 25 proklamovao cilj unaprjeđenja kvaliteta života i osnaživanje za samostalan i produktivan život pojedinca i porodice, uključujući i invaliditet koji se štiti kao posebno lično svojstvo. Među ključnim principima na kojima se zasniva koncept socijalne i dječije zaštite su i: uvažavanja integriteta i dostojanstva korisnika socijalne i dječje zaštite, uz poštovanje fizičkog i psihičkog integriteta, bezbjednosti, kao i uz uvažavanje moralnih, kulturnih i religijskih ubjeđenja, u skladu sa zajemčenim ljudskim pravima i slobodama; zabrana diskriminacije korisnika po osnovu rase, pola, starosti, nacionalne pripadnosti, socijalnog porijekla, seksualne orijentacije, vjeroispovijesti, političkog, sindikalnog ili drugog opredjeljenja, imovnog stanja, kulture, jezika, invaliditeta, prirode socijalne isključenosti, pripadnosti određenoj društvenoj grupi ili drugog ličnog svojstva; informisanje korisnika o svim podacima koji su značajni za utvrđivanje njegovih socijalnih potreba i ostvarivanje prava, kao i o tome kako te potrebe mogu biti zadovoljene; individualni pristup korisniku u pružanju prava iz socijalne i dječje zaštite; aktivno učešće korisnika u kreiranju, izboru i uživanju prava iz socijalne i dječje zaštite koji se zasniva na participaciji u procjeni stanja i potreba i odlučivanju o korišćenju potrebnih usluga; uvažavanje najboljeg interesa korisnika u ostvarivanju prava iz socijalne i dječje zaštite; prevencija institucionalizacije i dostupnosti usluga u najmanje restriktivnom okruženju. Zakon o zdravstvenoj zaštiti 26 fokusira se na organizaciju, sprovođenje i pružanje zdravstvene zaštite, prava i dužnosti građana u ostvarivanju zdravstvene zaštite, društvenu brigu za zdravlje građana, kvalitet zdravstvene zaštite, kao i druga pitanja od značaja za funkcionisanje zdravstvene zaštite. Po ovom zakonu dostupnost zdravstvene zaštite podrazumijeva takav raspored davalaca usluga, kojim se omogućavaju jednaki uslovi ostvarivanja zdravstvene zaštite za sve građane, naročito na primarnom nivou zdravstvene zaštite, uzimajući u obzir fizičku, geografsku i ekonomsku dostupnost. Načelo cjelovitog pristupa obezbjeđuje se sprovođenjem objedinjenih mjera zdravstvene zaštite, u cilju unapređenja zdravlja i prevencije bolesti, liječenja i rehabilitacije. Takođe, Zakon propisuje da su u ostvarivanju prava na zdravstvenu zaštitu građani jednaki, bez obzira na nacionalnu pripadnost, rasu, pol, rodni identitet, seksualnu orijentaciju, starosnu dob, invaliditet, jezik, vjeru, obrazovanje, socijalno porijeklo, imovno stanje i drugo lično svojstvo, u skladu sa zakonom (čl.5), čime se posredno uupućuje na odredbe drugih zakona koje sadrže bliže određenje standarda anti-diskriminacije. Zakon u čl.11 propisuje da u ostvarivanju zdravstvene zaštite građanin ima pravo na jednakost u cjelokupnom tretmanu prilikom ostvarivanja zdravstvene zaštitite. 25 Službeni list Crne Gore br. 27/2013, 1/2015, 42/2015, 47/2015, 56/16 26 Službeni list Crne Gore br.3/2016, 39/

20 Među prioritetne mjere zdravstvene zaštite spada i zdravstvena zaštita lica sa invaliditetom koja imaju fizičke, senzorne i intelektualne poteškoće. Kao poseban vid zaštite i unapređenja mentalnog zdravlja građana država formira Nacionalni centar za autizam, kao visokospecijalizovanu, multidisciplinarnu i edukativnu javna ustanova koja vrši djelatnost u oblasti obrazovanja, naučno-istraživačkog rada, zdravstvene zaštite i svih drugih aktivnosti koje su, direktno i indirektno, u funkciji razumijevanja uzroka i neuroloških osnova autizma u cilju unapređenja psihosocijalnih metoda i postupaka u tretmanu osoba sa autizmom, njihovih životnih uslova, socijalne inkluzije i podrške porodičnim zajednicama osoba sa autizmom. Zakon o zdravstvenom osiguranju 27 definiše lice sa invaliditetom kao ono koje ima dugoročno fizičko, mentalno, intelektualno ili senzorno oštećenje od najmanje 70%, utvrđeno jedinstvenom listom oštećenja ili listama oštećenja koje se koriste u postupcima ostvarivanja socijalno-zaštitnih prava, prava na obrazovanje, prava na profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje i prava iz penzijsko-invalidskog osiguranja. Osiguranici u smislu ovog zakona su pored ostalih i borci, vojni invalidi, civilni invalidi rata, članovi njihovih porodica i korisnici prava na novčanu naknadu materijalnog obezbjeđenja boraca, ako nijesu osigurani po drugom osnovu, kao i korisnici socijalno-zaštitnih prava, u skladu sa posebnim propisima. Ovim Zakonom određeno je da status osiguranika stiču članovi porodice osiguranika pod uslovom da nijesu osigurani po drugom osnovu i da imaju prebivalište, odnosno odobren stalni boravak u Crnoj Gori, kao i da nemaju svojstvo osiguranog lica u drugoj državi, ako međunarodnim ugovorom o socijalnom osiguranju nije drukčije određeno. Članovima šire porodice u smislu ovog Zakona smatraju se i roditelji (otac, majka, očuh, maćeha i usvojilac), baba, djed, unučad, braća i sestre, ako su trajno i potpuno nesposobni za rad, u smislu posebnih propisa, i ako ih osiguranik izdržava. Zdravstvena zaštita na sekundarnom i tercijarnom nivou u smislu ovog Zakona obezbjeđuje se u punom iznosu iz sredstava obaveznog zdravstvenog osiguranja i za korisnike vojnim invalidima, civilnim invalidima rata, članovima njihovih porodica, korisnicima prava na novčanu naknadu materijalnog obezbjeđenja boraca, kao i žrtvama kasetne municije, odnosno slijepim i gluvonijemim licima, te korisnicima penzija po propisima o penzijskom i invalidskom osiguranju. Obim prava zdravstvene zaštite iz Zakona o zdravstvenom osiguranju utvrđuje Vlada Crne Gore, na predlog resornog Ministarstva zdravlja, u skladu sa opredijeljenim finansijskim sredstvima i Programom zdravstvene zaštite, posebno vodeći računa o zdravstvenoj zaštiti pored ostalih i vojnih invalida i civilnih invalida rata, lica sa invaliditetom sa najmanje 70% tjelesnog oštećenja; te lica oboljelih od malignih bolesti, hemofilije, šećerne bolesti, cistične fibroze, epilepsije, multiple skleroze, mišićne distrofije, cerebralne paralize, paraplegije i kvadriplegije, hronične bubrežne insuficijencije (dijaliza), sistemskih autoimunih bolesti, HIV i zaraznih bolesti, kao i lica sa mentalnim oboljenjima, licima sa urođenim nedostatkom gornjih ili donjih 27 Službeni list Crne Gore br.6/

21 ekstremiteta, lica sa fizičkim i intelektualnim poteškoćama u rastu i razvoju, u skladu sa kriterijumima koji su propisani posebnim propisima, slijepih i gluvonijemih lica. Zakon o pravima pacijenata 28 utvrđuje jednako pravo na kvalitetnu i kontinuiranu zdravstvenu zaštitu koje se garantuje svakom pacijentu u skladu sa njegovim zdravstvenim stanjem, opšteprihvaćenim stručnim standardima i etičkim načelima, uz pravo na ublažavanje patnje i bola u svakoj fazi bolesti i stanja, na svim nivoima zdravstvene zaštite (čl.2 Zakona). Ovaj zakon shodno se primjenjuje na sve subjekte koji obavljaju zdravstvenu djelatnost u skladu sa Zakonom o zdravstvenoj zaštiti, kao i na strance koji ostvaruju zdravstvenu zaštitu u zdravstvenim ustanovama u Crnoj Gori, u skladu sa zakonom i zaključenim međunarodnim sporazumima. Pacijent kome je uskraćeno pravo na zdravstvenu zaštitu ili određeno pravo utvrđeno ovim zakonom, odnosno pacijent koji nije zadovoljan pruženom zdravstvenom uslugom ili postupkom zdravstvenog ili drugog radnika zdravstvene ustanove može podnijeti prigovor. Za maloljetnog pacijenta, odnosno pacijenta lišenog poslovne sposobnosti prigovor podnosi njegov zakonski zastupnik, odnosno staralac (čl.31 Zakona). Zakon o zaštiti i ostvarivanju prava mentalno oboljelih lica 29 propisuje zabranu diskriminacije mentalno oboljelih lica. Diskriminacijom se ne smatraju posebne mjere koje se preduzimaju da bi se zaštitilo zdravlje ili bezbjednost mentalno oboljelih lica, odnosno obezbijedilo unapređenje njihovog zdravlja. Nikome nije dozvoljeno da kvalifikuje lice kao mentalno oboljelo, niti na drugi način ukazuje na njegov mentalni poremećaj, izuzev ako je to u cilju preduzimanja mjera zaštite ovih lica u skladu sa zakonom. Ostvarivanje prava mentalno oboljelih lica u skladu sa ovim zakonom može se ograničiti samo u slučajevima propisanim zakonom i ako je to neophodno da bi se zaštitilo zdravlje ili bezbjednost tih ili drugih lica. Psihijatri i drugi zdravstveni radnici dužni su da sprovode liječenje mentalno oboljelih lica tako da u najmanjoj mogućoj mjeri ograničavaju njihove slobode i prava, kao i da ne prouzrokuju fizičke i psihičke neugodnosti koje vrijeđaju njihovu ličnost i ljudsko dostojanstvo (čl.5 Zakona). Ovaj Zakon definiše diskriminaciju mentalno oboljelih lica kao svako pravno ili fizičko, neposredno ili posredno razlikovanje, privilegovanje, isključivanje ili ograničavanje zasnovano na mentalnom poremećaju zbog kojeg se mentalno oboljelim licima otežava ili negira priznavanje, uživanje ili ostvarivanje ljudskih prava i sloboda. Postojanje mentalnog poremećaja i poremećaja ponašanja kod nekog lica utvrđuje se u skladu sa međunarodno priznatim standardima. Mentalno oboljelo lice ima pravo da bude liječeno u najmanje ograničavajućoj okolini i sa najmanje ograničavajućim, nametljivim i prinudnim metodama. Liječenje i zaštita mentalno oboljelog lica moraju biti zasnovani na individualno utvrđenom planu, sa kojim je to lice upoznato i saslušano njegovo mišljenje. Kada govorimo o ovom zakonu čini se da je sam naslov akta diskriminišući i da se takav zaključak može izvući iz pojmovnika i sadržine materijalnopravnih normi koje upućuju na 28 Službeni list Crne Gore", br. 40/ "Službeni list Republike Crne Gore", br. 32/05, Službeni list Crne Gore", br. 73/2010, 27/

22 izjednačenost pojmova mentalnog oboljenja i mentalnog poremećaja. Ovakav terminološki trend zadržan je u cijeloj strukturi zakona gdje se u poglavljima koja u nazivu sadrže mentalno oboljenje nalaze odredbe o postupanju prema licima sa metalnim poremećajem i poremećajima u ponašanju. Odredbama Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju 30 utvrđuju se prava za slučaj invalidnosti i tjelesnog oštećenja prouzrokovanih povredom na radu ili profesionalnom bolešću ostvaruju lica. Prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja su: za slučaj starosti pravo na starosnu penziju i prijevremenu starosnu penziju; za slučaj invalidnosti pravo na invalidsku penziju; za slučaj smrti: - pravo na porodičnu penziju; - pravo na naknadu pogrebnih troškova; za slučaj tjelesnog oštećenja prouzrokovanog povredom na radu ili profesionalnom bolešću pravo na novčanu naknadu za tjelesno oštećenje. Prema ovom Zakonu invalidnost (svojstvo osiguranika) postoji kad zbog promjena u zdravstvenom stanju, koje se ne mogu otkloniti liječenjem ili medicinskom rehabilitacijom, nastane potpuni gubitak radne sposobnosti. Invalidnost postoji i kad kod osiguranika zbog promjena u zdravstvenom stanju koje se ne mogu otkloniti liječenjem ili medicinskom rehabilitacijom, nastane djelimični gubitak radne sposobnosti od 75%. Uzroci invalidnosti na osnovu kojih se stiču prava po ovom zakonu mogu biti povreda na radu, profesionalna bolest, povreda van rada ili bolest. Rad i zapošljavanje Zakon o radu 31 zabranjuje neposredna i posredna diskriminacija lica koja traže zaposlenje, kao i zaposlenih, s obzirom na pol, rođenje, jezik, rasu, vjeru, boju kože, starost, trudnoću, zdravstveno stanje, odnosno invalidnost, nacionalnost, bračni status, porodične obaveze, seksualno opredjeljenje, političko ili drugo uvjerenje, socijalno porijeklo, imovno stanje, članstvo u političkim i sindikalnim organizacijama ili neko drugo lično svojstvo kao zaštićeni osnov. Neposredna diskriminacija, u smislu ovog zakona, jeste svako postupanje uzrokovano nekim od zaštićenih osnova kojim se lice koje traži zaposlenje, kao i zaposleni stavlja u nepovoljniji položaj u odnosu na druga lica u istoj ili sličnoj situaciji. Posredna diskriminacija, u smislu ovog zakona, postoji kada određena odredba, kriterijum ili praksa stavlja ili bi stavila u nepovoljniji položaj u odnosu na druga lica, lice koje traži zaposlenje kao i zaposleno lice, zbog određenog svojstva, statusa, opredjeljenja ili uvjerenja. 30 "Službeni list Republike Crne Gore", br. 54/ /2007, Službeni list Crne Gore", br. 12/ / "Službeni list Crne Gore", br. 049/ /

23 Diskriminacija je zabranjena u odnosu na: uslove zapošljavanja i izbor kandidata za obavljanje određenog posla; uslove rada i sva prava iz radnog odnosa; obrazovanje, osposobljavanje i usavršavanje; napredovanje na poslu; otkaz ugovora o radu. Odredbe ugovora o radu kojima se utvrđuje diskriminacija po nekom od zaštićenih osnova iz ovog zakona su ništave. Zabranjeno je i uznemiravanje i seksualno uznemiravanje na radu i u vezi sa radom. Neće se smatrati diskriminacijom pravljenje razlike, isključenje ili davanje prvenstva u odnosu na određeni posao kada je priroda posla takva ili se posao obavlja u takvim uslovima da karakteristike povezane sa nekim od zaštićenih osnova predstavljaju stvarni i odlučujući uslov obavljanja posla, odnosno da je svrha koja se time želi postići opravdana. U tom smmislu odredbe zakona, kolektivnog ugovora i ugovora o radu koje se odnose na posebnu zaštitu i pomoć određenim kategorijama zaposlenih, a posebno one o zaštiti lica sa invaliditetom, žena za vrijeme trudnoće i porodiljskog odsustva i odsustva sa rada radi njege djeteta, odnosno posebne njege djeteta, kao i odredbe koje se odnose na posebna prava roditelja, usvojitelja, staratelja i hranitelja, neće se smatrati diskriminacijom. Zakon o zaštiti i zdravlju na radu 32 definiše ovu oblast kao sistem kojim se obezbjeđuju uslovi na radu koji sprečavaju povrede na radu, profesionalne bolesti i bolesti u vezi sa radom i kojim se stvaraju pretpostavke za punu fizičku i psihičku zaštitu zaposlenih. U pogledu mjera obezbjeđenja zaštite zaposlenih poslodavac je dužan da realizuje mjere zaštite sprječavanjem, uklanjanjem i kontrolom rizika na radu, obavještavanjem i osposobljavanjem zaposlenih, uz odgovarajuću organizaciju i potrebna sredstva. Takođe, dužan je da, obezbijedi posebnu zaštitu i zdravlje na radu zaposlenih žena za vrijeme trudnoće, lica mlađih od 18 godina života, kao i lica sa invaliditetom, u skladu sa ovim i drugim zakonima. Pri tome je dužan da, uzimajući u obzir promjenu radne okoline, sprovodi mjere zaštite i bira takve radne i proizvodne metode koje će obezbijediti poboljšanje stanja ili viši nivo zaštite i zdravlja na radu (čl.14 Zakona). Prilikom sprovođenja mjera poslodavac se mora rukovoditi načelima izbjegavanje rizika, eliminisanja rizika na izvoru, prilagođavanja rada i radnog mjesta zaposlenom, naročito u pogledu konstruisanja radnog mjesta, izboru sredstava za rad, izboru radnih i proizvodnih metoda sa osvrtom na naročito izbjegavanje monotonog rada i rada pri već određenoj brzini i smanjenja njihovog dejstva na zdravlje i davanja odgovarajućih uputstava i obavještenja zaposlenima. Zakon o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju lica sa invaliditetom 33 uređuje način i postupak ostvarivanja prava na profesionalnu rehabilitaciju lica sa invaliditetom, mjere i podsticaji za njihovo zapošljavanje, način finansiranja i druga pitanja od značaja za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje lica sa invaliditetom. Lica sa invaliditetom ostvaruju pravo na profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje, na način i pod uslovima propisanim zakonom, 32 "Službeni list Crne Gore", br. 34/ "Službeni list Crne Gore", br. 49/2008, 73/2010, 39/2011, 55/

24 kolektivnim ugovorom, potvrđenim i objavljenim međunarodnim ugovorima i opšte prihvaćenim pravilima međunarodnog prava. Lice sa invaliditetom, u smislu ovog zakona, je lice sa trajnim posljedicama tjelesnog, senzornog, mentalnog ili duševnog oštećenja ili bolesti, koje se ne mogu otkloniti liječenjem ili medicinskom rehabilitacijom, a koje se suočava sa socijalnim i drugim ograničenjima, koja su od uticaja na radnu sposobnost i mogućnost zapošljavanja, održavanja zaposlenja i napredovanja u njemu i koje nema mogućnosti ili ima smanjene mogućnosti da se, pod ravnopravnim uslovima, uključi na tržište rada. Profesionalna rehabilitacija obuhvata mjere i aktivnosti koje se realizuju sa ciljem da se lice sa invaliditetom na odgovarajući način osposobi za rad, zadrži zaposlenje, u njemu napreduje ili promijeni svoju profesionalnu karijeru. Zakon je utvrdio zabranu neposredne i posredne diskriminacije prilikom profesionalne rehabilitacije, zapošljavanja, kao i za vrijeme trajanja zaposlenja lica sa invaliditetom. Zakon ustanovljava listu korisnika prava koju čine: lica kojim je utvrđen status invalida rada u smislu propisa o penzijskom i invalidskom osiguranju; lica ometena u razvoju, koja su razvrstana u određenu kategoriju i stepen ometenosti i u skladu sa posebnim zakonom završilo obrazovanje u specijalnoj školi; lica ometena u razvoju, koja su razvrstana u određenu kategoriju i stepen ometenosti u skladu sa posebnim propisima, a završila su redovno obrazovanje; lica kod kojih je nastupio invaliditet, odnosno tjelesno oštećenje u skladu sa propisima o boračko - invalidskoj zaštiti; lica koja su završila obrazovanje, uz prilagođeno izvođenje obrazovnog programa i pružanje dodatne stručne pomoći ili posebnom obrazovnom, odnosno vaspitnom programu, u skladu sa posebnim zakonom. Lice koje nije ostvarilo status po nekom od naprijed navedenih osnova, isti ostvaruje zavisno od procenta invaliditeta, u skladu sa ovim zakonom. Lice sa invaliditetom zapošljava se pod opštim ili posebnim uslovima, u skladu sa zakonom. Zapošljavanje lica sa invaliditetom pod opštim uslovima smatra se zapošljavanje kod poslodavca bez prilagođavanja poslova, odnosno radnog mjesta. Zapošljavanje lica sa invaliditetom pod posebnim uslovima smatra se zapošljavanje kod poslodavca uz prilagođavanje poslova, odnosno radnog mjesta i zapošljavanje u posebnim organizacijama za zapošljavanje. Pod prilagođavanjem poslova podrazumijeva se prilagođavanje radnog procesa i radnih zadataka, a pod prilagođavanjem radnog mjesta podrazumijeva se tehničkotehnološko opremanje radnog mjesta, sredstava za rad, prostora i opreme, u skladu sa mogućnostima i potrebama lica sa invaliditetom. Lice sa invaliditetom se zapošljava u posebnoj organizaciji za zapošljavanje, ako se ne može zaposliti kod poslodavca pod opštim uslovima, odnosno uz prilagođavanje poslova ili radnog mjesta (čl.15 Zakona). Poslodavac koji zapošljava lice sa invaliditetom na otvorenom tržištu rada svojim aktom može utvrditi radna mjesta za zapošljavanje tih lica. Na takvom radnom mjestu može se zaposliti samo lice sa invaliditetom. Izuzetno, na takvo radno mjesto može se zaposliti i lice bez 24

25 invaliditeta, na određeno vrijeme, a najduže godinu dana, ako na tržištu rada nema lica sa invaliditetom koje ispunjava uslove tog radnog mjesta. Zakon predviđa kvotni sistem zapošljavanja po kojem su poslodavci dužni da zaposle jedan broj lica sa invaliditetom proporcionalno ukupnom broju zaposlenih lice sa invaliditetom. Poslodavac koji nije zaposlio lice sa invaliditetom u naprijed navedenom smislu dužan je da, za svako lice koje nije zaposlio, prilikom mjesečne isplate zarada i naknada zarada zaposlenih, uplati poseban doprinos za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje lica sa invaliditetom. Pristupačnost U Evropskoj strategiji za osobe sa invaliditetom pristupačnost se definiše kao pravo na pristup pristup, na jednakim osnovama kao i drugi, fizičkom okruženju, prevoznim sredstvima, informacijama i komunikacionim tehnologijama i sistemima, kao i drugim objektima i uslugama. Ovaj document vidi pristupačnost kao preduslov za participaciju u društvu i ekonomiji, zbog čega Evropska komisija predlaže upotrebu zakonodavnih i drugih instrumenata poput standardizacije, optimizacije pristupačnosti izgrađenog okruženja, prevoznih sredstava i informaciono komunikacionih tehnologija u skladu sa inovativnim inicijativama EU digitalne agende i inovacija. Na osnovu razumnijih regulatornih prinicipa, ona ispituje korist od usvajanja zakonodavnih mjera u cilju obezbjeđenja pristupačnosti proizvoda i usluga, uključujući i mjere da se podigne nivo korišćenja javnih nabavki, koji se pokazao veoma uspješnim u Sjedinjenim Američkim Državama 34. Komisija ohrabruje uvođenje pristupačnosti i jednog dizajna za sve u obrazovne programe i obuke za relevantne profesije. Zakon o uređenju prostora i izgradnji objekata 35 definiše postupak sprovođenja planskih dokumenata u okviru kojih postoji obaveza organa uprave, odnosno organa lokalne uprave da, u roku od sedam dana od dana objavljivanja planskog dokumenta, formira web-site na kome će zainteresovanim licima biti dostupni urbanističko tehnički uslovi, koji pored ostalg zahtijevaju i uslove za nesmetan pristup, kretanje, boravak i rad lica smanjene pokretljivosti i lica sa invaliditetom (čl.62 Zakona). Među osnovnim zahtjevima za objekat koje objekat, zavisno od svoje namjene, mora da ispunjava u toku izgradnje i upotrebe, a kojima se obezbjeđuje njegova bezbjednost u cjelini, kao i bezbjednost svakog njegovog posebnog dijela je i zahtjev za bezbjednošću i pristupačnosti pri korišćenju, prema kojoj objekat mora biti projektovan i izveden na način da ne predstavlja neprihvatljive rizike od nezgoda ili štete pri službi ili radu kao što su klizanje, padanje, sudar, opekotine, strujni udari, povrede od eksplozija i provalne krađe, a naročito tako da se vodi računa o pristupačnosti i korišćenju od strane lica smanjene pokretljivosti i lica sa invaliditetom (čl.71a). 34 Odjeljak 508 Zakona o rehabilitaciji (29 U.S.C. 794d) izmijenjen Zakonom o investiranju u radnu snagu iz 1998.godine (P.L ) 35 "Službeni list CG", br. 51/2008, 34/2011, 35/2013 i 33/2014) 25

26 Članom 73 ovog Zakona propisano je da se izgradnja objekata u javnoj upotrebi vrši na način kojim se licima smanjene pokretljivosti i licima sa invaliditetom obezbjeđuje nesmetan pristup, kretanje, boravak i rad, uključujući i kretanje u zajedničkim prostorijama. Stambeni i stambeno-poslovni objekti sa 10 i više stanova moraju se izgrađivati na način kojim se obezbjeđuje jednostavno prilagođavanje objekta, najmanje jedne stambene jedinice na svakih 10 stanova za nesmetan pristup, kretanje, boravak i rad lica smanjene pokretljivosti i lica sa invaliditetom. Bliži uslovi i način prilagođavanja uređuju se podzakonskim aktom. Zakon je predvidio i sankcije za slučaj da se ne izvršavaju obaveze u vezi sa izvršavanjem ovog akta, kao i prelazni period u kojem se ima izvršiti prilagođavanje objekata za pristup i kretanje lica smanjene pokretljivosti (čl.165 Zakona). Zakon o elektronskim komukacijama 36 u okviru opštih načela propisuje da se djelatnost elektronskih komunikacija i upravljanje i korišćenje ograničenih resursa zasniva, pored ostalog, na nediskriminaciji i proporcionalnosti; potrebi da se svim građanima, uključujući i lica sa invaliditetom, kao posebnu kategoriju univerzalog servisa, obezbjeđuju pogodnosti u pogledu izbora, cijene, uslova pristupa i korišćenja, kao i kvaliteta elektronskih komunikacionih usluga; obezbjeđivanju pogodnosti za korisnike, uključujući lica smanjene pokretljivosti, lica sa invaliditetom, starije i socijalno ugrožene korisnike (čl.3). Ovim zakonom propisano je da se elektronska komunikaciona mreža i elektronska komunikaciona infrastruktura i povezana oprema, planira, projektuje i gradi, posebno na način da se i licima sa invaliditetom obezbijedi pristup i dostupnost javnih elektronskih komunikacionih usluga. Osim toga, usluge Univerzalnog servisa trebaju omogućiti posebne mjere i povoljnosti za lica smanjene pokretljivosti, kao i lica sa invaliditetom, uključujući pristup hitnim službama, službi za davanje informacija o broju pretplatnika i imeniku pretplatnika, koje omogućavaju jednake mogućnosti za pristup javno dostupnim telefonskim uslugama koje imaju i drugi krajnji korisnici, kao i odgovarajući izbor operatora dostupnih većini krajnjih korisnika (čl.82 Zakona). U kontekstu pružanja usluga Univerzalnog servisa Operator je dužan da obezbijedi tehničke mogućnosti korisniku, odnosno posebne tarifne režime za kategorije socijalno ugroženih lica, lica smanjene pokretljivosti, kao i lica sa invaliditetom, koji omogućavaju uvid u cijenu i kontrolu potrošnje usluge (čl.90). Kada su u pitanju brojevi hitnih službi, država, jedinica lokalne samouprave i operatori, u okviru svojih nadležnosti, licima smanjene pokretljivosti i licima sa invaliditetom dužni su da obezbijede nesmetan pristup brojevima hitnih službi i jedinstvenom evropskom broju "112". Kada je u pitanju priključenje terminalne opreme Operator servisa je dužan da korisnicima koji su lica sa smanjenom pokretljivošću i lica sa invaliditetom, u okviru objektivnih tehničkih mogućnosti: obezbijedi nesmetanu dostupnost svojim uslugama, uključujući i nesmetan pristup brojevima hitnih službi i jedinstvenom evropskom broju "112"; 36 "Službeni list Crne Gore", br. 40/

27 omogući dostupnost odgovarajuće terminalne opreme; redovno obavještava o svim karakteristikama usluga koje su namijenjene toj grupi korisnika; obezbijedi prioritet kod ostvarivanja pristupa mreži, kao i kod otklanjanja kvarova. Konačno, za neizvršavanje obaveza po ovom Zakonu propisane su posebne sankcije koje se sastoje u prekršajnim novčanim kaznama, dok materijalni i procesni zakoni o prekršajima ostavljaju mogućnost za izricanje zaštitnih mjera prema okrivljenom pravnom i fizičkom licu. Zakon o bezbjednosti saobraćaja na putevima 37 u čl.18 propisuje da radi lakšeg pristupa parkingu, zdravstvenim i obrazovnim ustanovama, državnim organima, organima državne uprave, organima opštine, javnim službama, kulturno-istorijskim spomenicima, plažama i drugim objektima u zoni morskog dobra i nacionalnim parkovima, lice sa 80% ili više procenata tjelesnog oštećenja ili tjelesnog invaliditeta, odnosno lice kod kojeg je usljed tjelesnog oštećenja ili tjelesnog invaliditeta utvrđena nesposobnost donjih ekstremiteta od 60% ili više procenata, može obilježiti vozilo u kojem se prevozi znakom pristupačnosti. Članom 60 istog Zakona propisano je da vozač ne smije da zaustavi ili parkira vozilo, pored ostalog, na parking mjestu koje je dopunskom tablom saobraćajnog znaka ili oznakom na kolovozu obilježeno kao mjesto za parkiranje za vozila za lica sa invaliditetom, ako na vozilu ne posjeduje odgovarajuću naljepnicu. Zakon o bezbjednosti, organizaciji i efikasnosti željezničkog prevoza 38 u čl. 54 reguliše da se na željezničkim stanicama i stajalištima pristupi vozovima za prevoz putnika izvode tako da omogućavaju što lakši pristup putnicima i licima sa invaliditetom. Zakon o obligacionim odnosima i osnovama svojinsko-pravnih odnosa u vazdušnom saobraćaju 39 uređuje set prava lica sa invaliditetom ili lica smanjene pokretljivosti koje se tiču obim prava, zabrane uskraćivanja prevoza lica sa invaliditetom ili lica smanjene pokretljivosti odstupanja, posebnih uslova i informacija, određivanje mjesta dolaska i odlaska, prosljeđivanje zahtjeva za pomoć, pravo na pomoć na aerodromima, odgovornosti za pomoć na aerodromima, standarda kvaliteta za pomoć, obaveza vazdušnog prevoznika, obuke personala, naknade štete za izgubljena ili oštećena invalidska kolica i drugu opremu ograničenja ili oslobađanja od obaveze, pomoći menadžmenta aerodroma, pomoći vazdušnog prevoznika i nadzora nad pružanjem pomoći. Ovo je jedan od novijih i najkompletnijih propisa kojima se reguliše položaj lica sa invaliditetom u različitim situacijama koje obuhvataju prevoznike, vazdušne luke, te obaveze prevoznika i aerodromskih kompanija, kada su u pitanju lica sa invaliditetom. Dodatno, ovaj propis se zasniva i na ugovornoj odgovornosti prevoznika i aerodroma, koja oblast po pitanju 37 "Službeni list CG", br. 33/2012, 58/ "Službeni list CG", br. 1/2014 i 6/ "Službeni list CG", br. 18/2011 i 46/

