Republika e Kosovës. Republika Kosovo - Republic of Kosovo. Qeveria Vlada - Government

Transcription

1 Republika e Kosovës Republika Kosovo - Republic of Kosovo Qeveria Vlada - Government Ministria e Shëndetësisë - Ministarstvo Zdravstva - Ministry of Health STRATEGJIA PËR SISTEMIN E INFORMIMIT SHËNDETËSOR NË KOSOVË Ministria e Shëndetësisë Republika e Kosovës

2 ABSTRAKTI Informata e duhur, për popullin e duhur në momentin e duhur kjo kërkon të dhëna relevante, në kohën e duhur dhe valide. Megjithatë, edhe të dhënat apo informatat më të mira nuk kanë vlerë nëse nuk shfrytëzohen në mënyrë të strukturuar për t i përmirësuar njohuritë e akterëve në sektorin e kujdesit shëndetësor dhe rrjedhimisht edhe përmirësimin e funksionimit të sistemit shëndetësor. Në këtë mënyrë sistemi i informimit shëndetësor (SISH) ka të bëjë më tepër me intelegjencën shëndetësore dhe vendim-marrjen e bazuar në dëshmi me qëllim të arritjes së synimeve të përmirësimit të sistemit të kujdesit shëndetësor në Kosovë dhe të shëndetit të popullatës, se sa me kompjuter personal, kabllo, dhe programe (software), të cilat janë vetëm mjete për menaxhim të të dhënave. Rezultat i SISH-it është informimi me kohë, valid dhe relevant i të gjithë pjesëmarrësve në sistemin shëndetësor. Qytetarët do të kenë mundësi të informohen për sëmundjet dhe opcionet e trajtimit; pacientët do të kenë mundësi të informohen për diagnozat, statusin e trajtimit dhe mundësitë për trajtim të mëtutjeshëm; profesionistët shëndetësor do të kenë mundësi të kërkojnë udhërrëfyes, t i rrisin njohuritë dhe të kenë qasje të lehtë në dosjet e pacientëve; dhe administratorët dhe politikanët do të kenë informata lidhur me nevojat shëndetësore të popullatës. Rezultat i SISH-it janë edhe vendimet e bazuara në dëshmi. Të gjithë akterët e sektorit shëndetësor do të kenë mundësi të marrin vendime duke u bazuar në intelegjencën më të mirë shëndetësore që e ofron SISH-i. Për qytetarë kjo do të thotë vendim-marrje e informuar lidhur me p.sh. mënyrat më të mira për tu mbrojtur nga sëmundjet. Për pacientët kjo do të thotë vendim-marrje e informuar lidhur me atë se ku mund të trajtohet më së miri për sëmundjen e vet. Për profesionistët shëndetësor kjo do të thotë vendim-marrje e bazuar në dëshmi për mënyrën më të mirë të trajtimit të pacientit. Për administratorë dhe politikanë kjo do të thotë vendim-marrje e bazuar në dëshmi lidhur me p.sh. si të parandalohen më së miri sëmundjet e popullatës, apo të sigurohet niveli më i lartë i cilësisë dhe efikasitetit gjatë shfytëzimit të resurseve të pamjaftueshme. Qëllimi i këtij dokumenti është që përmes adresimit të sistemit të kujdesit shëndetësor dhe analizimit të Sistemit Statistikor Shëndetësor ekzistues, të identifikohen mënyrat më të mira të cilat i mundësojnë Kosovës që para vitit 2020 të krijoj infrstrukturën e nevojshme për zhvillimin e intelegjencës shëndetësore dhe aplikimin rutinor të vendim-marrjes së bazuar në dëshmi në të gjitha nivelet, e gjithë kjo për të arritur synimet e Strategjisë Sektoriale të Shëndetësisë (SSSH) për Periudha kohore për strategjinë e SISH-it është dhjetë vjeçare , mirëpo implementimi i saj fokusohet vetëm në periudhën gjerë në fund të vitit Në këtë mënyrë strategjia e SISH-it është në pajtueshmëri me periudhën kohore të SSSH-së, por që gjithashtu përfshinë edhe perspektivën afat-gjate, e cila është e nevojshme për të siguruar qëndrueshmërinë e investimeve substanciale përgjatë periudhës së gjatë kohore. 2

3 Strategjia e SISH-it është elaboruar nga një grup punues i themeluar nga Ministria e Shëndetësisë (MSH) me përfaqësues nga Ministria e Shëndetësisë, Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës (IKSHPK), Qendra Klinike Universitare e Kosovës, sektori i kujdesit dytësor shëndetësor, sektorti i kujdesit parësor shëndetësor (KPSH) dhe përfaqësuesit tjerë të sektorit shëndetësor. Gjatë këtij procesi, grupi punues është konsultuar gjerësisht me individë dhe institucione të ndryshme të cilat i falënderojmë për angazhimin dhe kontributin e tyre të vlefshëm. Falenderim i veçantë i dedikohet Zyrës Ndërlidhëse të Komisionit Europian në Kosovë, Organizatës Botërore të Shëndetësisë, si dhe Luxembourg Agency for Development Cooperation e cila ka kontribuar me ekspertizë dhe mbështetje. 3

4 FJALA E MINISTRIT Strategjia Sektoriale e Shëndetësisë ofron kornizën për atë se si sektori shëndetësor në Kosovë do të punojë dhe zhvillohet gjatë dekadës së ardhshme. Sistemi i Informimit Shëndetësor është element kyç për realizimin e Strategjisë. Informimi mbi shëndetin është mëse i rëndësishëm. Progresi i ofrimit të kujdesit shëndetësor varet nga marrja e vendimeve të drejta. Andaj, informimi i mirë mundëson vendim-marrje qoftë për ofrimin e trajtimit më të mirë, qoftë për udhëheqjen e një institucioni shëndetësor në mënyrën më efikase, apo për tu siguruar që popullata e Kosovës është duke marrë kujdes të mirë shëndetësor si shkëmbim për kontributet e tyre tatimore apo për pagesën e trajtimit. Kosova është në rrugë për në BE, ashtu edhe sistemi i saj shëndetësor. Ofrimi i kujdesit shëndetësor të kualitetit të mirë varet nga shpejtësia e aplikimit praktik të zbulimeve shkencore në rutinat ditore klinike, zbulime këto të bëra në Kosovë apo nëpër botë. Qasja e lehtë dhe mundësia për shkëmbim të shpejtë të informatave është parakusht që pacienti të merr shërbime bashkëkohore diagnostikuese dhe trajtuese apo të parandalohen sëmundjet. Strategjia e SISH-it si pjesë integrale e Strategjisë Sektoriale të Shendetësisë, do të mbështes arritjen e vizioneve, objektivave dhe qëllimeve, të bazuara në cilësi, korrektësi dhe vazhdimësi. Nën udhëheqjen e Ministrisë së Shëndetësisë, Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës, shoqatat profesionale, insitucionet shëndetësore dhe organizatat e pacientëve, do të kenë rol kyç në implementimin e suksesshëm të SISH-it. Në këtë mënyrë, shoqëria e informimit modern dhe teknologjia e saj informative do të punojnë në të mirë të popullit të Kosovës. Prishtinë, Mars 2011 Ministri i Shëndetësisë Dr. Ferid Agani 4

5 Përmbajtja ABSTRAKTI... 2 FJALA E MINISTRIT... 4 Përmbajtja Ndërlidhja me Strategjinë Sektoriale Shëndetësore Analiza e sektorit shëndetësor dhe sistemit statistikor shëndetësor ekzistues Pasqyra e Kosovës Gendja shëndetësore e popullatës Institucionet e sektorit të kujdesit shëndetësor dhe rrjeti i ofruesve Analiza e Sistemit ekzistues të Statistikave Shëndetësore Burimet njerëzore Arsimimi në sektorin shëndetësor Financimi i sektorit shëdetësor Korniza ligjore Partnerët e jashtëm Koncepti i SISH-it të ri elektronik dhe të integruar Çka është SISH? Përshkrimi i SIH-it të ri të integruar - aplikacionet Përshkrimi i SISH-it të ri të integruar pasqyra e aplikacioneve Instrumentet e deponimit/ ruajtjes së të dhënave Parimet e organizimit dhe renditjes së të dhënave Nomenklaturat dhe regjistrat standard Arkitektura Teknologjike e SISH-it të ri SISH-i i ri pasqyra organizative dhe roli i vendim-marrësve SISH-i i ri përdorimi i të dhënave dhe shpërndarja e informatave SISH-i i ri burimet e nevojshme Përmirësimi imediat i Sistemit Statistikor Shëndetësor ekzistues Strategjia për aplikimin e SISH-it të ri Vizioni, qëllimet dhe objektivat Detyrat dhe fazat Rezultatet Implementimi, menaxhimi, monitorimi dhe evaluimi Shtojcat Shtojca 7.1: Plani i Implementimit Shtojca 7.2: Regjistrat dhe nomenklaturat në SISH Shtojca 7.3: Ligjet dhe rregulloret lidhur me SISH Shtojca 7.4: Referencat Shtojca 7.5: Terminologjia Shtojca 7.6: Anëtarët e grupit punues për hartimin e strategjisë

6 LISTA E SHKURTESAVE AER AKZHN-CIDA ASHBZHN - USAID ASZHN-SIDA AZZHB-SDC BE DEP DESH DKSH EK EU CEN FKBF - UNICEF FKBP - UNFPA GDP IKSHPK IPA KDSH KE KK KNKP-ICPC KNS-ICD KPSH KTSH Lux-Development MAP MASHT MEF MF MKBK - UNMIK MSH OBEZH OBSH OJQ PLT PSA PZHKB - UNDP QKMF Agjencioni Europian për Rindërtim Agjencioni Kanadez për Zhvillim Ndërkombëtar Agjencioni i Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar Agjencioni Suedez për Zhvillim Ndërkombëtar Agjencioni Zvicrran për Zhvillim dhe Bashkëpunim Bashkimi Europian Dosja Elektronike e Pacientit Dosja Elektronike Shëndetësore Drejtorati Komunal për Shëndetësi Episoda e Kujdesit Komiteti Europian për Standardizim Fondi i Kombeve të Bashkuara për Fëmijë Fondi i Kombeve të Bashkuara për Popullatë Gross Domestic Product (Bruto Prodhimi Vendor) Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës Instrumenti i Para-Anëtarësimit Kujdesi Dytësor Shëndetësor Komisioni Europian Kontinuiteti i Kujdesit Klasifikimi Ndërkombëtar i Kujdesit Parësor Klasifikimi Ndërkombëtar i Sëmundjeve Kujdesi Parësor Shëndetësor Kujdesi Tretësor Shëndetësor Agjencioni i Luksemburgut për Zhvillim dhe Bashkëpunim Ministria e Administratës Publike Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Ministria për Ekonomi dhe Financa Mjek Familjar Misioni i Kombeve të Bashkuara në Kosovë Ministria e Shëndetësisë Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim Organizata Botërore e Shëndetësisë Organizata Jo-Qeveritare Pranim, Lëshim, Transferim Procesi i Stabilizim Asocimit Programi Zhvillimor i Kombeve të Baskuara Qendra Kryesore e Mjekësisë Familjare 6

