Poslovna statistika II 7

Transcription

1 Poslovna statistika II 7 1. Uvod 1.1. Pojam i predmet istraživanja poslovne statistike Statistika je skup naučnih metoda kojima se kvantitativno i kvalitativno istraţuju varijacije masovnih pojava. Ona obuhvata grupu metoda koji se koriste za prikupljanje, analizu, prezentaciju i interpretaciju podataka potrebnih za odlučivanje. Pošto se primenjuje u velikom broju naučnih oblasti, razlikujemo medicinsku statistiku, sportsku statistiku, statistiku u psihologiji itd. Na odreďenom stepenu razvoja statistike i ekonomije, pojavila se potreba da se varijacije odreďenih ekonomskih pojava prate i istraţuju primenom statističkih metoda. Tako je nastala nova naučna disciplina, pod nazivom Poslovna ili Ekonomska statistika. Njene korene nalazimo u XVII veku, kada je englez William Petty izveo prvi obračun narodnog dohotka i to objavio u svojoj studiji Verbum Sapienti. Poslovna statistika je naučna disciplina koja se bavi statističkom analizom masovnih društveno-ekonomskih pojava u i procesa sa ciljem da pruţi korisne informacije privrednim subjektima kao elementima ekonomskog sistema. Predmet istraţivanja poslovne statistike čine društvene i ekonomske pojave koje su od značaja za ekonomsku aktivnost jedne zemlje i svih njenih privrednih subjekata. Poslovna statistika se zasniva na postavkama ekonomske teorije i teorijske statistike i razvija se u onoj meri u kojoj napreduju ove dve discipline. Pored toga, poslovna statistika razvija i svoje sopstvene metode istraţivanja. Za njenu primenu i razumevanje neophodno je dobro teorijsko poznavanje ekonomskih pojava i procesa. U dobro organizovanoj ekonomiji jednog društva neophodno je postojanje sveobuhvatne poslovne statistike jer planirani privredni razvoj nije moguć bez razvijenog statističkog sistema informisanja koji pruţa informacije o prošlim, sadašnjim i budućim karakteristikama velikog broja privrednih resursa.

2 Poslovna statistika II 8 Predmet istraţivanja poslovne statistike su masovne pojave i procesi koji čine osnov procesa društvene reprodukcije: društveni proizvod, društveno bogatstvo, narodni dohodak, stanovništvo, ţivotni standard, zaposlenost itd. Na osnovu kvantitativnih merenja poslovna statistika analizira zakonitosti ponašanja procesa i pojava u preduzeću, u ekonomiji jedne zemlje, a takoďe i na meďunarodnom nivou. Predmet istraţivanja poslovne statistike obuhvata sledeće ekonomske pojave: a) proizvodne snage privrede: stanovništvo i proizvodni kapaciteti; b) ekonomska aktivnost: proizvodnja, koncepcije proizvodnje, merenje i izraţavanje proizvodnje, društveni proizvod, narodni dohodak, dinamika proizvodnje, raspodela i potrošnja i makroekonomski bilansi; c) statistika cena i ţivotnog standarda. Zadatak poslovne statistike je da pomoću statističkih metoda i odgovarajućih pokazatelja donosi ocene o ekonomskim pojavama i procesima. Sistem ekonomskih odnosa izmeďu različitih pojava je izuzetno sloţen i prilikom planiranja statističkih istraţivanja mora se voditi računa o tome koje će se pojave i relacije pratiti. TakoĎe se unapred odreďuje i statistički metod koji će se primeniti na odreďenom predmetu istraţivanja. U cilju ispunjenja svojih zadataka, poslovna statistika mora započeti posmatranja preciznim definisanjem konkretnih društveno-ekonomskih i istorijskih uslova u kojima se odreďena pojava ili proces analizira. Analiza podrazumeva razmatranje i preciziranje specifičnih karakteristika, pojavnih oblika i zakonitosti razvoja pojave. Analiza takoďe podrazumeva poznavanje i upotrebu raspoloţivih izvora podataka i njihovih sadrţaja, definisanje vremenskog perioda za koji se vrši analiza, adekvatan izbor obeleţja koja se posmatraju, izbor metoda analize, načina poreďenja i zaključivanja itd. Analiza koja je tako definisana predstavlja integralni deo statističkog istraţivanja. Program statističkog istraţivanja društveno-ekonomskih pojava treba da obezbedi celovitost posmatranja date pojave, potpunost i jednoobraznost podataka, jednoobrazno tumačenje i jednoobraznu proveru podataka. Jedinstvenost statističkog istraţivanja u jednoj zemlji je obezbeďena preko statističkog informacionog sistema koji je u potpunosti definisan pravnim aktima drţave.

3 Poslovna statistika II 9 2. Statistički sistemi 2.1. Osnovni pojmovi Statistički informacioni sistem predstavlja zakonom definisan skup statističkih organizacija, metoda istraţivanja, procedura, standarda, evidencija i publikacija. Njegov osnovni cilj je da vrši statistička istraţivanja koja su od interesa za celo društvo i da dobijene rezultate prezentuje potencijalnim korisnicima (drţavnoj upravi, privrednim subjektima, graďanima itd.). Izvori podataka koji se prikupljaju statističkim istraţivanjima mogu se podeliti na primarne i sekundarne izvore. Primarni izvori podataka su obavezne evidencije i dokumenta koja su predviďena zakonskim propisima. Sekundarni izvodi podataka su različite evidencije koje nisu zakonom predviďene ili izveštajne jedinice od kojih se podaci dobijaju putem popisivanja, ankete ili intervjua. Statistički standardi su jasno definisana pravila o načinu sprovoďenja statističkih istraţivanja da bi se omogućila uporedivost dobijenih rezultata, kako na nacionalnom, tako i na meďunarodnom nivou. Statistički standardi se postavljaju u oblasti definisanja raznih pojmova, klasifikacija, nomenklatura, registara, obrade podataka i slično. Njihova upotreba je propisana zakonom. Statistički pokazatelj je jednoznačno definisana kvantitativna karakteristika posmatrane pojave upotpunjena sa kvalitativnim oznakama radi lakše identifikacije. To je finalni proizvod statističkog istraţivanja Statistički sistem preduzeća Sa aspekta statističkog sistema, preduzeća se javljaju kao osnovne jedinice statističkog posmatranja. Vrlo često oni su i izveštajne jedinice u statističkim

4 Poslovna statistika II 10 istraţivanjima. Veliki broj podataka koji se koristi u statističkom sistemu jedne zemlje nastaje u preduzećima i drugim privrednim subjektima. Svaki privredni subjekt ima svoj informacioni sistem uz pomoću kojeg prikuplja, sreďuje i prezentuje podatke o karakteristikama i procesima koji se odvijaju u poslovnom sistemu. Neke od pojava koje se statistički prate od strane privrednih subjekata su odreďene zakonom, a neke se posmatraju zato što se za njima pojavila konkretna potreba samog privrednog subjekta. To znači da informacioni sistem preduzeća najčešće poseduje širu bazu podataka nego što je to zakonski propisano. Informacioni sistemi privrednih subjekata čine istovremeno i elemente statističkog sistema zemlje jer voďenjem sopstvene evidencije ona stvaraju osnovni statistički materijal koji se u sirovom ili obraďenom obliku prosleďuje drţavnim statističkim organizacijama. U okviru preduzeća, posebno većih, postoji sluţba koja se bavi prikupljanjem, obradom i prezentacijom statističkih podataka. Ova sluţba obično funkcioniše u okviru računovodstveno-finansijskog sektora Međunarodni statistički sistemi Nacionalna trţišta se sve više meďusobno povezuju stvarajući globalno, svetsko trţište. Nacionalne ekonomije se sve više dopunjuju i postaju komplementarne i zavisne. Da bi se na pravi način pratile varijacije na meďunarodnom i nacionalnim trţištima, javlja se potreba za meďunarodnim statističkim izveštajima o stanju svetske ekonomije. Organizacija ujedinjenih nacija (OUN) od godine razvija meďunarodni statistički sistem i preko velikog broja svojih statističkih organa prati tokove u svetskoj privredi. Pored OUN postoje i druge organizacije koje statistički prate svetsku ekonomiju: Organizacija za ekonomsku kooperaciju i razvoj (OECD), Evropska unija (EU), Inter-američki statistički institut (IASI) itd. Statističkim sistemom OUN upravljaju Ekonomski i društveni savet UN preko Statističke komisije. Zadaci Statističke komisije su sledeći: pruţanje podrške u razvoju nacionalnih statistika, poboljšanje uporedivosti nacionalnih statističkih pokazatelja, razvijanje statističke kancelarije pri Sekretarijatu UN, pruţanje pomoći organima UN u vezi sakupljanja, interpretacije i širenja statističkih informacija,

5 Poslovna statistika II 11 unapreďivanje statistike i statističkih metoda uopšte. U okviru Ekonomskog i društvenog saveta UN postoji i pet regionalnih komisija. Svaka regionalna komisija ima svoje statističko odeljenje. Preko konferencija koje organizuju regionalne komisije vrši se usklaďivanje statističkih sistema unutar regiona i uspostavlja se veza sa statističkim sistemima drugih meďunarodnih organizacija (EU, OECD itd.). Statistička kancelarija pri Sekretarijatu UN je sluţba koji vrši statistička istraţivanja, prikuplja podatke nacionalnih statističkih sistema, vrši statističke analize, izdaje publikacije, koordinira aktivnosti specijalizovanih agencija i nacionalnih statističkih sistema itd. Statistička sekcija UNCTAD-a (Konferencija UN za trgovinu i razvoj) je takoďe deo statističkog sistema UN. Statističke službe agencija UN-a takoďe obavljaju statističke aktivnosti koje su od interesa za datu agenciju. Od 12 specijalizovanih agencija njih 10 imaju svoje statističke sluţbe: Organizacija UN za ishranu i poljoprivredu (FAO), Organizacija UN za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO), MeĎunarodna organizacija rada (ILO), Svetska zdravstvena organizacija (WHO), MeĎunarodni monetarni fond (IMF), Svetska trgovinska organizacija (WTO), MeĎunarodna organizacija za civilnu avijaciju (ICAO), Svetska banka za obnovu i razvoj (IBRD), Univerzalna poštanska unija (UPU), MeĎunarodna unija za telekomunikacije (ITV). Zbog velikog broja statističkih sluţbi u okviru UN i njihove razuďenosti, od velike je vaţnosti koordiniranost u njihovom delovanju, u primeni odgovarajućih standarda, metoda obrade i prezentaciji podataka. Statistička kancelarija Sekretarijata UN, a posebno Statistička komisija imaju zadatak da usklade rad svih sluţbi. Statistički sistem UN izdaje veliki broj statističkih publikacija. Najvaţnije publikacije su sledeće: Statistički godišnjak (Statistical Yearbook) (izdavač UN), Demografski godišnjak (Demographic Yearbook) (izdavač UN), MeĎunarodna finansijska statistika (International Financial Statistics) (izdavač IMF), Godišnjak statistike nacionalnih bilansa (Yearbook of National Accounts Statistics) (izdavač UN),

6 Poslovna statistika II 12 Godišnjak statistike meďunarodne trgovine (Yearbook of International Trade Statistics) (izdavač UN), Mesečni statistički bilten (Monthly Bulletin of Statistics) (izdavač UN), Godišnjak statistike rada (Yearbook of Labour Statistics) (izdavač ILO), Svetske rezerve energije (Worlds Energy Supplies) (izdavač UN), itd. Statistička služba OECD-a ima zadatak da obezbedi funkcionisanje jedinstvenog statističkog sistema zadovoljavajući potrebe za statističkim pokazateljima zemalja članica. Statistička sluţba funkcioniše pri ekonomskom i statističkom odeljenju. Statistički sistem OECD-a je povezan i usklaďen sa statističkim sistemom UN-a. Evropski statistički sistem Evropske unije (ESS) je izgraďen da bi obezbeďivao statistiku za zemlje članice i sa razvojem Evropske unije ovaj sistem dobija sve više na značaju. ESS funkcioniše kao mreţa nacionalnih statističkih organizacija, ministarstava, agencija i centralnih banaka. Zakon o statistici EU je donet u februaru godine i njime je definisana podela zaduţenja izmeďu nacionalnih statističkih autoriteta i statističkih organa EU. Zakonom su takoše definisane osnove upravljanja statistikom na nivou EU. Funkcionisanje ESS a je u koordinaciji sa statističkim sistemima OECD-a i UN-a. U srcu sistema se nalazi Statistički programski komitet (Statistical Programme Committee - SPC) koji vrši harmonizaciju nacionalnih statistika i blisko saraďuje sa nacionalnim statističkim autoritetima. SPC koordinira sledeće aktivnosti: razvijanje zajedničkih klasifikacija, metodologija i definicija, implementacija zajedničkih statističkih istraţivanja, prikupljanje, analiza i difuzija statističkih podataka za EU, uključujući i poreďenja izmeďu zemalja i regiona. Operativni deo posla se obavlja preko Eurostat-a, odnosno Generalnog direktorata Evropske komisije za statistiku koji je osnovan još godine. Danas Eurostat ima oko 800 zaposlenih i budţet od preko 50 miliona evra. Slika 2-1: Amblem Eurostat-a

7 Poslovna statistika II Statistički sistem Republike Srbije Statistički sistem Republike Srbije predstavlja skup statističkih istraţivanja koja realizuju statističke organizacije u skladu sa zakonski propisanom organizacijom njihovog istraţivanja, zasnovanih na stalnim izvorima podataka koji su predviďeni zakonom. Statistički informacioni sistem je sastavni deo društvenog sistema informisanja Republike Srbije. On se sastoji od sledećih elemenata: statističke organizacije, statistička istraţivanja, baze podataka, statistički standardi, metodološke i organizacione procedure i principi, statistički pokazatelji i statističke publikacije. Organizacija statistike u Republici Srbiji je regulisana odgovarajućim zakonskim i drugim aktima: Ustavom, Zakonom o statističkim istraţivanjima, Zakonom o informisanju, Strategijom razvoja zvanične statistike u Republici Srbiji, Planovima statističkih istraţivanja. Prema Zakonu o sistemu statističkih istraţivanja, statistička istraţivanja organizuju i vrše Republički zavod za statistiku i nadleţni organi u Republici Republički zavod za statistiku Republički zavod za statistiku je ovlašćen, pored drugih organizacija, na osnovu Zakona o statističkim istraţivanjima da organizuje i vrši statistička istraţivanja i publikuje statističke podatke od interesa za celu zemlju. Statističkim istraţivanjima prikupljaju se statistički podaci i informacije o stanju u pojedinim oblastima društvenog ţivota, stanju i kretanju stanovništva, ekonomskim, socijalnim i drugim pojavama neophodnim za praćenje i usmeravanje privrednog, naučnog, tehnološkog, demografskog, regionalnog, ekološkog, kulturnog, prosvetnog i socijalnog razvoja, razvoja poljoprivrede i sela, korišćenje prostora,

8 Poslovna statistika II 14 obaveštavanje javnosti, razmenu informacija i meďunarodna poreďenja o takvim pojavama i kretanjima. 1 Statistička sluţba Srbije obavlja poslove iz svog delokruga preko 9 područnih odeljenja u Centralnoj Srbiji i 5 područnih odeljenja na teritoriji Vojvodine. Republički zavod godišnje sprovede oko 200 istraţivanja i sve rezultate saopštava u svojih 13 edicija, na redovnim konferencijama za novinare i na svojoj internet stranici ( Republički zavod za statistiku je organizovan tako da ima dva odeljenja (Odeljenje za odnose sa javnošću i Odeljenje za sistem i komunikaciju) i 11 sektora: Sektor nacionalnih računa, Sektor razvoja statističkog sistema, Sektor ekonomskih statistika, Sektor društvenih statistika, Sektor za statistiku cena, zarada, poljoprvrede i ţivotne sredine, Sektor statistike za AP Vojvodinu, Sektor za koordinaciju područnih odeljenja, Sektor za evropske integracije i meďunarodnu saradnju, Sektor informaciono-komunikacione tehnologije, Sektor zajedničkih poslova, Sektor za publicistiku. Republički zavod za statistiku objavljuje sledeće publikacije: 1. kompleksne publikacije ( Statistički godišnjak Srbije, Opštine u Republici Srbiji, Mesečni statistički pregled, Društveno-ekonomska kretanja, Trendovi, Srbija u brojkama ), 2. saopštenja sadrţe kratke i brze informacije sa najvaţnijim rezultatima pojedinih istraćivanja, 3. bilteni sistematično, iz godine u godinu objavljuju detaljno podatke iz pojedinih oblasti statistike, 4. opštinska statistička dokumentacija u jednoj svesci su dati podaci po opštinama za samo jednu statističku oblast sa znatno većim izborom obeleţja nego uobičajeno, 5. studije i analize autorizovani autorski radovi stručnjaka Zavoda iz svih oblasti istraţivanja, 6. metodologije i standardi objavljuju se domaći i strani standardi (klasifikacije, nomenklature, definicije), 1 Zakon o statističkim istraţivanjima, član 3, Sluţbeni glasnik RS, br. 83/92, 53/93, 67/93, 48/94

9 Poslovna statistika II radni dokumenti prikaz novih metodologija u statističkom istraţivanju i poboljšanja postojećih kao i drugi radni dokumenti, 8. katalozi izlaze povremeno, detaljan pregled publikacija i slično, 9. posebne publikacije kompleksne publikacije, brošure, sa kartogramima i grafikonima, objavljuju se povodom nekih značajnih dogaďaja (izbori, popisi stanovništva i slično). Slika 2-2: Amblem Republičkog zavoda za statistiku Republike Srbije

10 Poslovna statistika II Demografska statistika 3.1. Pojam demografske statistike i predmet istraživanja Proces društvene reprodukcije zavisi od niza faktora. Jedan od najznačajnih je svakako stanovništvo. Zadovoljenje potreba stanovništva je zapravo razlog za postojanje sistema društvene reprodukcije. Stanovništvo vrši uticaj na taj sistem svojim obimom i strukturom i u ekonomskom sistemu se nalazi u dvostrukoj ulozi: sa jedne strane kao generator radne snage, a sa druge kao krajnji korisnik proizvedenih dobara i usluga. Zbog tolikog značaja za ekonomiju jasna je potreba za proučavanjem i praćenjem kretanja stanovništva i njegovih karakteristika. Stanovništvo predstavlja skup ljudi koji se nalazi na odreďenoj teritoriji u odreďenom trenutku. Naučna disciplina koja za predmet istraţivanja ima stanovništvo naziva se demografija. Demografija proučava zakonitosti koje utiču na obim i strukturu stanovništva. Predmet istraţivanja se posmatra sa raznih aspekata (sociološkog, ekonomskog, biološkog, geografskog itd.). Demografska statistika je grana demografije koja se bavi kvantitativnom i kvalitativnom analizom stanovništva. Ako se stanovništvo posmatra u jednom, kritičnom momentu, govorimo o statičkoj analizi. Cilj takve analize je da se saznaju odreďene karakteristike populacije u jednom trenutku. Ukoliko se posmatranje stanovništva vrši od jednog do drugog vremenskog perioda, odnosno u kretanju, govorimo o dinamičkoj analizi.

11 Poslovna statistika II Izvori podataka za statističko posmatranje stanovništva U modernoj statističkoj praksi postoji čitav niz izvora podataka koji sluţe za posmatranje stanovništva. Najvaţnija statistička evidencija kojom se posmatra stanovništvo je popis. To je najveća akcija statističkog posmatranja u jednoj zemlji. Tada se celokupno stanovništvo popisuje i potrebno je prikupiti podatke od svih stanovnika o vrednosti velikog broja obeleţja. Popis se sprovodi periodično, svakih pet do deset godina, i potrebno je evidentirati stanje stanovništva u odreďenom kritičnom momentu (na primer, 31. marta u ponoć). Popisi u Jugoslaviji su izvršeni osam puta (1921, 1931, 1948, 1953, 1961, 1971, i godine), a u Srbiji i Crnoj Gori jednom, godine. Tabela 3-1: Broj stanovnika i površina po popisima 2 Vrlo vaţan izvor podataka o stanovništvu su i matične knjige. Matične knjige predstavljaju evidenciju roďenih, umrlih i venčanih. Ova vrsta evidencije stanovništva se javila mnogo pre popisa i u početku se zasnivala na crkvenim protokolima. Matične knjige se aţuriraju svakodnevno. Registri stanovništva su još jedan izvor podataka i u njima se vodi evidencija o mehaničkom kretanju (roďenja, smrtni slučajevi, iseljavanje, useljavanje itd.). Svako naselje ima svoj registar i sluţbu koja ga aţurira. Od ostalih izvora podataka najznačajnije mesto pripada metodu uzorka. Metod uzorka je statistički metod delimičnog posmatranja statističke mase (u ovom slučaju 2 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 72.

12 Poslovna statistika II 18 stanovništva), gde se na osnovu malog broja posmatranih jedinica donose zaključci o celoj populaciji. Deo statističke mase koji se posmatra naziva se uzorak. Preko uzorka je moguće doći do pouzdanih informacija o celokupnom stanovništvu na brz i efikasan način uz veliku uštedu vremena, novca i ostalih resursa za istraţivanje. Tabela 3-2: Zemlje sa velikim brojem stanovnika u svetu Osnovni pokazatelji populacione statistike Podaci o ukupnom stanovištvu pruţaju osnov za izračunavanje većine pokazatelja demografske statistike. Pod ukupnim stanovništvom se podrazumeva broj lica koja ţive na odreďenoj teritoriji. Ukupno stanovništvo se obično definiše na jedan od dva načina. Prvi način je da ukupno stanovništvo čine sva lica koja se u kritičnom momentu nalaze na teritoriji gde se obavlja popis stanovništva, bez obzira da li oni tu stalno ţive ili su se slučajno tu našli. To znači da se posmatra stanovništvo koje je prisutno u datom momentu ili stanovništvu de facto. Drugi način je da se u ukupno stanovništvo ubraja samo stalno ili pravno stanovništvo (de iure), odnosno stanovništvo koje na konkretnom području ţivi bez obzira gde se ono u datom momentu popisa nalazi. Statistička praksa je pokazala da je tehnički lakše obuhvatiti prisutno stanovništvo, pošto popisivanju podleţu sva lica koja se zateknu na odreďenom području (naselja, opštine i drugo). Stalno stanovništvo se smatra vaţnijim podatkom izučavanje naselja, i u praksi ono je najčešće osnovni predmet popisa. 3 Statistics Bureau & Statistical Research and Training Institute, Statistical Hadbook of Japan, (februar godine;

13 Poslovna statistika II 19 Popis stanovništva omogućava da se svakih pet do deset godina doďe do tačnog broja ukupnog stanovništva. U meďuvremenu, od jednog do drugog popisa, ukupan broj stanovništva se procenjuje primenom matematičko-statističkih modela. Prosečan broj stanovnika pokazuje prosečno stanje stanovništva u odreďenom periodu. Izračunava se na sledeći način: [3-1] Prosečan broj stanovnika gde je: Pi 1 - broj stanovnika na početku perioda, Pi - broj stanovnika na kraju perioda. P P i 1 Pi Pored prosečnog broja stanovnika izračunavaju se i sledeće vrednosti: [3-2] Ukupni apsolutni porast stanovništva D Pi Pi 1, [3-3] gde je: Prosečni godišnji apsolutni porast stanovništva t broj vremenskih perioda. [3-4] [3-5] Prosečan godišnji porast na 1000 stanovnika (relativni porast) Prosečna geometrijska stopa porasta stanovništva 2 D R, t R r, P i r P t 1 1. Pi 1 Pored navedenih pokazatelja, značajno mesto zauzimaju sledeći pokazatelji: geografska distribucija stanovništva (geografska struktura) po odreďenom području (naselju, opštini, regionu itd.), relativni izraz naseljenosti (gustina naseljenosti), odnosno broj stanovnika po jednom kvadratnom kilometru, broj stanovnika po kvadratnom kilometru poljoprivredne ili obradive površine.,

14 Poslovna statistika II 20 Tabela 3-3: Gustina naseljenosti u Srbiji 4 Slika 3-1: Gustina stanovništva u pojedinim zemljama 5 4 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana Statistics Bureau & Statistical Research and Training Institute, Statistical Hadbook of Japan, (februar godine;

15 Poslovna statistika II Struktura stanovništva Pored ukupnog broja stanovnika, od velikog značaja je i struktura stanovništva prema velikom broju obeleţja: pol, nacionalnost, bračno stanje, starosna dob, mesto roďenja, zanimanje, poloţaj u zanimanju, školska sprema itd. U odnosu na obeleţje koje se uzima kao kriterijum, strukture stanovništva mogu biti biološke, ekonomske i ostale strukture. U biološke strukture spadaju strukture prema polu i starosnoj dobi. U ekonomske strukture spadaju one koje se formiraju prema zanimanju, poloţaju u zanimanju, delatnosti itd. U ostale strukture spadaju društvene strukture, intelektualne, kulturne i obrazovne strukture Polna i starosna struktura stanovništva Pol kao obeleţje je vrlo značajno kako sa demografskog tako i sa ekonomskog aspekta. Ţensko stanovništo predstavlja osnov za reprodukciju stanovništva, a muško stanovništvo je preteţni izvor radne snage. Osnovni pokazatelji polne strukture stanovništva su sledeći: [3-6] [3-7] gde je: Stopa maskuliniteta (broj muškaraca na 1000 ţena) Stopa feminiteta (broj ţena na 1000 muškaraca) Pm - broj muškog stanovništva, P f - broj ţenskog stanovništva. Pm K m 1000, P f P f K f 1000, Pm Što su ova dva navedena koeficijenta bliţa brojci 1000, to je veća ravnoteţa izmeďu muškog i ţenskog stanovništva. Stopa maskuliniteta moţe da se izrazi i kao broj muškaraca na 100 ţena, odnosno u procentima. Isto vaţi i za stopu feminiteta. Obično postoji odreďeni višak ţenskog stanovništva nad muškim. Praksa je pokazala da se raďa više beba muškog pola nego ţenskog: na 100 devojčica rodi se 107 dečaka. MeĎutim, muška deca su manje otporna i muškarci imaju kraći ţivotni vek od ţena. Usled toga, do pribliţne starosti od 30 godina ima više pripadnika muškog pola, a nakon te granice proporcija se menja u korist ţenskog pola.

16 Poslovna statistika II 22 Tabela 3-4: Broj stanovnika i stopa maskuliniteta po kontinentima Kontinenti Populacija u milionima Stopa maskuliniteta u procentima Ukupno Muškarci Ţene SVET UKUPNO 6,225 3,131 3, AFRIKA LATINSKA AMERIKA I KARIBI SEVERNA AMERIKA AZIJA 3,776 1,927 1, EVROPA Istočna Evropa Severna Evropa Juţna Evropa Zapadna Evropa OKEANIJA Izvor: United Nations Statistics Division, Statistical Databases (decembar godine; Starosna struktura stanovništva je bitna sa ekonomskog stanovištva pre svega zbog utvrďivanja obima aktivnog stanovništva (radne snage) i strukture potrošača. Pored toga, starost stanovništva je bitna zbog ispitivanja smrtnosti, fertiliteta, broja brakova, broja razvoda itd. Osiguravajuća društva se intenzivno bave analizom starosne strukture zbog utvrďivanja premija za osiguranje ţivota (aktuarska analiza). Prilikom grupisanja stanovništva, starosni intervali mogu biti različiti. Najgrublja podela je ona koja ima samo tri intervala: do 14 godine, od 15 do 64 godine i od 65 godina i više. Ekonomski gledano, ova podela je bitna jer prva grupa obuhvata izdrţavano stanovništvo i predstavlja budući kontigent radne snage, srednji interval obuhvata radno sposobno stanovništvo, a treći interval obuhvata stanovništvo koje je neaktivno. Uobičajena praksa je da se koriste starosni intervali od po pet godina: 0-4, 5-9, itd.

17 Poslovna statistika II 23 Slika 3-2: Učešće starijeg stanovništva (65 godina i više) u pojedinim zemljama 6 Tabela 3-5: Struktura stanovništva Republike Srbije prema starosti i polu 7 6 Statistics Bureau & Statistical Research and Training Institute, Statistical Hadbook of Japan, (februar godine; 7 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 74.

18 Poslovna statistika II 24 Grafičko prikazivanje starosne strukture se vrši uz pomoć starosne piramide. Starosna piramida pruţa izuzetno vaţne informacije o stanovništvu na jednostavan i jasan način. Starosna piramida se konstruiše tako što se na ordinatnu osu (y) unose intervali godina starosti, a na apscisnu osu (x) broj stanovnika (frekvencija). Desna strana piramide obično prikazuje strukturu muškog, a leva ţenskog stanovništva. Slika 3-3: Starosna piramida grada Beograda za godinu (horizontalna osa predstavlja procenat stanovništva) 8 Razlikujemo tri tipa starosne strukture: Progresivni (ekspanzivni) tip koji je prepoznatljiv po visokom natalitetu i prirodnom priraštaju. Starosna struktura je izuzetno mlada. Stacionirani (stagnantni) tip podrazumeva nepostojanje prirasta stanovništva, sa ujednačenim stopama nataliteta i mortaliteta. Regresivni (opadajući) tip starosne strukture predstavlja opadanje obima stanovništva, a starija godišta su više prisutna nego mlaďa. 8 Zavod za informatiku i statistiku (2005), Ţene i muškarci u Beogradu kroz statistiku, strana 10.

19 Poslovna statistika II 25 Slika 3-4: Starosne piramide stanovništva Japana 9 Kao osnovni pokazatelj starosne strukture javlja se prosečna starost stanovništva. Ona pokazuje prosečnu starosnu dob koju je stanovništvo doţivelo na dan popisa. To je aritmetička sredina (najčešće ponderisana) koja se izračunava na osnovu starosne strukture. Moţe da se koristi i medijana starosne strukture. Ovaj pokazatelj ima značaja pod uslovom da se stanovništvo razvija u normalnim uslovima, bez značajnih poremećaja (ratova, velikih emigracija i slično). Ovaj parametar ne treba poistovećivati sa prosečnim trajanjem ţivota koje se izračunava na osnovu podataka o mortalitetu (smrtnosti) stanovništva. 9 Statistics Bureau & Statistical Research and Training Institute, Statistical Hadbook of Japan, (

20 Poslovna statistika II 26 Slika 3-5: Očekivano trajanje ţivota u nekim zemljama (females ţene, males muškarci) 10 Koeficijent starosti pokazuje učešće stanovništva starog 60 i više godina u ukupnom stanovništvu. Ukoliko ovaj koeficijent dostigne 12%, smatra se da je stanovništvo počelo da stari. Indeks starenja predstavlja odnos stanovništva starog 60 i više godina i stanovništva starog do 20 godina. Izračunava se na sledeći način: P60 [3-8] Indeks starenja I s 100. P0 20 Ukoliko je indeks starenja dostigao 40%, smatra se da stanovništvo stari. Radi dublje analize starosne strukture odreďuju se različiti starosni kontigenti. Kontigent predstavlja broj stanovnika odreďene starosne dobi. Na primer, kontigent predškolske dece (0-6 godina starosti), kontigent školske dece (7-14 godina), radni kontigent (muškarci od godine i ţene od godina) za analizu aktivnog stanovištva, fertilini kontigent (ţene od godina) radi analize plodnosti stanovništva, kontigent punoletnog stanovništva, kontigent vojnih obveznika itd. 10 Statistics Bureau & Statistical Research and Training Institute, Statistical Hadbook of Japan, (

21 Poslovna statistika II 27 Tabela 3-6: Prosečna starost stanovništva, indeks starenja i očekivana duţina ţivota ţivoroďenih Ekonomska struktura stanovništva Ekonomski značaj stanovništva je izuzetno velik i njemu se poklanja posebna paţnja. Za analizu ekonomske strukture obično se uzimaju tri obeleţja: zanimanje, poloţaj u zanimanju i delatnost. Na osnovu ova tri obeleţja mogu se formirati različite ekonomske strukture za podelu stanovništva po aktivnosti, podelu na samostalno i izdrţavano stanovništvo, na poljoprivredno i nepoljoprivredno, proizvodno i neproizvodno itd. Zanimanje u statističkom smislu se definiše kao društveno korisni, konkretni rad koji neko lice obavlja radi obezbeďenja sredstava za ţivot. Zanimanja se grupišu prema propisanoj nomenklaturi zanimanja. Nomenklatura zanimanja je sastavljena uz voďenje računa o društvenom i tehničkom napretku, pojavi novih zanimanja, razvoju postojećih i nestajanju pojedinih zanimanja. Zbog svoje sloţenosti, nomenklature se razlikuju od zemlje do zemlje, jer se one razlikuju po dostignutom nivou ekonomskog i tehničkog razvoja. Konferencija statističara u okviru UN je izradila MeĎunarodnu klasifikaciju zanimanja koja izjednačava nacionalne nomenklature. Više od zanimanja je grupisano u 67 grupa i 10 osnovnih grupa zanimanja. Položaj u zanimanju kao obeleţje treba da omogući prikaz socijalno-ekonomske strukture stanovništva i produkcionih odnosa u društvu. Poloţaj u zanimanju predstavlja zapravo poloţaj lica u odnosu na zanimanje kojim se bavi. Prva grupa obuhvata najamne radnike, druga njihove poslodavce, treća sitne preduzetnike koji rade za spostveni račun i bez angaţovanja radne snage i četvrta grupa koja obuhvata lica koja rade u porodičnoj zajednici (na primer, u poljopirvredi). 11 Statistički glasnik Srbije 2005, strana 69.

22 Poslovna statistika II 28 Delatnost predstavlja vrstu proizvodnje ili usluga kojom se bavi preduzeće i u okviru koje stanovništvo obavlja konkretan rad u cilju pribavljanja sredstava za ţivot. Preko delatnosti se formira struktura stanovništva prema objektivnom zaposlenju koje je odreďeno preduzećem u kojem lice radi, za razliku od subjektivnog, ličnog zaposlenja koje je odreďeno vrstom posla koje lice obavlja. Na primer, lice koje je zaposleno kao kuvar moţe taj posao da obavlja u nekom hotelu (delatnost ugostiteljstvo) ili u nekoj fabričkoj kantini (delatnost industrija). Struktura stanovništva prema delatnostima najbolje odraţava strukturu privrede u celini i daje nam informacije o osnovnim izvorima za ţivot stanovništva. Tabela 3-7: Zaposlena lica po delatnostima, oktobar Aktivnost stanovništva je jedan od najznačajnijih faktora u ekonomskom razvoju društva. Zbog toga posmatranje strukture stanovništva s obzirom na njegovu aktivnost kao obeleţje je vrlo bitno. Aktivno stanovništvo predstavlja zapravo statistički ekvivalent za ekonomsku kategoriju radne snage. Stanovništvo se deli na aktivno i neaktivno na osnovu toga da li učestvuje u procesu rada ili ne, odnosno aktivno je samo ono stanovništvo koje obavlja društveno koristan rad iz kojeg dobija sredstva za ţivot, a ostalo stanovništvo je neaktivno. 12 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 107.

