EDUKIMI ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLAT E MESME. mjet metodologjik

Transcription

1 EDUKIMI ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLAT E MESME mjet metodologjik Financuar nga: Balkan Trust for Democracy Projekt i German Marshall Fund & Agjencia Suedeze për Zhvillim Ndërkombëtar (SIDA) Prishtinë, tetor 2006

2

3 Opinionet e shprehura në këtë publikim nuk shprehin medoemos qëndrimet e Balkan Trust for Democracy, German Marshall Fund dhe të Agjencisë Suedeze për Zhvillim Ndërkombëtar.

4

5 MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS SË REPUBLIKËS SË LITUANISË QENDRA PËR DIDAKTIKËN MODERNE EDUKIMI ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLAT FILLORE DHE TË MESME mjet metodologjik MDC Vilnius 2005

6 Ky mjet metodologjik është zhvilluar duke përdorur materialin e siguruar nga projektet: Edukimi kundër korrupsionit ( ) dhe Përmirësimi dhe shpërndarja e programeve edukative Anti-korrupsion (2004). Koordinatori i projektit: Qendra Moderne Didaktike Mbështetësit: Fondi për Shoqëri të Hapur Ambasada Mbretërore Daneze në Lituani Fondacioni për Ndryshim në Edukim Këshilltarë: Arne Nielsen, PLS Ramboll Management, Danimarkë Evaldas Bakonis, Qendra për zhvillimin e edukimit Dr. Vaiva Vaicekauskiene, Qendra për zhvillimin e edukimit Arturas Paliusis, Shërbimi special për hetimeve i republikës së Lituanisë Aida Martinkeniene, Shërbimi special për Hetime i republikës së Lituanisë Ramune Paukstiene, Shërbimi Special për Hetime i republikës së Lituanisë Partnerë: Shërbimi Special për Hetime i Republikës së Lituanisë Ministria e Arsimit dhe Shkencës e Republikës së Lituanisë Transperancy International, Kapitulli lituanez Mjeti metodologjik është përpiluar nga: Evaldas Bakonis, Qendra për Zhvillimin e Arsimit Dr. Vaiva Vaicekauskiene, Qendra për Zhvillimin e Edukimit Daiva Penkauskiene, Qendra Moderne Didaktike Ministria për Arsim dhe Shkencë e Republikës së Lituanisë, Qendra Moderne Didaktike, 2005

7 Botues: Qendra për Arsim e Kosovës (KEC) Për botuesin: Dukagjin Pupovci Koordinator dhe redaktor: Melinda Mula Lektor dhe korrektor: Fatmir Fejziu Ballina & shtypi: ADEA - Prishtinë 2006 Qendra për Arsim e Kosovës & Qendra Moderne Didaktike. Të gjitha drejtat e rezervuara. Qendra për Arsim e Kosovës Rruga "Isa Kastrati", p.n Prishtinë, Kosovë Tel: , ; Fax: ext. 109; office@kec-ks.org

8 PËRMBAJTJA FJALA E KOORDINATORIT HYRJE 15 KORRUPSIONI NË LËVOZHGË: 17 Çka është korrupsioni? 17 Format e korrupsionit 18 Argumentet për dhe kundër korrupsionit 18 Strategjitë antikorrupsion 20 OPSIONET E MUNDSHME PËR EDUKIMIN ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLA 21 KONCEPTET KRYESORE TË PËRDORURA NË EDUKIMIN ANTI-KORRUPSION 23 PËRMBAJTJA E EDUKIMIT ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLA 26 Pikëpamjet (kontekstuale) të ngushta dhe të gjera 26 Temat kryesore të edukimit anti-korrupsion 26 Programi i integruar i edukimit anti-korrupsion 27 Shembulli i një programi të integruar 29 KËSHILLA DIDAKTIKE TË EDUKIMIT ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLA 33 Sigurimi i informacioneve 33 Zhvillimi i qëndrimeve 33 Ndryshimi i qëndrimeve 24 Perspektivat morale dhe konvencionale 35 Zhvillimi i një programi individual anti-korrupsion 38 SHEMBUJ SE SI MUND TË IMPLMENTOHET PROGRAMI I EDUKIMIT ANTI-KORRUPSION NË DISIPLINA TË NDRYSHME NË SHKOLLË 41 Historia 41 Edukata qytetare, shkenca politike 50 Etika, psikologjia, religjioni 70 SHTOJCA I 95 Përgatitja për trajnimin për të menduarit kritik 96 Dukuria e korrupsionit në Lituani dhe në botë 100 Kodi i etikës së mësimdhënësve 103 SHTOJCA II 111 Veton Sylhasi: Korrupsioni dhe klasifikimi i tij sipas këndvështrimit kosovar 112 Hyrje 112 Përkufizimi i korrupsionit 112 Format e korrupsionit 113 Mitosja Nepotizmi, favoritizmi dhe klientelizmi Mashtrimi Përvetësimi Korrupsioni politik dhe administrativ 114 Shkaqet e korrupsionit 115 Pasojat e korrupsionit 116 Korrupsioni, varfëria dhe pabarazia Korrupsioni dhe stabiliteti fiskal

9 Korrupsioni, zhvillimi dhe investimet Korrupsioni, besueshmëria dhe legjitimiteti i shtetit Korrupsioni dhe ndihma zhvillimore Korrupsioni dhe mjedisi Strategjitë për luftimin e korrupsionit 118 Strategjitë që bazohen në sundimin e ligjit Strategjitë parandaluese Strategjitë për ndërtimin e institucioneve Strategjitë për informimin më të mirë të publikut Luftimi i korrupsionit përmes edukimit 120 SHTOJCA III 121 Mësimet model për edukimin kundër korrupsionit të bazuara në kurrikulin kosovar Psikologji Personaliteti 122 Histori Napoleon Bonaparta, ngritja dhe rënia e tij 126 Gjuhë dhe Letërsi Shqipe Thumba pa helm (Tregimi: Topazi) 129 Edukatë Qytetare Krimi dhe format e tij 131 Gjuhë dhe Letërsi Shqipe Fjalia dëftore 134 Edukatë Qytetare Obligimet e qeverisë ndaj qytetarëve 136 Gjuhë dhe Letërsi Shqipe Si t i dallojmë fjalët e përbëra me bashkërenditje 140 Psikologji Drogat psiko-aktive dhe ndryshimi i gjendjes së vetëdijes 143 Sociologji Kultura 145 Gjuhë dhe Letërsi Shqipe Poema e mjerimit (Migjeni) 148 Edukatë Qytetare Demokracia 150 Edukatë Qytetare Paraja dhe sistemi i pagesave 152 Gjuhë dhe Letërsi Shqipe Me fol shqip (Kiço Blushi) 154 Gjuhë dhe Letërsi Shqipe Paraja (Hasan Zyko Kamberi) 156 Biologji Shumëllojshmëria dhe rëndësia ekonomike e farëzhveshurave 158 Histori Revolucioni socialist i tetorit 160 Gjuhë angleze Filmi 162 Edukatë Qytetare Krimi dhe format e tij 164 Filozofi Pikëpamjet filozofike-sociale të Makiavelit 166 Gjuhë dhe Letërsi Shqipe Përemrat vetorë 168 SHTOJCA IV 171 Materiale për trajnim

10

11 Fjala e koordinatorit Njëra ndër dukuritë negative që pengon zhvillimin ekonomik dhe shoqëror të një vendi është korrupsioni. Kjo dukuri me të drejtë quhet kancer i shoqërisë, sepse një njeri i prekur nga kanceri humb imunitetin, ndërsa një shtet me shkallë të lartë të korrupsionit humb besueshmërinë e qytetarëve. Shtetet në tranzicion janë veçanërisht të rrezikuara nga ky fenomen për arsye se korrupsioni nuk lejon destinimin e fondeve publike për zhvillimin e sektorëve jetik, por i kanalizon ato në përfitime personale apo klanore. Në një shoqëri të tillë, cilësia e jetës së qytetarëve është e ultë dhe ndikimet janë posaqërisht të dëmshme për pjesën më të varfër të shoqërisë. Të gjithë pjestarët e shoqërisë duhet të mobilizohen në parandalimin dhe luftimin e korrupsionit. Në mesin e strategjive të shumta për ballafaqim me korrupsionin, edukimi paraqet veglën më të fortë në duart e shoqërisë, me efektin më të madh parandalues. Kjo është arsyeja që Qendra për Arsim e Kosovës (KEC) ka filluar implementimin e programit Edukimi Kundër Korrupsionit - EKK. Edukimi Kundër Korrupsionit është një nismë e Institutit për Shoqëri të Hapur në New York që është duke u zbatuar në shtatë vende të Evropës dhe Azisë. Synimi i këtij programi është reduktimi i praktikave korruptive në shoqëri përmes promovimit të qytetarisë aktive. Ky synim, përveq tjerash do të realizohet edhe me anë të aftësimit të mësimdhënësve për të përfshirë idenë e luftës kundër korrupsionit në kurrikulin shkollor. Ky libër do të ndihmojë mësimdhënësit që brenda programit shkollor ekzistues të organizojnë disa orë mësimore në të cilat do të prezantohen pasojat e korrupsionit si dhe mënyrat për parandalimin dhe luftimin e tij. Me këtë, gjeneratat e reja do të edukohen që të mos bien pre e korrupsionit dhe të kenë guximin qytetar për t u përballur me këtë dukuri të dëmshme. Libri përbëhet nga pjesa kryesore, e cila është përgatitur nga mësimdhënësit e Lituanisë ku programi për herë të parë filloi të implementohet dhe nga shtojcat të cilat përmbajnë materiale të disenjuara për zbatim në rrethanat kosovare. Modelet e mësimit, të përgatitura nga mësimdhënësit kosovarë, janë të mirëseardhura jo vetëm për mësimdhënësit e trajnuar në kuadër të programit EKK, por edhe për të gjithë ata mësimdhënës të cilët dëshirojnë që në procesin e tyre mësimor të përfshijnë idenë e parandalimit dhe të luftës kundër korrupsionit. Modelet shërbejnë si udhëzues praktik që ndihmojnë mësimdhënësit në planifikimin e orëve mësimore të atyre njësive që mundësojnë përfshirjen e nxënësve në diskutim për pasojat e korrupsionit dhe për mënyrat më efikase në luftimin e tij. Ato janë të përgatitura kryesisht nga mësimdhënësit e shkencave shoqërore për arsye se në programin shkollor të këtyre shkencave ka hapësirë më të madhe për përfshirjen e idesë së luftës kundër korrupsionit. Libri është i mirëseardhur edhe për zyrtarët e arsimit, administratorët e shkollave, prindërit, studentët, si dhe të gjithë ata që dëshirojnë të marrin informacion për mënyrën e përfshirjes së idesë së luftës kundër korrupsionit në kurrikulin shkollor. Kam kënaqësinë që të gjithë atyre që kanë kontribuuar në përgatitjen e këtij libri t ju shpreh falenderime të përzemërta. Prishtinë, tetor 2006 Melinda Mula Koordinator i programit EKK

12

13 HYRJE Pse është krijuar ky mjet metodologjik? Ky mjet metodologjik është krijuar mbi bazën e projekteve Edukimi kundër korrupsionit dhe Përmirësimi dhe shpërndarja e programeve edukative antikorrupsion. Projektet janë kryer në kuadër të Programit Kombëtar antikorrupsion, i cili do të zbatohet gjatë periudhës Seimat e Republikës së Lituanisë i kanë vënë detyrë qeverisë që të organizojë në bashkëpunim me shërbimin special të hetimeve, implementimin e masave të parapara ne Programin Kombëtar Antikorrupsion. Pjesëmarrësit në programin e edukimit përfshijnë shumicën e ministrive të Republikës së Lituanisë, Qendrën lituaneze për parandalimin e krimit dhe ekspertët nga Phare. Qëllimi kryesor i këtij programi është edukimi i publikut dhe shpërndarja e informacioneve për aktivitetet antikorrupsion dhe parandalimin e korrupsionit. Korrupsioni shihet më shumë si një problem urgjent në vendet postkomuniste se sa në shtetet perëndimore. Sistemet komuniste janë bazuar në korrupsion si një forcë e konsoliduar, ku kleptokracia dhe klientelizmi janë bërë normë. Një sjellje dhe mënyrë e tillë e të menduarit ka penguar krijimin e shteteve demokratike dhe të ekonomisë private të bazuar në konkurrencë të hapur. Për ta trajtuar natyrën e sofistikuar dhe specifike të krimeve të korrupsionit në Lituani, është themeluar agjencia e posaçme në vjeshtë të vitit 1997, e quajtur Shërbimi Special për Hetime (STT). Programi Kombëtar Antikorrupsion (më poshtë i referuar si PKAK), i përshtatur nga Seimas ka pasur një objektivë më të gjerë se sa detektimi i krimeve të korrupsionit. Një theks i veçantë është vënë mbi parandalimin e korrupsionit dhe edukimit të shoqërisë. Për një nga detyrat kyçe, PKAK thotë me sa vijon: Në mënyra të ndryshme të promovohet jotoleranca për manifestimin e korrupsionit: për këtë qëllim është e nevojshme vendosja e një bashkëpunimi të ngushtë me organizatat joqeveritare dhe mass mediet, zhvillimi dhe futja e programeve antikorrupsion në sistemin e edukimit. Plani i Veprimit i PKAK-së, sigurohet për zhvillimin dhe zbatimin e rekomandimeve metodologjike për edukimin antikorrupsion. Për më tepër, neni 10 i Ligjit për Parandalimin e Korrupsionit, i vitit 2002, përcakton përfshirjen e edukimit antikorrupsion në programin e përgjithshëm mësimor si në vazhdim: 1. Edukimi antikorrupsion është një pjesë integrale e ngritjes së vetëdijes së publikut nga pikëpamja e promovimit të integritetit personal, përgjegjësisë qytetare, të kuptuarit e të drejtave të njeriut dhe detyrave ndaj shoqërisë dhe shtetit të Lituanisë dhe sigurimit të implementimit të qëllimeve të parandalimit të korrupsionit. 2. Edukimi antikorrupsion i publikut duhet të bëhet në të gjitha llojet dhe nivelet e edukimit institucional në përputhje me programet adekuate të edukimit, përmes medieve dhe mjeteve tjera. 15