7 QKUK QMF SISH SMISH SSSH TI ZNKE-ECLO Qendra Klinike Universitare e Kosovës Qendra e Mjekësisë Familjare Sistemi i Informimit Shëndetësor Sistemi i Menaxhimit të Informimit Shëndetësor Strategjia Sektoriale e Shëndetësisë Teknologjia Informative Zyra Ndërlidhëse e Komisionit Europian në Kosovë 7

8 1. Ndërlidhja me Strategjinë Sektoriale Shëndetësore Në nëntor të vitit 2009 është aprovuar Strategjia Sektoriale e Shëndetësisë (SSSH) për Kosovën. Pas analizës së sistemit të kujdesit shëndetësor, SSSH ka konluduar se: shëndeti i popullatës së Kosovës nuk qëndron mirë në krahasim me shtetet e regjionit apo me kontekstin më të gjërë Europian. Më pastaj, SSSH ka identifikuar një numër sistematik të mangësive si në vijim: Pamundësinë për një planifikim efektiv dhe alokim të burimeve si pasojë e sistemit informativ shëndetësor jo adekuat; Sistemet menaxhuese jo adekuate për të siguruar nje performancë të kënaqshme dhe shërbime cilësore; Vështirësi në llogaridhënje si pasojë e paqartësive të roleve dhe përgjegjësive të organizatave dhe individëve; Mungesa serioze me furnizimin dhe distribuimin e barnave; Fondet e kufizuara. Rrjedhimisht SSSH ka identifikuar pesë objektiva për përmirësim të situatës si në vijim: 1. Reduktimi i sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë së përgjithshme të popullatës; 2. Përmirësimi i menaxhimit të burimeve dhe cilësisë së shërbimeve; 3. Funksionalizimi, ri-organizimi dhe plotësimi i infrastrukturës ekzistuese të sistemit të kujdesit shëndetësor dhe prokurimit të pajisjeve medicinale, në pajtim me standardet europiane; 4. Implementimi dhe zhvillimi i mëtutjeshëm i Sistemit Informativ Shëndetësor; 5. Zhvillimi i sistemit të qëndrueshëm financiar për sektorin e shëndetësisë. SSSH gjithashtu identifikon përmirësimin e SISH-it si parakusht esencial për fuqizimin e sistemit të kujdesit shëndetësor të Kosovës dhe për të arritur synimin e përmirësimit të statusit shëndetësor të popullatës, siç ceket në objektivin 4. Në vazhdim, SSSH qartëson se: SISH do të orientohet drejt sistemit që mbledh, analizon, deponon dhe shkëmben informata në mënyrë të standardizuar dhe të dobishme për vendimmarrje në kujdesin shëndetësor të të gjitha niveleve: KPSH, KDSH, KTSH, MSH dhe institucionet tjera relevante. Për më tepër, SSSH deklaron qartë se zhvillimi i SISH-it duhet të fokusohet jo vetëm në pajisje elektronike dhe programe (hardware dhe software), por duhet të ketë parasysh edhe krijimin e proceseve dhe infrastrukturës së nevojshme për adresimin e çështjeve në vijim: 8

9 Akterët që marrin vendime (profesionistët shëndetësor, administratorët, bashkëpunëtorët dhe politikë-bërësit, shfrytëzuesit dhe blerësit e shërbimeve); Të dhënat dhe informatat të cilat janë të dobishme për vendim-marrje; Procedurat që determinojnë raportin e akterëve me të dhëna; Mjetet që lehtësojnë mbledhjen, analizën, deponimin dhe shpërndarjen e të dhënave. SSSH gjithashtu identifikon çështjet kryesore të cilat duhet t i adresojë SISH, si në vijim: Qartësimin e konceptit të SISH-it; Definimin e roleve dhe përgjegjësive dhe formalizimin e tyre brenda kornizës ligjore; Identifikimin e vështirësive dhe kostos së sistemit të tanishëm operues për mbledhjen e të dhënave dhe mirëmbajtjen e tyre; Zhvillimin e qasjes në faza për krijimin e sistemit informativ koherent përgjatë tërë sistemit shëndetësor që është konsistent me standardet ndërkombëtare; Të përmirësojë në mënyrë progresive cilësinë e rezultateve përfundimtare të SISH-it dhe harmonizimin e tij me OBSH, Eurostat dhe organizatat tjera ndërkombëtare. Prandaj, qëllimi i këtij dokumenti është të ofrojë një analizë paraprake për SISH, të konceptualizojë të kuptuarit se në cilin drejtim duhet të zhvillohet SISH-i, të definojë burimet në kontekstin e organizimit, regullimit dhe mjeteve financiare të nevojshme për implementimin e tij, si dhe të identifikojë hapat praktik që duhet ndërmarrë për të arritur objektivin e 3-të të SSSH-së. 9

10 2. Analiza e sektorit shëndetësor dhe sistemit statistikor shëndetësor ekzistues 2.1. Pasqyra e Kosovës Kosova është shtet i vogël ( km 2 ) dhe i ri (pavarësia është shpallur më 17 shkurt 2008) me 2,1 milion banorë që i përkasin moshës më të re në Europë (53% janë më të rinj se 25 vjet) me jetëgjatësi mesatare prej 68.8 vite. Figura 1: Harta e Kosovës 10

11 Me GDP përafërsisht për kokë banori, Kosova është shteti më i varfër në Europë. Rritja e ngadalësuar ekonomike (rreth 3% në 2006), shkalla e lartë e papunësisë prej rreth 45% 1, rritja e varfërisë (18% e popullatës është në varfëri të skajshme) dhe ekonomia e brishtë i pengojnë investimet dhe zhvillimin. Kjo gjendje e kombinuar me kufizimet në ofrimin e shërbimeve shëndetësore, mirëqenien sociale dhe kapacitetin arsimor, ka rezultuar në një shkallë shumë të lartë të vulnerabilitetit struktural socio-ekonomik, mungesë të kohezionit social dhe të zhvillimit të stukturuar të kapitalit njerëzor. Të gjitha këto janë parakushte për zhvillim ekonomik. Megjithatë, qeveria është duke i luftuar zellshëm këto mangësi, përfshirë zhvillimin e strategjive sektoriale zhvillimore dhe progresin drejt anëtarësimit në Bashkimin Europian. Integrimi në Bashkimin Europian paraqet një hap të rëndësishm drejt stabilitetit regjional dhe prosperitetit ekonomik. Ministria e Shëndetësisë së bashku me Ministrinë e Mirëqenies Sociale dhe Ministrinë e Arsimit, ka hartuar strategjinë për të kontribuar në zhvillimin socio-ekonomik, përmes zhvillimit të mjeteve të Procesit të Stabilizim Asocimit (PSA) e gjithashtu edhe ngritjes së kapaciteteve për shfrytëzim të asistencës së ofruar përmes Instrumentit të Paraanëtarësimit Gjendja shëndetësore e popullatës Indikatorët shëndetësorë vazhdojnë të jenë ndër më të disfavorshmit në regjion dhe situata shëndetësore në Kosovë është ndër më të këqijat në Europën jug-lindore. Statistikat shëndetësore për një analizë, planifikim dhe vendim-marje adekuate, ende nuk janë në dispozicion, për shkak të mungesës së SISH të strukturuar. Sëmundjet më të shpeshta (sëmundshmëria) në KPSH i takojnë çregullimeve të sistemit respirator (30%), sëmundjeve të sistemit digjestiv (11.4%) dhe ato të sistemit kardiovaskular (8.4%). Shkalla e lartë e vdekshmërisë së foshnjeve (35 në 1000), vdekshmërisë së foshnjeve gjatë lindjes (29 në 1000 në vitin 2000 dhe 19.3 në 1000 në vitin 2009) 3, tuberkulozi dhe problemet me ushqyeshmërinë adekuate, paraqesin disa nga problemet shëndetësore kryesore siç është edhe incidenca e lartë e problemeve psiko-sociale. Incidenca e sëmundjeve infektive është gjithashtu në rritje (nga 3,765.2 ne 2004 në 5,510.6 në për banorë) përkundër faktit që tuberkulozi ështe në rënie (nga 47.9 në 2004 në 43 në 2009). Faktorët e rrezikut për shëndetin ambiental janë ende shumë të lartë, përfshirë ujin, ajrin, ushqimin, barnat, pirjen e duhanit, alkoolit dhe ekspozimit ndaj plumbit. Prandaj, përmirësimi i gjendjes shëndetësore të popullatës kërkon një çasje multi-sektoriale dhe një bashkëpunim më të ngushtë të Ministrisë së Shëndetësisë dhe 1 Studimi i bankës botërore në Kosovë 2 -Raporti i Zhillimit Njërëzor, FZHKP (UNDP) -Të dhënat ekonomike dhe demografike në Kosovë ndryshojnë varësisht nga burimet. Të dhënat në këtë dokument janë marrë kryesisht nga FMN dhe burimet e Bankës Botërore. - Vlerësimi i Varfërisë në Kosovë Banka Botërore dhe Enti Statistikor i Kosovës, tetor Të dhënat janë marrë nga publikimi vjetor i Ministrisë së Punës dhe Mirëqenies Sociale të Kosovës. -Propozimi Teknik EPTISA 18 qasja e gjërë sektoriale in shendetësi: Studimi i Fisibilitetit EuropeAid/127859/D/SER/KOS 3 Situata Perinatale në Kosovë nga IKSHPK, departamenti i epidemiologjisë 11

12 ministrive tjera siç janë Ministria e Ambientit, Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Ministria e Arsimit. Për shkak të faktorëve të sipërcekur jetëgjatësia mbetet e shkurtë (rreth 69 vjet), krahasuar me Serbinë (73), BH (74) dhe përafërsisht 80 në Europën perëndimore. Të dhënat për indikatorët shëndetësorë, përfshirë sëmundshmërinë dhe vdekshmërinë, të cilat mund të përdoren për krahasime ndërkombëtare, nuk janë në dispozicion, ndërsa të dhënat për indikatorë të zakonshëm shëndetësor si të dhëna bazike demokrafike: stili jetësor dhe indikatorët që kanë të bëjnë me ambientin; vdekshmëria; sëmundshmëria; pa-aftësia; burimet e kujdesit shëndetësor; shfrytëzimi; dhe shpenzimet, nuk mbledhen në baza rutinore. Mungesa e të dhënave e bënë pothuajse të pamundur analizën e trendeve dhe krahasimin me statistikat shëndetësore ndërkombëtare e gjithashtu edhe vendim-marrjen e bazuar në dëshmi. Tabela 1: Arritja e Qëllimeve Zhvillimore të Mileniumit në Kosovë QZHM 2015 Sot 2015 Përqindja e popullatës me më pak se 1.42 në ditë 44% 22% Vdekshmëria e foshnjeve gjatë lindjes (për 1,000 lindje të gjalla) 19,3 5 5,5 Vdekshmëria e lehonave (për 100,000 lindje të gjalla) 22 5,5 Numri i rasteve të reja të TBC-së në vit Numri i rasteve të reja me AIDS në vit 4 2 % e popullatës rurale që ka qasje në ujë të pastër 60% 80% burimi: OBSH 2.3. Institucionet e sektorit të kujdesit shëndetësor dhe rrjeti i ofruesve Ministria e Shëndetësisë (MSH) e transformuar nga Deparatmenti i Shëndetësisë dhe Mirëqeniës Sociale dhe i Planifikimit Hapësinor në vitin 2002, është autoriteti më i lartë shëndetësor në Kosovë. Duke u mbështetur në ligjin për shëndetësi, Ministria e Shëndetësisë (MSH) merr vendime për themelimin e institucioneve dytësore dhe tretësore shëndetësore, gjerësa Drejtoratet Komunale për Shëndetësi (DKSH) marrin vendime për institucionet e kujdesit parësor shëndetësor (KPSH). Komunat janë përgjegjëse për ofrimin e KPSH dhe përcjelljen e gjendjes shëndetësore të qytetarëve, përmes konceptit të mjekësisë familjare. MSH dhe DKSH bashkëpunojnë në implementimin e marrëveshjeve vjetore për ofrimin e shërbimeve. Kuvendi komunal aprovon planin operacional për zhvillimin e KPSH në pajtim me planin afat-mesëm të aprovuar nga Qeveria e Kosovës , Komiteti Kosovar për Shëndetin e Nënës dhe Fëmijës , raport i IKSHPK për TBC-në 12