23 Poslovna statistika II 29 Aktivno stanovništvo je stvaralac društvenih vrednosti. Procenat aktivnog stanovništva u ukupnom stanovništvu govori o stepenu mobilizacije proizvodnih snaga zemlje i opštoj ekonomskoj aktivnosti, pa čak i razvijenosti. U nerazvijenim zemljama je prisutan veliki deo neaktivnog stanovništva zbog toga što su ţene isključene iz ekonomske aktivnosti ili zato što je velika nezaposlenost. Statistička komisija UN definiše aktivno stanovništvo na sledeći način: Grupa ekonomski aktivnog stanovništva obuhvata osobe oba pola koji čine ponudu radne snage raspoloţive za proizvodnju ekonomskih dobara i usluga. Ona uključuje kako zaposlene, tako i nezaposlene osobe za odreďeni period koji se utvrďuje popisom. U zaposlene spadaju sve osobe, uključujući pomaţuće članove porodice koji obavljaju posao ili koji imaju zaposlenje za vreme odreďenog perioda, bez obzira rade li puno ili nepuno vreme, pod uslovima da ovi poslednji rade bar minimalni period (koji se utvrďuje za svaku zemlju dovoljno nisko da isključi samo one čiji je doprinos neznatan). U nezaposlene spadaju sve osobe iznad odreďene starosti koje za vreme popisnog perioda ne rade ili traţe posao za platu ili profit, uključujući i one koji nikada nisu radili. Ukupno ekonomski aktivno stanovništvo je zbir civilnog ekonomski aktivnog stanovništva i vojnih lica. Ipak. vojno osoblje mora biti odvojena kategorija aktivnog stanovništva. U rezultatima popisa mora biti naznačeno da li je vojno osoblje uključeno u ekonomski aktivno stanovništvo ili nije. 13 Preporuka Komisije UN je da se u neaktivno stanovništvo svrstaju lica zaposlena samo na kućnim poslovima bez novčane naknade, studente, odnosno sve učenike koji nisu uključeni u neku delatnost, pitomce kaznenih zavoda, zavoda za duševno obolele i dobrotvornih zavoda, sva ostala lica koja nisu uključena u privredni ţivot (penzioneri, nesposobni za rad, deca, lica koja imaju prihode od renti, privilegija, dividendi itd.). 13 Mladenović D., Đolević V., Šoškić D.(2000), Ekonomska statistika, Ekonomski fakultet u Beogradu, strana 72.

24 Poslovna statistika II 30 Tabela 3-8: Struktura stanovništva prema aktivnosti i polu, po popisima Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 75.

25 Poslovna statistika II 31 Tabela 3-9: Procenat aktivnog stanovnoštva u izabranim zemljama sveta Muškarci Total (15+) BIH 20,4 80,1 96,0 98,1 98,0 96,6 93,0 76,7 55,7 34,1 23,9 71,4 Bugarska 3,5 41,1 67,4 72,7 75,2 75,4 71,5 65,8 53,6 24,8 15,4 46,9 Hrvatska 19,4 69,8 89,8 93,6 93,0 90,7 87,2 80,9 55,1 22,2 21,2 62,1 Češka 4,7 57,5 88,7 92,9 92,7 90,3 89,4 85,1 76,6 30,3 17,7 64,2 Nemačka 33,6 75,4 86,2 94,7 95,9 95,4 94,3 90,3 78,0 34,0 12,8 65,8 Grčka 9,5 50,0 80,7 91,1 92,9 93,4 93,0 85,7 72,1 45,0 23,1 56,8 MaĎarska 4,9 52,0 81,3 86,8 85,7 81,0 77,2 69,8 55,1 16,8 7,4 54,5 Italija 11,5 46,0 72,3 87,0 91,4 92,7 91,8 84,2 55,3 30,6 15,7 58,0 Poljska 7,5 40,6 72,6 80,4 80,5 76,8 70,7 58,7 44,0 23,5 21,7 50,4 Rumunija 14,0 47,7 75,5 84,6 85,7 83,8 80,0 71,3 52,3 34,8 62,7 57,6 Rusija 20,7 75,5 90,9 91,8 91,0 90,3 88,6 85,3 65,2 29,2 6,4 67,1 SCG 23,9 75,2 91,6 98,1 98,2 96,3 91,9 81,8 58,9 37,7 27,1 58,9 Slovačka 4,4 53,0 78,8 84,0 81,9 81,5 80,5 76,0 65,5 11,3 3,9 56,4 Slovenija 9,9 53,4 81,9 91,2 91,6 87,7 85,4 76,3 47,9 16,9 21,6 59,4 Španija 17,6 56,2 79,6 87,7 88,6 89,4 87,5 83,5 70,7 45,5 6,9 61,0 Švedska 20,5 61,6 79,3 86,4 87,2 86,5 86,4 85,4 79,5 59,4 28,2 62,1 Makedonija 18,1 66,5 86,4 92,9 93,9 92,5 88,6 82,7 59,5 33,2 8,1 63,7 SAD 50,7 81,5 91,6 93,6 92,9 92,1 90,3 86,5 77,3 56,5 56,8 66,9 Ţene Total (15+) BIH 17,2 61,5 74,0 70,7 70,1 60,5 46,0 29,4 16,6 11,2 6,5 43,1 Bugarska 4,8 35,4 56,7 64,5 72,8 74,0 70,7 63,4 48,6 7,3 6,6 38,4 Hrvatska 17,1 61,0 79,9 81,2 81,1 79,1 71,8 50,4 21,0 8,8 12,7 44,9 Češka 4,6 47,7 57,2 64,7 78,2 82,4 84,9 77,8 59,2 13,4 7,1 45,8 Nemačka 27,5 66,4 74,8 77,2 78,8 81,6 81,2 73,8 58,2 16,4 6,3 48,9 Grčka 4,9 33,1 58,9 59,2 60,3 59,5 54,5 45,4 38,2 20,7 7,3 32,5 MaĎarska 3,2 42,0 59,4 60,4 71,7 75,1 73,7 65,8 51,5 7,3 3,9 40,2 Italija 6,8 32,5 53,2 57,9 58,9 56,9 54,8 46,2 37,6 9,9 4,5 32,8 Poljska 4,7 31,6 59,1 62,3 67,5 69,7 65,9 49,4 39,4 12,5 12,2 38,2 Rumunija 8,6 38,2 64,3 68,9 71,5 70,9 64,7 56,2 48,1 29,4 49,7 44,6 Rusija 11,6 63,6 79,5 82,1 86,3 88,1 86,8 78,9 33,7 16,0 2,5 51,8 SCG 18,2 62,4 80,2 85,4 84,6 78,5 64,7 44,8 28,7 22,5 16,4 43,5 Slovačka 4,9 44,6 60,4 65,4 75,8 80,5 78,3 68,5 46,3 3,4 2,3 43,5 Slovenija 6,0 39,7 75,9 88,0 88,7 82,6 81,5 57,8 41,4 9,2 12,3 46,5 Španija 8,9 42,9 64,4 61,2 57,8 57,4 52,0 41,1 35,1 17,1 3,2 36,0 Švedska 27,4 57,6 74,9 79,2 82,2 84,8 85,2 83,6 80,1 52,6 11,7 55,4 Makedonija 15,0 42,8 59,7 69,2 70,3 66,9 60,9 47,1 23,5 9,6 3,8 41,5 SAD 49,4 72,9 76,1 75,5 76,1 78,0 78,5 74,0 61,6 42,4 34,2 55,3 Izvor: United Nations Statistics Division, Statistical Databases (decembar godine;

26 Poslovna statistika II 32 Samostalno i izdržavano stanovništvo je sledeći kriterijum za posmatranje strukture stanovništva. Osnovni kriterijum za podelu je da li lice ima samostalne prihode od kojih se izdrţava ili ga izdrţava neko drugi. Aktivno stanovništvo u celosti ulazi u grupu samostalnih lica jer ţivi od svog rada. U samostalno stanovništvo ulaze takoďe i ona lica koja imaju odreďene prihode a nemaju aktivno zanimanje. U ovu grupu spadaju penzioneri, primaoci socijalne pomoći, primaoci dividenti, renti, zakupnina itd. Izdrţavano stanovništvo čine ona lica koja ţive na teret samostalnog stanovništva, odnosno izdrţavaju ih roditelji, rodbina i druga lica. Tabela 3-10: Struktura stanovništva prema aktivnosti, oktobar (procena) 15 Poljoprivredno i nepoljoprivredno stanovništvo, odnosno seosko i gradsko stanovništvo je obeleţje koje takoďe predstavlja bitan kriterijum za posmatranje strukture stanovništva. Podela na poljoprivredno i nepoljoprivredno stanovništvo je izvršena na osnovu delatnosti u kojoj aktivna lica obavljaju svoje zanimanje. Ako lice obavlja svoj rad u delatnosti poljoprivrede ili ribarstva, ono je svrstano u poljoprivredno stanovništvo. To znači da su tu uključena, na primer, i lica koja su 15 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 106.

27 Poslovna statistika II 33 zaposlena u računovodstvu nekog poljoprivrednog kombinata. nepoljoprivredno stanovništvo. Ostala lica čine Tabela 3-11: Poljoprivredno stanovništvo, po popisima 16 Jedan od pokazatelja razvijenosti neke privrede je procenat poljoprivrednog stanovništva u ukupnom stanovništvu. Što je zemlja razvijenija, taj procenat je manji Ostale strukture stanovništva Bračno stanje kao obeleţje je jedan od kriterijuma posmatranja strukture stanovništva. Poznata su četiri modaliteta bračnog stanja: oţenjen (udata), neoţenjen (neudata), udovac (udovica) i razveden (razvedena). Bračno stanje se moţe posmatrati na jedan od dva načina: brak kao pravno stanje ili brak kao faktičko stanje. Ukoliko se uzima pravno stanje kao merodavno, onda se samo brakovi i razvodi izvedeni prema zakonskim propisima smatraju relevantnim. Brak kao kategorija je bitan za reprodukciju stanovništva. Statistički sistem prati bračno stanje samo onog dela stanovništva kojem je zakonski omogućeno da stupa u brak.to znači da se posmatraju lica koja su navršila 15 godina starosti. Struktura stanovništva se posmatra po starosnim grupa koje stupaju u brak. Stepen rasprostranjenih brakova se procenjuje na osnovu procenta neoţenjenih (neudatih) u pojedinim starosnim grupama. U tom pogledu je vrlo bitan procenat stanovnika iznad 70 godina koji nikad nisu stupili u brak. Odnos broja neoţenjenih (neudatih) 16 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 76.

28 Poslovna statistika II 34 iznad 70 godina naspram ukupnom broju stanovnika daje stopu celibata (monaštva). To je procenat stanovnika koji uopšte ne učestvuje u reprodukciji stanovnika. Tabela 3-12: Zemlje u tranziciji, broj ţena koje prvi put stupaju u brak na 1000 ţena u promilima (TMFR) i prosečna starost ţena koje stupaju u prvi brak (MAFM) 17 Koeficijent udatih ţena je bitan za izučavanje plodnosti ţena. Izračunava se stavljanjem u odnos broja udatih ţena i ukupnog broja ţena iznad 15 godina starosti. 17 Philipov D., Dorbritz J., 2003, Demographic Consequences of Economic Transition in Countries of Central and Eastern Europe, Population Studies N 39, strana 77.

29 Poslovna statistika II 35 Slika 3-6: Bračno stanje stanovništva Beograda starog 15 i više godina 18 Promene u strukturi stanovništva s obzirom na bračno stanje kao obeleţje se odigrava preko sklapanja brakova (nupcijalitet) i razvoda brakova (divorcijalitet). I ova karakteristika je bitna za natalitet. Izvori podataka o sklapanju brakova su matične knjige venčanih, a o razvodima evidencije nadleţnih sudova. Radi praćenja ovih pojava izračunavaju se sledeći koeficijenti: Opšta stopa nupcijaliteta (sklopljenih M a [3-9] 1000 brakova) ma, P D [3-10] Opšta stopa divorcijaliteta (razvoda) d 1000, P Opšta stopa divorcijaliteta (razvoda), D [3-11] d 1000, drugi način gde je: M a - broj sklopljenih brakova, D - broj razvedenih brakova, M a 18 Zavod za informatiku i statistiku (2005), Ţene i muškarci u Beogradu kroz statistiku, strana 13.

30 Poslovna statistika II 36 P - prosečan broj stanovnika u godini. Stopa razvoda je u Jugoslaviji varirala izmeďu 0,5% za Kosovo i 1,8% za Vojvodinu. Stope nupcijaliteta se mogu izračunavati i po starosnim grupama stanovništva. Na taj način se dobija tablica nupcijaliteta sa stopama za svaku starosnu dob. Često se u odnos stavlja broj razvoda i broj sklopljenih brakova u jednoj godini. Tabela 3-13: Osnovni pokazatelji o zaključenim i razvedenim brakovima 19 Evidencija sklopljenih brakova obuhvata čitav niz obeleţja koja mogu biti interesantna sa statističkog aspekta: starosna dob, nacionalnost, zanimanje, koji je brak po redu itd. 19 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 81.

31 Poslovna statistika II 37 Tabela 3-14: Broj vanbračno roďene dece na 100 poroďaja 20 Gradsko i seosko stanovništvo predstavlja još jedno bitno obeleţje za analizu strukture stanovništva. Kriterijum za ovu podelu je karakter naselja u kojem se ţivi. Na osnovu analize strukture stanovništva preko ovog obeleţja moţe se utvrditi stepen urbanizacije zemlje, kao i stepen industrijalizacije i kulturnog razvoja. Dublje analize stanovništva posmatraju odvojeno seosko i gradsko stanovništvo, jer različit karakter naselja utiče na niz drugih obeleţja stanovništva (natalitet, polnu strukturu, uslove ţivota itd.). 20 Philipov D., Dorbritz J., 2003, Demographic Consequences of Economic Transition in Countries of Central and Eastern Europe, Population Studies N 39, (Oktobar godine; strana 104.

32 Poslovna statistika II 38 Poseban problem kod podele stanovništva na gradsko i seosko čini kriterijum po kojem će se neko naselje smatrati gradskim ili seoskim. Kriterijumi koji se primenjuju su tip lokalne uprave, broj stanovnika, broj stanovnika po kvadratnom kilometru ili broj poljoprivrednog stanovništva. Naš statistički sistem podelu na gradska i seoska naselja vrši preko kombinacije broja stanovnika i procenta poljoprivrednog stanovništva. Tabela 3-15: Naselja u Srbiji prema veličini i broju stanovnika po popisu godine 21 Obrazovanje stanovništva predstavlja jedan od bitnih preduslova ekonomskog razvitka. Struktura stanovništva prema obrazovanju moţe da se posmatra kroz nivoe pismenosti stanovništva ili preko stepena završenog obrazovanja. Obuhvatanje obrazovanja stanovništva samo preko pismenosti predstavlja minimalni kriterijum za posmatranje. Postavlja se pitanje kako tretirati one stanovnike koji znaju samo da čitaju ali ne i da pišu, odnosno polupismena lica. Preporuka Statističke komisije UN je da se polupismeni svrstavaju u kategoriju nepismenih. Kod nas se ta praksa sprovodi od godine. Kada je reč o stepenu završenog obrazovanja, pod školskom spremom se podrazumeva najviša završena škola prema postojećim zakonima iz oblasti obrazovanja. Ne priznaje se ako je neko započeo odreďeni nivo obrazovanja a nije 21 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 73.

33 Poslovna statistika II 39 ga dovršio. Podaci o stepenu obrazovanja se prikazuju za lica stara 15 i više godina, jer je do 15 godina starosti obrazovanje obavezno. Prilikom popisa stanovništva moţe se traţiti i odgovor na pitanje koje se odnosi na tekuće školovanje. Cilj ovakvih pitanja je da se doďe do informacije broju stanovnika koji se trenutno školuju i o profilima budućih kadrova, što moţe biti bitno za planiranje ekonomskog razvoja zemlje. Slika 3-7: Stanovništvo Beograda staro 15 i više godina prema polu i školskoj spremi u procentima za godinu 22 Etnička obeležja predstavljaju još jedan kriterijum za posmatranje strukture stanovništva. U pitanju je veliki broj obeleţja: nacionalnost, maternji jezik, veroispovest, rasa itd. Etnička struktura stanovništva je značajna za demografski razvitak zemlje kao i za planiranje sistema obrazovanja, kulturnog razvoja, ekonomskog sistema itd. 22 Zavod za informatiku i statistiku (2005), Ţene i muškarci u Beogradu kroz statistiku, strana 22.

34 Poslovna statistika II 40 Tabela 3-16: Stanovništvo Srbije prema nacionalnoj ili etničkoj pripadnosti, po popisima i godine Statistika kretanja stanovništva Pod kretanjem stanovništva podrazumevamo promenu broja stanovnika na odreďenoj teritoriji u jedinici vremena. Kretanje stanovništva ne izaziva promene samo u broju stanovnika nego i u vrednosti svih ostalih obeleţja stanovništva, odnosno u njegovoj strukturi. Statistika treba da posmatra i analizira faktore koji dovode do kretanja stanovništva. To su sledeći faktori: raďanje (natalitet), umiranje (mortalitet), iseljavanje (emigracija), useljavanje (imigracija). 23 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 74.

35 Poslovna statistika II 41 Kretanje stanovništva koje je posledica prirodnih faktora (raďanja i umiranja stanovnika) naziva se prirodnim kretanjem. Vitalna statistika je grana demografske statistike koja za predmet posmatranja ima prirodno kretanje stanovništva. Mehanički faktori (emigracija i imigracija) izazivaju mehaničko kretanje stanovništva. Grana statistike koja se bavi ovom pojavom je statistika migracije. Natalitet stanovništva se obuhvata preko statistike raďanja. U obzir se uzimaju svi poroďaji bez obzira da li je dete roďeno ţivo ili mrtvo. Kao kriterijum za razlikovanje, za ţivoroďeno dete se smatra ona beba koja je po završenom poroďaju pokazala znake ţivota. Broj roďene dece u jednoj godini se naziva apsolutni natalitet. Pol roďene dece se takoďe prati. Poznato je da se raďa više muške nego ţenske dece. Stopa maskuliniteta ţivoroďene dece nam pokazuje koliko se muških, ţivoroďenih beba raďa na 100 ţenskih, ţivoroďenih beba. N m [3-12] Stopa maskuliniteta ţivoroďene dece N 100 N gde je: N m - broj ţivoroďene muške dece, N f - broj ţivoroďene ţenske dece. m, f Stopa maskuliniteta ţivoroďene dece je obično negde oko 107 muških beba na 100 ţenskih. Interesantno je da u toku i nakon ratova dolazi do raďanja još većeg broja muških beba. Natalitet stanovništva moţe da se izrazi preko više pokazatelja. Opšta stopa nataliteta pokazuje odnos ukupnog broja roďenih beba prema prosečnom broju stanovnika tekuće godine: N [3-13] Opšta stopa nataliteta n 1000, P gde je: N ukupan broj roďenih beba (ţivih i mrtvoroďenih), P - prosečan broj stanovnika tekuće godine. Efektivna stopa nataliteta uzima u obzir samo ţivoroďenu decu: N l [3-14] Efektivna stopa nataliteta n 1000 P gde je: e,

36 Poslovna statistika II 42 N l - broj ţivoroďene dece. Stope nataliteta se pomno prate i svaka zemlja razvija i primenjuje svoju populacionu politiku. Poznato je da teorijska stopa nataliteta iznosi oko 50 do 60 ţivoroďenih beba na 1000 stanovnika. Stvarna stopa je, naravno, daleko ispod te stope. U zemljama sa visokim natalitetom, ta stopa je oko 30 promila. Primetan je veliki pad nataliteta u evropskim zemljama i on se kreće negde oko 12 promila. Na natalitet deluju brojni faktori: biološki, ekonomski, socijalni i psihološki. Biološki faktori dolaze do izraţaja u nerazvijenim zemljama, dok ekonomski imaju veliki značaj kod zemalja u razvoju. Primećeno je da stopa nataliteta opada kod zemalja u ekonomskoj tranziciji. Fertilitet je obeleţje koje govori o plodnosti stanovništva. Posebno se obraća paţnja na ţensko stanovništvo. Stopa plodnosti je pokazatelj koji se izračunava samo na osnovu reproduktivnog stanovništva, odnosno onog dela stanovništva koje je sposobno za reprodukciju. Smatra se da je ţena plodna ako ima izmeďu 15 i 49 godina. To je takozvani fertilni period. Ţene u toj dobi čine fertilni kontigent stanovništva. Stopa fertiliteta se izračunava na sledeći način: N [3-15] Stopa fertiliteta (plodnosti) f 1000, P f ;15;49 gde je: N broj roďene dece, P f ; 15; 49 - broj fertilnih ţena izmeďu 15 i 49 godina starosti (fertilni kontigent). Efektivna stopa fertiliteta se dobija na sledeći način: Nl [3-16] Efektivna stopa fertiliteta (plodnosti) f 1000 P f ;15;49 gde je: N l - broj ţivoroďene dece. e, U slabije razvijenim zemljama, stopa fertiliteta se kreće negde oko 200 promila, dok je u razvijenim negde oko 50 promila.

37 Poslovna statistika II 43 Tabela 3-17: Opšta stopa, specifične stope i stopa ukupnog fertiliteta u Srbiji 24 Fertilitet moţe da se prati posebno za odreďene kategorije ţena. Na primer, za ţene u braku ili za neudate ţene. TakoĎe, mogu se izračunavati i specifične efektivne stope fertiliteta za ţene odreďene starosne dobi: [3-17] gde je: Specifična efektivna stopa fertiliteta (plodnosti) N l; x - broj ţivoroďene dece od majki starih x godina, P f ; x - broj ţena starih x godina. f N l; x e ; x 1000, f ; x P 24 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 86.

38 Poslovna statistika II 44 Specifične efektivne stope se mogu izračunavati i za odreďeni starosni interval od, na primer, 5 godina.najveća stopa fertiliteta, odnosno najveću fizičku sposobnost raďanja imaju ţene izmeďu 20 i 24 godine starosti. Kumulativni ili totalni fertilitet je stopa koja nam pokazuje koliko dece će roditi jedna ţena za vreme svog fertilnog perioda, pod uslovom da doţivi 49 godina starosti: [3-18] Kumulativni (totalni) fertilitet 49 f e; x x 15 a. 15; Potrebno je, dakle, sabrati sve specifične efektivne stope fertiliteta i podeliti sa Ova stopa se zajedno sa ostalim pokazateljima fertiliteta obično nalazi u tablicama fertiliteta. Tabela 3-18: Ukupna (totalna) stopa fertiliteta (TFR) i prosečna starost majki kod prvog poroďaja (MAFB) Philipov D., Dorbritz J., 2003, Demographic Consequences of Economic Transition in Countries of Central and Eastern Europe, Population Studies N 39, (Oktobar godine; strana 97.

39 Poslovna statistika II 45 Tablice fertiliteta i mortaliteta predstavljaju skup osnovnih demografskih pokazatelja i uz pomoć njih moguće je izračunati očekivani broj dece koji će roditi ţena odreďene starosne dobi. Na osnovu ovih izračunavanja moguće je analizirati buduće kretanje stanovništva. [3-19] gde je: Očekivani broj dece za odreďenu starosnu dob ţene I x - broj ţivih ţena odreďene starosne dobi. D I I 2 x x 1 x f e; x Dublja analiza fertiliteta bi podrazumevala analizu fertiliteta kod različitih socijalnih, etničkih, obrazovnih i drugih grupa stanovnika. U pogledu vremenske dimenzije, razlikuje se posmatranje fertiliteta u jednom vremenskom trenutku (transverzalni, momentni metod) i posmatranje iste grupe ţena u nizu vremenskih perioda (longitudinalni, kohortni metod). Longitudinalni metod obično podrazumeva da se grupa (kohorta) ţena prati kroz čitav fertilni period (od 15. do 49. godine ţivota). Reprodukcija stanovništva predstavlja sposobnost stanovništva da se obnavlja i razvija. Za izučavanje reprodukcije posebna paţnja se opet poklanja ţenskom stanovništvu. U ovom slučaju ţene se posmatraju i kao potomstvo, odnosno kao buduće majke. Izračunava se bruto stopa reprodukcije ţenskog stanovništva: [3-20] gde je: N P f l; x Bruto stopa reprodukcije ţenskog stanovništva N 49 R f ; b f ; l; x, x 15 f ; x ; - broj ţivoroďene ţenske dece od majki starih x godina f ; x - broj ţena starih x godina. Ova stopa nam pokazuje prosečan broj ţivoroďene ţenske dece koju će sada roďeno ţensko dete roditi u toku svog fertilnog perioda, pod uslovom da se stopa fertiliteta ne promeni i da nijedno ţensko dete ne umre pre 49 godina starosti. Ovo je jedna teorijska veličina jer je izračunata maksimalno moguća reprodukcija. Neto stopa reprodukcije ţenskog stanovništva uzima u obzir da neće sva ţenska deca doţiveti fertilni period u svom ţivotu. Ona objektivnije pokazuje obim reprodukcije naredne generacije ţena u odnosu na sadašnju generaciju. Izračunava se na sledeći način: P,

40 Poslovna statistika II 46 [3-21] gde je: Neto stopa reprodukcije ţenskog stanovništva R f 49 N f ; l; x ; b px, x 15 P f ; x p x - verovatnoća da će novoroďeno ţensko dete doţiveti odreďeni broj godina (verovatnoća doţivljenja). Verovatnoća doţivljenja se izračunava kao aritmetička sredina ili medijana vrednosti iz tablice mortaliteta. Ako je vrednost neto stope reprodukcije jednaka jedinici, onda se očekuje da svako ţensko dete u toku ţivota donese na svet po još jedno ţensko dete. Pri tolikoj neto stopi broj stanovništva stagnira. Mortalitet stanovništva je negativna komponenta prirodnog kretanja stanovništva koja predstavlja broj smrtnih slučajeva u toku odreďenog vremenskog perioda. Na mortalitet utiču isti faktori kao i na fertilitet stanovništva: biološki, ekonomski, socijalni itd. Visina stope mortaliteta, a pogotovo mortaliteta dece pokazuje dostignuti nivo ţivotnog standarda društva. Stopa mortaliteta se izračunava na sledeći način: M [3-22] Stopa mortaliteta m 1000, P gde je: M broj umrlih u toku jedne godine. Stopa mortaliteta se kreće izmeďu 3 i 20 promila, s tim da je ona u Jugoslaviji godine iznosila 10,2 promila (4,1 na Kosovu i Metohiji i 13,6 u Vojvodini). Detaljnija analiza mortaliteta podrazumeva posmatranje mortaliteta po polu, starosnoj dobi, profesiji, uzroku smrti, mestu stanovanja itd. Kada se posmatra smrtnost po starosnoj dobi, uočava se da je smrtnost visoka u prvoj godini ţivota, zatim vrlo brzo opada, da bi u 12-oj godini ţivota bila najniţa, zatim postepeno raste, kasnije ubrzava, da bi u najstarijim godinama ţivota dostigla svoj maksimum. Smrtnost odojčadi se posebno prati, a stopa smrtnosti beba je još jedan u nizu pokazatelja razvijenosti društva, posebno zdravstvene zaštite. Tablice mortaliteta prikazuju smrtnost stanovništva prema polu i starosti i one su sistem meďusobno povezanih pokazatelja koji na modelu od sto hiljada istovremeno roďenih stanovnika numerički prati proces njihovog umiranja u zavisnosti od starosti. U tablicama smrtnosti pokazatelji se izračunavaju pod pretpostavkom maksimalne granice ţivota od 100 godina. Posmatranjem smrtnosti sa različitih aspekata i kvantitativnim izraţavanjem ove pojave postavljena je analitička osnova

41 Poslovna statistika II 47 za izučavanje procesa umiranja, odnosno za odreďivanje budućeg kretanja stanovništva. Ove tablice ima veliku primenu, na primer, pri osiguravanju ţivota graďana. Pomoću njih se izračunava visina premije osiguranja. Tablice mortaliteta imaju sledeće elemente: verovatnoća umiranja (q x ), verovatnoća doţivljenja (p x ) odnosno verovatnoća da će lice staro x godina doţiveti x+1 godinu, broj ţivih koji su stari tačno x godina (L x ); polazna vrednost je sa 0 godina ţivota (L 0 ) i ta vrednost se smanjuje u zavisnosti od p x, broj mrtvih (d x ), zbir ţivih (N x ), srednje trajanje ţivota ( l x 0 ). Obrasci za izračunavanje pokazatelja u tablicama mortaliteta su sledeći: [3-23] Verovatnoća doţivljenja px 1 qx, [3-24] Broj ţivih za x+1 godinu starosti L Lx q x 1 1 x, [3-25] Broj mrtvih d Lx Lx Lx q [3-26] Zbir ţivih x 1 x, 100 N, x Lx x 0 N x [3-27] Srednje trajanje ţivota l 0, 5 Lx x. Srednje trajanje ţivota pokazuje koju starosnu dob moţe doţiveti jedan stanovnik u proseku. Ovu veličinu ne treba poistovećivati sa prosečnom starošću stanovništva koja pokazuje prosečnu dob stanovnika na dan popisa. Srednje trajanje ţivota je još jedan pokazatelj kvaliteta ţivota u odreďenoj sredini i na njega utiče niz faktora. U Evropskoj Uniji srednje trajanje ţivota za muškarce je 75 godina, a za ţene 81,3 godine (podatak za godinu).

42 Poslovna statistika II 48 Tabela 3-19: Speficične stope mortaliteta u Srbijij (deo tabele) 26 Prirodni priraštaj stanovništva predstavlja razliku izmeďu nataliteta i mortaliteta. Izračunava se na sledeći način: 26 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 88.

43 Poslovna statistika II 49 [3-28] [3-29] Prirodni priraštaj stanovništva (apsolutni izraz) Stopa prirodnog priraštaja (relativni izraz prirodnog priraštaja) J N M, N M j 1000 n m. P Stopa prirodnog priraštaja u svetu se kreće izmeďu 0 i 30. Ukoliko se na nekom području javi negativna stopa prirodnog priraštaja, to znači da je mortalitet veći od nataliteta i ova pojava se naziva bela kuga. Pored stope prirodnog priraštaja, izračunava se i vitalni indeks koji pokazuje broj roďenih na 100 umrlih stanovnika: N [3-30] Vitalni indeks V i 100. M Mehaničko kretanje stanovništva (migracija) je stalna ili privremena promena mesta boravka stanovnika. Drugim rečima, govorimo o prostornoj pokretljivosti lica. Pod migracijom se ne podrazumevaju turistička, sluţbena i privatna putovanja. Migracijom se smatra kraća ili duţa promena mesta boravka. Razlikuju se trajna i privremena migracija. Kod trajne migracije lice zauvek napušta dotadašnje mesto boravka. Privremene migracije su one koje su duge najviše godinu dana. Bitna je podela migracija na unutrašnje i spoljne, odnosno one koje se odigravaju unutar jedne teritorije ili imaju veze sa mestom boravka van nje. Spoljne migracije stanovništva su one kod kojih dolazi do kretanja stanovništva izvan odreďene teritorije, obično drţavne granice. Javljaju se kao doseljavanje (imigracija) i iseljavanje (emigracija). Razlika izmeďu broja emigranata i imigranata se naziva migracioni saldo. Ako je migracioni saldo pozitivan, to znači da se više ljudi doselilo u zemlju nego što je iz nje otišlo. Izračunava se na sledeći način: I E [3-31] Migracioni saldo S 1000, P gde je: I broj imigranata (useljenika), E broj emigranata (iseljenika).

44 Poslovna statistika II 50 Tabela 3-20: Migracioni saldo (Migration balance) u nekim istočnoevropskim zemljama od do u hiljadama 27 Stope imigracije i emigracije se dobijaju na sledeći način: [3-32] Stopa imigracije i I P 1000, [3-33] Stopa emigracije e E P Ako posmatramo migracije sa aspekta faktora koji mogu da vrše uticaj, najčešće su ekonomske i prisilne migracije. Ekonomske migracije su one do kojih dolazi usled traţenja boljih materijalnih uslova za ţivot u drugoj sredini, a prisilne migracije su one do kojih dolazi usled ratova ili političkih pritisaka. 27 Philipov D., Dorbritz J., 2003, Demographic Consequences of Economic Transition in Countries of Central and Eastern Europe, Population Studies N 39, (Oktobar godine; strana 140.

45 Poslovna statistika II 51 Tabela 3-21: Preseljavanja stanovništva Srbije u godini 28 Iako su migracije stanovništva vrlo vaţna kategorija, posebno sa ekonomskog stanovišta, njihovo statističko obuhvatanje nije precizno jer je evidentiranje migracija stanovništva vrlo teško, a često i nemoguće. Tipičan slučaj su emigracije stanovništva Srbije u toku 90-ih godina XX veka usled ekonomske i političke krize gde se pribliţan broj iseljenika moţe samo nagaďati. Procene kojima se pokušava otkriti broj migracija u odreďenom vremenskom periodu se vrše na osnovu rezutata dva sukcesivna popisa stanovništva i prirodnog priraštaja. Migracioni saldo se računa na sledeći način: Migracioni saldo za period izmeďu [3-34] S N M dva popisa stanovništva P2 P1, P2 P1 N M [3-35] Prosečan godišnji migracioni saldo S, t [3-36] Prosečna stopa preseljavanja u odnosu na 1000 stanovnika S s 1000, P 28 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 83.

46 Poslovna statistika II 52 Tabela 3-22: Stope migracije u Srbiji u periodu godine 29 Unutrašnje migracije predstavljaju kretanje stanovništva unutar zemlje. One se obavljaju mnogo više i mnogo brţe u odnosu na spoljne migracije. Ipak, ova vrsta migracija nema toliki značaj kao spoljne migracije jer predstavljaju samo redistribuciju stanovništva. Njihovo statističko obuhvatanje još je teţe nego kod spoljnih migracija jer se o njima ne vodi gotovo nikakva evidencija. Pribliţna procena je moguća opet samo uz pomoć rezultata dva popisa stanovništva Komponente porasta stanovništva Porast stanovništva zavisi od dve pozitivne (natalitet i imigracija) i dve negativne komponente (mortalitet i emigracija). Porast stanovištva se moţe izračunati na sledeći način: [3-37] Apsolutni porast stanovništva R N M I E, N M I E [3-38] Stopa porasta stanovništva (1. način) r 1000, P P [3-39] Stopa porasta stanovništva (2. način) r n m i e. Ukoliko raspolaţemo podacima o prosečnom porastu stanovništva, moguće je izvršiti procenu broja stanovnika i za one periode u kojima nije izvršen popis stanovništva. Za procenu broja stanovnika moţemo da se koristimo matematičkim metodima ili analitičkim metodom (metod komponenti). 29 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 84.