14 Shkollat e përgjithshme kanë marrë pjesë aktivisht në zhvillimin e mjeteve metodologjike. Gjatë shpalljes së tenderit për pjesëmarrje në pilot projekte, 70 shkolla u përgjigjën pozitivisht. Si rezultat i kësaj, u zgjodhën 11 ekipe shkollore, të përbëra nga mësimdhënës të psikologjisë, etikës, historisë, shkencave politike dhe edukimit qytetar. Gjatë mbajtjes së punëtorive, ata fituan njohuri dhe mësuan teknika të reja për t i aplikuar gjatë leksioneve të tyre dhe aktiviteteve të tjera edukative. Në vitin 2004, u bë trajnimi gjatë shërbimit për ata mësimdhënës, të cilët nuk morën pjesë në projekte. Si mund të përdoret ky mjet metodologjik? Hartuesit e këtij mjeti, shpresojnë se ky publikim do t u ndihmojë mësimdhënësve që të jenë të gatshëm për t u përfshirë në edukimin antikorrupsion dhe të marrin më shumë njohuri mbi konceptin e korrupsionit dhe mundësitë e integrimit të trajnimit antikorrupsion në disiplinat kryesore dhe aktivitetet shtesë të programit mësimor. Ata, gjithashtu, besojnë se kjo do t i inkurajojë nxënësit që të kenë interesim më të madh për jetën publike, të jenë më aktivë dhe të tregojnë forcën e arsyetimit, derisa shprehin qëndrimet e tyre qytetare përkitazi me çështjet të cilat janë me rëndësi për të gjithë ne. Shembujt praktikë të mësimeve dhe aktiviteteve shtesë të programeve mësimore do të ndihmojnë që të kuptohet më mirë përmbajtja e trajnimit antikorrupsion dhe mundësitë e aplikimit të metodave të prezantuara. Për ata që kanë nevojë për më shumë informata, është prezantuar materiali shtesë dhe janë dhënë referenca për burimet e informacionit, përfshirë këtu edhe faqet e internetit. Për më shumë informata për trajnimet në shërbim të programit Mundësitë e Edukimit Antikorrupsion në Edukimin e Përgjithshëm Shkollor, ju lutemi kontaktoni Qendrën Moderne Didaktike përmes adresës së mëposhtme: Studentu , LT Vilnius; tel/fax (+370 5) ; daiva.dc@vpu.lt; http: 16

15 Korrupsioni në lëvozhgë EDUKIMI ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLAT E MESME - mjet metodologjik Ka shumëçka të flitet për korrupsionin, por jo gjithçka që konsiderohet si korrupsion nga publiku ose mediet, në të vërtetë është korrupsion. Në anën tjetër, korrupsioni nuk njihet gjithmonë si vepër kriminale. Ndonjëherë ekziston një perceptim sipërfaqësor i arsyeve, parakushteve, pasojave të korrupsionit dhe mënyrave për ta luftuar atë. Në këtë mënyrë, para se të fillojmë trajnimin e mësimdhënësve kundër korrupsionit, do të sqarohet kuptimi i termit korrupsion si dukuri. Ç është korrupsioni? Në disa pika, fjala korrupsion kishte kuptimin e prishjes dhe rënies morale. Sot, definicioni i shkurtër është keqpërdorimi i fuqisë së pushtetit për interesa personale. PKAK e definon korrupsionin si çdo shërbyes civil ose person me status ekuivalent që nuk sillet në përputhje me ligjet dhe standardet e vendosura të etikës ose të gradimit dhe njëkohësisht kërkon përfitime materiale për vete apo për persona të tjerë, duke dëmtuar në këtë mënyrë interesat shoqërore dhe shtetërore.. Ekzistojnë shumë përkufizime për korrupsionin dhe në mënyrë konstante ato i nënshtrohen ndryshimeve, varësisht nga perceptimi i kësaj dukurie. Prandaj është më e lehtë që të identifikohet korrupsioni me karakteristikat e veta se sa si përkufizim. Krahasimi i koncepteve të ndryshme për korrupsionin tregon se veprat e njohura si korrupsion në përgjithësi mund të jenë kur: 1. Personalitete në pushtet marrin vendime që janë relevante për shoqërinë; 2. Shkelja e normës ligjore që rregullon vendimmarrjen, legjislacionin, parimet, kriteret, procedurat për qëllime të caktuara. 3. Persona që kërkojnë vendime të favorshme për ta. 4. Shkëmbime të dëmshme reciproke midis vendimmarrësit dhe atyre që e kërkojnë këtë vendim; 5. Shkelje e normave të vendimmarrjes, dëme të shkaktuara shoqërisë (Van Duyne, 2001:74-76) Me fjalë të tjera, korrupsioni blen apo shet vendime, duke shkelur drejtësinë. Drejtësia mund të marrë ose formë ligjore (kur shkelet një normë e shkruar) ose një formë morale (kur nuk ka standarde të vendosura të mirësjelljes, por që ekziston ndjenja e përbashkët se një vepër e tillë është e padrejtë). Sipas definicioneve të dhëna më lart, vendimet korruptive janë vetëm ato të cilat shiten nga shërbyesit civilë dhe politikanët, derisa vetë korrupsioni mund të jetë publik dhe politik. Në fakt, korrupsioni mund të ndodh edhe në sektorët jo qeveritarë dhe ky konsiderohet krim kur shkel interesat e publikut. 17

16 Format e korrupsionit EDUKIMI ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLAT E MESME - mjet metodologjik Vendimet e shitura mund të kenë ndikim mbi disa çështje të ndryshme (sigurimi dhe lehtësimi i shërbimeve, lejeve dhe vizave, punësimi dhe gradimi i të punësuarve; nxjerrja e ligjeve; heqja e dënimeve, fshehja e krimit; shpërblimi dhe përfitime të tjera materiale; grante; urdhra shtetërore, sigurime të informacioneve sekrete; lirimi nga tatimet etj.( Në shkëmbim të këtyre vendimeve, mund të ofrohen forma të ndryshme shpërblimi, ka shumë forma të korrupsionit dhe është vështirë të bëhet klasifikimi i tyre. Ajo që e bën detyrën akoma më të vështirë se në disa vende të ndryshme, krime të ndryshme konsiderohen korrupsion (mitoja me sa duket është një përjashtim). Krimet e korrupsionit të përfshira në legjislacionin e vendeve të ndryshme janë si në vazhdim: 1. Marrja, zhvatja ose dhënia e mitos; 2. Menaxhimi i keq apo përvetësimi i pronave të shtetit; 3. Përdorimi jo i ligjshëm i informacioneve shtetërore konfidenciale; 4. Tregtia përmes ndikimit dhe përdorimi i saj për përfitime personale; 5. Mashtrimi në zgjedhje dhe ndërhyrja në to; 6. Përhapja e informacioneve të pasakta ose sigurimi i tyre për t i çorientuar hetuesit; 7. Pasurimi jo ligjor; 8. Pengimi ose ndërhyrja në urdhrat shtetërore; 9. Dënimi i personave, të cilët informojnë për sjellje të pahijshme të zyrtarëve 10. Moskryerja 11. Dëmtimi i shërbimeve publike (Grosse, 2000) Në përpjekje për të bërë një klasifikim të vargut kaotik të mundësive për korruptim, P Van Duyne ka sugjeruar një sistem të bazuar në sektorë (Van Duyne, 2001:76). Sistemi tregon se korrupsioni është i mundshëm në tre sektorë (publik, privat dhe politik), gjithashtu edhe ndërmjet tyre siç vijon: Sektori publik Sektori privat Sektori politik Sektori publik X X X Sektori privat X X Sektori politik X Mbi bazën e këtij klasifikimi, janë të mundura gjashtë grupe krimi. Forma e njëjtë e krimit p.sh. mitoja, mund të ndodh në çdo grup. Argumentet për dhe kundër korrupsionit Hulumtimet e para sistematike për pasojat e korrupsionit janë bërë jo shumë kohë më parë. Në të kaluarën, disa ekonomistë dhe politikanë kanë thënë se korrupsioni ishte i dobishëm për shkak se: lehtësonte vendimmarrjen duke ia lyer rrotat makinerisë së shtetit dhe në këtë mënyrë rriste efikasitetin ekonomik. kursente kohë dhe pasi koha është para, ai gjithashtu kursente para; 18

17 transferonte parimet e konkurrencës së tregut të lirë në fushën e strukturave shtetërore, pasi që shuma e mitos së ofruar gjatë konkurrimit tregonte kapacitetin e kompanisë; kompensonte të ardhurat e vogla të shërbyesve civilë duke kursyer fondet buxhetore. Por një shikim më i hollësishëm i efektit të korrupsionit dhe nivelit të tij në vende të ndryshme dhe ekonomitë e tyre, tregon rolin negativ që korrupsioni ka luajtur në një numër të fushave të jetës publike. Efekti në ekonomi në shtetet e korruptuara, komuniteti i biznesit duhet të ndajë disa nga fondet e veta për korrupsionin, çfarë shkurton investimet dhe prodhimin kombëtar bruto; korrupsioni i zë frymën konkurrencës së lirë, me dëmin më të madh që u shkaktohet kompanive të vogla; me konkurrencën në rënie, cilësia e mallit dhe e shërbimeve bëhet më e keqe; të ardhurat shtetërore bien dhe ekonomia në hije rritet; aty ku tolerohet korrupsioni, shërbyesit civilë marrin të ardhura të vogla dhe, me gjithë buxhetin e kursyer, qytetarët e rëndomtë duhet t u paguajnë atyre mito nga xhepat e vet; investuesit e huaj kanë më pak besim tek shteti dhe kontributi i tyre ndaj ekonomisë së vendit bie. Efekti mbi qeverisjen e shtetit: Më pak investime shtetërore dhe më pak efikasitet i ndërmarrjeve shtetërore Fushat e aktiviteteve qeveritare dhe strukturat e shpenzimeve i nënshtrohen ndryshimit zyrtarë publikë të korruptuar shtyjnë projektet, të cilat garantojnë shuma më të mëdha. Egoizmi i zyrtarëve publikë lë në hije të menduarit strategjik në kuptimin e nevojave të shtetit, prandaj mungon vëmendja e duhur për problemet ekonomike dhe sociale; Kualiteti i shërbimeve publike bie. Pasojat socio-politike: Shkaktari themelor i korrupsionit është egoizmi. Në këtë mënyrë, nuk mund ta konsiderojmë korrupsionin si formë të jashtëzakonshme dhe patologjike e sjelljes: secili nga ne priret të kujdeset për vete. Tundimi për të vepruar në mënyrë korruptive ngrihet me rritjen e nevojave të konsumit dhe mirëqenia personale bëhet më e rëndësishme se sa ajo publike, e cila pothuajse lihet në harresë. Si rezultat, politikanët dhe shërbyesit civilë, fillojnë të keqpërdorin pozitën e tyre për të krijuar mirëqenie personale. Duke e parë këtë, të rinjtë i shohin shërbimet civile si një mënyrë jetese komode dhe atraktive. Shoqëria konsumuese nuk i duron skandalet e korrupsionit, megjithatë mos durimi i saj është disi thikë me dy presa: është më e pakënaqur, sepse dikush ka përfitime më të mëdha se sa për faktin e ekzistimit të vetë korrupsionit. 19

18 Me gjithë homogjenitetin e natyrës njerëzore, shoqëritë nuk janë të korruptuara njëjtë. Niveli i korrupsionit mund të lidhet me kulturën, mentalitetin dhe traditat e një shoqërie të caktuar. Për shembull, mendohet se korrupsioni si një e keqe më lehtë kuptohet nga shoqëritë protestante, sepse etika protestante bën një dallim më të qartë midis vlerave publike dhe atyre individuale. Në shoqëritë ku korrupsioni është gati i ligjshëm si p.sh, klientelizmi si forcë konsoliduese në sistemet komuniste, është shumë më e vështirë të ndryshohen veset e jetesës dhe të menduarit. Korrupsioni më shumë lëshon rrënjë në vendet ku njerëzit janë më pak të arsimuar, ndërsa vetëdija publike është më e ultë. Korrupsioni mund të nxitet nga një numër faktorësh shoqërorë dhe ekonomikë: ekonomia e dobët, papunësia, buxheti shtetëror i administruar keq, ndërhyrja e shteteve më të fuqishme dhe korporatave. Shërbyesit civilë mund të demoralizohen nga pagat e ulëta, gradimi që nuk ka të bëjë me kualitetin e punës, qëllimet jo të qarta të organizatës dhe klientelizmin e krijuar midis eprorit dhe vartësit. Strategjitë antikorrupsion Në vitet e fundit, shtetet demokratike kanë zhvilluar gjithnjë e më shumë iniciativa politike dhe publike për ta luftuar korrupsionin. Për këtë qëllim është krijuar organizata ndërkombëtare, Transperancy International (TI). Ajo bën hulumtime për korrupsionin në nivele të ndryshme, në shtete të ndryshme dhe zhvillon e përhap standardet antikorrupsion. Aksionet kundër korrupsionit janë përkrahur nga Banka Botërore, Fondi Monetar Ndërkombëtar, Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim, Bashkimi Evropian dhe Kombet e Bashkuara. Në republikën e Lituanisë, trupi kryesor që koordinon luftën kundër korrupsionit është Shërbimi Special për Hetime, i themeluar në vitit Reduktimi i nivelit të korrupsionit nuk është një proces as i lehtë dhe as i shpejtë. Pasi që shkaqet e korrupsionit mund të përbëhen nga faktorë të ndryshëm të drejtpërdrejtë dhe të tërthortë, (përfshirë këtu politikën jo të duhur ekonomike, vetëdijen e ultë të publikut, shoqërinë e dobët civile, mungesën e përgjegjësisë së institucioneve shtetërore dhe traditat kombëtare), lufta kundër korrupsionit duhet të marrë një qasje të shenjtë të rrethuar nga një llojllojshmëri masash. Derisa korrupsioni është një krim sistematik, dënimi i zyrtarëve mbetet një shou i kurbanit në gjyq me publikun e vetëdijshëm për një numër të tjerësh, të cilët janë njësoj fajtorë, por që kanë arritur të ikin. Duke i pasur parasysh arsyet që lehtësojnë praninë dhe rritjen e korrupsionit në një vend të caktuar, strategjitë antikorrupsion mund të përbëhen nga një varg masash, si për shembull: Miratimi i kritereve të qarta dhe procedurave për punësimin dhe avancimin e shërbyesve civilë; Vendosja e procedurave të qarta (transparente) për t i bërë vendimet relevante për publikun dhe shtetin që janë të bazuara në paanshmëri dhe që synojnë mirëqenien e qytetarëve; Ndarja e posteve politike dhe shtetërore; ndalesat e vëna mbi shërbyesit publikë komunalë për të përfaqësuar partitë politike; Ndalesat e vëna për shërbyesit civilë për të marrë pjesë në aktivitetet komerciale; Kërkimi i transparencës dhe ligjshmërisë së të ardhurave dhe shpenzimeve të partive politike; 20