28 standarda jednim dijelom spada i u domen međunarodnog privatnog prava, odnosno privatnog prava EU, pa je i to jedan od razlog zbog čega su pojedine norme do detalja razrađene. Zakon o sigurnosti pomorske plovidbe 40 sadrži odredbe o kretanju lica sa invaliditetom, kojima je propisano da putnički, Ro-Ro putnički i brzi putnički brodovi moraju da imaju adekvatan pristup za ulazak lica sa invaliditetom. Ova plovila moraju biti konstruisana i opremljena na način koji licima sa invaliditetom obezbjeđuje lako i sigurno ukrcavanje i iskrcavanje i pristup između paluba, uz asistenciju posade ili uz pomoć rampi ili liftova. Na njima se moraju, na vidnim mjestima, postaviti informacione oznake, odnosno naljepnice koje su lako uočljive i čitljive licima sa smanjenim mogućnostima kretanja i komunikaciona sredstva za vizuelno i verbalno objavljivanje važnijih informacija, kao i sistem za alarmiranje sa tipkama koji je lako pristupačan za ta lica. Ograde, koridori, prolazi, ulazi i vrata moraju omogućavati korišćenje i kretanje lica u invalidskim kolicima, a liftovi, palube za vozila, putničke prostorije za odmor, smještaj, kao i toaletne prostorije moraju biti konstruisane tako da budu lako pristupačne za ta lica. Zakonom o javnim nabavkama 41, u članu 50 propisano je da je prilikom određivanja tehničkih karakteristika ili specifikacija u tenderskoj dokumentaciji naručilac dužan da, u skladu sa zakonom, propiše obaveznu primjenu tehničkih standarda za pristupačnost lica sa invaliditetom. Zakon o zaštiti potrošača 42 u čl.29 propisuje zabranu oglašavanja proizvoda i usluga koje dovodi ili može da dovede potrošača u zabludu, zabranjeno je oglašavanje kojim se vrši diskriminacija potrošača na osnovu rase, pola ili nacionalnosti, vrijeđa dostojanstvo, religijska ili politička ubjeđenja potrošača, podstiče nasilje ili ponašanje koje je štetno za sigurnost i zdravlje potrošača ili životnu sredinu. Takođe, Zakon u čl.35 propisuje pravo potrošača na pristup i korišćenje usluge od javnog interesa pod jednakim uslovima, ako je to tehnički moguće i bez diskriminacije. Trgovac koji pruža uslugu od javnog interesa putem distributivne mreže dužan je da, bez diskriminacije i pod jednakim uslovima, omogući potrošaču priključak na distributivnu mrežu i upotrebu priključka i mreže pod unaprijed poznatim i ugovorenim uslovima (čl.37 Zakona). U kontekstu izloženih normi očigledno se vidi razlika u pristupu i znatno širi dijapazon zaštitnih mehanizama koje pruža Zakon o elektronskim komunikacijama. Osim toga, evidentno je da Zakon o zaštiti potrošača redukuje definiciju, ali i pojedine zaštićene osnove kada je diskriminacija u pitanju. Osim toga aspekt sigurnosti stavlja se u prvi plan, ali ne i aspekt jednakosti u dostupnosti proizvoda i usluga na tržištu licima sa invaliditetom. Postupanje organa javne vlasti i politička participacija Diskriminacijom po osnovu invaliditeta u postupcima pred organima, shodno Zakonu o zaštiti od diskrminacije lica sa invaliditetom smatra se: 40 "Službeni list CG", br. 62/2013, 6/2014 i 47/ "Službeni list Crne Gore", br. 42/2011, 57/2014, 28/ "Službeni list Crne Gore", br. 2/2014, 6/2014, 43/

29 utvrđivanje posebnih uslova za lica ili grupu lica sa invaliditetom u postupku pred organom, osim ako su ti uslovi opravdani iz razloga opšte, lične i imovinske bezbjednosti tih ili drugih lica; uskraćivanje ili ograničavanje prava licu ili grupi lica sa invaliditetom u postupku pred organima, u istoj ili sličnoj situaciji u kojoj se ta prava ne uskraćuju ili ne ograničavaju drugim licima; vođenje upravnog, sudskog ili drugog postupka na način koji onemogućava ili otežava puno i efektivno učešće lica ili grupe lica sa invaliditetom u postupku i ostvarivanju njihovih prava; nepreduzimanje, odnosno nesprovođenje propisa i posebnih mjera primjerenih invaliditetu u cilju obezbjeđivanja efektivnog učešća lica sa invaliditetom u pravnim postupcima pred organima; i uskraćivanje ili ograničavanje prava djetetu ili grupi djece sa invaliditetom u postupku pred organom, u istoj ili sličnoj situaciji u kojoj se to pravo ne uskraćuje ili ne ograničava drugoj djeci. U ovom domenu su vrlo različiti pojavni oblici diskriminacije. Može se zaključiti da oni mogu biti učinjeni kako radnjom činjenja, tako i propuštanjem da se obezbijede uslovi za ostvarivanje prava soba sa invaliditetom pred organima javne vlasti. Pod ovim bi se moglo dodati i obeshrabrivanje lica sa invaliditetom da traže i koriste svoja prava pred organima javne vlasti. Ovaj princip se ostvaruje na načelima vladavine prava, posebno jednakosti pred zakonom, jednakosti, dostupnosti i djelotvornosti pravnih sredstava u ostvarivanju i zaštiti njihovih subjektivnih prava, aktivnoj participaciji u razmatranju svih pitanja koji determinišu život u zajednici, uključujući i ona koja se najviše tiču lica sa invaliditetom. Pored već pomenutih ustavnih načela zakonima se bliže uređuje način ostvarivanja ljudskih prava i sloboda lica sa invaliditetom. Zakonom o opštem upravnom postupku 43 propisano je da su pri vođenju postupka i rješavanju u upravnim stvarima, organi dužni strankama omogućiti da što lakše zaštite i ostvare svoja prava i pravne interese, vodeći računa da ostvarivanje njihovih prava i pravnih interesa ne bude na štetu prava i pravnih interesa drugih lica, niti u suprotnosti sa zakonom utvrđenim javnim interesom. Ako se postupak ne vodi na jeziku stranke, odnosno drugih učesnika u postupku koji su državljani Crne Gore, obezbijediće im se preko tumača prevođenje toka postupka na njihov jezik, kao i dostavljanje poziva i drugih pismena na njihovom jeziku i pismu. Članom 41 propisano je da samo potpuno poslovno sposobna osoba može sama vršiti radnje u postupku (procesna sposobnost). Za procesno nesposobnu stranku radnje u postupku vrši njen zakonski zastupnik. Zakonski zastupnik se određuje na osnovu zakona ili aktom nadležnog državnog organa. U toku cijelog postupka organ će, po službenoj dužnosti, paziti da li 43 "Službeni list Republike Crne Gore", br. 60/2003, Službeni list Crne Gore", br. 73/2010, 32/

30 lice koje se pojavljuje kao stranka može biti stranka u postupku i da li stranku zastupa njen zakonski zastupnik, odnosno ovlašćeni predstavnik. Podnesci se, po pravilu, predaju neposredno ili šalju poštom pisano ili u elektronskom obliku ili se usmeno saopštavaju u zapisnik, a mogu se, ako nije drukčije propisano, izjavljivati i telegrafski, odnosno telefaksom. Zakon o sudovima 44 propisuje da svako ima pravo da se obrati sudu radi ostvarivanja svojih prava. Svi su pred sudom jednaki. Zakon o parničnom postupku 45 propisuje da stranke i drugi učesnici u postupku koji ne razumiju ili ne govore jezik koji je u službenoj upotrebi u sudu imaju pravo da se služe svojim jezikom ili jezikom koji razumiju. Članom 77 propisano je da samo stranka koja je potpuno poslovno sposobna može sama da vrši radnje u postupku (parnična sposobnost). Punoljetno lice kome je djelimično ograničena poslovna sposobnost parnično je sposobno u granicama svoje poslovne sposobnosti. Svi navedeni elementi procesnih garancija dovode se u pitanje samom činjenicom odsustva stranke kao aktivnog sudionika postupaka koji se odvijaju pred organim vlasti. Osim arhitektonskih i drugih tehničkih barijera koje uslovljavaju ogrničenje ili onemogućavanje pristupa objektima, kao i aktivno uključivanje u procedure koje se tiču saslušanja stranka, svjedočenja, davanja ekspertskog nalaza i mišljenja, komunikacije sa branjenikom prije, u toku i nakon sudskih postupaka, te brojne druge situacije u kojima se limitira ili onemogućava prisustvo lica sa invaliditetom kao učesnika postupka ili korisnika usluga državne I sudske administracije, dovode do faktičkih i vidljivih barijera pred licima sa invaliditetom. Osim toga, nedostaci u odgovarajućoj terminologiji, pogrešno shvatanje materijalnopravnih propisa i pojmova (značenje gestovnog jezika, dostojanstvo kao atribut i obaveza u ophođenju prema licima sa invaliditetom), neadekvatna primjena prava u kontekstu primata međunarodnih standard mogu dovesti do ozbiljnih devijacija kada su u pitanju postupci pred organima javne vlasti i prava lica sa invaliditetom. U sferi političkog djelovanja može se reći da postoji čitav niz sličnosti kao i kod situacije pred organima javne vlasti. Naime, i pored retorike koja prati izborne procese na planu praktičnih rezultata nema bitnijih pomaka. Lica sa invaliditetom su i dalje na marginama političkog života, a pozitivni primjeri su sporadični i veoma rijetki. Čini se da tome po malo doprinose i lica sa invaliditetom pasivnim držanjem u političkim procesima, što je pokazala I posljednja izborna kampanja u Crnoj Gori. Zakona o izboru odbornika i poslanika 46 u čl.2 propisuje da odbornike i poslanike biraju i pravo da budu birani za odbornika i poslanika imaju građani koji imaju crnogorsko državljanstvo i koji su upisani u birački spisak u skladu sa zakonom kojim se uređuje birački spisak, na osnovu 44 Službeni list Crne Gore", br.11/ "Službeni list Republike Crne Gore", br. 22/2004, 28/2005, 76/2006br. Službeni list Crne Gore", br. 73/2010, 47/2015, 48/ "Službeni list Republike Crne Gore", br.4/ /2000, Službeni list Crne Gore", br.46/ /

31 opšteg i jednakog biračkog prava, na slobodnim i neposrednim izborima, tajnim glasanjem, u skladu sa ovim zakonom. Pravo da bira i da bude biran za poslanika (i odbornika) ima birač koji je navršio 18 godina života, koji je poslovno sposoban i koji ima prebivalište u Crnoj Gori najmanje dvije godine prije dana održavanja izbora. Zakon utvrđuje uslove biračkog mjesta kada su u pitanju lica sa invaliditetom na način što obavezuje izbornu komisiju da vodi računa da olakša pristup biračkom mjestu ovim licima. Ministarstvo nadležno za biračke spiskove dostavlja obavještenje o izborima biračima, najkasnije sedam dana prije dana održavanja izbora. Ministarstvo unutrašnjih poslova dužno je da dostavi obavještenja o izborima biračima putem pošte kao običnu pošiljku na adresu stanovanja. Ono mora biti i u formatu dostupnom biraču s invaliditetom i sadržati: dan i vrijeme održavanja izbora, broj i adresu biračkog mjesta na kome se glasa i broj pod kojim je birač upisan u izvod iz biračkog spiska. Birač s invaliditetom mora zahtjev za obavještenje dostaviti ministarstvu nadležnom za biračke spiskove najkasnije 15 dana prije dana održavanja izbora. U zahtjevu se navodi u kojem obliku je potrebno dostaviti obavještenje. Birač koji, zbog nepristupačnosti biračkog mjesta, informacija i komunikacija (lice sa invaliditetom) ili nepismenosti (nepismeno lice) nije u mogućnosti da na biračkom mjestu lično glasa, ima pravo da to učini uz pomoć asistenta kojeg on sam odredi, a koji je dužan da listić popuni, odnosno glasanje obavi na način na koji mu birač naloži. Nadležna izborna komisija je dužna da na svakom biračkom mjestu obezbijedi odgovarajući šablon koji omogućava biraču sa oštećenjem vida da lično glasa (čl.84 Zakona). Birač koji zbog starosti, invalidnosti, bolničkog ili kućnog liječenja nije u mogućnosti da glasa na biračkom mjestu na kojem je upisan u izvod iz biračkog spiska, a želi da glasa, podnosi biračkom odboru, na propisanom obrascu, zahtjev za glasanje putem pisma (čl.85 Zakona). U praksi se pokazuju brojni problem kada lica sa invaliditetom ostvaruju biračka prava. To se najčešće odnosi na pristupačnost biračkim mjestima, ali i improvizacije koje osim povrede dostojanstva glasača mogu voditi ka diksutabilnosti njegovog glasačkog opredjeljenja. Osim toga, limit je uspostavljen i u odnosu na mentalni kapacitet birača u smislu potrebne pune poslovne sposobnosti. Za razliku od ovog rješenja, Evropski sud za ljudska prava je već zauzeo stanovište da se i određenom broju djelimično sposobnih lica omogući korišćenje biračkog prava u granicama njegove/njene poslovne sposobnosti 47. Uostalom, i UN Konvencija o zaštiti prava lica sa invaliditetom u čl.29 garantuje ovo pravo na način što države članice obavezuje da osobama s invaliditetom osigura njihova politička prava i mogućnost njihovog uživanja na ravnopravnoj osnovi s drugim osobama. Konačno, Preporuka REC(2011)14 komiteta ministara Saveta Evrope državama potpisnicama o učešću osoba sa invaliditetomu političkom i javnom životu, nalaže državama člancama da posvete dužnu pažnju važnosti pristupačnih pravila i postupaka prije i tokom izbora na svim nivoima, kao i u drugim situacijama gdje se građani pozivaju na učešće u sprovođenju 47 Alajos Kiss protiv Mađarske, presuda Evropskog suda za ljudska prava od 20 maja, 2010.godine 31

32 poslova s javnošcu. Pristupačni glasački listići i objekti trebada budu dostupni za vrijeme glasanja. Informacije o pristupačnosti postupaka glasanja, glasačkih listića i objekata bi trebalo da budu podijeljene unaprijed u formatima jednostavnim za čitanje i razumijevanje kako bi građani bili podstaknuti na saradnju u političkom i javnom životu. Načela Univerzalnog dizajna bi trebalo da pomognu u uklanjanju postojećih prepreka koje sprečavaju pristup fizičkoj okolini, dobrima i uslugama, informacijama i komunikacijama, a posebno u vezi sa procedurama glasanja, i osigurati da ne nastaju nove barijere. Imajući u vidu odredbe operativnu odredbu br. 12 (Pravna zaštita) Akcionog plana Savjeta Evrope za osobe sa invaliditetom i sukcesivno član 12 Jednakost pred zakonom UN Konvencije o pravima lica sa invaliditetom, države članice bi trebalo da osiguraju da njihovo zakonodavstvo ne diskriminiše osobe s invaliditetom u političkom i javnom životu. One bi trebalo da pruže podršku osobama kojima je potrebna pomoć u ostvarivanju poslovne sposobnosti u različitim aspektima života, posebno u ostvarivanju prava glasa, koje je opšte pravo u skladu sa odredbama ovog, kao i drugih međunarodnih pravnih instrumenata. Države članice treba da osiguraju da njihovo zakonodavstvo ne sadrži, na bilo kom nivou, odredbe koje uskraćuju osobama sa invaliditetom pravo glasa ili kandidovanja na izborima. Sve osobe sa invaliditetom, bilo da imaju fizička, senzorna ili intelektualna oštećenja, mentalna oštecenja ili hronične bolesti, imaju pravo glasa na istoj osnovi kao i drugi građani, i ne bi im trebalo uskratiti to pravo bilo kojim zakonom koji ograničava njihovu poslovnu sposobnost, bilo kojom sudskom ili drugom odlukom ili bilo kojom mjerom, na osnovu njihovog invaliditeta, kognitivnog funkcionisanja ili uočene sposobnosti. 48 Zaključci Samo letimičan pogled na izloženi pregled pravnog okvira zaštite od diskrminacije ukazuje na nedostatak sveobuhvatnog zakonodavnog koncepta kojim bi se regulisalo pitanje diskriminacije uopšte, a time i posebno osjetljive grupe kao što su lica sa invaliditetom. Određene nejasnoće koje se mogu javiti u materijalnopravnoj sferi kada se primjenjuju standardi antidiskriminacije mogli bi biti riješeni neposrednom primjenom međunarodnih ugovora kada za to postoje uslovi. Međutim, treba znati da su standardi u ovoj oblasti veoma široko postavljeni i još uvijek podložni veoma širokoj margini procjene kada se cijeni koliko je država preduzela da implementira svoju međunarodnu obavezu. Osim toga, činjenica je (kao što je slučaj u sferi socijalne zaštite) da se jedan značajan dio disharmonije dešava u podzakonskoj sferi, odnosno donošenju podzakonskih akata kojima se vrši derogiranje prava ustanovljenih na nivou zakona. Sljedeći problem je nedostatak senzibiliteta u propisivanju normi unutrašnjeg prava, kada se ovom pitanju prilazi isuviše tehnokratski/birokratski, ponekad pretenciozno i u toj meri da je 48 Ravnopravni pristup - Kako uključiti osobe sa invaliditetom u izborne i političke procese, Međunarodna fondacija za izborne sisteme (IFES) i Nacionalni demokratski institut (NDI), 2014, str.79 i 80 32

33 zakonodavcu unparijed moralo biti jasno da država kao subjekat obaveze neće moći da ispuni svjou dužnost prema međunarodnim organizacijama, ali ponajprije prema licima sa invaliditetom na kojima i nad kojima počiva njen suverenitet. Problem nastaje i u činjenici da crnogorski pravni sistem ne poznaje hijerarhiju između zakona koji su akti iste pravne snage. Princip po kojemu odredbe posebnih zakona (lex specialis) imaju prednost u odnosu na odredbe opštih zakona ponekad je teško primijeniti, jer i u toj sferi postoje određena ograničenja koja mogu biti suštinske (u sadržaju) ili formalne prirode (u nazivu akta). Pojmovi diskriminacije i invaliditeta nijesu jednoznačno i jedinstveno određeni. Tako invaliditet, zavisno od oblasti koje imaju posebni zakoni biva drugačije definisan, kako po vrsti ograničenja, tako i u odnosu na posljedice koje proizvodi (oblast zdravstva, socijalne zaštite, rada i radnih odnosa, itd). Kada je diskriminacija u pitanju situacija je još vidljivija ako se uzmu u obzir ovdje navedeni primjeri po kojima se definicija uprošćuje i/ili redukuje (npr. zaštita potrošača), dok se kod drugih zakona ona suštinski razlikuje od one koju sadrže međunarodni i regionalni instrumenti javnog i privatnog prava. Indikativno je da su sva prava koja uživaju lica sa invaliditetom mogući izvor diskriminatornog postupanja. Upravo zbog toga je vrlo važno koristiti međunarodne izvore prava iz prostog razloga što oni ili sadrže precizniju definiciju, ili pak daju bliže određenje pojmova vezanih za diskriminaciju, odnosno njene uzroke i posljedice. Činjenica je da to predstavlja i posebnu ugovornu obavezu, pa bi barem strateško opredjeljenje zakonodavca moralo biti nedvojbeno. Međutim, i u ovakvim prilikama često se razlikuju pristupi i metodologija ujednačavanja, kao i zahtjevi harmonizacije. Zbog toga je bitno uočiti I kreirati kogentne norme zasnovane na jasnim, konzistentnim i nedvosmislenim standardima, što će u bitno povoljniji položaj dovesti beneficijare prava, ali i one koji takvo pravo primjenjuju. Linearno usaglašavanje definicija je jedna od opcija koju nude međunarodni eksperti I zahtijevaju evropske integracije. Međutim, treba naglasiti da su ovi zahtjevi postavljeni iz vizure znatno manjeg broja pravno zaštićenih osnova, te da na marginama zakonodavne intervencije ostaje veliki broj dilema kada se pravo primjenjuje izvan okvira pravno zaštićenih svojstava koje taksativno nabraja pravo EU ili prepoznaje pravo Savjeta Evrope. To se naročito odnosi na UN Konvenciju pravima osoba sa invaliditetom i naročito na one standarde koji su na uopšten način saopšteni i dati kao pravno obavezujući. Drugi dio dilema proizilazi iz sfere pravno-političkih odnosa, odnosno kapaciteta lica sa invaliditetom da učestvuju i odlučuju u političkim procesima i postupcima pred organima vlasti. Upravo na ovim primjerima se vidi diskrepanca između normativnog i stvarnog, između htjenja i rezultata, ustaljenih obrazaca i savremenih trendova. U tom dijelu se, osim evidentne potrebe za zakonodavnom intervencijom (naročito kada su u pitanju lica sa ograničenim mentalnim sposobnostima), zapaža nedostatak shvatanja invaliditeta kao multidimenzionalnog fenomena, a ne samo medicinskog indikatora bolesti ili poremećaja. Osim toga, čini se da, osim društvene 33

34 stigme, još više zabrinjava indiferentnost kada su u pitanju institucije i organizacije koje nemaju finansijsku deficit da bi time pravdale odsustvo odgovornosti za zakonito ponašanje i djelovanje. Konačno, čini se da svi društveni činioci gube iz vida okolnost da je već formalno ustanovljeno više pravnih sredstava, te da ih samo treba učiniti efikasnim i djelotvornim, a to su tužbe, prekršajni postupci i inspekcijski nadzor. Ako se ima u vidu opšte poznata činjenica da vrlo malo objekata u Crnoj Gori zadovoljava uslove pristupačnosti, onda je neshvatljiva pojava da nije zabilježen nijedan postupak kojim se nepristupačnost sankcioniše (podaci iz Izvještaja Zaštitnika ljudskih prava i sloboda Crne Gore za 2015.godinu). Na nivou sudskih postupaka već postoji ustanovljena sudska praksa u postupcima koji su prima facie imali diskrimnatorni karakter, ali je značajna zbog primjene testa diskriminacije u svim budućim predmetima, bez obzira na lično svojstvo. Konačno, bilo bi pretenciozno zaključiti da se navedenom listom iscrpljuju sva sporna pitanja kada je u pitanju zaštita od diskriminacije lica sa invaliditetom. To pitanje zadire u skoro sve oblasti života i rada, odnosno djelovanja državnih organa, pa samim tim skoro i neograničenog broja pravnih i faktičkih situacija u kojima se može manifestovati. No, čini se da postojeća shema u najvećoj mjeri obuhvata specifične situacije i oblasti koje se najčešće pojavljuju u prepoznatim barijerama punoj inkluziji lica sa invaliditetom. Ova studija nije obuhvatila segment obrazovanja čiji poseban dio čini inluzivno obrazovanje jer je to čitava oblast sa specifičnim podsektorima koji se prelivaju u više resora i na više cjelina. Možda se suština može naslutiti kroz principe Opšteg zakona o obrazovanju i vaspitanju 49 koji promoviše koncept jednakosti i zabrane diskrminacije: Crnogorski državljani su jednaki u ostvarivanju prava na obrazovanje, bez obzira na nacionalnu pripadnost, rasu, pol, jezik, vjeru, socijalno porijeklo ili drugo lično svojstvo. (čl.9 Zakona) U ustanovi nije dozvoljeno: fizičko, psihičko i socijalno nasilje; zlostavljanje i zanemarivanje djece i učenika; fizičko kažnjavanje i vrijeđanje ličnosti, odnosno seksualna zloupotreba djece i učenika ili zaposlenih i svaki drugi oblik diskriminacije u smislu zakona. (Član 9a Zakona). Takođe, Zakon ustanovljava i specifične standarde inkluzivnog obrazovanja, odnosno način prilagođavanja programa obrazovanja djeci sa posebnim obrazovnim potrebama (čl.21 Zakona). Odredbama Zakona o vaspitanju i obrazovanju djece sa posebnim obrazovnim potrebama 50 daje definicije djece sa posebnim obrazovnim potrebama, u smislu ovog zakona, su: djeca sa smetnjama u razvoju - djeca sa tjelesnom, mentalnom i senzornom smetnjom i djeca s kombinovanim smetnjama; 49 "Službeni list Republike Crne Gore", br. 64/2002, 31/2005, 49/2007, Službeni list Crne Gore", br. 4/ / "Službeni list Republike Crne Gore", br. 80/2004, Službeni list Crne Gore", br. 45/

35 djeca sa teškoćama u razvoju - djeca sa poremećajima u ponašanju; teškim hroničnim oboljenjima; dugotrajno bolesna djeca i druga djeca koja imaju poteškoće u učenju i druge teškoće uzrokovane emocionalnim, socijalnim, jezičkim i kulturološkim preprekama. Među ključnim ciljevima ovog vida obrazovanja su i obezbjeđivanje jednakih mogućnosti vaspitanja i obrazovanja za svu djecu, obezbjeđivanje odgovarajućih uslova koji omogućavaju optimalan razvoj, te pravovremeno usmjeravanje i uključivanje u odgovarajući program vaspitanja i obrazovanja. Ovaj Zakon suštinski uvodi u concept specifičnih instituta i mjera prilagođavanja obrazovnih programa sa dodatnom stručnom pomoći, što podrazumijeva potpuno uključivanje djece sa posebnim obrazovnim potrebama u vaspitne grupe u predškolskim ustanovama i odjeljenjima u redovnim školama ili u posebnim grupama ili odjeljenjima škole uz prilagođeno izvođenje obrazovnog programa i pružanje dodatne stručne pomoći od strane vaspitača ili nastavnika, odnosno uz posebno angažovanje stručnog lica, zajedno sa vaspitačem i nastavnikom i uz učešće roditelja. Iz ovakvog određenja može se nazreti više dimenzija i sektora djelovanja na inkluziji, koji pored obrazovanja obuhvata i socijalnu zaštitu, kao i druge resore, zavisno od prirode konkretnih aktivnosti (npr, zdravstvo). Preporuke Analizirati zakonodavni okvir sa svih aspekata koji utiču na ograničenje ili gubitak prava lica sa invaliditetom Ustanoviti ključne razlike u definicijama i prilagoditi ih međunarodno priznatim standardima Pristupiti linearnom usaglašavanju zakona u Crnoj Gori ili brisanju nesaglasnih odredbi uz istovremeno upućivanje na zakone koji omogućavaju djelotvornu ostvarivanje prava i zaštitu žrtava diskriminacije Usaglasiti terminologiju kada je u pitanju invaliditet, kako se za isti pojam ne bi vezivalo više definicija međusobno različitih i protivrječnih, uključujući oblike, vrste i stepen invaliditeta Odrediti isključujuće odrebe, norme izuzetke od načela nediskriminacije kada su u pitanju specijalni zahtjevi zanimanja, starosna dob i slično Pojačati stepen i dinamiku obuka u oblasti nediskriminacije kod nosilaca pravosudnih funkcija i državnih službenika i namještenika Osnažiti anti-diskriminatorni pristup kod donošenja propisa, kako bi se spriječilo disharmonično i nekoordinirano donošenje zakona Osigurati pravilno tumačenje zakona u dijelu procesnih garancija kod upotrebe jezika i pisma (korišćenje znakovnog jezika i Brajevog pisma) Osigurati i promovisati dostupnost i korišćenje informacionih tehnologija osobama s invaliditetom u postupcima pred organima javne vlasti 35

36 Kontinuirano kontrolisati sprovođenje procedura prilagođavanja objekata i druge infrastrukture državnih i lokalnih organa, radi omogućavanja pristupa osobama s invaliditetom ovim institucijama Analizirati i evoluirati efekte strateških dokumenata kada je u pitanju ostvarivanje prava i sloboda i posebno diskriminacija lica sa invaliditetom Osigurati realizaciju mjera radi sprovođenja načela univerzalnog dizajna i promovisati korišćenje univerzalnih servisa koje upotrebljavaju lica sa invaliditetom 36

37 II REZULTATI ISTRAŽIVANJA 1. Metodologija Istraživanje stavova javnosti Crne Gore o stepenu diskriminacije osoba sa osoba sa invaliditetom i socijalna distanca prema osobama sa invaliditetom realizovano je tokom septembra meseca godine na nacionalnom reprezentativnom uzorku od 1020 punoletnih staonvnika Crne Gore. Pored ispitivanja stavova opšte javnosti i merenja socijalne distance koju opšta javnost ima u odnosu na osobe sa različitim tipovima invaliditeta (fizički, senzorni i intelektualne smetnje), kvantitativnim delom istraživanja obuhvaćene su i same osobe sa određenim stepenom invaliditeta (bustovani uzorak N=175) čiji su stavovi, percepcije i ocene u vezi sa stepenom diskriminacije osoba sa invaliditetom predstavljeni kao integralni deo ovog izveštaja. Kvalitativnim delom studije su obuhvaćene osobe sa različitim vrstama invalidteta i predstavnici ključnih informanata. Ukupno je realizovano 80 dubinskih intervjua u četiri grada u Crnoj Gori: Podgorici, Nikšiću, Herceg Novom i Bijelom Polju Pregled metodologije Tabela 1.1.1: Pregled metodologije korišćene u istraživanju Tip Kvantiitativno istraživanje sa opštom populacijom Crne Gore Kvantitativno istraživanje sa osobama sa invaliditetom Dubinski intervjui sa ključnim informantima Kratak opis Istraživanje je sprovedeno na nacionalno reprezentativnom uzorku od 1020 punoletnih građana Crne Gore Istraživanje je sprovedeno na uzorku od 175 osoba sa invaliditetom Realizovano je ukupno 80 intervjua : o 40 intervjua sa osobama sa invalidtetom u Podgorici, Nikšiću, Herceg Novom I BIjelom Polju po 10 intervjua u svakom gradu. Intervjuima su obuhvaćene osobe sa fizičkim invaliditetom, oštećenjima vida i sluha i intelektualnim smetnjama o 40 intervjua sa ključnim informantima, Podgorici, Nikšiću, Herceg Novom I BIjelom Polju po 10 intervjua u svakom gradu. Intervjuima su obuhvaćeni relevantni predstavnici državnog, privatnog i nevladinog sektora koji su prepoznati kao ključni donosioci odluka ili oni koji u svom 37

38 domenu poslovanja imaju dodirnih tačaka sa položajem osoba sa invalidtetom u Crnoj Gori 1.2. Metodološke karakteristike kvantitativnih istraživanja Anketa licem-u-lice je sigurno jedan od najpopularnijih i najstarijih metoda anketnog prikupljanja podataka. Za ovu vrstu istraživanja je karakteristično fizičko prisustvo anketara u domaćinstvu ispitanika koji postavlja pitanja i pomaže ispitanicima da na njih odgovore. Prisustvo anketara dovodi do lakšeg uspostavljanja povjerenja između anketara i ispitanika, što je posebno bitno kod studija u koje su uključena i maloljetna lica. Ovaj metod prikupljanja podataka se četo koristi upravo onda kada se želi minimizirati broj neodgovora i maksimizirati kvalitet prikupljenih podataka. Osim toga, kod intervjua licem-u-lice mogu da se koriste vizuelna pomagala (npr. takozvane kartice za ili audio-vizuelni testni materijal) kako bi se pomoglo ispitaniku prilikom odgovaranja. Tako, anketa na populaciji nezaposlenih mladih u izabranim opštinama u ovoj studiji sprovedena je korišćenjem metoda licem-u-lice, na nacionalnom reprezentativnom uzorku građana Crne Gore starijih od 18 godina Realizovani uzorak od 1020 ispitanika uključio je građane Crne Gore u srazmjeri kakva postoji u populaciji. Veličina realizovanog uzorka obezbijedila je dobijanje pouzdanih ocjena mjerenih indikatora kako za mušku tako i za žensku subpopulaciju. Pored toga, realizovana veličina i struktura uzorka omogućila je dobijanje pouzdanih rezultata i na nivou opštine i tipa naselja. Sprovođenjem kvantitativnog istraživanja 51 obezbijeđeno je tačno mjerenje i kvantifikovanje relevantnih indikatora za različite ciljne grupe ili segmente populacije. Pored toga, ovakvo kvantitativno istraživanje realizovano na reprezentativnom uzorku, a u skladu sa određenim procedurama za planiranje i realizovanje uzorka, omogućilo je i generalizaciju dobijenih rezultata na cjelokupnu populaciju. Tako možemo reći sa određenim stepenom sigurnosti da rezultati ovog istraživanja dobijeni na slučajnom reprezentativnom uzorku odražavaju stanje u cijeloj populaciji nezaposlenih mladih; figurativno govoreći, dobijeni rezultati su odraz mišljenja nezaposlenih mladih građana izabranih opština a ne "ispitanika". Kada je riječ o tehničkim detaljima sprovođenja ovog tipa istraživanja, potrebno je naglasiti da je uzorak po svojim tehničkim karakteristikama i principima uzorkovanja troetapni, stratifikovani 51 U društvenim naukama kvantitativno istraživanje je sistematsko, empirijsko istraživanje društvenih fenomena pomoću statističkih, matematičkih ili kompjuterskih tehnika. Cilj kvantitativnog istraživanja je da se razviju i koriste matematički modeli, teorije i/ili hipoteze koji se odnose na ispitivani fenomen. Proces mjerenja je ključni za kvantitativno istraživanje jer obezbjeđuje fundamentalnu vezu između empirijskog posmatranja i matematičkog izraza kvantitativnih veza. 38

39 slučajni uzorak. Uzorački okvir čine teritorije biračkih mjesta. Stratifikacija je vršena po regionu i tipu naselja, a tri etape, koje obezbjeđuju slučajnost uzorka, predstavljaju: izbor uzoračkih tačaka, odnosno teritorija biračkih mjesta uključenih u istraživanje (vjerovatnoća izbora proporcionalna veličini biračkog mjesta izražene preko broja upisanih birača), izbor domaćinstva (korišćenja tzv. tehnika slučajnog koraka, ili engl. Random Route) i slučajan izbor ispitanika. Prikupljanje podataka sprovedeno je tokom septembra godine, a prosječna dužina upitnika je bila 40 minuta. Osnovna struktura uzorka ispitanika u ovom istraživanju prikazana je u tabeli Tabela 1.1.2: Karakteristike uzorka kvantitativnog istraživanja na opštoj populaciji Uzorački univerzum Populacija Crne Gore, 18+ Metod prikupljanja podataka Statistička dokumentacija korišćena za dizajn uzorka Uzorački okvir Tip uzorka Stratifikacija, cilj i metod Defincija urban/rural Istraživanjem licem- u-lice u domaćinstvu ispitanika Popis godine Teritorije biračkih mjesta (približne veličine popisnih jedinca) u okviru stratuma definisanih prema regionu i tipu naselja (urban i rural) Obrazloženje: Teritorije biračkih mjesta obezbjeđuju najpouzdaniji odabir uzorka zbog činjenice da su podaci za ove jedinice najkompletniji i najažurniji kojima se trenutno raspolaže. Troetapni slučajni reprezentativni stratifikovani uzorak Prvi nivo stratifikacije: opština Drugi nivo stratifikacije: urbana i ruralna naselja Cilj: Optimizacija uzoračkog plana i smanjenje uzoračke greške Alokacija uzorka po stratumima je proporcionalna veličini stratuma (broj osoba uzrasta od 18+). Podjela naselja na urbana i ruralna se zasniva na administrativnim odlukama. Pored poljoprivrednih područja (koja su sva okarakterisana kao ruralna), administativna podjela naselja na urbalna i ruralna se zasniva na nekoliko kombinovanih kriterijuma: broj stanovnika u naselju, infrastruktura, prisustvo/broj škola (osnovnih, srednjih, fakulteta), prisustvo/broj zdravstvenih ustanova i dr. Tako, administrativna podjela naselja na urbana i ruralna nije u potpunosti proizvoljna, ali nije ni zasnovana na kriterijumima koji omogućuvaju jasnu definiciju urbanih i ruralnih sredina. 39