47 Poslovna statistika II 53 Matematički metodi polaze od rezultata popisa iz prošlosti i od pretpostavke da se budućnost neće mnogo razlikovati od prošlosti. Vrši se jednostavna linearna interpolacija ili ekstrapolacija koja se bazira na aritmetičkoj ili geometrijskog progresiji. Ukoliko se poďe od pretpostavke da stanovništvo raste po aritmetičkoj progresiji, odnosno u istim vremenskim intervalima za isti apsolutni iznos, za izračunavanje broja stanovika prvi korak je da se izračuna prosečan apsolutni porast stanovništva: [3-40] Prosečan apsolutni porast stanovništva R P Pi t i 1. Potrebno je, dakle, raspolagati sa podacima o broju stanovnika iz dva prethodna perioda. Nakon toga, broj stanovnika za odreďenu godinu (t) se izračunava na sledeći način: Broj stanovnika na osnovu [3-41] R t aritmetičke progresije Pi 1 Pi. Izračunavanje broja stanovnika po aritmetičkoj progresiji je dobar metod ako stanovništvo raste sporo i to u kraćim vremenskim intervalima. Ukoliko stanovništvo raste po geometrijskoj progresiji, odnosno za pribliţno isti relativni iznos iz perioda u period, koristi se geometrijski metod: [3-42] [3-43] Geometrijska stopa porasta stanovništva Broj stanovnika na osnovu geometrijske progresije P P r t 1 i 1, i 1 t Pi t Pi 1 r. I ovaj metod daje pouzdane rezultate samo za kraći vremenski period. Ukoliko se raspolaţe sa podacima iz tri i više vremenskih perioda, projekcija broja stanovnika se vrši na osnovu neke od poznatih matematičkih funkcija. Broj stanovnika u nekom vremenskom periodu se moţe izvršiti uz pomoć neke od funkcija trenda: linearni trend, kvadratni (parabolični) trend, eksponencijalni trend, logaritamski trend itd. Analitički metod daje bolje rezultate kada je potrebno prognozirati broj stanovnika na duţi vremenski period. Uzimaju se u obzir svi faktori koji utiču na rast stanovništva. Polazi se od starosne i polne strukture stanovništva iz poslednjeg popisa, a zatim se usvaja hipoteza o budućem fertilitetu, mortalitetu i migracijama. Nakon toga se utvrďuje koliko stanovnika će ţiveti do godine za koju se prognozira broj stanovnika pa se tom broju dodaje broj stanovnika koji će se u meďuvremenu roditi. Dobijena vrednost se koriguje za stopu migracije stanovništva.

48 Poslovna statistika II 54 Analitička projekcija stanovništva ima prednost nad matematičkim projekcijama jer, pored ukupnog stanovništva daje detaljno stanovništvo po starosti i polu i predstavlja bazu za odreďivanje pojedinih starosnih kontigenata, kao i za projekcije odreďenih delova stanovništva (projekcija aktivnog stanovništva, projekcije poljoprivrednog stanovništva i dr.) Mladenović D., Đolević V., Šoškić D.(2000), Ekonomska statistika, Ekonomski fakultet u Beogradu, strana 110.

49 Poslovna statistika II Statistika radne snage i zaposlenosti 4.1. Aktivno stanovništvo Statistika radne snage i zaposlenosti ima zadatak da statistički obuhvati elemente rada stanovništva da bi se na objektivan način mogli oceniti ostvareni ekonomski rezultati društva. Stanovništvo ima čitav niz obeleţja koja svojom vrednošću utiču na proces društveno-ekonomske aktivnosti zemlje. Statistika radne snage i zaposlenosti prati ta obeleţja. U ekonomskoj aktivnosti učestvuje aktivno stanovništvo. Za statističko posmatranje aktivnog stanovništva bitna je njegova struktura po profesijama, raspodela po privrednim i neprivrednim oblastima, po vrstama i granama delatnosti, po polu itd. Najveći izvor informacija o aktivnom stanovništvu je popis. Broj aktivnih stanovnika zavisi od bioloških, ekonomskih i ostalih faktora (socijalnih, političkih itd.). Na osnovu starosne strukture stanovništva moţe se utvrditi obim aktivnog stanovništva. Ipak, stepen aktivnosti ovog kontigenta zavisi od dostignutog stepena društvenog i ekonomskog razvoja zemlje (visina nacionalnog dohotka, društvena podela rada, produktivnost, stepen obrazovanja stanovništva, sistem socijalne zaštite itd.). Aktivno stanovništvo se moţe definisati kao ponuda radne snage, što znači da ono obuhvata i nezaposleno i nedovoljno zaposleno stanovništvo. Stanovnici koji predstavljaju potencijalnu ponudu radne snage, odnosno potencijalno aktivno stanovništvo, čine radni kontigent stanovništva. Tu spadaju pripadnici muškog pola od 15 do 64 godine starosti i pripadnice ţenskog pola od 15

50 Poslovna statistika II 56 do 59 godina starosti. Koliko je iskorišćen postojeći radni kontigent pokazuju sledeći pokazatelji: [4-1] Broj aktivnih stanovnika P Prk P [4-2] gde je: Koeficijent iskorišćenja radnog kontigenta Prk - radni kontigent stanovništva, Pn - broj neaktivnih stanovnika iz radnog kontigenta. a n, Pa K a 100. Prk Koeficijent iskorišćenja radnog kontigenta je relativni pokazatelj koji nam pokazuje koji procenat stanovnika u radnom kontigentu je ujedno i aktivno stanovništvo. Mogu se izračunati i posebni (specifični) koeficijenti iskorišćenja posebno za svaki pol ili posebno za poljoprivredno i nepoljoprivredno stanovništvo. Opšta stopa aktivnosti pokazuje procenat aktivnog stanovništva u odnosu na ukupno stanovništvo: Pa [4-3] Opšta stopa aktivnosti a 100. P gde je: P - ukupno stanovništvo. Ovaj pokazatelj varira u svetu od zemlje do zemlje i kreće se od 21% u Indiji do 64% u Australiji. I ovde se mogu izračunavati specifične stope aktivnosti prema različitim obeleţjima (pol, starosna dob, delatnost itd.). Aktivno stanovništvo zapravo obuhvata sve stanovnike koji su radno sposobni. Stvarno angaţovano, odnosno zaposleno stanovništvo je deo aktivnog stanovništva. Drugi deo aktivnog stanovništva, iako je radno sposobno, ne učestvuje u procesu rada. Ovde spadaju nezaposlena lica, bolesna lica, lica na izdrţavanju zatvorske kazne itd. Sa povećanjem zaposlenog stanovništva povećava se i radni potencijal aktivnog stanovništva.

51 Poslovna statistika II 57 Tabela 4-1: Stanovništvo Srbije prema aktivnosti, oktobar godine Zaposleno stanovništvo Zaposleno stanovništvo je deo aktivnog stanovništva koji učestvuje u procesu stavaranja društvenog proizvoda. Zaposleno lice je ono koje je zasnovalo radni odnos u preduzeću, odnosno organizaciji i zajednici kao i lice koje je zasnovalo radni odnos u privatnom sektoru. Statistički izvor podataka o zaposlenima je polugodišnji izveštaj o zaposlenima i zaradama zaposlenih. Pored ovog izvora, vrši se i anketa za dopunu polugodišnjeg izveštaja. Svako preduzeće je obavezno da vodi zakonom propisanu evidenciju o zaposlenima. 31 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 106.

52 Poslovna statistika II 58 Tabela 4-2: Prosečan godišnji broj zaposlenih u hiljadama u Srbiji ( ) 32 Prosečan broj zaposlenih na nivou godine, za celu drţavu, dobija se kao aritmetička sredina broja zaposlenih 31. marta i 30. septembra tekuće godine. Prosečan broj zaposlenih u preduzeću se dobija na osnovu dnevnih i mesečnih stanja broja zaposlenih. Za praćenje zaposlenosti izračunavaju se sledeći pokazatelji: [4-4] Opšta stopa zaposlenosti z p z P 100, [4-5] Opšta stopa zaposlenosti radnog z z kontigenta Prk 100 [4-6] Opšta stopa zaposlenosti aktivnog z za stanovništva Pa 100, gde je: z ukupan broj zaposlenog stanovništva. rk, Zaposlenost stanovništva se posmatra i kao dinamička kategorija, odnosno promene u zaposlenosti od jednog do drugog vremenskog perioda i to tako što se izračunava prosečna godišnja stopa zaposlenosti koja pokazuje rast ili pad zaposlenosti. Izračunava se na sledeći način: 32 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 103.

53 Poslovna statistika II 59 zi [4-7] Prosečna godišnja stopa zaposlenosti r z t 1 1, zi 1 gde je: zi - broj zaposlenih u tekućem periodu, zi 1 - broj zaposlenih u ranijem periodu. Koeficijent apsorbcije ukupnog stanovništva pokazuje stepen mogućnosti zapošljavanja prirasta ukupnog stanovništva: [4-8] gde je: Koeficijent apsorbcije ukupnog stanovništva z - prirast broja zaposlenih, P - prirast stanovništva. k z P aps; P, Koeficijent apsorbcije aktivnog stanovništva pokazuje mogućnost zapošljavanja prirasta aktivnog stanovništva: [4-9] gde je: Koeficijent apsorbcije aktivnog stanovništva Pa - prirast aktivnog stanovništva. z P k aps; a, a Koeficijent fluktuacije pokazuje promene u zaposlenosti u toku godine, po mesecima. Na taj način je obuhvaćen broj radnika koji je napustio svoje radno mesto kao i broj novopridošlih radnika. O [4-10] Koeficijent fluktuacije zaposlenosti F 100, PS D gde je: O broj radnika koji su otišli u toku meseca, PS početno stanje u broju zaposlenih, D broj radnika koji su došli u toku meseca. Struktura zaposlenih radnika se posmatra kroz vrednosti sledećih obeleţja: oblik svojine, starosna dob, pol, delatnost, zanimanje, školska sprema, stepen stručnog

54 Poslovna statistika II 60 obrazovanja, stepen stručne spreme za rad na radnom mestu, proizvodni ili neproizvodni radnici, smene itd. Tabela 4-3: Procenat zaposlenih ţena u ukupnom broju zaposlenih Drţava Godina Procenat ţena Albania ,5 Austria ,8 Belarus ,0 Belgium ,1 Bosnia and Herzegovina ,0 Bulgaria ,1 Canada ,4 Croatia ,6 Czech Republic ,1 France ,7 Germany ,7 Greece ,2 Hungary ,8 Italy ,8 Poland ,4 Romania ,5 Russian Federation ,9 Serbia and Montenegro ,5 Slovakia ,6 Slovenia ,6 Sweden ,3 The former Yugoslav Republic of Macedonia ,0 Turkey ,0 Ukraine ,1 United Kingdom ,2 United States ,6 Izvor: United Nations Economic Commission for Europe (UNECE), Statistical Division (Oktobar 2006, Od izuzetne vaţnosti za ekonomski razvoj zemlje je poznavanje strukture zaposlenih prema svim navedenim obeleţjima. IzmeĎu nivoa i strukture zaposlenosti i ekonomskog razvoja postoji uzajamna veza. Privredni progres ne postoji bez odgovarajuće strukture zaposlenih, a i struktura zaposlenih se menja, unapreďuje i prilagoďava privrednom progresu.

55 Poslovna statistika II 61 Slika 4-1: Zaposlena lica u Srbiji prema sektoru svojine u kom su zaposleni, oktobar Neka od najvaţnijih obeleţja po kojima se posmatra struktura zaposlenih su svakako obrazovna i kvalifikaciona struktura. Kvalifikacija radnika zavisi od vrste završene škole, duţine školovanja i stečenog radnog iskustva. Potrebno je razlikovati školsku kvalifikaciju od priznate kvalifikacije. Školska kvalifikacija je ona koja je ostvarena kroz formalno obrazovanja i dokazuje se odgovarajućim dokumentom (sertifikatom, diplomom). Priznata kvalifikacija je stvarni poloţaj koji lice zauzima u procesu rada u preduzeću, odnosno posmatra se kvalifikacija koja je potrebna za radno mesto koje radnik obavlja, bez obzira da li se radnik školovao za taj nivo kvalifikacije ili nije. Razlikuju se sledeći stepeni kvalifikacija: nekvalifikovani radnik, polukvalifikovani, kvalifikovani, visokokvalifikovani, niţe, srednje, više i visoko stručno obrazovanje. Moguće je izračunati prosečnu kvalifikaciju u preduzeću koje se iskazuje u broju godina obrazovanja. Ovaj pokazatelj se dobija kao ponderisana aritmetička sredina gde svaki stepen kvalifikacije ima svoj koeficijent: nekvalifikovani radnik - 6, polukvalifikovani - 9, kvalifikovani - 11, visokokvalifikovani - 13, niţe - 10, srednje - 12, više -14 i visoko stručno obrazovanje -16. Kada se u odnos stavi prosečno obrazovanje iz dva vremenska perioda, dobija se pokazatelj koji se naziva indeks obrazovanja koji pokazuje stepen promene prosečnog obrazovanja. Dužina radnog vremena je takoďe jedan od faktora koji utiču na proizvodnju i proces rada. Koliko će se vremena utrošiti zavisi kako od broja radnika, tako i od uslova u kojima se rad odvija. Postoji veliki broj faktora zbog kojih preduzeća ne iskorištavaju raspoloţivo radno vreme u potpunosti. Statistika pokušava da obuhvati radno vreme, utvrdi njegovo korišćenje i iskaţe pokazatelje radnog vremena. 33 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 108.

56 Poslovna statistika II 62 Radno vreme predstavlja kvantitativnu stranu rada radnika, pri čemu se zanemaruje intenzitetu rada i rezultatu koji je taj rad dao. Ovde se rad posmatra isključivo kroz vremensku komponentu (trajanje). Radno vreme se iskazuje u odreďenim vremenskim jedinicama koje treba da odradi ili je odradio odreďeni broj zaposlenih radnika. U statističkoj terminologiji postoji više jedinica mere za posmatranje radnog vremena. Radnik-dan je jedinica mere koja podrazumeva dolazak radnika na posao i njegovo prijavljivanje u jednom danu. Radnik-dan se računa čak i ako radnik ne ostane na svom radnom mestu čitav radni dan nego ga napusti ranije iz bilo kog razloga. Prema tome, radno vreme koje se iskazuje u radnik-danima ne pokazuje stvarno utrošenu količinu utrošenog rada u proizvodnji. Radnik-čas predstavlja efektivan rad jednog radnika u trajanju od jednog sata. U ovom slučaju se iskazuje ostvareni rad. OdraĎeno vreme koje se iskazuje u radnikdanima je po pravilu duţe od vremena iskazanog u radnik-časovima. Radnik-mesec i radnik-godina su pokazatelji koji se izračunavaju na isti način kao i radnik-dan ali za duţe vremenske periode, odnosno mesece i godine. Vreme koje stoji preduzeću na raspolaganju naziva se mogući fond radnog vremena. Radni čas je vreme u trajanju od jednog sata koje jedan radnik treba da provede u radu. Radni dan je zbir odreďenog broja radnih časova. Broj časova u radnom danu se izračunava tako što se zakonski propisani nedeljni broj časova rada (42 sata) podeli sa brojem radnih dana. Fond radnog vremena se meri na dva načina. Prvi je na bazi kalendarskog broja radnih dana koji preduzeću stoje na raspolaganju u jednoj godini (365) ili mesecu. To je takozvani teorijski ili kalendarski radni fond. Stvarno mogući fond radnog vremena se izračunava na broju zakonom propisanih radnih dana u datom vremenskom periodu. To znači da se izuzimaju neradni dani koji su zakonom odreďeni. Ako preduzeće ima 500 radnika, onda se kalendarski radni fond za mesec jun izračunava na sledeći način: 30 dana u mesecu 500 radnika = dana ili 30 dana u mesecu 500 radnika 24 sata dnevno = sati. Mogući fond radnog vremena, za rad u jednoj smeni, 6 dana nedeljno po 7 sati, iznosi: 500 radnika 26 radnih dana = dana

57 Poslovna statistika II 63 ili 500 radnika 26 radnih dana 7 sati dnevno = sati. Ako preduzeće radi u tri smene, mogući radni fond je manji od kalendarskog fonda za 30%. Koeficijent iskorišćenja kalendarskog radnog vremena se dobija stavljanjem u odnos mogućeg fonda i kalendarskog fonda radnog vremena. U praksi se zapravo ni mogući radni fond ne iskoristi u potpunosti, jer se često dešava da radnici odsustvuju sa posla usled godišnjih odmora, bolovanja itd. ili zbog kvarova na mašinama, zastoja u proizvodnji i slično. Zbog toga se mogući radni fond deli na dva dela: na odraďeno (iskorišćeno) radno vreme i neodraďeno (izgubljeno) radno vreme. OdraĎeno radno vreme (stvarni fond radnog vremena) čini zbir sati koje su radnici proveli na poslu, bez obzira da li su stvarno radili ili su samo bili prisutni na radnom mestu. Koeficijent iskorišćenja zaposlenih radnika pokazuje koliko je od ukupnog broja zaposlenih radnika efektivno učestvovalo u radu u posmatranom periodu. Izračunava se kao količnik izmeďu prosečnog broja radnika koji su dolazili na posao i broja zaposlenih radnika. Prosečan broj radnika koji su stvarno radili i dolazili na posao svakog dana se dobija ako se broj radnik-dana u toku posmatranog perioda (meseca) podeli sa mogućim fondom radnog vremena po jednom radniku. Tabela 4-4: Zapošljavanje u Srbiji ( ), godišnji prosek Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 109.

58 Poslovna statistika II Nezaposleno stanovništvo Nezaposleno stanovništvo čini deo aktivnog stanovništva koje trenutno nije uključeno u proces rada. Posebnu kategoriju u okviru aktivnog stanovištva čine prikriveni, nedovoljno ili laţno zaposleni. Kada se kaţe puna zaposlenost ne misli se na zaposlenost svih aktivnih stanovnika. Ukoliko procenat nezaposlenosti u jednoj zemlji ne prelazi 1,5 2 % moţe se smatrati da postoji puna zaposlenost. To je iz razloga što jedan mali procenat nezaposlenih čini voljnu nezaposlenost, kada lice ne ţeli da radi, a zatim i frikcionu nezaposlenost, koja nastaje usled sezonskog ili tehnološkog karaktera nezaposlenosti. Na osmoj internacionalnoj konferenciji za statistiku rada data je definicija za nezaposlena lica: Nezaposleni su: sva lica odreďene starosti koja se posmatranog dana ili nedelje nalaze u jednoj od sledećih kategorija: a) radnici koji su sposobni da rade i čiji je ugovor o radu istekao ili je privremeno prekinut, koji su bez posla i traţe zaposlenje, b) lica koja su sposobna da rade odreďeno vreme, traţe zaposlenje radi zarade, ranije nisu radila, i koja u odreďenom zanimanju nisu radila kao plaćeni radnici, c) lica bez posla, sposobna za rad odmah, koja su izvršila sve pripreme za prihvatanje zaposlenja u odreďenom roku, d) lica privremeno ili trajno otpuštena bez naknade. Izvore podataka o nezaposlenosti čine popisi stanovništva i evidencija Zavoda za trţište rada. Podaci koje prikuplja Zavod predstavljaju samo registrovanu zaposlenost. Registrovana i stvarna zaposlenost se najčešće ne podudaraju. Pored ove podele na registrovanu i stvarnu zaposlenost, postoji i prikrivena nezaposlenost.

59 Poslovna statistika II 65 Slika 4-2: Nezaposlena lica prema stepenu stručnog obrazovanja u Srbiji, godina, godišnji prosek 35 Prikrivena nezaposlenost je povezana sa nedovoljnom i laţnom zaposlenošću. Ovaj pojam se odnosi na aktivna lica koja su nepotpuno iskorišćena ili nedovoljno rade na svojim radnim mestima. Dolazi do sledećih slučajeva: lice obavlja posao u skraćenom radnom vremenu mimo zakonskih propisa, lice radi puno radno vreme ali sa vrlo malim učinkom jer se ne angaţuje dovoljno lice je pogrešno deklarisano kao aktivno lice obavlja poslove koji nisu od bilo kakve društvene koristi (laţna zaposlenost). Iz navedenog proizilazi da nije jednostavan zadatak utvrditi stvarnu nezaposlenost. U analizi se polazi od registrovane zaposlenosti iz koje se eliminišu lica koja ne ispunjavaju odreďene kriterijume. Bitan pokazatelj u celoj problematici je duţina čekanja na zaposlenje kao i struktura nezaposlenih po različitim obeleţjima kao i kod zaposlenih. Pokazatelji nezaposlenosti su sledeće relativne mere: [4-11] [4-12] Stopa nezaposlenosti aktivnog stanovništva Stopa nezaposlenosti kao odnos nezaposlenih i zaposlenih lica N a na, Pa N a nz 100, Z 35 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 110.

60 Poslovna statistika II 66 [4-13] Koeficijent aktiviranja [4-14] gde je: Vreme potrebno za zapošljavanje nezaposlenih P a broj aktivnih stanovnika N a broj nezaposlenih, Z broj zaposlenog stanovništva, z prosečni porast zaposlenosti, K N a z a, t z K a m, m vremenski period za koji se izračunava vreme potrebno za zapošljavanje (12 za godinu dana). Tabela 4-5: Stopa nezaposlenosti u nekim zemljama u svetu ( ) Unemployment rate (%) Austria 4,4 4,5 3,9 3,7 3,6 4,3 4,4 Bosnia and Herzegovina 39,0 38,7 39,0 39,4 39,9 42,7 44,1 Bulgaria 14,4 14,1 15,7 16,4 19,2 17,8 13,6 Croatia 17,6 18,6 20,8 22,6 23,1 21,3 19,1 Czech Republic 4,8 6,4 8,6 8,7 8,0 7,3 7,8 France 11,8 11,4 10,7 9,3 8,5 8,8 9,4 Germany 9,7 9,1 8,4 7,8 7,8 8,6 9,3 Greece 9,8 10,9 11,8 11,0 10,4 10,0 9,3 Hungary 9,0 8,4 6,9 6,3 5,6 5,6 5,8 Italy 11,6 11,7 11,3 10,4 9,4 9,0 8,6 Poland 10,9 10,2 13,4 16,4 18,5 19,8 19,2 Romania 5,3 5,4 6,2 6,8 6,6 7,5 6,6 Russian Federation 11,2 13,3 12,2 9,8 8,7 8,8 8,9 Serbia and Montenegro 25,6 27,2 27,4 26,6 27,5 26,0 27,5 Slovakia 11,9 12,6 16,7 18,7 19,4 18,7 17,1 Slovenia 6,9 7,4 7,2 6,6 5,8 6,1 6,5 Sweden 9,9 8,2 6,7 5,6 4,9 4,9 5,6 Switzerland 4,2 3,6 3,0 2,7 2,6 3,2 4,1 FYR Macedonia 41,7 32,3 44,0 45,1 41,8 45,3 45,3 Turkey 6,4 6,8 7,6 6,5 8,3 10,3 9,0 Ukraine 2,8 4,3 4,3 4,2 3,7 3,8 3,6 United Kingdom 6,9 6,2 5,9 5,4 5,0 5,1 5,0 United States 4,9 4,5 4,2 4,0 4,8 5,8 6,0 Izvor: United Nations Economic Commission for Europe, Statistical Division (Oktobar 2006,

61 Poslovna statistika II 67 Koeficijent aktiviranja pokazuje da li je u odreďenom periodu proces zapošljavanja brţi ili sporiji od stvaranja nezaposlenosti. Ako je koeficijent veći od 1, onda broj nezaposlenih raste brţe od otvaranja novih radnih mesta i obrnuto Kadrovi Kadar se definiše kao radna snaga koja je stekla odreďeni nivo obrazovanja, odnosno aktivno stanovništvo koje je završilo odreďeni stepen školovanja. U ovom slučaju školovanje treba shvatiti u najširem smislu jer se misli i na one oblike sticanja znanja koja se stiču na radnom mestu, u okviru različitih kurseva, obuka i slično. Statistika kadrova posmatra stanovništvo nadovezujući se na statistiku radne snage i zaposlenosti. Ona obuhvata kvalitativne karakteristike stanovništva i sa posebnom paţnjom prati aktivno stanovništvo sa aspekta profesionalne strukture. Statistika kadrova stvara bazu aktivnog stanovništva i zaposlenih po zanimanju i kvalifikacijama i ta baza čini polaznu osnovu u planiranju budućih kadrova i voďenju kadrovske politike. Obim i struktura kadrova se statistički obuhvataju trojako: postojeći obim i struktura, kadrovska situacija u budućnosti, potrebni obim i struktura kadrova. Statistika postojećih kadrova analizira postojeće stanje i moţe se reći da obuhvata trenutnu ponudu kadrova na trţištu radne snage. Kao što je već spominjano, kadrovska struktura se posmatra sa aspekta različitih obeleţja (pol, starosna dob, školska sprema itd.) Statistika budućih kadrova posmatra obrazovanje stanovništva i na osnovu broja lica koja se nalaze u procesu obrazovanja, kao i vrste obrazovanja koje stiču, pruţa informacije o karakteristikama budućih kadrova na trţištu radne snage. Statistika potrebnih kadrova sagledava potrebe privrede i društva za odreďenim profilima obrazovanja i na osnovu toga pruţa informacije o tome kakvi su kadrovi potrebni jednoj zemlji.

62 Poslovna statistika II 68 Tabela 4-6: Struktura nezaposlenih u Srbiji prema školskoj spremi, oktobar Tabela 4-7: Grad Beograd, prosečne zarade prema polu i sektorima delatnosti, godine Statistički godišnjak Srbije 2005, strana Zavod za informatiku i statistiku (2005), Ţene i muškarci u Beogradu kroz statistiku, strana 30.

63 Poslovna statistika II Statističko obuhvatanje kapaciteta 5.1. Privredni kapaciteti Privredna aktivnost se zasniva na ukupnim sredstvima proizvodnje sa kojima jedno društvo raspolaţe. Od njih zavisi obim privredne aktivnosti jer se na osnovu te materijalne baze odreďuje veličina proizvodnih kapaciteta. Pored sredstava koja su angaţovana u proizvodnji opšta materijalna baza se sastoji još i od sredstava koja posredno sluţe u procesu proizvodnje, kao što su različiti graďevinski objekti i različita trajna potrošna dobra. Pored navedenog, za privrednu aktivnost od velike vaţnosti su i prirodna bogatstva sa kojima jedna zemlja raspolaţe. Moţe se reći da se materijalno bogatstvo jedne zemlje sastoji od društvenog (nacionalnog) bogatstva sa jedne i prirodnog bogatstva sa druge strane. Društveno bogatstvo je plod ljudskog rada dok je prirodno bogatstvo samo po sebi dato, bez angaţovanja čoveka. Prirodno bogatstvo predstavlja samo odreďeni potencijal. Da li će društvo od njega zaista imati koristi zavisi od toga da li će ono biti obuhvaćeno u procesu eksploatacije i prerade. Ipak, prirodna dobra predstavljaju bitnu pretpostavku za odvijanje materijalne proizvodnje. Društvena podela rada i razvoj proizvodnje se zasniva na poznavanju prirodnih dobara. Kod nekih grana privrede prirodno bogatstvo se javlja kao osnovni elemenat kapaciteta (poljoprivreda, ribarstvo, rudarstvo, šumarstvo, vodoprivreda, elektroprivreda itd.). Posebna grana statistike se bavi statistikom prirodnog bogatstva i za predmet posmatranja ima fondove zemljišta, šuma, rude, vode i ostalih prirodnih resursa. Nacionalno bogatstvo društva se stvara radom niza generacija. Definiše se kao suma akumuliranog društvenog rada koji je uloţen u otkrivanje i preradu prirodnih rezervi

64 Poslovna statistika II 70 i u izmenu prirodnih dobara. Nacionalno bogatstvo čine zalihe proizvoda ljudskog rada na teritoriji jedne zemlje, u odreďenom momentu. Procena veličine nacionalnog bogatstva se obično vrši za poslednji dan u kalendarskoj godini. Kapaciteti predstavljaju granice obima proizvodnje koje su odreďene raspoloţivom količinom rada, sredstvima za proizvodnju angaţovanim u procesu proizvodnje i raspoloţivim vremenom za njihovo korišćenje. Kapaciteti u privredi predstavljaju proizvodnu sposobnost kojom raspolaţu privredne proizvodne jedinice odnosno faktori proizvodnje. Privredni kapaciteti se prate da bi se došlo do saznanja o potencijalima privrede jedne zemlje. Sa većim kapacitetima društvo je u mogućnosti da bolje zadovolji svoje potrebe. Kapaciteti proizvodne jedinice se izračunavaju na osnovu optimalnih tehničkih i ekonomskih normativa, uz maksimalno korišćenje proizvodne opreme i prostora. Ostale pretpostavke su da je zaposlenost radne snage puna, organizacija rada i uslovi proizvodnje optimalni i sa minimalnim troškovima. UtvrĎivanje kapaciteta je vrlo sloţen postupak bilo da se radi o kapacitetima preduzeća ili cele privrede. Različite tehničke, tehnološke, organizacione, kadrovske i druge osobine vrše kompleksan uticaj. Dešava se da jedan element kapaciteta nema isti značaj u svim delatnostima. Na primer, zemljište predstavlja osnovni element kapaciteta u poljoprivredi, a u industriji sporedan. Zbog toga svaka delatnost ima svoju metodologiju izračunavanja kapaciteta Statističko obuhvatanje sredstava za proizvodnju Sredstva za proizvodnju se dele na sredstva za rad i predmete rada. Sredstva za rad predstavljaju onaj deo sredstava za proizvodnju koji se više puta koristi da bi se izradili odreďeni proizvodi. Tu spadaju mašine, ureďaji, alati, a u širem smislu i graďevinski objekti, transportna sredstva i slično. Predmeti rada su onaj deo sredstava za proizvodnju koji se mogu jednokratno upotrebiti za izradu proizvoda. Sa finansijskog aspekta, sredstva za proizvodnju se takoďe posmatraju i dele prema kriterijumu duţine upotrebe u procesu proizvodnje. U tom slučaju razlikujemo osnovna i obrtna sredstva. U velikoj meri podela na sredstva za rad i predmete rada i druga podela na osnovna i obrtna sredstva se poklapaju, a izvesne razlike se otklanjaju konvencionalno ili prema finansijsko-knjigovodstvenim propisima. Postojeća knjigovodstvena evidencija je zbog toga pogodna za statističko obuhvatanje sredstava za proizvodnju.

65 Poslovna statistika II 71 Statistika osnovnih sredstava utvrďuje obim, sastav i stepen njihovog iskorišćenja. TakoĎe se prati dinamika osnovnih fondova, izvori povećanja i uzroci smanjivanja. Statistika prati osnovna sredstva vrednosno (preko knjigovodstvene evidencije) i u naturalnom obliku. Osnovni izvor podataka o osnovnim sredstvima je bilans stanja preduzeća, u kojem su predstavljena osnovna sredstva vrednosno u sledećih devet grupa: zemljište, šume, graďevinski objekti, oprema, višegodišnji zasadi, osnovno stado, ostala sredstva za rad, osnovna sredstva u pripremi, avansi za osnovna sredstva i ostala osnovna sredstva. Osnovna sredstva koja su u upotrebi iskazana su po nabavnim cenama, a ispravka vrednosti osnovnih sredstava omogućava da se utvrdi i njihova sadašnja vrednost. Sledeći izvor podataka je tehnička dokumentacija koju proizvoďač osnovnog sredstva dostavlja prilikom isporuke istog. Tu su takoďe kupoprodajna dokumentacija i kartoni osnovnih sredstava. Ovi dodatni izvori omogućavaju da se osnovna sredstva prate i u naturalnom obliku. Preduzeća uglavnom briţljivo čuvaju navedenu dokumentaciju i stvaraju kartoteku osnovnih sredstava. Na taj način, na jednom mestu se mogu pronaći svi bitni podaci o karakteristikama osnovnog sredstva: od podataka o nabavci do uslova eksploatacije. Preduzeća često vode i tekuću evidenciju koja prati vreme korišćenja osnovnih sredstava. Vrednosno praćenje osnovnih sredstava omogućava da se sva osnovna sredstva iskaţu na jedinstven način i da se utvrdi njihov obim. Osnovna sredstva se vrednosno obuhvataju na jedan od dva načina: po nabavnoj ceni ili ceni reprodukcije. Obuhvatanje po nabavnoj ceni znači da se vrednost osnovnih sredstava izraţava po cenama po kojima je odreďeno sredstvo nabavljeno. Obuvatanje po ceni reprodukcije znači da se osnovna sredstva prate po ceni koja bi bila plaćena za ponovnu nabavku. Suštinski problem utvrďivanja vrednosti osnovnih sredstava i vrednosnih pokazatelja uopšte sastoji se zapravo u promeni cena. S obzirom da sredstva za rad traju duţi vremenski period, dolazi do toga da njihova knjigovodstvena vrednost vremenom, zbog promena na trţištu, postaje nerealna. Tako, primera radi, mašina koja je nabavljena u skorije vreme po odgovarajućoj ceni moţe da bude materijalno identična odgovarajućoj staroj mašini, a da ipak ima sasvim drugačiju nabavnu nominalnu vrednost. Da bi se sredstva iste vrste i kvaliteta meďusobno izjednačila po knjigovodstvenoj vrednosti, neophodno je, s vremena na vreme, vršiti njihovu revalorizaciju na nivou čitave privrede, bez koje bi bila skoro neupotrebljiva svaka statistika koja polazi od vrednosti osnovnih sredstava. (...) Osnovna sredstva koja se mogu reprodukovati, a ne predstavljaju ţivu supstancu, kao stoka ili šuma, troše se tokom upotrebe, prenose svoju vrednost na proizvod i time sukcesivno gube deo svoje originalne vrednosti. Zato se u računovodstvu svake godine otpisuju vrednosti amortizacije i za odgovarajući iznos smanjuje vrednost sredstava koja su bila u upotrebi. O tome se prilikom

66 Poslovna statistika II 72 revalorizacije mora voditi računa. Upravo za sva ova sredstva procenjuju se dve vrednosti: osnovna i stvarna. Osnovnu vrednost neki nazivaju novom ili prvobitnom vrednošću, jer odraţava vrednost ovih sredstava pod pretpostavkom da su nova. U upotrebi je i termin bruto vrednost, da bi se istakla razlika od neto ili sadašnje vrednosti koja odraţava stvarnu vrednost, to jest osnovnu vrednost umanjenu za iznos amortizacionih otpisa. U tom smislu, stvarna ili neto vrednost moţe se smatrati postojećom, sadašnjom vrednošću, koju bi njen vlasnik dobio prilikom eventualne prodaje. 38 Razlog za dvostruko iskazivanje je u tome da se preko osnovne vrednosti utvrde kapaciteti, a preko stvarne vrednosti podatak o preostaloj vrednosti osnovnih sredstava koja su u preduzeću. Osnovna vrednost je posredni pokazatelj nepromenljivosti kapaciteta osnovnih sredstava koja su u upotrebi jer iako je deo vrednosti sredstva otpisan ono i dalje poseduje istu proizvodnu sposobnost. Na primer, iako je neka zgrada stara 15 godina, ona i dalje ima istu površinu upotrebljivog prostora Pokazatelji stanja osnovnih sredstava Stanje osnovnih sredstava u preduzeću, grani privrede ili celoj privredi se utvrďuje preko sledećih pokazatelja: OS R M [5-1] Godišnja masa amortizacije A T A [5-2] Stopa amortizacije S a 100, O [5-3] Amortizovani deo osnovnih sredstava Ad A T, Ad [5-4] Koeficijent prosečne istrošenosti K i 100, O S [5-5] Koeficijent prosečne očuvanosti K 0 100, [5-6] gde je: Prosečno vreme trajanja osnovnog sredstva T O S S O S A S, O, 38 Mladenović D., Đolević V., Šoškić D.(2000), Ekonomska statistika, Ekonomski fakultet u Beogradu, strana 145.