19 Monitorimi dhe deklarimi i të ardhurave të politikanëve; Regjistrimi i dhuratave të marra nga politikanët; Zhvillimi i kodeve të mirësjelljes për shërbyesit civilë dhe politikanët për të plotësuar sistemin ligjor; Plotësimi i legjislacionit me definicione të qarta për veprat e korrupsionit; Autorizimi i vendimeve të miratuara nga shërbyesit civilë dhe vendosja e kërkesës për të pasur një vendim të një rëndësie të veçantë të marrë me aprovim të përbashkët; Përmirësimi i procedurave për prokurimin publik dhe privatizimi i pronës shtetërore. Masat antikorrupsion të synuara në Lituani, janë siguruar nga programi kombëtar antikorrupsion. Edukimi, luan një rol kryesor në përpjekje për të ngritur dhe ndërtuar vetëdijen qytetare. OPSIONET E MUNDSHME PËR EDUKIMIN ANTIKORRUPSION NË SHKOLLA Edukimi antikorrupsion në shkolla mund të jetë formal dhe joformal. Në nivelin formal, elementet e edukimit antikorrupsion mund të përfshihen në programin mësimor të arsimit të përgjithshëm. Në nivelin joformal, mund të promovohen iniciativat shtesë të programit mësimor si: fushatat qytetare, konferencat e nxënësve dhe organizime të tjera. Pasi që caku kryesor i edukimit antikorrupsion është formimi i vetëdijes qytetare, ambienti më i favorshëm për këtë janë disiplinat shoqërore, përfshirë këtu edukatën qytetare, historinë, shkencat politike dhe etikën. Lidhja me këto disiplina është e pashmangshme, sepse problemi i korrupsionit diskutohet duke përdorur terma ligjorë, politikë, historikë dhe ekonomikë. Integrimi i edukimit antikorrupsion në rrjedhën e arsimit të përgjithshëm, është i pamundur pa e vënë atë në një kontekst të caktuar. Për shembull, është shumë e vështirë të kuptohet problemi i korrupsionit pa diskutuar së pari qëllimin e shërbimit civil, kërkesat etike dhe ligjore për shërbyesit civilë. Nëse këto tema nuk shqyrtohen gjatë leksioneve të edukatës qytetare ose shkencave politike, mund të jetë i vështirë integrimi i edukimit antikorrupsion në përgjithësi. Në anën tjetër, edukimi antikorrupsion nuk ka të bëjë vetëm me mësimdhënie, por edhe për sigurimin e informacioneve. Koncepte të rëndësishme dhe vlera mund të transmetohen gjatë diskutimit gjithashtu edhe të temave të tjera. Çdo herë kur bëhet një sugjerim për të përfshirë tema të reja në programin mësimor të arsimit të përgjithshëm, ekziston një brengë se ka shumë programe dhe shumë pak kohë për t i mbuluar ato. Sugjerimi për të filluar edukimin antikorrupsion nuk përbën përjashtim. Sidoqoftë, kjo brengë mund të bëhet më e lehtë pasi ekzistojnë shumë mënyra për të integruar materialin e lëndës. Një mënyrë për t u marrë me këtë çështje është formulimi i qartë dhe theksimi i problemeve të edukimit antikorrupsion dhe krijimi i një moduli të veçantë prej disa leksionesh. Një mënyrë tjetër e prezantimit të lëndës, është të diskutohet ajo si pjesë e temave dhe problemeve të tjera, duke e prezantuar atë si një ilustrim apo specifikim të një rasti të caktuar. Ne do t iu prezantojmë të dy shembujt: atë të modulit të integruar dhe të programit të integruar. E rëndësishme është që edukimi antikorrupsion të mos mësohet ndaras nga disiplinat e tjera. 21

20 Një problem i veçantë i edukimit antikorrupsion është si të parandalohet që ai të bëhet kurs për të mësuarit e sjelljes korruptuese. Sikurse në shumë raste të tjera kur përpjekjet e shkollës për mësimin e normave që janë e kundërta e sjelljes komode, edukimi antikorrupsion, kërkon që mësimdhënësit të ushtrojnë dijen e tyre, mprehtësinë psikologjike dhe aftësitë metodike derisa prezantojnë temën. Qëllimi i edukimit antikorrupsion është që të ndërtohen vlerat dhe të zhvillohen kapacitetet e nevojshme për të formuar qëndrimin qytetar të nxënësve kundër korrupsionit. Detyrat e edukimit antikorrupsion: 1. Njohja e dukurisë së korrupsionit: esenca, arsyet dhe pasojat e tij 2. Promovimi i jotolerancës ndaj korrupsionit 3. Demonstrimi i mundësive për luftimin e korrupsionit 4. Kontributi ndaj standardeve, që tashmë janë përfshirë në programin mësimor të arsimit të përgjithshëm, Vlerat (respektimi i vlerave demokratike; interesimi për gjithçka që ndodh; ndershmëria, përgjegjësia për veprimet dhe sjelljen e dikujt; vetëpërmirësimi i vazhdueshëm si dhe përmirësimi i njohurive dhe kompetencave shoqërore dhe kulturore etj). Forcimi i kapaciteteve (për të komunikuar, gjetur, proceduar dhe transmetuar informacionet; të menduarit kritik dhe zgjidhja e çështjeve; planifikimi racional dhe organizimi i aktiviteteve; menaxhimi i kohës, i burimeve financiare dhe burimeve të tjera; veprimi kreativ, me domethënie, marrja e iniciativave, të qenët i pavarur, marrja e përgjegjësisë për veprimet e dikujt, komunikimi dhe bashkëpunimi, zgjidhja e mosmarrëveshjeve dhe konflikteve në mënyrë konstruktive, pjesëmarrja në jetën shoqërore në shkollë, komunitetin lokal dhe shoqëri; nëse është e nevojshme ushtrimi i udhëheqësve në zbatimin e planeve, etj. Rezultati përfundimtar është formimi i një personaliteti i cili është i vetëdijshëm për kërcënimet që paraqet korrupsioni për mirëqenien publike dhe sigurinë shtetërore, jotolerant ndaj shfaqjeve të korrupsionit, i aftë dhe që kërkon të eliminojë këtë të fundit. 22

21 KONCEPTET KRYESORE TË PËRDORURA NË EDUKIMIN ANTIKORRUPSION Korrupsioni është një aktivitet i drejtpërdrejtë ose i tërthortë, kërkesë a pranim i një materiali a përfitimi tjetër (një dhuratë, shërbim, premtim a privilegj) nga shërbyesi civil apo nga personi me një status ekuivalent, për veten ose për një person tjetër, për kryerjen a moskryerjen e një funksioni të caktuar. Gjithashtu janë veprimet ose mosveprimet e një shërbyesi civil a një personi me status ekuivalent në kërkim të marrjes së një materiali dhe përfitimeve të tjera për veten dhe persona të tjerë. Korrupsioni është një ofertë e drejtpërdrejtë ose e tërthortë, apo sigurimi i një materiali a përfitimi tjetër (një dhuratë, shërbim, premtim a privilegj) ndaj një shërbyesi civil a një personi me status ekuivalent për kryerjen a moskryerjen e funksioneve të caktuara, si dhe aktivitetet e ndërmjetësimit për kryerjen e veprimeve të specifikuara në paragraf. ( Ligji mbi Shërbimin Special për Hetime, 2000). Parandalimi i korrupsionit nënkupton zbulimin dhe eliminimin e shkaqeve dhe kushteve të korrupsionit përmes zhvillimit dhe zbatimit të një sistemi të masave adekuate, sikurse edhe të përmbajturit e personit për moskryerjen e krimeve të korrupsionit. Krimet e korrupsionit përfshijnë marrjen e ryshfetit, marrjen e ryshfetit përmes ndërmjetësuesit, ofrimin e ryshfetit, krime të tjera të kryera në sektorin publik, ose gjatë ofrimit të shërbimeve publike për përfitime personale a për përfitime të të tjerëve, përfshirë këtu tejkalimin dhe keqpërdorimin e autoritetit të dikujt, keqpërdorimin e detyrës, falsifikimin e dokumenteve e pajisjeve matëse, shpërdorimin a përvetësimin e pronës, zbulimin e një sekreti zyrtar apo komercial, një deklaratë false për të ardhurat, profitin apo pronën, legjitimimin e veprimeve të krimit, ndërhyrjen në veprimet e një shërbyesi civil a të një personi që kryen funksione publike apo veprime të tjera kriminale, qëllimi i të cilave është kërkimi, zhvatja dhe dhënia e ryshfetit apo përpjekja për mbulimin e dhënies dhe marrjes së ryshfetit. Marrja e ryshfetit (neni 225 i Kodit Penal të Republikës së Lituanisë, 2000). Një shërbyes civil, zyrtar apo person me një status ekuivalent, i cili në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë për interesa të veta a për interesa të të tjerëve, pranon, premton e bën një marrëveshje për të pranuar ryshfet, kërkon ose provokon që të jepet/merret ryshfet në shkëmbim të veprimeve të ligjshme dhe të paligjshme, duke dëmtuar autoritetin e vet (kjo është forma më e thjeshtë e manifestimit të tij). Shkalla e lartë është 250 MMW (aktualisht, 1 MMW është LTL 125). Vepra penale është deri në 1 MMW. Përgjegjësia për marrjen e ryshfetit bie jo vetëm mbi personin e thjeshtë, por edhe mbi entitetin ligjor (një entitet ligjor i nënshtrohet gjobave të mëdha monetare, kufizimeve të aktiviteteve, etj). (Neni 20 i Kodit Penal të Republikës së Lituanisë, 2000). Dhënia e ryshfetit (Neni 227 i Kodit Penal të Republikës së Lituanisë, 2000). Çdo person që në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë ofron, premton a jep ryshfet për një shërbyes civil, zyrtar a person me status ekuivalent në shkëmbim të veprimeve të ligjshme a të paligjshme dhe mosveprimeve në dëm të autoriteteve apo ndaj një ndërmjetësuesi që kërkon rezultate të njëjta. 23

22 Një person duhet të lirohet nga përgjegjësia penale për korruptim, nëse atij i është kërkuar ose është provokuar për të dhënë ryshfet, nëse atij i është ofruar, premtuar apo dhënë ryshfet, për të cilin institucionet e zbatimit të ligjit kanë qenë të vetëdijshme. Keqpërdorimi i zyrës (Neni 228 i Kodit Penal të Republikës së Lituanisë, 2000). Një shërbyes civil a person me një status ekuivalent që keqpërdor pozitën e tij, tejkalon autoritetin e tij dhe nëse këto veprime i shkaktojnë dëm substancial shtetit, trupit publik ndërkombëtar, entitetit ligjor a një personi fizik. Moskryerja e detyrave zyrtare ( Neni 229 i Kodit Penal të Republikës së Lituanisë, 2000). Një shërbyes civil a një person me status ekuivalent që për shkak të neglizhencës dështon të kryejë detyrat e tij zyrtare, ose i kryen ato në mënyrë të gabuar dhe nëse këto veprime i shkaktojnë dëm shtetit, trupit publik ndërkombëtar, entitetit ligjor a një personi fizik. Dënimi për kryerjen e këtyre krimeve përfshin: Ndalimin për të kryer një punë të caktuar apo angazhimin në aktivitete të caktuara Heqjen e lirisë deri në tre vjet (nëse bëhet fjalë për shkallën e lartë nga dy deri në tetë vjet). Zyrtari publik është personi, i cili derisa punon për autoritetet shtetërore, komunale apo institucione, për institucionet e zbatimit të ligjit, kontrollit të shtetit dhe mbikëqyrjen e institucioneve apo institucione ekuivalente me to, kryen funksione të një përfaqësuesi të shtetit apo ka pushtet administrativ (Neni 290 i Kodit Penal të Republikës së Lituanisë, 2000). Zyrtarët publikë konsiderohen të jenë këta persona: Presidenti i Republikës së Lituanisë, anëtarët e Seimas, kryeministri, kryetari i Bordit të Bankës së Lituanisë, kontrolluesi i Shtetit, ministrat, Ombudsmani i Seimas, përfaqësuesit e qeverisë në vend, guvernatorët e qarkut, këshilltarët komunalë, kryetarët e komunave, anëtarët e këshillave drejtues, gjyqtarët, noterët, prokurorët, hetuesit, të punësuarit e ministrisë së mbrojtjes kombëtare, ministrisë së rendit, departamentit të shtetit për siguri, departamenti i doganave nën ministrinë e financave, policët, krerët e institucioneve që kryejnë funksionet e kontrollit dhe mbikëqyrjes, krerët e inspektorateve, zëvendësit e tyre, inspektorët etj. Zyrtarët publikë janë shërbyes civilë të njohur me ligj. Kjo do të thotë se përveç Ligjit për Shërbime Civile, ata duhet të sillen në pajtim me statusin e tyre përkatës. Për shembull, një zyrtar i Shërbimit Special për Hetimeve duhet të veprojë gjithashtu edhe në përputhje me statutin e Shërbimit Special për Hetime. E njëjta aplikohet edhe për agjencitë e tjera për zbatimin e ligjit. Shërbyesi civil është personi i cili punon në shërbime civile, një politikan i shtetit, një shërbyes civil i administratës publike sipas Ligjit për Shërbime Civile, si dhe persona të tjerë, të cilët gjatë punës për autoritetet shtetërore apo komunale, institucionet e zbatimit të ligjit, kontrollit të shtetit dhe mbikëqyrës së institucioneve apo të institucioneve ekuivalente me to, kryejnë funksione të përfaqësuesit të shtetit ose kanë 24