13 Aktivitetet e shëndetit publik ofrohen nga Instituti Kombëtar i Shëndetitësisë Publike të Kosovës (IKSHPK) përmes zyrës së saj qëndrore dhe gjashtë institutet regjionale në: Pejë, Gjakovë, Prizren, Ferizaj, Gjilan dhe Mitrovicë. IKSHPK është i organizuar në departamente të Epidemiologjisë, Ekologjisë Humane, Mikrobiologjisë, Mjekësisë Sociale dhe Sistemit Informativ Shëndetësor. Për më tepër, IKSHPK vepron si trup këshilldhënës (përkrahje teknike) i MSH. Rrjeti i ofrimit të shërbimeve është i organizuar në nivelin parësor, dytësor dhe atë tretësor. KPSH ofrohet nga 33 komuna përmes Qendrave Kryesore të Mjekësisë Familjare (QKMF) dhe Qendrave të Mjekësisë Familjare (QMF), njësive ambulantore të quajtura punkte, Qendrave Shëndetësore Emergjente (në komuna me mbi banorë), barnatoreve komunale dhe atyre në QMF, si dhe qendrave të rehabilitimit. Aty ku qasja në spitale nuk është e lehtë, QKMFtë kanë edhe njësinë e maternitetit (14 në përgjithësi). Përveç kësaj, tri qendra të grave ofrojnë mbështetje të pjesërishme për nivelin e KPSH dhe atë spitalor. Kujdesi Dytësor Shëndetësor (KDSH) ofrohet nga spitali universitar në Prishtinë dhe pesë spitale regjionale në Mitrovicë, Pejë, Gjakovë, Prizren, Gjilan si dhe nga katër spitale të qytetit në Ferizaj, Mitrovicën veriore, Graçanicë dhe Vushtrri. Përveç tyre, shërbime dytësore shëndetësore ofrojnë edhe qendrat diagnostike dhe terapeutike, qendrat për shëndet oral dhe kujdes dental, si dhe qendrat rehabilituese speciale. Niveli dytësor i kujdesit shëndetësor, gjithashtu ofron shërbime të shëndetit mendor për pacientë dhe familjarë të tyre, përmes Qendrave të Shëndetit Mendor (QSHM). Kujdesi Tretësor Shëndetësor (KTSH) ofron shërbime mjekësore të specializuara përmes institucioneve shëndetësore që ndërlidhen me Universitetin dhe atë kryesisht me Qendrën Klinike Universitare të Kosovës (QKUK). QKUK përbëhet nga disa klinika dhe institute si dhe Qendra Klinike Universitare Stomatologjike e Kosovës. Ky nivel gjithashtu përfshinë institutet kombëtare sic janë Qendra Kombëtare e Transfuzionit e cila menaxhon bankën e gjakut; Institutin Kombëtar të Mjekësisë së Punës që mirret me kujdesin shëndetësor të punëtorëve; dhe IKSHPK i cili ofron programe për edukim shëndetësor, promovim, parandalim dhe mbrojtje shëndetesore, por gjithashtu është edhe burim kryesor për mbledhjen dhe analizën e të dhënave mjekësore. Sektori shëndetësor privat është duke u zhvilluar shumë shpejtë dhe ështe i koncentruar kryesisht në kujdes ambulantor, shërbime diagnostike, farmaci dhe stomatologji. Integrimi i sektorit privat është një ndër prioritetet kryesore të SSSH. Rrjeti ekzistues i ofruesve të shërbimeve shëndetësore përbëhet nga objektet në vijim: Objektet nën menaxhimin e Ministrisë së Shëndetësisë: 1 Spital i Kujdesit Shëndetësor Tretësor, Qendra Klinike Universitare në Prishtinë; 1 Objekt për Kujdes Tretësor Stomatologjik, i cili gjithashtu vepron edhe si objekt i kujdesit stomatologjik dytësor; 2 Institute të Mjekësisë së Punës; 2 Qendra rehabilituese; 13

14 5 Spitale Regjionale të Kujdesit Dytësor Shëndetësor; 4 Spitale të Qytetit të Kujdesit Dytësor Shëndetësor, të cilat janë të strukturuara ngjajshëm me spitalet regjionale 7 ; 1 Institut Kombëtar të Shëndetitësisë Publike të Kosovës (1 qendror dhe 6 regjional); 6 Qendra të shëndetit mendor të bazuara në komunitet; 1 Qendër Kombëtare të Transfuzionit të Gjakut; 1 Telemedicinë; 1 Institut të Mjekësisë Sportive. Objektet nën menaxhimin e komunës: 34 Qendra Kryesore të Mjekësisë Familjare nga të cilat 14 kanë njësi të maternitetit dhe 13 njësi të tuberkulozit; 152 Qendra të Mjekësisë Familjare; 263 Punkte. Institucionet shëndetësore private të licencuara 8 : 873 Institucione Shëndetësore Private; 54 Qendra Diagnostike dhe Terapeutike; 14 Spitale. Përkundër investimeve substanciale të bëra me ndihmën e komunitetit ndërkombëtar dhe OJQve, sistemi i kujdesit shëndetësor në Kosovë, për shkak të neglizhencës shumëvjeçare dhe luftës në vitin 1999, nuk është në gjendje të plotësojë nevojat shëndetësore të popullatës. Këto probleme janë shumë të shprehura në viset rurale, por situate është e njëjtë edhe sa i përket shërbimeve shëndetësore të specializuara dhe se një pjesë mjaft e madhe e popullatës nuk ka qasje në kujdes shëndetësor. Kjo gjendje së bashku me mungesën e kapaciteteve menaxheriale po nxit pacientët të mos kërkojnë shërbime brenda apo të mundohen të trajtohen jashta vendit. Kosova ka numrin më të vogël të shtretërve spitalor në Europë, por megjithatë spitalet nuk shfrytëzohen maksimalisht, gjë që mund të verifikohet me shkallën shumë të ultë të hospitalizimit apo pranimit në spital dhe kohëqëndrimit mesatar Analiza e Sistemit ekzistues të Statistikave Shëndetësore Sistemi ekzistues i Statistikave Shëndetësore (gjithashtu i quajtur DB003 apo sistemi informativ shëndetësor) është kryesisht manual, në letër dhe shumica e të dhënave për pacientë dhe trajtim regjistrohen në formularë nga letra të cilat grumbullohen nëpër institucione gjegjëse 7 Përfshirë Mitrovicën veriore dhe Gracanicën 8 Të dhëna të MSH, tetor Regional hospitals report communicable diseases and childbirth as their most frequent diagnoses 14

15 dhe pastaj futen në formatin elektronik nga ana e njësive të SISH-it (operatorëve) në spitale dhe qendra kryesore të mjekësisë familjare. Në sektorin e kujdesit parësor shëndetësor (KPSH) të dhënat nga Qendrat e Mjekësisë Familjare (QMF) dhe ambulantat, grumbullohen në formë të letrave nga Qendrat Kryesore të Mjekësisë Familjare (QKMF) e pastaj futen në bazën elektronike nga ana e SISH njësive dhe transferohen në depertamentin e SISH-it në kuadër të IKSHPK. Në shumicën e rasteve ky transfer bëhet me anë të mjetit elektronik flash memory. Situatë e njejtë qëndron edhe në Qendrën Klinike Universitare të Kosovës (QKUK) ku të dhënat nga repartet dhe klinikat e ndryshme transferohen në njësitë e SISH-it në formë të kopjeve të letrës. Të dhënat për personelin dhe pacientët (të ashtuquajturat statistikat e mesnatës ), kryesisht futen në programin Excel. Megjithatë, qysh nga viti 2002 të dhënat për aktivitetet, sëmundshmërinë, dhe vdekshmërinë në kujdesin parësor, dytësor dhe tretësor janë duke u regjistruar gjithnjë e më tepër në bazën kryesore të të dhënave Access-Master databaza e cila është zhvilluar me mbështetje të AERit. Deri më sot Access-Master databaza implementohet në të gjitha QKMF-të (duke përjashtuar komunat me shumicë serbe); në 7 spitale (5 spitale regjionale dhe 2 spitale të qytetit); QKUK (përveç në Qendrën Stomatologjike); 7 qendra të shëndetit mendor, Instituti i Mjekësisë Emergjente në Prishtinë dhe 2 Institute të Mjekësisë së Punës, një në Gjakovë dhe një në Obiliq. Mirëpo, përfshirja e të dhënave, relevanca dhe validiteti nuk janë të kënaqshme. Të dhënat raportohen me vonesë prej gjashtë muaj e më tepër, analizat e të dhënave të njëjta japin rezultate të ndryshme dhe jo të gjitha institucionet shëndetësore raportojnë. Sektori shëndetësor privat nuk raporton fare. Aktualisht janë në përdorim udhëzuesit dhe formularët në vijim për grumbullim të të dhënave: Baza/tabela elektronike shëndetësore - SISH 001 Baza/tabela elektronike e lindjeve - SISH 002 Baza/tabela elektronike e të porsalindurve - SISH 003 Manuali për procedurat e plotësimit të bazave/tabelave Katalogu i procedurave mjekësore(i bazuar në ICD-9) KNS -10 (jo komplet) Baza/tabela e sëmundjeve malinje Baza/tabela e sëmundjeve jo infektive Sistemi i Kosovës për Përcjelljen e Sëmundjeve Infektive (Ko Surv) Sipas Ligjit të Shëndetësisë, kartela shëndetësore është një dokument (nga letra) i domosdoshëm për të marrë shërbime shëndetësore që përmban informata për identitetin e 15