67 Poslovna statistika II 73 O S osnovna vrednost osnovnih sredstava, R vrednost krupnih popravki, M vrednost modernizacije, O ostatak vrednosti, T vremenski period, S sadašnja vrednost osnovnih sredstava. Vaţi jednakost da je K i + K 0 = 100% Struktura, stanje i korišćenje osnovnih sredstava Pored podele osnovnih sredstava na devet grupa, često se koristi i podela na tri grupe: graďevinski objekti, oprema i ostalo. TakoĎe je značajna i podela na proizvodna i neproizvodna osnovna sredstva. Najdetaljnija podela osnovnih sredstava se dobija na osnovu klasifikacije delatnosti. To je jedan od veoma vaţnih pokazatelja sa stanovišta proizvodnje i proizvodnih kapaciteta pojedinih delatnosti. Detaljna struktura osnovnih sredstava omogućava lakše praćenje promena u dinamici osnovnih sredstava. Naša nacionalna statistika prati osnovna sredstva po tekućim i stalnim cenama. Struktura osnovnih sredstava se prati preko niza pokazatelja. Vrlo vaţan ekonomski pokazatelj je udeo novih osnovnih sredstava u njihovoj ukupnoj vrednosti. Pod novim osnovnim sredstvima podrazumevaju se ona sredstva koja su nabavljena u poslednjem vremenskom periodu (godini). Koliko je razvijena tehnika proizvodnje prati se preko udela automatskih mašina u ukupnoj strukturi osnovnih sredstava. Opremljenost radnika sredstvima za rad je takoďe merilo tehničke opremljenosti kao i vrednost opreme po radnom mestu. Koeficijent povlačenja osnovnih sredstava iz upotrebe pokazuje u kojoj meri se osnovna sredstva povlače iz upotrebe zbog istrošenosti. Ovaj koeficijent se izračunava stavljanjem u odnos vrednosti povučenih osnovnih sredstava sa vrednošću koju su osnovna sredstva imala na početku izveštajnog perioda. Efikasnost korišćenja raspoloţivih sredstava za rad se utvrďuje preko sledećeg pokazatelja: [5-7] gde je: Koeficijent efikasnosti osnovnih sredstava F društveni proizvod, F K e, P

68 Poslovna statistika II 74 P osnovna vrednost osnovnih sredstava. Koeficijent efikasnosti osnovnih sredstava pokazuje vrednost društvenog proizvoda koja se dobija po jedinici osnovnih sredstava. Recipročna vrednost koeficijenta efikasnosti je kapitalni koeficijent koji pokazuje koliko jedinica osnovnih sredstava dolazi na jednu jedinicu društvenog proizvoda. Kapitalni koeficijent se po pravilu izračunava na osnovu odnosa ukupnog društvenog bogatstva i proizvodnje, ali kako su osnovna sredstva lakša za utvrďivanje nego društveno bogatstvo, njegovo izračunavanje se najčešće zasniva na osnovnim sredstvima. Obračun kapitalnih koeficijenata se vrši za pojedine privredne delatnosti i privredu u celini. Ukoliko se u analizu uvrste i osnovna sredstva neprivrednih delatnosti dobija se globalni kapitalni koeficijent. Tada se uvećana vrednost osnovnih sredstava deli sa nepromenjenom količinom proizvodnje. Zbog toga je globalni kapitalni koeficijent veći od odgovarajućeg kapitalnog koeficijenta za privredu. Kapitalni koeficijent se koristi u procesu planiranja i predstavlja jedan od ekonomskih normativa. Pogodan je kao pokazatelj iskorišćenosti kapaciteta za privredne grupacije i privredu u celini, dok je za analizu promena u proizvodnji i analizu poslovanja preduzeća pogodniji koeficijent efikasnosti osnovnih sredstava Naturalno izražavanje osnovnih sredstava Sa aspekta uloge koju imaju u procesu proizvodnje, osnovna sredstva se dele na graďevinske objekte i opremu. Oprema ima poseban značaj kao najvaţniji deo osnovnih sredstava. Oprema se deli na pogonske mašine (energetske mašine, energetski ureďaji) i proizvodnu opremu (proizvodni ureďaji). Pogonske mašine su izuzetno vaţne za kapacitet i rad cele privrede i one se statistički obuhvataju kako u vrednosnom izrazu tako i u naturalnom izrazu sa svim tehničkim svojstvima. Njihova snaga ima visok stepen korelacije sa ukupnim proizvodnim kapacitetima. Energetski ureďaji čine sistem koji iskorišćava izvore energije i daje snagu za pokretanje proizvodne opreme. Prema izvoru energije, pogonske mašine se dele na primarne i sekundarne pokretače. Primarni pokretači iskorištavaju snagu prirodnih izvora i stvaraju mehaničku energiju. Sekundarni pokretači imaju zadatak da transformišu jedan oblik energije u drugi. Prilikom obračuna ukupne snage pogonskih mašina, snaga primarnih pokretača u elektranama i snaga elektrogeneratora se izostavlja da bi se izbegao uvećani izraz, jer se pogonska snaga elektrana prenosi i neposredno koristi za rad preko elektromotora.

69 Poslovna statistika II 75 Prema načinu korišćenja, pogonske mašine se dele na ureďaje čija se snaga neposredno koristi u proizvodnji i ureďaje koji se koriste preko elektroenergetskog sistema. Proizvodna oprema obuhvata onaj deo osnovnih sredstava sa kojima se neposredno deluje na predmete rada.to su mašine radilice, aparati, ureďaji za prenos, merenje, kontrolu i slično. Proizvodna oprema ne obuhvata fabričke zgrade i sitni alat. Proizvodni kapacitet se odreďuje direktno preko tehničko-tehnoloških karakteristika proizvodne opreme, od nje zavisi broj radnih mesta u privredi i produktivnost rada u velikoj meri. Statistika vrši podelu proizvodne opreme na postojeću, instaliranu i neinstaliranu opremu. Postojeću opremu čini sva proizvodna oprema koja je na inventarskom spisku preduzeća i nije bitno da li je ona upotrebljiva ili nije. Instalirana oprema obuhvata proizvodne ureďaje koji se nalaze u procesu eksploatacije, zajedno sa opremom koja je privremeno van tog procesa zbog popravke ili remonta. Neinstalirana oprema je ona koja nije uopšte predata u proces eksploatacije. U statistici postoje nomenklature proizvodne opreme koje predstavljaju obavezni standard kojeg moraju da se pridrţavaju sva preduzeća prilikom popisa opreme. U nomenklaturama su navedene definicije svih vrsta opreme i propisan je način voďenja jednoobrazne evidencije u ovoj oblasti. Beleţe se serijski brojevi opreme, snaga, godina proizvodnje, kapacitet itd.

70 Poslovna statistika II 76 Tabela 5-1: Ukupne ostvarene investicije u osnovna sredstva u Srbiji, po tehničkoj strukturi u i godini, u stalnim cenama iz godine Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 191.

71 Poslovna statistika II 77 Tabela 5-2: Ukupne ostvarene investicije u osnovna sredstva u Srbiji, po tehničkoj strukturi u i godini, u stalnim cenama iz godine Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 191.

72 Poslovna statistika II Statističko obuhvatanje kapaciteta UtvrĎivanje kapaciteta, odnosno proizvodne sposobnosti kako preduzeća tako i privrede predstavlja izuzetno vaţno pitanje, jer se na osnovu raspoloţivih kapaciteta projektuje ekonomski razvoj zemlje. U preduzeću se preko kapaciteta upravlja ekonomičnošću, produktivnošću i rentabilnošću proizvodnje, dok na nivou privrede zemlje kapacitetima se utiče na ukupnu proizvodnju, politiku cena i zadovoljenje potreba društva. Statistika ima zadatak da utvrdi obim raspoloţivih kapaciteta i stepen njihovog iskorišćenja preko izračunavanja niza pokazatelja. Zbog razlika u karakteristikama privrednih grana postoji više načina za merenje kapaciteta. Uglavnom se polazi od proizvoda ili proizvodnih faktora, a ponekad i od obe mogućnosti zajedno. Neki statističari zauzimaju stav da je utvrďivanje kapaciteta preko proizvoda bolji način, jer proizvod zavisi od svih proizvodnih faktora. Pored proizvoda koji je izraţen u naturi ili vrednosno, za merenje kapaciteta koriste se preraďene sirovine, potrošnja energije, časovi rada pogonskih sredstava i radne snage itd. Razlikujemo više vrsta kapaciteta: Teorijski (ugraďeni, instalirani, projektovani) kapacitet predstavlja proizvodnu sposobnost opreme koja je odreďena tehničkim karakteristikama. To je kapacitet koji je odreďen konstrukcionim karakteristikama i koji se postiţe u idealnim uslovima rada opreme. Teorijski kapacitet je jedan od podataka koji je zapisan na fabričkoj pločici mašine. Realni kapacitet (maksimalno mogući, radni, tehnički) je onaj koji podrazumeva realno moguće iskorišćenje teorijskog kapaciteta.to je teorijski kapacitet umanjen za neophodne zastoje u radu (promena radnih smena, promena delova, čišćenje, popravke i slično). Pri izračunavanju realnog kapaciteta uračunavaju se dani mirovanja opreme usled praznika i izračunava se na osnovu meseca sa 25 radnih dana i godine od 300 radnih dana. Optimalni (proizvodni) kapacitet podrazumeva proizvodnu sposobnost opreme u uslovima njenog optimalnog korišćenja. To je korišćenje uslova teorijskog i realnog kapaciteta za postizanje maksimalne proizvodnje uz minimalne troškove po jedinici proizvoda. Oprema se tada koristi na način koji obezbeďuje najveću ekonomičnost u konkretnim radnim uslovima. Optimalni kapacitet nekad moţe da bude veći od realnog kapaciteta kada postoji dobra organizacija proizvodnje, kvalitetna radna snaga ili neki drugi faktor koji doprinosi boljem korišćenju opreme.

73 Poslovna statistika II 79 Merenje kapaciteta energetskih ureďaja predstavlja relativno lak posao u poreďenju sa merenjem kod drugih vrsta proizvodne opreme. Kao osnov za merenje moţe se uzeti proizvodnja koju oprema moţe ostvariti, radna snaga ili preraďena sirovina. Ukoliko se kao osnov merenja uzima proizvodnja, onda se vrši evidencija proizvedene količine proizvoda koju ostvaruje odreďena oprema. Ako je osnov preraďena sirovina, onda se evidentira količina sirovine koja se moţe obraditi upotrebom date opreme. Ako je osnov radna snaga, onda se meri obim korišćenja radne snage prosečne kvalifikacije izraţen u vremenu. Pošto se kapacitet iskazuje u naturalnim jedinicama mere, oteţano je iskazivanje kapaciteta na nivou privrede. SvoĎenje različitih mernih jedinica na isti imenitelj je moguće jedino iskazivanjem iskorišćenosti kapaciteta u njegovom relativnom obliku Koeficijenti iskorišćenja kapaciteta Potpuno iskorišćenje kapaciteta predstavlja cilj ekonomske politike jedne zemlje i svakog preduzeća. Svako neiskorišćavanje kapaciteta je gubitak i treba ga svesti na minimum. Ukoliko ne postoje dovoljni kapaciteti u nekom segmentu, preko investicione politike treba uticati na stvaranje novih kapaciteta. Iskorišćenost kapaciteta mora stalno da se prati i da se izraţava kvantitativno. U tu svrhu izračunavaju se odgovarajući koeficijenti iskorišćenja kapaciteta. Koeficijent ekstenzivnog iskorišćenja kapaciteta pokazuje iskorišćenje kapaciteta u vremenu. Izračunava se na sledeći način: [5-8] gde je: Koeficijent ekstenzivnog iskorišćenja kapaciteta. T s - vreme u kojem su kapaciteti stvarno radili, T r - količina raspoloţivog vremena. T s K e 100, T r Koeficijent ekstenzivnog iskorišćenja kapaciteta nam pokazuje u kom procentu je iskorišćeno raspoloţivo vreme za eksploataciju kapaciteta. Koeficijent intenzivnog iskorišćenja kapaciteta pokazuje procenat iskorišćenja proizvodne sposobnosti po jedinici kapaciteta. U odnos se stavljaju ostvarena proizvodnja i moguća (potencijalna) proizvodnja:

74 Poslovna statistika II 80 [5-9] gde je: Koeficijent intenzivnog iskorišćenja kapaciteta Pos - ostvarena proizvodnja P pot - potencijalna (moguća) proizvodnja. Pos Ki 100, P pot Koeficijent integralnog iskorišćenja pokazuje puno iskorišćenje kapaciteta, odnosno u vremenu i na osnovu proizvodne sposobnosti. Izračunava se stavljanjem u odnos ostvarene proizvodnje u datom vremenu i potencijalne (moguće) proizvodnje: [5-10] Koeficijent integralnog iskorišćenja K e K kapaciteta K 100 i in. Ovaj koeficijent obuhvata u sebi i iskorišćeno vreme i proizvedene količine, pa je prema tome najobjektivniji pokazatelj iskorišćenosti kapaciteta. Pošto nije uvek jednostavno izračunati koeficijent integralnog iskorišćenja kapaciteta, najlakše je izračunati koeficijent ekstenzivnog iskorišćenja kapaciteta. Polazeći od ovog koeficijenta osmišljen je i najveći broj metoda za merenje iskorišćenja kapaciteta.to su metodi koji polaze od jedne od sledećih kategorija: rad radnika, rad motora i mašina, ručnih norma časova itd. Rezultati koji se dobiju primenom nekog od ovih metoda daju samo pribliţne rezultate. Za merenje iskorišćenja kapaciteta na nivou preduzeća koristi se metod trenutnih opaţanja. To je metod koji se bazira na merenju vremena rada proizvodne opreme. On se koristi kada ne postoje pojedinačni podaci o iskorišćenosti opreme, evidencioni kartoni rada opreme niti merni instrumenti koji mere vreme rada. Polazna osnova je statistički metod uzorka, gde se slučajnim izborom posmatra rad jednog dela opreme u vremenu. Na osnovu merenja u samo jednom segmentu proizvodnje izvlači se zaključak za celu proizvodnu opremu u preduzeću. Što je veći segment koji se uzima u uzorak, to je i koeficijent ekstenzivnog iskorišćenja kapaciteta precizniji Kapaciteti u neindustijskim delatnostima Zbog velikih razlika u karakteristikama pojedinih delatnosti, nije moguće razviti jedinstvenu metodologiju obuhvatanja kapaciteta. Zbog toga u nastavku sledi kratak prikaz obuhvatanja kapaciteta u značajnijim neindustrijskim delatnostima. U poljoprivredi, osnovnu organizacionu jedinicu predstavlja poljoprivredno gazdinstvo. To je skup ljudi i materijalnih sredstava koji su organizovani radi

75 Poslovna statistika II 81 eksploatacije odreďenog zemljišta i stočnog fonda. Prema tome, elementi kapaciteta u poljoprivredi su: zemljišni posed, stočni fond, radna snaga i poljoprivredni inventar. Prilikom izračunavanja kapaciteta uzimaju se u obzir sva četiri elementa. Osnovni izvor podataka je popis poljoprivrednih gazdinstava. Tabela 5-3: Poljoprivredno zemljište u hiljadama hektara, po kategorijama korišćena u Srbiji ( ) 41 Tabela 5-4: Bilans stoke i ţivine, u hiljadama grla, u Srbiji ( ) 42 Kapaciteti u poljoprivredi se posmatraju i po odreďenim obeleţjima, kao što su vlasništvo i veličina gazdinstva. Veličina gazdinstva se obično utvrďuje na osnovu 41 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 258.

76 Poslovna statistika II 82 zemljišne površine i stočnog fonda, što je vrlo bitno kada se utvrďuje nivo razvijenosti poljoprivrednog sektora zemlje. Na osnovu ovako utvrďenih kapaciteta moguće je prognozirati poljoprivrednu proizvodnju gazdinstava. Stočni fond se u toku godine menja zbog priploda, klanja, bolesti i slično. Zbog toga se kao stanje stočnog fonda obično uzima onaj deo broja stoke koji nije izloţen većim varijacijama. Ovo stanje se obično moţe očitati u zimskim mesecima kada je izvršen izbor stoke koja se odgaja za narednu godinu. Poljoprivredni inventar obuhvata sva oruďa za obavljanje poljoprivrednih radova. Na osnovu strukture poljoprivrednog inventara odreďuje se tehnički nivo razvoja poljoprivrede. U saobraćaju postoji podela na ţeleznički, drumski, vodeni, avio saobraćaj i telekomunikacije. Osnovni statistički pokazatelji u ovoj grani su količina prevezene robe, putnika i kvalitet izvršene saobraćajne usluge. Tabela 5-5: Indeksi fizičkog obima usluga saobraćaja, skladištenja i veza u Srbiji 43 Količina prevezene robe se izraţava u različitim jedinicama mere što zavisi o vrste robe koja se transportuje. Različite vrste roba zahtevaju manje ili više sloţene uslove 43 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 353.

77 Poslovna statistika II 83 prevoza što dodatno komplikuje evidenciju. Izvori podataka iz ove oblasti su dokumenta koja vodi svako transportno preduzeće. Broj prevezenih putnika zapravo se utvrďuje na osnovu broja prodatih putničkih karata, što znači da će jedno lice biti evidentirano onoliko često koliko je koristio prevoz. Kvalitet izvršene saobraćajne usluge se meri brzinom i tačnošću obavljenog transporta. Cena transportne usluge takoďe predstavlja jednu od osnovnih karakteristika. Pored toga, u putničkom saobraćaju kao još jedan pokazatelj kvaliteta uzima se u obzir i komfor prevoznog sredstva. U odreďenim granama saobraćaja bitan pokazatelj kapaciteta je snaga motora i prevozni kapacitet transportnih sredstava. Vreme korišćenja saobraćajnih sredstava je specifičan pokazatelj kapaciteta u saobraćaju koji se izračunava na osnovu vremena putovanja saobraćajnog sredstva, vremena zadrţavanja (oko utovara, istovara, carine i slično) i vremena van saobraćaja (remont, popravke itd.). Podaci o korišćenju prevoznog sredstva predstavljaju bitan element za analizu ekonomičnosti prevoza. Posmatra se da li je vozilo optimalno opterećeno, delimično opterećeno ili prazno. Kada je reč o putničkom saobraćaju, koriste se slični pokazatelji iskorišćenja kapaciteta s tim što se za osnovnu jedinicu mere uzima putnički kilometar (jedan kilometar i jedan putnik). Na primer, 10 putnika koji su prevezeni na udaljenost od 20 km predstavljaju 200 putničkih kilometara. U pomorskom saobraćaju elementi kapaciteta su brodovi i luke. Zapreminskom tonaţom se meri veličina brodskog prostora i izraţava se u registarskim tonama. Jedna registarska tona čini 2,38 kubnih metara. Bruto tonaţa obuhvata sav brodski prostor dok neto tonaţa obuhvata samo prostor za komercijalni teret. Tonaţom nosivosti se izraţava teţina tovara koju brod moţe da ponese. Kod brodskih luka kapacitet se meri na osnovu njihovog prijemnog i pretovarnog potencijala (veličina pristanišnog bazena, duţina molova, karakteristike skladišta, oprema za utovar i istovar itd.). Za ţeleznički saobraćaj osnovni elementi kapaciteta su ţelezničke pruge i vozni park. U vazdušnom saobraćaju to su broj aviona, broj putničkih mesta, duţine linija i mogućnosti teretnog transporta. Jedinice mere koje se koriste u ovoj vrsti saobraćaja su putnički kilometri, tonski kilometri, aviokilometri i sati letenja.

78 Poslovna statistika II 84 Tabela 5-6: Promet putnika i robe u ţelezničkim stanicama Srbije ( ) 44 U trgovini, kao pokazatelj kapaciteta koristi se vrednost prodate robe, odnosno trgovinski promet. Ukupnu vrednost trgovinskog prometa dobijamo sabiranjem vrednosti svih vrsta prodate robe. Podaci o prodaji se dobijaju na osnovu računa koje izdaje trgovina, odnosno na osnovu knjigovodstvenih obračuna i statističke analize prodaje koje preduzeće obavlja za svoje potrebe. Trgovinski promet se prikazuje sa aspekta trgovinske delatnosti koja se obavlja (prodaja bele tehnike, motornih vozila, poljoprivrednih proizvoda itd.), grupa proizvoda, organizacije trgovine (kiosci, samoposluge, megamarketi itd.) i pravnog statusa (samostalne trgovinske radnje, trgovinska preduzeća, poljoprivredne zadruge i slično). 44 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 357.

79 Poslovna statistika II 85 Tabela 5-7: Opšti pregled razvoja unutrašnje trgovine u Srbiji ( ) 45 Kao pokazatelj kapaciteta, vrednost prodate robe se iskazuje obično kao promet po prodajnim objektima i promet po kvadratnom metru prodajnog prostora. Magacinski prostor u trgovini se posmatra dvojako, kao maloprodajni magacin i magacin za prodaju robe na veliko. Pokazatelji magacinskih kapaciteta su broj magacina i njihova površina, a koriste se i drugi pokazatelj koji su u vezi sa posebno ureďenim magacinima za odreďene robe (silosi za useve, hladnjače i slično). Vaţnost magacinskog prostora za prodaju robe na veliko je bitna jer se taj prostor koristi i za čuvanje zaliha i time čini osnovni kapacitet za čuvanje zaliha celog društva. Iskorišćenost kapaciteta se iskazuje preko količine lagerovane robe i duţine njenog lagerovanja, odnosno preko magacinskog tona-dana kao pokazatelja. 45 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 322.

80 Poslovna statistika II 86 Slika 5-1: Promet u trgovini na malo po stanovniku u Srbiji, po stalnim cenama iz godine 46 U ugostiteljstvu i turizmu, analiza kapaciteta se vrši redovno preko statističke sluţbe i putem petogodišnjih popisa. Posmatraju se kapaciteti za smeštaj, ishranu, zabavu, sport, konferencije itd. Cilj je da se utvrdi kvalitet ugostiteljskih usluga koje se nude. Kao elementi kapaciteta koriste se broj i vrsta jedinica koje pruţaju usluge smeštaja, broj soba i leţaja, opremljenost objekata, broj i vrsta jedinica za ishranu i točenje pića, broj jedinica za posebne namene (sport, razonodu, konferencije), godina izgradnje, sezona rada objekata, vrednost osnovnih sredstava, broj zaposlenih itd. Slika 5-2: Indeksi razvoja ugostiteljstva u Srbiji (2002=100) Statistički godišnjak Srbije 2005, strana Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 336.

81 Poslovna statistika II 87 Slika 5-3: Turistička mesta u Srbiji sa preko noćenja gostiju (2004) 48 Vodoprivreda je oblast u koju spadaju javni vodovod, korišćenje voda radi potreba industrije, zaštita zemljišta od erozije, navodnjavanje, regulacija reka i jezera, odbrana od poplava, odvodnjavanje i zaštita voda od zagaďivanja. Zbog velike sloţenosti, vrlo je teško definisati elemente kapaciteta u ovog grani. U vodoprivredi se statistički posmatraju iskorišćavanje i upotreba voda, zaštita od štetnog dejstva voda i zaštita od njihovog zagaďivanja. Kao elementi kapaciteta koriste se veoma različiti pokazatelji. U oblasti javnih vodovoda, posmatra se kapacitet rezervoara, duţina vodovoda, ureďaji za prečišćavanje itd. 48 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 336.

82 Poslovna statistika II Analiza proizvodnje 6.1. Pojam proizvodnje Proizvodnja se javlja kao posledica ekonomske aktivnosti čoveka odnosno tekućeg rada radnika u cilju stvaranja novih ekonomskih vrednosti. Statistička analiza proizvodnje obuhvata proizvodnju u njenom širem smislu, kroz proizvodnju, raspodelu, razmenu i potrošnju. Pošto je proizvodnja od suštinskog značaja za opstanak jednog društva ona se posmatra u kontinuitetu i vrlo detaljno uz pomoć specijalizovanih statističkih sluţbi. Na osnovu prezentovanih statističkih pokazatelja o proizvodnji pristupa se utvrďivanju celokupne aktivnosti zemlje, regiona, preduzeća. Primenjuju se različiti statistički metodi za posmatranje i analizu, pri čemu popis ima daleko najvaţniju ulogu. Kroz razvoj ekonomske misli i statistike kao naučnog metoda menjalo se i shvatanje proizvodnje sa statističkog aspekta. Razvile su se dve različite koncepcije. Koncepcija materijalne proizvodnje, pojam proizvodnje ograničava na vrednosti stvorene radom koje imaju obeleţje materijalnih dobara ili proizvodnih usluga. Pod materijalnim dobrom podrazumevaju se proizvodi koji imaju predmetni oblik, a pod proizvodnim uslugama, kojima taj oblik inače nije svojstven, usluge izvedene radi obnavljanja upotrebne vrednosti ili povećanje te vrednosti proizvodu koji ima predmetni oblik (npr. opravke raznih mašina koje su kvarom izgubile svoju upotrebnu vrednost). Druga koncepcija polazi od šireg shvatanja pojma proizvodnje koje, pored materijalnih dobara i proizvodnih usluga u proizvodnju uključuje i nematerijalna dobra, koja nose obeleţje neproizvodnih usluga. Ona obuhvata rezultate rada svih kategorija aktivnog stanovništva i onog koje je uključeno u rad van sfere materijalne proizvodnje, kao što su: drţavni aparat, angaţovan na poslovima administracije,

83 Poslovna statistika II 89 drţavne odbrane i sigurnosti, prosvetna, kulturna i zdravstvena delatnost, razne slobodne profesije (advokati, lekari, umetnici i dr.), zatim usluţno zanatstvo, razne dobrotvorne organizacije, a u krajnjoj liniji i rad obavljen u raznim zabavnim i sličnim organizacijama. I bankarstvo sa osiguranjem, koje po shvatanju koncepcije materijalne proizvodnje ne ulazi u proizvodne delatnosti, ovde se tretira kao proizvoďač bankarskih usluga. Za razliku od ovih, posebnu kategoriju usluga sačinjavaju usluge kapitala. U ove usluge spadaju i stambene usluge koje kućevlasnici pruţaju zakupcima i od njih naplaćuju odgovarajuću zakupninu, zatim usluge od kapitala datog u zajam i drugi oblici usluga kapitala na kojima se zasniva renta. 49 Naša zemlja je prihvatila koncepciju materijalne proizvodnje. Veći broj zemalja, pa i UN, prihvatile su širu koncepciju, odnosno izvore proizvodnje nalaze u svim društvenim aktivnostima koje čine trţišnu privredu. Iz različitog posmatranja proizvodnje proizašlo je i različito iskazivanje osnovnih pokazatelja proizvodnje jedne zemlje, društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka. Za obračun proizvodnje potrebno je da postoji klasifikacija proizvodnih delatnosti za čije formiranje se koriste različiti kriterijumi. Klasifikacija se vremenom menja i dopunjava i ona je definisana zakonskim propisima. Naša klasifikacija delatnosti je u skladu sa kategorijama klasifikacije delatnosti Evropske unije. Najznačajnija je svakako podela na proizvodne i neproizvodne delatnosti. Proizvodne delatnosti su one koje stvaraju materijalna dobra i njihovi rezultati se obračunavaju primenom koncepcije materijalne proizvodnje. Potrebno je razlikovati podelu na privredne i neprivredne od podele na proizvodne i neproizvodne delatnosti Statističko obuhvatanje proizvoda U statističkom smislu, pod proizvodima se podrazumevaju rezultati rada koji su opredmećeni, odnosno imaju materijalni oblik. Tako iskazani proizvodi su lakši za statističko obuhvatanje za razliku od usluga koje se teško iskazuju. Značaj statističkog praćenja proizvoda je velik za svako društvo, a pogotovo u uslovima trţišne privrede. 49 Mladenović D., Đolević V., Šoškić D.(2000), Ekonomska statistika, Ekonomski fakultet u Beogradu, strana 181.

84 Poslovna statistika II 90 Za obuhvatanje proizvoda razvijena je jednoobrazna klasifikacija svih proizvoda koja je propisana nomenklaturom proizvoda. Ona sadrţi sve proizvode koji su grupisani po svojoj nameni, upotrebljenim sirovinama i tehnološkom procesu proizvodnje. Nomenklatura sadrţi proizvode za koje je zaokruţen tehnološki proces rada i koji su spremni za prodaju na trţištu. Tabela 6-1: Proizvodnja ţita u Srbiji ( ) 50 Vrlo je bitna podela proizvoda sa stanovišta stepena tehnološke obrade na sirovine, poluproizvode i finalne proizvode. Sirovine i poluproizvodi predstavljaju meďufazne proizvode jer se oni koriste kao predmeti rada u daljim fazama proizvodnje. Sirovine su specifične po tome što nad njima nije izvršen nikakav preraďivački rad. Kod 50 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 249.

85 Poslovna statistika II 91 finalnih proizvoda, sa druge strane, proces proizvodnje je završen i nije potreban nikakav dalji rad. Poluproizvodi se pojavljuju kao sirovine na kojima je izvršena delimična obrada. Tabela 6-2: Proizvodnja industrijskih proizvoda u Srbiji ( ), deo tabele 51 Finalni proizvodi se mogu posmatrati u zavisnosti od toga da li zadovoljavaju potrebe lične potrošnje stanovništva, opšte i zajedničke potrebe ili investicione potrebe. Proizvodi koji sluţe zadovoljavanju lične potrošnje stanovništva sluţe za odrţavanje ţivota i reprodukcije stanovništva na odreďenom nivou društvenog standarda. Proizvodi za zadovoljavanje opštih i zajedničkih potreba sluţe za 51 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 283.

86 Poslovna statistika II 92 funkcionisanje drţavnih organa i organizacija od društvenog značaja. Investicione potrebe se zadovoljavaju potrošnjom dobara za proširenje reprodukcije. Finalni proizvodi koji se izvoze čine specifičnu grupu dobara koja ne sluţi zadovoljenju nijedne od navedenih potreba. Kada se neki proizvod izvozi, on dobija obeleţja finalnog proizvoda bez obzira u kojoj tehnološkoj fazi procesa proizvodnje se nalazi. Posebnu kategoriju u statističkom obuhvatanju proizvodnje čini nedovršena proizvodnja. To su oni proizvodi koji se nalaze u toku procesa proizvodnje i na kojima je potrebno izvesti dodatnu obradu da bi se dobio finalni proizvod. Ukoliko je potrebno vremenski tačno razgraničiti dva perioda proizvodnje, nameće se potreba za iskazivanje nedovršene proizvodnje Statističko izražavanje proizvodnje Naturalno izražavanje proizvodnje podrazumeva da se ona iskazuje u prirodnim jedinicama mere proizvoda (kilogrami, tone, litri, komadi itd.). Ovim načinom iskazivanja dolazi se do informacija o ostvarenoj količini proizvodnje i tako se kontroliše izvršenje postavljenih planskih zadataka. Problem je što preko naturalno izraţenih količina nije moguće vršiti uporeďivanje različitih oblika proizvodnje kao ni njihovo sabiranje. Za upotrebu naturalnog izraţavanja u okviru poizvoda iste vrste vrši se preračunavanje na uslovno naturalne jedinice mere, odnosno sve vrste se preračunavaju na jednu vrstu proizvoda. Na primer, ako postoje dve vrste soka od kojih je prva manje kvalitetna varijanta sa većom količinom vode i šećera, a druga je prirodna sa stoprocentnim sadrţajem voća koja ima dva puta veću cenu, onda se količina kvalitetnijeg soka mnoţi sa dva i dobija se količina izraţena u uslovnim litrima koja se moţe sabrati sa količinom manje kvalitetnog soka. Vrednosno izražavanje proizvodnje podrazumeva da se proizvodnja prikazuje u novčanom izrazu. Vrednost proizvodnje se dobija tako što se svaki proizvod ili usluga pomnoţe sa svojom cenom. Na taj način se dobija univerzalna jedinica mere i moguće je vršiti poreďenje ili sabiranje različitih vrsta proizvodnje. Nedostatak ovog izraza je u tome što cene proizvoda i usluga nisu konstantne nego se menjaju tokom vremena usled uticaja trţišta i drugih faktora. Zbog toga često nije objektivo uporeďivati vrednosti proizvodnje iz različitih vremenskih perioda. Ovaj problem se prevazilazi uporebom stalnih cena, odnosno proizvodnje iz različitih vremenskih perioda se prate u cenama iz jednog, baznog perioda. To je obično period u kojem su trţišni uslovi bili stabilni. Drugi način za izjednačavanje cena iz različitih

87 Poslovna statistika II 93 vremenskih perioda je da se tekuće cene proizvoda mnoţe sa pripadajućim indeksima cena. Svaki vremenski period zapravo ima svoj indeks cena koji je pokazatelj stepena promene cena u jednom vremenskom periodu u odnosu na neki raniji period. Radno izražavanje proizvodnje predstavlja još jedan način da se količine različitih proizvoda i usluga svedu na jedan imenilac i time učine uporedivim. U ovom slučaju sve proizvodnje se svode na količinu rada koji je utrošen. Količina rada koja je potrebna za proizvodnju nekog proizvoda izraţava se u časovima. Potrebno je razlikovati stvarno utrošeni i potrebni rad. Stvarno utrošeni rad podrazumeva vreme koje je stvarno utrošeno u proizvodnji i izraţava se u radnik-časovima. Potrebno radno vreme je prosečno vreme potrebno za proizvodnju nekog proizvoda i izraţava se u norma-časovima. UporeĎivanjem količine stvarno utrošenog rada i normačasova dolazi se do informacije o nivou produktivnosti. Radno izraţavanje je posebno značajno u statističkom obuhvatanju nedovršene proizvodnje Indeks fizičkog obima proizvodnje (indeks količina) Fizički obim proizvodnje predstavlja proizvodnju u njenom naturalnom obliku. UtvrĎuje se poreďenjem proizvodnje koja je ostvarena u tekućem periodu sa proizvodnjom ostvarenom u nekom baznom periodu. Na taj način se dobija indeks količina. Indeksi količina ili fizičkog obima pokazuju promene količinskog, odnosno naturalnog izraza posmatrane pojave u tekućem u odnosu na bazni period. 52 Za bazni period je preporučljivo birati onaj vremenski period kada je proizvodnja bila stabilna i kada nije bilo nekih vanrednih okolnosti koje remete normalno odvijanje proizvodnje. Razlikujemo individualne i grupne indekse količina. Individualni indeksi pokazuju relativne promene jednog proizvoda u tekućem u odnosu na bazni period, dok grupni indeksi pokazuju relativne promene količina za više proizvoda u tekućem u odnosu na bazni period. Primenjuju se sledeće formule 53 : 52 Stojković M.(2001), Statistika, Ekonomski fakultet u Subotici, strana Stojković M.(2001), Statistika, Ekonomski fakultet u Subotici, strana 881.