23 pushtet administrativ, si dhe kandidatët zyrtarë të detyrave të përmendura më lartë. (Neni 230 i Kodit Penal të Republikës së Lituanisë, 2000). Personat që kanë pushtet përkatës në institucionet shtetërore të jashtme, organizata publike ndërkombëtare apo autoritetet gjyqësore ndërkombëtare, si dhe kandidatë zyrtarë për detyrat e përmendura, duhet të konsiderohen ekuivalent me shërbyesit civilë. Për më tepër, personat që punojnë në ndonjë nga institucionet shtetërore, jo qeveritare apo private apo që janë të angazhuar në aktivitetet profesionale dhe që kanë pushtet relevant në administratën publike, përveç personave që sigurojnë funksione ekonomike apo teknike, duhet të konsiderohen ekuivalent me shërbyesit civilë. Personat që punojnë në shërbime civile janë politikanët e vendit, shërbyesit civilë të administratës publike sipas Ligjit për Shërbime Civile, personat e tjerë të cilët derisa punojnë për institucionet shtetërore apo komunale, për institucionet e zbatimit të ligjit, kontrollit të shtetit, institucione mbikëqyrëse ose institucione ekuivalente me to, kryejnë funksione të përfaqësuesve të shtetit ose kanë pushtet administrativ, si dhe personat, të cilët punojnë në organizma që marrin fonde nga shteti dhe buxheti komunal dhe fondacionet dhe që kanë pushtet administrativ. (1997 Ligji për Rregullimin e interesave Publike dhe Private në Shërbimet Publike). Standardet antikorrupsion janë një varg normash ligjore dhe sjelljesh, të cilat ndihmojnë për reduktimin e veprave korruptuese. Interesi publik nënkupton besimin e publikut lidhur me vendimmarrjet e paanshme dhe të drejta të personave në shërbimet civile (1997 Ligji për Rregullimin e interesave publike dhe private në shërbimet publike). Interesi privat nënkupton interesin privat ekonomik apo jo ekonomik të një kandidati apo personi në shërbimet civile (ose e një të afërmi të tij apo anëtari të familjes), i cili mund të ndikojë në vendimmarrjen e tij në dëm të detyrave të tij zyrtare. (1997 Ligji për rregullimin e interesave publike dhe private në shërbimet publike). Konflikti i interesave nënkupton situatën, ku një person në shërbimet civile, i cili gjatë kryerjes së detyrave të tij apo udhëzimeve, është i obliguar të marrë një vendim ose të marrë pjesë në një vendimmarrje ose të ndjekë udhëzimet që kanë të bëjnë me interesin e tij privat. ((1997 Ligji për Rregullimin e interesave publike dhe private në shërbimet publike). Lobimi nënkupton procesin, përmes së cilit shkëmbehen informatat dhe mendimi i grupit, organizatës apo e një pjese të kësaj u transmetohet zyrtarëve publikë (i zgjedhuri dhe i emëruari), me synim që të ndikohet në vendimmarrje për përfitime të tyre. Klientelizmi është sistemi i marrëdhënieve të bazuara në zotimet përfituese reciproke dhe lidhjet me një mbrojtës dhe një personi tjetër apo personave (klientë). Nepotizmi është punësimi i të afërmeve, shokëve apo të njohurve të afërm pa konkurrencë, derisa shkelet parimi i personit më adekuat për vendin e duhur. Kjo 25

24 krijon një sistem të të korruptuarve dhe kolegëve të cilët i kanë borxh njëri-tjetrit; ky sistem përdoret gjatë marrjes së vendimeve. PËRMBAJTJA E EDUKIMIT ANTIKORRUPSION NË SHKOLLA Pikëpamje të ngushta dhe të gjera (kontekstuale) Edukimi antikorrupsion në shkolla mund të ketë të paktën dy forma. E para është shtojca e programit mësimor dhe aktiviteteve shtesë të këtij programi me tema që kanë të bëjnë me korrupsionin. Kjo do të ishte e lehtë që të organizohet, nuk do të zgjaste shumë, megjithatë do të dukej si shtesë e programit mësimor dhe njëra nga temat. Forma e dytë është integrimi i analizës së vlerave themelore dhe koncepteve që kanë të bëjnë me dukurinë e korrupsionit në disiplinat që tashmë janë ligjëruar, duke i kushtuar vëmendje të posaçme aspekteve, të cilave nuk u është kushtuar shumë vëmendje më parë. Forma e parë e edukimit antikorrupsion nuk është e lehtë vetëm për t u organizuar por gjithashtu është e lehtë që të kontrollohet: thjesht duke u siguruar se të gjitha shkollat ose grupet e klasave marrin pjesë në organizimin antikorrupsion. Forma e dytë kërkon disa vjet trajnim shoqëror. Prandaj, derisa të bëhet zgjedhja, duhet të sigurohet se mësimdhënësit e disiplinave shoqërore janë të njoftuar me objektivat e edukimit antikorrupsion, më përmbajtjen e tij dhe me mundësitë. Sigurisht, ekziston edhe mënyra e tretë: përfshirja e nxënësve në lëvizjet publike antikorrupsion dhe fushatat për ngritjen e vetëdijes, megjithatë këto lëvizje mund të iniciohen vetëm pjesërisht nëpër shkolla, prandaj programi ynë nuk do t i diskutojë të gjitha variacionet e tyre. Ky botim bazohet në dy mënyra të mundshme të realizimit të edukimit antikorrupsion: atë të ngushtë dhe të gjerë (të integruar). Qëllimi i programit të ngushtë është që të njihet korrupsioni si dukuri tek nxënësit, derisa programi i gjerë përfshin një grup temash në të cilat edukimi antikorrupsion mund të integrohet. Përveç kësaj, ne japim edhe një shembull të një programi të integruar, i cili është zbatuar: një tabelë që tregon temat që kanë të bëjnë me korrupsionin, të integruar në librat shkollore në klasë të ndryshme. Temat kryesore të edukimit antikorrupsion Koncepti i korrupsionit. Një llojllojshmëri definicionesh. Kriteri në bazë të të cilit është bërë dallimi midis korrupsionit dhe llojeve të tjera të krimit. Subjektet e krimeve të korrupsionit dhe llojllojshmëria e formave. Pasojat e korrupsionit. Pasojat ekonomike, shoqërore, politike dhe morale. Dëmi i dukshëm dhe ai i padukshëm. Viktimat e krimeve të korrupsionit. Origjina e korrupsionit. Përhapja e korrupsionit në periudha të ndryshme kohore, shoqërore dhe regjime. Shkaktarët psikologjikë, kulturorë, shoqërorë, ekonomikë dhe politikë të korrupsionit. Mundësitë e korrupsionit në organizmat demokratike (parti politike, zgjedhje, parlament, qeveri, gjykata dhe autoritete vendëse). Interesat publike dhe private. Mundësitë e luftimit të korrupsionit. Roli i shoqërisë civile (vetëkontrolli, jotoleranca, vetëdija). Roli i medieve (sinqeriteti). Forcimi i kornizës ligjore: ligjeve, 26

25 kodeve të etikës dhe rregullave. Mënyrat e eliminimit të shkaktarëve dhe parakushteve të korrupsionit të siguruara nga strategjitë dhe programet. Problemet e luftimit të korrupsionit. Niveli i korrupsionit në Lituani (rezultatet e hulumtimeve). Roli i rezultateve të hulumtimeve dhe skandalet nëpër media në formimin e qëndrimit ndaj vendit të dikujt. Krimet e korrupsionit të mëdha dhe të vogla, të dënueshme dhe jo të dënueshme. Vështirësitë e luftës ndaj korrupsionit: një luftë pa fund. Programi i integruar i edukimit antikorrupsion Personaliteti dhe sjellja Portreti i vetvetes; kush jam unë dhe çka dëshiroj të bëhem? Vlerat personale dhe parimet Esenca dhe qëllimi i jetës Faktorët e jashtëm ndikues: shembuj, autoritete, role shoqërore, situata Kriteri për dallimin e të mirës nga e keqja, sjelljes së mirë dhe asaj të pahijshme Vendimet dhe zgjedhjet, shkaktarët dhe efektet Përgjegjësia Normat e rregulluara të sjelljes Koncepti i normës morale, e mira morale dhe e keqja Morali dhe tradita Veset, zakonet, traditat dhe normat shoqërore Marrëdhëniet midis moralit dhe ligjit Problemi i mospërsosshmërisë së ligjeve Marrëdhëniet midis normave shoqërore rregulluese dhe lirisë personale Drejtësia Drejtësia si ndershmëri Të drejtat njerëzore, barazia dhe paanshmëria Drejtësia shoqërore (shpërndarja e barabartë). Drejtësia si sundim i ligjit Fajësia dhe krimi Dëmi si shkak moral i fajit Krimi si shkelje e ligjit Shkaqet e krimit Dënimi dhe sanksionet e tjera Ligjet rregullative të dënimit (Kodi Penal dhe legjislacioni tjetër) Vënia në vend e drejtësisë Shoqëria civile dhe shteti Parimet e demokracisë: pjesëmarrja, delegimi dhe përfaqësimi Tri drejtimet e qeverisë Shërbimi civil, detyrat dhe pushteti Kontrolli qeveritar; përgjegjësia, obligimi për të siguruar informacione 27

26 Planifikimi i karrierës Çfarë mund të bëjë dhe çfarë dua? Kriteri për zgjedhjen e profesionit Kriteri për zgjedhjen e punësimit Kriteri për punësim dhe procedurat 28

27 Temat Psikologjia Etika Edukata qytetare Historia Shkencat politike Karakteristikat personale Ndikimi i rrethit në sjellje Qëndrimi personal dhe sjellja Teoria e tipareve (klasa e 11-të) Teoria e edukimit shoqëror (klasa e 11-të) Qëndrimet dhe stereotipet (klasa e 10-të) Kush jeni ju? (Klasa e 5-të) Shuma dhe tërësia (klasa e tetë) Motivi i sjelljes (klasa e 7-të dhe e 8-të), Unë i përkas (klasës së 7- të) Detyrimi për të dhënë (klasa e 6-të). Veset dhe virtytet (klasa e 5- të). Unë mendoj dhe unë zgjedh (klasa e 7- të). Një vepër fisnike (klasa e tetë) Sjellja është pasqyra në të cilën ne shohim vetveten (klasa e 8-të). Çka është i pandarë dhe çka është i fituar Bashkimi Sovjetik gjatë periudhës së stagnimit (Klasa e 10-të) Personaliteti karizmatik (klasa e 11-të) Autoriteti i dukshëm dhe i fshehur (klasa e 11-të). Konflikti midis qytetarëve dhe qeverisë (klasa e 11-të) Personaliteti dhe sjellja Detyrat dhe zotimet Egoizmi dhe altruizmi Rolet shoqërore (klasa e 12-të) Rregulla, rregulla... (klasa e 7-të) Vetë angazhimi Detyrat (klasa e 8-të, 11-të dhe 12-të) (klasa e 10-të) Ligji mbi themeloren e mbrojtjes së të drejtave të fëmijëve në Republikën e Lituanisë (klasa e 8- të) Ju dhe komuniteti i shkollës (klasa 8-të Absolutizmi në Francë (klasa e 8-të) Përgjegjësia 29

28 Nevojat dhe ambiciet Nevojat dhe motivet Koncepti i një jetë të mirë dhe lumturia Fundi dhe mjetet Koncepti moral i drejtësisë Vlera dhe vlerat (klasa e 6-të). Mirëqenia e të gjithëve (klasa e 6-të), Lumturia (klasa e 8- të). Pronësia (klasa e 7-të), Esenca e jetës (klasa e 10-të dhe e 11-të) Si mund të gjejë drejtësi dikush (klasa e 6-të). Ligje të mira (klasa e 7-të). Drejtësia (klasa e 7-të dhe e 10-të) Koncepti ligjor Të drejtat (klasa e 7- i barazisë të) Sundimi i ligjit Ligje të mira (klasa e 6-të), Ligji (klasa e 9- të) Koncepti i krimit Krimi dhe dënimi (klasa e 6-të) Koncepti i jetës së mirë (diskutime në tryeza të rrumbullakëta, klasa e 8-të dhe e 10-të) Fundi arsyeton mjetet (klasa e 8-të) Korniza ligjore (klasa e 10-të) Ligjet nuk veprojnë vetë (klasa e 8-të). Autoriteti (klasa e 10-të) Korrupsioni: një krim? (diskutim, klasa e 10-të) 30 Nomenklatura në kampin socialist (klasa e 10-të) Dukuria e deficitit në ish Bashkimin sovjetik (klasa e 10- të) Diktatura e Nicolae Ceausescu në Rumani (klasa e 10- të). Holokausti (klasa e 10-të) Doktrinat politike (klasa e 11-të) Autoriteti (klasa e 11-të) Legjitimiteti (klasa e 11- të) Barazia/ drejtësia Lumturia dhe mirëqenia