40 Definicija, broj I metod selekcije - PSU, SSU, TSU PSU Teritorija biračkog mjesta Definicija: Teritorija biračkog mjesta je definisana prema biračkom spisku, obuhvata adrese na kojima žive birači koji glasaju na zadatom biračkom mjestu. Obično obuhvata nekoliko susjednih ulica; prosječna veličina teritorije biračkog mjesta je 200 domaćinstava, sa izuzecima naselja koja imaju više od 300 domaćinstava koji su definisani kao jedna jedinica. Tip uzorkovanja PSU: Vjerovatnoća proporcionalna veličini Metod odabira: Lahirijev (kumulativni) SSU - Domaćinstvo Definicija: Jedno domaćinstvo obuhvata ljude koji žive u istom prostoru i dijele troškove za hranu Tip uzorkovanja SSU: Prosto slučajno uzorkovanje bez zamjene Metod odabira: Sistematski uzorak sa slučajnim odabirom početne tačke i jednakim korakom TSU Ispitanik Tip uzorkovanja ispitanika: Prosto slučajno uzorkovanje bez zamjene Metod odabira ispitanika u glavnom uzroku : Slučajan odabir ispitanika uzrasta 18+ Metod odabira ispitanika u bustovanom uzorku : Odabir člana domaćinstva sa invaliditetom uzrasta 18+ Broj početnih tačaka Veličina uzorka Sa ovim pristupom, jedna početna tačka je zapravo jedno biračko mesto. Za veličinu uzorka od 1195 ispitanika realizovano je ukupno 9 ispitanika po početnoj tački osam je birano slučajnim putem zajedno sa jednom osobom sa invalidtetom. Tako, za ovaj uzorak je bilo ukupno 170 početnih tačaka. Ukupno 1195 ispitanika: 1020 ispitanika je realizovano slučajnim putem, a bustovanjem je obuhvaćeno 175 osoba sa invalditetom 1.3 Metodološke karakteristike kvalitativnog istraživanja Dubinski intervju predstavlja kvalitativnu metodu prikupljanja podataka koja se obavlja sa ciljem boljeg razumijevanja teme koja se istražuje. Karakteristično za ovu kvalitativnu metodu je da se ona sprovodi na malom broju ljudi sa ciljem boljeg razumijevanja ponašanja, mišljenja, osjećanja i iskustava ili perspektive o određenoj ideji, programu ili situaciji određenih grupa od značaja. Dubinski intervjui takođe omogućavaju prikupljanje velikog broja informacija u kratkom vremenskom periodu, ali zbog malog broja ispitanika, rezultati dobijeni na njima se ne mogu generalizovati na populaciju. U ovom istraživanju dubinske intervjue su vodili obučeni istraživači, a svaki intervju je u prosjeku trajao minuta. U ovoj fazi istraživanja sprovedeno je ukupno 80 intervjua, i to: 40

41 o U Podgorici: 10 intervjua sa osobama sa invaliditetom i 11 intervjua sa predstavnicima ustanova, organizacija i institucija (6 intervjua sa predstavnicima državnog sektora i 4 intervjua sa predstavnicima nevladinog sektora) o U Nikšiću: 10 intervjua sa osobama sa invaliditetom i 11 intervjua sa predstavnicima ustanova, organizacija i institucija (6 intervjua sa predstavnicima državnog sektora, 4 intervjua sa predstavnicima privatnog sektora i 1 intervju sa predstavnikom nevladinog sektora) o U Bijelom Polju: 10 intervjua sa osobama sa invaliditetom i 10 intervjua sa predstavnicima ustanova, organizacija i institucija (5 intervjua sa predstavnicima državnog sektora, 1 intervju sa predstavnikom privatnog sektora i 4 intervjua sa predstavnicima nevladinog sektora) o U Herceg Novom: 10 intervjua sa osobama sa invaliditetom i 7 intervjua sa predstavnicima ustanova, organizacija i institucija (1 intervju sa predstavnikom državnog sektora, 1 intervju sa predstavnikom privatnog sektora i 5 intervjua sa predstavnicima nevladinog sektora) 41

42 2. Nalazi kvantitativnog i kvalitativnog istraživanja Prvi segment analize prikupljenih podataka o stavovima različitih javnosti u odnosu na osobe sa invaliditetom, bavi se personalnim iskustvom opšte javnosti u vezi sa osobama sa invaliditetom i njenom informisanošću o problemima sa kojima se ovaj deo crnogorske populacije susreće u svom svakodnevnom životu. Lično iskustvo sa osobama sa invaliditetom i informisanost o problemima osoba sa invaliditetom Prikupljeni istraživački podaci ukazuju na činjenicu da nešto malo više od polovine ukupne punoletne opšte populacije Crne Gore evidentno ima lična iskustva (neku vrstu kontakta) sa osobama sa invaliditetom. Ono što je nekako zdravorazumski i očekivano, takvih iskustava u znatno manjem procentu, u odnosu na prosek, ima najmlađa generacija crnogorske javnosti (uzrasta od 18 do 29 godina), a u nešto većem (ali i dalje statistički zančajnom) starija generacija. Sve u svemu, može se sasvim slobodno zaključiti da svaki drugi punoletni stanovnik Crne Gore ima u svom neposrednom socijalnom okruženju osobu sa nekom vrstom invaliditeta. Grafikon Lična iskustva sa osobama sa invalidtetom opšta populacija Da li vi lično poznajete ili ste imali neka iskustva sa osobom/osobama sa invaliditetom (pod osobama sa invaliditetom podrazumijevamo osobe sa fizičkim invaliditetom, osobe sa oštećenjem vida, osobe sa oštećenjem sluha i osobe sa intelektualnim smetnjama npr. Mentalnom zaostalošću)? Baza: Ukupna ciljna populacija Da Ne Total Ipak, ovde ne treba gubiti iz vida činjenicu da čak i unutar različitih starosnih kategorija, kod kojih uočavamo značajnte statističke razlike u pogledu direktnog ili indirektnog kontakta sa osobama sa invaliditetom, populacija u celini ima mogućnost da stekne značajan uvid u njihov svakodnevni život i probleme sa kojima se suočavaju. Kada se kao rakurs analize uzme u obzir tip invaliditeta osoba sa kojima opšta javnost ima određenu vrstu kontakta, podaci nedvosmisleno ukazuju na činjenicu da je najčešće personalno 42

43 iskustvo u vezi sa osobama sa invaliditetom vezano za osoba sa fizičkim invaliditetom (67%), a zatim slede iskustva sa osobama koje imaju različite vrste senzornog invaliditeta. Najmanji procenat iskustava opšta populacija u Crnoj Gori ima sa osobama koje imaju određene vrste intelektualnih smetnji. Grafikon Lična iskustva sa osobama sa invalidtetom, vrsta invaliditeta opšta populacija Koji od navedenih tipova invaliditeta ima osoba/osobe koju/koje poznajete ili sa kojom/kojima ste imali iskustva? Višestruki odgovori; Baza: oni koji lično poznaju ili su imali neka iskustva sa osobom/osobama sa invaliditetom (51% od ciljne populacije) Fizički invaliditet 67 Oštećenje vida 34 Oštećenje sluha 24 Intelektualne smetnje 22 Ovakva distribucija odgovora koji se tiču iskustava opšte javnosti sa osobama sa invaliditetom je, može se sasvim slobodno reći i sasvim očekivana sa obzirom na zvanične statističke podatke koji u kazuju da je po poslednjem popisu stanovništva godine najveći broj osoba sa invaliditetom zabeležen upravo u kategoriji fizičkog invaliditeta. Čini se da upravo to konkretno, iskustvo, odnosno referentni okvir koji se gradi u opštoj javnosti o osobama sa invaliditetom u najvećoj meri određuje i njihove primarne asocijacije na pitanje invaliditeta. Tako, najveći deo opšte populacije Crne Gore kao primarnu asocijaciju na invaliditet i invalide u prvom redu ima na umu fizički invaliditet i osobe sa fizičkim hendikepima, dok su asocijacija na senzorna i mentalna oštećenja daleko manje zastupljena u primarnom asocijativnom polju. Takođe je važno konstatovati da je značajan deo asocijacija emocionalno neutralna odnosno, deskriptivnog karaktera mada nije zanemarljivo prisustvo i emocionalno obojenih asocijacija mešovitog karaktera (empatija, sažaljenje, tuga, saosećanje, strah). 43

44 Grafikon Spontane asocijacije na osobe sa invaliditetom opšta populacija Kada čujete riječ invalid, šta je to što vam prvo padne na pamet? Prvi odgovor, svi odgovori; Baza: Ukupna ciljna populacija. Nepokretne/ teško pokretne osobe Osoba sa nedostatkom/ hendikepom/ smetnjom Osobe u kolicima/ na štakama Bolesne osobe/ osobe sa zdravstvenim problemom Sažaljenje/ tuga/ saosećajnost Ljudi sa fizičkim nedostacima Nesposobnost, ograničene sposobnosti ( za rad/ život) Neko kome treba pomoć, nega Muka/ borba/ težak život te osobe, njene porodice Osoba sa smetnjama u razvoju/ posebnim potrebama Strah/ želja da se nikome to ne desi/ nesto najteže Predrasude/ nepravda/ ugroženost Osoba bez ruke/ noge/ dela tela Ljudi sa mentalnim smetnjama/ bolestima Oštećenje sluha/ vida/ govora Drugo Ne zna Prvi odgovor Svi odgovori Pored toga, interesantno je konstatovati da, na primer, među predstavnicima opšte javnosti sa severa Crne Gore u značajnije većem procentu pojam invalida i invaliditeta povezuju sa nepokretnim ili teško pokretnim osobama, dok najmlađa generacija punoletnih stanovnika Crne Gore primarno ove pojmove povezuje sa osobama u kolicima (ili na štakama). Takođe je indikativno da se emocionalno obojene asocijacije (sažaljenje, empatija, tuga) prvenstveno javljaju među ženama, osobama sa nižim obrazovanjem, ruralnog backgrounda i to na severu Crne Gore, kao i među ispitanicima koji imaju neposredno iskustvo sa osobama sa invaliditetom. Ono što u izvesnoj meri iznenađuje kao podatak je činjenica da se većina građana Crne Gore ne smatra dovoljno informisanim o potrebama i problemima osoba sa invaliditetom, ako se u obzir uzme činjenica da gotovo polovina njih izveštava da ima neposredan kontakt ili neku vrstu odnosa sa osobama sa invaliditetom. 44

45 Grafikon Samoprocena informisanosti o osobama sa invaliditetom opšta populacija Sveukupno gledano, koliko ste informisani o potrebama i problemima sa kojima se susreću osobe sa invaliditetom? Jedan odgovor. Baza: ukupna ciljna populacija 14 5 Ne znam ništa ili skoro ništa o tome 22 Znam ponešto o tome Znam dosta o tome 59 Znam mnogo o tome Čini se da, u ovom slučaju, većina punoletnih građana Crne Gore iskazuje jednu sasvim iskrenu ocenu (samoprocenu) da je samo delimično informisana o ovoj problematici. Tek negde oko 5% ukupne javnosti ocenjuje da raspolaže dobrom i temeljnom informisanošću o problemima i potrebama osoba sa invaliditetom, dok na drugoj strani nešto manje od ¼ javnosti ističe da gotovo ništa ne zna o problemima i potrebama osoba sa invaliditetom. I pored toga što se uočavaju izvesne, statistički značajne razlike u pogledu samoprocene informisanosti o potrebama i problemima sa kojima se susreću osobe sa invaliditetom između razičitih socijalnih i demografskih grupa, čini se da su one vezane za praktično iskustvo sa osobama sa invaliditetom najznačajnije. Dakle, sasvim je razumljivo što pojedinci koji imaju neposredno iskustvo vezano sa osobe sa invaliditetom procenjuju da su značajno više informisane o njihovim potrebama i problemima sa kojima se susreću u odnosu na onaj deo populacije koji takvih iskustava, u svom neposrednom socijalnom okruženju nema. 45

46 Grafikon Samoprocena informisanosti o osobama sa invaliditetom opšta populacija, oni koji imaju lično iskustvo sa osobama sa invaliditetom Sveukupno gledano, koliko ste informisani o potrebama i problemima sa kojima se susreću osobe sa invaliditetom? Jedan odgovor. Baza: Oni koji su naveli da imaju lično iskustvo sa osobama sa invaliditetom, 51% ciljne populacije 8 13 Ne znam ništa ili skoro ništa o tome 20 Znam ponešto o tome 59 Znam dosta o tome Znam mnogo o tome Sličnu vrstu, reklo bi se veoma realistične procene opšta javnost daje kada je u pitanju i generalna informisanost (ne samo lična) populacije o problemima i potrebama osoba sa invaliditetom. Grafikon Procena informisanosti o osobama sa invaliditetom građana Crne Gore opšta populacija A koliko su po Vašoj procjeni građani Crne Gore informisani o potrebama i problemima sa kojima se susreću osobe sa invaliditetom? Baza: ukupna ciljna populacija Ne znaju ništa ili skoro ništa o tome Znaju ponešto o tome Znaju dosta o tome 55 Znaju mnogo o tome Ne znam, nisam siguran/sigurna 46

47 Procena stepena ostvarivanja prava osoba sa invaliditetom koje zakon garantuje svim građanima Naredni segment izlaganja istraživačkih podataka tiče se percepcije, odnosno, stavova i mišljenja javnosti o stepenu ostvarivanja prava osoba sa invaliditetom koje zakon garantuje svim građanima. U okviru ovog segmenta izlaganja biće moguće predstaviti uporedne podatke zasnovane na odgovorima opšte javnosti i samih osoba sa invaliditetom, što omogućava kreiranje i jednog novog, drugačijeg informativnog okvira za zaključivanje. Kada se kao parametar razmatranja stavova i percepcija dve javnosti uzmu generalne oblasti društvenog, ekonomskog, kulturnog, sportskog i drugih oblasti života pojedinaca, može se samo letimičnim pogledom na strukturu dobijenih odgovora u kategoriji opšte javnosti konstatovati da opšta javnost Crne Gore smatra da osobe sa invaliditetom u najvećem broju analiziranih oblasti nije u mogućnosti da ostvari prava koja zakon garantuje svim građanimau istoj meri u kojoj je to moguće za osobe bez invaliditeta. Ovakva negativna procena posebno je vezana za pitanja: školovanja, korišćenja javnih površina, prevoza i objekata; pristupačnost kulturnih dobara i učešće u kulturnom i umetničkom radu; participacija u sportskim i rekreativnim aktivnostima. Mišljenje je dominantnog dela opšte javnosti Crne Gore da se osobe sa invaliditetom, u odnosu na zakonske norme i propise, nalaze u najnepovoljnijem položaju kada je u pitanju zapošljavanje i napredovanje u poslu. 47

48 Grafikon Procena ostvarivanja prava osoba sa invaliditetom opšta populacija U kojoj mjeri osobe sa invaliditetom u Crnoj Gori uspijevaju da ostvare prava koje zakon garantuje svim gradjanima u sledećim oblastima? Baza: Ukupna ciljna populacija u većoj meri (4+5) Podjednako kao i svi drugi građani Ne zna u manjoj meri (1+2) Socijalna zaštita Zdravstvene usluge Postupanje policije Pristup informacijama i komunikacijama Školovanje/obrazovanje Korišćenje javnih površina, javnog prevoza, javnih objekata U pravosudnim postupcima Političko djelovanje Pristupačnost kulturnih dobara i učešće u kulturnom i umjetničkom radu Učešće u sportskim i rekreativnim aktivnostima Zapošljavanje Napredovanje u poslu Sa druge strane, u određenim oblastima postoji značajan procenat odgovora na osnovu koga se može zaključiti da veći deo javnosti procenjuje da osobe sa invaliditetom ostvaruju prava koja zakon garantuje svim građanima u oblastima zdravstvene zaštite, socijalne zaštite, postupanja policije, pristupa informacijama i komunikacijama. Ipak i u tim domenima društvenog i ekonomskog života Crne Gore, preko ¼ javnosti procenjuje da osobe sa invaliditetom nisu u potpunosti ravnopravne sa ostatkom populacije. Kada je u pitanju perspektiva osoba sa invaliditetom u pogledu procene stepena u kome uspevaju da ostvare prava koja zakon garantuje svim građanima, može se zaključiti da se njihova percepcija gotovo u potpunosti poklapa sa percepcijom opšte javnosti. Četiri kritične oblasti u kojima osobe sa invaliditetom identifikuju najmanji stepen ostvarivanja svojih, zakonom zagarantovanih prava su: zapošljavanje, napredovanje u radnom ambijentu, učešće u sportskim i rekreativnim aktivnostima, pristupačnost i mogućnost participacije u kulturnim i umetničkim aktivnostima i korišćenje javnih površina i objekata. Kada su ostale oblasti društvenog života u pitanju, čini se da osobe sa invaliditetom daju znatno pozitivnije ocene stepena ostvarivanja sopstvenih prava nego što je to slučaj sa opštom javnošću. 48

49 Grafikon Procena ostvarivanja prava osoba sa invaliditetom osobe sa invaliditetom U kojoj mjeri osobe sa invaliditetom u Crnoj Gori uspijevaju da ostvare prava koje zakon garantuje svim gradjanima u sledećim oblastima? Baza: Ukupna populacija osoba sa invaliditetom prilično + mnogo (4+5) I da i ne Ne zna uopšte ne + malo (1+2) Postupanje policije Zdravstvene usluge Socijalna zaštita Pristup informacijama i komunikacijama Školovanje/obrazovanje U pravosudnim postupcima Političko djelovanje Napredovanje u poslu Pristupačnost kulturnih dobara i učešće u kulturnom i umetničkom radu Zapošljavanje Korišćenje javnih površina, javnog prevoza, javnih objekata Učešće u sportskim i rekreativnim aktivnostima Uporedni pregled ocena datih od strane opšte javnosti i osoba sa invaliditetom u pogledu stepena ostvarivanja prava koje zakon garantuje svim građanima jasno pokazuje iste tendencije u pogledu strukture dobijenih ocena, ali ne i isti intenzitet. Obe javnosti prepoznaju ključne bolne tačke otežanog ostvarivanja prava osoba sa invaliditetom, ali se stiče utisak da su upravo osobe sa invaliditetom nešto blaže u tim ocenama, što je prilično iznenađujuće. 49

50 Tabela 2.1.1: Procena ostvarivanja prava osoba sa invaliditetom uporedne ocene ospšte populacije i osoba sa invaliditetom U kojoj mjeri osobe sa invaliditetom u Crnoj Gori uspijevaju da ostvare prava koje zakon garantuje svim gradjanima u sledećim oblastima? Baze: Ukupna ciljna populacija i populacija osoba sa invaliditetom Oblast Osobe sa invalidtetom (uopšte ne + malo) Opšta populacija (uopšte ne + malo) Osobe sa invalidtetom (prilično + mnogo) Opšta populacija (prilično + mnogo) Korišćenje javnih površina, javnog prevoza, javnih objekata Napredovanje u poslu Političko djelovanje Postupanje policije Pristup informacijama i komunikacijama Pristupačnost kulturnih dobara i učešće u kulturnom i umetničkom radu Školovanje/obrazovanje Socijalna zaštita U pravosudnim postupcima Učešće u sportskim i rekreativnim aktivnostima Zapošljavanje Zdravstvene usluge Konzistentno sa prethodnim nalazima su i podaci o primarnoj (ključnoj) oblati u kojoj, po mišljenju opšte javnoti Crne Gore osobe sa invaliditetom imaju najviše problema u ostvarivanju prava koje zakon garantuje svim građanima. Skoro 60% građana Crne Gore smatra da je to oblast zapošljavanja, odnosno da u toj oblasti osobe sa invaliditetom najteže ostvaruju svoja prava. Kao i u slučaju procene opšte javnost i osobe sa invaliditetom najveće prepreke i ograničenja u ostvarivanju svojih prava vide u domenu zapošljavanja. Procenat odgovora koji su osobe sa invaliditetom alocirale u ovu oblast društvenog života je potpuno identičan kao i u slučaju procene koju je dala opšta populacija. Sledeća kritična oblast je socijalna zaštita koju očigledno osobe sa invaliditetom u znatno većoj meri vrednuju nego opšta javnost, i gde prepoznaju takođe značajne teškoće u ostvarenju prava, a na trećem mestu je korišćenje javnih površina, javnih objekata i prevoza što je u značajnoj meri konzistentno sa procenom opšte javnosti. 50

51 Grafikon Procena oblasti u kojoj ima najviše problema sa ostvarivanjem prava opšta populacija i osobe sa invalidtetom Generalno gledano, kada su u pitanju osobe sa invaliditetom u kojoj od sledećih oblasti vidite najviše problema u ostvarivanju prava koje zakon garantuje svim građanima?baza: Ukupna ciljna populacija i osoba sa invaliditetom Zapošljavanje Korišćenje javnih površina, javnog prevoza, javnih Socijalna zaštita Napredovanje u poslu Zdravstvene usluge Školovanje/obrazovanje Učešće u sportskim i rekreativnim aktivnostima Političko djelovanje Pristupačnost kulturnih dobara i učešće u U pravosudnim postupcima Postupanje policije Pristup informacijama i komunikacijama Ne znam Opšta populacija Osobe sa invalidtetom Pitanje zapošljavanja osoba sa invaliditetom i naši sagovornici iz dubinskih intervjua vide kao jedan od većih problema sa kojim se suočavaju ove osobe. Generalno, ni u jednom gradu ne primećuje se dovoljna spremnost poslodavaca da zaposle osobu sa invaliditetom. Iz razgovora sa sagovornicima dolazi se i do uvida u to da mogućnost za zaposlenje u velikoj meri zavisi od tipa invaliditeta koji osoba ima. Sagovornici često izražavaju mišljenje da poslodavci radije biraju da plaćaju nadoknade koje im slede ukoliko ne zaposle osobu sa invaliditetom, nego da ove osobe zaposle. Probleme prilikom ulaska u radni proces gotovo svi sagovornici vide pre svega u izvesnim barijerama u stavovima poslodavaca. U par navrata pravi se razlika između poslodavaca u državnom i poslodavaca u privatnom sektoru, gde se drugi negativnije ocenjuju po pitanju spremnosti da zaposle osobu sa invaliditetom. Iako se ocenjuje pozitivnije, državni sektor često ima problem drugog tipa, a to je nedostatak slobodnih radnih mesta odnosno sistematizacija radnih mesta ih ograničava da primaju nove zaposlene, ali predstavnici državnog sektora navode da ukoliko bi neko mesto bilo upražnjeno, jednak tretman imale bi osobe sa i bez invaliditeta. 51

52 Čini mi se da nisu dovoljno animirani, i ako znaju da će im se jedan dio sredstava refundirati ako zaposle takva lica, ipak koriste onu drugu mogućnost da plate penal ako nisu zaposlili jer plaše se vjerovatno da osobe sa invaliditetom neće biti produktivne. Treba raditi na edukaciji poslodavaca svakako. Predstavnica državnog sektora, Podgorica Poslodavac u želji za sto većim profitom on gleda da ima vrlo zdravu osobu i da ga što više eksploatiše. Drzavni sektor ima više sluha za tu priču. Predstavnik državnog sektora, Podgoricaž Pa evo, ja lično često imam kontakt sa lokalnim ustanovama, nigdje nisam vidio neku osobu sa invaliditetom, s posebnim potrebama da radi u toj ustanovi, a znam da je i u toj zajednici osoba sa posebnim potrebama. Ima ljudi koji su zavrsili fakultete i mogu naravno da apliciraju za posao isto kao i mi, tako da mislim da moraju da rade više na tome. Predstavnik privatnog sektora, Nikšić Imali smo projekat prošle godine koji se bavio istraživanjem uslova za zapošljvanje osoba sa invaliditetom, da poslodavci baš zainteresovani. Valjda zbog predrasuda. Osoba sa smetnjama vida, Nikšić Mi kao institucija se trudimo, znaci pogotovo donosenjem zakona o profesionalnoj rehabilitaciji, da se osobe sa invaliditetom brze zaposljavaju, sto je nas osnovni cilj. U poslednje vrijeme to je da kazemo u nekoj uzlaznoj liniji. Ono sto je da kazemo problem je da kazemo da poslodavci nemaju sluha za njihovo zaposljavanje, tako da eto tu malo vise radimo na promociji tog zakona o profesionalnoj rehabilitaciji gdje poslodavci mogu da ih zaposle, da koriste razlicite subvencije, tako da u 52

53 odnosu na ranije godine to je u nekoj fazi pomaka ali ipak ne dovoljno. Predstavnk državnog sektora, Nikšić Što se tiče Nikšića, pripadnici starije generacije osoba sa invaliditetom navode da nikada nisu ni aplicirali za posao kod nekog poslodavaca zbog preovladavajućeg mišljenja da poslodavci izbegavaju da zaposle osobe sa bilo kakvom vrstom invalidteta. Baš nisam bila aktivna u traženju posla, uvijek sam mislila ko će mene zaposliti. Osoba sa fizičkim invaliditetom, Nikšić Sa druge strane, oni koji su u radnom odnosu čini se da isključivo biraju okruženja koja su sigurna za njih. Jedan deo njih je zaposlen u NVO sektoru, koji se bavi zaštitom od diskriminacije osoba sa invaliditetom, dok dvoje imaju iskustva rada kod poslodavaca iz privatnog sektora koji je među retkima u Nikšiću sprovodi politiku zapošljavanja osoba sa invalidtetom. Genaralno, Centar za socijalni rad, frizerski salon, NVO se navode kao poznate insititucije koje zapošljavaju mlade sa invaliditetom, dok se ostali ne navode. Zapošljavanje tih osoba u NK je vrlo rijetko, ukoliko se zaposli neka osoba to je u udruženju ili neke radionice koje traju od 6 do 9 mjeseci dok traje projekat. Predstavnik NVO sektora, Nikšić Deo naših sagovornika iz Nikšića nije ni pokušavao da traži posao preko Zavoda za zapošljavanje, upravo zbog nepovjerenja prema poslodavcima. Oni koji su se na taj korak odlučili, iskazuju u izvesnoj mjeri zadovoljstvo ulogom koju Zavod treba da ima pri obezbeđivanju posla, jer je nekoliko njih na ovaj način dobilo zaposlenje unutar NVO sektora tokom različitih projektnih aktivnosti. Ipak, postoji saglasanost da Zavod treba da ima agresivniju ulogu prilikom traženja posla osobama sa inaliditetom, kao i da adekvatnije informiše poslodavce i iz ostlalih sektora, državnog i privatnog, o beneficijama koje poslodavci mogu da ostvare ukoliko zaposle osobu sa invaliditetom, ali uz istovremen rad na razbijanju predrasuda kod poslodavaca koje su prisutne kada je u pitanju efikasnost rada osoba sa invaliditetom. Mišljenje ključnih informanata iz Podgorice između ostalog jeste i da na poboljšanju odnosa kompanija i poslodavaca prema zapošljavanju osoba sa invaliditetom treba raditi tako što će se u saradnji sa privatnicima/kompanijama realizovati neki projekti, čime bi oni došli u kontakt sa osobama sa invaliditetom i time razbili predrasude koje imaju. Predstavnik privatnog sektora, koji je ujedno jedan od retkih privatnika koji sprovodi politiku zapošljavanja osoba sa invaliditetom u Nikšiću, navodi da je ovim korakom isključivo zaradio 53

54 beneficije kao poslodavac i to dvostruko kako dobijanjem subvecnija od države Crne Gore, ali i intrinzičko zadovoljstvo zbog ovog koraka. Ja sam prvi put uzela na obuci dvoje djece sa smetnjama u razvoju. Moje iskustvo je mnogo dobro, ovaj projekat mi je omogućio da upoznam ovu djecu, njihove potrebe, njihove probleme...vidjela sam i da su prihvaćeni od strane mušterija, a to je i ovoj djeci dalo snage da ovaj zanat izuče onako kako bi mi htjeli i željeli. Predstavnik privatnog sektora, poslodavac koji zapošljava mlade sa invaliditetom, Nikšić Genralno, spremnost poslodavaca da zaposle osobu sa invaliditetom, po mišljenju sagovornika, razlikuje se u zavisnosti od tipa invaliditeta, te se tako čini da u sferi zapošljavanja najveći problem imaju osobe za koje je potrebno najveće prilagođavanje radnog prostora, kao što su osobe sa nekom vrstom fizičkog invaliditeta, ali se procenjuje da su u veoma nepovoljnom položaju i osobe sa intelektualnim smetnjama. Kod druge navedene kategorije izgleda da postoji neadekvatna pripremljenost u smislu znanja poslodavca i samih zaposlenih o osobama sa ovim vidom invaliditeta, (o tome na koji način se ophoditi prema njima, kako se postaviti), te nepostojanje osetljivosti za osobe sa ovim vidom smetnji ili pak stav da one ne mogu u dovoljnoj meri dati svoj doprinos poslu. Kao pozitivan primer zapošljavanja osobe sa fizičkim invaliditetom u Podgorici navodi se RTCG, koja je zaposlila osobu sa kvadriplegijom. Ovoj osobi radni uslovi su u potpunosti prilagođeni, dok se njegov rad veoma pozitivno ocenjuje, a inicijatori svega bili su savet i menadžment ove medijske kuće. Ja imam uposleno kod mene, on je kvadriplegičar, mi smo mu našli nešto što može da radi. On je moderator komentara, selektuje komentare. To radi sa mišem koji je prilagođen njegovom hendikepu, ustima pomera. On zadovoljava potrebe tog radnog mesta. Mi smo mu prilagodili poziciju, on taj posao može da radi od kuće, jer internet je specifičan medij. Vi ne morate biti prisutni u radio televiziji da biste radili na portalu vi posao moderatora komentara možete raditi od kuce. Kad on proceni da je to moguće da dodje u redakciju da radi, on u svojim kolicima ima napravljeno da može da pristupi radnom stolu i da ima taj kompjuter, koji je namenjen za njega. Ako zeli da bude u redakciji da prica sa ljudima, liftovi su prilagodjeni da on može da dodje na peti sprat, za svoj radni sto da boravi koliko hoće. Predstavnik državnog sektora, Podgorica 54

55 Spomenuti sagovornik iz Podgorice ističe neophodnost ravnopravnog položaja svih zaposlenih bilo da su u pitanju osobe sa invaliditetom ili osobe bez invaliditeta. Nema tu neke razlike, on potpuno zadovoljava to za šta smo ga primili [osoba sa fizičkim invaliditetom], mi smo napravili kvalitetnu procenu. Jer, najgore je ako vi iz nekih humanitarnih razloga primite nekog ko ne može adekvatno da završi svoju obavezu a onda imate trostruki problem, ne završavate svoj posao a njega dovodite u poziciju da se oseti inferiorno. Predstavnik državnog sektora, Podgorica Kada su u pitanju intelektualne smetnje, jedan od naših sagovornika sa umerenim intelektualnim smetnama nije bio u mogučnosti da pronađe praksu tokom školovanja, a kao razlog za to njegova majka navodi nerazumevanje od strane poslodavaca, strah od toga kako će osoba sa posebnim potrebama biti prihvaćena od strane ostalih zaposlenih i generalna nespremnost i nedostatak volje da se ostali radnici prilagođavaju drugačijim uslovima rada, što predstavlja jedan od primera koliko je zajednica generalno neosvešćena kada su osobe sa invaliditetom u pitanju. Koga god sam pitala da ga primi na sat, dva na praksu da on vidi, da oseti šta je pekar, šta se radi u pekari, čim kažem dete sa posebnim potrebama, ne znaju oni kako će njihove kolege reagovati na njega. Nismo našli praksu na kraju. Majka osobe sa intelektualnim smetnjama, Podgorica U Nikšiću je zabeležen i slučaj otvorene diskriminacije osobe sa intelektualnim smetnjama od strane poslodavaca tokom obuke za određeni posao. Jedna osoba pretrpela psihičko nasilje i pretnje fizičkim nasiljem od strane poslodavaca. Slučaj, međutim nije bio prijavljen nadležnim institucijama zbog nedovoljnog povjerenja u njihovu efikasnost. Prije biroa sam bio na obuci kod obućara jedno mjesec dana, ali on me je psovao i govorio ružne riječi, pa sam ga napustio - Osoba sa kongitivnim smetnjama, Nikšić Na drugom mestu su problemi ostvarrivanja različiith olakšica koje su garantovane osobama sa invaliditetom zakonodavnim okvirom Crne Gore. Prema stavovima i iskustvima naših 55