88 Poslovna statistika II 94 [6-1] Individualni indeks količina [6-2] [6-3] gde je: Grupni indeks količina sa ponderima iz baznog perioda Grupni indeks količina sa ponderima iz tekućeg perioda q i - količina iz tekućeg perioda, q 0 - količina iz baznog perioda, p i - cena iz tekućeg perioda, p 0 - cena iz baznog perioda. I 0 i I q I q q q q j i j 0 m j 1 m j 1 q q j i j 0 m j qi j 1 m j q j 1 0 p p p p j 0 j 0 j i j i Ovde je prikazano izračunavanje grupnih indeksa količina po metodu agregata. Pored ovog metoda u praksi se često primenjuje i metod prosečnih odnosa. Kod izračunavanja grupnih indeksa količina, cene predstavljaju pondere, odnosno istaknut je njihov značaj. Ako se koriste ponderi iz baznog perioda, onda je fizički obim proizvodnje iskazan uz pretpostavku da su cene bile stalno kao u baznom periodu. Ako se koriste ponderi iz tekućeg perioda, onda je fizički obim proizvodnje iskazan pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u baznom periodu. Primer: Indeksi količina Popisane su prodajne cene i proizvedene količine različitih vrsta čokolada u pakovanjima od 100 grama, u jednoj fabrici konditorskih proizvoda, u januaru i junu mesecu: Vrsta čokolade Količine u januaru Količine u junu Cene u januaru Cene u junu A B C D Izračunati:

89 Poslovna statistika II 95 Rešenje: a) individualne indekse količina, b) grupne indekse količina sa ponderima iz baznog perioda, c) grupne indekse količina sa ponderima iz tekućeg perioda. Bazni period je mesec januar, Prema tome, količine iz tog perioda će nositi oznaku q 0, a cene p 0, Cene i količine iz juna će nositi oznake q i i p i. U tabeli se izračunavaju potrebni proizvodi količina i cena: Tabela 6-3 Vrsta čokolade q 0 q i p 0 p i q 0 p 0 q 0 p i q i p 0 q i p i A B C D a) Individualni indeksi količina: 55 q 91,67%, 60 I A I q B ,67% 70 q 87,50%, 80 I C 35 q 100%. 35 I D Odgovor: Proizvedena količina čokolade A je u junu mesecu bila manja u odnosu na januar za 8,33%, čokolade B manja za 8,33%, čokolade C manja za 12,5%, a čokolada D je proizvedena u istom obimu. b) Grupni indeks količina sa ponderima iz baznog perioda: I q = 91,49% Odgovor: Proizvedena količina čokolade je u junu mesecu u odnosu na januar bila u proseku manja za 8,51%, pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u januaru.

90 Poslovna statistika II 96 c) Grupni indeks količina sa ponderima iz tekućeg perioda: ii q = 91,44% Odgovor: Proizvedena količina čokolade je u junu mesecu u odnosu na januar bila u proseku manja za 8,56%, pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u junu Statističko obuhvatanje proizvodnje Pošto je proizvodnja izuzetno sloţena i promenljiva ekonomska pojava, nju nije jednostavno statistički obuhvatiti. Sa druge strane, postoji velika potreba celog društva da se proizvodnja prati u kontinuitetu, praktično iz dana u dan. Iz tog razloga su razvijeni posebni statistički metodi kojima se prevazilaze postojeći problemi. Na osnovu dobijenih statističkih pokazatelja koncipira se poslovna politika preduzeća i ekonomska politika drţave. Praćenje proizvodnje po delatnostima iziskuje poseban pristup za svaku delatnost zbog velikih razlika koje postoje. Statističko obuhvatanje proizvodnje industrije i rudarstva se vrši na mesečnom, polugodišnjem, godišnjem i višegodišnjem nivou. Ipak, najvaţniji izveštaj za većinu delatnosti je mesečni izveštaj. Mesečni izveštaj prikazuje indekse proizvodnje, potrošnje, zaposlenih radnika i produktivnosti. Bilans proizvodnje i potrošnje električne energije se prikuplja posebnim statističkim istraţivanjem, dok se kapaciteti industrije statistički obuhvataju na godišnjem nivou (preko nomenklature proizvoda) i petogodišnjem nivou (preko nomenklature osnovnih oruďa za rad). Statističko obuhvatanje građevinarstva se prikazuje u godišnjem izveštaju u kojem su prikazani podaci o organizaciji i strukturi graďevinarstva, sredstvima, investicijama i preduzećima.

91 Poslovna statistika II 97 Tabela 6-4: Stambena izgradnja u Srbiji ( ) 54 Rezultati statističkog obuhvatanja unutrašnje trgovine se objavljuju u tromesečnim i godišnjim izveštajima. Prikupljanje podataka se vrši na osnovu knjigovodstvenih podataka, raznih evidencija i metoda uzorka. Statističko obuhvatanje zanatstva se vrši na osnovu opštinskih evidencija i formulara koji su zanatlije obavezne da popune u odgovarajućem roku. Podaci se takoďe objavljuju na godišnjem nivou. Statističko obuhvatanje ugostiteljstva se vrši na tromesečnom i godišnjem nivou dok se za turizam obavlja na mesečnom nivou, gde je glavni izvor podataka knjiga gostiju koju su u obavezi da vode sva turistička preduzeća. Statističko obuhvatanje poljoprivrede se izvodi preko mreţe statističkih procenitelja poljoprivrednih stručnjaka i na osnovu knjigovodstvenih i katastarskih podataka a podaci se objavljuju u godišnjim izveštajima. Na sličan način se vrši i statističko obuhvatanje šumarstva. Poljoprivreda ima specifičan proces proizvodnje s tim da je jedan veliki deo u sektoru individualnih poljoprivrednih proizvoďača što znači da ne postoji stalna izveštajna sluţba. 54 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 291.

92 Poslovna statistika II 98 Tabela 6-5: Proizvodnja šumskih sortimenata u Srbiji ( ), drţavne šume, u hiljadama metara kvadratnih 55 Ratarstvo kao grana poljoprivrede ima tri faze: oranje i setva, vegetacija biljaka i ţetva. Na isti način je podeljena i statistika na statistiku setvenih površina, statistiku stanja useva i statistiku ţetvenih prinosa. Statistika setvenih površina na godišnjem nivou utvrďuje ukupno obraďene površine zemljišta (uzorano i posejano zemljište), kao i strukturu obraďenog zemljišta prema vrstama zasejanih poljoprivrednih kultura. Statistika stanja useva prati vegetaciju poljoprivrednih kultura. Procenjuje se budući prinos u različitim fazama vegetacije, s tim što atmosferske prilike bitno remete pouzdanost dobijenih rezultata. Statistika ţetvenih prinosa utvrďuje ostvareni prinos poljoprivrednih kultura, uzimajući u obzir i načine obrade, izbor semena i drugih agrotehničkih mera. Statistička procena ratarske proizvodnje je nuţna jer nije moguće obuhvatiti kompletno ratarstvo jedne zemlje popisivanjem. Razlikuju se subjektivni i objektivni metod procenjivanja. Subjektivni metod se zasniva na iskustvu poljoprivrednih stručnjaka koji izvrše ekspertizu pojedinih parcela i na osnovu toga donose zaključak o budućem prinosu. Objektivni metod se zasniva na statističkom metodu uzorka gde se na odreďenim poljoprivrednim površinama koje čine reprezentativni uzorak meri setvena površina ili prinos a zatim se matematičko-statističkim postupkom izračunava interval u kojem će se nalaziti budući prinos Statističko obuhvatanje agregata proizvodnje Statističko obuhvatanje agregata proizvodnje je od velikog značaja za ekonomiju jedne zemlje jer pruţa informacije za najrazličitije analize privrednih i društvenih pojava. Kroz ove statističke pokazatelje se stiče saznanje o funkcionisanju čitavog društvenog i privrednog sistema. 55 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 272.

93 Poslovna statistika II 99 Statistika proizvodnje podrazumeva utvrďivanje globalnih vrednosti, strukture po izvorima stvaranja, strukturu raspodele po društvenim kategorijama i strukturu upotrebe prema krajnjim korisnicima sa posebnim osvrtom na tekuću potrošnju i investicije. Najveći global proizvodnje predstavlja vrednost bruto proizvodnje. Ona sadrţi u sebi vrednosti svih proizvoda pojedinačnih preduzeća, odreďenu njihovim prodajnim cenama. Obuhvatajući sve proizvode po njihovoj prodajnoj ceni, pokazatelj bruto proizvodnje ne zadaje naročite teškoće pri njegovom statističkom utvrďivanju. MeĎutim, ovaj global prostim sumiranjem ovih vrednosti, izvesne vrednosti višestruko obračunava. To je slučaj sa svim meďufaznim proizvodima tj. sirovinama i polufabrikatima koji se u svakoj fazi prerade pojavljuju kao elemenat prodajne cene datog proizvoda. Tako će, na primer, pšenica, kao samostalan proizvod sa svojom cenom, ući u vrednost bruto proizvodnje, ali će se ona ponovo pojaviti kao elemenat prodajne cene brašna proizvodnja mlinske industrije u kome brašno predstavlja sirovinu. Sumiranjem vrednosti pšenice, brašna i hleba da bi se dobila ukupna proizvodnja, u stvari je cena pšenice tri puta obračunata, brašno dva puta, a samo hleb kao finalni proizvod jednom. Ovo obeleţje predstavlja nedostatak ovog pokazatelja ako ga upotrebimo kao merilo obima ostvarene proizvodnje. On stvarno u tom pogledu i nema statističkog značenja, osim utoliko što preko njega izračunavamo obim proizvodnje izraţen u društvenom proizvodu i narodnom dohotku Mladenović D., Đolević V., Šoškić D.(2000), Ekonomska statistika, Ekonomski fakultet u Beogradu, strana 212.

94 Poslovna statistika II 100 Tabela 6-6: Bruto domaći proizvod po bruto cenama u zemljama Evrope (2003) 57 Do uporedivih veličina bruto proizvodnje moţe se doći ako se umesto preduzeća proizvodnja upotrebljava na nivou pogona odnosno proizvoda. Obračun bruto proizvodnje preko vrednosti proizvoda je jedini način da se doďe do uporedivih rezultata. Društveni bruto proizvod predstavlja vaţan element u analizi meďusobnih odnosa privrednih delatnosti i procesa reprodukcije. Kroz društveni bruto proizvod dolaze do izraţaja sve robne transakcije koje se obavljaju izmeďu privrednih subjekata i privrednih delatnosti. Preko robnih transakcija moguće je sagledati vertikalnu povezanost privrednih delatnosti. Agregat proizvodnje koji pokazuje novostvorenu vrednost proizvodnje u odreďenom periodu je narodni dohodak. To je najčistiji izraz vrednosti ostvarene proizvodnje jer 57 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 449.

95 Poslovna statistika II 101 je ona prikazana bez prenesene vrednosti. Narodni dohodak pokazuje granice raspodele i potrošnje društva. Preko njega se odreďuju stope rasta proizvodnje i dinamika proizvodnje kao i proporcije upotrebe proizvedenih vrednosti Metodi za obračun agregata proizvodnje Obračun proizvodnje se vrši tako da iskaţe kako agregate proizvodnje tako i elemente od kojih se ti agregati sastoje. Obračun agregata se zasniva na pretpostavci postojanja ravnoteţe izmeďu proizvodnje i potrošnje što pruţa osnov za procenu proizvedenih vrednosti u društvu, u odreďenom vremenskom periodu. Procena proizvedenih vrednosti se moţe obračunavati sa aspekta proizvodnje dobara, zatim njihove raspodele i najzad potrošnje. U zavisnosti od ovih aspekata postoje tri metoda za obračun: proizvodni (realni), prihodni (lični) i rashodni metod. Bilo koji metod da se koristi u obračunu moraju se dobiti istovetni rezultati. Teoretski je moguće primeniti bilo koji od ovih metoda da se obuhvate sve ekonomske aktivnosti u celosti, ali pošto je u pitanju sloţena problematika, da bi se obračun izvršio za sve ekonomske aktivnosti pribegava se kombinaciji ovih metoda. Naime, ako je neku ekonomsku aktivnost nemoguće posmatrati po jednom metodu, koristi se drugi ili treći metod kojim se dopunjavaju rezultati prethodno upotrebljenog metoda. Bilo koji metod da se koristi, svi pokazatelji su dati u vrednosnom izrazu odnosno u novčanoj vrednosti odreďenoj cenom proizvoda i usluga na trţištu. Trţišni kriterijum obračuna omogućava i poreďenje ostvarenog i realizovanog društvenog proizvoda, odnosno vrednosti koja je proizvedena i vrednosti koja je realizovana odnosno prodata. Jednom izračunati društveni proizvod omogućava da se na lak način utvrdi i narodni dohodak tako što se društveni neto proizvod umanji za vrednost amortizacije. Proizvodni (realni) metod obračuna agregata direktnim putem, preko vrednosti proizvoda izračunava vrednost agregata. Prodajna cena proizvoda se mnoţi sa proizvedenom količinom i sabiranjem tako izračunatih vrednosti pojedinih proizvoda dobija se vrednost proizvodnje. Na taj način se dobija društveni bruto proizvod. On je samo polazna stavka u analizi procesa reprodukcije jer u sebe uključuje višestuki obračun meďufaznih proizvoda o čemu je ranije bilo reči. Kasnije se pristupa obračunu društvenog neto proizvoda da bi se isključilo višestuko obračunavanje istih kategorija. To se izvodi na taj način što se iz vrednosti bruto proizvoda isključuje vrednost reprodukcionog materijala koji je u prethodnoj fazi obračunat kao krajnji proizvod. Drugim rečima, svaka proizvodnja se obračunava tamo gde je ostvarena i na taj način se izbegava ponavljanje obračuna.

96 Poslovna statistika II 102 Proizvodni metod se moţe izvesti i na taj način što se obračunava samo dodajna vrednost, odnosno vrednost koja je ostvarena u konkretnom privrednom subjektu. To je vrednost koja je dodata reprodukcionom materijalu u toku procesa prerade. To bi značilo, na primer, da se iz vrednosti proizvedenog brašna isključi vrednost ţitarica. Prihodni (lični) metod za utvrďivanje društvenog proizvoda se zasniva na utvrďivanju prihoda pojedinih subjekata u primarnoj raspodeli društvenog proizvoda. Ovaj metod inače se najviše koristi u statističkoj praksi. Za izračunavanje narodnog dohotka po tom metodu, polazi se od obrasca za cenu proizvodnje: [6-4] Cena proizvodnje W=C+V+M, gde je: C potrošnja konstantnog kapitala, V potrošnja promenljivog kapitala, M višak dobiti koja ostaje u obliku profita. Ovde se polazi od vrednosti proizvoda jednog preduzeća u koju je uključena i vrednost meďufaznih proizvoda. Iz tog razloga, C (potrošnja konstantnog kapitala) sadrţi sve troškove reprodukcije, uključujući tu sve materijalne izdatke za proizvodnju, kao sirovine, pomoćni materijal, gorivo i ostali pogonski materijal, a takoďe i izdatke za razne usluge od strane drugih preduzeća i, na kraju, amortizaciju. Naš pojam društvenog proizvoda posmatra sve ove izdatke kao meďufaznu proizvodnju koja ne ulazi u obračun društvenog proizvoda, osim amortizacije. Iz tog razloga, u našem obračunu društvenog proizvoda C će obuhvatati samo amortizaciju, dok će V predstavljati i dalje sve izdatke za ţivi ljudski rad utrošen za ostvarenje date proizvodnje. U uslovima trţišne privrede, simbol M predstavlja višak vrednosti koji je izraţen u profitu. Prihodni metod za utvrďivanje narodnog dohotka se moţe dobiti na osnovu prethodne formule. U jednačini se C prebaci sa desne na levu stranu, i dobija se sledeći obrazac: [6-5] Narodni dohodak W C=V+M. Narodni dohodak je jednak razlici društvenog proizvoda i amortizacije (W-C) na levoj strani jednačine. Na desnoj strani se dobija narodni dohodak preko zbira V+M, odnosno sume platnog fonda i viška proizvoda.

97 Poslovna statistika II 103 Tabela 6-7: Bruto narodni dohodak u nekim zemljama u svetu, u dolarima i po tekućim cenama Country Albania 1.149, , , , , ,42 Argentina 7.565, , , , , ,78 Austria , , , , , ,12 Belarus 1.205, , , , , ,07 Bosnia and Her , , , , , ,00 Bulgaria 1.587, , , , , ,21 Canada , , , , , ,88 China 783,74 851,69 917,31 989, , ,23 Croatia 4.314, , , , , ,94 Czech Republic 5.612, , , , , ,60 France , , , , , ,43 Germany , , , , , ,34 Greece , , , , , ,43 Hungary 4.323, , , , , ,42 Ireland , , , , , ,41 Israel , , , , , ,44 Italy , , , , , ,20 Japan , , , , , ,97 Norway , , , , , ,91 Poland 4.228, , , , , ,94 Romania 1.583, , , , , ,52 Russian Federation 1.279, , , , , ,16 Serbia and Mont. 984, , , , , ,70 Slovakia 3.771, , , , , ,80 Slovenia , , , , , ,64 Sweden , , , , , ,14 Switzerland , , , , , ,80 TFYR Macedonia 1.813, , , , , ,68 Turkey 2.783, , , , , ,33 Ukraine 618,75 617,29 768,79 869, , ,31 United Kingdom , , , , , ,48 United States , , , , , ,82 Izvor: United Nations Statistics Division, Statistical Databases (decembar godine;

98 Poslovna statistika II 104 To znači da se moţe utvrditi narodni dohodak i bez poznavanja vrednosti bruto društvenog proizvoda. Računski se dobija ako se saberu izdaci za ljudski rad i višak proizvoda. Prethodna jednačina nam daje dva metoda za izračunavanje narodnog dohotka. Bez obzira koji metod da se koristi, treba da se dobije isti rezultat. Ekonomsko značenje formule je da ako se zna da je ljudski rad jedini izvor vrednosti, onda će i čista, neto vrednost, sadrţana u narodnom dohotku, biti ravna vrednosti stvorenoj ljudskim radom. Rashodni metod se koristi samo za obračun društvenog proizvoda. Polazi se od pretpostavke da prihodima društva odgovaraju njegovi rashodi (potrošnja). Cela proizvodnja se deli na četiri kategorije: individualna potrošnja (proizvodi široke potrošnje), opštedruštvena i zajednička (javna potrošnja), investiciona potrošnja razlika u zalihama robe na kraju i početku perioda. Na zbir ovih kategorija se dodaje i saldo uvoza i izvoza robe. Statistika koristi sva tri metoda obračuna agregata proizvodnje i izraďuje odgovarajuće kalkulacije na osnovu kojih se vrši ekonomska analiza. Realni metod daje pokazatelje o ostvarenoj proizvodnji u zbiru i po delatnostima. Prihodni metod daje pregled raspodele društvenog proizvoda i narodnog dohotka po društvenim kategorijama. Rashodni metod daje uvid u raspolaganje proizvodima i prihodima pojedinih društvenih kategorija u smislu konačne upotrebe raspoloţivih sredstava Statististička praksa obračuna društvenog proizvoda i narodnog dohotka Društveni proizvod i narodni dohodak se obračunavaju za sve privredne delatnosti. Obračun se izvodi po proizvodnom metodu, odnosno polazeći od utvrďivanja vrednosti proizvodnje i usluga proizvodnih jedinica. Jedan deo posmatranja se zasniva na podacima iz završnih računa i knjigovodstvenih izveštaja a drugi na proceni. Društveni proizvod predstavlja vrednost proizvodnje svih proizvodnih jedinica u odreďenom periodu. To je vrednost svih finalnih proizvoda koji su u poslednjoj fazi proizvodnje za koju se troškovi reprodukcije i dodajne vrednosti obračunavaju samo

99 Poslovna statistika II 105 jednom. UtvrĎivanje visine društvenog proizvoda se vrši metodom zbira dodajnih vrednosti, jer se on ne moţe utvrditi zbirom vrednosti proizvodnje samo onih delatnosti u kojima se obavlja finalizacija proizvodnog procesa. Za svaku proizvodnu jedinicu u okviru delatnosti se utvrďuje dodajna vrednost tako što se od bruto proizvoda oduzima vrednost meďufazne proizvodnje, bez obzira da li ta jedinica proizvodi reprodukcione ili finalne proizvode. Zbir dodajnih vrednosti delatnosti materijalne proizvodnje u vidu amortizacije, zatim zarada i viška rada je jednaka društvenom proizvodu odnosno vrednosti finalne proizvodnje. Narodni dohodak je novostvorena vrednost nastala kao rezultat proizvodnog rada u odreďenom periodu. On se sastoji od zarada proizvoďača i viška proizvoda. To je razlika izmeďu društvenog proizvoda i amortizacije, odnosno zbir zarada i svih elemenata viška rada (doprinosi, porezi, kamate i slično). Agregati naše proizvodnje (GDP - bruto domaći proizvod, GNP - bruto narodni dohodak) su zasnovani na koncepciji domaće proizvodnje. Domaću proizvodnju čine samo one vrednosti koje su ostvarene na teritoriji drţava. Nacionalna proizvodnja, sa druge strane, se sastoji od vrednosti koju su stalni stanovnici jedne zemlje ostvarili u zemlji i inostranstvu. Obračun je postavljen na ovaj način zato što se domaći i inostrani faktori znatno prepliću u toku funkcionisanja privrednog sistema, pa dolazi do poteškoća u njihovom razgraničavanju Statistički obračun vrednosti proizvodnje u preduzeću Vrednost proizvodnje predstavlja globalni rezultat proizvodne aktivnosti preduzeća i njegov doprinos društvenom proizvodu nacionalne privrede. Društveni proizvod na nivou preduzeća podrazumeva vrednost proizvodnje i usluga umanjenu za materijalne troškove i kao takav je osnov za obračun društvenog proizvoda privredne grane i nacionalne ekonomije. Neto proizvod preduzeća je razlika društvenog proizvoda preduzeća i amortizacije. Amortizacija predstavlja vrednost koja je preneta sa sredstava za proizvodnju na gotove proizvode. Razvijena su dva metoda za obračun vrednosti proizvodnje u preduzeću. Prvi metod polazi od godišnje proizvodnje gotovih proizvoda tako što se proizvedena godišnja količina mnoţi sa odgovarajućim cenama. Dobijeni ukupni rezultat je osnova za analizu obima proizvodnje po godinama. Finansijski uspeh nije moguće utvrditi na ovaj način. Problemi koji se javljaju su izbor cena sa kojima će se mnoţiti proizvedene količine, jer su one veoma promenljiva kategorija. Uticaj imaju i značajnije izmene u asortimanu proizvodnje, jer je tako teško vršiti poreďenje sa

100 Poslovna statistika II 106 ranijim vremenskim periodima kada se, na primer, odreďene vrste robe nisu proizvodile. Drugi metod obračuna vrednosti proizvodnje polazi od evidencije finansijskog knjigovodstva i završnog računa (bilansi stanja i uspeha). Polazna osnova je, dakle, prodaja odnosno realizacija gotovih proizvoda. Dobijena vrednost proizvodnje je pokazatelj finansijskog rezultata preduzeća. Problem obračunskih cena ovde ne postoji, jer je vrednost proizvodnje iskazana po cenama po kojima je proizvodnja i prodata. Poteškoće koje se javljaju kod ovog metoda su vezane za obuhvatanje nedovršene proizvodnje i gotovih proizvoda na zalihama. Tabela 6-8: Bilans stanja preduzeća Metalac, Valjevo

101 Poslovna statistika II 107 Naša statistika koristi drugi metod obračuna proizvodnje, odnosno obračun realizovane, prodate proizvodnje. Izvor podataka su finansijski izveštaji preduzeća (bilansi stanja i uspeha) na godišnjem nivou. Završni računi imaju strogo propisanu sadrţinu i moraju se objavljivati u javnosti. Iz njih je moguće utvrditi fakturisanu realizaciju (potraţivanja prema kupcima), vrednost zaliha, vrednost proizvodnje, društveni proizvod, neto proizvod, višak proizvoda itd. Tabela 6-9: Bilans uspeha preduzeća Metalac, Valjevo 59 Osnovni finansijski pokazatelji u preduzeću su ukupan prihod, dohodak i dobit (gubitak). Oni se obračunavaju putem bilansnog metoda gde se vrši uporeďivanje prihoda i rashoda u bilansu uspeha. Bilans uspeha sadrţi račune prihoda i rashoda, a 59

102 Poslovna statistika II 108 kao dodatak svako preduzeće prilaţe obrazac Raspored rezultata na kojem se vidi kako su rasporeďeni dohodak i dobit, odnosno kako je pokriven gubitak u poslovanju. Ukupan prihod je najobuhvatniji finansijski pokazatelj koji se sastoji od poslovnih prihoda, finansijskih i vanrednih prihoda. Pod ostvarenim prihodom u preduzeću podrazumeva se svaki prihod za koji postoji duţničko-poverilački odnos, odnosno prihod nastaje onog momenta kada je prodaja fakturisana, odnosno kada je kupcu isporučen račun. Bruto dobit preduzeća se dobija kada se od ukupnog prihoda oduzmu ukupni rashodi koji mogu biti poslovni, finansijski i vanredni rashodi. Neto dobit se dobija kada se bruto dobit umanji za iznos poreza na dobit. Dobijeni finansijski pokazatelji se mogu sabirati za sva preduzeća jedne delatnosti, regiona ili cele zemlje i na taj način se dobijaju agregatni pokazatelji proizvodnje Dinamička analiza proizvodnje Vrednost proizvodnje se prati tokom vremena i posmatra se njeno kretanje iz jednog u drugi vremenski period, obično iz godine u godinu. Za dinamičku analizu proizvodnje koriste se metodi analize vremenskih serija. Vremenske serije su zapravo hronološki grupisani podaci, u ovom slučaju o vrednosti proizvodnje. Vremenski periodi u kojima moţe biti izraţena vremenska serija su godina, kvartal, mesec, dan, sat itd. Podaci koji su prikazani u vremenskoj seriji mogu biti dati u apsolutnim vrednostima ili relativnim brojevima (indeksima). Osnovna pretpostavka za dinamičku analizu vremenskih serija je da podaci iz različitih perioda budu uporedivi. U slučaju proizvodnje to ponekad predstavlja veliku teškoću, jer nekada nije moguće izvršiti prikupljanje podataka za celu privredu. U tom slučaju obično se pribegava proceni stvarnog obima proizvodnje u datom periodu. Još jedan problem moţe biti klasifikacija delatnosti, kao i definicije čitavog niza karakteristika koje su podloţne promenama. Specifičnost odreďenih delatnosti nameće potrebu za analizom u različitim vremenskim periodima. Industrija se, na primer, prati na mesečnom, kvartalnom i godišnjem nivou, dok se poljoprivreda zbog svojih karakteristika prati samo na godišnjem nivou. Sličan je problem i sa graďevinarstvom, jer se graďevinska aktivnost obavlja obično u toplijem delu godine, odnosno u toku sezone.

103 Poslovna statistika II 109 Dinamička analiza ima posebno rešenje za delatnosti koje imaju sezonski karakter, a to su sezonski indeksi koji kvantitativno izraţavaju uticaj sezone na proizvodnju Nominalna i realna vrednost proizvodnje Kada vrednost proizvodnje ima novčani izraz, potrebno je razlikovati nominalnu i realnu vrednost. Nominalna vrednost proizvodnje je iskazana preko tekućih cena, a realna vrednost proizvodnje je iskazana preko stalnih, nepromenljivih cena. Da bi vrednost proizvodnje iz različitih vremenskih perioda bila upotrebljiva, potrebno je izvesti diskontovanje nominalne vrednosti proizvodnje na realnu vrednost, odnosno vrednost proizvodnje izraţenu po tekućim cenama preračunati na vrednost po stalnim cenama. Ako se zna da društveni proizvod izraţava vrednost svih finalnih proizvoda koja su proizvedena u odreďenoj godini, onda bi se njegova realna vrednost mogla dobiti diskontovanjem nominalne vrednosti uz pomoć indeksa cena finalnih proizvoda. Ipak, tradicionalni indeks cena u većem broju slučajeva nije podešen za takav postupak, jer polazi od prometa dobara, koji ima drugačiju ponderaciju. Konstruisanje odgovarajućeg indeksa nailazi na velike praktične teškoće, tako da se mora traţiti drugi način za utvrďivanje realne vrednosti društvenog proizvoda. Jedno od predloţenih rešenja je da se putem posebnih indeksa pojedinih kategorija finalne potrošnje obračunavaju njihove realne vrednosti, a preko sume ovih vrednosti dobija realna vrednost društvenog proizvoda. Tako će nominalna vrednost društvenog proizvoda (F), po istoj logici, predstavljati zbir tih veličina svedenih na realne vrednosti putem diskontovanja pomoću njihovih specifičnih indeksa cena.: [6-6] Nominalna vrednost društvenog proizvoda F = C i + C d + I + E U gde su: C i proizvodi lične potrošnje, C d proizvodi opštedruštvene i zajedničke potrošnje, I proizvodi investicione potrošnje, E izvoz, U uvoz.

104 Poslovna statistika II 110 Kada se u prethodnu jednačinu uvrste indeksi cena (i) za svaki od navedenih oblika potrošnje, dobija se realna vrednost društvenog proizvoda. Formula poprima sledeći oblik: [6-7] Realna vrednost društvenog proizvoda F = Ci/i ci + Cd/i cd + I/i i + E/i e U/i u. Za detaljniju analizu od velikog je značaja da se utvrdi posebni indeks cena realnog društvenog proizvoda. Ovaj pokazatelj se dobija na osnovu sledeće formule: [6-8] Indeks cena društvenog proizvoda i F = F/F. Iz toga proizilazi, naravno, sledeća formula: [6-9] Realna vrednost društvenog proizovda F = F/i F. Kada je u pitanju finansijski deo transakcija, potreban je drugačiji, posredni postupak diskontovanja. Naime, za sva finansijska sredstva se traţi odgovarajuća namena odnosno roba za čiju će se nabavku odreďena finansijska sredstva utrošiti. Tada se pristupa utvrďivanju diskonta koji je u srazmeri sa cenama te robe. Na primer, ako se radi o finansijskim investicionim sredstvima, utvrďuju se investiciona dobra koja treba da se kupe za ta sredstva i njihov indeks cena predstavlja osnov za diskontovanje. UtvrĎivanje robnog ekvivalenta za finansijska sredstva nije uvek jednostavno i zahteva duţi i sloţeniji obračun Srednji tempo razvitka i porasta društvenog proizvoda i narodnog dohotka Za dinamičku analizu vrednosti proizvodnje, odnosno društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka, koriste se pokazatelji dinamike vremenskih serija. Bitno je da je iskazana realna vrednost proizvodnje, odnosno da su društveni proizvod i narodni dohodak iskazani u stalnim cenama.

105 Poslovna statistika II 111 Osnovni pokazatelji dinamike vremenskih serija izraţavaju tempo kojim se kreće odreďena pojava u vremenu. Osnovni pokazatelji dinamike posmatrane pojave su 60 : apsolutni porast pojave (AP i, i=1,2,...,n), tempo razvitka ili koeficijent dinamike (TR i, i=1,2,...,n), tempo porasta (TP i, i=1,2,...,n), srednji tempo razvitka (STR), srednji tempo porasta (STP) odnosno geometrijska stopa rasta. Formule koje se koriste za ove pokazatelje su: [6-10] Apsolutni porast pojave: AP y y i, i i 1 [6-11] Tempo razvitka: TRi L i y y i i 1, [6-12] Tempo porasta: TP TRi 1 i ; TPi APi y i 1, log TRi i 1 log STR ; [6-13] Srednji tempo razvitka: n 1 n STR= log STR [6-14] Srednji tempo porasta (geometrijska stopa rasta): STP STR 1, y i i 1 y1 STR ; [6-15] Prognoziranje pojave: log yi log y1 i 1 log STR yi= log yi Postoje i drugi metodi za analizu dinamike vremenskih serija, kao što su aritmetička stopa rasta, razvojna tendencija (trend) i slično. Primer: 60 Stojković M.(2001), Statistika, Ekonomski fakultet u Subotici, strana 912.

106 Poslovna statistika II 112 U jednoj zemlji narodni dohodak, po godinama, u hiljadama evra, bio je sledeći: Godine: Narodni dohodak: Izračunati pokazatelje dinamike vremenske serije i prognozirati koliki će biti narodni dohodak u godini. Rešenje: n = 5. Tabela 6-10 Godina (X) Redni broj (i) Narodni dohodak (y i ) Apsolutni porast (AP i ) Tempo razvitka (TR i ) Tempo porasta (TP i ) log TR i , , , , , , , , , , , , Ukupno , Apsolutni porast pojave: Odgovor: Narodni dohodak je u godini u odnosu na bio veći za evra, u u odnosu na 2003 manji za evra, u u odnosu na veći za evra i u 2006 u odnosu na veća za evra. Tempo razvitka i tempo porasta: Odgovor: Narodni dohodak je u godini u odnosu na bio veći za 13,51%, u u odnosu na 2003 manji za 2,38%, u u odnosu na veći za 7,32% i u 2006 u odnosu na veći za 9,09%. Srednji tempo razvitka: log STR = 0, Dobijena vrednost se antilogaritmuje i dobija se sledeća vrednost: STR = 1, (106,72%). Odgovor: Srednji tempo razvitka iznosi 106,72%. Srednji tempo porasta: STP = 0, (6,72%).

107 Poslovna statistika II 113 Odgovor: Narodni dohodak je u proseku iz godine u godinu rastao za 6,72%. Prognoziranje pojave: i =6; y 1 = 37000; log y 6= log (6 1) 0, = 4, , Antilogaritmovanjem dobijene vrednosti dobija se prognozirana vrednost: y 6 = 51227, Odgovor: Pod pretpostavkom da narodni dohodak iz godine u godinu raste za 6,72%, u godiini se moţe očekivati narodni dohodak od evra Kontrola kvaliteta u proizvodnji Pojam kvaliteta Kvalitet proizvoda ima veliki značaj u proizvodnji i predstavlja jedan od ključnih faktora u konkurenciji na trţištu. Pod kvalitetom proizvoda podrazumevamo skup svih njegovih osobina koje ispunjavaju odreďene standarde sa aspekta namene, funkcionalnosti, pouzdanosti, ekonomičnosti, odrţavanja, estetike itd. Drugim rečima, kvalitet proizvoda se moţe tumačiti kao stepen do kojeg proizvod zadovoljava zahteve potrošača. Jedna druga definicija kvaliteta ističe da je to stepen do kojeg potrošač oseća da proizvod ili usluga zadovoljava njegove potrebe i očekivanja Statistička kontrola kvaliteta U toku proizvodnje preduzeće mora da pronaďe ravnoteţu izmeďu nivoa kvaliteta proizvoda i visine troškova proizvodnje. Potrebno je zapravo pronaći optimalni, zadovoljavajući nivo kvaliteta koji će biti postignut uz prihvatljiv nivo troškova proizvodnje. Oblast statistike koja se bavi metodologijom merenja i utvrďivanja kvaliteta naziva se statistička kontrola kvaliteta. Statistička kontrola kvaliteta je sastavni element procesa masovne proizvodnje, pogotovo u industriji. Način procene kvaliteta se prilagoďava specifičnostima proizvodnje svakog proizvoda. Negde se vrši merenje pri čemu se izraţavaju numeričke karakteristike

108 Poslovna statistika II 114 proizvoda i usluga, dok se negde jednostavnim posmatranjem izraţavaju atributivne karakteristike (dobar-loš, ispravan-neispravan i slično). Stepen preciznosti kontrole kvaliteta se takoďe razlikuje od jednog do drugog proizvoda. Na primer, jedna od najstroţijih kontrola kvaliteta se sprovodi u industriji lekova i medicinskog materijala. Prema kontinuitetu razlikuju se diskontiunirana i kontinuirana kontrola kvaliteta. Diskontinuirana kontrola se ne obavlja stalno nego samo u odreďenim momentima u toku proizvodnje, s vremena na vreme. Kontinuirana kontrola kvaliteta je karakteristična za masovnu proizvodnju i ona se obavlja permanentno u unapred utvrďenim vremenskim intervalima Statistička kontrola proizvodnih procesa Cilj statističke kontrole procesa je da smanji varijacije kvaliteta proizvoda u procesu proizvodnje. Krajnji cilj je kontinuirano poboljšavanje procesa. Najčešće se statistička kontrola procesa sprovodi u proizvodnji materijalnih dobara, ali se sve više upotrebljava i za kontrolu pruţanja usluga. Na primer, statistička kontrola procesa se moţe upotrebiti da bi se smanjilo vreme za dobijanje kredita u bankama ili čekanje u redovima. Pre uvoďenja statističke kontrole procesa, kontrola kvaliteta se bazirala na inspekcijama. To je značilo da se proizvod kontroliše nakon njegove finalizacije i da se odstrane neispravni komadi. To je bila akcija na kraju procesa, na izlazu. Ovakav pristup je skup i zahteva mnogo vremena, jer je neispravni proizvod već napravljen i on mora da se baci, preraďuje, popravlja ili prodaje po sniţenoj ceni. Pravi cilj statističke kontrole kvaliteta je da se spreči pojavljivanje lošeg kvaliteta na vreme, u toku samog procesa proizvodnje. Da bi se razumela metodologija statističke kontrole proizvodnog procesa, potrebno je shvatiti da se varijacije u kvalitetu proizvoda javljaju iz različitih razloga. Izvori varijacija mogu biti oprema, materijal, radna snaga, metodi i procedure, okruţenje itd. Potrebno je razlikovati uobičajene i vanredne varijacije proizvodnog procesa. Zbog toga razlikujemo slučajne i sistematske varijacije kvaliteta proizvoda. Slučajne varijacije se javljaju usled delovanja mnogobrojnih faktora koji se ponašaju na slučajan način. One su uobičajene i ne utiču bitno na kvalitet proizvoda, jer su malog obima, ukoliko menadţment vodi računa faktorima koji ih izazivaju. Na primer, redovno se odrţava oprema, radnici su prošli adekvatnu obuku za proizvodnju itd. Slučajne varijacije su zapravo varijacije koje se tolerišu u procesu proizvodnje.