29 Të drejtat pozitive dhe negative Barazia para ligjit Mbrojtja dhe shkelja e të drejtave Aktiviteti shoqëror Respekti për ligjin Të drejtat dhe fëmija (klasa e 5-të) Të drejtat e njeriut (klasa e 8-të dhe e 9-të) Të drejtat e njeriut (klasa e 8-të dhe e 10-të) Kush i mbron të drejtat tuaja (klasa e 8-të) Politika: idealet dhe interesat (klasa e 10- të) Unë jam qytetar (klasa e 10-të) Largpamësia dhe përgjegjësia Pjesëmarrja Demokracia në shoqëri dhe në shtëpi (klasa e 8-të) Delegimi dhe prezantimi Kush dhe si qeverisë Lituaninë (klasa e 10-të) Tri fuqitë e qeverisjes Çfarë është demokracia? (klasa e 31 Revolucioni francez (klasa e 8-të) Veçoritë e zhvillimit të botës së tretë (klasa e 10-të) Përpjekjet për reforma në republikën e dy kombeve (klasa e 8- të dhe e 11-të) Republika Romake (klasa e 7-të dhe e 11-të) Problemet më të cilat ballafaqohen vendet post komuniste (klasa e 10-të) Deklarata e Pavarësisë dhe Zgjedhjet (klasa e 11-të) Zgjedhjet (klasa e 11-të) Demokracia Vetëdija qytetare Të drejtat dhe liritë

30 Shërbimi civil. Kodi i mirësjelljes Transparenca. Qasja në informacione Besimi. Kontrolli. Llogaridhënia Prona e shtetit dhe menaxhimi i saj Rregullimi i shtetit. Burokracia Çmimi i korrupsionit Shteti si fund dhe mjetet (klasa e 8-të) 8-të) kushtetuta e SHBAsë (klasa e 8-të) Demokracia në politikë (klasa e 10- të) Roli i medieve në shoqëritë demokratike (klasa e 10-të) Krijimi i një shoqërie më të drejtë (klasa e 10-të) Përshtatja e interesave (klasa e 10-të) Problemet e Lituanisë bashkëkohore (klasa e 10-të) Absolutizmi në Francë (klasa e 8- të), Ish Bashkimi Sovjetik gjatë viteve të stagnimit (klasa e 10-të) Ndalimi i shtypit në Lituani (klasa e 9-të) 32 Roli i medieve në demokraci dhe diktaturë (klasa e 11-të) Dega ekzekutive e qeverisë (klasa e 10-të) Burokracia (klasa e 11- të) Grupet e interesit (klasa e 11-të) Ekonomia

31 KËSHILLË DIDAKTIKE MBI EDUKIMIN ANTIKORRUPSION NË SHKOLLË Sigurimi i informacioneve Një lëvizje antikorrupsion është shumë emocionuese. Emocionet nuk janë të këqija, ndonëse ndonjëherë kjo do të thotë se protestuesit janë shumë sipërfaqësor dhe kanë njohuri të paqarta për dukurinë me të cilën ata nuk pajtohen dhe si rezultat, dështojnë të ndryshojnë diçka në parim. Duke pasur këtë parasysh, një nga detyrat kryesore të edukimit antikorrupsion në shkollë është të sigurohen njohuritë në mënyrë që: Të mësohet se si të njihet korrupsioni (dhe si të ndahet ai nga llojet e tjera të krimit). Të sigurohen argumente se pse korrupsioni është i keq; Të demonstrohen mjetet për reduktimin e korrupsionit. Sigurimi dhe marrja e informacioneve për edukimin antikorrupsion mund të bëhet në të njëjtën mënyrë, sikurse edhe për disiplinat tjera shoqërore, të cilat përfshijnë leksione; analiza të burimeve të ndryshme të shkruara të informacionit (artikuj, raporte për hulumtime, burime historike); diskutime me njerëz të ndryshëm (zyrtarë për zbatimin e ligjit, dëshmitarë, politikanë dhe shërbyes civilë); rishqyrtim i materialit filmik, etj. Megjithatë, kur kemi të bëjmë me edukimin antikorrupsion, gjithnjë ekziston kërcënimi që sigurimi i thjeshtë i informacioneve mund të kthehet në një mjet metodologjik të trajnimit të të rinjve për mundësitë e korruptimit apo për kontributin në copëtimin e strukturës së shoqërisë në të cilën jetojmë dhe institucionet e saj. Prandaj, sigurimi i informacioneve duhet të bëhet në mënyrë të matur dhe me takt, duke pasur parasysh se objektiva kryesore nuk është që të merren të gjitha njohuritë, por që të bëhet gjykimi më i mirë. Zhvillimi i qëndrimeve Qëndrimi është natyrë vlerësuese kundrejt disa objekteve, bazuar mbi aftësitë njohëse, reagimet emocionale, qëllimet e sjelljes dhe qëllimet e kaluara (Zimbardo, Leippe, 1991). Për shembull: SJELLJA Unë e kam paguar zyrtarin publik në mënyrë që... QËLLIMET Unë duhet t ia mbush pëllëmbën z. Z që ta mbajë gojën mbyllur QËNDRIMI Lufta kundër korrupsionit është e çuditshme dhe e pakuptimtë, edhe pse... TË NJOHURIT Unë duhet të merrem me ryshfet gjithë kohën që ta bëjë më të lehtë jetën dhe kështu bëjnë njerëzit që unë i njoh. REAGIMET EMOCIONALE Ta them të drejtën, është e neveritshme mbushja e pëllëmbës së dikujt sa herë që duhet të zgjidh diçka 33

32 Të pesë elementët janë të ndërlidhur dhe të këmbyeshëm. Në shembullin tonë, reagimet emocionale janë në mospërputhje me shembujt e sjelljes së rëndomtë dhe me të njohurit; prandaj, qëndrimi pro korrupsionit nuk është kategori. Ndryshimi në njërin element mund të nxisë ndryshimin tek të tjerët. Për shembull, qëllimet e sjelljes së ndryshuar dhe sjellja mund të ndryshojnë të njohurit, reagimet emocionale dhe qëndrimet. Gjatë sigurimit të informacioneve për korrupsionin, mësimdhënësit synojnë të zhvillojnë qëndrimin mbi bazën e të njohurit. Për ta arritur këtë qëllim, nxënësit duhet: 1. Të kuptojnë informacionin. Dëmi i korrupsionit zakonisht demonstrohet duke i përdorur argumentet ekonomike, shoqërore dhe politike. Nxënësit më të vegjël mund ta kenë të vështirë që ta kuptojnë dhe për shumicën e tyre kjo është pak relevante. Prandaj, këto argumente duhet të përkthehen në gjuhën e nxënësve duke u treguar atyre se si korrupsioni kërcënon interesat e tyre, familjes dhe shokëve të tyre. 2. Të mbajnë mend. Pa dyshim përsëritja është nëna e gjithë mësimit, megjithatë nëse e njëjta gjë përsëritet më shumë se tre herë, dikush ndihet i ngopur dhe i zhveshur nga e drejta për ta bërë një zgjidhje të lirë. Prandaj, ia vlen që të ndryshohet forma e sigurimit të informacionit në mënyrë të paparashikueshme dhe mbresëlënëse. 3. Të bindin vetveten. Qëndrimi bëhet veçanërisht i fuqishëm kur nuk futet tek njerëzit, por kur ata e zhvillojnë atë përmes një arsyetimi intensiv. Kjo do të thotë se është e mjaftueshme që të sigurohet informacioni pa proceduar vlerësimin e dukurisë. Efekti do të jetë më i fuqishëm nëse analizat e informacionit, interpretimit, arsyetimit dhe përmbledhjes u lihen nxënësve, me fjalë të tjera duke përdorur metodën e të mësuarit aktiv. Efekti i vetëbindjes është më i madh nëse shënimet (në formën e konkluzioneve, deklaratave, rekomandimeve, etj) janë marrë nga rezultati i të arsyetuarit aktiv të prezantuar publikisht. Përveç kësaj, njerëzit janë të prirë për t i besuar deklaratat që ata me entuziazëm i mbështesin. Duke pasur këtë parasysh, edukimi antikorrupsion nuk duhet të bazohet në metodën e debateve, ku dy palë të kundërta argumentojnë kundër njëra tjetrës, sepse deklaratat pro-korrupsion mund të mbesin në mendjen e atyre që i përfaqësojnë qëndrimet korruptuese. Në rast se dëshironi të keni një debat të tillë, pozicioni provokues që favorizon korrupsionin mund të merret vetëm nga mësimdhënësit, sidoqoftë ngrihen problemet etike (çfarë propagojnë mësimdhënësit?) Një mënyrë tjetër për të zhvilluar qëndrime të fuqishme dhe të përhershme është të përfshihen nxënësit. Njerëzit janë të prirë të mendojnë për vetveten në kuptimin e fushës së tyre të veprimtarisë ( ligji i vetë abribuimit: Unë jam i mirë pasi shokët e mi dhe unë marrim pjesë në aktivitetet e ndihmës shoqërore ). Përfshirja e të rinjve në projektet anti-korrupsion dhe lëvizjet e tyre, forcojnë qëndrimet antikorrupsion. Ndryshimi i qëndrimit Ajo çfarë i godet më së shumti mësimdhënësit, të cilët janë të përfshirë në vlerat edukative është se nxënësit tashmë kanë qëndrime të kundërta me ato që mësimdhënësit i mbrojnë. Të konfrontuar me mohimin dhe rezistencën, disa prej tyre ndihen të pafuqishëm. Vetëdija e ndryshimit të qëndrimit psikologjik mund t i 34

33 ndihmojë që të ndihen më lehtë. Në fakt, paragjykimet i bllokojnë informacionet që janë të kundërta me ato që dikush i di (p.sh., prapë kjo dërdëllitje për korrupsionin ). Për t iu shmangur një situate të tillë, informacioni duhet të prezantohet papritmas (për shembull, pa e bërë të njohur paraprakisht temën apo qëllimin e leksionit) dhe në mënyrë jo tradicionale (sikurse një lojë eksperiment, një tregim paradoksal, etj). Një strategji tjetër ose ndryshim i qëndrimit bazohet mbi faktin se njohuritë dhe qëndrimet janë të vendosura në kujtesë ndarazi dhe kërkohet kohë për t u arritur përputhshmëria midis tyre. Prandaj, qëndrimi pro-korrupsion nuk duhet të sulmohet nga bindja. Në një afat më të gjatë kohor, ai do ndryshohet vetë nëse informacionet që e diskreditojnë korrupsionin mund të prezantohen në një mënyrë të bazuar në fakte dhe bindëse, të cilat provokojnë të menduarit aktiv për këtë dukuri. Për shkak të reagimit të quajtur efekti i shtyrë, në fillim informacioni mund të merret më mosbesim; sidoqoftë në afatin më të gjatë kohor, të njohurit do të lë në hije reagimet emocionale. Perspektivat morale dhe tradicionale Edukimi antikorrupsion bazohet në vlerat edukative, që nuk bën gjithmonë një dallim të qartë midis dy formave të rregullimit shoqëror, moralit dhe tradicionales. Si rezultat, të arsyetuarit dhe interpretimi mund të mos jenë gjithmonë të përshtatshme. Pa u ngatërruar shumë në thelbin e filozofisë morale, ne thjesht do të themi se nga pikëpamja e moralit, sjellja e mirë konsiderohet të jetë e mirë nëse shikohet si e tillë në mënyrë universale dhe është obliguese për të gjithë, pavarësisht nga ajo se çfarë mund të mendojë një individ. Për më tepër, nga perspektiva morale, një vepër vlerësohet si e mirë apo e keqe duke i shikuar pasojat: A shkakton kjo vepër dhembje tek njerëzit e tjerë? A shkakton dëm? A e pengon drejtësinë (barazinë, paanshmërinë)? Për më tepër, cilësia e një vepre mund të përcaktohet nga pikëpamja morale, duke i shikuar qëllimet e personit: një vepër është e neveritshme nëse aktori më qëllim ka bërë keq (edhe nëse për shkak të rrethanave, rezultati nuk ka qenë i keq) dhe është e arsyeshme nëse është menduar për të mirë, por ka dështuar. Tradita është normë e bazuar në marrëveshjet e përbashkëta që ekzistojnë në komunitete të caktuara në një kohë të caktuar, kështu që nuk janë të detyrueshme për pjesëtarët e komuniteteve të tjera dhe nuk janë universale. Në realitet, morali dhe tradita mund të ndërlidhen: parimet e përgjithshme morale kthehen në norma konkrete (si për shembull, mos vjedh, mos gënje apo je njësoj i drejtë me të gjithë ), kurse shkelja e traditave, të cilat komuniteti i konsideron shumë të rëndësishme (p.sh., rituali tradicional i nderimit të të vdekurit) mund të jetë gjithashtu shkelje morale, sepse mund t i lëndojë njerëzit. Përveç kësaj, morali dhe tradita janë dy koncepte të ndryshme që shtrihen në fusha me logjikë të ndryshme. Edukimi antikorrupsion duhet ta ketë parasysh këtë dallim dhe tensionin e mundshëm midis qëndrimit moralist dhe atij tradicional. Nga pikëpamja tradicionale çdo gjë është e lejuar nëse nuk është e ndaluar. Kurse nga perspektiva morale, veprat vlerësohen nëse ka apo jo normë që i rregullon ato. Perspektiva morale është më e ndjeshme për dëmin që i shkaktohet personit, kurse ajo tradicionale më shumë brengoset për shkeljen e marrëveshjeve, konsistencën, rregullin dhe pritjet e autoritetit. Shkelja e parimeve morale, siç është krahasuar me prishjen e konvencionit, provokon një reagim të fuqishëm emocional (dhunë, zemërim, pikëllim, dhimbje, faj, turp dhe keqardhje). Sjellja njerëzore, gjithashtu ndryshon përkitazi me akuzat për shkelje të moralit apo konvencionit. Të akuzuar si imoralë, njerëzit 35