56 sagovornika u kvalitativnom delu studije, osobe sa invalidtetom, se i u ovom aspektu, susreću sa nezanemarljivim problemima. Kada je reč o pravu na dobijanje različitih olakšica za osobe sa invaliditetom, mišljenja ključnih informanata iz državnog sektora, jeste da je dosta urađeno i na unapređenju normativnog okvira uvođenjem različitih olakšica finansijskog tipa. Ipak, na osnovu razgovora sa osobama sa invaliditetom, stiče se utisak da, kada su u pitanju navedene olakšice, postoji dosta problema prilikom ostvarivanja prava na iste, kao i da generalno postoji dosta manjkavosti u normativnom okviru. Pre svega, prisutan je problem duge i komplikovane procedure dolaženja do različitih pravno regulisanih olakšica, a na osnovu razgovora sa osobama sa invaliditetom čini se da se javlja i neravopravnost između samih osoba sa invaliditetom u smislu lakoće dobijanja ovih olakšica. Da ostvaris svoje pravo to je haos. Od komisije za davanje socijalnih davanja do poreskih organa. Predstavnik NVO sektora, Bijelo Polje Naše osobe sa paraplegijom nemaju mogućnost da koriste ličnu invalidninu. Predstavnik NVO sektora, Bijelo Polje Takođe, majka osobe sa intelektualnim smetnjama, nije bila u mogućnosti da sazna do kada njen sin ima parvo na dečji dodatak jer joj iz Centra za socijalni rad nisu dali prave informacije. Ovaj dodatak mu je ukinut kada je napunio 18 godina. Međutim, dečiji dodatak se prima dok god se osoba školuje što se u slučaju ove osobe nastavilo i posle 18te godine, s obzirom na to da je kasnije krenuo u školu (sa 12 godina). Uz svu inicijativu njegove majke da dobije rešenje o primanju dečjeg dodatka i posle 18te godine, ovo rešenje nije izdato od strane Centra za socijalni rad uz obrazloženje da je osoba navršila 21 jednu godinu. (a njegov poznanik koji ima preko 18 g prima) Dalje, za brojne predstavike NVO sektora i osoba sa invaliditetom značajan problem predstavlja visina ovih subvencija, kao i komplentiranje sa drugim vrstama subvencija, koje i dalje osobama sa invaliditetom ne omogućavaju skaldan život. Socijalna primanja koja im se daju su jako mala, govorim o tudjoj njegi i pomoći koja iznosi 63e. Evo sad da vi treba da angazujete neko lice za 63e ne mozete ga angažovati. Ako govorimo o licnoj invalidnini koja je 110e, ličnu invalidninu koja je jako restriktivna dobija mali br lica sa invaliditetom. Obično se to odnosi na djecu sa intelektualnim smetnjama.. ali je jako 56

57 restriktivna dobija mali br ljudi i opet to nisu sredstva koja mogu da omoguće tom licu ako nije zaposlen, normalno funkcionisanje. Predstavnik nevladinog sektora, Podgorica Inače, ko nema tuđu njegu ima popust na struju, a kod saveza slijepih ima popust na vodu i smeće. I sad je to ukinuto za slijepa lica. Vodu i smeće jesu, a struju ne zato što ti imaš tuđu njegu. To socijalno obezbjeđuje, održava, a ovo slijepima ukinuli. Za plaćanje bila 50% smanjena i sad to opet vratili. Jedno dve godine bila i vratili... Osoba sa oštećenjem vida, Bijelo Polje Mnoge porodice ne dozvoljavaju svom članu da se učlani u neku od organizacija niti da se integriše u društvo da im se ne bi ukinula socijalna davanja, a mnogi su uzeli svom članu porodice poslovnu sposobnost, zato da bi upravljali njegovim naslednim pravom. Sa ukidanjem poslovne sposobnosti ste im uzeli sve. Predstavnik NVO sektora Sa druge strane, neki predstavnci državnog sektora navode da sa ovim primanjima, uz određene subvencije, iako nisu dovoljne, osoba sa invaliditetom može da adekvatno organizuje svoj život na mjesečnom nivou. Pa ako uzmete u obzir da mogu da ostvare ličnu invalidninu onda automatski imaju pravo na njegu i pomoć, zatim dodatak za roditelje koji imaju dijete sa ličnom invalidninom i subvencije za struju i vodu, to opet dođe u iznosu prosječne zarade u Crnoj Gori. Predstavnik državnog sektora, Podgorica Međutim, ovde se zanemaruje to (treba uzeti u obzir) da osobe sa invaliditetom često imaju izdatke mnogo veće nego ostali građani (pomagala, terapije ) što ukazuje na to da prosek kada je u pitanju plata u Crnoj Gori ne bi trebalo da bude isti za osobe sa invaliditetom i osobe bez invaliditeta, kako bi one mogle finansijski da isprate održavanje i popravke pomagala koje koriste. Ono što nije dovoljno što ministarstvo radi jeste nadoknada koja im se pruža to jest, tudja nega i pomoć. Ali ćinjenica je da samo to pravo pruža mogućnost za ostvarivanje drugih prava to je dečiji dodatak, tu su subvencije za električnu energiju, povlastice na putovanja lica sa 57

58 invaliditetom i niz drugih prava koji proizilaze iz ovog prava tako da na taj način negde, zatim nadoknada roditelju, staratelju deteta koje je lice sa invaliditetom ili kome je oduzeta poslovna sposobnosti I to je neki iznos koji se na mesečnom nivou sabere i sa strane ovog ministarstva mislim da su maksimalno iscrpljene te mogućnosti. Da li je to dovoljno negde mislim da nije, ali činjenica je da su redovne i da se isplaćuju svakog meseca. Predstavnik državnog sektora na nacionalnom nivou, Podgorica Najzad, prema navodima predstavnika državnog sektora, u ovom tenutku značajan problem predstavlja činejnica da ne postoji ažuran iscrpan jedinstven spisak osoba sa invaliditetom u Crnoj Gori. Poslednji presek je napravljen tokom Popisa građana godine, ali navodi se da u ovom trenutku državne vlasti i nadležna ministarstva ne raspolažu jasno evidencijom broja osoba sa invaliditetom kao i tipom invalidteta koji imaju. Za predstavnike vlasti na državnom nivou ovo predstavlja značajan problem zbog činjenice da je na taj način otežano planiranje i sprovođenje određenih strateških koraka koje bi omogućile opšte unapređenje položaja osoba sa invalidtetom u Crnoj Gori. Sistem mora definisati jasne granice. Ovako neke praznine manipulacije iz jednu u drugu u treću kategoriju dovodi da kalkulišemo sa cifrom da imamo hiljade osoba sa invaliditetom to sve na osnovu popisa iz 2011.godine. Nemamo toliki procenat osoba sa invaliditetom. Treba jasno definisati koji je to stepen invaliditeta koji može da se definise kao invaliditet. Mi smo definisali u zakonu o socijialnom i dečijoj zaštiti ali mislim da možemo preciznije da vidimo koliki je broj takvih korisnika i na koji način da im pristupimo. Predstavnik državnog sektora na nacionalnom nivou, Podgorica Ujedno, za predstavnike državnog sektora problematičan je i značajan broj komisija koja se bave procenom invaliditeta, ali i njihova međusobna ujednačenost tokom rada. Upitna je ujednačenost njihovog rada. U ovom trenutku Komisije postoje u Centru za socijalni rad, zatim u lokalnoj upravi, zatim u Fondu PIO, zatim u Fond zdravstva, dok Ministarstvo rada i socijalnog staranja ima drugostepenu invalidsku komisiju i drugostepenu socio-lekarsku komisiju. Stoga, neophodna je standardizacija rada ovih Komisija, kako bi se obezbedilo da osobe sa invaliditetom ne moraju da prolaze kroz različite komisije kad žele da apliciraju za ostvarivanje određenoh prava. Pristupačnost objekata Kada je u pitanju pristupačnost javnih objekata za osobe sa invaliditetom, većina građana Crne Gore smatra da oni nisu prilagođeni njihovim potrebama, ali je značajan deo (⅓ javnosti) onih 58

59 koji smatraju da je to pitanje parcijalno (delimično) rešeno, odnosno da postoje objekti koji jesu i oni koji nisu prilagođeni njihovim potrebama. Samo 13% građana Crne Gore smatra da je pristupačnost javnih objekata u potpunosti prilagođena potrebama osoba sa invaliditetom. U pogledu procene stepena dostupnosti i pristupačnosti javnih objekata u skladu sa potrebama osoba sa invaliditetom, osobe sa invaliditetom su nešto rigoroznije u svojim stavovima. Skoro 60% osoba sa invaliditetom (nasuprot 50% opšte javnosti) procenjuje da takvi objekti nisu uopšte ili su nedovoljno prilagođeni njihovim potrebama i mogućnostima. 59

60 Grafikoni i Ocena pristupačnosti javnih objekata opšta populacija i osobe sa invalidtetom Kada razmislite o tome koliko su generalno objekti koji su u javnoj upotrebi pristupačni osobama sa invaliditetom (pošte, bioskopi, restorani, stambene zgrade, zdravstvene ustanove...) da li biste rekli da su oni: Pod pristupačnošću podrazumevamo nesmetan pristup ovim objektima i kretanje i boravak u njima kao i pristup informacijama u formatima čitljivim licima sa oštećenjem vida Baze: Ukupna ciljna populacija i osoba sa invaliditetom Opšta populacija Osobe sa invaliditetom U potpunosti da 2 U potpunosti da 1 Uglavnom da 12 Uglavnom da 9 Sum + Ponegdje su prilagođeni ponegdje nisu Sum Sum + Ponegdje su prilagođeni ponegdje nisu Sum Uglavnom ne 28 Uglavnom ne 34 U potpunosti ne 21 U potpunosti ne 23 Pristupačnost javnih objekata se od strane naših sagovornika sa fizičkim invaliditetom ocenjuje izuzetno nepovoljno pa je veliku većinu objekata neophodno unaprediti u ovom smislu. Ovo podrazumeva ne samo prilaz objektima već i mogućnost kretanja po njima. Tako, jedan od sagovornika iz Podgorice navodi i neadekvatno označavanje vrata, nepristupačnost kvaka na prozorima, nedostatak liftova (javni bazeni npr.), nepristupačnost toaleta za osobe u kolicima. Ja ne mogu da izdvojim neki objekat, jer je nepristupačnost uglavnom svuda. Ono što je dobro je Delta city, tu je sve prilagodjeno, i to mogu da izdvojim gdje postoji pristupačan toalet. Osoba sa fizičkim invaliditetom, korisnik kolica, Podgorica Iz mog iskustva, npr. Osnovni sud u PG ima kvazi rampu, koju ni pješaci ne mogu da koriste. Bazen koji je napravljen apsolutno nije prilagodjen, Pozorište ima rampu koja je koristna ali se ne koristi. Bioskopi nemaju. 60

61 Jedina rampa u CG da je prilkladna nama, osobama sa invaliditetom je Voli kod Tološke šume. Pošta nema. Samo dve banke imaju prilaze. Osoba za fizičkim invaliditetom, korisnik kolica, Podgorica ''Za mene lično najveći problem predstavlja nepristupačnost toaleta. To je neka osnovna potreba. Teško se zadovoljava u PG, osim u kući ili u organizaciji, gdje je prilagodjena'' Osoba sa fizičkim invaliditetom, korisnik kolica, Podgorica Invaliditet je stanje nije bolest. I osobe sa invaliditetom žele da budu ravnopravne sa drugim članovima zajednice. Njihove potrebe se samo drugacije zadovoljavaju u odnosu na osobe bez invaliditeta a to se jednom mora znati ako pravimo banku pravimo je za sve članove zajednice, ako pravimo biračka mesta pravimo je za sve a ne šta ako ima 10ak glasača odnecemo im pa nek glasaju. Mi nismo gradjani drugog reda. Osoba sa fizičkim invaliditetom, Bijelo Polje Još veći stepen nezadovoljstva pristupačnošću javnih objekata iskazuju osobe sa invaliditetom iz Nikšića. Naime, prema njihovim iskustvima, postoje pomaci u pojedinim objektima, ali ti pomaci su još uvek nesistematični, sporadični i spori. Spontano se navodi nedovoljna prilagođenost javnih insitutucija kao što su ulaz u Poštu Crne Gore, Dom Zdravlja, Opštinu ali i u bioskope, pozorište, bazene, prodavnice i druge javne objekte. Nešto manji stepen nezadovoljstva iskazuju osobe sa intelektualnim smetnjama, dok su ponovo, osobe u kolicima, odnosno sa fizičkim invaliditetom, osobe sa smetnjama vida i sluha, u najvećoj mjeri nezadovoljne aktulenom situacijom. Banke su napravile da možemo ući u njih, ali njihovi bankomati su i dalje neprilagodjeni nama, previsoki su, mi osobe sa invaliditetom ne možemo da ih koristimo. Osoba sa fizičkim invaliditetom, korisnik kolica, Nikšić Pa evo mi konkretno u opstini Nikšić, mogu vam reći da smo tek prošle godine uveli tu rampu za invalide, ljudi sa smetnjama nisu čak mogli ni da udju u zgradu opštine. Predstavnik lokalnih vlasti, Nikšić 61

62 U ostalim opštinama se izveštava o napretku. U Bijelom Polju kao pozitivan primjer se izdvaja Dom Zdravlja Bijelo Polje, koji je renoviran godine. Ulaz, pristup spratovima i toalet su prilagođeni osobama sa fizičkim invaliditetom. Druge ustanove su uglavnom samo prividno prilagođene najčešće je to samo rampa, bez pristupa spratovima i prilagođenog toaleta. Navodi se primjer obrazovne ustanove u kojoj je rampa za invalidska kolica pod veoma neadekvatnim nagibom, tako da ju je nemoguće koristiti: Videla sam puno institucija koje imaju rampu samo da bi se reklo da imaju rampu, da su pristupačne, koje čovek, onako zdrav prav, eto sportista ne može da se uspenje uz tu rampu koliko je strma, tu konj ne bi uspeo sa svojom snagom da savlada, a ne čovek koji ima problem sa motorikom kretanja. Predstavnica državnog sektora, Bijelo Polje Generalno šalteri su previsoki za osobe koje koriste invalidska kolica, navode osobe sa fizičkim invaliditetom u Bijelom Polju. Takođe i u drugim objektima, dat je primjer butika, gde se ne vodi računa o osobama korisnicima kolica i osobama znatno nižeg rasta od prosjeka. U Herceg Novom se navodi da postoji napredak kada je u pitanju izgradnja rampi. Kao najnepristupačnija se navodi zgrada Suda pošto ima veliki broj stepenica, a ne postoji ni mogućnost parkiranja u blizini zgrade. Fizički su Centar za socijalni rad, Zavod za zapošljavanje i banke nepristupačne zbog velikog broja stepenica. Pristup Centru je dodatno otežan pošto se nalazi na spratu. Sagovornik navodi kako se zaposleni prilagođavaju, tj. da silaze na prvi sprat kako bi radili sa strankama, međutim, jedna sagovornica sa invaliditetom navodi kako je bilo više situacija u kojim su osobe sa invaliditetom primorane da odu u kancelarije na spratu. Stepenica ima na svakom ćošku! U gradu sam blokirana. Recimo ja u banku nisam mogla da dođem jer je banka bila ispod sata i tu je blok tu niti mogu da se popnem niti da siđem sama. Osoba sa fizičkim invaliditetom, Herceg Novi Ja sam blokirala na stepenicama, nisam mogla da stanem, niti da sjednem niti koga da zovem. Samo sam blokirala i tad sam bila mnogo ljuta. U principu tu još nisu postavili nikakvu ogradu, a što je najgore ispod je zgrada, prometno, ima ljudi, ima male djece milion, i mislim da bi tu trebalo bar neki rukohvat. Osoba sa fizičkim invaliditetom, Herceg Novi 62

63 Ključni informanti iz svih sektora iskazuju slaganje sa osobama sa invalidtetom da su javni objetki nedovovljno pristupačni za osobe sa invalidtetom. Naime, ponovo se navode iste institucije kao nepristupačne koje su navele i osobe sa invaliditetom. Opština, bolnica, spotske dvorane, škole, fakultet, evo ja ne znam u glavi mi je cio grad kada razmišljam o neprilagodjenosti. Jedino što je radjeno u zadnje vrijeme i što se može pohvalit jeste da je vjerski objekat prilagođen za bilo koji invaliditet. Predstavnik NVO sektora, Nikšić Kako šta. Neke su više dostupne, neke manje. Opština ima prilaze i mogućnost pristupa kao i ostalim građanima. Ova naša ustanova (Zavod za zapošljavanje), ako treba osoba sa kolicima teže će to ostvariti. Svakako treba poraditi na tome. Sud je najmanje dostupan. Ne znam stvarno, ali pretpostavljam da će svako pomoći. Predstavnik državnog sektora, Herceg Novi Jedan od predstavnika NVO sektora iz Podgorice skreće pažnju i na to da ni jedan grad osim Budve nema prilagodjen javni toalet za lica sa invaliditetom. Što se tiče osoba sa oštećenjem vida, čini se da je dostupnost javnih objekata, nešto što se u još većoj meri zanemaruje, kako navodi jedan od sagovornika, stavlja se u drugi plan. Iako postoji zakonska obaveza da svi objekti u javnoj upotrebi na ulazu imaju taktilnu mapu sa rasporedom svih protorija u objektu, situacija po ovom pitanju je jako loša jer se postojeći zakon ne implementira. O negativnim iskustvima izveštavaju i osobe sa oštećenjem vida koje se kreću uz pomoć psa vodiča. Jedna osoba je zbog psa bila izbačena iz zgrade Opštine, dok je jedan od sagovornika iz Podgorice zbog psa bio izbačen iz restorana. Navodi se da država, mada nije obavezana da učestvuje u finansiranju pasa vodiča, jeste obavezana da dosledno sprovodi primenu zakona vezanu za ulazak tih pasa u javne objekte, što podrazumeva i taksi prevoz kao i autobuse. Osobe sa oštećenjem vida takođe nisu u mogućnosti da koriste bankomate u bankama jer oni nisu prilagođeni, tj. adaptirani za ove osobe. I u ostalim gradovima osobe sa oštećenjem vida izveštavaju o nedovoljnoj prilagođenosti ustanova: Pa ima problema to je normalna stvar, npr. u Elektroprivredu ne možemo ući nikako. Ne može jedna osoba sa invaliditetom ući svudje dje možete Vi da udjete, to je nažalost tako. Osoba sa smetnjama vida, Nikšić 63

64 Što se tice mog invaliditeta, mislim da je teško, ja konkretno ne mogu vidjeti što se prikazuje na ekranima, a nema zvučne podrške, rijetko šta je prilagodjeno. Osoba sa potpunim oštećenjem vida, Nikšič U manjim sredinama, se registurje da su neke osobe sa oštećenjem vida, nesamostalnost prilikom obezbeđivanja određenih usluga ili obavljanja bilo koje svakodnevne aktivnosti, prihvatile kao uobičajen način svog funkcionisanja i kao takvu prihvatile, ne uviđajući u dovoljnoj meri sopstvene kapacitete da budu samostalni prilikom svakodnevnog funkcionisanja: Za slijepo lice to nije problem. Uhvati te pod ruku [pratilac] i ideš. Osoba sa oštećenjem vida, Bijelo Polje Kada je reč o pristupačnostima različitih javnih objekata, među predstavnicima NVO sektora i osobama sa invaliditetom rasprostranjeno je mišljenje da volja lokalnih vlasti da radi na problemima osoba sa invaliditetom nije ni blizu izražena u meri u kojoj bi to trebalo da bude, što se između ostalog ogleda u veoma sporom procesu uklanjanju fizičkih barijera sa kojima se osobe sa invaliditetom susreću. Država se uvijek poziva na tu priču da oni nemaju sredstava da prilagode date objekte, ali kad znamo da je još od 2008 god donijet zakon a da je vrlo mali br objekata prilagodjen Ako je donesen zakon 2008 god, do 2013 god trebalo bi da se učini ta pristupacnost licima sa invaliditetom, a nije prilagodjeno 5 objekata za 5 god. To je onda po meni pitanje volje. A onda kad se sve nakupi na jednu gomilu, kad mi kazemo onu cifru million i po hiljada eura, i onda kad se to pomene u javnosti, to djeluje i na one ljude koji nisu lica sa invaliditetom, oni kazu vidi sta sve traže, oni traže a u suštini država to nagomilava. Predstavnik NVO sektora, Podgorica Veoma težak [položaj osoba sa invaliditetom], samim tim što mi nemamo pristupačnost pri revelantnim institucijama. Nama savetuju da podižemo tužbe, ja kazem da su naši članovi dovoljno u teškom položaju, a ne još da nalaze advokata da tuže pojedine institiucije, kao da se ne može formirati neka komisija to je jasno da li je naš sud, naša opština pristupačna ili ne. Predstavnik NVO sektora, Bijelo Polje 64

65 Osobe sa invaliditetom podnesu tužbu, to je bilo za Fond zdravstva Crne Gore. Primer, jedan moj prijatelj je podneo tužbu jer je Fond zdravstva bio nedostupan kao glavna institucija koja bi trebala da bude pristupačna. On je korisnik invalidskih kolica i tek nakon sudske presude oni su prilagodili ulaz. Ne dopada mi se taj način, ako je već zakonom propisano mislim da je to sasvim dovoljno da ne moramo pokretati sudske postupke. To ne valja u Crnoj Gori. Osoba sa oštećenjem vida, Podgorica Pristupačnost javnih površina Kada je u pitanju pristupačnost javnih površina za osobe sa invaliditetom, ovoga puta većina građana smatra da je to pitanje delimično rešeno, mada je i dalje veoma visok procenat onih (nešto više od 40%) koji smatraju da to pitanje uglavnom ili uopšte nije rešeno. Procenat građana koji su na stanovištu da je taj problem manje-više rešen u Crnoj Gori je sličan kao i u prethodnom slučaju. Kada se u razmatranje ovog problema stavi i perspektiva osoba sa invaliditetom, može se slobodno konstatovati da su procene obe javnosti (opšte i osoba sa invaliditetom) u velikoj meri uskađene. Grafikoni i Ocena pristupačnosti javnih površina opšta populacija i osobe sa invalidtetom A kada razmislite o površinama koje su u javnoj upotrebi kao što su ulice, parkovi, trgovi, koliko su generalno oni prilagođeni osobama sa invaliditetom? Pod prilagođenošću podrazumijevamo nesmetan pristup ovim površinama, kretanje i boravak na njima Baze: Ukupna ciljna populacija i osoba sa invaliditetom Opšta populacija Osobe sa invaliditetom U potpunosti da 2 U potpunosti da 1 Uglavnom da 13 Uglavnom da 10 Sum + 15 Sum + 11 Ponegdje su prilagođeni 42 Ponegdje su prilagođeni 44 Sum - 41 Sum - 45 Uglavnom ne 26 Uglavnom ne 26 U potpunosti ne 15 U potpunosti ne 19 65

66 Naši sagovornici, osobe sa fizičkim invaliditetom, oštećenjima vida i sluha izveštavaju o mnogim preprekama sa kojima se suočavaju prilikom kretanja po javnim površinama. Prema navodima intervjuisanih, prepreke se najviše uočavaju u neprilagođenim trotoarima i nedostatku zvučnih semafora i taktilnih staza. Sa druge strane, naši sagovornici navode da se prilikom izgradnje novih objekata uzimaju u obzir postavljeni standardi koji treba da omoguće nesmetan pristup osobama sa invaliditetom, ali ni ovi standardi ne ocenjuju se pozitivno- čini se da sami standardi imaju dosta manjkavosti. Kada su u pitanju Podgorica i Nikšić, za postojeće javne površine kao što su trotoari i pešački prelazi svi naši sagovornici navode da oni najčešće nisu urađeni po popropisanim standardima koje omogućavaju neometana kretanja osoba sa invaliditetom. Takođe, što se tiče taktilnih mapa na javnim površinama, navodi se da ne postoji nijedna mapa grada na ulici koja je taktilna, dok zvučni semafori postoje ali ne na svim raskrsnicama u Podgorici te da u ovom gradu ne postoji nijedna trasa koja je u potpunosti pokrivena zvučnim semaforima. Posebno, ističe se i da su u gradu primećene brojne nepravilnosti u onim delovima u kojima su se izvršile neophodne adaptacije izveštava se o pravljenju rampi vez rukohvata, velikim i uskim nagibima. Ove rampe nove koje su napravljene, toleriše se 4% da je uzdignuto. Ja sam jedne prilike pala i kuk nagrdila, toliko o tim kvazi inzinjerima...nisu oni ni krivi, no radnici. Ni sa čim nisam zadovoljna. Sagovornica, korisnica kolica, Podgorica Takođe se navodi da prilazi u parkovima u Podgorici nisu kod svih parkova dovoljno široki kako bi korisnik kolica mogao da im pristupi. Sagovornici iz Udruženja navode i to da su nedovoljno pristupačni i Nacionalni parkovi u zemlji, kao i plaže. U Nikšiću se navodi da se problemi pristupačnosti javnih površina ogledaju ne samo u neodgovarajućoj infrastrukturnoj podršci, već i u izostanku savesnosti sugrađana u pogledu parkiranja vozila, što se posebno ogleda u otežanoj prohodnsti za osobe u kolicima i smetnjama vida. Imam problema, često mi vozaci kola parkiraju na sred puta i ja ne mogu da prođem onda ili se udarim. Osoba sa potpunim oštećenjem vida, Nikšić U opštinama gdje je veliki dio površine ruralan, prilagođenost osobama sa invaliditetom je još manja. U Bijelom Polju ključni informanti vide pomake, kao što su postavljanje zvučnih semafora i postavljanje prilagođenijih prelaza sa trotoara na ulicu, ali to je samo u strogom centru grada, a 66

67 osobe koje ne mogu samostalno da se kreću bez pomagala navode da ni to nije dovoljno prilagođeno. Takođe, brojne neobezbeđene stepenice (bez ograde) u Herceg novom primoravaju osobe sa fizičkim invaliditetom da traže pomoć. Sagovornici skreću pažnju i na to da je stari grad u Herceg Novom zaštićen kao kulturno nasleđe, pa samim tim bilo kakva izgradnja, a time i prilagođavanje javnih površina osobama sa fizičkim invaliditetom, nije dozvoljena zakonom. Ključni informanti iz svih opština uključenih u istraživanje iskazuju sličan stav sa osobama sa invaliditetom. Iako se primećuje pomak u domenu pristupačnosti javnih površina i dalje se izveštava da je neophodno situaciju dodatno unaprediti. Osobe za koje se ocjenjuje da se susreću sa najvećim preprekama jesu osobe sa fizičkim invaliditetom, odnsono osobe u kolicima, kao i osobe sa smetnjama vida. Generalno ivičnjaci predstavljaju najveći problem ali i semafori za slabovide. Predstavnik NVO sektora, Nikšić Oni (osobe sa invaliditetom) ne mogu da se kreću trotoarima i pješačkim zonama jer nemaju rampe za invalide u pokusaju je da se rampe naprave već 5,6 godina koliko ja znam, ali nikako da se odvoji to nešto malo novca, pa nije to neka investicija, već se krecu ulicom i onda nisu bezbjedni. Predstavnik lokalnih vlasti, Nikšić Nema pristupačnosti, nijesu odrađene. Ono što je trebalo da se odradi, što je u suštini i Zakonom bilo precizirano do kraja 2015, nijesam baš sigurna da se uradi. Pristupačnost prije svega svih javnih ustanova pa onda nadalje, u svim novim objektima koji se prave itd, ali to apsolutno niko ne poštuje. Predstavnik NVO sektora, Herceg Novi Smatram da su osnovni problem arhitektonske barijere. Da ništa u ovoj drzavi ne može da funkcioniše ako se ne uklone arhitektonske barijere i pristup tim licima bude omogućen i u školama i svim ustanovama i Zavodu za zapošljavanje i poslodavcima. To je osnov svega. Ako ta osoba ne može da dodje u ustanovu bilo koju pogotovo koja može da ga zaposli i on ispunjava uslove za zapošljavanje i poslodavac je voljan ali nema pristup počev od trotoara, ako osoba vozi kolica, i može po trotoaru, ali ne može da se popne na njega. Predstavnik državnog sektora, Podgorica 67

68 Osobe sa oštećenjem vida koje se služe štapom prilikom kretanja, navode da je potrebna obuka za ovakvo kretanje. O sprovođenju ove obuke se izveštava u Bijelom Polju, i ocjenjuje se kao vrlo korisna. Osobe sa oštečenjem vida generalno navode da se nisu susreli sa značajnim problemima prilikom kretanja kroz grad. Međutim, osobe sa velikim oštećenjem vida iz Herceg Novog navode da ne mogu bez asistencije da se kreću kroz grad. Iako među sagovornicima iz svih gradova postoji saglasnost da bi obezbeđivanje psa vodiča, značajno olakšalo kretanje kroz grad, u ovom trenutku njihovo obezbeđivanje je veoma skupo, a procedura njegovog dobijanja traje jako dugo. Psima vodičima u ovom trenutku jedino raspolažu sagovornici iz Podgorice. Od samog starta sam želela da dobijem psa i ta borba je trajala 9 godina jer su psi vodiči jako skupa pomagala i to pomagalo nikad korisnik ne plaća sam nego u nekim srećnim državama država ga prepoznaje kao pomagalo i finansira. A kod nas je bila jedna medijska kampanja pomagali su razni, gradjani, penzioneri, studenti, pevači, trajalo je dve godine da se prikupe sredstva za školovanje prvog psa vodica. Osoba sa oštećenjem vida, Podgorica Borba je išla do Ministarstva rada i socijalnog staranja, Ministarstva zdravlja ili Fonda zdravlja, ko god prihvati to kao pomagalo.. ali jos uvek se nije uspelo u tome. Iako oni ne bi imali preveliki trosak jer nema mnogo ljudi koji su osposobljeni da se samostalno krecu... Odoba sa oštećenjem vida, Podgorica Pristup informacijam i komunikacijama Posebno pitanje, koje je očigledno od važnog značaja za osobe sa invaliditetom (koje i opšta javnost identifikuje kao polje značajnih poteškoća i ograničenja za osobe sa invaliditetom) tiče se dostupnosti i pristupa informacijama i komunikacijama. Najveći procenat ispitanika osoba sa invaliditetom ocenjuje da je ostvarivanje prava na informisanje i komunikaciju delimično omogućen. Ipak, čak 18 procenata smatra da pristup informacijama i komunikacijama uopšte nije omogućen. 68

69 Grafikoni i Ocena pristupačnosti i dostupnosti informacijama i komunikacija osobe sa invalidtetom Generalno gledano, kada je u pitanju pristup informacijama i komunikacijama, šta biste reki, u kojoj mjeri je on omogućen osobama sa invaliditetom? Baze: Populacija osoba sa invaliditetom U potpunosti je omogućen Djelimično je omogućen 67 Uopšte nije omogućen Probleme u pristupu informacijama i komunikacijama ističu i naši sagovornici, osobe sa invaliditetom. Osobe sa različitim tipovima invaliditeta imaju različite probleme kako kada je u pitanju informisanje tako i kada je u pitanju komunikacija. Informisanje Iz razgovora sa našim sagovornicima, stiče se utisak da je osobama sa smetnjama vida u najvećoj mjeri otežan pristup informacijama. Sa druge strane, čini se da je situacija po ovom pitanju donekle poboljšana u odnosu na ranije periode i to isključivo zahvaljujući razvoju savremenih tehnologija. Kada su upitanju osobe sa ovim vidom smetnji, sagovornik iz Podgorice navodi da su javna obaveštenja vrlo neprilagođena pa tako, kao što je ranije navedeno, na autobuskim stanicama ne postoji red vožnje na Brajevom pismu. Zatim, sajtovi javnih uprava, nisu prilagođeni tako da osobe sa oštećenjem vida često ne dolaze do traženih informacija. Kada su u pitanju ostali portali ili sajtovi, ocenjuje se da je oko 70% portala koje ove osobe koriste u svrhu informisanja prilagođeno. U Nikšiću, međutim, postoji i problem druge prirode. Naime, stiče se utisak da osobe sa ovim vidom smetnji u Nikšiću nijesu još uvijek dovoljno informisane o prilagođenosti pojedinih sajtova, što dirketno utiče na sužene opsege načina njihovog informisanja. 69