109 Poslovna statistika II 115 Sistematske varijacije znatno remete postizanje ţeljenog kvaliteta proizvodnje i vrše snaţan i štetan uticaj pomerajući celokupni proizodni proces van granica tolerancije. Javljaju se usled faktora koji nisu predviďeni u redovnom procesu proizvodnje. Na primer, kvarovi mašina, loš materijal, neadekvatni izvori energije, loša radna snaga itd. Kada je proizvodni proces izloţen samo slučajnim varijacijama, kaţemo da je proces pod kontrolom. Ukoliko se javljaju sistematske varijacije, onda je proces van kontrole. Da bi proizvodni proces bio pod kontrolom, potrebno je pronaći faktore koji izazivaju sistematske varijacije i otkloniti ih. Na taj način proces će biti ponovo stabilan i u proizvodnji će se dobijati ţeljeni kvalitet proizvoda. Statististička kontrola kvaliteta je zapravo deo filozofije kako voditi preduzeće. Cela firma ili organizacija mora biti orijentisana ka jednom cilju: kontinuirano poboljšavanje kvaliteta proizvoda i usluga Metod uzorka u statističkoj kontroli procesa i kontrolne karte Da bi se eliminisali faktori koji izazivaju sistematske varijacije u proizvodnom procesu, formira se uzorak na izlazu procesa. Prvi korak je da se odabere varijabla koja će se pratiti, odnosno koja karakteristika procesa će biti analizirana. Nekoliko grafičkih tehnika, poznatih pod imenom predstatistički alati, se koristi za tu svrhu. Kad god je to moguće potrebno je izabrati varijablu koja se moţe iskazati kvantitativno, a ne opisno. Kada se analizira kvantitativna varijabla, izvodi se zapravo merenje. Formira se serija uzoraka (podgrupa) u toku odreďenog vremenskog perioda. Svaka podrupa se sastoji od nekoliko jedinica za koje se utvrďuje vrednost obeleţja. Podgrupe obično imaju od 2 do 6 jedinica. Za svaku podgrupu izračunavaju se statistike uzorka (na primer, aritmetička sredina i interval varijacije) i te statistike se prikazuju na dijagramu gde se vidi njihova promena u toku vremena. UporeĎivanjem tačaka na dijagramu, nadamo se da ćemo otkriti neobične varijacije u procesu proizvodnje. Svaka podgrupa se formira u kratkom vremenskom periodu, odnosno u periodu u kojem ne dolazi do velikih operativnih promena u procesu. Drugim rečima, formiraju se racionalne podgrupe. U cilju formiranja racionalnih podgrupa, mora se doneti odluka sa kojom učestalošću (frekvencijom) ih treba formirati. Na primer, moţemo formirati podgrupe svakih 15 minuta, svakog sata, jednom dnevno. U suštini, bitno je da se grupe formiraju dovoljno često da bi se otkrile značajnije promene u procesu.

110 Poslovna statistika II 116 Kada se utvrdi učestalost formiranja podrgupa, potrebno je utvrditi njihovu veličinu, odnosno broj jedinica posmatranja koje će biti posmatrane. Potrebno je utvrditi i način izbora jedinica u uzorak, odnosno podgrupu. Preporučuje se da broj jedinica u podrgupama bude konstantan. Ako se veličina podgrupe obeleţi sa n, najčešće se n kreće oko 5 jedinica. Ilustracije radi, pretpostavimo da se u podgrupe izabira po 5 jedinica svakog sata na kraju procesa (output-u), odnosno kod mašine koja pravi 100 jedinica proizvoda svakog sata. Podgupe se mogu formirati u kontinuitetu, periodično ili slučajnim izborom jedinica. Ako se podgrupe formiraju u kontinuitetu, moţemo uzimati u uzorak prvih 5 jedinica proizvoda na početku svakog sata rada mašine. U ovom slučaju uslovi rada mašine i ostali faktori će biti konstantni u okviru svake podgrupe. Ovaj način pruţa zamrznutu sliku procesa u odreďenom momentu. Varijacije unutar podgrupe na ovaj način su svedene na minimum. Ako se podrgupe formiraju periodično, 5 jedinica proizvoda koji se uzimaju u podgrupu uzimaće se svakog sata, ali ne uvek u isto vreme u okviru sata. Bitno je da se u ovom slučaju uzme 5 jedinica koje su proizvedene jedna za drugom. Kod slučajnog izbora jedinica proizvoda, na slučajan način se bira 5 jedinica svakog sata, ali one ne moraju biti proizvedene uzastopno. Opšte je pravilo da se za dobru statističku kontrolu mora formirati barem 20 podgrupa. Na taj način dolazi se do pouzdanih procena aritmetičke sredine i varijabilnosti procesa proizvodnje. Nakon formiranja podgrupa pristupa se merenju izabranih jedinica posmatranja i izračunavanju statistika uzorka (aritmetičke sredine, intervala varijacije, proporcije i slično). Izračunate statistike uzorka se prikazuju grafički da bi se utvrdile performanse procesa. Konstruisani dijagrami se nazivaju kontrolne karte. Sada je potrebno odgovoriti na osnovno pitanje: Da li varijacije koje se uočavaju na grafikonu nastaju kao rezultat slučajnih ili sistematskih varijacija proizvodnog procesa? Ova faza se naziva statistički monitoring procesa. Posmatranjem kontrolnih karti smanjuje se mogućnost da se donese pogrešna odluka o tome da li treba preduzeti korigovanje proizvodnog procesa ili ne. Na kontrolnim kartama postoji centralna linija i dve kontrolne granice (gornja i donja). Centralna linija predstavlja prosečnu vrednost proizvodnog procesa kada je on u stanju statističke kontrole, odnosno kada postoje samo slučajne varijacije. Gornja i donja granica su predstavljene horizontalnim linijama. Kada je proces pod kontrolom, gotovo sve tačke će se nalaziti unutar tih granica. U praksi kontrolne granice se koriste na sledeći način: Ako su sve posmatrane podgrupe, odnosno njihove tačke na dijagramu, izmeďu donje i gornje granice, imamo dokaz da ne postoje sistematske varijacije i moţemo pretpostaviti da je proizvodni proces pod kontrolom. U ovom slučaju postoje samo slučajne varijacije i nema potrebe da se

111 Poslovna statistika II 117 preduzimaju bilo kakve akcije za korigovanje proizvodnog procesa. Postoji izuzetak od ovog pravila, a to je kada postoji neuobičajeno grupisanje tačaka unutar granica, o čemu će biti reči kasnije. Ukoliko je neka od tačaka van kontrolnih granica, onda imamo dokaz da je proizvodni proces van kontrole zbog sistemskih varijacija. U tom slučaju potrebno je preduzeti odgovarajuću akciju za korigovanje procesa proizvodnje. Mora se istaći značajnost dokumentovanja celog procesa formiranja podgrupa. Vreme uzimanja podgrupa se evidentira, a takoďe se evidentira i lice koje je izvršilo uzorkovanje. Svaka promena u proizvodnom procesu (resetovanje mašina, podešavanje, promena smene, operatera itd.) mora se zabeleţiti. Svaki potencijalni uzrok varijacija proizvodnog procesa mora se pratiti x i R karte x i R karte su kontrolne karte koje se najčešće koriste za statističku kontrolu proizvodnog procesa. Aritmetičke sredine podgrupa su prikazane na x kartama, dok su intervali varijacija prikazani na R kartama (R je oznaka za range na engleskom). Na x kartama se posmatra odstupanje aritmetičkih sredina podgrupa od aritmetičke sredine proizvodnog procesa i cilj je da su odstupanja od ţeljenog nivoa minimalna. R karte se koriste da bi se utvrdio obim varijabiliteta procesa oko ţeljenog nivoa. Vaţno je da se obe karte koriste zajedno, jer se samo tako dolazi do potpune informacije. Postoje i takozvane s karte koje prikazuju standardne devijacije podgrupa. Ipak, u praksi preovlaďuje upotreba x i R karti, jer su razumljivije za lica koja nemaju odgovarajuće matematičko obrazovanje. Polazi se od pretpostavke da je populacija, odnosno osnovni skup koji čine sve jedinice koje nastaju u procesu proizvodnje, imaju normalnu raspodelu sa aritmetičkom sredinom μ i standardnom devijacijom σ. TakoĎe se polazi od pretpostavke da su višestuka merenja proizvodnog procesa meďusobno statistički nezavisna. Prema tome, ako μ i σ ostanu konstantni tokom vremena, distribucija aritmetičkih sredina podgrupa u bilo kom periodu je normalno distribuirana za aritmetičkom sredinom μ i standardnom devijacijom n. Iz toga se zaključuje da u bilo kom periodu 99,73% svih vrednosti aritmetičkih sredina uzoraka je u sledećem intervalu: [6-16] Interval poverenja 3 n, 3 n. Na osnovu navedenog moguće je utvrditi centralnu liniju u visini aritmetičke sredine osnovnog skupa μ kao i donju i gornju granicu tolerancije proizvodnog procesa:

112 Poslovna statistika II 118 [6-17] Donja granica tolerancije LCL X 3 n, [6-18] Gornja granica tolerancije UCL X 3 n. Ukoliko je proizvodni proces pod kontrolom, odnosno μ i σ ostanu konstantni tokom vremena, sledi da su μ i σ aritmetička sredina i standardna devijacija svih mogućih merenja procesa. Iz tog razloga, μ se naziva aritmetička sredina proizvodnog procesa, a σ standardna devijacija proizvodnog procesa. Pošto u većem broju slučajeva u stvarnosti nije moguće utvrditi stvarnu vrednost μ i σ, njihova vrednost se mora procenjivati. Ako je proizvodni proces pod kontrolom, odgovarajuća ocena aritmetičke sredine procesa μ je x, odnosno aritmetička sredina aritmetičkih sredina podgrupa. Iz toga sledi da je centralna linija na kontrolnoj x karti jednaka vrednosti x. Slika 6-1: Prikaz kontrolne karte sa donjom (LCL) i gornjom (UCL) granicom (strelica pokazuje podgrupu koja je van granica tolerancije) 61 Kontrolne granice x karte se, prema tome, dobijaju na sledeći način: R d 2 3 [6-19] Donja granica tolerancije LCL x x 3 x R, n d 2 n 61 The Balanced Scorecard Institute, Basic tool for process improvement (februar 2007,

113 Poslovna statistika II 119 [6-20] Gornja granica tolerancije UCL x x 3 R d 2 3 x n d 2 n R, [6-21] Konstanta kontrolne karte A2 3, d 2 n [6-22] Korigovana donja granica tolerancije LCL x x A2 R, [6-23] Korigovana gornja granica tolerancije UCL x x A2 R, gde je: R - aritmetička sredina intervala varijacije svih podgrupa. Kako pokazuje formula za konstantu kontrolne karte A 2, kontrolna karta zavisi od veličine podgrupe n. Vrednosti za A 2 su date u tabeli broj Centralna linija kod R karti je R, dok se donja i gornja granica tolerancije izračunavaju na sledeći način: [6-24] Donja granica tolerancije LCL R D3 R, [6-25] Gornja granica tolerancije UCLR D4 R, gde su D 3 i D 4 konstante kontrolne karte koje su date u tabeli broj 6-11.

114 Poslovna statistika II 120 Tabela 6-11: Konstante kontrolnih x i R karti Veličina podgrupe n Konstante za aritmetičku sredinu x Faktori za granice tolerancije A 2 Delilac za ocenu standardne devijacije d 2 Konstante za interval poverenja (R) Faktori granica tolerancije D 3 D 4 2 1,880 1,128-3, ,023 1,693-2, ,729 20,59-2, ,577 2,326-2, ,483 2,534-2, ,419 2,704 0,076 1, ,373 2,847 0,136 1, ,337 2,970 0,184 1, ,308 3,078 0,223 1, ,285 3,173 0,256 1, ,266 3,258 0,283 1, ,249 3,336 0,307 1, ,235 3,407 0,328 1, ,223 3,472 0,347 1, ,212 3,532 0,363 1, ,203 3,588 0,378 1, ,194 3,640 0,391 1, ,187 3,689 0,403 1, ,180 3,735 0,415 1, ,173 3,778 0,425 1, ,167 3,819 0,434 1, ,162 3,858 0,443 1, ,157 3,895 0,451 1, ,153 3,931 0,459 1,541 Granice tolerancije koje se izračunavaju prvi put nazivaju se probnim granicama. Teoretski, granice tolerancije bi trebalo da su izračunate na osnovu podgrupa koje su prikupljene kada je proizvodni proces bio pod statističkom kontrolom. MeĎutim, nemoguće je znati da li je proces pod kontrolom pre nego što su kontruisane kontrolne karte. Nakon izrade x i R karti, ako je proces pod kontrolom, ove karte se mogu koristiti za monitoring proizvodnog procesa. Ako karte pokaţu da proizvodni proces nije pod statističkom kontrolom (na primer, odreďene tačke na dijagramu su van granica tolerancije), moramo pronaći i eliminisati sistematska odstupanja pre

115 Poslovna statistika II 121 nego što izračunamo granice tolerancije na osnovu kojih će se vršiti monitoring proizvodnog procesa. Da bi se proces analize pojednostavio, ona počinje sa izradom R karti, koje pokazuju samo promene u varijaciji proizvodnog procesa. To znači da se prvo identifikuju i eliminišu sistematske varijacije prikazane na R karti, pa se tek onda pristupa izradi x karti. Eliminisanje sistematskih varijacija se vrši tako što se isključuju iz proračuna one podgrupe kod kojih se javlja odstupanje van kontrolnih granica, pa se ponovo izraďuje nova R karta. Ovaj postupak se ponavlja sve dok se ne dobije proces unutar granica tolerancije. Potrebno je istaći, da iako proizvodni proces moţe biti pod kontrolom, to ne znači da se automatski dobijaju proizvodi koji zadovoljavaju potrebe potrošača. Bez obzira što su eliminisani faktori koji izazivaju sistematske varijacije, slučajne varijacije mogu biti toliko značajne da i dalje remete normalno odvijanje proizvodnog procesa. Jednom napravljene x i R karte se koriste za monitoring (nadziranje, posmatranje) procesa proizvodnje i one se periodično revidiraju ponavljanjem njihovog izračunavanja. Ukoliko se otkriju faktori koji izazivaju sistematske varijacije, na scenu stupa menadţment koji preduzima mere da se ti faktori otklone. Na primer, da se iz proizvodnje eliminišu loše sirovine ili da se popravi defektna mašina i slično. Radnici u proizvodnji ne prihvataju lako česte statističke kontrole kvaliteta, pa je potrebno da menadţment bude umeren u učestalosti njene primene. Ponekad su uzroci sistematskih varijacija takvi da ih nije moguće odstraniti iz proizvodnog procesa iako su identifikovani. Ukoliko kvalitet proizvoda nije preterano ugroţen, kontrolne karte se izraďuju bez obzira na postojeće uzroke, tako što se eliminišu iz izračunavanja one grupe kod kojih se javilo sistematsko odstupanje ili se jednostavno za statističku kontrolu koriste probne kontrolne karte izraďene na početku analize. Procedura statističke kontrole kvaliteta upotrebom x i R karti bi se mogla prikazati na sledeći način: Neophodno je izraďivanje obe kontrolne karte ( x i R) da bi se analizirao proizvodni proces. Analiza počinje izradom R karti: a) pronalaţenje i eliminisanje faktora sistematskih varijacija b) revidiranje kontrolnih granica x i R karti, isključivanje iz analize podgrupa koje sadrţe sistematske varijacije c) provera revidiranih R karti d) ponavljanje prethodna tri koraka sve dok se ne postigne statistička kontrola. Kada R karte pokazuju statističku kontrolu, x karte mogu da se podvrgnu pouzdanoj analizi: a) pronalaţenje i eliminisanje faktora sistematskih varijacija b) revidiranje kontrolnih granica x i R karti, izbacivanje iz

116 Poslovna statistika II 122 analize podgrupa koje sadrţe sistematske varijacije c) provera revidiranih x i R karti d) ponavljanje prethodna tri koraka sve dok se ne postigne statistička kontrola. Nakon konačno izraďenih x i R karti, koriste se kontrolne granice za monitoring procesa: a) u dijagram se ucrtavaju nove podgrupe b) ako je na bilo kojoj od kontrolnih karti došlo do sistematskih varijacija pristupa se korektivnoj akciji nad proizvodnim procesom. x i R karte se periodično aţuriraju koristeći nove podgrupe. Kada doďe do većih promena u proizvodnom procesu, obavezno ponovo izraditi x i R karte.

117 Poslovna statistika II Makroekonomski bilansi i nacionalni računi 7.1. Pojam i uloga makroekonomskih bilansa Kroz strukturu društvenog proizvoda i narodnog dohotka prikazuje se ekonomska struktura jedne zemlje. Drugim rečima, posmatranje odreďenih ekonomskih kategorija se vrši na sintetički način. Izračunava se čitav niz makroekonomskih veličina na kojima se zasniva ekonomska i statistička analiza. Obim ostvarene proizvodje se posmatra kroz vrednosti društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka. Raščlanjivanjem društvenog proizvoda i narodnog dohotka dobija se niz podataka o proizvodnji, raspodeli, razmeni i potrošnji na globalnom nivou. Analiza agregata moţe da se posmatra i po različitim delatnostima ili teritorijalnim jedinicama. Kada se u analizu unese i dinamička analiza proizvodnje, dobijaju se vaţne informacije za utvrďivanje dostignutog nivoa ekonomskog razvoja društva. Svi elementi koji su navedeni, kao i njihova struktura, prikazani su na jednom mestu, u makroekonomskim bilansima odnosno društvenim računima. Makroekonomski bilansi predstavljaju analitičku osnovu za ekonomsko-statističku analizu društva. Oni predstavljaju prikaz ekonomske aktivnosti jedne zemlje kroz kvantitativni izraz i nastali su logičkim povezivanjem privrednih bilansa. Makroekonomski bilansi, pre svega, daju kvantitativan opis ukupne ekonomske aktivnosti zemlje, obezbeďuju kompleksnu analizu ukupnih zbivanja u privredi u svim fazama razvoja, otkrivaju razvojne tendencije, odnosno zakonitosti privrednog razvoja i meďusobnu zavisnost i uslovljenost pojedinih faza i delova privrednog razvoja. Znači, oni predstavljaju instrument kvantitativne analize stanja i kretanja

118 Poslovna statistika II 124 privrednog razvoja. Makroekonomski bilansi kao metod kvantitativnog prikazivanja i analize ekonomske aktivnosti predstavljaju, u stvari, kvantifikaciju postavki ekonomske teorije. Ekonomska aktivnost prikazana je u makroekonomskim bilansima na svodan i sintetički način. 62 Postoje četiri sistema makroekonomskih bilansa: Bilans raspodele društvenog proizvoda, Tabela meďusobnih odnosa privrednih delatnosti (input-output), Sistem finansijskih (novčanih) tokova, Bilans društvenog bogatstva. Navedeni bilansi daju zajedno integralnu sliku ekonomije jedne zemlje Bilans raspodele društvenog proizvoda Bilans raspodele društvenog proizvoda ima zadatak da prati i brojčano iskazuje tekuću ekonomsku aktivnost privrede, odnosno proizvodnje, potrošnje akumulacije i odnosa sa inostranstvom. Ovaj bilans se još naziva i bilans formiranja, raspodele i upotrebe društvenog proizvoda. On na globalan način posmatra sve segmente tekuće ekonomske, privredne aktivnosti po izvorima stvaranja, zatim proces raspodele, preraspodele i krajnje upotrebe društvenog proizvoda. Tekuća ekonomska aktivnost se posmatra uglavnom preko tekućih transakcija, odnosno kroz proizvodnju novih vrednosti u datom periodu. Izvori podataka o tekućim informacijama su knjigovodstvene evidencije preduzeća, pre svega bilans uspeha. U makroekonomskim bilansima se nastavlja sa poštovanjem knjigovodstvenih principa, kao i u preduzećima. To znači da se primenjuje sistem dvojnog knjigovodstva, gde se svaka ekonomska transakcija evidentira dva puta, jednom kao rashod, a drugi put kao prihod. Kroz primenu knjigovodstvenih principa prikazana je bruto-novčana ravnoteţa u privredi koja se zasniva na tekućim transakcijama procesa proizvodnje, raspodele i potrošnje. Nosioci transakcija su grupisani u sektore u bilansu raspodele društvenog proizvoda, i to s obzirom na oblike ekonomske aktivnosti (proizvodnja, potrošnja i 62 Mladenović D., Đolević V., Šoškić D.(2000), Ekonomska statistika, Ekonomski fakultet u Beogradu, strana 268

119 Poslovna statistika II 125 akumulacija). Svaka od ovih aktivnosti ima svoj račun. Sektori se dalje grupišu prema funkcijama koju imaju u sistemu društvene reprodukcije, odnosno na sektor proizvodnje, sektor stanovništva, sektor neproizvodnih delatnosti, sektor investicija i sektor odnosa sa inostranstvom. Ovaj institucionalni princip podele sektora grupiše privredne subjekte kao finansijske celine. Na osnovu navedenih sektora, formirano je i šest osnovnih računa iz kojih se sastoji bilans raspodele društvenog proizvoda: Bilans proizvodnih delatnosti (ukupni privredni bilans), Bilans primanja i izdavanja stanovništva, Bilans neproizvodnih delatnosti, Bilans tekuće potrošnje, Bilans investicija, Bilans odnosa sa inostranstvom. Bilans proizvodnih delatnosti kroz uporedno prikazivanje novčanih i robnih tokova pokazuje strukturu društvenog proizvoda po prvoj i konačnoj raspodeli, odnosno proces njegovog formiranja i raspodele. Na levoj strani bilansa se nalazi novčani tok, odnosno struktura društvenog proizvoda po prihodnom metod, dok se na desnoj strani nalazi robni tok, odnosno struktura društvenog proizvoda po rashodnom metodu. Prihodna strana bilansa proizvodnih delatnosti sadrţi informacije o ukupnim novčanim sredstvima i njihovom rasporedu po pojedinim kategorijama. Vrednosna struktura ostvarene proizvodnje pokazuje kako je izvršena raspodela društvenog proizvoda i narodnog dohotka izmeďu proizvoďača i vanprivrednih delatnosti. U obliku novčanih dohodaka, narodni dohodak se raspodeljuje na sledeći način: sredstva proizvoďača (zarade, sredstva zajedničke potrošnje i akumulacija) sredstva za opšte-društvene potrebe koja se prerasporeďuju preko finansijskog sistema (porezi, takse, kamate, premije i slično) društvenopolitičkim zajednicama i finansijskim organizacijama, zatim preko plaćanja neproizvodnih usluga i preko bruto zarada zaposlenih u vanprivrednim delatnostima. Pored navedene preraspodele prikazuje se i amortizacija osnovnih proizvodnih fondova, koja u zbiru sa narodnim dohotkom čini društveni proizvod. Društveni proizvod uvećan za materijalne troškove čini društveni bruto proizvod. Na desnoj, rashodnoj strani bilansa proizvodnih delatnosti prikazana je struktura društvenog proizvoda po rashodnom metodu, na sledeći način: [7-1] Struktura društvenog proizvoda F = C i + C o + I + (E-U)

120 Poslovna statistika II 126 gde je: F društveni proizvod, C i lična potrošnja stanovništva, C o materijalni rashodi opšte-društvene potrošnje, I bruto investicije u osnovna i obrtna sredstva, E izvoz, U uvoz. Na desnoj strani bilansa nalazi se i vrednost utrošenog reprodukcionog materijala (R). Društveni bruto proizvod se dobija sabiranjem društvenog proizvoda i reprodukcionog materijala (F+R) čime se postiţe ravnoteţa sa levom stranom računa. Uz bilans proizvodnih delatnosti nalaze se i dodatni bilansi koji doprinose dubljoj analizi. Tu se nalaze obračuni društvenog proizvoda i narodnog dohotka u stalnim cenama kao i dinamika društvenog proizvoda (za celu privredu i pojedine delatnosti), zatim obračuni različitih aspekata proizvodne aktivnosti izraţeni u tekućim cenama, prikazi raspodele realizovanog dohotka i neto proizvoda subjekata u privredi, struktura društvenog bruto proizvoda prema sektorima svojine itd. Bilans primanja i izdavanja stanovništva prikazuje ličnu potrošnju stanovništva koja je uslovljena ukupnim primanjima i raspoloţivim robnim fondovima za ličnu potrošnju. Na levoj, prihodnoj strani bilansa je prikazan novčani tok, odnosno kupovni fondovi stanovištva koje čine sva primanja koja potiču iz primarne raspodele i preraspodele proizvedene vrednosti. Tu su i primanja zaposlenih u neproizvodnim delatnostima, prihodi po osnovu socijalnog osiguranja i socijalne zaštite, ostala transferna primanja stanovništva i primanja iz inostranstva. Moţe se reći da se prihodi stanovništva zapravo sastoje od zarada zaposlenih u privredi i transfernih prihoda, jer tranferni prihodi obuhvataju sve ostale prihode nastale prelivanjem. Na desnoj, rashodnoj strani bilansa, prikazana je struktura izdataka za sledeće namene: 1. sredstva za ličnu potrošnju, 2. neproizvodne usluge i plaćeni porezi, doprinosi, takse i slično, 3. sredstva za investicije, 4. štednja stanovništva. Dodatni bilansi koji omogućavaju dublju analizu prikazuju ličnu potrošnju u stalnim cenama i njenu dinamiku, zatim novčana sredstva stanovništva koja su upotrebljena

121 Poslovna statistika II 127 za podmirenje lične potrošnje stanovništva, struktura robnih fondova koji su namenjeni potrošnji od strane stanovništva, lična potrošnja po grupama i podgrupama namene i izvorima snabdevanja, lična potrošnja po osnovnim namenama i izvorima snabdevanja, zbirni pregled lične potrošnje, potrošnja prehrambenih proizvoda po stanovniku, potrošnja industrijskih proizvoda. Bilans neproizvodnih delatnosti obuhvata formiranje sredstava i njihovu upotrebu u sferi neproizvodnih delatnosti koje sluţe za zadovoljenje opšte-društvenih potreba stanovništva i ostalih neproizvodnih usluga. U neproizvodne delatnosti spadaju društvene delatnosti, drţava, finansijske organizacije, lične usluge stanovništva itd. Aktivnosti koje se obavljaju u okviru ovih delatnosti su sledeće: opšte usluge koje se ne mogu celishodno i ekonomično obavljati na drugi način, poslovi drţavne uprave, kreiranje i sprovoďenje ekonomske i socijalne politike. Tu spadaju obrazovanje, nauka, drţavna uprava, umetnost i kultura, zdravstvo, socijalna zaštita, narodna odbrana, bankarstvo i finansije i slično. Na desnoj, prihodnoj strani bilansa neproizvodnih delatnosti prikazani su izvori prihoda neproizvodnih delatnosti, odnosno transferi u vidu poreza, doprinosa, taksi, carina, premija osiguranja i slično. Primanja su grupisana po izvorima na sledeći način: primanja od neproizvodnih delatnosti, primanja od stanovništva, primanja po osnovu meďusobnih transakcija neproizvodnih delatnosti. Na levoj, rashodnoj strani bilansa neproizvodnih delatnosti nalaze se dve grupe rashoda. Prvu grupu čine plate zaposlenih u neproizvodnim delatnostima, isplate stanovništu po osnovu socijalnog osiguranja i kamate isplaćene stanovništvu. U drugu grupu rashoda spadaju materijalni rashodi, a to su materijalni rashodi društvenih delatnosti, drţavne uprave, banaka, osiguravajućih preduzeća, sredstava za investicije, intervencije u privredi i amortizacija osnovnih fondova neproizvodnih delatnosti. I ovde postoje dopunski bilansi koji prikazuju prihode i rashode po vanprivrednim delatnostima. Bilans neproizvodne odnosno tekuće potrošnje pokazuje robno-novčanu ravnoteţu u tekućoj potrošnji kroz poreďenje robnih fondova lične i opšte-društvene potrošnje i odgovarajućih kupovnih fondova. Pored toga, ovaj bilans daje globalni prikaz tekuće potrošnje zemlje da bi se ovaj vid potrošnje razdvojio od investicione potrošnje.

122 Poslovna statistika II 128 Na desnoj, prihodnoj strani bilansa prikazana su utrošena sredstva stanovništva i materijalni rashodi neproizvodnih delatnosti. To su drugim rečima kupovni fondovi za finansiranje potrošnje materijalnih proizvoda i proizvodnih usluga u ovim sektorima. Na levoj, rashodnoj strani bilansa nalaze se robni fondovi lične i opšte-društvene potrošnje sa specifikacijom po grupama proizvoda. Bilans investicija ima zadatak da prikaţe odvijanje procesa proširene reprodukcije u zemlji. Na desnoj, prihodnoj strani bilansa prikazana je struktura izvora sredstava za finansiranje investicija. Tu se nalaze sledeće kategorije: amortizacija u osnovne fondove, sredstva za akumulaciju, sredstva neproizvodnih delatnosti, sredstva stanovništva, neto zaduţenje u inostranstvu. Na levoj, rashodnoj strani bilansa prikazana je struktura materijalnih ulaganja u osnovne i obrtne fondove. Dodatne tabele obuhvataju detaljnije podatke o investicijama uključujući njihovu dinamiku i strukturu po nameni, karakteru gradnje, tehničkoj strukturi, efektima na proizvodnju i zaposlenost itd. Bilans odnosa sa inostranstvom prikazuje sve tekuće transakcije koje su proistekle iz odnosa sa inostranstvom. Bilansna ravnoteţa unutar zemlje nije moguća ako se ne uključe i transakcije sa inostranstvom. Bilans odnosa sa inostranstvom se razlikuje od ostalih bilansa, jer kod njega nisu strogo odvojeni novčani i robni tokovi. Na levoj, prihodnoj strani bilansa nalaze se izvoz roba i usluga i transferna primanja iz inostranstva. Transferna primanja od inostranstva se sastoje od doznaka i ostalih primanja stanovništva i transfernih primanja neproizvodnih delatnosti (naplaćene kamate i slično). Na desnoj, rashodnoj strani bilansa nalaze se uvoz robe i usluga i transferna plaćanja prema inostranstvu. Transferna plaćanja prema inostranstvu obuhvataju plaćanja stanovništva i transferna izdvajanja neproizvodnih delatnosti (plaćanje kamata i slično). Saldo bilansa plaćanja predstavlja razliku koja se javlja izmeďu prihodne i rashodne strane i on dovodi dve strane u ravnoteţu. Ukoliko je rashodna strana veća, to znači da postoji neto zaduţenje u inostranstvu, a u suprotnom slučaju postoji višak na tekućem računu. Tabela međusobnih odnosa privrednih delatnosti (input-output tabela, međusektorska tabela) predstavlja statističku osnovu za analizu procesa reprodukcije. To je kompleksni bilans privredni aktivnosti koji prikazuje detaljnu

123 Poslovna statistika II 129 strukturu proizvodnje raspodele, razmene i potrošnje. Njen osnovni zadatak je da pruţi elemente za utvrďivanje meďusobnih odnosa privrednih delatnosti. Aktivnost cele privrede je podeljena na sektore i to tako da postoji dvostruka zavisnost kroz isporuke proizvoda drugim sektorima i nabavke sredstava za proizvodnju tih istih proizvoda. Metod analize meďusektorskih odnosa uz pomoć tabele polazi od homogenosti i jednoznačnosti proizvodnih sektora i sveukupnog prikaza svih tokova proizvodnje, potrošnje i primarne raspodele. U nacionalnim meďusektorskim tabelama, proizvodni sektori su definisani prema funkcionalnom principu, odnosno principu čistih delatnosti, gde je osnovna jedinica statističkog posmatranja proizvod. Vrednost sredstava koja su raspodeljena i koja se sastoje od meďufazne proizvodnje i finalne potrošnje jednaka je raspoloţivim sredstvima (proizvodna potrošnja, lični dohoci, amortizacija, višak proizvodnje i uvoz). Redovi tabele sadrţe isporuke sektora pojedinačno drugim sektorima, a kolone vrednost nabavki od drugih sektora. Zbirevi po redovima i kolonama su na taj način izjednačeni, kako za sektor tako i za celu privredu. Sve cene u meďusektorskim tabelama se iskazuju po tekućoj vrednosti. Cene koje se koriste u obračunu za utvrďivanje vrednosti za pojedine tokove u proizvodnji i njenoj namenskoj raspodeli mogu biti cene proizvoďača i nabavne cene. Cena proizvoďača je ona cena koju proizvoďač ostvaruje prilikom prodaje, dok nabavna cena u sebe uključuje još i troškove transporta,trgovinske marţe i slično. MeĎusektorske tabele se izraďuju na nacionalnom, regionalnom i meďuregionalnom nivou. Bilans društvenog bogatstva bi trebalo da sadrţi osnovne informacije o društvenom bogatstvu čime bi se lakše definisali pravci analize ekonomskog razvoja. Društveno bogatstvo sadrţi postojeće kapacitete zemlje čime je odreďen mogući obim proizvodnje i zadovoljenje trajnih potreba društva. MeĎutim, bilans društvenog bogatstva nije uraďen ni metodološki ni praktično zbog svoje velike sloţenosti. Postojali su pojedinačni pokušaji procene nacionalnog bogatstva Jugoslavije, ali u okviru sluţbe privrednih bilansa statističkog zavoda on se ne izraďuje.