34 kërkojnë falje, përpiqen të korrigjojnë dëmin apo ta mbrojnë vetveten duke kërkuar interpretim alternativ për veprat e tyre (duke thënë se nuk kanë pasur për qëllim që kjo të ndodhte, se nuk ka pasur dëm dhe se veprimet e tyre e kanë ndihmuar vënien në vend të drejtësisë, sepse në këtë mënyrë dëmi i shkaktuar më parë ishte mbuluar). Vetë parimi moral apo norma që e specifikon atë nuk është e diskutueshme, ndërsa shkelësi i konvencionit e arsyeton veprën e vet duke e kritikuar normën apo burimin e saj. Mënyra e disiplinimit të fëmijëve që e kanë shkelur normën, gjithashtu ndryshon: shkelësit të vlerave morale zakonisht i kërkohet që ta mendojë veten në pozitën e viktimës, kurse shkelësi i konvencionit akuzohet për sjellje të trazirave, thyerje të marrëveshjeve që dështon t i përmbushë pritjet, që është i pasjellshëm ose që shpërfill situatën. Kështu që njerëzit intuitivisht e dinë dallimin midis moralit dhe konvencionit. Shkallë të ndryshme të të qenit universal dhe i detyrueshëm, të kërkuara nga morali dhe konvencioni dhe reagime të ndryshme ndaj shkeljeve të tyre, janë të rëndësishme në zgjedhjen e edukimit antikorrupsion. Zbatuesit e ligjeve e konsiderojnë korruptuese sjelljen si shkeljen e ligjit, ndërsa shoqëria në rend të parë kërkon të gjejë një thyerje të moralit. Kjo është veçanërisht karakteristike tek fëmijët dhe adoleshentët, të cilët janë më të ndjeshëm se sa të rriturit ndaj shkeljeve të normave morale dhe i kushtojnë pak vëmendje në krahasim me të rriturit, shkeljeve të konvencionit. Argumenti se korrupsioni është i keq, sepse e shkel ligjin mund të mbetet jashtë vëmendjes së nxënësve. Duket se fëmijët gjatë rritjes, e kanë pjekurinë e arsyes së tyre morale dhe konvencionale mbi vija paralele pa arritur në një pikë të përbashkët. Ne kemi përfshirë një tabelë, që tregon se si Nucci duke u bazuar në teorinë e Kohlbergut rreth zhvillimit moral, ka strukturuar zhvillimin e arsyetimit moral dhe konvencional siç vijon: Nivelet e zhvillimit të arsyetimit moral dhe konvencional (Nucci, 2001) Mosha Fusha morale Fusha konvencionale 5-7 Njohja e detyrave kryesore (duke mos i lënduar të tjerët). Sidoqoftë, sjellja e Konvencionet kanë origjinën nga praktikat ekzistuese (femrat mirë ose e duhur kuptohet në një duhet të veshin funde, sepse mënyrë vetë-kërkuese femrat i veshin ato, kurse burrat 8-10 Të kuptuarit e sjelljes së mirë apo të drejtë zgjerohet në ndërsjellshmërinë e drejtë, e cila para së gjithash kuptohet si një kualitet i saktë me elemente të caktuara të paanshmërisë (ku drejtësia i merr në konsideratë ndryshimet) Sjellja e mirë dhe e drejtë kuptohet si kërkesë për më shumë se barazi e nuk duhet t i veshin). Të kuptuarit negativ të konvencionit si një ligj i vërtetuar empirik. Pritjet e konvencionit (disa femra veshin pantallona dhe disa skocezë veshin funde) kuptohen si dëshmi se konvencioni është i imponuar (konvencional). Ekzistenca e thjeshtë e normës nuk konsiderohet më bazë e mjaftueshme që t i nënshtrohet asaj. Të kuptuarit specifik se normat shoqërore mbajnë rregullin (për 36

35 saktë. Duke i konsideruar ndryshimet e tilla si nevoja të veçanta, situata dhe merita, drejtësia kombinohet nga reciprociteti Përpjekjet janë bërë që të matet barazia e saktë me parimet e drejtësisë, të cilat marrin në konsideratë ndryshimet dhe krijojnë nocionin e marrëdhënieve shoqërore midis njerëzve Matja e vazhdueshme e parimeve të lartpërmendura Tranzicioni drejt arsyetimit moral të të rriturve (shih më poshtë). Të rriturit Shfrytëzimi i koncepteve të drejtësisë dhe mirësisë derisa të menduarit për sistemin shoqëror, morali konceptohet si i pavarur nga normat e sistemit konkret shoqëror. Karakteristikat universale dhe të detyrueshme të moralit krahasohen me vlerën natyrore dhe të pakrahasueshme të çdo personi. shembull, mbrojtjen nga ngasësit e dehur). Autoritetet shoqërore janë ato të cilat janë eprorë pasi që ata krijojnë rregullat. Rregullat mund të ndryshojnë dhe ato janë kontekstuale. Konvencionet konsiderohen jo më shumë se pritje shoqërore. Kjo i bën ato më pak të detyrueshme. Veprat vlerësohen, pavarësisht nga rregullat. Nocioni i strukturës shoqërore sistematike është formuar. Konvencionet kuptohen si standardizuese dhe të lidhura me sistemin shoqëror, të përbëra nga rolet e definuar dhe struktura statike hierarkike. Qëndrimi negativ për normat e detyrueshme për të gjitha sistemet e mbrojtura shoqërore. Konvencionet nuk janë më shumë se standarde shoqërore të krijuara nga sjellja e përbashkët. Sistemet normative janë konvencionale Konvencionet konsiderohen standarde të dobishme në koordinimin e intereaksionit shoqëror. Të kuptuarit e njëjtë të konvencionit si grup shoqëror lehtëson interaksionin midis anëtarëve të vet dhe operimit të sistemit. Nëse zhvillimi i arsyeshmërisë konvencionale i prezantuar më lartë korrespondon me realitetin, duhet të përdoren argumente të ndryshme gjatë përpjekjes për t i bindur nxënësit e moshave të ndryshme se korrupsioni është i keq. Fëmijët e moshës vjeçare e kuptojnë se ligjet e ndalojnë sjelljen korruptuese, për çka ai është i papranueshëm. Adoleshentët e moshës vjeçare nuk do t i kuptojnë argumentet në favor të rregullit ligjor apo shoqëror, derisa janë më të ndjeshëm për drejtësinë morale. Adoleshentëve të moshës vjeçare mund t u shpjegohet se standardet e sjelljes antikorrupsion janë të detyrueshme për njerëzit, të cilët zënë pozita të ndryshme derisa e mbajnë sistemin shoqëror. Nxënësit më të rritur do të jenë disi skeptikë për deklarata të tilla pasi që ata i lidhin normat me praktikën ekzistuese të sjelljes. Të krahasuar me nxënësit më të vegjël, nxënësit më të rritur do t i 37

36 kushtojnë vëmendje më të madhe rezultateve të hulumtimeve, të cilat tregojnë shkallë të lartë të korrupsionit në Lituani si dhe deklaratës se çdo kush është i korruptuar. Prandaj, ia vlen t u tregohen shembuj pozitivë: për shembull, prezantimi i kodeve të mirësjelljes së shërbyesve civilë, procedurat transparente, parimet e barazisë dhe të paanshmërisë, etj. Pa dyshim, gjatë punës me nxënësit e moshave të ndryshme, gjithmonë do të shtrohet pyetja: Çka është korrupsioni, shkelja e rendit dhe e konvencioneve dhe e keqja morale? Zhvillimi i programit individual antikorrupsion Qëllimi i këtyre rekomandimeve është që të bëhen propozime lidhur me programet individuale të edukimit antikorrupsion, materialit dhe detyrave që kanë të bëjnë aktivitetet e parandalimit të krimit. Në çfarëdo rasti, parandalimi duhet të shikohet jo si një element i ndarë, por si lëndë e cila është vazhdimisht e integruar në procesin ditor edukativ, që gjithashtu mund të përdoret në mënyrë të pavarur. Programi i edukimit antikorrupsion siguron mundësi të ndryshme të projekteve zhvilluese që kanë të bëjnë me disiplinat që tashmë janë ligjëruar apo do të zbatohen gjatë aktiviteteve shtesë të programit mësimor. Më e rëndësishmja është që përparësi u jepet atyre disiplinave, të cilat e promovojnë mirëqenien e nxënësve dhe të kuptuarit e njëri tjetrit. Nëse fëmijët ndihen të respektuar nga prindërit e tyre, mësimdhënësit, specialistët e edukimit dhe njerëzit e tjerë, ata e zhvillojnë ndjesinë e vetë respektit dhe mësohen se si të jenë tolerantë ndaj të tjerëve. Edukimi antikorrupsion nuk është një strukturë e rregullave të sjelljes morale të zhvilluara nga dikush. Korrupsioni, si veprat e tjera kriminale, është çështje e zgjedhjes. Detyrë e të rriturve është që të vënë kushte të cilat do të ishin në përputhje me zgjedhjet që korrespondojnë me interesat e publikut. Ne duhet t i informojmë nxënësit tonë për të drejtat e tyre, detyrat dhe pasojat e veprimeve të tyre, ndikimin tek njerëzit e tjerë, rezultatin e nënkuptuar dhe atë të qartë. Kur diskutohet për çështjen e zgjedhjes, nxënësve duhet t u tregohet opsioni tjetër, në mënyrë që ata ta shohin dallimin midis asaj që është e drejtë dhe e gabuar. Nxënësit duhet të mësohen se si të thonë po dhe si duhet të thonë jo. Edukimi antikorrupsion zbulon nevojën për teknika dhe metoda të reja të punës. Së pari, pasi që programi i edukimit antikorrupsion është një disiplinë plotësisht e re për mësimdhënësit, për të cilin ata nuk janë trajnuar më parë, është e natyrshme që ata duhet të mësojnë, të sigurojnë njohuri dhe aftësi që ta mbulojnë temën. Në këtë mënyrë, derisa luajnë pjesën, ata lehtë mund ta ndryshojnë pozicionin e tyre dhe nga kreu i klasës apo autoriteti të kalojnë në të qenit lehtësues, një drejtues. Qëllimi i drejtuesit nuk është që të menaxhojë apo qeverisë, por që të shkojë bashkërisht, të shoqërojë dhe të ndihmojë në bërjen e shumicës së mundësive. Prandaj, teknikat më të mira të të mësimdhënies për edukimin antikorrupsion janë, diskutimet në debate në grupe të vogla, analizat e rasteve, intervistat me nxënës, debatet dhe ushtrimet me role. Në të gjitha rastet e fundit, mësimdhënësi duhet të jetë lehtësues, të stimulojë nxënësit dhe t u ndihmojë atyre që të kuptojnë. Së dyti, edukimi antikorrupsion është më pak i fokusuar në gjetjen e fakteve, ndryshe nga disiplinat e tjera si historia, shkencat politike apo psikologjia. Qëllimi i trajnimit të tillë, është që jo vetëm të gjenden përgjigjet në pyetjet faktike (për shembull Cila është përqindja e shërbyesve civilë të prirë për t u korruptuar?, Cili është dënimi potencial për veprat korruptuese? etj). Kjo nuk mjafton. Një mësimdhënës është më shumë i preokupuar se si t i ndihmojë nxënësit të gjejnë qasje në burimet e 38

37 informacionit, si dhe nga mund të mblidhen informatat faktike, si mund të vlerësohet rëndësia e tyre, cilat informacione janë të besueshme dhe cili pozicion duhet të zgjidhet. Nxënësve u kërkohet që të analizojnë pozicionet e marra, të arsyetojnë zgjedhjen e tyre dhe të sqarojnë se pse pozicioni tjetër duhet të hidhet poshtë. Shumicës së këtyre pyetjeve mund t u jepet përgjigje duke shfrytëzuar teknikën e mësimit të të menduarit kritik. Teknika e mësimit e të menduarit kritik sugjeron një trajnim në tri faza. Gjatë fazës së përgatitjes, detyra e mësimdhënësit është të inkurajojë nxënësit që të gjejnë gjithçka që është e dobishme për përvojën e tyre. Kjo është faza e zgjimit dhe e përfshirjes. Faza e dytë ka të bëjë me të kuptuarit e thelbit: merren informacionet dhe idetë e reja, të pasuara nga perceptimi i domethënies së tyre. Gjatë fazës së tretë reflektimit-, edhe nxënësit edhe mësimdhënësit diskutojnë për çfarë ka ndodhur gjatë dy fazave të para. Pastaj, ata e kuptojnë se çfarë kanë mësuar dhe cilat njohuri u mungojnë. Ajo që është veçanërisht e rëndësishme gjatë përpilimit të programit individual të edukimit antikorrupsion, është të shihet skema e elementeve kryesore të planifikimit. Ajo tregon se çfarë duhet të bëhet dhe çfarë mund të ketë efekt mbi përmbajtjen dhe formën e implementimit të tij. Skema mund të duket si më poshtë: ÇFARË DEKLARATE MUND TË PËRÇOHET? KUSH ËSHTË NË GRUPIN E SYNUAR NË PËRPJEKJET E NDËRMARRA? CILAT JANË NDRYSHIMET E PRITURA? SI ËSHTË PARAPARË TË ARRIHEN NDRYSHIMET E PRITURA? SI DHE NGA CILAT BURIME DUHET TË MBLIDHEN INFORMACIONET? SI DO TË PËRÇOHET INFORMACIONI? NË ÇFARË MËNYRE DO TË TESTOHET EFEKTI I INFORMACIONEVE TË PËRÇUARA? Është e natyrshme që nxënësit të jenë të ndryshëm. Së pari, sepse ata janë të moshave të ndryshme. Grupi i mesëm i moshës shkollore, tregon tendencën e përpjekjes në fushat të cilat për shumë fëmijë janë të lidhura me mënyrën e jetesës së të rriturve. Në këtë moshë, janë bërë hapat e parë drejt stilit të jetesës së të rriturve, të cilat përfshijnë pirjen e cigares, alkoolit dhe shkeljet tjera. Prandaj, është shumë e rëndësishme që këta fëmijë të kenë mundësi të orientohen dhe ta gjejnë pozicionin dhe qëndrimin e tyre para se të vijnë në një situatë ku zgjedhja e tyre personale mund të shkaktojë pasoja të rënda. Në këtë fazë, është e rëndësishme që nxënësve u mësohet të gjejnë rolin e tyre dhe të zhvillojnë aftësinë që të thonë po dhe jo. Fokusi duhet të vihet tek koncepti i përgjegjësisë dhe respektit, dhe më e rëndësishmja, ata duhet të mësojnë të ndajnë përgjegjësinë për ambientin shoqëror, në të cilin ata jetojnë. Për më tepër, ata duhet të jenë të përfshirë në marrjen e këtyre iniciativave shoqërore. 39