70 Potrebno je da se obezbijedi neki vid informacija zvucnih ili npr. vijesti koje se dobijaju koje ljudi čitaju da budu prilagodjene i u audio formatu. Osoba sa poteškoćama u vidu, Nikšič Osobe sa oštećenjem vida u Bijelom Polju navode neke od medija putem kojih se informišu i to su pre svega mediji koji se mogu slušati: Zvučna revija, informativna emisiju na CD-u Saveza slijepih Bijelog Polja i Mojkovca. Sagovrnici iz Herceg Novog sa oštećenjem vida navode da se pre svega informišu uz pomoć drugih osoba ili korišćenjem posebnih softvera koji im omogućavaju informisanje. Što se tiče portala ili sajtova koji nisu prilagođeni osobama sa oštećenjem vida, ovaj problem se može rešiti instaliranjem raznih vrsta čitača ekrana ili traženjem asistencije prijatelja sa očuvanim vidom. Međutim, kada su u pitanju čitači ekrana, postoji mnogo osoba sa oštećenjem vida koje iste ne umeju da koriste. Sajtovi javnih uprava su nepristupačni. Važna stvar je da činjenica da nas 15 zna da koristi kompjutere sa čitačima ekrana. Dosta ih ima što ne zna da ih koristi U principu ja ti mozda nisam dobar primjer jer sam se trudio da budem što razboritiji da što više.ali ono što mi radimo jeste prilagodjavanje sistemu. Nama to sistem nije uradio. Osoba sa oštećenjem vida, Podgorica Sagovornik sa oštećenjem vida iz Podgorice navodi da je sa napretkom savremenih tehnologija i interneta znatno olakšan pristup informacijama i komunikacijama osobama sa oštećenjem vida. Posebno ističe značaj Ajfona u svrhu informisanja kada su u pitanju osobe sa ovim vidom oštećenja. On za informisanje koristi govorni softver kako na telefonu tako i na računaru. Ostaje, međutim, otvoreno pitanje pristupačnosti savremenim tehnologijama kao što su navedene. Drugim rečima, osobe sa oštećenjem vida, koje sebi ne mogu ovo da priušte, ostaju u nezadovoljavajućem položaju kada je u pitanju pristup informacijamai komunikacijama. Osobe sa kogintivnim smetnjama najčešće koriste sredstava informisanja uz asistenciju drugih, ali istovremeno navode da su, u zavisnosti od težine smetnji, samostalno ovladali društvenim mrežama ili sredstvima komunikacije te da ih koriste aktivno za komunikaciju sa drugima. Osobe sa smetnjama sluha informišu se o događajima putem interneta i novina i ovde se ne navode neki veći problemi. Problemi mogu nastati prilikom korišćenja usluga javnih ustanova, i odve se pre svega referiše na komunikaciju sa pružaocima usluga koji, neretko nemaju dovoljno strpljanja za komunikaciju sa osobama sa oštećenjem sluha. Stoga, dolaženje do željenih informcija koje se traže licem u lice može biti otežano odnosno može iziskivati više vremena nego 70

71 što je to slučaj sa osobama koje nemaju ovaj vid smetnje. Sagovornici sa fizičkim oštećenjem, ne navode da su se susretali sa problemima kada je u pitanju informisanje. Što se tiče ključnih informanata, oni koji su iz Nikšića izdvajaju se po tome što pokazuju potpunu neupoznatost sa načinima informirasanja osoba sa invaliditetom, kao i sa eventualnim preprekama sa kojima se oni susreću. Čak je među predstavnicma državnog i privatnog sektora neretko rasprostranjen stav da prepreke ne postoje, kao i da im je u velikoj mjeri pristup informacijama olakšan. Mislim da im je omoguceno u velikom mjeri, pristup informacijama, pocev od slijepih pa nadalje. Predstavnik državnog sektora, Nikšić Ključni informanti iz Podgorice prepoznaju u izvesnoj meri probleme sa kojima se suočavaju osobe invaliditetom, te kao najugroženije po ovom pitanju navode osobe sa oštećenjem vida. Po mišljenju predstavnika državnog sektora, veliki napredak je postignut razvojem medija i interneta. RTV Crne Gore navodi da emituje dnevnik koji je prilagođen osobamasa sa oštećenjem sluha- znakovni dnevnik. Takođe, na svom portalu imaju rubriku Homerova biblioteka koja je namenjena osobama sa oštećenjem vida. Ova rubrika funkcioniše tako što određena dela čitaju spikeri i to se zatim postavlja na portal. Međutim, ovde se ističe uslovljenost razvoja ove rubrike finansijama, a postoji i mišljenje da je potreban veći angažman ne samo RTV Crne Gore kao medija već i udruženja osoba sa invaliditetom, kako bi što više dela bilo pristupačno osobama sa smetnjama vida. Takođe, izražava se sumnja u to koliko sama država vodi računa o ovom problemu. Komunikacija Što se tiče uspostavljanja i ostvarivanja komunikacije sa drugima, čini se da su ovde u najtežem položaju osobe sa oštećenjem sluha, i to pre svega kada je u pitanju komunikacija licem u lice. Pre svega, kada su u pitanju osobe koje imaju totalno ošćtećenje sluha, navodi se da one često imaju uži krug prijatelja ili članove porodice koji se služe gestovnim jezikom i da jedino sa njima mogu da ostvare potpuno nesmetanu komunikaciju. Međutim, po rečima sagovornika, postoji dosta osoba sa oštećenjem sluha koje ovim vidom komunikacije nisu ovladale. Obuke za gestovni jezik u Crnoj Gori gotovo da ne postoje (navodi se samo Resursni centar za sluh i govor u Kotoru kao mesto gde se gestovni jezik može naučiti). Sa druge strane, navodi se da je gestovni jezik u znatnoj meri siromašniji od govornog te da su sobe koje se prilikom komunikacije sa drugima služe ovim jezikom, samim tim u lošijoj poziciju nego što su to osobe koje komuniciraju putem govora. 71

72 Što se tiče sporadične komunikacije sa osobama koje osobe sa oštećenjem sluha ne poznaju ili bilo koje situacije komunikacije onda kada nije prisutno znanje gestovnog jezika ni kod sagovornika koji ima oštećenje sluha ni kod osobe koja nema oštećenje sluha, neophodno je strpljenje od strane sagovornika bez oštećenja. Ovo često može izostati i to najčešće kod osoba koje pružaju neki vid usluga (zaposleni u različitim ustanovama, uslužnim delatnostima,...). Neke osobe sa oštećenjem sluha razvile su sposobnost čitanja sa usana, za šta je potrebno da drugi sagovornik veoma sporo govori, dok se u nekim situacijama, osobe sa oštećenjem sluha sporazumevaju pismeno sa zaposlenima u ustanovama, što su sve faktori koji značajno usporavaju proces komunikacije. Iz navedenih razloga često prilikom primanja određenih usluga, osobe sa oštećenjem sluha i govora budu u pratnji nekog ko nema ovaj vid oštećenja. Kako sam sad zaposlena, obidjem dosta mjesta, Biro rada, Poreske, i onda mi se dešava da ne čujem, i ja se izvinim, i kazem da ne čujem, a obično su ti na šalterima malo nervozni, nemaju strpljenja da ponove ili da objasne, dešava se da je guzva, i dešava se da uradim neke stvari na svoju ruku, onda opet se informišem preko sajta, a to mi oduzima vremena dosta. Osoba sa oštećenjem sluha, Podgorica Pored čestog nedovoljnog strpljenja osoblja koje pružaju usluge da komuniciraju sa osobama koje mogu čitati sa usana, gotovo ni u jednoj instituciji ne postoji gestovni prevodioc, a ovo potvrđuju i naši ključni informanti. Izuzetak je Centar za socijalni rad u Bijelom Polju koji ima gestovnog prevodioca. Mi recimo ovdje imam djevojku koja je zaposlena a koja je gestovni prevodilac, a to vjerujem druge ustanove nemaju, izuzev u Kotoru. Ona nam pomaže u komunikaciji sa gluvima, i to je jedna od dobrih stvari koja postoji kod nas, a u drugim centrima za socijalni rad ne postoji. Predstavnik državnog sektora, Bijelo Polje Odvnedavno su kod nas postavljeni zvučni semafori. Što se tiče gluvih osoba, potreban je gestovni prevodilac, i postoje tu neke osobe koje to rade preko projekata, ali inače većina toga se završava preko projekata NVO. Ali šta ćemo kad se to završi? Čak ima jedna osoba zaposlena u Centru za socijalni rad. Ali kako da se snađe u sudu, restoranu, bolnici... I onda treba u svakoj instituciji da postoji po jedan gestovni prevodilac. Predstavnica državnog sektora 72

73 Naši sagovornici sa fizičkim invaliditetom koji su korisnici kolica ne navode da imaju problema prilikom komunikacije sa drugim osobama. Ovo se pre svega odnosi osobe koje čine stalan krug ljudi sa kojima komuniciraju. Što se tiče sporadične komunikacije sa osobama koje ne poznaju, stiče se utisak da nekada prilikom komunikacije osobe sa fizičkim invaliditetom mogu osetiti dozu nelagodnosti kod osoba koje nisu osobe sa invaliditetom. Osobe sa fizičkim invaliditetom navode da se često šale na svoj račun ne bi li druge osobe bez invaliditeta opustile u razgovoru. ''Mi se često i šalimo na svoj račun, ne bi li ljude opuštili.'' Sagovornik za fizičkim invaliditetom, korisnik kolica Ja sam inače toliko svoje društvo pješaka oslobodila da oni zezaju mene. Jako je vazno da osoba sa invaliditetom svojim stavom pokaze da je ravnopravna. Sagovornica sa fizičkim invaliditetom, korisnica kolica Podgorica Kada je u pitanju konkretno komunikacija sa drugim osobama, otežavajući faktor kod osoba sa oštećenjem vida mogu najpre biti predrasude i stereotipi. Osobe sa intelektualnim smetnjama u manjoj mjeri koriste društvene mreže kao sredstva komunikacije, a oni koji to čine, najčešće to rade u pratnji ili pod nadzorom nekog od člana porodice ili prijatelja. Inače, komunikacija osoba sa intelektualnim smetnjama licem u lice sa osobama koje ne poznaju ili im nisu dovoljno bliske, zavisi od volje i spremnosti sagovornika bez smetnji da se aktivno uključi u komunikaciju kao i od stepena njegove osetljivosti na smetnje koje osoba ima. Mada se od strane opšte populacije i samih osoba sa invaiditetom kao gorući problemi navode zapošljavanje, socijalna zaštita i pristupačnost objekata i javnih površina, naši sagovornici navode i različite probleme u oblastima, zdravstvene zaštite, obrazovanja i prevoza kao i ostalih usluga. Percepcija sistema zdravstvene zaštite za osobe sa invaliditetom u Crnoj Gori Pristupačnost zdravstvenih ustanova za osobe sa invaliditetom u Crnoj Gori Generalno, stav većine osoba sa invaliditetom i ključnih informanata je da je došlo do značajnog poboljšanja u pogledu pristupačnosti zdravstvenih ustanova za osobe sa invaliditetom. O negativnim iskustvima se nešto češće izveštava u Nikšiću, gde se navode problemi nedovoljne pristupačnosti Doma zdravlja i bolnice dok se u ostalim gradovima ne izveštava o ovim problemima. 73

74 Ne može se uči u bolnicu, ljudi koja imaju obična kolica na guranje, nema šanse da mogu izaći sami, jer mora neko da ih gura. Meni koji imam električna kolica je veoma teško i mi možemo ući samo sa one strane gde je hitna pomoć, a tu je uspon veliki. Osoba sa fizičkim invaliditetom, korisnik kolikca, Nikšić Treba prilagoditi zdravstvene ustanove za sve vrste invaliditeta, recimo izgradnjom rampe, to Dom Zdravlja nema. Osoba sa smetnjama vida, Nikšić Dom zdravlja u Nikšiću je vrlo slabo pristupačan i generalno, lokalne i zdravstvene ustanove u Nikšiću nemaju rampe za osobe u kolicima. Predstavnik NVO sektora, Nikšić Pristupačnost zdravstvenih usluga unutar ustanova za osobe sa invaliditetom U posmatranim opštinama, osobe sa invaliditetom se često susreću sa nemogućnošću dobijanja određenih zdravstvenih usluga, kako zbog nepristupačnosti pojedinih odeljenja, tako i zbog prostog nedostatka resursne podrške koja bi omogućila adekvatan pregled osoba sa različim vrstama invalidteta. U svim gradovima se čini da značajan problem predstavlja obezbeđivanje ginekoloških i stomatoloških usluga. U Podgorici je registrovano samo jedno negativno iskustvo osobe u kolicima: ''Bio sam na odelenju kardiologije, gdje sam inače jedva primljen. Nisu imali pristupačan toalet, kreveti su dosta visoki, toaleti nisu po standardu, niti nivo kvaliteta, koji bi zadovoljio bezbjedno korišćenje. Higijena nije adekvatna. To je bila otežana okolnost, ali moji roditelji su bili tu i mogli su da mi pruze podršku da to savladam.'' Osoba sa fizičkim invaliditetom, korisnik kolica, mišićna distrofija, Podgorica Predstavnici NVO sektora navode neupućenost sa stanjem u zdravstvenim ustanovama u Podgorici kada je u pitanju obezbeđivanje ginekoloških usluga, sa osvrtom da je u prethodnom periodu bilo značajnih problema u njihovom obezbeđivanju. Zdravstvo ima najviše nedostataka. Samo Pljevlja mislim da imaju ginekološki sto za osobe sa invaliditetom, ne znam da li je PG ove uspjela 74

75 da nabavi taj sto, za lica kao što su korisnici kolica. Po tome se vidi da zaostajemo dosta. Predstavnik NVO sektora, Podgorica Sagovornici iz Nikšića iskazuju značajno veći stepen nezadovoljstva kvalitetom usluge koju dobijaju unutar zdravstvenih ustanova. Sa najvećim poteškoćama do sada su se susrele osobe sa fizičkim invaliditetom koje su zbog nepristupačnosti stomatološkog odeljenja bili uskraćeni ostvarivanjem prava na svoje zdravstvene usluge. Što se tiče zubara, do prije 2 godine niko nije mogao da dodje do zubara, jer se jedino do njega moglo doći stepencima, a ne moži neko da vas nosi, to je ipak malo ponižavajuće. Osoba sa fizičkim invaliditetom, korisnik kolica, Nikšić Da su zdravstvene ustanove u Nikšiću još uvijek nedovoljno prilagođene, govori i činjenica da značajna većina sagovornika, naročito osobe sa intelektualnim smetnjama, u ove ustanove isključivo odlazi u pratnji asistenta ili bliskih ljudi. U Bijelom Polju se čini se osobe sa invaliditetom susreću sa problemima na različitim odeljenjima. Navodi se da su kreveti previsoki za pregledanje osoba koji su korisnici kolica, a značajan problem predstavlja i obezbeđivanje ginekoloških usluga, posebno jer jer ginekološka stolica neprilagođena za žene sa fizičkim invaliditetom. Takođe, navodi se da u Domu zdravlja nije obezbeđena stolica za stomatološke intervencije za osobe sa intelektualnim smetnjama, koje bi trebalo pod totalnom anestezijom da primaju stomatološku njegu, a kako ovo nije obezbeđeno, onda se stomatološke intervencije najčešće sprovode van Bijelog Polja. Ja sam niskog rasta, i ako ja dodjem na neko snimanje ultrazvukom, ja ne mogu da se popnem na onaj krevet, mora neko da me popne. I to je ono što nam smeta, osjećamo se manje vrijedni, stid nas je. Osoba sa fizičkim invaliditetom, Bijelo Polje Stomatološke intervencije se rade u Podgorici, i to u poslednjih godinu dana, a do prosle godine su slali za Beograd te slučajeve. Predstavnik NVO sektora, Bijelo Polje Na kraju, kada je reč o Herceg Novom rasprostranjena su pozitivna mišljenja prema Domu zdravlja, jer se većina usluga nalazi u prizemlju što olakšava i fizičku pristupačnost. Kao izuzetak se navodi odeljenje ginekologije koje je fizički nepristupačno. 75

76 Resursna i kadrovska obezbeđenost zdravstvenih ustanova za osobe za invaliditetom Veliki broj sagovornika navodi da postoji problem manjka kadrova, posebno specijalista za različite vrste invaliditeta. Ovaj problem se značajno reflektuje na osobe sa invaliditetom u pogledu toga da iako im njihovo stanje to ne dozvoljava, moraju dugo da čekaju na pregled ili pak da putuju do drugog grada. Tako, sagovornik sa mišićnom distrofijom, zbog koje naš sagovornik koristi kolica, navodi da tu postoji problem nedostatka obrazovnog kadra, to jest nedostatak doktora koji je zadužen isključivo za praćenje razvoja osoba sa ovom vrstom fizičkog invaliditeta. Mišićna distrofija je progresivno oboljenje, za šta su neophodni redovni pregledi i već navedeno praćenje razvoja bolesti za šta nema dovoljno doktora pa su osobe prinuđene da idu od jednog doktora do drugog. (Domovi zdravlja, KBC, Institut dr Simo Milošević su ustanove koje je naš ispitanik u skorije vreme posećivao). ''Što se tiče mog oboljenja, mišićne distrofije, progresivno je, i tu postoje redovni pregledi. Opet, u našem sistemu mi nemamo doktora koji je zaduzen isključivo za nas, da prati razvoj, i istoriju bolesti, nego idemo od doktora do doktora. Tako da i tu postoji problem.'' Sagovornik sa fizičkim invaliditetom, korisnik kolica, Podgorica Takođe, u Podgorici i u Nikšiću, osobe sa oštećenjem sluha izveštavaju o nedostatku logopeda koji su specijalisti za delimična ili potpuna oštećenja sluha. Zbog nedostatka obog kadra, alternativa je odlazak kod logopeda privatno, što je za mnoge osobe sa invaliditetom, zbog već ugroženog socio-ekonomskog položaja, gotovo nemoguće obezbediti. Inače logopedi drže privatne časove, a inače su preskupi. Za jedan čas 30 eur. A ono što je potrebno min po 3 sata dnveno, i to svaki dan. Osoba sa oštećenjem sluha, Podgorica Tek je Nikšić prije 2-3 mjeseca dobio logopeda, a mi smo godinama plaćali logopeda privatno. To ovde nije dobro regulisano, trebalo bi da bude mnogo više logopeda na nivou grada, a ne samo jedan. Osoba sa oštećenjem govora i sluha, Nikšić Inače, za osobe sa oštećenjem sluha, navodi se da je od presudne je važnosti kontinuiran i intenzivan rad sa logopedom kako bi se oštećenje svelo na minimum. Rad logopeda je izuzetno 76

77 važan jer u velikoj meri može biti od pomoći osobama sa ovim oštećenjem da razviju govorne sposobnosti u izvesnoj meri. Ono što je vazno je da i prije nego što sam počela da pričam imala sam podršku od logopeda, koja je imala strpljenja, i dosta je znala da radi svoj posao, strpljiva, svaki dan radila. Moja logopedica je bila baš dobra, i zahvalnosti mojim roditeljima koji su isto tako uporni bili. Moja logopedica je sve crtala posebno, učila je isto i moje roditelje kako da rade samnom, kako da mi pomazu pri učenju. Ona je bila i psiholog. Ja u početku nisam ništa pričala, nisam ni A htjela da kazem. A onda je logopedica rekla pušti je, samo će doći polako, kao što je i bilo, i evo dan danas normalno mogu da komunicaram. Osoba sa oštećenjem sluha, Podgorica Od ostalih kadrova koji nedostaju, spontano se navode oftalmolozi koji su specijalizovani za značajna oštećenja vida (u Nikšiću), kao i nedostatak stomatološkog kadra koji je osposobljen za rad sa djecom koja imaju problema u ponašanju (Bijelo Polje). Takođe, jedna od majki osobe sa intelektulnim smetnjama iz Podgorice navodi da bi imala veliki problem ukoliko bi morali da promene zubara. Naime, njen sin prihvata da prima stomatološke usluge samo od jednog stomatologa koji je uspeo da sa njim ostvari dobar odnos. Takodje, u Bijelom Polju nema specijaliste za djecu ometenu u razvoju, stomatološki problemi su kod djece izrazni. Predstavnik NVO sektora, BIjelo Polje U Herceg Novom se ne navodi nedostatak nijednog konkretnog kadra koji je specijalizovan za određenu vrstu invaliditeta, ali se pak negativno ocejenjuje generalna situacija u zdravstvu po ovom pitanju. Osobe sa invaliditetom u ovoj opštini izveštavaju o dugim procedurama zakazivanja i čekanja na pregled. Evo naš dečko je trenutno u bolnici i on od jutros to čeka. Verovatno će čekati ko zna dokle. Nemamo znači nigde, nemamo neka ta prava da oni to ipak dođu i da budu malo prihvaćeni. Smatramo da su nam ta omladina i ta deca već dovoljno unesrećeni da bi makar to zdravstvo trebalo neki prioritet da im da. Nije sad dovoljno samo trudnicama, malim bebama, starim osobama. I on se muči toliko sa kičmom, a on će morati da stoji i da čeka ko zna do kad. I sve to, zamislite, dođe ujutru u 6 i biće do 1 sad popodne, stajati i čekati u redu sa problemima kičme. Predstavnik NVO sektora, Herceg Novi 77

78 Ipak, u BIjelom Polju je ovaj problem rešen primerom dobre saradnje između Domova zdravlja i Opštinske kancelarije osoba sa invaliditetm i udruženja osoba sa invalidtietom,izradom propusnica za osobe sa invaliditetom zahvaljujući kojima ove osobe ne moraju da čekaju na redove u Domu zdravlja: Mi smo imali jednu aktivnost, naša kancelarija, izdvanje zdravstvenih kartica, i izdali smo oko 130, a sa njima se ostvarivao neki prioritet pri ostvarivanju prava zdravstvene zaštite. Predstavnica državnog sektora, Bijelo Polje To odmah završavam, jer imam članske karte savez za slijepe, to pokažem i odmah završavam. Osoba sa oštećenjem vida, Bijelo Polje Odnos zdravstvenog kadra prema osobama sa invaliditetom Kada je reč o prethodnim iskustvima sa postojećim kadrom unutar zdravstvenih ustanova, registruje se podeljenost isksutava osoba sa invaliditetom unutar ove četiri opštine. Naime, dok jedni navode da se nisu susreli sa problemima od strane medicinskog osoblja, čak da su iskusili pozitivnu diskriminaciju, drugi navode izrazito negativna iskustva, koja se mogu svrstati u indirektnu diskriminaciju. Po rečima nekih naših sagovornika sa fizičkim invaliditetom, koji su korisnici kolica, u ustanovama zdravstvene zaštite je dosta izražena barijera u stavovima preciznije, mahom je prisutan medicinski model gledanja na osobe sa invaliditetom, tj. viđenje invaliditeta kao nečega što je problem same osobe sa invaliditetom a ne i pitanje kojim treba da se bavi čitavo društvo. Utisak jednog od sagovornika je da su prisutni stavovi sažaljenja kao na primer Bolje da ne živimo nego da živimo tako kako živimo, što ilustruje već navedenu dominaciju medicinskog modela gledanja na osobe sa invaliditetom u nekim zdravstvenim ustanovama. Što se tiče iskustava diskriminacije od strane samog kadra zaposlenog u Zdravstvenim institucijama, postoji primer, ponovo osoba sa fizičkim invaliditetma, kada je usled neadekvatnog tretmana lekara jedna osoba bila u smrtnoj opasnosti- usled slabljenja srca obratio se lekarima koji su konstatovali da je to normalno tj uobičajeno za njegovo stanje (mišićna distrofija), te stoga nikakve mere nisu bile preduzimane. Sagovornik se nakon toga obratio Institutu Simo Milošević, gde je naišao na uvid u ozbiljnost situacije od strane lekara te je potencijalno opasna situacija izbegnuta adekvatnim tretmanom simptoma. Pre nego što je naišao na lekara koji je detaljno proučio njegovo stanje, dobijao je različite tretmane i terapije koji su pogoršavali stanje. Sagovornik iz Nikšića izveštava o sličnom odnosu lekara specijaliste prema njemu: 78

79 Imam jedno gorko iskustvo od pre pola godine. Poslednji put kada sam bio kod specijaliste, kaže on meni: Vama nije ništa. Ja mu kažem da mislim da imam upalu pluća a on kaze : Ti nemaš desno plucno krilo. Medjutim on nije htio da me pregleda kako treba. Više nisam ni išao kod ljekara, pustio sam sam da se izlečim. Oni čim vide nekog u kolica oni misle : «E, ovaj je gotov, aj zdravo. Sa njim treba u kapelu i dovidjenja. Osoba sa fizičkim invaliditetom, korisnik kolica, Nikšić Takođe, članovi različitih NVO udruženja, koji su istovrmeno i osobe sa invalidtetom su imali konkretna iskustva diskiminacije od strane zdravstvenih radnika: Na primer, dobrovoljno davanje krvi. Osoba sa oštećenjem vida po svim zdravstvenim apsketima može da daje krv, a meni je pravljen problem da li mogu da dajem krv. Meni je doktorica rekla da ne mogu da dajem krv, potpuno svojevoljno, bez ikakve zvanične potvrde razloga za to. Predstavnik NVO sektora (osoba sa smetnjama vida), Nikšić Sa druge strane, izveštava se i o pozitivnim iskustvima sa zaposlenima u zdravstvenim ustanovma; U domu zdravlja su vrlo fini, i doktori pomognu. Čak recimo koliko mi doktorica izađe u susret, sačeka me ispred doma zdravlja iako joj je ordinacija na prizemlju, eto prosto da se ja ne cimam. Ili ovaj tako neke situacije, ima ljudi koji su voljni, da izađu u susret i da ti pomognu. Osoba sa fizičkim invaliditetom, Herceg Novi Kad bih bila bolesna, oni bi mi dolazili kući, da mi daju terapiju. Osoba sa fizičkim invaliditetom, BIjelo Polje Ophode se korektno i imam kao svi ostali svog izabranog ljekara. Kad mi bilo šta zatreba, pođem kod izabranog ljekara, predstavim problem o čemu se radi i zaista mi izlazi maksimalno u susret. Osoba sa oštećenjem vida, Herceg Novi Predstavnicma državnog i privatnog sektora su uglavnom nepoznati slučajevi diskriminacije osoba sa različitim vrstama invaliditeta u njihovoj sredini. Naprotiv, prema mišljenju naših 79

80 sagovornika, zdravstveno osoblje je snažno usmjereno ka osobama sa invalidtetom, odnosno, rasprostranjena su miljenja da su ove osobe zapravo prioritet u zdravstvenom sistemu. S obzirom da su medicinski radnici u pitanju, mislim da kada su osobe sa invaliditetom, da oni ne prave problem, znači ipak su im oni priroriteti. Predstavnik privatnog sektora, Nikšić Omaložovanje osoba sa invaliditetom ne postoji u zdravstvenim ustanovama. Predstavnik državnog sektora, Nikšič U Domu zdravlja HN postoji poseban centar Centar za pruzanje pomoći djeci sa posebnim potrebama, gdje imaju fizoterapeuta, psihologa, pedijatra, logopeda.i oni izuzetno dobro funkcionišu. Što se tiče toga, to je Ok, negdje tu djeca mogu da dobijaju sve te usluge. Ovdje imamo institute dr Simo Milošević, i djeca imaju pravo jednom godišnje, 21 dan da koriste fizioterapeutske usluge, i oni imaju senzibilitet za rad sa njima. Generalno mislim da je zdravstvo seznzibilisano, ali u skladu sa mogućnostima. Predstavnik državnog sektora, Herceg Novi Ocena dostupnosti medicinskih pomagala i nege osobama sa invaliditetom Većina sagovornika negativno ocjenjuje i aktuelnu pomoć koja se pruža osobama sa invaliditetom u pogledu obezbeđivanja pomagala. Naši sagovornici proceduru za dobjanje pomagala ocjenjuju kao komplikovanu i dugu, ali i nedovoljnu za različite vrste invliditeta i smetnji. Izveštava se da je održavanje slušnih aparata veliki finansijski izdatak koji država ne pokriva u dovoljnoj mjeri. Upravo je sad jedna grupa roditelja nešto pokrenula da bi i oni ostvarili pravo kao i svi ostali zato što je održavanje tog (slušnog) aparata jako skupo. Prije svega sam aparat je jako skup, nama je u startu trebalo eura, znači on je bio aparat, a sve ostalo za rehabilitaciju i održavanje.. Najmanji kablić je 200 eura, čišćenje je 50. Treba na mjesečnom nivou od 30 do 60 baterija, paket tih baterija se naručuje direktno iz Austrije, on je 5 eura. Vrlo je skupo. Roditelj osobe sa oštećenjem sluha, Nikšić 80

81 Sagovornici sa fizičkim invaliditetima iskazuju vrlo veliki stepen nezadovoljstva aktuelnom situacijom pri obezbeđivanju invalidiskih kolica. Izveštava se da u Crnoj Gori trenuno postoji samo jedna firma koja se bavi prozivodnjom ortopedskih pomogala, koja drži monopol na crnogorskom tržištu, a čije su cene preskupe, a ponekad i ne raspolažu potrebnim pomagalima u Podgorici se spontano navodi nedostatak dizalica i respiratora neinvazivnog karaktera. Mi u CG imamo samo jedno preduzeće Rudo, ima listu tih pomagala, ali ona nisu adekvatna uglavnom. Npr. lica sa cerebralnom paralizom ne koriste obična kolica, već specijalna, neurološka kolica, a tih kolica nema. Ali i za djecu koja ne mogu sama da sjede potrebna su neurološka kolica. Tako da se roditelji sami snalaze, iako skupo koštaju. Predstavnik NVO sektora, BIjelo Polje Osobe sa invalidtetom izveštavaju o tome da su dugo čekali na različita medicinska pomagala, dok je jedna sagovornica iz Herceg Novog imala problem uopšte odobrenja lične nege. Takođe, izveštava se o tome da je ova procedura u ovom trenutku komplikovana zbog činjenice da je potrebno da same osobe sa invaliditetom prvo samostalno obezbede ova pomagala, a Zavod bi im u kasnijem periodu to refundirao, što je značajno otežavajuće za brojne korisnike ovih pomagala, koji često nemaju ni ta početna sredstva. ''Da bi se priča pokrenula mora dr opšte prakse da predlozi dodjelu pomagala, i da da uput specijalisti, pa će i specijalista da da predlog da to. Dalje se ide na elektromamografiju. To je po meni invazivna metoda. Meni je bila vrlo stresna, jer puste elektro šokove. Pa sa tim nalazom izlazite pred konzilijum za ortopedska pomgala, pa oni predlazu ili ne. Ako predloze idemo u fond zdravstva, gdje oni konačno na komisiji ili odobravaju ili ne, i onda izdaju papir sa kojim idemo u firmu koja se bavi nabavkom. I tu se čeka.'' Sagovornik sa fizičkim invaliditetom, mišićna distrofija, Podgorica Pa ne, prvi put su rekli da moje oboljenje ne spada ni u jednu dijagnozu tamo što oni imaju spisak, listu oboljenja, i onda sam im ja rekla da mora da budem 300% invalid da bi se neko okrenuo. Mislim izrevoltiraš se jednostavno, pa sam to bila pustila. Pa sam onda ponovo bila predala pa su me odbili, i sad sam odlučila neću da ih pustim. Pogotovo jer je pola strane moje ima, a odjednom se pojavilo neko drugo, što znači da su išli po automatizmu, samo kompjuterski, skidali imena a nisu svugdje obrisali. Sagovornik sa fizičkim invaliditetom, Herceg Novi 81

82 Mi imamo prava na odredjena pomagala koja se refundiraju preko fonda, na primer bijeli štap, govorni sat i imamo prava na refundaciju, ali je malo nezgodno to što su sva ta pomagala su skupa I korisnik treba prvo da plati pa da dobije refundaciju. Kostaju po 300 i nešto eura, pa ko to moze da odjednom da izdvoji, jedino neko sa boljom platom u CG. Osoba sa smetnjama vida, Nikšić Lica koja su paraplegičari imaju pravo na banjsko liječenje samo jednom, posle povrede i više nemaju pravo ni jedan jedini put. A za 10 dana to privatno košta 1500 eur. Predstavnik NVO sektora, Podgorica U Bijelom Polju se eksplicitno navodi da aktuelni Pravilnik za pomagala za osobe sa fizičkim invaliditetom nije prilagođen putevima terena sjevera Crne Gore, koji utiču na kraći rok trajanja pomagala kolica, gumica za štake. Pored toga u opštini BP nema adekvatne ponude ergonomskih kolica. Invalidska kolica na pet godina mozete da verujete kakvi su naši putevi na ruralnom podrucju. Predstavnik NVO sektora, Bijeo Polje Sagovornici iz ostalih gradova takođe navode da je značajan problem način na koji je regulisan vremenski raspon za dobijanje pomagla, posebno jer Zdravstveni fond ne refundira kupovinu rezervnih delova ili popravku kvarova na pomagalima. Pomoći imamo, ali ne onakvu kakvu bi trebalo, pogotovo za nabavku rezervnih djelova, jer to su rezervni djelovi koji se potroše brzo, a ne možemo samostalno da ih kupimo jer je to veoma skupo. U Rudu na primer, jedna guma košta 50 eura, a meni treba 4, možete li shvatiti koliki je to odliv novca, toliko para nemam nikako, tako da se snalazimo preko prijatelja, preko drugova, da donesu iz inostranstva, tamo je jeftinije. Osoba sa fizičkim invaliditetom, korisnik kolica, Nikšić Kad se nešto pokvari mi moramo sami kod privatnika da popravljamo. Osoba sa fizičkim invaliditetom, Herceg Novi Predstavnici NVO sektora iskazuju najveći stepen nezadovoljstva postojećim zakonskim okvirima kojima se reguliše osnova za dobijanje pomoći pri nabavci medicinskih pomagala. Osim 82