16 personit dhe i cili duhet të lëshohet nga institucionet e kujdesit shëndetësor. Kartela shëndetësore përbën elementin bazë të dosjeve mjekësore pasi që aty regjistrohen të dhënat lidhur me diagnozat dhe shërbimet. Sidoqoftë, jo të gjithë qytetarët janë të furnizuar me kartela shëndetësore dhe ID-të personale nuk u lëshohen të gjithë të porsalindurve. Lidhur me statistikat shëndetësore, në Qershor të vitit 2005 MSH ka rekomanduar një listë me 232 indikatorë, mirëpo deri më sot vetëm 19 indikatorë raportohen në mënyrë rutinore nga IKSHPK. Bazuar në analizat e prezentuara më lartë, mund të konkludohet se ekziston struktura e bazuar në letër për grumbullim të të dhenave, mirëpo teknologjia ekzistuese (access) nuk ofron një bazë të mjaftueshme për zhvillimin e SISH-it modern dhe të integruar. Përveç, Sistemit të Statistikave Shëndetësore të përshkruar më lartë, MSH prej vitit 2009 përdor edhe Sistemin e Menaxhimit të Depove Farmaceutike Burimet njerëzore Zhvillimi i burimeve njerëzore në sektorin shëndetësor është një nga prioritetet kryesore të MSH dhe SISH-i i ri duhet të adresojë këtë cështje në planin afat-gjatë. Konflikti i vititi 1999 i shoqëruar me migrim dhe shkëputje të sistemit të arsimimit, ka patur efekt negativ në kapacitetet njerëzore (kadrovike) të sektorit shëndetësor, qoftë mjekësore qoftë menaxheriale. Edhepse raporti (Indeksi) i personelit shëndetësor është i ulët (0.94 mjekë, 2.61 infermierë dhe 0.06 dentistë për banorë), produktiviteti dhe kërkesat për kujdes shëndetësor janë edhe më të ulëta. Për më shumë detaje shih Tabelën 2. Tabela 2: Burimet njerëzore në shëndetësi në 2010 TOTALI Kujdesi Parësor Shëndetësor (KPSH) Kujdesi Dytësor Shëndetësor (KDSH) Kujdesi Tretësor Shëndetësor (KTSH) TOTAL Burimi: MSH Gjithashtu, sa i përket burimeve njerëzore për TI dhe SISH, kapacitetet janë të pamjaftueshme. SISH është shkatërruar gjatë luftës dhe pas luftës përpjekjet për ta rifunksionalizuar Sistemin e Statistikave Shëndetësore janë bërë nga projekte të ndryshme pa ndonjë koordinim në mes të donatorëve dhe institucioneve vendore, që ka rezultuar në desintegrim

17 Një përpjekje më serioze për unifikimin e grumbullimit të të dhënave në sektorin shëndetësor është bërë në vitet 2002/2003 përmes të projektit të mbështetur nga Agjencioni Europian për Rindërtim (AER) i cili është pilotuar në QKUK, në qendrat kryesore të mjekësisë familjare në Kosovë, IKSHPK, spitalin regjional të Gjakovës dhe spitalin regjional të Gjilanit. Duke u bazuar në rezultatet e këtij pilotimi, MSH ka implementuar procedurat e grumbullimit të të dhënave në tërë vendin. Para se të fillonte ky projekt, burimet njerëzore për Sistemin e Statistikave Shëndetësore kanë munguar pothuajse plotësisht. Andaj ky projekt ka arritë të krijojë dhe trajnojë Njësitë e këtij sistemi në të gjitha nivelet (270 operatorë për futjen e të dhënave) dhe të pajisë Njësitë me kompjuterë dhe rrjetin LAN. Për më tepër, OBSH ka financuar projektin për trajnim të avancuar të 20 individëve në mirëmbajtje, zgjidhje të problemeve teknike dhe gjenerim të raporteve statistikore. Gjatë periudhës , MSH ka blerë Modulin e Menaxhimit të Burimeve Njerëzore dhe ka trajnuar përafërsisht 80 individë nga të gjitha institucionet e shëndetit publik, në menaxhimin e burimeve njerëzore, mirëpo për shkak të mirëmbajtjes së dobët, aktualisht ky modul nuk funksionon. Shumica e personelit të trajnuar në atë kohë, tani më nuk punon në lëminë për të cilën është trajnuar, kështu që nevoja për personel profesional të TI është akute në të gjitha nivelet. Aktualisht, për shumicën e shërbimeve të TI, siç janë, zhvillimi, mirëmbajtja dhe mbështetja, MSH i ka kontraktuar operatorët e jashtëm Arsimimi në sektorin shëndetësor Konflikti në vitin 1999 i shoqëruar me migrim dhe shkëputje të sistemit të arsimimit, ka patur efekt negativ në kapacitetet njerëzore të sektorit të shëndetësisë. Me mekanizma jo formal (në mes të MSH dhe MASHT) për planifikim dhe koordinim të nevojave për arsimim të profesionistëve të rinj shëndetësor dhe për të siguruar që shkathtësitë dhe kualifikimet e tyre i plotësojnë kërkesat e sistemit shëndetësor në të ardhmen, Kosova karakterizohet me suficit të profesionistëve shëndetësor por me deficit të kualifikimeve. Arsimimi në nivel të magjistraturës për ekonominë dhe menaxhimin shëndetësor duhet të themelohet me qëllim të arritjes së kompetencës në menaxhim dhe udhëheqje të sistemit shëndetësor Financimi i sektorit shëdetësor Përkundër faktit se shëndetësia merr mbi 70 milion, apo përafërsisht 10% të buxhetit të Qeverisë, shpenzimet publike në shëndetësi janë rreth 35 për kokë banori në vit. Duke e bërë ndarjen në mes të shpenzimeve publike/private në 60%/40%, shpenzimet totale shëndetësore në Kosovë mund të llogariten në 58 për kokë banori (ose 3,8% e GDP-së), që është me ulëta në Europë. 17

18 Tabela 3: Përbërja e buxhetit të Qeverisë për shëndetësi për vitin 2010, në million Paga 23,0 Shërbime 31,5 Shërbime komunale 3,4 Transfere 2,0 Investime 11,0 Totali 70,9 Burimi: MSH Financimi i shëndetësisë menaxhohet kryesisht në nivelin qendror nga MEF me një përfshirje shumë të kufizuar të MSH dhe autonomi shumë të vogël të institucioneve shëndetësore. Buxheti hartohet duke u bazuar në shpenzimet e së kaluarës, pa ndonjë ndërlidhje me nevojat e popullatës dhe pa strategji të prioriteteve. Monitorimi i ekzekutimit të buxhetit kryesisht bëhet nga MEF dhe institucionet shëndetësore nuk kanë përgjegjësi lidhur me shfrytëzimin e barnave, punësimin dhe përjashtimin e personelit dhe me investimet kapitale. Prandaj, llogaridhënia institucionale është e vogël dhe stimulimet nuk synojnë në përmirësimin e produktivitetit, efikasitetit dhe kualitetit. Edhepse spitalet menaxhohen nga drejtori dhe bordi ekzekutiv, ndarja e përgjegjësisë financiare (MEF) nga përgjegjësia e përgjithshme për ofrimin e shërbimeve shëndetësore (MSH), ka bërë që të mos ketë interesim që menaxherët e spitalit të jenë përgjegjës për performancën institucionale. Mjetet/metodat e zakonshme menaxheriale si: planifikimi real; caktimi i prioriteteve sipas dispozicionit të burimeve dhe nevojave për shërbime shëndetësore; dhe monitorimi dhe sanksionimi, nuk janë të formalizuara. Nuk ekziston ndonjë sistem zyrtar për shpërblim të personelit që bëjnë përpjekje të jashtëzakonshme. Pagat nuk janë pjesë e buxhetit të spitalit, por personeli paguhet drejtpërsëdrejti nga MEF. Spitalet furnizohen me barna të listës esenciale në bazë të kërkesës së tyre (kjo varet nëse barnat janë në dispozicion apo jo në stoqet e ministrisë) dhe sipas buxhetit të MSH. Kjo ndarje bënë që menaxhimi i shpenzimeve të jetë jo-transparent ndërsa llogaridhënia e komplikuar. KPSH financohet nga buxheti i menaxhuar nga Drejtorati Komunal i Shëndetësisë por transferet financiare bëhen drejpërdrejt nga MEF. Meqenëse komunat i përkasin Ministrisë së Administratës Publike (MAP), MSH nuk ka ndikim në alokimin e burimeve dhe fare pak ndikim në planifikimin e shërbimeve në sektorin e KPSH. SISH i ri duhet të merr parasysh nevojën për modernizim të sistemit financiar dhe buxhetor të sektorit të shëndetësisë. Deri në këtë moment, draft ligji për sigurime shëndetësore paraqet një kthesë të rëndësishme. Një pasqyrë e përgjithshme e sistemit të financimit të shëndetësisë është paraqitur në Figurën 2, e cila përmban vetëm qarkullimin e fondeve publike. Kjo do të thotë se mbështetja e sektorit 18

19 shëndetësor nga donatorët nuk është përfshirë në këtë figurë, edhepse këto fonde do të duhej të regjistrohen. Figura 2: Pasqyra e përgjithshme e sistemit financiar shëndetësor publik (Qeveritar) 11 kostoja/qarkullimi i parasë Të hyrat komunale Ministria e Ekonomisë dhe Financave Grantet për KPSH Buxheti Buxheti Buxheti Shëndetësor Komunal Paga MSH dhe institucionet tjera Buxheti Paga KPSH Spitalet Të hyrat Të hyrat Personeli i KPSH Personeli i spitaleve 2.8. Korniza ligjore 11 Termi Spital përfshinë të gjitha institucionet që ofrojnë diagnostifikim dhe trajtim, ndërsa termi MSH përfshinë të gjitha institucionet nën ombrellën e MSH (përfshirë p.sh. IKSHPK) 19

20 Ministria e Shëndetësisë është përgjegjëse për hartim të politikave dhe caktim të standardeve në sektorin shëndetësor. Ligjet dhe rregullativat kryesore për funksionim të sektorit shëndetësor janë të detajizuara në shtojcën 0 12 : Korniza ligjore për SISH aktualisht ofrohet nga disa ligje dhe rregullore të ndryshme, nga të cilat më të rëndësishme janë Ligji për Shëndetësi, Ligji për të Drejtat e Qytetarëve në Kujdesin Shëndetësor (i cili rregullon konfidencialitetin profesional të dokumentacionit shëndetësor), Ligji i Praktikës Private në Shëndetësi, Ligji për Shëndetin Publik, dhe Ligji për Sëmundjet Infektive. Pastaj, Ligji për Arkivimin e të Dhënave dhe Arkiva, Ligji për Kujdesin Shëndetësor Emergjent, Ligji për Gazetën Zyrtare të Kosovës, Ligji për Qasje në Dokumentet Zyrtare, dhe Ligji për Regjistrat Zyrtare, rregullojnë grumbullimin, deponimin dhe qasjen e të dhënave. Sidoqoftë, korniza ligjore aktuale është hartuar për të rregulluar aspektet specifike të sistemit shëndetësor dhe ka për pasojë fragmentimin e kësaj kornize ligjore, andaj ka nevojë të revidohet me qëllim të funksionimit të plotë të SISH të integruar. Në vazhdim, direktivat e BE-së që kanë të bëjnë me SISH nuk janë zhvendosur dhe se standardet e cilësisë, konfidencialitetit, sigurisë dhe privatësisë së të dhënave, dhe standardet e OBSH-së, Eurostat-it, OECD-së, nuk janë të bazuara ligjërisht Partnerët e jashtëm Qysh prej vitit 1999 sistemi shëndetësor i Kosovës ka marrë influkse të konsiderueshme të ndihmës nga jashtë. Organizatat ndërkombëtare që ofrojnë asistencë teknike dhe mbështetje financiare të projekteve të ndryshme në sektorin shëndetësor, përfshijnë Komisionin Europian (KE), Bankën Botërore (BB), Organizatën Botërore të Shëndetësisë (OBSH), Programin Zhëllimor të Kombeve të Bashkuara (PZHKB-UNDP), Fondin e Kombeve të Bashkuara për Fëmijë (FKBF- UNICEF), Fondi i Kombeve të Bashkuara për Popullatë (FKBP-UNFPA), Departamenti i MB për Zhvillim Ndërkombëtar (DFID), Agjencioni i Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar (ASHBZHN-USAID), Agjencioni Zvicrran për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), Agjencioni Suedez për Zhvillim Ndërkombëtar (ASZHN-SIDA), Agjencioni Kanadez për Zhvillim Ndërkombëtar (AKZHN-CIDA) dhe Agjencioni i Luksemburgut për Zhvillim dhe Bashkëpunim (Lux- Development). Komisioni Europian (KE) ka mbështetur disa projekte të asistencës teknike në fushën e shëndetësisë në Kosovë. Më konkretisht, ka mbështetur themelimin e mjekësisë familjare, SISH-in, ka siguruar pajisje për objektet e KPSH dhe Qendrës Klinike Universitare në Prishtinë, themelimin e Qendrës së Telemedicinës, etj. Për të arritur synimet ndërkombëtare, KE ka bashkëpunuar me OBSH-në për shumë vite. Strategjitë e përbashkëta në fushën e sëmundjeve 12 Të gjitha ligjet dhe rregulloret e publikuara mund të gjinden në Gazetën Zyrtare: e gjithashtu edhe në faqen e UNMIK-ut; dhe 20