38 Është e zakonshme që të mendohet se nxënësit e klasave më të larta janë mjaft të pjekur që t u mësohen lëndë më të përgjithshme dhe abstrakte. Ky perceptim varet, nëse aktivitetet parandaluese janë ligjëruar më parë në shkollë. Me fjalë të tjera, varet nga shkalla e të mësuarit të nxënësve që të veprojnë në mënyrën më të mirë. Nganjëherë është e nevojshme që puna të bëhet më intensive dhe të përsëritet ajo që tashmë është bërë me nxënës më të vegjël, derisa ata mësohen të kuptojnë dhe veprojnë. Edukimi parandalues antikorrupsion, është shumë i ngjashëm me trajnimet e zakonshme. Derisa i nënshtrohen atij, nxënësit marrin informacione, për shembull për aspektet ligjore dhe kushtet specifike të krimit. Njohuritë për pasojat e krimeve të tilla dhe aftësisë që të gjenden argumente kundër sjelljeve të tilla kriminale konsiderohen të jenë punë e veçantë parandaluese. Shembuj të detyrave të sugjeruara për nxënësit e klasave të larta: Të zhvillojnë materialin për kontrollimin e natyrës dhe fushëveprimin e krimit në rrethe lokale ose vendbanimet e nxënësve; Të mbledhin, zhvillojnë dhe t i krahasojnë të dhënat e ekzaminuara me njoftimet për krimin dhe materialin tjetër statistikor; Të planifikojnë dhe zbatojnë një projekt për nxënësit më të vegjël; Të planifikojnë dhe zbatojnë të dhënat e projektit; Të ekzaminojnë se cilave vlera u është dhënë përparësi nga grupe të ndryshme moshash; Të zhvillohet një televizion lokal apo program në radio; Të organizojnë një ekspozitë me piktura; Të bëjnë një shou me slajde : Rinia moderne: mundësi tunduese ; Të bëjnë një video film: Një kriminel: çka vjen më pas apo Një kriminel: pse /pse jo? ; Të ftojnë në klasë një përfaqësues të Shërbimit Special të Hetimeve. Të përgatisin pyetje, të cilat mund të shtrohen dhe të diskutohen; Të rishqyrtojnë procedurat e gjyqit; Të zhvillojnë dhe organizojnë një ngjarje për prindërit: Krimi, problem dhe përgjegjësi e secilit. 40

39 SHEMBUJ SE SI PROGRAMI I EDUKIMIT ANTIKORRUPSION MUND TË ZBATOHET NË DISIPLINA TË NDRYSHME NË SHKOLLË HISTORIA TEMA: MANIFESTIMI I KORRUPSIONIT GJATË KOHËS SË REPUBLIKËS ANTIKE ROMAKE Autorja: Daiva Trucinskiene, profesoreshë e historisë në shkollën e mesme Anyksciai Antanas Baranauskas. Grupi i synuar: klasa e 7-të. Detyrat dhe objektivat: 1. Të njoftohen nxënësit për Republikën Aristokratike Romake; 2. T u tregohet nxënësve se korruptimi i zyrtarëve publikë, marrja e ryshfetit dhe shpërdorimi i pronës ka ekzistuar edhe në ato kohë; 3. Të analizojnë konceptin e korrupsionit. Mjetet dhe burimet: Setkus B, Pobedinska L. Senoves istorija: vadovelis 7 klasei. Vilnus: Kronta, 2000, 42 paragrafas. Plutarchas. Rinktines biografijos. Vilnius: Vytuys, 1996 Metodat: librat shkollore, dokumentet dhe shfaqjet. Procesi Në fillim të leksionit, nxënësit njoftohen për qeverinë e Republikës Romake. Theksohet se ajo ishte e sunduar nga aristokracia. Pushteti u takonte qytetarëve të pasur, të cilët nuk paguheshin për funksionet që kryenin. Pyetjet dhe detyrat në vijim janë të shkruara në dërrasë të zezë: 1. Pasi keni shqyrtuar dokumentet, vërtetoni se korrupsioni ka ekzistuar në Republikën Romake. Si është manifestuar ai? 2. Cili ishte dëmi i shkaktuar qytetarëve të Republikës Romake për shkak të shpërfilljes së ligjeve? 3. Krahasoni sjelljen e Ciceronit dhe Verrusit, të cilët kishin poste të larta në shtetin e Romës? Çfarë i bëri ata që të silleshin në këtë mënyrë? Nxënësit janë të ndarë në tri grupe. 1. Një grup lexon dokumentet, duke kërkuar informata faktike kur Ciceroni e akuzoi Verrusin. 2. Grupi i dytë përpiqet të gjejë arsyet që shpjegojnë sjelljen e Verrusit. 41

40 3. Grupi i tretë mendon për viktimat dhe për dëmin e përgjithshëm të shkaktuar. Nxënësve u sugjerohet që të bëjnë një shfaqje për procesin gjyqësor. Përmbledhja e leksionit: Pasi t i kenë analizuar dokumentet, nxënësit identifikojnë krimet e bëra nga Verrusi. Ata konkludojnë se Republika Romake nuk ishte e sunduar nga ligji. Në këtë mënyrë, ishte bërë dëmi ndaj qytetarëve. Nxënësve u tregohet për shpërdorimin e shfrenuar të pushtetit asokohe, përvetësimin e pronës dhe marrjen e ryshfetit. Lidhjet me edukimin antikorrupsion: Nënvizohet se korrupsioni ka ekzistuar në kohët romake. Efekti i tij, në jetën e zyrtarëve publikë, tregohet me dëmin e shkaktuar ndaj shoqërisë dhe shtetit. SHTOJCAT Burimi A Plutarku për Ciceronin: Prona e tij, edhe pse e mjaftueshme për t i përballuar shpenzimet e tij, megjithatë ishte e vogël, prandaj njerëzit e pyetën veten pse ai duhej të pranonte pagesë apo dhuratë për shërbimet e veta si avokat dhe mbi të gjitha pse mori përsipër ndjekjen penale të Verresit. Ky njeri, që ishte pretor i Sicilisë dhe të cilin sicilianët e ndoqën penalisht për shumë vepra të ulëta, Ciceroni e dënoi jo duke folur, por faktikisht duke mos folur. Pasi pretorët e favorizonin Verresin dhe pasi që shumë pengesa dhe vonesa e kishin lënë rastin deri në ditën e fundit, ishte e qartë se një ditë nuk do të ishte e mjaftueshme për fjalime dhe avokatë dhe në këtë mënyrë gjykimi nuk do të përfundonte. Por, Ciceroni u ngrit dhe tha se nuk kishte nevojë për fjalime, solli dëshmitarët, i pyeti dhe në fund priti anëtarët e jurisë që të merrnin vendimin. Plutarku. Rinktines biografijos. Vilnius: Vyturys, 1996, p.140 Burimi B Nga fjalimi i Ciceronit kundër Verresit: Derisa ky njeri ishte pretor i Sicilisë nuk i respektoi ligjet e veta dhe as dekretet e senait tonë dhe të drejtat e përbashkëta të çdo populli. Çdokujt në Sicili i kishte mbetur vetëm aq, pasi që ata ose i ishin shmangur njoftimit ose ishin shpërfillur nga ngopja dhe nga ai njeri koprrac e i shthurur. Për tre vjet nuk ishte marrë asnjë vendim ligjor në çfarëdo baze tjetër përveç dëshirës së tij; prona e askujt nuk ishte e sigurt, edhe nëse ajo ishte trashëguar nga babai apo gjyshi i tij, njerëzit ishin të privuar nga komanda e tij <...>kriminelët më të mëdhenj ishin liruar nga gjyqi i drejtësisë, përmes ryshfetit; burrat më të drejtë dhe të ndershëm ishin dënuar në mungesë, ishin ndëshkuar dhe dëbuar pa u dëgjuar fare. Plutarchas. Rinktines biografijos. Vilnius: Vyturys, 1996, p

41 TEMA: FORMA E QEVERISJES SË REPUBLIKËS ROMAKE Autore: Irena Lizdeniene, profesoreshë e historisë në shkollën e mesme Venta në Mazeikiai. Grupi i synuar: klasa e 11-të Detyrat dhe objektivat: 1. Mbi bazën e skemës së qeverisë së Republikës Romake, shpjegimi i formës së qeverisjes së Republikës Romake, roli i senatit dhe i zyrtarëve të tjerë në shtet, arsyet e luftërave midis plebenjve dhe patricëve. 2. Argumentet që shpjegojnë se pse Republika Romake ishte konsideruar aristokrate. 3. Me prezantimin e situatës, zbulohen metodat e përdorura për t u bërë zyrtarë, përshkrimi i atyre njerëzve, të cilët mbanin poste zyrtare, vlerat që ata preferonin, dëmin që i shkaktonin shtetit dhe shoqërisë dhe fatin e zyrtarëve të tillë. Mjetet dhe burimet: Skema e qeverisë se Republikës Romake, materiali për aktivitetet e zyrtarëve publikë. Materiali i përgatitur nga mësimdhënësi rreth jetës dhe aktivitetet e Gaius Valerius Busicum dhe të birit, Gaiusit të Ri. Tekstet e librave: Bakonis E., Janusac J Lietuva ir pasaulis: istorijos vadovelis 11 kl. Kaunas: Sviesa, 2001 Bakonis E. Senoves civilizaciju istorija: mokomoji knyga 11 kl. Sviesa, Metodat: shpjegimi, analiza, inskenimi i situatës i pasuar nga një diskutim. Procesi 1. Nxënësit kujtojnë rrethanat dhe kohën kur Roma u bë republikë. 2. Nxënësve u prezantohet një skemë e qeverisjes dhe materiali për aktivitetet e zyrtarëve. Mbi bazën e skemës dhe materialit të prezantuar, mësimdhënësi dhe nxënësit së bashku analizojnë formën e qeverisjes. 3. Diskutimi lidhur me arsyet e rezultatit dhe luftës midis plebenjve dhe patricëve. 4. Nxënësve u parashtrohen pyetjet në vijim: Cili ishte roli i konsullit dhe tribunit në shtet? Çfarë aspironte Gaiusi i Ri në karrierën e vet? Si ia doli ai që të bëhej konsull? Pse ishte përfshirë Gaiusi i Ri në korrupsion? Si e tregoi këtë? Zbuloni se si e kuptojnë nxënësit korrupsionin. Cili ishte fati i këtij personi? Pse mendojnë ata kështu? Cilat vlera ishin të rëndësishme për të ardhmen e tij dhe si i minoi ato? 43

42 Çfarë dëmi ishte bërë derisa Gaiusi i Ri ishte në pushtet? 5. Një grup nxënësish e luajnë shfaqjen lidhur me situatën (të cilën e kanë përgatitur në shtëpi). 6. Nxënësit diskutojnë detyrat që u janë dhënë para shfaqjes. 7. Jepen konkluzione dhe theksohet nëse Republika Romake ishte aristokratike. Lidhjet me edukimin antikorrupsion: Prezantohen dëshmitë se korrupsioni kishte ekzistuar edhe në historinë antike. Zbulohet roli i tij në jetën e zyrtarëve dhe dëmi i tij kundrejt shoqërisë dhe shtetit. SHTOJCA Gaius Valerius Busicum ishte lindur në jug të Italisë, në një qytezë e cila ishte e njohur për tregti me vaj të ullirit. Familja e tij, ishte angazhuar gjithashtu në këtë biznes dhe me sukses po e zhvillonin. Pas shumë vitesh të të qenit në pushtet, babai i tij Gaius Plaku, ishte zgjedhur konsull. Gaius Plaku, ishte një konsull i respektueshëm dhe i ndershëm; në kohën kur shërbente si konsull, Roma ishte një vend i qetë dhe paqësor, ai lidhi një varg marrëveshjesh paqeje me shtetet të cilat më parë i kishte konsideruar armike. Ai gjithashtu, dëshironte që edhe i biri të kishte një pozitë të respektueshme, por Gaiusi i Ri ishte i rrezikshëm për agresivitetin e tij dhe mungesën e vetëpërmbajtjes. Pas disa vitesh të humbura, Gaiusi i Ri, vendosi që të hynte në politikë dhe t i ndiqte hapat e të atit, por nuk dëshiroi të priste aq sa kishte pritur ai. Prandaj, ai u përpoq që ta shfrytëzonte pozitën e të atit që të merrte një post të mirë. Së pari ai u kandidua për tribunat, por e folura e tij absurde dhe thirrjet e ndryshme e bën atë qesharak. Në këtë kohë, tribunët mund të thirreshin në çfarëdo kohë, ditën apo natën, në rast se ishte e nevojshme. Tribunët kishin të drejtë të pezullonin vendimet e autoriteteve më të larta. Ata, gjithashtu nuk lejoheshin që të largoheshin nga Roma dhe ky kusht nuk e kënaqi Gaiusin, i cili vendosi të mos hynte në tribunat. Pas disa vjetësh, Gaiusit iu dha detyrë që të qeveriste provincën e Italisë, Sicilinë. Për shkak të të folurit të tij të marrë dhe mungesës së kompetencës, së shpejti ai u hoq nga pozita dhe u kthye në Romë me vendosmërinë për t u bërë konsull. Konsullët kishin të drejtë që të thërrisnin mbledhjet. Kur i ati, konsulli Gaius i Vjetri vdiq, ishte shumë e vështirë për Romën që të gjente zëvendësimin. Gaiusi i Ri, nuk hiqte dorë për marrjen e postit, pa marrë parasysh rrugën dhe mënyrat. Duke kërkuar mbështetjen nga publiku, Gaiusi u premtoi njerëzve pasuri dhe jetë të mirë sapo të zgjidhej konsull. Pas tri vitesh, Gaius Valerijus Busicum përfundimisht u bë konsull, ndërsa qytetarët e Romës prisnin mbështetjen e premtuar. Duke u përpjekur që ta forconte pozitën e tij edhe më tej, ai u martua me të bijën e senatorit Tiperia. Pas ca kohësh, bashkë me përgjegjësit e thesarit të shtetit, Busicum u përfshi në korrupsion. Ata reduktuan përgjysmë fondet për ushtrinë dhe rritën tatimet për qytetarët romakë. Fshehurazi, Gaiusi po u shiste armiqve tokën e Romës, tokë të cilën Roma e kishte pushtuar prej tyre. Ai ishte kundër dhënies së lirisë së plotë për qytetarët romakë. Për një kohë të gjatë, në Romë mendohej për ndarjen e pronës në mënyrë të barabartë midis qytetarëve dhe afrimin e hendekut të madh midis të pasurve dhe të varfërve, por Gaiusi nuk lejoi që kjo të ndodhte dhe në këtë mënyrë ai mori mbështetjen e të pasurve. Gaius Valerijus Busicum u pasurua përmes korrupsionit dhe humbi besimin e popullit. Përfundimisht, kryengritjet filluan në provincat romake, pasi njerëzit filluan të kërkonin të drejtat e tyre. Së shpejti, Gaiusi u vra nga kryengritësit dhe 44