83 nezadovoljstva visinom iznosa koji se izdvaja za ove potrebe, takođe se navodi da postojeći zakonski okvir nije u dovoljnoj mjeri prilagođen individualnim potrebama svake od osoba sa invaliditetom, već da je preuopšten i generalizovan: Zakonom je određeno kakva kolica mogu da se dobiju bez obzirana to da li ta kolica nekoj osobi odgovaraju ili ne. Svaka osoba je posebna, zavisi od svojih potreba su joj potrebna određena kolica, a ovde se svima daju ista, tako da je teško doći do odgovarajućih. Predstavnik NVO sektora, Nikšić Pa manjkavost je u unifisticiranim zahjevima,jer nekad roditelji nabave odredjena kolica koja su prilagodljiva njihovom djetetu pa moze država da refundira odredjen dio,ne mora kompletan sistem jednostavno ne znam na koji nacin opravdati da za 100 djece koje imaju razlicit hendikep nabaviti ista kolica. Predstavnik NVO sektora, Herceg Novi Antidekubitni dušek ne možete dobiti ako ste uzeli kolica.... Uglavnom naši članovi od tih dekubitnih rana i umiru. Predstavnik NVO sektora, BIjelo Polje Na primer Brajeva pisaća mašina košta oko 600 eura. Ne moze naš član da je kupi, a inače svaki naš član je u stanju socijalne pomoći upravo zbog tih niskih primanja, tudja nega 63 eura, invalidske penzije koja je 100 eura i nešto i kako će on to da izdvoji pored tih drugih nabavki I lekova I tako dalje, da izdvoji 500 eura on mora bukvalno da pozajmi kupi to pomagalo, a kad će mu se to refundirati može za mesec dana, moze sutradan ali ipak je to znatno otezano... Toliko otezano da nema takvih nabavki, vec druga ili treca godina kako nisam čuo niko da je. Predstavnik NVO sektora, BIjelo Polje Korisnici su prinudjeni da učestvuju od 40-60% u cijeni tog pomagala. Na sva primanja koja osobe sa invaliditetom imaju, to je zaista besmisleno, s 83

84 obzirom da mjesečno primaju po 63 eur za tudju njegu. Krenućemo u promjenu tog Pravilnika. Predstavnik NVO sektora, Podgorica Predstavnici državnog i privatnog sektora mahom iskazuju potpunu neupoznatost sa načinom na koji funkcioniše proces obezbeđivanja medicinskih pomagala i drugih usluga koje su pokrivene zdravstvenim fondom, za osobe sa invalidtetom. Prema stavu većine naših sagovornika, regisutruje se napredak u pogledu pomoći koju Zdravstveni fond pruža osobama sa invaliditetom. U toj sferi je dosta veliki napredak, postoji trud da se svim osobama sa invaliditetom obezbedi maksimalna zaštita i sve ono što je njima potrebno. Predstavnik državnog sektora, Nikšić Ipak, nešto veću upoznatost sa problemima sa kojima se susreću osobe sa invaliditetom prilikom obezbeđivanja sredstava za ovaj problem iskazuje predstavnik privatnog sektora koji aktivno učestvuje u zapošljavanju osoba sa invaliditetom: Mislim da nemaju adekvatnu zaštitu po pitanju ortopedskih pomagala, skupa su poprilično, Fond i zdravstveno osiguranje im omoguće ono osnovno, ali trebalo bi mnogo bolje. Predstavnik privatnog sektora, Nikšić Za osobe sa intelektualnim smetnjama jedna od osnovnih prepreka je ograničenost nege na mlade. Prema zaktuelnom Zakonu dnevni centar mogu da pohađaju do 27. godine, Centar DZ do 18. a posle toga na opštini nemaju nikakvu vrstu pomoći nege. Iako ključni informanti navode da je primer adekvatne ustanove za ova lica ustanova Komanski most koja je renovirana i posebno prilagođena za lica sa blažim i težim oblicima mentalne retardacije, a za zaposlene osobe u ovoj ustanovi se navodi da su adekvatno obučene i osposobljene za rad sa osobama sa invaliditetom, predstavnici NVO sektora i roditelji iz Bijelog Polja iskazuju strah i nepovjerenje prema ovoj ustanovi Ima neka ustanova Komeniski most ali ne daj Bože. Zato što je u lošem stanju, tamo su i mladi I stari svi koji ne mogu o sebi da se staraju o sebi iz čitave Crne Gore. Neke godine je tu bilo svasta, kazu da je sad stanje dobro ali jeza me hvata od tog mesta. Ni dom. Majka osobe sa kombinovanim smetnjama, BIjelo Polje 84

85 I ono što tišti mnoge roditelje pa i mene...šta posle nas. Upravo zbog nedostatka ovih servisa. Jedino ta institucija taj Komanski most od čega svi strahuju. Jako vazan servis a nedostaje je upravo taj predah roditeljstva. Da ukoliko mi se desi da moram negdje da odem...niko ne moze o njemu da se brine. To bi bilo dobro da se neko moze baviti tim servisom. Predstavnik NVO sektora, BIjelo Polje Percecpcija obrazovnih prilika osoba sa invaliditetom u Crnoj Gori Govoreći o situaciji u obrazovnom sektoru, važno je fokusirati se isključivo na stavove onih sagovornik koji su već tokom školovanja imali određeni invaliditet, kao i na one sagovornike koji su pripadnici mlađe generacije, koji su u poslednjih nekoliko godina izašli iz obrazovnog sektora, odnosno onda kada su napravljeni prvi značajni koraci u Crnoj Gori u cilju opšteg unapređenja obrazovanja osoba sa invaliditetom. O pozitivnim iskustvima u svom obrazovnom putu unutar psoebnih škola u najvećoj mjeri izveštavaju osobe sa invaliditetom iz Podogorice i Bijelog Polja. Posebno se regisutruje pozitivan stav roditelja djece sa intelektualnim smetnjama prema Save the children projektu, pomoću kojeg je nekoliko djece imalo pozitivna iskustva u radu sa defektolozima i pedagozima. U Bijelom Polju se izveštava o pozitivnim primjerima posebnih škola kao što su Dom i škola za gluvonijemu djecu kasnije nazvan Zavod za školovanje i rehabilitaciju lica sa poremećajima sluha i govora, a sada Resursni centar za školovanje i rehabilitaciju lica sa poremećajima sluha i govora Kotor, kao i Centar za obrazovanje i osposobljavanje l.jun, današnji Resursni centar za obrazovanje i osposobljavanje 1.jun koja su pružala djeci mogćnost savladavanja različitih zanata. Iako je generalno prisutan pozitivan stav prema inkluzivnom obrazovanju, čijim je uvođenjem kako se navodi došlo do značajnog unapređenja kvaliteta školovanja osoba sa invaliditetom u Crnoj Gori, istovremeno se navodi da postoje značajni problemi sa kojima se deca sa invaliditetom susreću tokom svog školovanja. Pristupačnost školskih objekata Prevashodno, početni problem sa kojim se suočavaju osobe sa invaliditetom u Crnoj Gori jeste fizička nepristupačnost školskih objekata, kao i otežano kretanje unutar samih obrazovnih ustanova. Tokom razgovora sa sa sagovornikom iz Podgorice koji je korisnik kolica, registrovano je da određena redovna škola u Podgorici apsolutno nije bila prilagođena osobama u kolicima, što je rezultiralo tome da ovaj sagovornik nastavi svoje školovanje unutar resursnog centra. O nedostatku rampi, liftova unutar škola i drugih barijera se izveštava i u drugim gradovima. Takođe se navodilo i o prethodno nedovoljnoj prilagođenosti visokoškolskih ustanova, naročito toaleta. 85

86 Među ključnim informantima, predstavnicma obrazovnog i NVO sektora se registruje najveći stepen svesti o postojanju ovog problema, dok predstavnici privatnog sektora ne iskazuju značajnu upoznatost sa ovom problematikom. Uklonite arhitektonske barijere pri obrazovnim institucijama Predstavnik NVO sektora, BIjelo Polje Mokri čvorovi su problem tih lica, to su sve stare škole, koje nisu adaptirane, na primer kroz sama vrata ne može da prodje osoba, prosto pristup nije kako treba. Predstavnik državnog sektora, Herceg Novi Imamo decu sa fizickim nedostacima, trenutno u mojoj srednjoj elektroekonomskoj skoli pohadja treci razred devojčica koja ima cerebralnu paralizu ali je intelektualno očuvana, teško se kreće, potrebna joj je pomoc asistenta, u smislu fizičke pomoći kretanja po školskom prostoru jer je škola totalno neprialgođena. Predstavnik obrazovnog sektora, BIjelo Polje Hajde rampa nego lift jer suština je što vi sa časa na čas idete iz učionice u učionicu, na primer kabinet za crnogorski jezik je na prvom spratu, a onda idete na likovno koje je na drugom spratu, stepenicama, onda idete u kabinet matematike pa opet nizbrdo ili još u prizemlje pa se onda opet penjete tako da do 6. časa vi promenite tri sprata. Predstavnik NVO sektora, Podgorica U ispitivanim gradovima značajan problem predstavlja neobezbeđenost prevoza do škole za djecu sa invaliditetom. O ovom problemu izveštavaju kako samo osobe sa invaliditetom jer je većina njih dolazila do škole u pratnji ili kolima sa jednim od rodtelja, tako i sami predstavnici obrazovnog sektora i NVO sektora. Resursna i kadrovska obezbeđenost školskih ustanova za rad sa djecom sa invaliditetom Osim fizičke neprilagođenosti, naročito se izveštava i o nedovoljno resursnoj i kadrovskoj prilagođenosti visokoškolskih ustanova u Podgorici, Bijelom Polju i Nikšiću. O ovim neprilagođenostima naročito govore osobe sa oštećenjećima vida i sluha. Za osobe sa 86

87 oštećenjem vida neprilagođenost literature predstavlja veliki problem. Iako postoje različite pomoći različitih NVO udruženja koje omogućavaju studentima skeniranje literature, te njihovo prebacivanje na CD kako bi osobe sa oštećenjem vida mogle da nauče tu literaturu pomoću čitača, rasprostranjen je stav da ova vrsta pomoći, iako je i više nego korisna, nije dovoljna u ovom trenutku. Takođe za osobe sa oštećenjem vida pismeno polaganje ispita je moguće isključivo uz prisustvo personalnog asistenta, koji bi morao naglas da čita pitanja i da zapisuje odgovore. Savez slepih iz Podgorice je upavo zbog ovog problema pokrenuo inicijativu da se osobama sa oštećenjem vida omogući da pismene ispite polažu na računarima prilagođenim za oštećenje vida, ali nažalost još uvijek se ova inicijativa nije realizovala. Dodatni negativni komentari na aktuelnu situaciju u visokoškolskom sektoru se registruju i među predstavnicima NVO sektora: Ništa od toga nije prilagodjeno nego se samo organizacije koje se bave odredjenom vrstom osoba sa invaliditetom najviše trude. Tako organizacija Nikšića za slijepe ima u Plužinama audio biblioteku koja pomaže svim studentima Crne Gore da imaju prilagodjenu literaturu, a kada dodjete na fakultet profesori kažu snalazite se kao i drugi studenti ne razlikuju da ja ne mogu da se snalazim kao drugi studenti jer nemam taj stepen vida da bih mogao da se snalazim kao drugi studenti tako da profesori ništa ne znaju. Predstavnik NVO sekotra, Nikšić U gimnaziji je bila jedna slabovida devojcica koja nije imala računar sa sobom, škola joj nije obezbedila, a škola je dužna da kad primi takvo dete da mu obezbedi uslove za rad. Predstavnik NVO sektora, BIjelo Polje Takođe, osim osobama sa oštećenjem vida, o neprilgođenosti visokoškolskih ustanova izveštavaju i osobe sa oštećenjem sluha koji ističu da znaju za primere odustajanja od fakulteta zbog nemogućnosti praćenja nastave. Sa nedovoljno prilagođenom literaturom i nastavnim programima se susreću i djeca sa intelektualnim smetnjama. Majka jednog dečaka sa blagim intelektualnim smetnjama navodi da iako je njen sin pohađao školu prema prilagođenom nastavnom programu, da ovaj program nije u dovolnoj mjeri podsticao praktična iskustva i osamostaljivanje dječaka u potrebnoj mjeri. To jesu prilagodjeni udžbenici ali ja mislim da njima ti udžbenici ne znače puno. Recimo moj Stefan, on jeste umerena retardacija, nije uspeo da se opismeni, i zna slova, ali ne zna da sam sastavi napise rečenicu. Ja mislim 87

88 da bi njima više značila neka praktična nastava. Majka osobe sa intelektualnim smetnjama, Podgorica Sledeći problem koji navode ključni informanti iz svih gradova, jeste problem nedovoljne obučenosti nastavnog kadra za rad sa decom sa invaliditetima, ali i problem nedovoljnog dodatnog kadra koji bi pružio adekvatnu pedagošku i medicinsku pomoć djeci sa invaliditetom. Prema navodima sagovornika iz domena obrazobnog i NVO sektora, poseban problem predstavlja stariji nastavni kadar koji uglavnom nema dovoljno znanja i vještina da implementira na adekvatan način inkluzivnu praksu. Takođe, nedovoljna obučenost kadra se reflektuje i kroz preterano saželjevački ili popustiljiv odnos prema učenicima sa invaliditetom, a ne kroz usmerenost ka Zoni narednog razvoja, u kojoj bi dete moglo da aktualizuje svoje sposobnosti i mogućnosti. ''Imamo koleginice koje nemaju ništa protiv da dijete ide u njihovo odeljenje, ali njihov pristup nije dobar. Upravo to sažaljevanje, ili suviše davanja pomoći. Ne umije da ga motiviše, da na svojim potencijalima nastavi. Znači nemamo ko da to iskontroliše.'' Predstavnica obrazovnog sektora, Podgorica Bilo koji seminar, drže ljudi iz Zavoda za školstvo koji čitav vijek sjede u kancelariji. Sjećam se jednog seminara, ispred Save the children-a je došla žena ekspert iz Uneska, iz Indije, naši su pozvani na seminar nadzornike iz Ministarstva, i bile smo samo nas 2-3 učiteljice. Mi smo se čak pitale šta ćemo mi tu. Medjutim ta zena je svih tih dana samo nas prozivala, i sva se priča temeljila na našim iskustvima, a naši gledali iznenadjeni. Na pauzama kad smo pričali, od 11 mjeseci radnih u godini, 2 mjeseci je u učionici, iako je ekspret za inkluzivno. Predstavnica obrazovnog sektora, Podgorica Sa druge strane, predstavnci obrazovnog i NVO sektora izveštavaju o tome da značajan problem predstavlja nedostatak medicinskih radnika i stručnjaka unutar samih obrazovnih insitucija, koji bi dodatno svojim radom sa djecom sa invaliditetom unutar samih škola dodatno doprineli adekvatnom sprovođenju inkluzivnog procesa. Ono što mogu reći, mislim da inkluzija nije baš srećno zamišljena u praksi jer bi u tim školama trebalo imati jedan tim ljudi, jedan cijeli tim ljudi gdje dijete koje zbog svojih sposobnosti, bilo intelektualnih, bilo nekih drugih, 88

89 ne može pratiti svu nastavu. Isto, da bi jedan dio svog vremena kvalitetno provodio sa recimo defektologom, logopedom, psihologom itd. Toga nam hvali. Predstavnik NVO sektora, Herceg Novi Značajan problem u ovom trenutku predstavlja uloga personalnih asistenata. Za ključne informante iz svih gradova upitan je u značajnoj mjeri ne samo problem nedostatka ovih kadrova, već i njihova stručna obučenost. Naime, čini se da je uloga personalnih asistenata još uvek nedovoljno trasnparetno zakonski regulisana, činjenicom da pojedini izveštavaju da je Ministarstvo prosvete ukinulo personalne asistente od tekuće školske godine (u Nikšiću), dok pak drugi navode da se oni obezbeđuju isključivo deci sa težim smetnjama, a ne sa lakšim smetnjama (u Bijelom Polju). Vidimo sad da ta djeca koja pohadjaju škole u nasoj zajednici, da su imali asistente, ove godine nemaju, ukinuti su su, ne plaća ih ministarstvo, roditelji tesko mogu da ih plate, tako da su oni sad u vrlo teškoj situaciji. Predstavnik NVO sektora, Nikšić Jeste da nam je problem taj asistent u nastavi, jer su ga od prošle godine preuzeli ministarstva, a ranije smo mi to radili 6 godina, a od kad je minstarstvo preuzelo, dodjeljuju samo umjerenim smetnjama mogu da imaju asistenta, a sa lakšim nemaju. Sad jedan asistent pokriva 2 djece. A ranije je bilo po 1. Predstavnik NVO sektora, Bijelo Polje Ključni informanti iz Bijelog Polja u najvećoj mjeri kritikuju trenutne zakonske odredbe po kojima posao personalnog asistenta mogu da obavljaju lica sa Zavoda za zapošljavanje koja nisu visokoobrazovna ili iz pomagačkih profesija. Prema njihovim navodima, ovakve odredbe značajno destimulativno mogu uticati na kvalitet pomoći koja se pruža ovoj djeci. Svako može da radi kao asistent, to je prvi problem znači, tu nema klasifikacije nego ono bukvalno može da bude bilo ko. Predstavnik državnog sektora, Bijelo Polje Personalni asistent se vodi kao tehnička podrška, a trebalo bi kao stručna. Predstavnik državnog sektora, Bijelo Polje 89

90 Diskirminaija djece sa invaliditetom unutar školskih ustanova Sledeći problem o kojem se izveštava jesu konkretni slučajevi diskriminacije prema osobama sa invaliditetom od strane, profesora, nastavnika, djece, ali i roditelja djece koja nemaju nijednu vrsu invalidtiteta. O ovom problemu se izveštava kako u osnovnom, tako i u srednjoškolskom i visokoškolskom obrazovanju. Čini se da su najčešće predmet diskriminacije od strane vršnjaka bile osobe sa fizičkim invaliditetom i osobe sa višestrukim smetnjama. Ove diskriminacije su se mahom ispoljavale u vidu ismevanja, rugaranja, a ređe kroz fizička povređivanja, koja su se u nekim slučajevima okončala prelaskom učenika u specijalnu školu. ''Npr.ja sam tada hodao na prstima, i onda su prišli neki dječaci stariji i počeli da mi se rugaju, ponižavali, gurali malo, nazivali balerinom.'' Sagovornik sa fizičkim invaliditetom, Podgorica Bio sam četiri godine u redovnoj školi, pa sam se prebacio u specijalnu, u redovnoj su mi lomili naočare, pa sam se prebacio. Osoba sa intelektualnim smetnjama i oštećenjem vida, Nikšić Među ključnim informantima i osobama sa invaliditetom je rasprostranjeno mišljenje da stavovi roditelja djece bez invaliditeta i njihove predrasude, u značajnoj mjeri utiču na formiranje ovakvih ponašanja djece. Postoje takvi roditelji danas da ne žele da njihovo djete uči i ide u razred sa djetetom sa smetnjama. Znam da je jedan dečak kojeg lično poznajem imao probleme jer roditelji neke djece nisu bili saglasni da njihova djeca idu sa njim u školu. Djeca bi to prihvatila i saživjela bi se sa tim, ali roditelji su ti koji prave problem. Predstavnik državnog sektora, Nikšić Vjerujem da u jednoj generaciji postoje djeca koja imaju otpor prema djeci sa invaliditetom, što je posledica opšte nekulture, nekulture porodice iz koje dolaze, izvjesne grubosti i sirovosti nas kao zajednice. Predstavnik državnog sektora, Nikšić 90

91 Jedan roditelj je jednom rekao Šta će invalidu škola. Predstavnik obrazovnog sektora, Podgorica Ima nekih roditelja koji nisu oduševljeni da njihovo dete bude u odeljenju gde je dete sa invaliditetom, da je dete sa teškoćama i smetnjama u razvoju. Ja sam lično čula da su neki roditelji smatrali su da će njihovo dete nazadovati jer zaboga neće moći profesor ili učitelj da mu se dovoljno posveti zato što poklanja pažnju osobi sa invaliditetom. Predstavnik privatnog sektora, Herceg Novi Na kraju, osobe sa invaliditetetom, ali i pojedini ključni informanti navode da su upoznati sa slučajevima diskriminacije osoba sa invaliditetom od strane nastavnog kadra, a o ovom problemu se nešto češće izveštava u Nikšiću i u slučajevima oštećenja vida i problema u ponašanju. Jednom sam iz jednog predmeta u srednjoj školi dobila 1 jer nisam mogla da nacrtam kartu jer ne vidm, na to mi je nastavnica rekla daću ti 1 pa ćes moći. Takođe, na prvoj godini fakultea me je upitala profesorica, koja je inače medicnski radnik, šta ja tražim na fakultetu kada imam oštećenje vida. Osoba sa oštećenjem vida, Nikšić U Domu invalidnih lica slabovidih na Zabjelu upao je (sin sa smetnjama u vidu) u kanal dubok 5m, čitavu noć je bio tamo, a niko nije odgovarao. Roditelj osobe sa oštečenjem vida, Nikšić Bio sam žestoko diskriminisan. Nisam išao npr.na većinu izleta koji su bili, a na te na koje sam išao, išla je mama sa mnom. Razlog je bio da nastavnici nemaju vremena da se posvete meni, da na časovima nisam mogao da pratim, kod kuće su mama i tata radili sa mnom... Onda profesorka iz biologije mi da trojku zato što ne vidim zadatke.polako ih radim, a vrijeme prolazi i ne stignem, a znam ih i naučio sam. I lijepo mami 91

92 govorila, pa lijepo sam ti govorila da ne upisujem redovnu školu. Osoba sa oštećenjem vida, Podgorica Znam da je u jednoj osnovnoj školi u Nikšiću bilo dete sa autizmom, i da su ga drugari i nastavnici držali u ćošku, da je on sve vreme prolazio kroz obrzovni sistem formalno, a niko nije posebno obraćao pažnju na njega, tako da mislim da to nije baš fin primjer i da će to brzo proći. Predstavnik privatnog sektora, Nikšić Pristupačnost usluga prevoza Što se tiče autobuskog prevoza u Podgorici i Nikšiću, postoje autobusi koji su niskopodni, mada ovu prednost poništava to što je ceo sistem onesposobljen zbog neadekvatnih nagiba, te se opet javljaju teškoće u korišćenju javnog prevoza kod osoba sa oštećenjem vida i osoba sa fizičkim invaliditetom. Takođe, stajališta nisu podignuta da se olakša ulaz sa kolicima i drugim pomagalima. Po danu nekako i mogu da koristim (autobuski prevoz), ali po noći ne. Osoba sa delimičnim oštećenjem vida, Nikšić Sam taj prilaz i pristup kad udjete u neki prevoz vi morate da pipate, da se na taj način pomažete, za osobe sa kolicima ne postoje posebna mjesta. Predstavnik NVO sektora, Nikšić Tehnička nepristupačnost autobuskog prevoza i nemogućnost da se osoba korisnik kolica bez asistencije koristi ovim tipom prevoza, jednu od sagovornica stavila je i u situaciju diskiminacije od strane jednog od zaposlenih. Naime, pored otvorenog odbijanja da pruži pomoć sagovornici, naglasio je da nema nameru da više pomaže te da bi sagovornica trebalo da nađe nekog ko će joj u tome pomagati, što je rezultovalo time da ova sagovornica ne koristi autobuski prevoz dva meseca. Jedan kontroler mi je rekao kad je trebao da me spusti, da ne moze da me spušta svako jutro, da nadjem nekog da putuje sa mnom. A on je plaćen za to. I dugo nisam htjela da putujem, 2 mjeseca. Osoba sa fizičkim invaliditetom, korisnica kolica, Podgorica 92

93 Jedno od rešenja može biti i da osoba koja je korisnik kolica poseduje automobil koji je prilagođen, ali ostaje pitanje dostupnosti ovakvih automobila s obzirom na to da nije omogućen uvoz polovnih vozila za automobile koji su adaprirani za osobe korisnike kolica što ih čini finansijski veoma nepristupačnim. ''Moja sreća je da sam dobio auto, koje je prilagodjeno, tako da mogu da koristim sopstveno auto.'' Osoba za fizičkim invaliditetom, korisnik kolica, Podgorica Kada je u pitanju javni prevoz u Herceg Novom i Bijelom Polju, svi sagovornici smatraju da je u potpunosti neprilagođen osobama sa invaliditetom fizičkog tipa i osobama sa oštećenjima vida. Iako nije navedena nijedna situacija u kojoj su osobe sa invaliditetom doživele diskriminaciju u javnom prevozu, kako navodi sagovornica sa motoričkim oštećenjem, ne postoje pristupne rampe, a i kretanje putnika je obično bezobzirno. Ne, autobusi ne dolaze u obzir, jedino taxi, mislim taxi opet znači automobil. A i to nije baš javni prevoz. Autobusi ne dolaze u obzir jer ja sam ušla dva-tri puta u lokal i rekla nikad više. Radije ću prepješačiti nekoliko... Osoba sa fizičkim invaliditetom, Herceg Novi Zbog ovakve situacije, osobe sa različitima vrstama invaliditeta uglavnom usluge prevoza koriste u pratnji sa nekim, najčešće u pratnji člana porodice. U svim opštinama se radije bira taksi kao prevozno sredstvo nego autobus, ali korišćenje taksija je dodatan teret za budžet za ovih osoba, naročito za porodice koje žive u ruralnim prijedelima, imajući u vidu da je veliki broj nezaposlenih osoba sa invaliditetom. Evo ja gdje god da krenem nešto da završavam, ja moram taksi da koristim, za liječenje ako mi nešto treba, onda ta plata, je vrlo mala u odnosu na izdatke i troškove. Predstavnica državnog sektora Predlozi za rešenje problema osoba sa invaliditetom iz ruralnih područja uključuju organizovani prevoz i obezbijeđivanje stanova u centru grada. Šta da se reguliše to u vezi zdravstva kad bi bilo. Mislim da bi trebalo možda da obezbede i neki stan za njih, da im malo smeštaj jer ipak je ovo selo udaljeno od grada. Sutra ne znam stambeno pitanje isto. Dosta te dece kojim treba stambeno da se nesto uradi. Po povoljnijim uslovima nesto. Do Bijelog Polja 15 km, mora čovek auto, možda neke povoljnosti, 93

94 da plati stan na neki način. Bar jednu sobu, garsonjeru, samo da čovek ima da može da prenoći sa njom. Da država to napravi. Da se kupi to nego ovo sto je kvadrat po iljadu i nešto evra. Dosta stvari i zdravstvo i sve to da se maksimalno toj deci jer ta deca nisu, ne možemo im život oduzeti na silu treba sad tu činjenicu shvatiti da treba njima pomoć više nego zdravim osobama. Kakva je situacija da oni nikakvo pravo nemaju ni za šta. Uskraćeno im je svako pravo. Član porodice osobe sa invaliditetom, Bijelo Polje Ujedno se navodi da postojeća taksi vozila u Crnoj Gori nijesu prilagođena osobama sa fizičkim invaliditetom, tj. da osoba koja je korisnik kolica ne može ući u taksi vozilo bez nečije pomoći Bez da me neko unosi. Iskustvo jedne od sagovornica koja je korisnik kolica, govori o prisutnoj diskriminaciji od strane pojedinih pružaoca taksi usluga kada su u pitanju stranke koje su korisnici kolica. Sagovornica je bila u situaciji gde joj je više taksi vozača na taksi stanici reklo da je njihovo vozilo zauzeto, tj. da već čekaju drugu stranku. Međutim, u pitanju je bilo nepostojanje namere da je prihvate kao stranku. Prije 5-6 godina vršili smo neki sastanak, i ispred biroa ima taksi, ja zovem redom, kao zauzeti i čekaju. I šesti dolazi kod mene i kaže, alo dolazi ovamo kod mene, sad ćemo mi da zovemo XXX i XXX. Njih 6-oro suspendovani sa rada mjesec dana. Jer nisu nikog čekali, no im je muka bilo. Osoba sa fizičkim invaliditetom, korisnik kolica, Podgorica Prilikom korišćenja taksi vozila, osobe sa oštećenjem vida koje su u pratnji psa vodiča neretko nailaze na dikriminaciju od strane taksista koji ne žele da prime psa vodiča u svoj auto, iako zakon propisuje da pas vodič može ući taksi vozilo. Ovo s jedne strane može biti rezultat zanemarivanja zakonskih propisa od strane pružaoca taksi usluga, a sa druge strane postoji mogućnost da taksisti nisu ni upoznati sa ovom zakonskom odredbom te stoga smatraju da mogu odbiti stranku koja je u pratnji psa vodiča. Sagovornici navode i da je mnogo manja šansa da se dobije taksi vozilo pozivom ukoliko se naglasi da je stranka u pratnji psa vodiča. Za osobe sa smetnjama vida značajan problem predstavlja način na koji su predstavljene informacije na autobuskim stanicama, jer nijedna nije napisana na Brajevom pismu niti postoji zvučna podrška: Nisu prilagođene, baš sam skoro bila na autobuskoj stanici i morala sam da zamolim nekoga da mi kaže koji je šofer na autobuskoj, lakše bi bilo kada bi postojala zvučna podrška ili Brajeve oznake, ovako uvek moram da 94

95 zamolim nekoga da mi pomogne. Osoba sa potpunim oštećenjem vida, Nikšić Za železnički prevoz, naš sagovornik koji je korisnik kolica, navodi da postoji nekoliko vozova koji jesu pristupačni (koji saobraćaju na relaciji Podgorica-Nikšić, i ponekad Bar), ali da je rukovanje rampom koja postoji dosta otežano te je umesto nje postavljena neka vrsta improvizovane rampe. Navodi se da veliki broj stajališta u Crnoj Gori nisu prilagođena osobama sa invaliditetom. Sagovornici iz Bijelog Polja i Herceg Novog sa fizičkim invaliditetom navode da vozovi nisu prilagođeni i ne pominju ih kao opciju za putovanje. Ključni informanti takođe navode da je železnički prevoz značajnije prilagođen u odnosu na autobuski prevoz, ali da još uvijek postoji prostora za njihovo unapređenje. Osobe sa invaliditetom uopšte ne mogu da koriste sredstva javnog prevoza, mogu železnicu, ovi novi vozovi su opremljeni tom potrebnom infrastrukturom, međutim, autobuski saobraćaj ne mogu nikako. Predstavnik lokalnih vlasti, Nikšić Kada je avio prevoz u pitanju, ovde je čini se največi stepen pristupačnosti osobama sa invaiditetom. Iako se navodi da ni ovde standardi nisu u potpunosti ispoštovani što se tiče fizičkih uslova, postoji služba koja je zadužena za to da omogući pristup i kretanje osobama sa invaliditetom. ''Sami aerodrom, nije baš ispoštovan, ali postoji osobolje koje asistira od šaltera pa na dalje...'' Osoba sa fizičkim invaliditetom, korisnik kolica Pristupačnost glasačkih mjesta Glasačka mjesta najčešće nisu prilagođena osobama sa invalidtetom sa ovim problemom se susreću kako osobe sa fizičkim invaliditetom, tako i osobe sa oštećenjima vida. Osobe sa fizičkim invaliditetom izveštavaju da su kabine za glasanje previsoke za osobe koje koriste invalidska kolica, te se za njih organizuje glasanje od kuće. Manje obrazovani ispitanici ovu situaciju ne doživljavaju kao problem, ali ispitanici koji se bave položajem osoba sa invaliditetom ističu da je to vid diskriminacije koji vrijeđa osobe sa invaliditetom. Mene treba neko da podigne, da ja u glasačkoj kabini zaokruzim listić. Visoka mi je kutija gdje treba da ubacim listić. Pa mi neko kaže, pa dobro neka neko pomogne. Ja neću da se blamiram, jer je meni to blamaža. Ja imam slabe i krte kosti, i moram da se pazim maksimalno, ne smijem da padnem, i ako su prilazi nikavi, za mene je vrlo opasno. Osoba sa fizičkim invaliditetom, Bijelo Polje 95