21 infektive, informimit shëndetësor, reduktimit të rrezikut, tregtisë dhe shëndetit, dhe shëndeti e ambienti, janë në fokus qendror. Gjithashtu për shumë vite KE është duke bashkëpunuar me Këshillin Europian, posaqërisht në fushën e barazisë në shëndetësi, informimin shëndetësor, mediat dhe shëndetin, promovimin shëndetësor, etj. Aranzhime të njëjta ka patur edhe me OBEZH, në fushën e monitorimit shëndetësor dhe atë të kontabilitetit shëndetësor kombëtar. Zyra Ndërlidhëse e Komisionit Europian në Kosovë (ZNKE-ECLO) implementon asistencën nën Instrumentin e Para-pranimit (IPA). Roli i saj kyç është të implementojë politikat e BE-së përmes angazhimit të instrumenteve të rritjes në PSA, dialogut permanent teknik dhe politik me autoritetet e Kosovës për t i ofruar këshilla të konsiderueshme lidhur me politikat dhe udhëzime për përpjekjet reformuese, nxitjen e zhvillimit socio-ekonomik dhe avancimit të mëtutjeshëm të integrimit regjional të Kosovës, e gjithashtu edhe nxitjen e pjesëmarrjes së Kosovës në iniciativat regjionale dhe ato Europiane. Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) është autoritet koordinues për shëndetësi në kuadër të sistemit të Kombeve të Bashkuara (KB). OBSH ofron asistencë konstante teknike duke u përqendruar kryesisht në zhvillimin e reformave shëndetësore dhe politikave të reja shëndetësore, shëndetin e nënës dhe fëmijës, sëmundjet infektive dhe kronike e gjithashtu edhe në promovimin e shëndetit. Banka Botërore (BB) përkrahë disa programe në Kosovë përmes asistencës teknike dhe konsulencave për politika dhe gjithashtu e mbështet MSH në çështjet financiare dhe planifikuese (p.sh. Studimi i Reformimit të Financimit të Shëndetësisë dhe Projekti i Master Planit të Sektorit Shëndetësor). Agjencioni i Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar (ASHBZHN-USAID) është gjithashtu aktiv në Kosovë dhe mbështet programe të ndryshme shëndetësore. Qeveria e Luksemburgut është duke e përkrahur MSH në zhvillimin e sistemit informativ shëndetësor. Synimi i projektit është të lehtësojë përpjekjet e MSH për të zhvilluar sistemin që do t i mundësonte MSH të grumbullojë me kohë të dhënat dhe të analizojë informatat të cilat janë të nevojshme për vendim-marrje të bazuar në dëshmi. 21

22 3. Koncepti i SISH-it të ri elektronik dhe të integruar 3.1. Çka është SISH? Termi Sistemi Informativ Shëndetësor (SISH) në këtë Strategji duhet të kuptohet si një seri e veprimeve, instrumenteve dhe metodave formale që aplikohen për grumbullim, personalizim, organizim, menaxhim dhe distribuim të informatave në kuadër të sektorit shëndetësor, në mënyrë të tillë që këto informata të jenë të besueshme dhe në dispozicion të personave/ institucioneve të duhura në kohën e duhur, të dobishme për përmirësimin e kujdesit shëndetësor dhe të menaxhimit të burimeve të pakëta në sektorin shëndetësor. Bazuar në definimin e sipërcekur mënyrat praktike të ofrimit dhe qasjes në të dhëna/informata në SISH mund të marrin forma të shumta, si p.sh. në letër, verbale, apo përmes përdorimit të infrastrukturës së teknologjisë informative (TI) dhe aplikacioneve të TI me qëllim të shkëmbimit elektronik të të dhënave/informatave. Shkëmbimi elektronik i të dhënave është forma më dominuese e komunikimit dhe se në shumicën e vendeve të BE-së ka zëvendësuar analizat dhe raportet statistikore tradicionale. Shkëmbimi elektronik i të dhënave gjithashtu e favorizon validitetin e të dhënave, sigurimin e tyre me kohë dhe prandaj edhe relevancën e tyre për vendim-marrje (klinike, administrative dhe menaxheriale). Mirëpo, arritja e një niveli të tillë aq të sofistikuar kërkon zhvillimin e kulturës së teknologjisë informative (që kërkon kohë), aplikim të standardeve të BE-së dhe atyre ndërkombëtare, si dhe zhvillim të një SISH-i të integruar (që është mjaftë shtrenjtë). Përveç infrastrukturës së TI dhe burimeve njerëzore që i kërkon SISH-i me qëllim të prodhimit të rezultateve të dëshiruara (vendimet e bazuara në dëshmi), SISH duhet të dizajnohet në atë mënyrë që të reflektojë modelin aktual të sistemit të kujdesit shëndetësor. Vetëm në këtë mënyrë teknologjia që ofron SISH-i do të jetë në pajtim me sistemin e vërtet të kujdesit shëndetësor, dhe prandaj mund të shfrytëzohet për marrje të vendimeve që do të kontribuojnë në arritjen e qëllimit për përmirësimin e sistemit të kujdesit shëndetësor. Është me rëndësi të kuptohet se SISH-i nuk është produkt përfundimtar, por një infrastrukturë për të prodhuar vendim-marrje të bazuar në dëshmi, dhe prandaj duhet të kalojë nëpër procese të qëndrueshme zhvillimore paralelisht me zhvillimin e sistemit shëndetësor. Kjo kërkon përparim të vazhdueshëm të programeve (software) dhe infrastrukturës, zhvillim të vazhdueshëm profesional karshi adaptimeve të vazhdueshme të sektorit shëndetësor. Aplikimi i SISH-it të ri është proces i orientuar kah implementimi i përmirësimeve në sektorin shëndetësor, fuqizim të profesionistëve/ administratorëve dhe për ofrimin e burimeve të nevojshme për të krijuar një cikël të vazhdueshëm të menaxhimit të cilësisë. SISH gjithashtu e ndihmon këtë proces përmes asimilimit të tij në vendimet menaxheriale rutinore lidhur me kujdesin shëndetësor. Sidoqoftë, për të arritur këtë nevojiten përmirësime të legjislacionit, 22

23 burimeve njerëzore, aplikim të teknikave të reja menaxheriale dhe përparim i vazhdueshëm i proceseve të biznesit. Në këtë mënyrë SISH duhet të kuptohet si procese, metoda dhe infrastrukturë, që prodhojnë të dhëna/ informata të cilat në aspektin kohor pasqyrojnë situatën në sektorin shëndetësor (intelegjenca shëndetësore) dhe rezultatet e të cilit janë vendimet e bazuara në dëshmi. Të gjithë partnerët e sektorit shëndetësor çdo ditë marrin vendime të shumta. Populli merr vendim nëse janë duke marrë shërbime cilësore karshi vlerës së tatimeve që i paguajnë. Pacientët marrin vendime ku duhet të kërkojnë trajtim. Profesionisti shëndetësor merr vendim për trajtimin më të mirë. Menaxheri shëndetësor merr vendim për atë se cili nivel i shfrytëzimit të burimeve do të jap rezultate optimale për cilësinë e kujdesit shëndetësor. Ndërsa politikanët vendosin për ligjet dhe rregulloret që japin nxitje për një barazpeshë optimale në mes të tatimeve të paguara dhe statusit shëndetësor të popullatës. Prandaj krijimi i SISH-it është në të mirë të të gjitha këtyre grupeve. Bazuar në atë çka është cekur më lartë, SISH-i i ri në mënyrën më të thjeshtë mund të përshkruhet sipas infrastrukturës së teknologjisë informative (LAN, WAN dhe kompjuterët), sipas aplikacioneve në SISH (Sistemi i Menaxhimit Mjekësor, Sistemi i Menaxhimit Farmaceutik, etj.) siç është përshkruar në seksionin 3.2 më poshtë, sipas organizimit të të dhënave dhe të regjistrave siç është detajizuar në seksioni 3.3, sipas mënyrës së menaxhimit të të dhënave siç elaborohet më tutje në seksionin 3.4, sipas rolit të vendim-marrësve të ndryshëm të involvuar në SISH siç përshkruhet në seksionin 3.5, sipas mënyrës si përdoren të dhënat për vendimmarrje dhe sipas shpërndarjes së informatave në mesin e vendim-marrësve siç ilustrohet në seksionin 3.6, si dhe sipas burimeve (njerëzore dhe ekonomike) siç përshkruhet në seksionin 3.7 më poshtë Përshkrimi i SISH-it të ri të integruar - aplikacionet SISH në shumë vende të BE-së përbëhet nga një seri e aplikacioneve të ndryshme dhe nënsistemeve të integruara nga shumë apo më pak module të shfrytëzuesve, instrumentet e përbashkëta të raportimit dhe strukturës së përbashkët të të dhënave që mundësojnë shfrytëzimin e të dhënave nga aplikacionet e ndryshme të SISH-it, p.sh. të dhënat nga Sistemi i Menaxhimit Mjekësor mund të shfrytëzohen në Sistemin e Menaxhimit të Burimeve Njerëzore. Çdo aplikacion në kuadër të SISH-it merr shumë kohë për tu zhvilluar, për tu integruar në SISH, për tu aplikuar si pjesë e natyrshme e praktikës së përditshme mjekësore, dhe kushton mjaftë si në aspektin e burimeve njerëzore ashtu edhe atë ekonomik. Prandaj është e rëndësishme që zhvillimi i SISH-it në Kosovë të pëqendrohet në ato module që janë vitale për funksionim qendror të sistemit shëndetësor, të cilat në realitet mund të zhvillohen brenda kornizës së pritur të burimeve dhe të cilat mund të absorbohen në praktikën rutinore gjatë 10 viteve të ardhshme. Bazuar në këto parime SISH-i qendror i në Kosovë do të krijohet sipas qasjes happas-hapi me Modulin e Trajtimit të Pacientëve, Modulin Farmaceutik, Portalin e Kujdesit 23