124 Poslovna statistika II Sistem nacionalnih računa Ujedinjenih Nacija Sistem nacionalnih računa predstavlja celovit i skladno povezan skup makroekonomskih bilansa i tabela zasnovan na meďunarodno definisanim kriterijumima. Osnovna svrha Sistema nacionalnih računa je u što detaljnijem i sistematičnijem prikazivanju svih ekonomskih aktivnosti jedne zemlje. Integralni Sistem nacionalnih računa obezbeďuje potpune informacije o celoj privredi, uključujući informacije o sredstvima, novčanim tokovima i nacionalnom bogatstvu. Prikazani su osnovni ekonomski odnosi i glavni agregati, koji karakterišu dinamiku i strukturu ekonomskog razvoja. Sistem nacionalnih računa je metodološki zasnovan na obračunu proizvodnje po široj koncepciji i prati aktivnost privrednih subjekata po sektorima i zbirno. Sektori su formirani prema meďunarodnoj klasifikaciji delatnosti u kojoj nema razgraničenja na proizvodne i neproizvodne delatnosti. Velika paţnja je posvećena tome da Sistem ne bude preopširan ili suviše uprošćen. Velikim uprošćavanjem izgubio bi se veliki broj vaţnih informacija o ekonomskim aktivnostima, a s druge strane preveliki Sistem bi ograničio analitičku vrednost sa aspekta korisnika. Sistem nacionalnih računa ima primenu pre svega kao osnova za voďenje ekonomske politike zemlje i njenih teritorijalnih jedinica. Pored toga, on je osnov za makroekonomsku analizu jer pruţa konzistentne i integrisane podatke o privredni zemlje. Treće, kao meďunarodno prihvaćeni standard, Sistem pruţa mogućnost da se na istim metodološkim osnovama lakše uporeďuju podaci različitih zemalja i regiona u svetu. Prvi nacionalni računi su se pojavili posle velike ekonomske krize godine, da bi se posle pozitivnih iskustava u Velikoj Britaniji, Norveškoj, SAD-u i Holandiji počeli izraďivati i u drugim zemljama i meďunarodnim organizacijama. U godini izraďen je Sistem nacionalnih računa 1993 (SNA93) kao rezultat saradnje Ujedinjenih nacija, OECD-a, Evropske zajednice, Svetske banke i MeĎunarodnog monetarnog fonda. Cilj je bio da se svim zemljama omogući konstrukcija novog sistema nacionalnih računa i revizija postojećih. U godini je formulisan Evropski sistem računa 1995 (ESA95) koji su izdati od strane Evropske komisije (EUROSTAT), MeĎunarodnog monetarnog fonda, OECD-a, Ujedinjenih nacija i Svetske banke. SNA93 i ESA95 predstavljaju metodološki okvir obračuna nacionalnih računa Republike Srbije. Predmet posmatranja nacionalnih računa UN su proizvodnja, raspodela i potrošnja dobara i usluga, sagledani na osnovu transakcija finalnih proizvoda. Posmatranjem

125 Poslovna statistika II 131 transakcija samo finalnih proizvoda izbegava se višestruko sabiranje vrednosti meďufaznih proizvoda. Makroekonomska analiza se zasniva na dva osnovna makroekonomska agregata, na društvenom bruto proizvodu i narodnom dohotku. Transakcije u sistemu nacionalnih računa su podeljene na sledeći način: transakcije dobara i usluga (domaća proizvodnja i uvoz) i njihova upotreba (meďufazna, finalna i investiciona potrošnja plus izvoz), transakcije raspodele kojima se novostvorena vrednost deli na rad, kapital i drţavu, uključujući i preraspodelu dohotka i bogatstva, finansijske transakcije koje obuhvataju nabavku neto finansijske imovine ili obaveze posredstvom finansijskih instrumenata. Ostali tokovi koji nisu obuhvaćeni u prethodne tri grupe obuhvataju promene obima i vrednosti imovine i potraţivanja koja nisu posledica transakcija (amortizacija, prirodni izvori i njihova upotreba, nepogode i politički dogaďaji, dobici ili gubici vlasnika zbog promena cena). Nosioci ekonomske aktivnosti se grupišu u institucionalne jedinice i sektore: Nefinansijski odnosno proizvoďački sektor koji čine privredni subjekti angaţovani u proizvodnji roba u nefinansijskih usluga za trţište. Tu spadaju privatne i javne korporacije, zadruge, ortačka preduzeća, javna preduzeća, nekomercijalne organizacije koje pruţaju usluge privrednim subjektima koja upravljaju i usmeravaju grupu kompanija (holding kompanije).osnovni izvor sredstava ovog sektora je proizvodnja dobara i usluga. Finansijski sektor koji čine institucije angaţovane u oblasti finansijskog poslovanja ili drugim finansijskim aktivnostima. Tu spadaju centralna banka i druge monetarne institucije kao i osiguravajuće institucije. Sektor drţave u kojem se nalaze institucionalne jedinice koje pored političkih funkcija vrše usluge preraspodele narodnog dohotka i društvenog bogatstva u sferi potrošnje. Tu se nalaze drţavni organi i agencije, nekomercijalne organizacije i samostalni penzioni fondovi. Sektor obuhvata opšte usluge drţave (administracija, spoljni poslovi, javni red i bezbednost, istraţivanje), odbranu, obrazovanje, zdravstvo, socijalnu zaštitu, komunalne i stambene usluge, ostale usluge (sport, kultura, religija i slično) i ekonomske usluge (administracija i regulisanje privrednih poslova, puteva, transporta, komunikacija itd.). Sektor nekomercijalne organizacije koji se sastoji od jedinica koje pruţaju usluge domaćinstvima. Ovaj sektor obuhvata aktivnosti obrazovanja, zdravstva, socijalne zaštite, rekreacije i kulture, religiozne organizacije, profesionalne organizacije, udruţenja graďana i sindikata. Nekada se ovaj sektor iskazuje u okviru sektora domaćinstva.

126 Poslovna statistika II 132 Sektor domaćinstva koji obuhvata pojedince ili grupe pojedinaca kao potrošače, a takoďe i kao preduzetnike. U okviru njega postoje podsektori: preduzetnici, vlasnici preduzeća koji rade sami i sa članovima porodice, zaposleni (najamni) radnici, primaoci dohotka od svojine, kamata i dividendi kao i primaoci transfernih dohodaka (penzija, socijalne pomoći i slično). Sektor inostranstva. U okviru njega su prikazane transakcije izmeďu institucionalnih jedinica rezidenata i nerezidenata. Sektor privrede čine zajedno nefinansijske i finansijske jedinice. Ovaj sektor, prema MeĎunarodnoj standardnoj klasifikaciji ekonomskih delatnosti, obuhvata sledeće sektorske delatnosti: 1. poljoprivreda, lov i šumarstvo, 2. ribarstvo, 3. vaďenje rude i kamena, 4. preraďivačka industrija, 5. proizvodnja električne energije, gasa i vode, 6. graďevinarstvo, 7. trgovina na veliko i malo, popravka, 8. hoteli i restorani, 9. saobraćaj, skladištenje i veze, 10. finansijsko posredovanje, 11. poslovi sa nekretninama, iznajmljivanje. U vanprivredne sektore spadaju sledeće delatnosti: 1. ostale komunalne, društvene i lične usluge, 2. drţavna uprava i odbrana, 3. obrazovanje, 4. zdravstveni i socijalni rad, 5. privatna domaćinstva sa zaposlenim licima, 6. eksteritorijalne organizacije i tela.

127 Poslovna statistika II Obuhvatanje proizvodnje, potrošnje i makroekonomskih agregata u sistemu nacionalnih računa Društveni bruto proizvod predstavlja najvaţniji agregat u sistemu nacionalnih računa. On kao mera proizvodnje predstavlja polaznu osnovu Sistema nacionalnih računa. On se javlja i kao mera bruto dodatne vrednosti koju proizvode sve rezidentne jedinice u ekonomiji. Obračunava se po trţišnim cenama tako što se vrednost svih proizvoda, svih proizvoďača, sabira i konsoliduje, a zatim se vrši umanjenje za visinu meďufazne potrošnje. Zbir bruto dodatne vrednosti mora biti jednak zbiru finalnih izdataka za potrošnju, investicije i izvoz i umanjen za visinu uvoza. Pored društvenog bruto proizvoda, u sistemu nacionalnih računa UN javljaju se i sledeći makroekonomski agregati: bruto proizvodnja preduzeća, neto domaći proizvod, bruto narodni dohodak, neto narodni dohodak ili samo narodni dohodak, narodni raspoloţivi dohodak. Bruto vrednost proizvodnje čine vrednosti svih proizvoda i usluga proizvedenih u obračunskom periodu i obračunatih po trţišnim cenama. Nju čine: vrednost meďufazne potrošnje, amortizacija, zarade zaposlenih, poslovni višak, posredni porezi umanjeni za subvencije. Društveni bruto proizvod (GDP Gross Domestic Product) obračunat po trţišnim cenama predstavlja konačni rezultat proizvodnje. On predstavlja zbir ukupne proizvodnje dobara i usluga umanjen za visinu meďufazne potrošnje. Postoje tri načina za njegovo izračunavanje: proizvodnim metodom, sabiranjem bruto dodajnih vrednosti svih proizvodnih institucionalnih jedinica rezidenata,

128 Poslovna statistika II 134 prihodnim metodom, sabiranjem svih dohodaka ostvarenih u tekućoj proizvodnji (zarade, amortizacija, poslovni viškovi) i posrednih poreza umanjenih za subvencije, rashodnim metodom, sabiranjem vrednosti dobara i usluga namenjenih finalnoj potrošnji. Društveni bruto proizvod se iskazuje na nivou cele privrede, dok se na nivou pojedinih sektora, delatnosti ili grana upotrebljava izraz dodajna vrednost. Društveni neto proizvod (Net Domestic Product) se dobija oduzimanjem amortizacije od društvenog bruto proizvoda ili sabiranjem svih dohodaka rezidenata od privredne aktivnosti. Bruto narodni dohodak (Gross National Income) se dobija tako što se društveni bruto proizvod uvećava za iznos dohodaka koji su jedinice rezidenta ostvarile od ekonomske aktivnosti i imovine u inostranstvu a umanjuje za iznose koji su isplaćeni jedinicama nerezidenata. Narodni dohodak (National Income) se dobija kada se saberu društveni neto proizvod i neto dohoci ostvareni ekonomskom aktivnošću i imovinom u inostranstvu. Drugim rečima, narodni dohodak je zbir vrednosti primarnih dohodaka svih institucionalnih sektora. Bruto dodajna vrednost predstavlja meru proizvodnje dobijenu umanjivanjem vrednosti proizvodnje za visinu meďufazne potrošnje. Narodni raspoloţivi dohodak (National Disposable Income) se dobija kada se na narodni dohodak dodaju svi tekući transferi u novcu ili robi koji su inistitucionalne jedinice primile od jedinica nerezidenata i oduzmu svi tekući transferi u novcu ili robi koji su platile institucionalne rezidentne jedinice nerezidentima. Ovaj agregat izraţava iznos dohotka koji je na raspolaganju zemlji za finalnu potrošnju i bruto akumulaciju. Društveni bruto proizvod je, ipak, najčešće korišćen u Sistemu nacionalnih računa UN, jer je on mera finalne proizvodnje. U Sistemu nacionalnih računa UN, proizvodnja se definiše po širem konceptu proizvodnje i obuhvata usluge (finansijske, obrazovne, zdravstvene, usluge socijalne zaštite, usluge drţavne uprave itd.), za razliku od uţeg, materijalnog koncepta proizvodnje.

129 Poslovna statistika II Šema nacionalnih računa Republike Srbije Sistem nacionalnih računa se moţe formirati na nivou nacionalnih ekonomija, pojedinačnih ekonomskih jedinica ili institucionalnih jedinica, zatim za grupe jedinica ili institucionalne sektore. Bitno je da se prikazivanje rezultata različitih aktivnosti velikog broja ekonomskih jedinica vrši jednoobrazno. Zbog toga i postoji jedinstvena struktura računa za njihovo prikazivanje. Računi se grupišu u sledeći tri osnovne kategorije: tekući računi koji se odnose na proizvodnju, raspodelu i upotrebu dohotka, računi akumulacije, koji obuhvataju sve promene u imovini, obavezama i sopstvenim sredstvima celog sektora, računi stanja imovine, koji prikazuju stanje imovine, obaveza i sopstvenih sredstava na početku i kraju obračunskog perioda. Sistem omogućava potpunu makroekonomsku analizu zemlje. Početak je posvećen obračunu proizvodnje tj. stvaranju dohotka po institucionalnim sektorima, a potom njegovoj raspodeli instrumentima finansijskog sistema u tri faze: primarna raspodela, koja se odnosi na raspodelu dodajne vrednosti faktorima proizvodnje (radu, kapitalu i drţavi), sekundarna raspodela, koja pokazuje raspodelu dohotka u novcu preko transfera, preraspodela u naturi. Sektori koji imaju finalnu potrošnju rasporeďuju svoj dohodak na potrošnju i štednju. Računi su podeljeni na levu i desnu stranu. Na desnoj strani tekućih računa se nalaze izvori sredstava sa transakcijama koje uvećavaju ekonomske vrednosti. Na levoj strani se nalazi upotreba sredstava i ta strana je povezana sa transakcijama koje smanjuju ekonomske vrednosti jedinica ili sektora. Računi akumulacije i bilans stanja imovine na desnoj strani prikazuju promene u dugovanjima i sopstvenim sredstvima, a na levoj promene u imovini. Svi računi imaju stavku salda, koja predstavlja razliku leve i desne strane. Stavka salda zatvara jedan račun i otvara sledeći. Na taj način svi računi u sistemu su povezani u homogenu celinu. Šeme koje su deo Sistema nacionalnih računa nisu obavezne za zemlje članice. One predstavljaju preporuku kako treba obuhvatati proizvodnju, a pojedine zemlje će ih

130 Poslovna statistika II 136 upotrebljavati u skladu sa svojim nivoom razvijenosti. Bitno je da se ostvari jedinstvo definicija i osnovna sadrţina da bi bilo moguće vršiti uporeďivanja. U kontekstu makroekonomskih bilansa i nacionalnih računa, osnovni zadatak ekonomske statistike je da pruţi kvantitativni osnov za analizu i praćenje ekonomskih pojava. Statistika vrši njihovo kontinuirano praćenje, kontrolu postignutih rezultata i prezentovanje kvantitativnih karakteristika. Cilj je da se doďe do kompletnih i pouzdanih informacija koje čine osnov za izgradnju kvantitativnih modela u empirijskim ekonomskim istraţivanjima. U nastavku ovog poglavlja prikazani su nacionalni računi za ukupnu ekonomiju 63 : Račun 0: Račun dobara i usluga, Račun 1: Račun proizvodnje, Račun 2: Račun formiranja dohotka, Račun 3: Račun rasporeďivanja primarnog dohotka, Račun 4: Račun preraspodele dohotka, Račun 5: Račun upotrebe dohotka, Račun 6: Račun kapitala, Račun 7: Račun izvoza i uvoza dobara i usluga. 63 Republički zavod za statistiku, Sistem nacionalnih računa Republike Srbije, , Studije i analize, broj 76, Beograd 2006, strana 39.

131 Poslovna statistika II 137 Tabela 7-1: Račun 0: Račun dobara i usluga Tabela 7-2: Račun 1: Račun proizvodnje

132 Poslovna statistika II 138 Tabela 7-3: Račun 2: Račun formiranja dohotka Tabela 7-4: Račun 3: Račun rasporeďivanja primarnog dohotka

133 Poslovna statistika II 139 Tabela 7-5: Račun 4: Račun preraspodele dohotka Tabela 7-6: Račun 5: Račun upotrebe dohotka

134 Poslovna statistika II 140 Tabela 7-7: Račun 6: Račun kapitala Tabela 7-8: Račun 7: Račun izvoza i uvoza dobara i usluga

135 Poslovna statistika II 141 Slika 7-1: Izdaci domaćinstava za finalnu potrošnju, po nameni, iz dela dodatnih analitičkih tabela i grafikona

136 Poslovna statistika II Statistika produktivnosti rada 8.1. Pojam produktivnosti Produktivnost rada predstavlja jedan od osnovnih pokazatelja privredne razvijenosti jedne zemlje, jer se razvijanje proizvodnih snaga moţe posmatrati kroz ostvarivanje što većeg efekta uz ulaganje što manje količine rada. Produktivnost rada zavisi od velikog broja faktora: stručna sprema radnika, podela rada, organizacija poslovanja, iskorišćenost proizvodne opreme, lokacija i kvalitet sirovina, socijalni i psihološki uslovi rada, odnosi izmeďu radnika i poslodavaca, sistem nagraďivanja radnika, starosna struktura radne snage, zdravstveno stanje radnika, itd. Iz svega nabrojanog uočava se sintetički karakter produktivnosti rada kao i njena kompleksnost. Kada se produktivnost rada posmatra sa aspekta statistike, veliki je problem što se statistički ne mogu obuhvatiti oni nemerljivi faktori koji utiču na produktivnost. Drugi problem je što se statistički obuhvataju samo oni faktori koji se mogu brojčano izraziti.

137 Poslovna statistika II 143 Tabela 8-1: Produktivnost rada u nekim zemljama izraţena preko ostvarenog društvenog proizvoda po satu Zemlja Društveni proizvod po satu u USD Indeks društvenog proizvoda po satu (US=100%) Australia 40,1 83 Austria 40,1 83 Belgium 52,9 109 Canada 38,5 80 Czech Republic 21,7 45 Denmark 43,3 90 Finland 40,1 83 France 49,0 101 Germany 44,0 91 Greece 30,8 64 Hungary 22,4 46 Iceland 36,6 76 Ireland 50,5 104 Italy 38,1 79 Japan 34,4 71 Korea 19,7 41 Mexico 14,2 29 Netherlands 50,1 104 Norway 63,5 131 Poland 18,1 37 Portugal 24,1 50 Slovak Republic 22,9 47 Spain 36,9 76 Sweden 43,0 89 Switzerland 39,0 81 Turkey 13,6 28 United Kingdom 40,1 83 United States 48,3 100 OECD 36,4 75 G7 43,3 90 North America 40,1 83 OECD-Europe 38,6 80 Euro-zone 41,9 87 Izvor: sajt OECD-a (februar 2006,

138 Poslovna statistika II 144 Merenje produktivnosti rada se moţe vršiti na dva načina. Prvi način je utvrďivanje ostvarene proizvodnje u jedinici radnog vremena, a drugi u odreďivanje količine vremena potrebnog za proizvodnju jedinice proizvoda. Formule za izračunavanje imaju sledeći izgled: [8-1] Produktivnost rada (1. način) [8-2] Produktivnost rada (2. način) gde je: q - količina proizvoda, t - vreme proizvodnje Indeksi produktivnosti rada Indeksi produktivnosti rada pokazuju relativne promene u produktivnosti rada u tekućem u odnosu na bazni period. Javljaju se u dva oblika: individualni indeksi produktivnosti, grupni indeksi produktivnosti. Individualni indeksi produktivnosti rada pokazuju relativne promene u produktivnosti rada za jednu vrstu proizvoda. Izračunavaju se na osnovu sledećih formula 64 : Q Q j i 0 [8-3] Individualni indeks produktivnosti (1) IPq : qi : q0, T i T 0 j T i T 0 [8-4] Individualni indeks produktivnosti (2) IPt : ti : t0, Q Q gde je: Q i fizički obim proizvodnje u tekućem periodu, Q 0 fizički obim proizvodnje u baznom periodu, T i ukupno utrošeni rad u tekućem periodu izraţen u vremenu, Pr Pr q t t q i 0 64 Stojković M.(2001), Statistika, Ekonomski fakultet u Subotici, strana 898.

139 Poslovna statistika II 145 T 0 ukupno utrošeni rad u baznom periodu izraţen u vremenu, t i utrošeni rad za izradu jedinice proizvoda u tekućem periodu, t 0 utrošeni rad za izradu jedinice proizvoda u baznom periodu, q i proizvedena količina proizvoda u jedinici vremena u tekućem periodu, q 0 proizvedena količina proizvoda u jedinici vremena u baznom periodu. U praksi se više koristi prva varijanta produktivnosti rada (IP q ). Kao što je već pominjano, kod ovog indeksa produktivnost rada je izraţena u proizvedenoj količini proizvoda u jedinici vremena. Ako je IP q veći od 1 odnosno 100%, došlo je do porasta produktivnosti rada i suprotno, ako je IP q manji od 1 odnosno 100%, došlo je do smanjenja produktivnosti. U drugoj varijanti, kada je produktivnost rada izraţena u potrebnom vremenu za proizvodnju jedinice proizvoda (IP t ), ako je IP t veći od 1 odnosno 100%, došlo je do smanjenja produktivnosti rada i suprotno, ako je IP t manji od 1 odnosno 100%, došlo je do porasta produktivnosti. Navedeni indeksi produktivnosti (IP q i IP t ) su meďusobno recipročni: [8-5] IP j q 1 j, IPt [8-6] IP j t 1 j, IPq j j [8-7] IP IPt 1 q. Grupni indeksi produktivnosti rada pokazuju relativne promene u produktivnosti rada za više različitih proizvoda. Grupni indeksi produktivnosti se najčešće dele u sledeće dve grupe: grupni indeks produktivnosti promenljivog sastava proizvodnje, grupni indeks produktivnosti nepromenljivog sastava proizvodnje. Grupni indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje pokazuje relativne promene u produktivnosti rada kada se uzima u obzir i promenljivost strukture proizvodnje. Izračunava se na osnovu sledećih formula: [8-8] Grupni indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje (1) n Qi Q0 i 1 i 1 IPˆ q :, n n T i T 0 i 1 n i 1

140 Poslovna statistika II 146 [8-9] Grupni indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje (2) n T i T 0 i 1 i 1 IPˆ t :, n n Q Q Ukoliko je potrebno količine različitih proizvoda izraziti zbirno u uslovno naturalnim jedinicama, koriste se sledeće formule: [8-10] [8-11] gde je: Grupni indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje preko uslovno naturalnih jedinica (1) Grupni indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje preko uslovno naturalnih jedinica (2) i 1 n i 1 i n i 1 Qi k Q0 k i 1 i 1 IPˆ q :, n n T i T 0 n i 1 i n 0 i 1 i 1 T i T 0 i 1 i 1 IPˆ t :, n n Q k Q k k - koeficijent za pretvaranje u uslovno naturalne jedinice proizvoda. Ako je potrebno izračunati vrednosni izraz proizvodnje, koriste se sledeće formule: Qi p Q0 p i 1 i 1 [8-12] Vrednosni izraz proizvodnje (1) IPˆ q :, n n T i T 0 T i T 0 i 1 i 1 [8-13] Vrednosni izraz proizvodnje (2) IPˆ t :, n n Q p Q p gde je: p stalna cena za pretvaranje proizvedenih količina u vrednosni izraz proizvodnje. Grupni indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje se moţe izračunati i preko indeksa fizičkog obima proizvodnje i indeksa dinamike ukupno utrošenog vremena za proizvodnju: [8-14] [8-15] Grupni indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje (3) Grupni indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje (4) n i 1 i 1 n IPˆ q I q, I r IPˆ t I r, I q i n n i 1 0 i 1 n 0

141 Poslovna statistika II 147 gde su: Q i 1 [8-16] Indeks fizičkog obima proizvodnje I q n Q [8-17] [8-18] [8-19] Indeks fizičkog obima proizvodnje u uslovnim jedinicama Indeks fizičkog obima proizvodnje u vrednosnom izrazu Indeks dinamike ukupno utrošenog vremena za proizvodnju I I I q q r n i 1 n i 1 n i 1 n i 0, Qi k, Q i 1 i n i 1 n i 1 n i 1 0 Q p, Q Grupni indeks produktivnosti rada nepromenjenog sastava proizvodnje pokazuje relativne promene prosečne produktivnosti rada koje nastaju usled konkretnih mera u cilju poboljšanja organizacije rada, ali na bazi nepromenjene strukture proizvodnje. Izračunava se na osnovu sledećih formula: [8-20] [8-21] Grupni indeks produktivnosti nepromenjenog sastava proizvodnje sa ponderima iz baznog perioda Grupni indeks produktivnosti nepromenjenog sastava proizvodnje sa ponderima iz tekućeg perioda T T i 0 n i Q0 i 1 Qi 0 IPt', n 0 i IP ' t i 1 0. T T Q 0 T Q Q n i i i 1 Qi n T 0 Q i i 1 Q 0 Pravi indeks produktivnosti rada nepromenjenog sastava proizvodnje se izračunava na osnovu sledećih formula: [8-22] [8-23] Pravi indeks produktivnosti rada nepromenjenog sastava proizvodnje (1) Pravi indeks produktivnosti rada nepromenjenog sastava proizvodnje (2) 0 i IP' IP' 0. 1 IP' q, 0 t 1 IP' q. i t

142 Poslovna statistika II Odnos indeksa promenljivog i nepromenljivog sastava proizvodnje i indeksa strukturnih promena Indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje ( IP ˆ ) je moguće izraziti i kao proizvod indeksa nepromenljivog sastava proizvodnje ( I P ) i indeksa uticaja strukturnih promena (I sp ) u proizvodnji na globalnu produktivnost: [8-24] Indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje (1) IPˆ q I sp 0IP' q, [8-25] Indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje (2) IPˆ q I sp iip' q. Iz navedene formule proizilazi da se indeks uticaja strukturnih promena moţe utvrditi kao odnos indeksa produktivnosti promenljivog sastava i indeksa produktivnosti nepromenljivog sastava proizvodnje: IPˆ q [8-26] Indeks uticaja strukturnih promena (1) I sp, 0IPq' [8-27] Indeks uticaja strukturnih promena (2) I IPˆ q iip' sp. q Ako je produktivnost rada izraţena u broju jedinica proizvoda u jedinici vremena, a vrednost odnosa je preko 100%, govorimo o povoljnom uticaju strukturnih promena u proizvodnji na ukupnu produktivnost i obrnuto. Ukoliko je produktivnost rada izraţena u recipročnom obliku, odnosno u vremenu potrebnom za proizvodnju jedne jedinice proizvoda, vrednost iznad 100% će pokazivati da je uticaj strukturnih promena bio nepovoljan za ukupnu produktivnost.

143 Poslovna statistika II Statistika cena i statističko obuhvatanje odnosa razmene 9.1. Ekonomski značaj cena Cena se definiše kao trţišna vrednost robe ili usluge izraţena u novcu, odnosno broj novčanih jedinica koje kupac plaća prilikom kupovine roba ili usluga. Na slobodnom trţištu cena se formira slobodno pod uticajem ponude i traţnje pa je time sklona oscilacijama oko stvarne vrednosti robe ili usluge. Jedna od osnovnih funkcija cene je da u velikoj meri utiče na preraspodelu narodnog dohotka. Preko promene cene menja se i učešće u raspodeli pojedinih privrednih subjekata ili šire rečeno društvenih kategorija. Cilj statistike cena je da obuhvati postojeće varijacije i da utvrdi efekte tih varijacija na preraspodelu dohotka po društvenim kategorijama. Zbog toga cene imaju veliki značaj u ekonomiji svake zemlje i njihovo slobodno formiranje na trţištu se mora shvatiti uslovno. Politika cena ima ulogu da preko uspostavljanja odreďenog odnosa cena postavi i proporcije za preraspodelu dohotka. Statistika cena posmatra varijacije cena u prostoru i vremenu. Prostorno gledano, cena istog proizvoda moţe da bude različita od jednog do drugog proizvoďača ili trţišta. Vremenski, cena jednog proizvoda moţe da se menja od jednog do drugog vremenskog perioda. Statistika ima zadatak da preko sintetičkih pokazatelja izrazi tendencije i intenzitet promena cena za veliki broj proizvoda, na odreďenom prostoru i u odreďenom vremenskom periodu.

144 Poslovna statistika II 150 Statistika cena prati sledeće cene: cene proizvoďača industrijskih proizvoda, cene proizvoďača poljoprivrednih proizvoda, cene industrijskih proizvoda u trgovini na veliko, cene industrijskih prehrambenih proizvoda u trgovini na malo, cene industrijskih neprehrambenih proizvoda u trgovini na malo, cene poljoprivrednih proizvoda u prometu na malo, cene usluga, cene ugostiteljskih usluga, cene reprodukcionog materijala, sredstava za rad i usluga u poljoprivredi. Posebno se prate cene izvoznih i uvoznih proizvoda kroz statistiku spoljne trgovine. Statistika prikuplja podatke o cenama preko mesečne izveštajne sluţbe. Na osnovu prikupljenih podataka utvrďuju se pojedinačne i prosečne cene, indeksi cena i odnosi razmene. S obzirom da je trţište jedne zemlje veliko i da se na njemu pojavljuje ogroman broj proizvoda i usluga, statističko posmatranje cena se izvodi delimičnim obuhvatanjem cena. To zapravo znači da se u okviru grupe proizvoda posmatra samo jedan manji broj proizvoda koji reprezentuju čitavu grupu. Na osnovu dobijenih cena reprezentativnih proizvoda vrši se uopštavanje za čitavu grupu. Polazi se od pretpostavke da sve cene čine jedan sistem meďuzavisnih kategorija i da za utvrďivanje njihovog nivoa nije potrebno raspolagati cenama svih proizvoda i usluga. Delimično posmatranje cena podrazumeva da se prvo utvrdi lista posmatranih, reprezentativnih proizvoda čije cene statitička sluţba treba da prati. Da li je neki proizvod reprezentativan ili nije odreďuje se na osnovu udela u prometu tog proizvoda na trţištu u odnosu na čitavu grupu. Pošto nije moguće vršiti prikupljanje podataka o cenama na celom trţištu, drugi korak u organizovanju delimičnog posmatranja je da se odrede izveštajne jedinice, odnosno na kojim delovima teritorije neke zemlje ili regiona će se prikupljati podaci. Vrši se izbor mesta koja takoďe treba da reprezentuju čitavu teritoriju na adekvatan način. Obično su to mesta na kojima se obavlja veliki promet proizvoda. Vremenska dimenzija je takoďe bitna, pa se donosi odluka o tome u kom momentu i koliko često će se vršiti prikupljanje podataka o cenama. Neke cene se prate dnevno, kao što su cene na berzi, dok se neke cene prate nedeljno, mesečno itd. Učestalost prikupljanja podataka zavisi od vaţnosti datih proizvoda kao i od osetljivosti odnosno varijabilnosti njihovih cena.

145 Poslovna statistika II Utvrđivanje prosečne cene Cena jednog proizvoda moţe da bude različita od prodavca do prodavca. Što je veća teritorija na kojoj se vrši posmatranje, veća je i verovatnoća da će se razlikovati i cene istog proizvoda ili usluge. Statistika cena zbog toga različite cene preračunava na prosečnu teritorijalnu cenu. Cena se takoďe menja od jednog do drugog vremenskog perioda, a postoji potreba da se utvrdi prosečna mesečna, nedeljna ili godišnja cena, da bi se potom izračunao i indeks cena. Zbog toga se izračunavaju i periodične prosečne cene da bi se utvrdila prosečna cena za odreďeni vremenski period. Izračunavanje prosečnih teritorijalnih i periodičnih cena se moţe izvesti na više načina, od kojih se u našoj praksi primenjuju dva: izračunavanje najčešće, modalne cene, odnosno cene koja se na trţištu najčešće pojavljuje, izračunavanje ponderisane aritmetičke sredine. Najbolji metod za izračunavanje prosečnih cena je ponderisana aritmetička sredina. Nju dobijamo na osnovu sledeće formule: [9-1] gde je: Prosečna cena dobijena putem ponderisane aritmetičke sredine q i - prodata količina i-tog proizvoda, p i - cena po kojoj su količine i-tog proizvoda prodate. p n p q i 1 i n Ukoliko statistička sluţba raspolaţe sa podacima o prodatim količinama, ovaj metod je najbolji za primenu. Kod prodaje robe na veliko ti podaci se relativno lako mogu dobiti, ali je problem kod prodaje na malo jer je nju mnogo teţe pratiti. U odsustvu podataka o prodatim količinama, umesto pondera količina (q) koristi se neki drugi ponder. Za izračunavanje prosečnih teritorijalnih cena upotrebljava se broj stanovnika na području na kojem se posmatraju cene. Odgovarajuća cena se mnoţi sa brojem stanovnika datog područja. Na taj način se uvaţava veličina trţišta kao faktor obima prodaje proizvoda. Pored broja stanovnika, kao ponderi se javljaju i sledeće kategorije: broj radnika za cene zanatskih usluga, broj posetilaca za cene kulturno-umetničkih predstava, i 1 q i i

146 Poslovna statistika II 152 broj putnika za cene u saobraćaju, itd. Kod izračunavanja prosečnih periodičnih cena moţe se koristiti broj dana realizacije. Ukoliko je potrebno izračunati mesečnu prosečnu cenu, ona se dobija preko ponderisane aritmetičke sredine dnevnih cena, gde je ponder broj dana vaţenja pojedinih cena. Tabela 9-1: Prosečne cene na malo u Republici Srbiji godine (deo tabele) Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 236.

147 Poslovna statistika II Obuhvatanje cena u statistici Republike Srbije Princip reprezentativnosti je osnova metodologije statističkog obuhvatanja cena. Pošto nije moguće pratiti sve cene proizvoda i usluga, na svakom mesto i u svakom momentu, napravljena je lista reprezentativnih proizvoda i usluga koje se prate u izabranim gradovima, privrednim subjektima i prodajnim mestima u tačno odreďeno vreme. Ova metodologija je razvijena na osnovu preporuka OUN čime je omogućena uporedivost podataka na meďunarodnom nivou. Liste proizvoda se periodično aţuriraju. Zavod za statistiku Republike Srbije objavljuje nomenklature za praćenje cena i pondere za izračunavanje grupnih indeksa cena u posebnom izdanju o metodološkom materijalu. U statistici Srbije izračunavaju se sledeći indeksi cena: cene proizvoďača industrijskih proizvoda, cene proizvoďača poljoprivrednih proizvoda, cene industrijskih proizvda u trgovini na veliko, cene na malo, cene ugostiteljskih usluga, cene troškova ţivota. Cene proizvođača industrijskih proizvoda predstavljaju cene po kojima industrijska preduzeća prodaju svoje proizvode na domaćem trţištu, franko utovareno u mestu proizvoďača. Ako je u pitanju zajedničko poslovanje, to je cena koju po sporazumu ostvaruje proizvoďač, tj. maloprodajna cena umanjena za procenat troškova prometa na veliko i malo i poreza na promet. U nju se uključuje i iznos regresa ako je odobren proizvoďaču. Odabrana industrijska preduzeća dostavljaju statističkim organima svoje cene jednom mesečno. Obično se biraju ona preduzeća koja imaju najveću proizvodnju reprezentativnih proizvoda i usluga, s tim što se za svaki proizvod ili uslugu bira više preduzeća. Prosečne mesečne cene se računaju ponderisanjem cena sa količinama koje su prodate na domaćem trţištu. Prosečne godišnje cene su prosta aritmetička sredina prosečnih mesečnih cena. Cene proizvođača poljoprivrednih proizvoda se prate u sektoru individualnih proizvoďača i u sektoru poljoprivrednih preduzeća. Cene u sektoru individualnih proizvoďača su tzv. otkupne cene po kojima ovlašćeni privredni subjekti otkupljuju poljoprivredne proizvode od individualnih proizvoďača. Cene poljoprivrednih

148 Poslovna statistika II 154 preduzeća su one cene po kojima ona prodaju proizvode iz sopstvene proizvodnje na trţištu. Cene poljoprivrednih proizvoda se prate mesečno. Prosečne godišnje i kumulativne cene poljoprivrednih proizvoda se dobijaju preko odnosa vrednosti i količina za dati period. Prati se oko 80 reprezentativnih proizvoda. Cene industrijskih proizvoda u trgovini na veliko su cene po kojima trgovinska preduzeća na veliko prodaju industrijske proizvode trgovini na malo i drugim kupcima na trţištu zemlje, franko utovareno u mestu prodavca, bez trgovinskog rabata i popusta. I ovde postoji lista izabranih gradova, proizvoda i trgovina. Prati se oko 185 proizvoda. Cene se popisuju jednom mesečno, u odreďeno vreme i na odreďenom mestu od strane lokalnih statističkih zavoda. Prosečne mesečne cene se izračunavaju ponderisanjem cena po gradovima godišnjim količinama prodatih proizvoda. Prosečne godišnje cene su prosta aritmetička sredina prosečnih mesečnih cena. Cene u trgovini na malo su one cene po kojima trgovina na malo, individualni poljoprivredni proizvoďači i vršioci usluga prodaju svoje proizvode i usluge krajnjim potrošačima. Lokalni statistički zavodi snimaju izabrane proizvode i usluge u odreďenim gradovima i na odreďenim lokacijama. Bira se ono prodajno mesto (radnja, pijaca) na kojem se ostvaruje najveći promet. Cene industrijskih proizvoda se snimaju jednom mesečno, a broj prodajnih mesta zavisi od veličine grada. Cene poljoprivredno- prehrambenih proizvoda se snimaju dva puta mesečno, a usluga jednom mesečno. Prosečna mesečna cena za svaki grad se izračunava kao prosta aritmetička sredina, na osnovu više cena sa različitih mesta u gradu. Prosečna mesečna cena poljoprivrednih proizvoda se računa na osnovu cena iz treće sedmice u mesecu. Prosečne mesečne cene za republiku se računaju ponderisanjem prosečnih gradskih cena. Kao ponderi se koriste godišnje prodate količine. Prosečne godišnje cene industrijskih proizvoda i usluga se računaju kao prosta aritmetička sredina prosečnih mesečnih cena, dok se prosečne godišnje cene poljoprivrednih proizvoda računaju ponderisanjem prosečnih mesečnih cena količinama prodatih proizvoda u odreďenom mesecu. Cene u trgovini na malo se prate za 117 prehrambenih, 214 indusrijskoprehrambenih proizvoda i 78 vrsta usluga. Cene ugostiteljskih usluga (hrana, piće, prenoćište) se posmatraju u izabranim gradovima od strane lokalnih statističkih zavoda. Snimanje se vrši jednom mesečno.