96 Pa ni dan danas ne mogu da dodjem na glasačko mjesto, oni dolaze kući kod mene. Osoba sa fizičkim invaliditetom, korisnik kolica, Nikšić O napretku u ovoj oblasti jedino izveštavaju osobe sa oštećenjem vida iz Podgorice. Oni navode da se situacija na tom polju znatno poboljšala, te da sada postoji obaveza postojanja šablona sa rupicama na svim biračkim mestima, koji služe osobama sa oštećenjem vida. Pre toga je neka druga osoba umesto njih morala da popunjava birački listić. A, u planu Saveza slepih iz Podgorice je da na idućim izborima obezbede biračke liste na Brajevom pismu. U početku sam išao sa majkom i tatom na biračko mjesto, i nadam se da me nisu prevarili. Bez mame i tate sam išao na poslednje izbore, i nije bilo problema, zato što je donešen novi zakon koji uvodi obavezu davanja šablona sa rupicama, savez je ispratio birački proces, i zakonska obaveza je da na svakom biračkom mjestu to postoji. CG je zaista tu lider u regionu. Osoba sa oštećenjem vida, Podgorica Osobe sa oštećenjem vida iz ostalih gradova nisu upoznate sa navedenim poboljšanjima, te navode da se još uvijek susreću sa različitim prepekrama: Jedino što bi možda bilo potrebno je da se štampaju glasački listići u uvećanoj formi, jer je teško da osoba sa oštećenjem vida nađe da zaokruži svoj izbor. Osoba sa oštečenjem vida, Nikšić Ostale javne usluge U slučaju Podgorice, ako izuzmemo problem fizičke nepristupačnosti javnih objekata, pristup javnim uslugama ocenjuje se nešto pozitivnije. Ono što ovde može predstavljati najveći problem jeste nedovoljno razvijena svest osoblja koje pruža javne usluge o problemima sa kojima se suočavaju osobe sa invaliditetom, tj. sa teškoćama pri zadovoljenju potreba koje zakon garantuje svim građanima pa se tako navodi da se prava osoba sa invaliditetom često ne razumeju na pravi način. Drugim rečima, osim tehničke neopremljenosti prisutna je i nedovoljna kadrovska pripremljenost i nedostatak svesti o osobama sa invaliditetom i znanja o tome kako se treba ponašati. Kao što je spomenuto ranije, osobe sa potpunim oštećenjem sluha otežano se snalaze same prilikom obavljanja svakodnevnih aktivnosti vezanih za javne usluge, i zbog navedenih problema u komunikaciji, ovaj proces može trajati duže nego što je to uobičajeno. 96

97 Osobe sa oštećenjem vida kao i osobe koje su korisnici kolica, nisu u mogućnosti da koriste bankomate ni u jednom gradu jer oni nisu prilagođeni, tj. adaptirani za ove osobe. Slični rezultati se dobijaju i u Nikšiću. Naime, prema rečima naših sagovornika, nijedan od njih nije bio izložen direktnom obliku diskriminacije u vidu uvrede ili ponižavanja, tokom korišćenja određene vrste usluge, ali su se javljali drugi problemi u kontaktu sa zaposlenima tokom korišćenja javnih usluga, u pogledu sažaljevanja ili prosto izbegavanja kontakata od strane zaposlenih ili korisnika javnih usluga koji se u tom trenutku nađu u istoj javnoj ustanovi kada i osoba sa invaliditetom. Malo ko je spreman da pomogne, naprosto mu je lakše da se skloni kada mene vidi. Osoba sa oštećenjem vida, Nikšić Sa druge strane, među našim sagovornicima mahom vlada stav da je došlo do poboljšanja stanja kada je u pitanju dostupnost javnih usluga osobama sa invaliditetom, da su kadrovi u većoj mjeri fleksibilniji nego ranije, ali da je ipak u svim ovim ustanovama neophodna dodatna resursna i kadrovska opremljenost, u svim institucijama, kako bi se celokupan odnos prema osobama sa invaliditetom podigao na potreban visoki nivo. Ključni informanti iskazuju još manji stepen upoznatosti sa vrstom iskustava koju osobe sa invaliditetom doživljavaju tokom traženja javnih usluga. Prema mišljenju predstavnika državnog i privatnog sektora, stanje je unapređeno u poslednjih nekoliko godina, a i osobe sa invaliditetom iskazuju veći stepen upoznatosti sa svojim pravima, te jasna kršenja prava osoba sa invalidtetom izostaju. Međutim, ono što je opšti stav ključnih informanata iz NVO i državnog sektora jeste da među zaposlenima unutar javnih ustanova i ustanova koje obezbeđuju javne usluge još uvijek nije razvijeno kakav odnos bi trebalo zaposleni da imaju prema osobama sa invalidtetom. Konkretno mi nijesmo takva sredina da pomognemo starim ljudima i osobama sa invaliditetom, naša svijest nije dovoljno razvijena. Predstavnik lokalnih vlasti, Nikšić Često ih gledaju sa sažaljenjem, nije razvijena svijest. Predstavnik privatnog sektora, Nikšić Sa druge strane, opšta je saglasnost ovih intervjuisanih lica da resurna podrška unutar ustanova i organizacija koje obezbeđuju javne usluge mahom izostaju. Tako, ističe se da unutar svih javnih ustanova ne postoje određene potrebne prilagođenosti u pogledu zvučne, taktilne podrške za 97

98 osobe koje imaju smetnje u vidu, ili u vidu razvijenosti poznavanja glasovnog jezika za osobe sa smetnjama u sluhu i govoru. Pristupačnost kulturnim ostvarenjima Adaptacija savremenih filmova u vidu deskriptora, za slepe osobe ne postoji te je ovaj segment kulture nedostupan osobama sa oštećenjem vida. Takođe, ni u pozorištima ne postoje deskriptori koji objašnjavaju šta se dešava na sceni. Osobe sa oštećenjem sluha, sa druge strane, nisu u mogućnosti da prate domaće filmove. Pozorište se takođe navodi kao neadaptirano za osobe sa oštzećenjem sluha. Ja nisam do sada sreo osobu oštećenog vida koja je prosječno obrazovana, koja poznaje neke aktulne filmske autore. Mogu oni pročitati samo u novinama. Koncert savremenog društva, do njih slabo dolazi. Od njih se prave gradjani koji na neki način nisu upotrebljivi. Osoba sa oštećenjem vida, Podgorica Institucionalna i vaninstitucionalna briga o osobama sa invaliditetom Naredni segment analitičkih podataka obuhvaćen realizovanim istraživanjem opšte javnosti osoba sa invaliditetom u Crnoj Gori odnosio se na percepciju i ocenu nivoa podrške koju osobe sa invaliditetom u Crnoj Gori dobijaju u okviru delovanja i aktivnosti kako oficijelnih insititucija tako i u nešto širem kontekstu organizacija, udruženja i neformalnih grupa koje bi po prirodi svog statusa mogle biti usmerene na ovakvu vrstu podrške i brige. Čini se da je opšta javnost Crne Gore veoma kritična a i samokritična kada je u pitanju procena institucionalne i vaninstitucionalne brige o osobama sa invaliditetom. Prelaznu, pozitivnu ocenu u pogledu stepena brige za prava i potrebe (kao i probleme) osoba sa invalidtetom dobijaju samo udruženja osoba sa invaliditetom. Privatni sektor i javni sektor (država) dobijaju veoma nepovoljne ocene. Štaviše, može se slobodno zaključiti da građani procenjuju da upravo privatni sektor (a imajući neke prethodne podatke u vidu, sasvim je verovatno da se to odnosi na privatne kompanije i proces zapošljavanja osoba sa invalidtetom) dobija najnepovoljnije ocene. Istovremeno, građani Crne Gore su ovim povodom i veoma samokritični, procenjujući da je i briga opšte zajednice (dakle i njih samih) o osobama sa invaliditetom veoma mala ili nedovoljna, što je veoma konzistentan stav u donosu na prethodno iznete podatke koji su se na odnosili na slične aspekte percepcije. Na kraju, čak ni domaće, nevladine organizacije pa i većim delom međunarodne organizacije prisutne u Crnoj Gori a koje imaju određena polja delovanja koja se 98

99 tiču zaštite i brige o pravima osetljivih socijalnih grupa, po ovom pitanju ne dobijaju prelaznu ocenu od strane opšte javnosti Crne Gore. Grafikoni Ocena institucija opšta populacija U kojoj mjeri sledeće institucije - pojedinci brinu o osobama sa invaliditetom? Baza: Ukupna ciljna populacija Brine-u i više nego što je potrebno Ne zna Ne brine-u uopšte Udruženja osoba sa invaliditetom 12 Brine-u taman onoliko koliko je potrebno Brine-u malo, ali nedovoljno Međunarodne organizacije Domaće nevladine organizacije Država Privatni sektor Građani U pogledu institucionalne i vaninstitucionalne brige o osobama sa invaliditetom, čini se i same osobe sa invaliditetom, poput opšte javnosti, ne prepoznaju značajnije napore ukupne društvene zajednice u pogledu pružanja adekvatne podrške, brige, zaštite i pomoći. Najpozitivnije ocene ponovo (kao i u slučaju opšte javnosti) osobe sa invaliditetom daju svojim udruženjima, što je donekle i sasvim logično i očekivano. Na drugoj strani najnegativnije ocene su alocirane na državu u celini (državne institicucje u prvom redu), zatim na privatni sektor, i opštu javnost u celini. Nešto bolji, ali i dalje negativan skor, dobijaju domaće nevladine organizacije i međunarodne institucije koje se bave ovom problematikom. I mada su tendencije u ocenjivanju u grupi osoba sa invaliditetom veoma slične onim koje su dobijene na opštoj populaciji, čini se da je intenzitet (ukupan zbir) negativnih ocena znatno izraženiji, što je i očekivano jer ovaj problem osobe sa invaliditetom posmatraju iz lične, iskustvene perspektive. 99

100 Grafikoni Ocena institucija osobe sa invaliditetom U kojoj mjeri sledeće institucije - pojedinci brinu o osobama sa invaliditetom? Baza: Populacija osoba sa invalidtetom Brine-u i više nego što je potrebno Ne zna Ne brine-u uopšte Brine-u taman onoliko koliko je potrebno Brine-u malo, ali nedovoljno Udruženja osoba sa invaliditetom Domaće nevladine organizacije Međunarodne organizacije Država Privatni sektor Građani Rad na smanjenju diskriminacije osoba sa invaliditetom naši sagovornici iz dubinskih intervjua vezuju pre svega za brojna udruženja osoba za invaliditetom, odnosno za nevladin sektor, u nešto manjoj mjeri za državne institucije i javne kompanije, a najmanje za privatni sektor. Kod ovog pitanja često se registruje nesaglasje između sa jedne strane predstavnika državnog sektora i sa druge strane predstavnika NVO sektora zajedno sa osoba sa invaliditetom u pogledu toga ko u ovom trenutku najviše doprinosi rešavanju problema diskriminacije osoba sa invalidtetom. Tako, predstavnici državnih institucija uglavnom smatraju da njihove institucije i lokalne vlasti u dovoljnoj meri doprinose rešavanju ovog problema, odnosno u granicama svojih mogućnosti, uz svest o tome da postoji dosta prostora za dodatni rad na ukljanjanju ovih problema. Sa druge strane, osobe sa invalidtetom, kao i predstavnici NVO sektora imaju dosta negativniju procenu rada državnih institucija i smatraju da najveći doprinos poboljšanju položaja osoba sa invaliditetom daju upravo udruženja, zatim same osobe sa invaliditetom ili njihovi roditelji. Saradnja NVO sektora sa državnim sektorom u cilju unapređenja osoba sa invaliditetom Udruženja osoba sa invaliditetom, kao što je već navedeno, fokusirana su na poboljšanje ukupnog stanja osoba sa invaliditetom a njihov rad u najvećoj meri zavisi od mogućnosti 100

101 dobijanja različitih projekata, koji se finansiraju od strane međunarodnih i nacionalnih organizaicja. Takođe, jedna od uloga nekih od udruženja jeste da komuniciraju sa Vladom kao predstavnici osoba sa invaliditetom, skrećući im pažnju na najvažnije probleme sa kojima se osobe sa invaliditetom suočavaju. Takođe, postojeća saradnja se ogleda i u realizaciji određenih medijskih kampanja, koje imaju za cilj podizanje opšte svijesti o položaju osoba sa invaliditetom unutar šire društvene zajednice. Međutim, ove organizacije izveštavaju o neizvesnosti kada je u pitanju održivost njihovog rada, upravo zbog toga što u velikoj meri zavise od projekata te ne mogu biti sigurni da li će neki projekat dobiti ili ne. Kao drugi problem ističe se zavisnost sprovođenja njihovih ideja u delo od same vlasti na lokalnom i nacionalnom nivou i njihove spremnosti da doprinesu realizaciji projekata koje sprovode udruženja kao i spremnosti da usvoji predloge predstavnika udruženja koji su članovi saveta. Prepreke su ugalavnom institucije, državne, lokalne... gdje god smo članovi savjeta, uvijek je tu više predstavnika iz državne organizacije nego nas iz udruženja, i ako ne obezbijedite nekog iz vlasti da glasa za vaš predlog, oni ga neće izglasati. Predstavnik NVO sektora, Podgorica Opšitne praktično zanemaruju lica sa invaliditetom, slijepih i slabovidih. Danas sam upravo bio u Opštini, tražio sam da izadju u susret, jer sam bio u ime 24 osobe naše populacije, gdje sam prakticno naišao na zatvorena vrata... Predstavnik NVO sektora, Herceg Novi I mi kao udruženje smo tražili prostor, tražili smo prije svega od Vlade prostor koji je devastiran i koji je u njihovom vlasništvu, a koji je tako neupotrebljiv. I nijesmo ga naravno dobili, to smo tražili 2011 godine, ove godine smo tražili drugi prostor takođe ga nijesmo dobili. Nijesmo naišli na razumjevanje tako da mi se nekako borimo i tražimo način da našu djecu sačuvamo od izolacije. Predstavnik NVO sektora, Herceg Novi Istovremeno, predstavnici vlasti na nacionalnom nivou izveštavaju o tome, da postojeća udruženja u Crnoj Gori ističu da je saradnja sa NVO sektorom mahom na zadovoljavajućem nivou, i da su oni često uključeni prilikom donošenja konkretnih zakonskih ili strateških odluka. 101

102 Mi ih (NVO sektor) smatramo ravnopravnim partnerima na izradi svih akata koje donosimo. Moram da kazem da ih uvažavamo i za izradu zakonskih, podzakonskih i strateških dokumenata, uvažavamo ih kao ravnopravne članove, uvek su u radnim grupama osobe sa invaliditetom. Predstavnik državnog sektora na nacionalnom nivou, Podgorica Isključivo u Nikšiću se navodi da iako koraci koje lokalna i nacionalna vlast sprovodi za unapređenje položaja osoba sa invaliditetom nisu dovoljni, da je neophodno veće uključivanje NVO sektora u ovom gradu, kako bi zajedničkim radom sa lokalnim vlastima stigli do odgovarajućih rešenja za osobe sa invaliditetom Pa jedina podrška koju opština može da dobije u vidu zahtjeva tih udruženja koja se bave tim osobama sa invaliditetom. Potrebno je da se oni više uključe i da nam daju neke sugestije, nešto da nas upute na neke stvari i mislim da će se onda naći način da se ostvare njihovi ciljevi ali ako oni ne traže i ako su oni statični u tome nema nikakve pomoći, mislim da se lokalna uprava nece sjetiti sama da to ostvari. Predstavnik lokalnih vlasti, Nikšić Osobe sa invaliditetom preko svojih udruženja malo veći pritisak treba da naprave na lokalnu zajednicu, upravu i možda bi i to imalo nekog efekta Predstavnik državnog sektora, Nikšić Predstavnici državnog sektora takođe navode da postoji problem i u samoj saradnji između NVO oganizacija, kako tokom apliciranja za različite projekte, ali i tokom rada na tekućim problemima. Prema njihovim rečima, ovo značajno narušava ugled ovih organizacija, u izvesnoj meri indirektno utiče na lakoću dobijanja pojedinih programa, ali se javlja problem i nepovjernja prema njima zbog nekih slučajeva malverzacija u pojedinim udruženjima. Smatram da socio-humanitarne nevladine organizacije na teritoriji Opštine Herceg Novi nisu umrežene što bi trebalo da budu, da idu ka zajedničkom cilju i kod konkurisanja za projekte NVO kad bi bili ujedinjeniji ka jednom cilju npr. ako konkurišu za jedan projekat za godišnji nivo ako smatraju da bi se trebao izgraditi dnevni centar za odrasla invalidna lica i to da bi mnogo bolji i kvalitetniji bio njihov status, jer radeći prije desetak godina sa NVO sektorom imala sam priliku i susretala da su jedni protiv drugih kao da je to, kao da su ljubomorni jedni na druge, to se osjeća, što 102

103 ne bi trebalo, jer da su oni više ujedinjeni više bi se dolazilo ka cilju kvalitetniji bi bili servisi na lokalnu nivou. Predstavnik lokalnih vlasti, Herceg Novi Kod ovog pitanja se registruje saglasanost roditelja osobe sa intelektualnim smetnjama iz Podgorice sa predstavnicima državnog sektora. Naime, smatra se da će se ujedinjavanjem udruženja pojačati njihov uticaj kako na predstavnike lokalnih vlasti, tako i na vlasti na državnom nivou. Obezbeđivanje brige i psiholoscijalne podrške osobama sa invalidtetom i njihovim porodicama Na osnovu dubinskih intervjua sa našim sagovornicima osobama sa invaliditetom dolazi se do uvida da je veliko i pitanje brige o osobama sa intelektualnim smetnjama, posebno ako su u pitanju smetnje kao što je intelektualna zaostalost, autizam, Daunov sindrom, onda kada one odrastu i završe sa školovanjem. Ovim osobama brigu pre svega pružaju članovi porodice, kojima, čini se, udruženja predstavljaju veliko olakšanje. Čini se da ne postoji dovoljna angažovanost države u brizi o osobama sa ovom vrstom invaliditeta nakon njihovog izlaska iz sistema obrazovaja. Tako, javlja se važno pitanje ko i na koji način vodi brigu o ovim osobama koje nemaju podršku porodice, kao i pitanje šta se dešava sa brigom o njima kada u nekom trenutku njihovi staratelji ne budu u mogućnosti da se o njima brinu. Takođe se skreće pažnja da porodice doživljavaju krizu kada dolazi do otkrivanja postojanja invaliditeta kod deteta i da ne postoje ustanove kojima bi mogle da se obrate za pomoć. Takvo stanje dovodi do održavanja stigme koja se vezuje za postojanje invaliditeta i pošto može doći i do urušavanja porodica, opterećenje roditelja se u tim slučajevima dodatno povećava. Najveći problem definitivno pod jedan zaposljavanje, dok su radno sposobni da bi mogli da rade. Pod dva, šta posle nas? Meni lično, kad mene ne bude bilo, šta posle nas? Crna gora nema ni jednu ustanovu osim Komanskog mosta. Majka osobe sa intelektualnim smetnjama (umerene intelektualne smetnje), Podgorica On ima sad 25, šta ću ja posle njegove 27.godine. Ja opet kažem, sve je super dok sam ja zdrava. Majka osobe sa intelektualnim setnjama (umerene intelektualne smetnje), Podgorica 103

104 Za mene je najveći problem, koji tek dolazi - šta posle? Ako jednog dana... On će ostati iza mene, šta sa njim? E to je moj problem. Majka osobe sa intelektualnim smetnjama, Bijelo Polje Značajnu ulogu u životu ovih osoba trenutno igraju dnevni centri. Ipak, Herceg Novi se u ovom trenutku susrće sa značajnim problemom kada je rad dnevnog centra u pitanju. U ovaj dnevni centar išle su osobe od 18 do 27 godina, međutim, po isteku ugovora za prostor koji su zauzimali, prestao je i njihov rad. Opština je zadužena za rešavanje problema smeštaja, ali do sada nije pronađeno rešenje. Pronađen je prostor u obližnjoj školi, međutim, roditelji redovnih učenika nisu želeli da se dovode deca sa invaliditetom i da provode vreme blizu njihove dece. Naš dnevni centar je ostao bez prostorija za rad. U procesu transformacije dječijeg doma u Bijeloj planiraju 4 nova lokalna servisa podrške, a jedan je dnevni centar za djecu sa teškoćama u razvoju gdje će pružati usluge djeci do 18 godina. Međutim, nama je problem djeca od 18 nadalje, do 27. Već 3 mjeseca djeca ne idu u dnevni centar, zato što nemaju prostorije za rad. [Tako se] dnevni centar iselio bez nekog prethodnog nailaženja nekog drugačijeg rešenja, tj. drugog mjesta. Predstavnik državnog sektora, Herceg Novi Predstavnici NVO sektora i osoba sa invalidtetom takođe navode da je vrlo važno povećati stepen informisanosti ne samo osoba sa invaliditetom o njihovim pravima, već i širu javnost, pre svega zaposlene u privatnom i javnom sektoru koji imaju kontakta sa njima u cilju olakšavanja procesa za ostvarivanje njihovih prava. U poslednjem periodu registovale su se aktivnosti pojedinih udruženja, a u cilju promocije prava osoba sa invalidtetom: Opet počinje sve od NVO. Npr. Udruzenje mladih sa hendikepom su imali časopis, kao neki bonton kako se treba ponašati prema osi. Mozda na nivou ministarstva, da se drze seminari i predavanja, u svim ustanovama i sektorima. Da se ljudi upoznaju sa terminima. Koliko ljudi koriste izraz invalidi, koliko ljudi kazu bolestan. Ali ja ne zamjeram ljudima, prosto ne znaju. Mozda će i meni neko blizak omaškom da upotrijebi taj termin. Ali šta im zamjeram? Ako im ja kazem kako se kaže, i oni neće da usvoje. I to je uvredljivo. Osoba sa invaliditetom Mi kao udruženje se trudimo da ih obavijestimo o svim njihovim pravima. Baš skoro smo štampale i dale im po ko zna koji put, mi smo već to radili. 104

105 Šta im je sve potrebno da ostvare svoja prava, da li imaju pravo na njegu, da li na ličnu imovinu... Mi kao udruženje mislim da se maksimalno trudimo. Predstavnik NVO sektora, Herceg Novi Mi dosta roditelje pomazemo i sa pravne strane. Upućujemo ih kako da ostvare svoja prava, vezano za socijalu, davanja, ali i za zdravstvene ustanove gdje mogu da odvedu dijete. Imamo dosta aktivnosti u udruzenju. Imamo i sportske aktivnosti, razne radionice, personalni asistent. Predstavnik NVO sektora, Bijelo Polje Predstavici državnog sektora, takođe priznaju ove napore NVO sektora da unarede položaj osoba sa invalidtetom u njihovoj zajednici. Vjerovatno, ovdje u BP, dosta su doprinijele NVO koje se bave osobama sa invaliditetom, pa je počela medijska kampanja, bore se da pohadjaju škole, više izlaze iz kuće, što ranije nije bio slučaj, zadnjih 10-ak godina. Predstavnik državnog sektora, Bijelo Polje Mišljenja predstavnika državnog sektora jeste da treba u značajnoj mjeri raditi na osposobljenosti osoblja unutar javnih institucija kako da razgovaraju sa osobama sa invaliditetom kao i osposobljenost da se služe gestovnim jezikom, kao i da bi im tu značila podrška NVO sektora. Mi recimo ovdje imam djevojku koja je zaposlena a koja je gestovni prevodilac, a to vjerujem druge ustanove nemaju, izuzev u Kotoru. Ona nam pomaže u komunikaciji sa gluvima, i to je jedna od dobrih stvari koja postoji kod nas, a u drugim centrima za socijalni rad ne postoji. Predstavnik državnog sektora, Bijelo Polje Sa obzirom na činjenicu da je pitanje zapošljavanja ocenjeno od strane opšte javnosti kao jedna od kritičnih oblasti u kojima se osobe sa invaliditetom suočavaju sa najvećim preprekama i pteškoćama i u pogledu ostvarivanja svojih a zakonom zagarantovanih prava interesantno je konstatovati da većina građana Crne Gore nije precizno upoznato sa zakonskim okvirima koji stimulišu poslodavce u pogledu njihovog zapošljavanja, ali iskazuje uverenje da takva zakonska regulativa postoji. Tako, ⅓ građana ne zna za takve podsticajne zakonske mere a nešto više od 15% građana potvrdjuje svoje poznavanje takve zakonske regulative. Takođe, primetne su 105

106 značajne sociodemografske razlike koje ukazuju na to da građani višeg obrazovanja i oni sa neposrednim iskustvom sa osobama sa invalidima imaju i veći stepen znanja, uvida i poznavanja ove problematike. Na drugoj strani ove mere, kao neka vrsta institucionalne podrške poznate su većini osoba sa invaliditetom, bilo na nivou njihovog poznavanja, bilo na nivou opšte informisanosti. Grafikoni i Upoznatost sa zakonskim merama zapošljavanja opšta populacija i populacija osoba sa invaliditetom Da li ste upoznati sa zakonskim mjerama koje podstiču poslodavce da zapošljavaju lica sa invaliditetom? Baze: Ukupna ciljna populacija i populacija osoba sa invalidtetom Opšta populacija Osobe sa invalidtetom Da, upoznat sam Ne, nisam upoznat, ali znam da postoje Ne, uopšte ne znam za takve zakonske mjere Da, upoznat sam Ne, nisam upoznat, ali znam da postoje Ne, uopšte ne znam za takve zakonske mjere No kada je u pitanju efektnost i efikasnost ovih normi u omogućavanju radne inkluzije osoba sa invaliditetom u privredni i ekonomski život Crne Gore, mišljenja osoba sa invaliditetom su u izvesnoj meri podeljena. Gotvo u istoj meri je zastupljen stav da one uopšte ne pomažu tom procesu i da one delimično pomažu. Dakle, slobodno se može reći da one, sa stanovišta osoba sa invaliditetom imaju određenih efekata, ali daleko ispod očekivanih, odnosno, daleko ispod nivoa koji bi omogućio integraciju osoba sa invaliditetom u radni i poslovni ambijent zemlje. 106

107 Grafikon Upoznatost sa zakonskim merama zapošljavanja opšta populacija i populacija osoba sa invaliditetom Šta mislite, u kojoj mjeri taj zakon stvarno pomaže zapošljavanju osoba sa invaliditetom? Baza: One osobe sa invalidtetom koje su navele da su upoznate sa zakonskim merama-82% ciljne populacije 3 8 Ne pomaže uopšte 46 Donekle pomaže 43 Veoma pomaže Ne zna Kada su u pitanju naši sagovornici iz dubinskih intervjua, u svim opštinama, osobe sa invalidtetom i predstavnici NVO sektora ističu da podrška lokalnih vlasti, ali i podrška na nacionalnom nivou neretko izostaje pri borbi za ostvarivanje jednakih prava građana sa invalidtetom. Ove borbe prevashodno nastaju zbog nezadovoljstva ovih osoba implementacijom postojećih zakonskih okvira i nacionalnih strategija koje su usmerene ka poboljšanju položaja osoba sa invalidtetom. Kada je reč o zapošljavanju osoba sa invalidtetom, odnosno o realizaciji zakona o profesionalnoj rehabilitaciji osoba sa invaliditetom, stavovi sagovornika sa invaliditetom i sagovrnika iz NVO sektora su mahom negativni. Zbog već prethodno spomenutog problema koji se ogleda u nespremnosti poslodavaca da zapošljavaju osobe sa invaliditetom, ovi sagovornici smataju da Vlada Crne Gore ne sprovodi dovoljno monitoring aktivnosti koje bi bile usmerene ka proveri realizacije uspešnosti programa koje sprovodi Zavod za zapošljavanje Crne Gore, a u cilju zapošljavanja osoba sa invaliditetom. Istovremeno osim monitoringa poslodavaca, navodi se da je potrebno u većoj mjeri nadgledati sredstva kojima Fond za profesionalnu rehabilitaciju raspolaže, kao i kanale odliva ovih sredstava na godišnjem nivou. Mi imamo zakon u CG o zapošljavanju osoba sa invaliditetom jednim od najboljih u okruženju, ali je problem što se taj zakon ne primjerjuje. Ima Fond pri Vladi CG i svaki poslodavac koji neće da zaposli osobu sa invaliditetom mora da uplaćuje odredjeni vid sredstava u taj fond. Od kada postoji u njega je uplaćeno oko 32 miliona eura, ali taj fond postoji pri vladi i 31 decembra te pare koje se uplate na taj fond pokupi vlada na 107

108 njihov budzet, a te pare mi trazimo od osnivanja tog fonda, ne samo iz naše sredine nego iz čitave CG, da te pare ostaju na tome žiro računu ukoliko se ne potrose u toku godine, da bi te pare isle onim ljudima kome su namijenjene, a ne kao na ovaj način kako ih uzima vlada. Predstavnik NVO sektora, Nikšic Iz Fonda za profesionalnu rehabilitaciju Vlada koristi sredstva u slucaju da se ne iskoriste u kalendarskoj godini za zaposljavanje lica sa invaliditetom onda se ogromna sredstva prelivaju u centralni budzet Vlade Crne Gore. To nije posebno pravno lice kako smo ga mi zamislili tokom kreiranja samog zakona nego je taj fond za profesionalnu rehabilitaciju u budžetu Vlade. Predstavnik NVO sektora, Bijelo Polje Dalje, iz razgovora sa ključnim informantima u navedene četiri opštine, registruje se da i unutar samih državnih ustanova ne postoji dovoljan broj zaposlenih osoba sa invaliditetom, već pak da prilike za zaposlenjem osobe sa invaliditetom najčešće traže unutar samih udruženja, odnosno u NVO sektoru, u okviru kojih su mogučnosti za stalno zaposlenje prilično ograničene Država, i ona treba da je najveći poslodavac osoba sa invaliditetom. Za sada je to NVO sektor. Mi sada imamo 9 zaposlenih, zavisno od projekta, koji traju 4 mjeseca, ko je imao sreće ima i projekat od 2 godine. Država treba da promoviše zaposlenje, svojim primjerom. Pored velikog broja kampanja o zapošljavanju, država treba da je nosilac svega toga. Predstavnik NVO sektora, Podgorica Očekivano, lokalna vlast se percipira kao najodgovornija za lokalno sprovođenje zakona o profesionalnoj rehabilitaciji, a u ovom trenutku postoji nezadovoljstvo radom lokalnih vlasti kada su u pitanju ove aktivnosti. Opština mora da nam pomogne da nađemo stalni radni odnos Osoba sa intelektualnim smetnjama, Nikšić Takođe, navodi se da postoji procedura koja se tiče zapošljavanja a koja je po mišljenju predstavnika nevladinog sektora ograničavajuća za osobe sa invaliditetom, a to je da oni koji su korisnici materijalnog obezbedjenja porodice, kada se zaposle, to pravo gube i zato se, po mišljenju predstavnika nevladinog sektora, osobe sa invaliditetom teže odlučuju da ulaze u 108

109 radne procese. Osobe sa invaliditetom, kao što je ranije spomenuto, zbog, pre svega održavanja pomagala, imaju dodatne izdatke koji nisu zanemarljivi- naprotiv, često je neophodno izdvojiti dosta novčanih sredstava za održavanje ili popravke pomagala. Kada je reč o samim uslovima na radu, jedan od sagovornika sa fizičkim invaliditetom, navodi da visina sredstava koja se izdvajaju za one osobe kojima je potreban asistent, nije dovoljna za osobe koje imaju značajnije oštećenje pa time i potrebu za dodatnom podržkom većeg obima. Drugim rečima, sredstva koja se izdvajaju za asistenta na radu nisu usklađena sa stepenom dodatne podrške koja je osobi za invaliditetom potrebna, već se za svaku osobu izdvaja ista suma novca. Pitanje institucionalne podrške osobama sa invaliditetom u vidu zakonskih normi koje stimulišu poslodavce da ih uključuju u radni proces je, kada je opšta javnost u pitanju, neosporna društvena vrednost i element ukupne brige države i društva koji domantan deo crnogorske javnosti ni na koji način ne osporava. Dominantna podrška opšte javnosti postojanju zakonske regulative koja stimuliše zapošljavanje osoba sa invaliditetom je sama po sebi, čini se sasvim logična i očekivana jer je sam sistem zapošljavanja po sebi diskriminativan, te je u tom kontekstu osobama sa invaliditetom otežan proces radne inkluzije. U tom smislu najveći deo crnogorske javnosti prepoznaje potrebu za pozitivnom intervencijom države u smislu formulisanja pravnog okvira koji će takvu vrstu negativne diskriminacije amortizovati, ublažiti ili čak anulirati. Međutim, kada je u pitanju efikasnost i delotvornost takve zakonske intervencije, stiče se utisak da i opšta javnost, kao i javnost osoba sa invaliditetom, smatra da ta zakonska regulativa samo donekle pomaže rešavanje problema inkluzije osoba sa invaliditetom u radni proces. Negativan stav tim povodom iskazuje čak 30% predstavnika opšte javnosti, a eksplicitno pozitivan tek 5%. U suštini, moglo bi se zaključiti da najveći deo crnogorske javnosti smatra da je zakonski okvir u pogledu stimulisanja zapošljavanja osoba sa invaliditetom samo delimično rešenje, odnosno da on sam po sebi ne rešava jedan od ključnih problema diskriminacije ovih osoba. Grafikoni i Podrška postojećim zakonskim merama i procena njihove efektivnosti opšta populacija U Crnoj Gori postoje zakonske mjere koje podstiču poslodavce da zapošljavaju osobe sa invaliditetom. Da li podržavate postojanje takvih mjera? - Koji od navedenih stavova je bliži Vašem? Šta mislite, u kojoj mjeri taj zakon stvarno pomaže zapošljavanju osoba sa invaliditetom? Baza: Ukupna ciljna populacija 109