24 Shëndetësor dhe Sistemin Informativ Spitalor (të renditura sipas prioritetit), siç është ilustruar në Figurën 3. Figura 3: Modulet e SISH-it të ri Moduli i Trajtimit të Pacientëve (Regjistrat Shëndetësor Elektronik dhe Dosjet Shëndetësore Elektronike Moduli i Menaxhimit Farmaceutik Portali i Kujdesit Shëndetësor Sistemi Informativ Spitalor (përfshirë ekonominë, burimet njerëzore, etj) Nomenklaturat dhe regjistrat: Nomenklatura për procedura dhe diagnoza (ICD, ICPC) Regjistri i pacientëve / regjistri i qytetarëve Regjistri i ofruesve të kujdesit shëndetësor Regjistri i të punësuarve Nomenklatura farmaceutike (ATC) Regjistri i çmimeve Regjistri i pakos bazike të shërbimeve 3.3. Përshkrimi i SISH-it të ri të integruar pasqyra e aplikacioneve Thënë thjeshtë, aplikacionet e SISH-it të ri përbëhen nga tre elemente kryesore: 1) deponimi i të dhënave, 2) parimet e renditjes, 3) regjistrat apo nomenklaturat standarde dhe instrumentet për menaxhimin e të dhënave. Të gjitha aplikacionet e ndryshme të cilat do të zhvillohen gjatë kohës dhe do të integrohen në SISH, do të kenë këto elemente, pamarrëparasysh a bëhet fjalë për aplikacionin e trajtimit të pacientëve, aplikacionin farmaceutik, aplikacionin e laboratorëve, sistemin informativ spitalor, etj. Meqenëse SISH-i qëndror do të zhvillohet përreth aplikacionit të trajtimit të pacientëve, përshkrimi në vijim do të përqendrohet në këtë çështje Instrumentet e deponimit/ ruajtjes së të dhënave 24

25 Konceptet kryesore të organizimit të të dhënave apo deponimit të të dhënave në SISH-in e ri janë Dosjet Elektronike Shëndetësore (DESH) dhe Dosja Elektronike e Pacientit (DEP). DESH operon dhe organizon të dhënat për një pacientë të vetëm përgjatë jetës së tij/ saj, ndërsa DEP organizon të dhënat për një pacientë të vetëm për një problem specifik shëdetësor. Figura 4 ilustron ndërlidhshmërinë në mes të dy instrumenteve të organizimit të të dhënave në SISH. Figura 4: Ndërlidhja në mes të dy instrumenteve kryesore të organizimit të të dhënave në SISH DESH dhe DEP Klasifikimi i pacientit sipas ICPC, MF Plikoja e KPSH Bazuar në ENV13940 CEN/TC251 Sistemet e Koncepteve për Mbështjetje të Kontinuitetit të Kujdesit Apo Dosja Elektronike Shëndetësore (ICPC kodimi është intrinzik) Plikoja e KDSH Klasfikimi i pacientit sipas ICD, Specialisti Bazuar në ADT bazik Modeli (Pranim, Lëshim, Transferim) i sistemeve të dosjeve të pacientit Apo Dosja Eketronike e Pacientit Plikoja e Laboraorit LIS Burimet e të dhënave Të dhënat qendrore Dosja Elektronike e Pacientit (DEP) është term që përdoret në Mbretërinë e Bashkuar/ Europë dhe është ekuivalent me termin e SHBA-ve Dosja Elektronike Mjekësore (DEM). Mirëpo, gjerësa DEM është e orientuar në sëmundje, përkundrazi DEP e ka pacientin në qendër. Me fjalë të thjeshta, dosja e pacientit ekziston në kuadër të institucionit shëndetësor dhe bënë organizimin e të gjitha informatave të mbledhura për pacientin prej pranimit gjerë në lëshim. NHS 13 e definon DEP si dosje elektronike e kujdesit shëndetësor periodik të një individi, kujdes ky i ofruar kryesisht nga një institucion i vetëm. 13 The UK National Health Service Shërbimi Shëndetësor Kombëtar i Mbretërisë së Bashkuar 25

26 Prandaj, logjika prapa DEP dhe proceseve të kujdesit shëndetësor qëndron në regjistrimin e proceseve të PLT (Pranimi, Lëshimi, Transferimi) që ndodhin gjatë hospitalizimit të pacientit. Ky proces i njëjtë mund të aplikohet gjithashtu edhe gjatë konsultimeve ambulantore. Në këtë rast, DEP shikohet si një dosje elektronike e kujdesit shëndetësor periodik të një individi të vetëm, kujdes ky i ofruar nga një departament ambulantor. Dosja Elektronike Shëndetësore (DESH) përshkruhet si koncept i grumbullimit elektronik longiditunal dhe jetësor të të dhënave shëndetësore personale dhe informatave të kujdesit shëndetësor nga lindja gjerë në vdekje. Është pikërisht ky kapacitet bazik i DESH-it me anë të të cilit SISH reflekton kontinuitetin e kujdesit: përmes grumbullimit të informatave lidhur me problemet shëndetësore të një individi dhe shërbimet shëndetësore të ofruara, SISH dhe DESH në kombinim me DEP, iu ofrojnë mjekëve metodat për komunikim duke përdor informatat e standardizuara, dhe të punojnë me pacientë duke pasur një pasqyrë të përbashkët klinike. Kjo do të thotë: DESH kombinon të dhënat nga institucionet e ndryshme shëndetësore dhe episodat, i ruan ato në sisteme të ndryshme, i përpunon dhe i prezenton të dhënat si një dosje shëndetësore e vetme, e cila për shkak të regjistrit të përbashkët të shërbimeve shëndetësore dhe sëmundjeve, do të intepretohet në mënyrë të njëjtë nga profesionistë të ndryshëm shëndetësor në departamente të ndryshme apo në nivele të ndryshme të kujdesit shëndetësor informata e duhur për profesionistin e duhur shëndetësor, në kohën e duhur. EU CEN e definon DESH si arsenal të informatave në format të lexueshëm kompjuterik për shëndetin e subjektit të kujdesit (pacientin). Cilësia kryesore e DESH qëndron në atë se informata është e organizuar në atë mënyrë që e mbështet kontinuitetin e kujdesit që i ofrohet një individi në nivele të ndryshme shëndetësore duke involvuar bashkëpunimin e një numri të profesionistëve shëndetësor - d.m.th. dosja shëndetësore përfaqëson një model të standardizuar të informatave Parimet e organizimit dhe renditjes së të dhënave Në mënyrë që DESH dhe DEP të ofrojnë të dhëna të duhura, ato duhet të dizajnohen për të reflektuar sistemin shëndetësor. Në këtë aspek duhet zhvilluar një numër të caktuar të pikave kontrolluese për të siguruar që zhvilluesit e aplikacioneve dhe profesionistët shëndetësor të marrin pjesë në udhëheqjen e zhvillimit të SISH-it të ri. Më konkretisht, SISH duhet: të vendos konceptin e episodava të kujdesit (përkundër episodave të rrafshta të sëmudjeve inherente në DEP dhe kujdesit specialistik) në mënyrë që të inkapsulohen të dhënat për shëndetin dhe kujdesin shëndetësor në atë mënyrë që e mbështesin kontinuitetin e kujdesit dhe referimit prej nivelit parësor/ dytësor/ tretësor shëndetësor; 26

27 të jetë në gjendje të regjistrojë në mënyrë intuitive evoluimin e problemit shëndetësor, sëmundjes dhe interevenimet duke e ruajtur kontekstin klinik të të gjitha informatave, përfshirë edhe informatat mbi koston. Në kontekst të CEN/TC këto cilësi qendrore të SISH-it janë përshkruar si parimet organizative të kujdesit longitudinal të sistemit, dhe prandaj e përshkruan kapacitetin e SISHit për të mbështetur procesin e vazhdueshëm të ofrimit të kujdesit shëndetësor për pacientë, si më poshtë: Kontinuiteti i Kujdesit (KK): ku një apo më shumë ofrues të kujdesit shëndetësor i ofrojnë disa shërbime shëndetësore një pacienti (në mënyrë të kordinuar dhe kontekstualisht kontinuele. Ky parim organizativ përqendrohet në lidhjet kohore në mes të shërbimeve të ndryshme shëndetësore. Kujdesi i përbashkët: ku dy apo më shumë ofrues të shërbimeve shëndetësore bashkarisht bashkëpunojnë për t i ofruar shërbime shëndetësore një pacienti të caktuar për çështje shëndetësore të vazhdueshme. Kujdesi i përsosur: përqendrohet në transferimin me kohë dhe adekuat të aktiviteteve dhe informatave, kur përgjegjësia për ofrim të kujdesit shëndetësor është transferuar plotësisht apo pjesërisht nga njëri ofrues i kujdesit shëndetësor në tjetrin. Kujdesi i integruar: përfshinë në të njëjtën kohë kontinuitetin e kujdesit, kujdesin e përbashkët dhe kujdesin e përsosur. Zhvillimi i aplikacioneve themelore të SISH-it dhe implementimi i instrumentit të menaxhimit të SISH-it qendror siç është përshkruar në këtë Strategji synon lehtësimin e KK përmes ofrimit të mjeteve për bashkëpunim të vazhdueshëm dhe të përsosur të profesionistëve shëndetësor për t i adresuar në mënyrën më të mirë të mundshme problemet shëndetësore të individit, si për të mirën e pacientit ashtu edhe për mirën e vetë sistemit. Çdo DESH dhe DEP si dhe parimet e përgjithshme të kontinuiteti të kujdesit dhe të episodave të kujdesit, të përshkruara më lartë, kërkojnë rrjedhje të standardizuar të të dhënave dhe informatave, në mënyrë që të jenë funksional. Përveç kësaj, kërkohet që të identifikohen në mënyrë të standardizuar akterët që duhet të përfaqësohen në sistem (profesionistët shëndetësor, institucionet, pacientët, etj.) në nivele të ndryshme (në sektorin privat dhe publik). Vetëm nëpërmjet kësaj forme të standardizuar të përfaqësimit të të dhënave është e mundur që DESH dhe DEP të çojnë në sistem të grumbullimit valid të të dhënave për të prodhuar informata të besueshme. 14 Pre-standard for healthcare informatics Para-standardet për informatikën e kujdesit shëndetësor 27

28 Ky model themelor i operimit të SISH-it të ri mund gjithashtu të shihet si sistem i referimit të automatizuar siç ilustrohet në Figura 5, duke demonstruar ndërlidhjen në mes të KK, DESH, DEP, episodave të kujdesit (EK) dhe çështjeve shëndetësore, e gjithashtu edhe sekuencave të kujdesit shëndetësor. Figura 5: Demonstrimi i dosjeve DESH dhe DEP në implementimin e cilësive kryesore të sistemit informativ shëndetësor MF EK 1, MF EK 2, MF EK 3, Referimi te specialisti Konsultimi përcjellës Konsultimi përcjellës Hospitalizimi DESH DESH DESH Koha PROBLEMI SHËNDETËSOR 1 DEP DEP Raporti i konsultimit me specialist (shënim klinike) Problemi i ri shëndetësor MF EK 2, Referimi te specialisti DEP Nënjësia DESH DESH Koha PROBLEMI SHËNDETËSOR 2 DEP Raporti i konsultimit me specialist (shënim klinik) Episoda e kujdesit (EK) është një koncept qendror në mjekësinë familjare dhe në Kontinuitetin e e Kujdesit (CEN/TC251). EK definohet nga ICPC si prezentimi i parë gjerë te prezentimi i fundit i pacientit në një instucion shëndetësor për shkak të një problemi të caktuar shëndetësor. EK mund të definohet më së miri duke e krahasuar si diçka e kundërt me episoden e sëmundjes dhe rezulton në epidemiologji të orientuar në episoda me mundësi të regjistrimit dhe raportimit të ko-morbiditetit. Figura 5 demonstron një sekuencë të EK e cila rezulton në dy rrugë të ndara shëndetësore (dy rrugë të ndara dhe të adresuara në mënyra të ndryshme dhe të hulumtuara në kuadër të episodave të tyre të kujdesit) nga aspekti i dosjeve të gjeneruara për të dokumentuar procesin e kujdesit shëndetësor dhe episodat për secilën prej tyre. 28