149 Poslovna statistika II 155 Prosečne mesečne cene se računaju ponderisanjem cena u izabranim objektima. Ponderi su prodate količine hrane i pića, kao i ostvareni broj noćenja gostiju. Lista za popis sadrţi 67 različitih ugostiteljskih usluga koje su podeljene u četiri grupe: hrana, alkoholna pića, bezalkoholna pića, prenoćišta. Tabela 9-2: Indeks cena ugostiteljskih usluga u Srbiji ( ) 66 Cene troškova života obuhvataju cene odreďenih vrsta proizvoda i usluga na osnovu kojih se izračunava indeks troškova ţivota kao pokazatelj nivoa ţivotnog standarda stanovništva. I ovde su u pitanju cene na malo, ali samo za jedan broj proizvoda i usluga koje utiču na nivo ţivotnog standarda. Ponderi koji se koriste za izračunavanje indeksa troškova ţivota su dobijeni na osnovu ankete o potrošnji proizvoda i usluga u domaćinstvima Indeksi cena Indeksi cena pokazuju relativne promene cena odreďene robe u tekućem u odnosu na bazni period. Indeksi cena mogu biti: individualni, kada pokazuju relativne promene cena jedne vrste robe, grupni, kada pokazuju relativne promene cena za više roba. 66 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 235.

150 Poslovna statistika II 156 Individualni indeksi cena pokazuju relativne promene cena jedne vrste proizvoda, u tekućem u odnosu na bazni period. Izračunava se na osnovu sledeće formule 67 : [9-2] Individualni indeks cena: I p p p j i j 0, gde su: p i cene u tekućem periodu, p 0 cene u baznom periodu, j redni broj proizvoda. Grupni indeksi cena pokazuju relativne promene cena više proizvoda, u tekućem u odnosu na bazni period. Izračunavaju se na osnovu sledećih formula: [9-3] Grupni indeks cena - metod agregata sa ponderima iz baznog perioda: m j j pi q0 j 1 I p, 0 m j j p0 q0 j 1 [9-4] Grupni indeks cena - metod agregata sa ponderima iz tekućeg perioda: i I p m j 1 m j 1 p p j i j 0 q q j i j i, gde su: q i količine proizvoda u tekućem periodu, q 0 količine proizvoda u baznom periodu, Za dodatnu analizu obično se izračunavaju idealni indeks cena i indeks vrednosti na osnovu sledećih formula: [9-5] Idealni indeks cena ili prosečni grupni indeksi cena: I i 0I p ii p p ; 2 I p 0 I ii, p p 67 Sve formule za indekse cena su preuzete iz knjige Stojković M.(2001), Statistika, Ekonomski fakultet u Subotici, strana 885.

151 Poslovna statistika II 157 pi q i 1 [9-6] Indeks vrednosti IW n p q Idealni indeks cena pokazuje relativnu promenu prosečne prodajne cene proizvoda, a indeks vrednosti pokazuje relativnu promenu vrednosti proizvoda, u tekućem u odnosu na bazni period. Primer: Indeksi cena Popisane su prodajne cene i proizvedene količine različitih vrsta čokolada u pakovanjima od 100 grama, u jednoj fabrici konditorskih proizvoda, u januaru i junu mesecu: Vrsta čokolade Količine u januaru Količine u junu Cene u januaru Cene u junu A B C D Izračunati: Rešenje: n i 1 a) individualne indekse cena, b) grupne indekse cena sa ponderima iz baznog perioda, c) grupne indekse cena sa ponderima iz tekućeg perioda, d) indeks vrednosti. Bazni period je mesec januar, Prema tome, količine iz tog perioda će nositi oznaku q 0, a cene p 0, Cene i količine iz juna će nositi oznake q i i p i. U tabeli se izračunavaju potrebni proizvodi količina i cena: Tabela 9-3 Vrsta čokolade q 0 q i p 0 p i q 0 p 0 q 0 p i q i p 0 q i p i A B C D i 0.

152 Poslovna statistika II 158 a) Individualni indeksi cena: I p p p j i j I p 100,00% I p 110,00% I p 112,50% I p 106,67% Odgovor: U junu mesecu u odnosu na januar, cena čokolade A je ostala nepromenjena, cena čokolade B je porasla za 10%, čokolade C za 12,5% i čokolade D za 6,67%. b) Grupni indeks cena sa ponderima iz baznog perioda: I p 108,05% Odgovor: U junu mesecu u odnosu na januar, cena čokolade je u proseku porasla za 8,05%, pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u januaru mesecu. c) Grupni indeks cena sa ponderima iz tekućeg perioda: ii p 107,99% Odgovor: U junu mesecu u odnosu na januar, cena čokolade je u proseku porasla za 7,99%, pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u junu mesecu. d) Indeks vrednosti se izračunava na sledeći način: I W 98,80% Odgovor: Vrednost proizvedene količine čokolade, u junu u odnosu na januar, bila je u proseku manja za 1,2%.

153 Poslovna statistika II 159 Tabela 9-4: Indeksi cena u Srbiji ( ) Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 232.

154 Poslovna statistika II 160 Tabela 9-5: Indeksi cena na malo u Srbiji ( ) Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 234.

155 Poslovna statistika II 161 Tabela 9-6: Indeks cena na malo hrane, alkohola i duvana u zemljama Evropske unije (2005=100%) Country 2006, Jan 2006, June 2006, Dec EU (27 countries) 101,20 102,73 103,90 EU (25 countries) 101,04 102,50 103,62 Czech Republic 100,6 101,6 100,9 Germany (including ex-gdr from 1991) 101,4 102,6 103,7 Greece 101,77 103,24 106,13 France 100,56 101,90 101,74 Italy 100,7 102,1 103,5 Hungary 101,22 107,95 112,08 Malta 100,81 100,44 102,77 Netherlands 100,71 101,62 102,05 Austria 100,82 101,00 102,92 Poland 100,1 100,9 101,7 Portugal 102,40 104,18 105,00 Slovenia 101,47 102,27 104,45 Slovakia 100,54 103,67 103,42 Finland 100,73 101,35 101,97 Sweden 99,81 100,88 101,09 United Kingdom 100,6 102,8 104,6 Norway 100,2 102,1 101,3 Izvor: EUROSTAT (februar 2006,

156 Poslovna statistika II Odnosi razmene Kada se popisuju cene odreďenih grupa proizvoda, onda iza tih cena stoje i odreďeni proizvoďači koji zajedno čine jednu homogenu grupu, na primer, proizvoďača poljoprivrednih proizvoda. Indeksi cena pojedinih grupa proizvoda nam omogućavaju da se otkriju tendencije u kretanju cena i relacije izmeďu različitih grupa proizvoda. Stavljanjem u odnos grupnih indeksa cena moguće je odrediti u kom odnosu razmene se meďusobno nalaze homogene grupe proizvoďača. U zavisnosti od kretanja cena proizvoda i usluga, proizvoďačke grupe se nalaze u boljem ili lošijem poloţaju u odnosu na druge. Na primer, kada se stave u odnos poljoprivredni i industrijski proizvodi, ako su cene poljoprivrednih proizvoda veće od industrijskih, onda se i grupa poljoprivrednih proizvoďača nalazi u povoljnijem poloţaju u odnosu na industrijske proizvoďače i obrnuto. Stavljanjem u odnos indeksa različitih grupa proizvoda otkrivamo koliko je dobar ili loš poloţaj odreďene grupe proizvoďača. Ako indeksi dve grupe proizvoda ne pokazuju ravnomernu razmenu, govori se o makazama cena. Na primer, kada indeks cena industrijskih proizvoda raste brţe od indeksa cena poljoprivrednih proizvoda, onda kaţemo da su se makaze cena otvorile na štetu poljoprivrede. Odnos razmene dva sektora, odnosno u kojoj meri su se otvorile makaze cena, dobijaju se deljenjem dva indeksa cena. Nepovoljni poloţaj poljoprivredne u našoj zemlji u poslenjih 60 godina moţe se jasno pratiti preko odnosa razmene, odnosno uporeďivanjem indeksa cena. U spoljnoj trgovini, od velikog značaja je praćenje razlika u uvoznim i izvoznim cenama. Preko odnosa razmene u meďunarodnoj razmeni prati se poloţaj privrednih subjekata i cele zemlje u meďunarodnoj podeli rada. Generalno gledano, ako prosečna izvozna cena poraste više nego prosečna uvozna cena, onda data zemlja moţe za istu količinu svog izvoza da uveze veću količinu stranih proizvoda i usluga i obrnuto. Sa boljim odnosima razmene logično dolazi i do većeg rasta narodnog dohotka. Ako se posmatraju odnosi razmene u uţem smislu, onda se posmatraju odnosi izvoznih i uvoznih cena i obrnuto. Odnosi razmene se posmatraju preko sledeće formule: [9-7] Odnos razmene (1) o p p e i

157 Poslovna statistika II 163 [9-8] Odnos razmene (2) gde je: p e - prosečna izvozna cena, p i - prosečna uvozna cena. o p p i e U praksi se obično koristi prva formula (izuzev u Velikoj Britaniji). Kad raste vrednost o, onda kupovna snaga izvoza prema uvozu relativno raste, tj. sa rastom izvoznih cena naspram uvoznih za istu količinu izvoza obezbeďuje se veća količina uvoza iste strukture i obrnuto. Da bi se pratile promene u odnosima razmene u toku vremena, koristi se odnos izmeďu indeksa izvoznih i uvoznih cena za odreďeni vremenski period: [9-9] gde je: Odnos indeksa izvoznih i uvoznih cena I pe indeks izvoznih cena, I pi indeks uvoznih cena. Ako navedeni pokazatelj raste, onda je došlo do relativnog poboljšanja odnosa razmene u posmatranom u odnosu na bazni period i obrnuto. Na osnovu ovog pokazatelja ne moţe se zaključiti da li je odnos razmene bio povoljan u baznom periodu. O p I I pe pi

158 Poslovna statistika II Statistika životnog standarda stanovništva Pojam životnog standarda Ţivotni standard obuhvata opšte uslove ţivota i rada ljudi, pri čemu se materijalni i društveni uslovi ţivota i rada posmatraju kao jedna celina. Materijalni uslovi obuhvataju mogućnost da ljudi zadovolje svoje osnovne potrebe (ishrana, odevanje, stanovanje). Pored materijalnih uslova, ţivotni standard podrazumeva zadovoljavanje i čitavog niza drugih potreba koje nemaju materijalnih karakter (zdravstvenih, obrazovnih, kulturnih i slično). Na zasedanju statističkih eksperata Ujedinjenih nacija godine, elementi koji utiču na ţivotni standard stanovništva jedne zemlje su svrstani u 12 grupa: zdravlje i demografski uslovi (smrtnost dece, trajanje ţivota, lekarska nega, broj bolničkih kreveta itd.), ishrana (kalorična vrednost ishrane, raznovrsnost itd.), vaspitanje (broj škola, broj Ďaka na jednog učitelja, broj pismenih, broj novina i knjiga na 1000 stanovnika itd.), uslovi rada (trajanje nedeljnog radnog vremena, visina plata, broj neradnih dana u godini itd.), uslovi zaposlenja (broj zaposlenih, struktura stanovništva po delatnostima, brzina zapošljavanja itd.), potrošnja i štednja (potrošnja i štednja po glavi stanovnika, udeo javnih usluga itd.), uslovi transporta (broj putničkih kilometara po stanovniku, broj tonskih kilometara, duţina puteva, broj vozila itd.),

159 Poslovna statistika II 165 uslovi stanovanja i oprema domaćinstava (broj stanova, bela tehnika po domaćinstvima itd.), uslovi odevanja, odmor i zabava, socijalno osiguranje, sloboda čoveka. Pored navedene liste, stručnjaci Ujedinjenih nacija su se sporazumeli i oko pokazatelja koji bi na sintetički način odslikavali nivo ţivotnog standarda u nekoj zemlji. Predloţena su tri pokazatelja: narodni dohodak odnosno udeo potrošnje i akumulacije u narodnom dohotku, indeks realnog narodnog dohotka po stanovniku, prosečno trajanje ţivota. Pored navedenih pokazatelja, kao dodatni sintetički pokazatelji ţivotnog standarda, koriste se i pokazatelji ekonomske razvijenosti, a to su domaći bruto proizvod, narodni dohodak i narodni raspoloţivi dohodak. Najveću primenu ima domaći bruto proizvod po stanovniku izraţen u stalnim cenama. Pošto nijedan od navedenih sintetičkih pokazatelja nije dovoljan sam po sebi da pruţi celovitu sliku o ţivotnom standardu u nekoj zemlji, vrlo često se uz njih prilaţu i dodatni demografski podaci, kao što su stopa umiranja dece do jedne godine starosti i slično Metodi za merenje životnog standarda Za prikupljanje podataka o ţivotnom standardu načešće se koriste popisi i ankete. Ankete se rade povremeno ili redovno. Prate se samo neki od velikog broja elemenata ţivotnog standarda. Elementi koji se prate proizilaze iz statistike porodičnog budţeta i iz statistike troškova ţivota. Metodologija statistike porodičnog budţeta podrazumeva da se napravi slučajan uzorak od jednog broja porodica i da se onda vrši precizna evidencija stvaranja i potrošnje porodičnog budţeta. Prate se stvarni prihodi i raspodi porodice kako po svojoj dinamici tako i po strukturi. Svaka porodica iz uzorka mora da vodi dnevnik prihoda i rashoda. Na osnovu dobijenih podataka iz ankete utvrďuje se prosek prihoda i potrošnja po članu porodice i struktura potrošnje po pojedinim kategorijama potreba.

160 Poslovna statistika II 166 Statistika troškova ţivota i zarada prati promene u uslovima podmirivanja osnovnih potreba stanovništva koje nastaju usled promena cena roba i usluga kao i visine zarada. Šta se sve smatra osnovnim potrebama stanovništva zavisiće konkretno od zemlje do zemlje. Neka potreba se moţe u razvijenim zemljama smatrati osnovnom dok se u nerazvijenim smatra luksuzom. Ipak, bez obzira na specifičnosti svake zemlje, postoji odreďena grupa potreba koje predstavljaju miminum osnovnih potreba za stanovnike svih zemalja. Da bi se bar pribliţno odredila ta donja granica, Svetska banka je odredila princip da jedan dolar dnevno po stanovniku potrošen na ishranu predstavlja granicu ispod koje počinje siromaštvo Indeks troškova života Promene u troškovima ţivota se prate preko promena cena dobara i usluga kojima se zadovoljavaju osnovne potrebe stanovništva. Indeks troškova ţivota pokazuje relativne promene maloprodajnih cena u tekućem u odnosu na bazni period samo odreďene grupe proizvoda i usluga koje sluţe za podmirenje osnovnih ţivotnih potreba. U pitanju su cene na malo, jer stanovništvo kupuje robu i usluge na trţištu. Indeks cena na malo je mnogo obimniji od indeksa troškova ţivota jer indeks troškova ţivota obuhata samo odreďena dobra i usluge. Materijalna dobra i usluge koje sluţe za zadovoljavanje osnovnih potreba ulaze u takozvani tipski budţet. Tipski budţet je lista proizvoda i usluga koje sluţe za zadovoljenje ţivotnih potreba tipičnog sastava porodice. Proizvodi i usluge su izraţeni u potrebnim količinama za porodicu tipičnog sastava. Tipski budţet obuhvata sledeće proizvode i usluge: ishrana, duvan i piće, odeća i obuća, ogrev i osvetljenje, pokućstvo, stan, usluge i kulturne potrebe. Tipični sastav porodice je ţena, muţ, ţensko dete od 6 godina i muško dete od 10 godina. Metodi za utvrďivanje strukture tipskog budţeta su: metod porodičnih budţeta (na osnovu stvarne potrošnje porodice), metod teorijskih budţeta (na osnovu stvarne potrošnje porodice korigovane na osnovu fizioloških potreba). Mesečne potrebe nekih artikala prema statističkoj nomenklaturi su: polubeli hleb 60 kg, pšenično brašno 3 kg, meso 8 kg, mast 5 kg, mleko 15 litara, sir 3 kg, kokošija jaja 25 kom, pasulj 3 kg i šećer 3 kg. Koristi se sledeća formula za izračunavanje indeksa troškova ţivota 70 : 70 Stojković M.(2001), Statistika, Ekonomski fakultet u Subotici, strana 890.

161 Poslovna statistika II 167 p q [10-1] Indeks troškova ţivota: I p n p q n i i 1. i 1 0 Primer: Indeks troškova ţivota Popisane su cene u dva najveća megamarketa u Subotici za nekoliko osnovnih artikala. Cene su izraţene u dinarima: Proizvod: Hleb Brašno Meso Mast Mleko Sir Jaja Šećer Rodić MB: Maxi: Izračunati kolika je razlika u troškovima ţivota kada bi se svi proizvodi kupovali u samo jednom marketu. Koristiti mesečne potrebe artikala prema statističkoj nomenklaturi. Rešenje: Količine (q) su preuzete iz statističke nomenklature o mesečnim potrebama prosečne porodice za odreďenim artiklima (tipski budţet). Na osnovu formule za indeks troškova ţivota otvorene su nove kolone u tabeli broj 10-1: Tabela 10-1 Proizvod p 0 p i Količine u tipskom budţetu p i q p 0 q (q) Hleb Brašno Meso Mast Mleko Sir Jaja Šećer Ukupno Zbirevi iz tabele su uvršteni u formulu broj 10-1 i dobijen je sledeći rezultat: 5392 I p 112,45%. 4795

162 Poslovna statistika II 168 Odgovor: Kada bi se svi proizvodi kupovali samo u Maxi marketu, troškovi ţivota bi bili u proseku veći za 12,45% nego kada bi se svi proizvodi kupovali u marketu Rodić MB. Tabela 10-2: Struktura minimalne potrošačke korpe u Republici Srbiji (lančani indeks) Ministarstvo za trgovinu, turizam i usluge (septembar 2006; minttu.sr.gov.yu)

163 Poslovna statistika II 169 Tabela 10-3: Indeks cena na malo i troškova ţivota (januar 2005 jun godine) Statistika zarada Ţivotni standard stanovništva se prati preko indeksa troškova ţivota i indeksa zarada. Statistika redovno prati kako nominalne tako i realne zarade zaposlenog dela stanovništva. Osnovni izvor podataka su mesečni izveštaji privrednih subjekata o radnicima i njihovim neto zaradama. Neto zarada je zapravo iznos koji radnik neposredno primi za svoj rad (na ruke). Bruto zarada predstavlja neto zaradu uvećanu za iznos doprinosa i poreza koje radnik plaća za doprinos budţetima, socijalnom i zdravstvenom osiguranju. Sa aspekta ţivotnog standarda od veće vaţnosti su neto zarade jer iz tog iznosa radnik zadovoljava svoje lične potrebe. Najčešća kategorija koja se koristi za analizu je prosečna zarada radnika. Dobija se tako što se ukupna zarada u odreďenom vremenskom periodu podeli sa brojem 72 Ministarstvo za trgovinu, turizam i usluge (septembar 2006; minttu.sr.gov.yu)

164 Poslovna statistika II 170 zaposlenih. Tako se dobija prosečna zarada za godinu, mesec, dan ili sat rada. Najčešće se ipak koriste prosečne mesečne i godišnje zarade. Prosečna zarada se stavlja u odnos sa kretanjem troškova ţivota i na osnovu tog odnosa se zaključuje da li je došlo do promena u ţivotnom standardu. Potrebno je razlikovati nominalnu i realnu zaradu. Zarada sama po sebi, kao odreďeni novčani iznos koji radnik primi je nominalna zarada. Nije uzeto u obzir kretanje cena dobara i usluga. Kolika je zaista kupovna moć radnika iskazuje se preko realne zarade. Realna zarada moţe biti iskazana u apsolutnom ili relativnom obliku. Tabela 10-4: Kupovna moć po glavni stanovnika u zemljama u tranziciji godine u poreďenju sa Nemačkom (Nemačka 1998 = 100%) 73 Apsolutni izraz realne zarade se dobija kada se nominalni iznos zarade podeli sa indeksom troškova ţivota. Tek uporeďivanjem apsolutnih realnih zarada iz tekućeg i prethodnog perioda moţe se zaključiti da li je radnik realno više zaradio ili nije. Relativni izraz realne zarade se dobija kada se nominalna zarada podeli sa prosečnim troškovima ţivota. Tada realna zarada izraţava procentualni deo potrošnje koji se moţe podmiriti nominalnom zaradom. 73 Philipov D., Dorbritz J., 2003, Demographic Consequences of Economic Transition in Countries of Central and Eastern Europe, Population Studies N 39, (Oktobar godine; strana 59.

165 Poslovna statistika II 171 U praksi se izračunavaju dva pokazatelja: indeks nominalnih i indeks realnih zarada. Indeks nominalnih zarada se dobija kao odnos nominalnih zarada iz dva vremenska perioda, a indeks realnih zarada kao odnos indeksa nominalnih zarada i indeksa troškova ţivota. Preko indeksa realnih zarada dolazi se do zaključka o kretanju nivoa ţivotnog standarda. Ukoliko indeks realnih zarada raste, raste i ţivotni standard. Tabela 10-5: Kupovna moć po gradovima rangiranim prema zaradama u odnosu na prosek u Republici Srbiji (jun godine) Indeks zarada Indeks zarada (plata) pokazuje relativne promene zarada u tekućem u odnosu na bazni periodu. Najčešće se koriste dve vrste indeksa zarada: individualni indeksi zarada, grupni indeksi zarada. 74 Republički zavod za statistiku (jul 2006;

166 Poslovna statistika II 172 Individualni indeksi zarada pokazuju relativne promene zarada za jednu kategoriju radnika, u tekućem u odnosu na bazni period. Izračunavaju se na osnovu sledeće formule 75 : [10-2] Individualni indeksi zarada gde je: x i - prosečna zarada za jednu kategoriju radnika u tekućem periodu, x 0 - prosečna zarada za jednu kategoriju radnika u baznom periodu, j redni broj kategorije radnika. Grupni indeksi zarada pokazuju relativne promene plata za više kategorija radnika, u tekućem u odnosu na bazni period. Grupni indeksi zarada mogu biti: grupni indeksi zarada promenljivog sastava zaposlenih, grupni indeksi zarada nepromenljivog sastava zaposlenih. Grupni indeks zarada promenljivog sastava zaposlenih se izračunava na osnovu sledećih formula: [10-3] [10-4] Grupni indeks zarada promenljivog sastava zaposlenih (1) Grupni indeks zarada promenljivog sastava zaposlenih (2) I j pl x x n i 0, n X i X 0 i 1 i 1 Iˆ pl : n n X i : X 0, Li L0 i 1 I x Iˆ pl, I r X i 1 [10-5] Indeks ukupno isplaćenih plata I X n X [10-6] gde je: Indeks dinamike ukupnog broja zaposlenih I r n i 1 n i 1 n i 1 L L i 0 i 0,, i 1 75 Sve formule za indekse zarada su preuzete iz knjige Stojković M.(2001), Statistika, Ekonomski fakultet u Subotici, strana 891.

167 Poslovna statistika II 173 X i - ukupna iznos zarada koje su isplaćene u tekućem periodu, X 0 - ukupan iznos zarada koje su isplaćene u baznom periodu, Li - ukupan broj zaposlenih u tekućem periodu, L0 - ukupan broj zaposlenih u baznom periodu, X i - opšti prosek zarada u tekućem periodu, X 0 - opšti prosek zarada u baznom periodu. I x - indeks ukupno isplaćenih zarada, I r - indeks dinamike ukupnog broja zaposlenih. Grupni indeks nepromenljivog sastava zaposlenih moţe se izračunati upotrebom jednog od dva metoda: metod agregata sa ponderima iz baznog perioda, metod agregata sa ponderima iz tekućeg perioda. Ovako izračunati indeksi zarada pokazuju promene opšteg proseka zarada po zaposlenom bez uticaja promena u strukturi zaposlenih. Upotrebljavaju se sledeće formule: [10-7] [10-8] gde je: Metod agregata sa ponderima iz baznog perioda Metod agregata sa ponderima iz tekućeg perioda L0 - ukupan broj zaposlenih u baznom periodu, Li - ukupan broj zaposlenih u tekućem periodu. I' pl n i 1 n i 1 x x i 0 L L 0 0, i n i 1 0 xi Li i 1 I' pl, n x 0 Li Za kvantitativno obuhvatanje promena u strukturi zaposlenih koristi se sledeći pokazatelja: [10-9] Indeks uticaja promena u kvalifikacionoj strukturi I Iˆ pl sp. pl I '

168 Poslovna statistika II 174 Upotrebljavaju se i sledeće relacije: Grupni indeks promenljivog sastava [10-10] zaposlenih Iˆ I sp I' pl pl, [10-11] Indeks isplaćenih zarada (1) I x Iˆ pl I r, [10-12] Indeks isplaćenih zarada (2) I x I sp I' pl I r. Indeks isplaćenih zarada nam pokazuje koji faktori su najviše uticali na masu isplaćenih zarada svih zaposlenih. Realna plata pokazuje kupovnu moć zarade izraţenu preko količine roba i usluga koja se moţe kupiti za iznos nominalne zarade. X i i 1 [10-13] Realna plata R pl : n I Li gde je: I p - indeks troškova ţivota. Indeks realne plate pokazuje relativne promene realne plate u tekućem u odnosu na bazni period. Izračunava se na osnovu sledećih formula: X 0 i 1 [10-14] Indeks realne plate (1) IR pl R pl :, n L0 [10-15] Indeks realne plate (2) IR pl n i 1 Iˆ I pl p. n i 1 p,

169 Poslovna statistika II Statistika konjunkture Statistika konjunkture je oblast statistike koja se bavi pruţanjem informacija o ponudi i traţnji na odreďenom trţištu. Na osnovu tih informacija donose se odluke iz oblasti ekonomske politike jedne zemlje. Privredni subjekti takoďe imaju velike koristi od istih informacija. U oblasti portfolio investicija, na primer, vlasnici hartija od vrednosti donose odluku na osnovu konjunkturne statistike kako da formiraju strukturu svoj portfolia. Statistika konjunkture se sluţi vrlo preciznim metodima za praćenje ponude i traţnje jer se na taj način dobija slika celokupne nacionalne ekonomije. Pokazatelji konjunkturnih kretanja se objavljuju u izveštajima zavoda za statistiku, izveštajima sa finansijskih trţišta, publikacijama raznih organizacija koje se bave istraţivanjem trţišta roba i usluga i u periodičnim biltenima sa berzi rada. U praksi je razvijeno više metoda za registrovanje i predviďanje cikličnih kretanja privrede. Barometarski (indikatorski) metod se bazira na vremenskim serijama različitih pojava u privredi i društvu. Te pojave mogu biti cene hartija od vrednosti, stopa inflacije, stopa kriminaliteta i čitav niz drugih pojava. Privredna komora SADa je objavila predled podataka za više od stotinu indikatora cikličnih kretanja privrede. Zaokrete u kretanju privrede ne prikazuju svi indikatori u isto vreme. Neki indikatori menjaju svoje ciklično kretanje pre, neki istovremeno, a neki posle opštih privrednih kretanja. Zbog toga se indikatori dele na vodeće, koincidirajuće i zaostajuće indikatore. Vodeći faktori, naravno, pokazuju ciklične zaokrete pre same privrede. Ipak nijedan vodeći faktor ne najavljuje zaokrete u preciznoj vremenskoj distanci od cele privrede. Isto tako, potrebno je sprovesti proceduru izbora indikatora i vremenom aţurirati njihovu listu. Nisu ni svi indikatori podjednako značajni za sve zemlje, tako da svaka zemlja ima svoju listu indikatora.

170 Poslovna statistika II 176 Postupak izbora indikatora kreće od izbora referentne serije. Referentna serija je serija čije varijacije sa velikom verovatnoćom odraţavaju fazu ciklusa kroz koju upravo prolazi cela privreda. Obično je to indeks ukupne industrijske proizvodnje ili indeks društvenog proizvoda. Nakon izbora referentne serije pristupa se utvrďivanju kriterijuma za izbor vodećih indikatora, od kojih su najvaţniji sledeći kriterijumi: vodeći indikator mora da ima zaokrete u svojoj seriji mnogo pre zaokreta u drugim vremenskim serijama, vodeći indikator mora da bude stabilan, odnosno da se promene dešavaju u vremenskim razmacima istog trajanja, mora da postoji visok stepen korelacije izmeďu amplituda i periodičnosti promena vodećeg indikatora i referentne serije, vodeći indikator mora da ima jasno ekonomsko značenje. Kao što je već pomenuto, vodeći indikatori se razlikuju od zemlje do zemlje, što zavisi od privredne razvijenosti i aţurnosti statističke sluţbe. Privredna komora SAD-a je objavila kratku listu indikatora koja se sastoji od dvanaest vodećih, četiri koincidirajuća i šest zaostajućih faktora. U Nemačkoj se kao vodeći indikatori koriste broj narudţbina, nadnice i plate po jedinici, ponuda novca, kamatne stope, cene akcija, opšta situacija, prodaja i zalihe gotovih proizvoda. Prema nizu kriterijuma, kao najbolji indikator pokazale su se cene akcija. Naša zemlja koristi četiri indikatora: kvantum indeks preraďivačke industrije, kvantum indeks u maloprodajnoj mreţi, broj slobodnih radnih mesta, ponuda novca. Kompozitni (svodni) indeksi su indikatori koji sumarno prikazuju promene u proseku svih indikatora. Cilj je da se izbegnu laţni signali do kojih dolazi usled slučajnih varijacija vodećih indikatora. Posebnu vrstu predstavljaju tzv. difuzni indeksi. Pomoću njih se jednostavno odreďuje pravac promena u privredi. Formira se tako što se od svih uporebljenih vodećih indikatora izdvoji udvostručena grupa onih koji pokazuju tendenciju rasta i onih koji su nepromenjeni. Njihov zbir se deli sa dvostrukim brojem serija. Formula za izračunavanje je sledeća: 2N1 N 2 [11-1] Difuzni indeks D 100, 2N gde je: N 1 grupa vodećih indikatora koji pokazuju tendenciju rasta, N 2 grupa vodećih indikatora koji ne pokazuju tendenciju rasta.

171 Poslovna statistika II 177 Rezultat pokazuje koji procenat vodećih indikatora je u ekspanziji. Difuzni indeks se kreće u intervalu od 0% do 100%. Ako je difuzni indeks veći od 50%, onda je privredna aktivnost u ekspanziji. Difuzni indeksi se obično izračunavaju po granama privrede. Ako se uporede kompozitni i difuzni indeks, uočava se da kompozitni indeks pokazuje ne samo smer nego i intenzitet promena koje se očekuju u privredi, pa je zbog toga njegova vrednost veća. U praksi, meďutim, SAD i Japan koriste difuzne indekse, dok Evropska Unija koristi i jedne i druge, ali se prednost daje kompozitnim indeksima Indikatori konjunkture na finansijskom tržištu Finansijsko trţište je najosetljivije na ciklična kretanja privrede, i to kako na trţištu novca i kapitala, tako i na trţištu akcija. Na trţištu novca i kapitala promene se prate preko kretanja kamatnih stopa i merenjem količine novca u opticaju. Promena u ponudi novca predstavlja pouzdan vodeći indikator i zbog toga se koristi u velikom broju zemalja, pa i kod nas, za predviďanje privrednih kretanja. Agregati M1 (gotov novac i depoziti po viďenju) najavljuju konjunkturne promene u istom ili sledećem kvartalu. Agregati M2 (likvidna sredstva koja uz M1 obuhvataju štedne depozite po viďenju, kratkoročne depozite i kratkoročne obveznice) i M3 (ukupna likvidna sredstva koja uz M2 obuhvataju sredstva rezervi preduzeća i pokrića po akreditivima, garancijama i kreditima u inostranstvu) ukazuju na promene 3 do 4 kvartala pre promena konjunkture. Na trţištu akcija indikatori se dele na cenovne indikatore, indikatore količine i ostale indikatore. Cenovni indikatori su odnos broja rastućih cena naspram broja opadajućih cena, odnos najviših prema najniţim cenama i kretanje cena najatraktivnijih akcija. Indikatori količine polaze od pretpostavke da promene u obimu prometa prethode svim cenovnim promenama. U SAD se na primer koristi indikator količine kod kojeg se uporeďuju prometi na Njujorškoj (NYSE) i Američkoj (AMEX) berzi. Na prvoj se trguje kvalitetnijim i sigurnijim akcijama, a na drugoj više spekulativnim akcijama. Što je odnos ove dve berze više pomeren ka AMEX berzi, to je izvesniji rast trţišta i privredne aktivnosti jer se više ulaţe u spekulativne akcije.

172 Poslovna statistika II 178 Slika 11-1: Dow Jones indeks i dogaďaji koji su imali veliki uticaj na njegovo kretanje 76 Prilikom izrade berzanskog indeksa mora se voditi računa o veličini uzorka, reprezentativnosti uzorka i ponderisanju (pridavanju značaja pojedinim elementima uzorka) Berzanski indeksi Berzanski indeksi su pokazatelji promena vrednosti hartija od vrednosti na trţištu. Neki berzanski indeksi pokazuju kretanja na celom finansijskom trţištu dok drugi 76 Dow Jones & Company (februar 2007,