110 Podrška merama Procena efektivnosti Podržavam, zbog toga što je osobi sa invaliditetom daleko teže da dođe do posla, bez obzira na posjedovanje znanja i sposobnosti koje su potrebne za obavljanje tog posla Ne podržavam, danas je svima toliko teško da dođu do posla da mislim da ne bi trebalo da postoje zakonske mjere za lakše zapošljavanje bilo koje posebne grupe Ne pomaže uopšte Donekle pomaže Veoma pomaže Ne zna Upoznatost sa zakonodavnom zaštitom osoba sa invalidtetom u Crnoj Gori I percepcija odnosa države prema osobama sa invalidtetom Naredni segment izlaganja istraživačkih nalaza odnosi se na pitanje percepcije i stavova opšte javnosti o diskriminaciji osoba sa invaliditetom u Crnoj Gori. Kao što je ranije navedeno, Crna Gora kao i većina evropskih, razvijenih demokratskih društava ima i poseban zakon o zabrani diskriminacije osoba sa invaliditetom. Ovaj zakon, kao i mnoge druge zakonske norme i akti integrisani u pravni sistem Crne Gore, na nedvosmislen i jasan način iskazuju opredeljenje crnogorskog društva da ne samo kreira ambijent u kome će se pružiti odgovarajuća podrška i briga osobama sa invaliditetom, već će se i sankcionisati svi oblici njihovog diskriminisanja po osnovu njihovog invaliditeta. U tom smislu je interesantno analizirati percecpiju, informisanost i saznanja građana Crne Gore, u prvom redu vezane za postojeće zakonske norme i regulativu koje se tiču te oblasti, a onda i njihove stavove koji na određeni način reprezentuju stepen integrisanja tih osnovnih načela društva i države u njihov vrednosni sistem. Kada je u pitanju postojeći zakon o zabrani diskriminacije osoba sa invaliditetom, može se konstatovati da skoro polovina opšte javnosti Crne Gore ne zna za postojanje istog. Tako, u ovom trenutku nešto više od ⅓ ima saznanja o tom zakonu. Grafikon Upoznatost sa zakonom zabrane diskriminacije osoba sa invalidtetom opšta populacija Da li u Crnoj Gori postoji zakon kojim se zabranjuje diskriminacija osoba sa invaliditetom? Baza:Ukupna ciljna populacija 110

111 48 37 Da Ne 16 Ne znam Interesantno je konstatovati da nešto više od 15% punoletnih građana Crne Gore smatra da ne postoji takav zakonodavni akt države. Čini se da ovaj podatak na nedvosmislen način ukazuje na činjenicu da je stepen informisanosti crnogorskog društva o temeljnim načelima države u pogledu zaštite osoba sa invaliditetom na prilično niskom nivou. Naravno da nije realno očekivati da prosečni građani poznaju kompleksan sistem zakonodavstva svoje države i mnogobrojne zakonske norme koje regulišu različite aspekte funkcionisanja države i društva. Međutim, neke od tih normi i pravnih akata predstavljaju temeljna opredeljenja i fundamente koji regulišu prava i obaveze svih građana na jednom opštem nivou. Kao takva ona u izvesnoj meri predstavljaju i socijalni okvir unutar koga se formiraju stavovi, a konsekventno tome i ponašanja svih građana u odnosu na specifične socijalne grupe i zajednice. Zato, nivo svesti o tome kakav bi trebalo da bude odnos društva u celini prema tim specifičnim grupama i zajednicama u velikoj meri određuje i potencijal građana da formulišu i integrišu određene pozitivne socijalne vrednosti i definišu svoje personalne stavove u odnosu na njih. Sa druge strane, kada je reč o socio-demografskim razlikama u pogledu upoznatosti sa navedenim zakonom, registruje se, očekivano, da veći stepen upoznatosti iskazuju osobe sa višim obrazovanjem, kao i osobe sa Juga Crna Gore. U kontekstu prethodnih nalaza podaci koje u nastavku predstavljamo reprezentuju neke od tipičnih, generalizovanih stavova crnogorskog društva prema osobama sa invaliditetom koji, čini nam se, sasvim logično proističu iz činjenice da većina građana nema jasan informacioni okvir o stavu crnogorskog društva (države) prema diskriminaciji osoba sa invaliditetom, i o jasnom opredeljenju da je za njihovu opštu dobrobit i integraciju u sve sfere života crnogorskog društva odgovorna upravo čitava društvena zajednica. Grafikon Percepcija odnosa društva prema osobama sa invalidtetom opšta populacija Koja od sledeće dvije tvrdnje je bliža Vašim stavovima? Baza:Ukupna ciljna populacija 111

112 37 Osoba sa invaliditetom bi prevashodno trebalo da se prilagođava životu u društvu, uz pomoć porodice i okoline 63 Društvo i sredina u kojoj osoba sa invaliditetom živi bi prevashodno trebalo da budu organizovani tako da uzimaju u obzir sve specifičnosti te osobe i time omoguće toj osobi da bude uključena u život u društvu Dakle, kada se sa jednog opšteg, društvenog stanovišta pređe na jednu ličniju perspektivu, onda se u stavovima opšte javnosti Crne Gore, kada je u pitanju njen odnos prema osobama sa invaliditetom, mogu prepoznati i izvesni nepovoljni tonovi, predrasude i stereotipi. Uprkos činjenici da skoro ⅔ opšte javnosti smatra da je dužnost društva da se prilagodi i organizuje tako da omogući socijalnu i svaku drugu inkluziju osoba sa invaliditetom u skladu sa njihovim mogućnostima, potrebama i poteškoćama, može se konstatovati da još uvek ⅓ iste te javnosti smatra da je to prevashodno problem samih osoba sa invaliditetom i njihovog neposrednog socijalnog okruženja a ne šire društvene zajednice. Po pitanju potpune socijalne inkluzije osoba sa invaliditetom stav crnogorske javnosti je još više opterećen predrasudama i stereotipima. Grafikon Stav prema socijalnoj inkluziji osoba sa invalidtetom opšta populacija Kada je riječ o osobama sa invaliditetom, koja od sledećih tvrdnji je najbliža Vašim stavovima? Baza: Ukupna ciljna populacija 5 Kada bi se država i društvo dovoljno angažovali i kada bi osobe sa 31 invaliditetom dobijale adekvatnu stručnu pomoć, one bi se mogle U POTPUNOSTI uključiti u život u društvu 64 Kada bi se država i društvo dovoljno angažovali i kada bi osobe sa invaliditetom dobijale adekvatnu stručnu pomoć, one bi se mogle DONEKLE uključiti u život u društvu Bez obzira na stručnu pomoć i poseban odnos države i društva, nije moguće učiniti NIKAKAV IOLE ZNAČAJAN NAPREDAK kada je riječ o uključivanju ovih osoba u život u društvu 112

113 Čak ⅔ javnosti smatra da je njihova socijalna inkluzija samo donekle moguća, a skoro 5% javnosti smatra da se i pod okolnostima maksimalnih napora čitavog društva, države i zajednice u celini na tom planu ne mogu očekivati značajniji rezultati. Tek nešto manje od ⅓ opšte javnosti Crne Gore ocenjuje da bi se uz jasan i nedvosmislen napor zajednice i države mogla očekivati potpuna društvena inkluzija osoba sa invaliditetom. Mada nešto manje od ¾ predstavnika opšte javnosti u Crnoj Gori smatra neophodnim da čitava društvena zajednica bude involvirana u razumevanje specifičnosti i problema sa kojima se susreću osobe sa invaliditetom, te da u skladu sa tim doprinosi i njihovoj inkluziji u sve segmente društvenog života, jasno je da nešto više od četvrtine javnosti Crne Gore ne deli to mišljenje. Taj deo crnogorske javnosti smatra to poslom i prevashodnim zaduženjem neposrednog socijalnog okruženja samih osoba sa invaliditetom i institucija čiji je to primarni zadatak. 113

114 Grafikon Invaliditet, prvatna ili javna stvar? opšta populacija Koja od sledećih tvrdnji je najbliža Vašim stavovima? Baza: Ukupna ciljna populacija 26 Mislim da svi mi treba da poznajemo specifičnosti i probleme osoba sa invaliditetom kako bismo pomogli da te osobe u potpunosti budu uključene u život društva kao i svi ostali 74 Mislim da su specifičnosti i problemi osoba sa invaliditetom prije svega stvar porodica tih osoba i institucija čiji je zadatak da ove osobe uključe u život društva Čini se da ponovo nailazimo na jednu vrstu socijalne klackalice u pogledu toga šta su to dužnosti, obaveze i norme koje važe za društvenu zajednicu u celini i svakog njenog pojedinca, a šta zadaci države i njenih institucija kada su u pitanju osobe sa invaliditetom u pogledu njihove neometane integracije u kompletan socijalni ambijent crnogorskog društva. No, sledeća grupa podataka, na izvestan način odskače od prethodnih. Grafikon Dokle podrška države treba da ide? opšta populacija Koja od sledećih tvrdnji je najbliža Vašim stavovima? Baza: Ukupna ciljna populacija 20 Država i društvo bi trebalo da učine sve što je u njihovoj moći kako bi obezbijedili da osobe sa invaliditetom imaju jednake mogućnosti i šanse kao i druge osobe bez obzira na troškove države 80 Država i društvo bi trebalo da učine sve što je u njihovoj moći kako bi obezbijedili da osobe sa invaliditetom imaju jednake mogućnosti i šanse kao i druge osobe, ali ukoliko to ne bi iziskivalo prevelike troškove države Čini se da i ova informacija na neki način oslikava izvesnu nekonzistentnost u stavovima opšte javnosti Crne Gore u vezi sa društvenom odgovornošću za osobe sa invaliditetom. 114

115 Kad god je u fokusu analize jedan opšti, deklarativni i pomalo impersonalni, društveni plan brige i odgovornosti zajednice za sudbinu i perspektive osoba sa invaliditetom, opšta javnost je dominantno pozitivno orijentisana. No kad god se pređe na jedan konkretniji plan i procenu ishoda takve jedne odgovornosti i brige, stiče se utisak, da javnost jedan deo odgovornosti za, jasno percipirane nedovoljno efektne rezultate te brige, alocira ili na same osobe sa invaliditetom, ili na neposredno okruženje osoba sa invaliditetom ili na ograničenja i hendikepe kao takve. Nakon ove analize koja je, čini se, indikovala određene problematične precepcije, stavove i mišljenja opšte javnosti Crne Gore o osobama sa invaliditetom, njihovom položaju i mogućnostima njihove potpune integracije u sve sfere života i funkcionisanja društva, možemo preći i na poseban set pitanja koji se odnosio na problem socijalne distance koju opšta javnost formira prema ovoj ranjihovoj socijalnoj grupi. Socijalna distanca prema osobama sa invaliditetom Već na bazi prethodnih informacija i podataka, može se prilično pouzdano zaključiti da u stavovima javnosti provejava određena vrsta stereotipa i predrasuda vezana za osobe sa invaliditetom. U skladu sa tim bi bilo logično očekivati kao konzistentni deo takvog sindroma stavova da će opšta javnost pokazati i jasan stav socijalne distance prema njima. Naredni podaci na izvestan način daju potvrdu takvih očekivanja. Kada se pitanje odnosa prema osobama sa invaliditetom prenese sa jednog opšteg društvenog (deklarativnog) i prilično apstraktnog nivoa, na lični, individualizovan, distribucija odgovora opšte javnosti se značajno menja. Spremnost da pokaže posebnu senzitivnost, brigu, empatiju i specifično prilagođeno ponašanje prema osobama sa invaliditetom u pogledu pružanja osećanja ravnopravnosti iskazuje oko 22% punoletnih građana Crne Gore. Pozitivnu orijentaciju ka njima, ali bez posebnog emocionalnog ili ponašajnog angažmana iskazuje dodatnih 38% populacije, dok blago negativno i eksplicitno negativno stanovište u pogledu socijalne komunikacije sa osobama sa invaliditetom pokazuje skoro 40% opšte javnosti Crne Gore. 115

116 Grafikon Socijalna distanca prema osobama sa invalidtetom opšta populacija Koja od sledećih tvrdnji je najbliža Vašim stavovima? Baza: Ukupna ciljna populacija Smatram da osobe sa invaliditetom treba da budu u okruženju onih koji su slični njima jer bi tako svima bilo prijatnije Sasvim mi je prihvatljivo da osobe sa invaliditetom budu u mom okruženju (u školi, na fakultetu, na poslu...), ali, iskreno rečeno, mislim da bi mi bilo teško da se baš stalno družim sa nekim od njih Kada bi neka osoba sa invaliditetom bila u mom okruženju (školi, fakultetu, na poslu...), družio/la bih se sa njim/njom kao i sa svima drugima Ako bi u mom okruženju (školi, fakultetu, na poslu...) bila neka osoba sa invaliditetom, ja bih se posebno potrudio/la da se sprijateljim sa njim/njom da bih mu/joj pomogao/la da se osjeća ravnopravno Naredni set informacija je još ilustrativniji u pogledu socijalne distance koju građani Crne Gore formiraju prema osobama sa invaliditetom. Za najveći deo opšte javnosti bliski socijalni kontakti sa osobama različitih kategorija invaliditeta nisu sporni osim onih najbližih, odnosno, bračni odnosi sa nekim od članova uže porodice. Upravo na tom nivou socijalne bliskosti/distance u proseku negde oko ⅓ punoletnih građana Crne Gore iskazuje svoju nedvosmislenu odbojnost, odnosno, iskazuje svoju nedvosmislenu distancu. I stiče se utisak da je to upravo ona proporcija negativnih odgovora koja objašnjava i ranije identifikovane problematične situacije u kojima se dalo naslutiti da opšta javnost nije u toj meri nepodeljenja u pogledu svog prihvatanja i podrške osobama sa invaliditetom koliko se na deklarativnom nivou trudila da bude. 116

117 Grafikon Pojedine vrste socijalne distance prema osobama sa invalidtetom opšta populacija Da li biste imali nešto protiv da pripadnik sledećih grupa... % odgovora Da Baza: Ukupna ciljna populacija Bude zaposlen u istoj firmi gdje i vi Bude vaš komšija Bude drug/drugarica vaše djece Sklopi brak sa nekim iz vaše uže porodice Osoba sa fizičkim invalidtetom Osoba sa oštećenjem vida Osoba sa oštećenjem sluha Uzimajući isključivo u ozbir značajno prisutan negativan stav (socijalnu distancu) opšte javnosti prema sklapanju braka nekog iz neposrednog porodičnog okruženja sa osobama različite kategorije invaliditeta kao aspekt dodatne analize, možemo konstatovati, na žalost, da se ova vrsta predrasude (distance) gotovo univerzalno distribuira i među muškom i među ženskom populacijom punoletnih osoba u Crnoj Gori. Što je još više zabrinjavajuće, ova vrsta distance se u gotovo identičnom procentu distribuira i u sva tri obrazovna stratuma opšte populacije. Interesantno je da nešto izrazitiji nivo distance prema osobama sa invaliditetom možemo konstatovati među punoletnim stanovnicima sa severa Crne Gore, a ono što u izvesnoj meri budi optimizam je podatak da je stepen prisustva ove vrste predrasuda (distance) nešto manje prisutan u najmlađoj generaciji opšte javnosti. Naredna grupa odgovora na izvestan način može biti podloga za razumevanje čitave problematike odnosa opšte javnosti Crne Gore prema osobama sa invaliditetom i socijalne distance koju iskazuje u odnosu na njih. 117

118 Grafikon Pojedine vrste socijalne distance prema osobama sa invalidtetom opšta populacija U kojoj mjeri se slažete sa sledećim tvrdnjama - stavovima odnosno u kojoj meri se navedene tvrdnje odnose na Vas? Baza: Ukupna ciljna populacija slaže se (4+5) Niti se slažem niti se ne slažem Ne zna ne slaže se (1+2) Osobe sa invaliditetom su jednako vrijedni članovi društva kao i svi ostali Teško da osobe sa invaliditetom mogu da vode normalan život kao i sve druge osobe Slažem se da osobama sa invaliditetom treba omogućiti pristup svim objektima i javnim površinama, ali u ovom trenutku postoje važniji problemi kojima država mora da se bavi Kada je u pitanju školovanje, mislim da bi se osobe sa invaliditetom teško uklopile sa ostalom djecom pa bi bilo najbolje da se školuju odvojeno Iako država treba da vodi računa o osobama sa invaliditetom i njihovim problemima ona na prvom mjestu treba da se bavi stvarima od kojih će većina ljudi imati koristi Pored mnogo saosjećanja koje imam za osobe sa invaliditetom, pošteno rečeno, osećam nelagodu u njihovom prisustvu Pri svakom opredeljivanjunju javnosti gde se lako raspoznaje društveno poželjan kontekst, javnost se nedvosmisleno pozitivno orijentiše u korist osoba sa invaliditetom i prihvata socijalno adekvatne odgovore. No, kad god takav kontekst ili konotacija nisu lako prepoznatljivi i eksplicitno iskazani, isplivavaju na površinu socijalni stereotipi i predrasude vezane za osobe sa invaliditetom. Tada gotovo ⅓ javnosti iskazuje jednu vrstu konzervativizma i da ali stava, a u pojedinim slučajevima (da osobe sa invaliditetom mogu voditi normalan život kao i sve druge) stereotipe iskazuje i znatno veći deo javnosti. Detaljnom analizom distribucije odgovora se može čak naslutiti da kad god javnost nije potpuno sigurna šta je socijalno ispravnije i poželjnije prihvatiti kao sopstveno stanovište, jedan deo nje beži na neutralnu, socijalno bezbednu poziciju (niti se slažem niti se ne slažem). To svakako može biti prilog teze da javnost u Crnoj Gori još uvek nije do kraja internalizovala opšte društveno opredeljenje o realnoj i stvarnoj društvenoj odgovornosti svakog člana društva i svakog pojedinca za aktuelni status i perspektive osoba sa invaliditetom. Ono što u izvesnoj 118

119 meri posebno zabrinjava, a opet se čini sasvim logično za očekivati, je činjenica da veći nivo stereotipa i predrasuda, kao i socijalne desenzitiziranosti prema osobama sa invaliditetom, zatičemo (kod pojedinih analiziranih stavova) u muškoj populaciji, zatim među osobama nižeg obrazovanja, na jugu Crne Gore i među osobama ruralnog socijalnog backgrounda. III ZAKLJUČCI I PREPORUKE Svi predstavljeni podaci u ovom izveštaju, čini se da nedvosmisleno daju osnova za zaključak da obe javnosti (i opšta i javnost osoba sa invaliditetom) veoma jasno identifikuje različite oblasti društvenog i ekonomskog života u Crnoj Gori gde postoje značajna ograničenja, prepreke i elemente diskriminisanja osoba sa invaliditetom koje u značajnoj meri onemogućavaju njihovo ravnopravno integrisanaje u sve socijalne sfere crnogorske svakodnevnice. Pored toga, obe javnosti takođe konzistentno i koherentno prepoznaju i ključne faktore ( igrače ) koji svojim nedovoljnim angažmanom i posvećenošću problemima osoba sa invaliditetom doprinose perzistenciji specifične vrste marginalizacije ove osetljive socijalne grupe. No čini se da, veoma značajan problem u kontekstu čitavog tog problema ne predstavlja samo pitanje nedovoljnog angažmana i delovanja specifičnih segmenata crnogorskog društva (u prvom redu zvaničnih institucija i privatnog sektora) na uklanjanju sistemskih i nesistemskih ograničenja i prepreka koje deluju na ovaj vid društvene i ekonomske marginalizacije osoba sa invaliditetom, već jedan problematičan stav i odnos čitave društvene zajednice, a pre svega opšte javnosti, prema ovoj osetljivoj socijalnoj grupi. Globalna, opšta, inpersonalna opredeljenja opšte javnosti u vezi sa osobama sa invaliditetom su na liniji opšteprihvaćenih društvenih, dekokratskih standarda i normi. No ta opredeljenja se nisu u dovoljnoj meri internizovala i postala deo vrednosnog sistema i sindroma stavova javnosti prema osobama sa invaliditetom kao ranjihovoj društvenoj grupi. Lični, personalni i individualizovani (intrinzički stavovi koji jesu pokretač ponašanja) stavovi javnosti su i dalje znatnim delom opterećeni negativnim stereotipima, prikrivenim ili otvorenim predrasudama, anahronim razmišljanjima i pasivizujućim emocijama (sažaljenje, tuga). Analiza dobijenih istraživačkih podataka je pokazala da u ovom slučaju problem ne predstavlja nedovoljna informisanost (mada je i ona značajan intervenišući faktor) opšte javnosti o problemima i poteškoćama sa kojima se susreću osobe sa invaliditetom, niti nedovoljna svesnost opšte javnosti o tome, već pre svega značajna prisutnost socijalnih stereotipa i predrasuda prema osobama sa invaliditetom koja je u tesnoj povezanosti i sa jasnom socijalnom distancom koju društvena zajednica gradi prema njima. 119

120 Iako postoji saglasnost da su predviđene zakonske mjere adekvatne i lako ostvarive, osobe sa invalidtetom se u ovim aspektima svakodnevno susreću sa preprekama koje onemogućavaju svakodnevno funkcionisanje. U skladu sa prethodno navedenim, čak skoro 60% građana Crne Gore smatra da u oblasti zapošljavanja, odnosno da u toj oblasti osobe sa invaliditetom najteže ostvaruju svoja prava, a sličnog mišljenja je i populacija osoba sa invaliditetom. Kao sledeće kritične oblasti vide socijalnu zaštitu i pristupačnost javnim površinama, javnim objektima i javnom prevozu. Mišljenja da je zapošljavanje jedan od gorućih problema sa kojima se suočavaju osobe sa invaliditetom dele i osobe sa invaliditetom i ključni informanti. Generalno, ni u jednom gradu ne primećuje se dovoljna spremnost poslodavaca da zaposle osobu sa invaliditetom. Iz razgovora sa sagovornicima dolazi se i do uvida u to da mogućnost za zaposlenje u velikoj meri zavisi od tipa invaliditeta koji osoba ima. Razlog ovome gotovo svi vide u nedovojljonj volji poslodavaca da zaposle osobu sa invaliditetom, što je najčešće posledica upravo prethodno navedenih stereotipa prema osobama sa invalidtetima. Istovremeno, u navedenim gradovima, osobe sa invalidtetom zaposlenje najčešće pronalaze unutar samih organizacija osoba sa invalidtetom. Upravo, ova udruženja predstavljaju najveću podršku osobama sa invalidtetom, ne samo u pogledu finansijske pomoći, odnosno zaposlenja, već i u procesu pružanja nefinansijske podrške, nekog ko predstavlja tačku oslonca osobama sa invalidtetom. Ove organizacije su za osobe sa invalidtetom često mesto u kojem se razvija njihov značajan deo socijalnog života, sredina u kojoj se ne osećaju diskriminisano, već pak sigurno i prihvaćeno. Međutim, egzistencijalna sudbina ovih udruženja je često neizvena, jer one ne mogu samostalno da se održavaju, budući da se mahom finansiraju iz projekata. Kada je u pitanju zapošljavanje, osim prethodno navedenih koraka, važno je poslodavcima obezbediti kontakt sa primerima dobre prakse, odnosno sa onim poslodavcima u Crnoj Gori koji su se već odlučili na ovaj korak. Na ovaj način, ne samo da se utiče na stepen informisanosti kod poslodavaca, već se i smanjuju barijere i stereotipi poslodavaca prema osobama sa invalidtetom čime se potencijalno utiče na njihovu spremnost da se na ovaj korak odluče. I u domenu ostvarivanja socijalne zaštite se registruje značajna diskrepanca između problema sa kojima se u realnosti suočavaju osobe sa invalidtetom i percepcije ključnih informanata o ovim problemima. Dužina procedura dobijanja određene socijalne pomoći, kao i njihova visina za osobe sa invalidtetom često nisu dovoljne za njihov svakodnevni život. Ovakva situacija dodatno doprinosi ekonomsko ugroženom položaju osoba sa invalidtetom. Za predstavnike državnog sektora, čini se da ponekad visina izdataka koju osobe sa invalidtetom imaju na mesečnom nivou, ostaje nevidljiva i nejasna. U skladu sa prethodno navedenim, jasno je da je neophodno dodatno unaprediti postojeće mjere pomoći i podrške osobama sa invalidtetom, podizanjem opšteg nivoa pomoći, ali i utvrđivanjem hitnosti dobijanja ovih paketa pomoći kada 120

121 za tim postoji potreba. Prema rečima osoba sa invalidtetom, ali i ključnih informanata, proceduru dodatno otežava značajan broj Komisija za utvrđivanje invalidteta, čija je standardizovanost upitna. Tako, neophodno je ojačati opšti rad institcucija koje su uključene u proces odobravanja socijalne i drugih vrsta pomoći osobama sa invalidtetom. Ovo je moguće direktnim umrežavanjem institucija, ali i eventualnim stvaranjem jedinstvene informacione baze osoba sa invalidtetom. Sagovornici iz državnog sektora navode problem nepostojanja jasne iscrpne evidencije osoba sa invalidtetom, kao i tipa invalidteta koji poseduju. Stvararanjem jedinstvene informacione baze kojoj bi imale pristup sve institucije koje su uključene u zaštitu osoba sa invalidtetom i postupkom standardizacije rada Komisija bi se svakako ubrzale proceduru dobijanja socijalne pomoći. Pristupačnost javnim površinama, objektima i usluga predstavljaju sledeću značajnu oblast u kojima su osobe sa invalidtetom neravnopravne sa ostalim članovima crnogorskog društva. Navedeni nalazi kvantitativne i kvalitativne studije ukazuju da je ovo problem koji se prožima kroz celokupno crnogorsko okruženje, nažalost, često u najvećoj mjeri upravo unutar onih institucija koje bi trebalo da budu vrata na koje osobe sa invalidtetom treba da pokucaju kada se susretnu sa problemima. Svi navedeni primeri govore o tome da je, makar prikrivena, diskriminacija osoba sa invalidtetom, značajno pristuna i dalje u Crnoj Gori. Dodatni problem predstavlja činejenica da se mali broj osoba sa invalidtetom koji su bili žrtve disrkimacije na direktan ili indirektan način obratio nadležnim organima za rješavanje ovih slučajeva. Ovakva slika indirektno ukazuje na opšte nepovjerenje koje ovi građani imaju u insitutcionalizovanu podršku Crne Gore, što za posledicu ima i jedan autostigmatizovan proces kod osoba sa invalidtetom. Da bi se navedena barijera prevazišla, važno je sprovesti niz koraka kako unutar samih institucija, tako i unutar šire društvene zajednice Crne Gore: Prvenstvno, ključno je resurno i kadrovski obezbedizti sve institucije koje su uključne u život osoba sa invalidtetom. Nepristupačnost samih institucija, ali i neadekvatan odnos zaposlenih prema osobama sa invalidtetom, govori o tome da se u skoro svakoj instituciji (školi, centru za socijalni rad, domu zdravlja...), osobe sa invalidtetom mogu susreti u najmanjoj mjeri sa traženjem pomoći od nekoga radi dobijanja neke informacije ili u gorem slučaju, radi obavljanja neke usluge. Trenutna situacija u institucijama nije inkluzivna, kako bi trebalo da bude, već je u jednom tranzitivnom periodu, koji najteže pada, očekivano osobama sa invalidtetom. Stoga, uvođenjem kontinurane edukacije za zaposlene unutar insitucija, razvojem empatičnosti kod njih, ali i omogućivanjem pojedinih stručnih znanja, kao što je na primer savladavanje znakovnog jezika, bi se svakako odnos zaposlenih unutar insituticija podigao na adekvatniji nivo. 121

122 Posmatranjem isključivo sistema zdravstvene zaštite, odnosno domova zdravlja i drugih zdravstvenih ustanova, evidentno je da se prethodno navedeni problem značajno uočava u ovom domenu. U ovom trenutku, čini se da najveći problem predstavljaju ginekološke i stomatološke usluge, ali i nedostatak pojedinih specijalizovanih kadrova, pre svega logopeda, te napori nadležnih u ovom domenu, treba posebno da budu usmereni ka saniranju ovih primarnih problema, ali i drugih koji su sigurno ostali van domena ovog istraživanja. Sličan problem je uočljiv i u obrazovnom putu osoba sa invalidtetom. Potrebno je prevashodno obezbediti visokoškolske ustanove u pogledu resursne i kadrovske prilagođenosti, jer se stiče utisak da je inkluzivni proces u visokoškolskom obrazovanju najviše zatajio. Kada je reč o ostalim nivoima obrazovanja, u ispitivanim gradovima se značajno registrovala činjenica da u Crnoj Gori još uvijek nisu sve škole prilagođene osobama sa invalidtetom. Ovo je vrlo problematična tema, jer osim rešavanja kadrovskih i resursnih pitanja, zahteva i prethodno navedeno suzbijanje stereotipa koji su i dalje prisutni u školskom okruženju. Dalje, neophodno je ojačati ulogu nadzornih organa radi sticanja brzog i stručnog uvida u eventualne postojeće slučajeve diskriminacije od onemogućenog pristupa određenoj površini, preko neprijatnih kontakata sa drugima, do procesa zapošljavanja. Paralelno sa jačanjem i agresivinijim pristupm nadležnih organa, važno je i pooštravanje kaznenih mjera za sve one koji direktno ili indiretkno ugrožavaju osobe sa invalidtetom. Insitutucije koje su uključene u zaštitu osoba sa invalidtetom treba da raspolažu jedinstvenim standardizovanim protokolom za brzu reakciju u slučaju povređivanja prava osoba sa invalidtetom. Ovaj protokol treba da se bazira na hitnoj i koordinisanoj saradnji svih institucija, upravo zbog činjenice da su neki od prethodno navedenih sudskih sporova trajali značajno dugo, a da je tokom tih procesa izostala sistemska kontinurana podrška žrtvama diskriminacije od strane države i lokalnih vlasti. Postojeće zakonske propise je ipak važno menjati. Ovo se pre svega odnosi na postupak obezbeđivanja ortopedskih pomagala. Trenutno stanje značajno generiše nezadovoljstvo osoba sa invalidtetom zbog četiri ključna faktora skupoće pomagala, samostalnog finansiranja popravki ili zamena, značajnog vremenskog perioda između dobijanja novih pomagala kod jedne osobe, kao i nedovoljnost raznovrsnosti trenutne ponude. Među predstavnicma NVO sektora i osobama sa invalidtetom su prisutni i negativni stavovi prema aktuelnoj farmaceutskoj kompaniji koja obezbeđuje ortopedska pomogala. Stoga, potrebno je osobama sa invalidtetom dodatno olakšati postupak obezbeđivanja ortopedskih pomagala pre svega, njihovim prilagođavanjem različitim vrstama invalidteta, ali i uticajem na neke od drugih navedenih problema. 122

123 Ipak, na kraju važno je osvrnuti se i na činjenicu da promene koje su vaninstitucionalizovane, koje se pak tiču pružanja podrške nužno povlače sa sobom menjanje stavova kod opšte javnosti Crne Gore. Jasno je da se promene u takvim, individualnim stavovima sporo i teško odvijaju, i da za njihovu promenu nisu dovolja deklarativna opredeljenja i generalizovane (paušalne) norme. Oni su samo okvir za stvaranje pozitivnog društvenog konteksta. Promene stereotipa, negativnih stavova i retrogradnih razmišljanja u bilo kojoj društvenoj sferi i prema bilo kom društvenom problemu i pitanju, nastaju kroz daleko intenzivnije komunikacijsko (institucionalno i vaninstitucionalno, formalno i neformalno) delovanje, socijalno stimulisanje konkretnih akcija i interakcija, kreiranje pozitivnog neposrednog iskustva opšte javnosti. To je proces koji zahteva više energije, vremena i resursa ali je svakako činjenica da je formiran jedan manje-više pozitivan socijalni ambijent u odnosu na osobe sa invaliditetom, u kome takav jedan dugoročan, dodatni napore može biti efikasan i efektan. Za ostvarivanje svih predloženih koraka neophodna je saradnja medija, međunarnodnih i domaćih organizacija, udruženja osoba sa invalidtetom, samih osoba sa invalidtetom, državnog i privatnog sektora. Osim unapređenja prethodnih zakonodavnih i strateških mjera, važno je da predstavnici udruženja osoba sa invalidtetom, ali i same osobe sa invalidtetom treba da što češće budu prisutne u medijima, da javno govore o svojim pozitivnim i negativnim iskustvima koja stiču svakodnevnim životom u Crnoj Gori, čime će se direktno uticati na veći stepen informisanosti građana Crne Gore, ali i na sticanje uvida u mogućnosti i ograničenja koje osobe sa invaliditetom imaju u njemu. 123