29 Ideja e shfrytëzimit të EK për mbajtje të shënimeve duket të jetë e thjeshtë por demonstron parimet e renditjes që nevojiten për të organizuar të dhënat në SISH dhe për të deponuar/ ruajtur shumicën absolute të tyre. Kontribut më i rëndësishëm i konceptit dhe parimeve të renditjes të përshkruara në këtë dokument, është se ato kanë një aplikacion intuitiv dhe do të sigurojnë një SISH intiutiv, një SISH i cili nuk e pengon procesin apo funksionin e kujdesit shëndetësor, një SISH i cili nuk do të konsiderohej si ngarkesë shtesë për personelin shëndetësor, por që e pasqyron dhe e lehtëson procesin e trajtimit. Figura 6: Parimet e renditjes së një episode në KPSH Problem shëndetësor i pandehur Nevoja e pandehur për kujdes RFE, Kërkesa për kujdes diagnoza Procesi RFE, Kërkesa për kujdes diagnoza Procesi RFE, Kërkesa për kujdes diagnoza Procesi Implementimi i stdandardeve, instrumenteve, parimeve të renditjes dhe modeleve të menaxhimit të informatave, DESH dhe DEP, d.m.th. një hapësirë e organizuar për deponim/ ruajtje të informatave shëndetësore për secilin individ, mundëson një infrastrukturë komunikuese të caktuar siç ilustrohet në Figurën 7. 29

30 Figura 7: Infrastruktura e komunikimit në SISH UC1 Konsultimi me MF Pacienti Mjeku familjar (MF) MF Qytetari/ personi i siguruar shkon te MF MF e klasifikon pacientin (ICPC): Episoda e Kujdesit, Arsyeja e Pacientit dhe Problemi Shëndetësor MF përshkruan trajtimin (barnat) apo analizat Baza Logjike e të dhënave DESH DEP Pacienti MF Specialisti (SP) SP Qytetari/ personi i siguruar shkon te MF MF e klasifikon pacientin (ICPC) dhe shkruan fletë referimin Specialisti e shqyrton problemin shëndetësor, bënë ekzaminime dhe kërkon analiza duke u bazuar në klasifikimin tentative të pacientit (ICD-10 diagnoza) Specialisti e bënë raportin klinik UC3 MF e referon për hospitalizim Instancat e lidhjeve nga DESH në DEP janë parimet renditëse në themel të KK-së, rrugët e problemeve shëndetësore në CEN/TC251 dhe sistemin dalës ICPC DEP DEP nënseria Pacienti MF SP SP Qytetari/ personi i siguruar shkon te MF MF e klasifikon pacientin (ICPC) dhe shkruan fletë referimin Pacienti i pranuar në spital trajtohet, me siguri nga disa specialistë dhe pastaj lëshohet nga spitali. I lëshohet fletëlëshimi Nomenklaturat dhe regjistrat standard Për të funksionuar SISH-i, duhet të përfshihen në sistem dhe në databazën logjike së paku seritë minimale të të dhënave. Këto seri minimale janë të paraqitura në Figurën 8 për DESH dhe DEP. Seria minimale e të dhënave përfshinë protokolin teknik të shkëmbimit të informatave të specifikuara me ligj dhe i cili momentalisht është duke u pilotuar. Në rastin e DESH-it, shkëmbimi aktual i të dhënave dhe korniza rregullative e proceseve të dokumentacionit shëndetësor, duhet të adaptohen dhe duhet të implementohen veprime për ta mbështetur inkorporimin e protokolit të ri dhe metodës në praktikat e kujdesit shëndetësor, së bashku me SISH-in e ri. 30

31 Figura 8 gjithashtu paraqet dy lloje tjera të databazave, përveç DESH dhe DEP, të cilat janë të nevojshme të zhvillohen dhe implementohen për të mbështetur operacionet e SISH-it të ri, kryesisht regjistrat e menaxhimit të SISH-it dhe nomenklaturat/ regjistrat të quajtuara Shërbimet Informative Ndihmëse. Nomenklaturat dhe regjistrat janë informata standarde lidhur me element të ndryshëm të sistemit shëndetësor, p.sh. regjistrat e të punësuarve, regjistrat e pacientëve, regjistrat e institucioneve shëndetësore, nomenklatura e sëmundjes (ICD), etj., siç janë prezentuar më hollësisht në shtojcën 0. Figura 8: Seritë minimale të të dhënavë të SISH-it për DESH dhe DEP Logjika Minimale (Seritë minimale të të dhënave) Specialisti Kujdesi Primar Shëndetësor SP Diagnostikimi Analizat Procedurat Barnat Raporte klinike Fletëshimet MF Episoda e kujdesit Problemi Shëndetësor Arsyeja e paraqitjes Përshkrimet Procedurat Raportet e referimit DEP regjional (Parimi i renditjes është AD-ICD 10) DESH (Parimi i renditjes është Episoda e Kujdesit - ICPC) Databaza Referente (Këshilli Mjekësor) Databaza Referente (Këshilli Mjekësor) Klasifikimi Ndërkombëtar i Sëmundjeve (ICD 10) Farmaceutika Klasifikimi Ndërkombëtar i Kujdesit Primar (ICPDC) Databaza Administrative Çmimet Barnat Regjistri i pacientëve Regjistri i ofruesve të shërbimeve Komponenta e Sigurimit shëndetësor Janar 2010 Dr. D. Kalogeropoules Këto regjistra mund të shfrytëzohen nga modulet e ndryshme të SISH-it duke ofruar referenca lidhur me koston e kujdesit, barnat, statusin e sigurimit shëndetësor të individit, profesionistët shëndetësor, etj. Orari për përpilimin e nomenklaturave dhe regjistrave është prezentuar në shtojcën 7.1, i cili gjithashtu definon se cilat institucione janë përgjegjëse për zhvillimin dhe mirëmbajtjen e tyre të vazhdueshme. 31

32 3.4. Arkitektura Teknologjike e SISH-it të ri. Qendra e të Dhënave (QD) është një objekt që përdoret për vendosjen e sistemeve të kompjuterëve (Aplikacionet e SISH-it) dhe deponimin e të dhënave (DESH, DEP, regjistrat, etj). Funksioni i QD është të sigurojë: sigurinë e të dhënave (mekanizmat mbëshetës/ backup, furnizimi me rrymë, etj); validitetin e të dhënave (dobishmërinë e të dhënave, kontrollimin e validitetit); kuminikimin/ lidhjet; kontrollimin e ambientit (kondicionimi i ajrit, mjetet kundër zjarrit); sigurinë dhe qasjen. Funksionet e realizuara nga QD janë kruciale për të gjithë akterët që operojnë me SISH, meqenëse qasja, validiteti dhe besimi në sistem varet nga performanca e mirë e QD dhe meqenëse trajtimi kontinuel i pacientëve në të ardhmen varet nga qasja që profesionistët shëndetësor kanë në të dhënat e pacientëve në DESH/ DEP. Nëse të dhënat nuk janë në dispozicion, apo nuk ka qasje, shumë shpesh institucionet shëndetësore do ta ndërprejnë shfrytëzimin e SISH-it. Prandaj, është çështje thelbësore të sigurohet një Arkitekturë e besueshme e TI për SISH, në mënyrë që të minimizohen mundësitë e pengesave apo qasjes së pa autorizuar. Kështu që QD duhet të mirëmbajë standarde të larta për të siguruar integritetin dhe funksionalitetin e SISH-it dhe ambientit të tij rrethues, që nënkupton gjithashtu edhe dyfishimin e kabllove optike, furnizimit me rrymë eletrike, etj. QD mund të mirret vetëm me operime të thjeshta apo mund të ofrojë edhe shërbime tjera. Shpesh herë është e vendosur në më shumë vende, ku secila prej tyre drejton një komponentë të caktuar. Komponentat e përbashkëta të aplikacioneve janë databazat, serverët e dosjeve, serverët e aplikacioneve, etj. Për riparim të prishjeve, disa furnizues të mëdhenj kanë zhvilluar solucione mobile të cilat mund të instalohen dhe bëhen operacional brenda një kohe të shkurtë. Pronarët e të dhënave në SISH-in e ri janë institucionet shëndetësore që i fusin të dhënat. Në parim pronarët e të dhënave janë përgegjës dhe duhet t i mbulojnë shpenzimet e funksioneve të përshkruara nën QD. Sidoqoftë, do të ishte shumë shtrenjtë për një QKMF të vetme apo spital të krijojnë dhe operojnë me QD. Prandaj, sugjerohet që të shfrytëzohen QD publike ekzistuese që menaxhohen nga MAP. Është e rëndësishme që të nënvizohet që pamarrëparasysh se çfarë të dhëna janë deponuar/ ruajtur nga ana e pronarëve të të dhënave apo QD, shfrytëzuesit e të dhënave do të kenë qasje në të dhënat varësisht nga statusi i autorizimit të tyre SISH-i i ri pasqyra organizative dhe roli i vendim-marrësve Ky seksion prezenton një pasqyrë të rolit të vendim-marrësve dhe strukturës organizative që janë të nevojshme për SISH-in e ri. Sugjeron krijimim e organizatave që mundësojnë realizimin e funksioneve esenciale të SISH-it, ngase deri më sot nuk ekzistojnë institucione të tilla. 32

33 Gjithashtu ky seksion ofron një pasqyrë të funksioneve kryesore që duhet ndërmarrë me qëllim të funksionimit të plotë të SISH-it. SISH i ri është një arkitekturë komplekse teknike me pjesëmarrje të një numri të madh individësh dhe organizatash nga brenda dhe jashta sektorit shëndetësor. Të dhënat e gjeneruara nga regjistrimi i popullatës do të shfrytëzohen në SISH, çështjet ligjore siç janë mbrojtja e të dhënave dhe standardet kombëtare teknike do të vendosen nga vendim-marrësit jashta sektorit të shëndetësisë, por do të jenë pjesë integrale e SISH-it. Për këtë arsye, definimet e qarta të roleve dhe përgjegjësive të institucioneve ekzistuese dhe të reja janë vitale për suksesin e SISH-it. Për të garantuar koordinimim e përgjithshëm në nivel kombëtar të partnerëve relevant dhe për të ndihmuar hartimin e parimeve teknike, ligjore dhe organizative për SISH, propozohet të themelohet Komiteti Kombëtar i SISH-it. Komiteti Kombëtar do të jetë trupi më i lartë këshilldhënës për çështjet e rëndësisë kombëtare si dhe për involvimin e organizatave jashta sektorit shëndetësor. Mirëpo, për çështjet e caktuara për të cilat sipas ligjit janë përgjegjëse ministritë relevante, vendime do të marrin ministritë gjegjëse. Komiteti Kombëtar i SISH-it duhet të përbëhet nga përfaqësuesit e të gjithë partnerëve relevantë për SISH, siç janë MSH, MEF, blerësit e shërbimeve, shoqatat e pacientëve, MAP, IKSHPK, Komunat, institucionet shëndetësore, etj. Në SISH-in e ri pronar të të dhënave janë institucionet të cilat i fusin të dhënat (publike apo private; MF apo Spitalet). Pronarët e të dhënave janë përgjegjës për mbulimin e shpenzimeve të deponimit/ ruajtjes së të dhënave (në përputhje me standardet kombëtare) dhe për mbrojtje të dhënave (në përputhje me aktet ligjore p.sh. për mbrojtjen e informatave personale senzitive). Në shumë shtete funksionet e deponimit/ ruajtjes dhe sigurisë së të dhënave u janë deleguar palës së tretë, p.sh firmave private. Sidoqoftë, përgjegjësia dhe llogaridhënia mbetet me pronarët e të dhënave edhe në rastin e angazhimit të palës së tretë. Për institucionet shëndetësore publike, sugjerohet që këto funksione të ndërmirren nga QT nën MAP. Për të monitoruar pronarët e të dhënave nëse janë duke iu përmbajtur standardeve teknike dhe akteve ligjore, p.sh. nëse të dhënat janë futur sipas modalitetit dhe frekuencës së definuar me akte ligjore, sugjerohet të krijohet një njësi operacionale e SISH-it e cila duhet të lidhet me një institucion të pavarur në sektorin shëndetësor dhe kjo njësi duhet të ngarkohet me operacione që kanë të bëjnë me performancën e institucioneve shëndetësore. Ky trup duhet gjithashtu të jetë përgjegjës për administrim praktit të qasjes në të dhëna nga institucionet/ individët e ndryshëm siç parashihet me ligj. Rekomandohet që këto detyra t i takojnë Fondit të Sigurimit Shëndetësor (FSSH) kur të themelohet, në ndërkohë këtë mund ta bëjë Agjensioni i Komisionimit Shëndetësor. Përpunimi i të dhënave nga burime të ndryshme, definimi i indikatorëve dhe përdorimi i këtyre të dhënave, bëhen nga secili institucion veç e veç duke u bazuar në nivelin e tyre të qasjes dhe në nevojat e tyre. Në nivelin e përgjithshëm, MSH së bashku me IKSHPK do të definojnë indikatorët e interesit kombëtar dhe atyre ndërkombëtar dhe IKSHPK do të ketë një rol të 33

34 rëndësishëm në raportimin e këtyre indikatorëve. Sidoqoftë, të gjitha institucionet, MSH, IKSHPK, spitalet, dhe mjekësia familjare, mund të tërheqin të dhëna, t i përpunojnë ato dhe të prodhojnë informata të nevojshme për vendim-marrje në institucione gjegjëse, varësisht nga niveli i qasjes së atij institucioni. Për të nxjerur të dhëna në baza rutinore dhe për t i përpunuar ato në informata të dobishme, për t i analizuar dhe prezentuar analizat si mbështetje të vendim-marrjes, secili institucion me siguri se do të ketë nevojë për formatin e vet të raportimit. Tryeza ndihmuese do të themelohet me qëllim që t iu ndihmojë shfrytëzuesve në të gjitha institucionet shëndetësore për të operuar me aplikacionet e SISH SISH-i i ri përdorimi i të dhënave dhe shpërndarja e informatave Qëllimi i vërtetë i themelimit të SISH-it të ri është të kemi informata më të mira për vendimmarrje të bazuar në dëshmi. Sidoqoftë, akterët e ndryshëm në sektorin shëndetësor kanë fokuse të ndryshme dhe do ta shfrytëzojnë SISH-in për qëllime të ndryshme. Qytetarët do të marrin vendime të informuara lidhur me p.sh. si t i shmangen më së miri sëmundjeve. Pacientët do të marrin vendim se ku mund të trajtohen më së miri për problemin e tyre aktual. Profesionistët shëndetësor do të marrin vendime për mënyrat më të mira të trajtimit të pacientëve. Administratorët dhe politikanët do të shfrytëzojnë SISH-in për vendimmarrje lidhur me p.sh. si t i parandalojnë më së miri sëmundjet apo për të siguruar shkallë të lartë të cilësisë, produktivitetit dhe efektivitetit duke shfrytëzuar burime të mangëta në sektorin shëndetësor. Mirëpo, procesi i konvertimit të të dhënave në informata dhe i informatave në vendime të bazuara në dëshmi nuk është automatik, por duhet të institucionalizohet dhe qartësohet në kornizën ligjore për SISH-in e ri. P.sh.: Administratorët dhe udhëheqësit e institucioneve kanë nevojë të dijnë se si qëndrojnë institucionet e tyre karshi institucioneve tjera të ngjajshme, duke u bazuar në një seri indikatorësh të cilësisë, produktivitetit dhe efiqiencës. Nëse gjatë një hulumtimi rezultatet tregojnë se në një spital 50% të pacientëve janë të kënaqur me shërbime dhe se mjeku viziton vetëm tre pacientë brenda ditës, ndërsa spitali tjetër ka shkallën e kënaqshmërisë së pacientëve 90% dhe mjeku viziton 15 pacientë brenda ditës, u tregon administratorëve dhe udhëheqësve se spitali i parë ka cilësi dhe produktivitet të ulët krahasuar me spitalin e dytë (kur bëhet fjalë për këta dy indikatorë). Natyrisht se këto informata mund të bëjnë që drejtori të ndërmarr masa për ta përmirësuar cilësinë dhe produktivitetin, por nëqoftëse nuk ekzistojnë rregullat e sanksionimit dhe nuk ka udhërrëfyes apo norma, në parim spitali nuk do të ketë mënyra të stimulimit për ndryshim të sistemit të sigurimit të cilësisë apo produktivitetit të tij. 34

35 Prandaj, pjesë shumë e rëdësishme në krijimin e SISH-it të ri do të ishte që gjithashtu të krijohen procedurat formale, për monitorim të rregullt (me cilët indikatorë, nga kush dhe me çfarë shpeshtësie), për vendim-marrje (nga kush dhe cilat masa korrektuese duhet aplikuar) dhe për informata kthyese (cilat informata, kujt, nga kush). Procedurat formale kërkohen për të gjitha elementet e përdormit të SISH-it, qoftë për informata që kanë të bëjnë me pacientin, protokole dhe udhërrëfues klinikë, qoftë për çështje administrative dhe planifikuese. Të gjitha çështjet duhet të detajizohen në mënyrë eksplicite në aktet ligjore dhe administrative të SISH-it SISH-i i ri burimet e nevojshme Për ta mirëmbajtur SISH-in operacional, shtetet Europiane shfrytëzojnë 3 deri 5% të shpenzimeve totale shëndetësore, që në rastin e Kosovës do të thotë 2,1 milion deri 3,5 milion në vit. Këtu nuk përfshihet kostoja e krijimit të SISH-it siç është detajizuar në planin e veprimit që i është bashkangjitur kësaj Strategjie. Përveç nevojës për konsolidim të nivelit qëndror me burime njerëzore plotësuese, është vlerësuar se nevojiten përafërsisht 80 persona të jenë në dispozicion të institucioneve shëndetësore me qëllim të mbështetjes së TI-së operative dhe aplikacioneve. 35

36 4. Përmirësimi imediat i Sistemit Statistikor Shëndetësor ekzistues Sistemi Statistikor Shëndetësor ekzistues kryesisht shfrytëzohet nga IKSHPK për grumbullim të të dhënave nga institucionet shëndetësore të Kosovës dhe për ta krijuar Master Databazën e cila përdoret për gjenerim të raporteve të ndryshëm për vendim-marrës. IKSHPK është gjithashtu përgjegjës për identifikimin e indikatorëve të ndryshëm, mirëmbajtjen e disa prej nomenklaturave dhe ofrimin e të dhënave EUROSTAT-it dhe OBSH-së. Ky sistem, përfshirë grumbullimin ekzistues manual të të dhënave, populimi i Master Databazës dhe raportimi ekzistues duhet të vazhdojnë të funksionojnë gjerësa SISH-i i ri dhe i integruar të mos jetë funksional në nivel gjithëkombëtar. Në të ardhmen kur SISH të funksionojë, të dhënat do të raportohen në mënyrë elektronike nga ana e profesionistëve shëndetësor, ndërsa IKSHPK mund të përqendrohet në gjenerim të raporteve, analiza të sektorit shëndetësor dhe hulumtime shkencore. Mirëpo, është e rëndësishme të mbahet monitorimi dhe raportimi ekzistues i sektorit të shëndetësisë të cilin e ofron sistemi ekzistues dhe të aplikohet minimumi më inovativ i të dhënave dhe teknikat e vizualizimit me qëllim të mbështetjes së vendim-marrjes në planifikim të kujdesit shëndetësor publik në nivel të menaxhmentit regjional. Siç është thënë në kapitullin 2.4 përfshirja, relevanca dhe validiteti i të dhënave, nuk janë të kënaqshme në Sistemin ekzistues, dhe se të dhënat raportohen me vonesa të konsiderueshme, përpunimi i të dhënave jap rezultate të ndryshme dhe jo të gjitha institucionet shëndetësore i raportojnë të dhënat. Bazuar në këto fakte, është e rëndësishme dhe shumë urgjente që ky sistem të revitalizohet dhe përmirësohet, siç rekomandohet më poshtë: Hapi i parë: Të dhënat e pastrukturuara (burimet e të dhënave) të cilat i raportohen manualisht IKSHPK nga ana e institucioneve shëndetësore, duhet të riorganizohen urgjentisht sipas rregullores Administrative 08/2006. Hapi i dytë: Master Databaza në IKSHPK ka nevojë imediate që të riorganizohet përmes bashkëpunimit të IKSHPK dhe profesionistëve të teknologjisë informative, në mënyrë që të mundësohet ofrimi i të dhënave për indikatorët esencial. Hapi i tretë: Profesionistët e teknologjisë informative duhet të implementojnë dhe zhvillojnë të gjitha procedurat e domosdoshme për përpunim (agregim) të të dhënave (matësit, dimenzionet dhe Kubet e ashtuquajtura minimi i të dhënave). Kubet për minimin e të dhënave duhet të përfshijnë të gjithë indikatorët esencial që shfrytëzohen nga IKSHPK. Hapi i katërt: Të implementohen dhe konfigurohen instrumentet që mundësojnë analizimin dhe raportimin, përfshirë krijimin e diagrameve dhe formave tjera vizualizuese. 36

37 Përmirësimi i rekomanduar është ilustruar në Figurën 9. Figura 9: Sistemi Statistikor Shëndetësor. Institucionet Shëndetësor BURIMET E TË DHËNAVE Sistemi Staitistikor Shëndetësor AGREGIMI I TË DHËNAVE NË MDB Matjet, Dimenzionet=Indikatorët Raportimi IKSHPK IKSHPK IKSHPK Të dhënat e Pastrukturuara Faza 1 Të dhënat e Strukturuara Master Databaza Faza 2 Minimi i t ë dhënave, OLAP Kubet Faza 3 Aanalizat dhe Reportimit SISTEMI SHËNDETËSOR Faza 1 Faza 2 Faza 3 Faza 1 Faza 2 Faza 3 INFORMATAT KTHYESE 37