43 pastaj u zgjodh konsulli i ri, i cili ktheu në fuqi ligjet e vjetra dhe luftoi për lirinë e qytetarëve romakë. University College Dublin: Jeta e Busicumit dhe Goriusit. www. ucd,ie/~classics/thirdyear/ancbiogr.htm TEMA: PUSHTETI I PERANDORISË ROMAKE Autore: Edita Galinaityte, profesoreshë e historisë, metodologjiste e shkollës së mesme të Panevezys. Grupi i synuar: klasa e shtatë Objektiva: 1. Shpjegimi i veçantive dhe disavantazheve të pushtetit të Perandorisë Romake. Detyrat: 1. Analiza e ndryshimeve në Perandorinë Romake gjatë sundimit të Augustus Oktavianit dhe ndikimit të tij në senat. 2. Identifikimi i anëve negative të sundimit të Perandorisë Romake, përfshirë këtu sigurimin e pozitave, njerëzit e pandershëm dhe mungesën e përgjegjësisë për pozitën e marrë. Mjetet dhe burimet: Setkus B, Pobedinska L. Senoves istorija: vadovelis 7 klasei. Vilnius: Kronta, 2000 Senoves istorijos chrestomatija. Kaunas: Sviesa, Metodat: krahasimi, analiza, puna grupore, puna me burimet. Procesi 1. Nxënësit kujtojnë kohën e qeverisë së Republikës Romake. 2. Republika Romake krahasohet me Perandorinë Romake, pas skemave të prezantuara në tekstet e librave, pp 197, dhe çfarë ishte roli i luajtur nga senati në kohën e Republikës Romake? 4. Nxënësit ndahen në grupe nga pesë vetë. 5. Nxënësit e lexojnë burimin dhe përgjigjen në pyetjet në vijim: Si ndryshonte formacioni i senatit në kohën e Perandorisë Romake nga kohët e Republikës Romake? Kush ishte i interesuar për një formacion të tillë të senatit dhe pse? Pse u minimizua roli i senatit gjatë kohës së Perandorisë? Cili ishte qëndrimi i romakëve ndaj formacionit të senatit gjatë kohës së Perandorisë? Pse? Çfarë dëmi i ishte bërë publikut romak nga ky formacion i senatit? Si e shpërdorte pushtetin e tij August Oktaviani? 6. Mbi bazën e këtij burimi të informacionit, tekstit të dhënë dhe përgjigjeve të dhëna më parë, nxënësit japin sa më shumë konkluzione për rolin e 45

44 minimizuar të senatit dhe rolit në rritje të perandorit, gjatë kohës së Perandorisë Romake. Lidhjet me edukimin antikorrupsion: duke bërë krahasimin midis sundimit të Republikës Romake dhe Perandorisë Romake, nxënësit identifikojnë anët negative të republikës së pushtet. Duke bërë konkluzione, ata i përgjigjen pyetjes lidhur me efektin negativ të sundimit pas vdekjes së senatorëve. Nxënësit formojnë qëndrimet e tyre ndaj dhënies së ryshfetit senatorëve, në Perandorinë Romake. SHTOJCA Senati u rrit dhe u bë një masë e lirë: ai përbëhej nga më shumë se një mijë anëtarë, përfshirë këtu njerëzit më të pandershëm, të cilët kishin marrë pozita në pushtet pas vdekjes së Cezarit, përmes lidhjeve apo ryshfetit dhe njerëzit i quanin ata si senatorët e pas vdekjes. Senoves Istorijos chrestomatija.- Kaunas: Sviesa, TEMA: BASHKIMI SOVJETIK GJATË LUFTËS SË FTOHTË Autore: Laima Maminskiene, profesoreshë e historisë dhe metodologjiste në gjimnazin e Radviliskis Vaizgantas. Grupi i synuar: nxënësit e klasës së 12-të të cilët mësojnë historinë gjerësisht. Detyrat dhe objektivat: 1. Mbi bazën e Bashkimit Sovjetik, identifikoni karakteristikat kryesore të zhvillimit të vendeve totalitare në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të. 2. Derisa i shqyrtoni anekdotat, aplikoni njohuritë për zhvillimin e Bashkimit Sovjetik të fituara gjatë klasave të mëparshme. 3. Zhvilloni kapacitetin e nxënësve për të: Krahasuar problemet e periudhave të ndryshme sovjetike; Bëni klasifikimin mbi bazën e kritereve të përcaktuara nga nxënësit; Vlerësoni zhvillimin shoqëror, ekonomik dhe politik të Bashkimit Sovjetik gjatë luftës së ftohtë; Bëni lidhjen e problemeve sovjetike me problemet që aktualisht ekzistojnë në Lituani. 4. Nënvizoni problemin e korrupsionit që është karakteristikë e të gjitha periudhave të historisë; formoni një personalitet aktiv jo tolerant ndaj korrupsionit. Burimet dhe mjetet: Lietuva ir pasaulis: istorijos vadovelis 12 klasei. Kaunas, Sviesa, 2001, 39 paragrafas. Zemaiciuos girdeti anekdotai. Taurage: Tauragiskiu balsas, t anekdotu apie valdzia vadyma ir verslininkus. Vilnius: Mintis,

45 Naujausiuju laiku istorijos pratybu sasiuvinis 10 kl. Vilnius: Pradai, 1998, p.34 Metodat: puna në grup, puna me burimet e informacionit (anekdotat) krahasimet, analizat, diskutimet në grup, prezantimi grupor. Procesi 1. Nxënësit ndahen në pesë grupe (duke i ngjyrosur letrat në pesë ngjyra). 2. Secilit grup i jepen nëntë deri në dhjetë anekdota për problemet e ndryshme të cilat kanë ekzistuar në Bashkimin Sovjetik (pa i specifikuar ato) si vijon: Grupi i I: problemet ekonomike (anekdotat për ekonominë në zgjerim, teknologjitë e vjetra, shfrytëzimi jo racional i burimeve, kualiteti i dobët, bujqësia e prapambetur, etj). Grupi i II: problemet sociale (anekdotat për alkoolizmin, vjedhjen, etj). Grupi i III: burokracia e tepruar(anekdotat për tejkalimin e vendeve të punës, zyrtarët publikë jokompetent, ngarkesa me dokumentacion, etj). Grupi i IV: korrupsioni (anekdotat për ryshfet, privilegjet e nomenklaturës, shpërdorimi i pronës shtetërore, etj). (shikoni aneksin). Grupi i V: ndryshimi shumë i madh midis propagandës dhe realitetit (anekdotat për përparimet e vetëkuptuar, lëvdatat për partinë dhe liderët e saj, etj). 3. Detyrë: pas leximin të anekdotave në grup dhe diskutimit të tyre, identifikoni një problem që i lidh të gjitha anekdotat e paraqitura. 4. Kur grupet i identifikojnë problemet, ato e marrin një listë detyrash mbi bazën e së cilës grupi i diskutimit bën një prezantim të shkurtër. Lista e detyrave për Grupin e IV: Mbi bazën e anekdotave, përcaktoni manifestimin e korrupsionit në Bashkimin Sovjetik. Cilat shtresa të shoqërisë sovjetike mund të kenë të bëjnë me korrupsion? Vendosni ato sipas radhës, duke filluar nga ato, të cilat kanë pozita më të larta. Ekziston një gabim në listën e anekdotave mbi korrupsionin në Bashkimin Sovjetik: njëra nga anekdotat nuk është krijuar në kohën sovjetike dhe nuk ka të bëjë me të. Cila është ajo? Shpjegoni zgjedhjen tuaj. Cila anekdotë sovjetike mund të jetë relevante gjithashtu edhe për Lituaninë e sotme. Pse? 5. Grupet bëjnë prezantimet e tyre. 6. Mbi bazën e këtyre prezantimeve, e tërë klasa bën konkluzionet për problemet, të cilat ekzistojnë në Bashkimin Sovjetik në gjysmën e dytë të shekullit të 20- të; ata identifikojnë problemet, të cilat ende janë në lulëzim e sipër në vendet post komuniste (mbi bazën e shembullit lituanez). 7. Detyrë shtëpie; Duke marrë parasysh punën në klasë, identifikoni dy tri probleme sovjetike, të cilat nuk janë diskutuar në klasë. Kërkoni anekdota për këto tema. 47

46 Lidhjet me edukimin antikorrupsion: mësimet nxjerrin në pah mentalitetin e zyrtarëve publikë sovjetikë dhe përligjen e korrupsionin në praktikën e përditshme. Kjo i ndihmon ata, në njërën anë që të kuptojnë trashëgimin post sovjetike të arsyetimit dhe në anën tjetër, të përcaktojnë ndryshimet e mëdha sociale nga kohërat sovjetike. ANEKSI Anekdotat për korrupsionin Sekretari i përgjithshëm i Partisë komuniste të Bashkimit Sovjetik viziton SHBA-në. Mysafirit i shtrohet një darkë luksoze. - Ku i keni marrë fondet për këtë pritje luksoze? - pyet sekretari i përgjithshëm. Presidenti i SHBA-së e dërgon atë tek dritarja dhe e pyet: - E sheh atë urë? - Po, e shoh. - Ky është thelbi i çështjes. Ne kemi kursyer disa fonde derisa e kemi ndërtuar atë. Pas një viti, presidenti i SHBA-së i bën një vizitë Bashkimit Sovjetik. Ndonëse kishte parë shumëçka në jetën e tij, ai mbeti i befasuar nga pritja luksoze. Këtë herë kreu i Bashkimit Sovjetik e merr atë tek dritarja dhe e pyet: - E sheh atë urë? - Jo, në fakt nuk po e shoh. - Paj, ky është thelbi i çështjes. - Pse herën e kaluar more katër në diktim, ndërsa tani pesë. Numri i gabimeve të bëra është i njëjtë. - Paj, shikoni, herën e kaluar babai im ishte zëvendës drejtor, ndërsa tani ai është drejtor. - Unë i ofrova ryshfet drejtorit dhe ai ma tregoi derën. - Kërkoi që të dalësh? - Jo, nuk kërkoi, ai ma tregoi derën. Me siguri ishte i frikësuar se dikush po dëgjonte prapa derës apo po shikonte nga vrima e çelësit. - Me çfarë të fillojmë auditimin? - Me konjak. Një anëtar i parlamentit i tha një afaristi: - M i jep 50 mijë dhe unë do të të bëj milioner... Një peshkatar vendosi të ndërtonte një urë përgjatë lumit. Atij i duhej një vagon çimento. Ai e dërgoi ujkun, por ulërimat e tij dështuan, ai e dërgoi dhelprën, por dinakëritë e saj nuk dhanë rezultat. Së fundi, ai e dërgoi një gomar. Pas disa javë pritjeje, ai e pa atë duke ardhur me një kamion çimento. - Pse na u dashka kaq shumë? - Mos u brengos. Takova disa njerëz të llojit tim dhe u dëshmova se ne do të ndërtojmë një urë përgjatë lumit. Një qytetar po qëndronte para një dere ku shkruante: - Shefi pranon nga 10 deri15. Në atë moment vjen Kindziulis2 dhe pyet: - Ai nuk pranon më pak, apo jo? 48

47 Një person i kishte ofruar disa kartëmonedha një zyrtari publik. - Çfarë është kjo? Ryshfet? Pyet zyrtari i inatosur. Personi frikësohet dhe bëhet gati për t i marrë paratë e tij, derisa zyrtari shton: - Sot paske fat, shok, unë jam ryshfetmarrës. - Merreni me mend sikur 50 veta nga departamenti i jonë të dënoheshin për ryshfet. - Vërtetë? Kjo nuk mund të ndodh në departamentin tonë. - Pse jo? A jeni ju të gjithë të ndershëm? - Jo nuk ka të bëjë me këtë. Në departamentin tonë janë vetëm 40 vetë. Na ishte një herë në mbret i cili po hante darkë më anëtarët e parlamentit. Tejet i befasuar ai tha se pavarësisht tatimeve të larta, thesari i shtetit ishte i zbrazët. Atëherë, një parlamentar i lartë mori një cope akulli nga ena e akullit dhe ia kaloi personit afër tij dhe kërkoi që edhe ai t ia kalonte tjetrit dhe kështu me radhë. Kur copa e akullit arriti tek mbreti, ajo tashmë ishte shkrirë. - Ja pse, shkëlqesia e juaj, thesari është i zbrazët, tha parlamentari. Në aeroportin e Sherementyevos 3, një reporter i pyeste turistët italianë: - Cili është qëllimi vizitës suaj në Bashkimin Sovjetik? - Të marrim përvojë nga bujqësia. - Bujqësia? - Po. Dikush vetëm mund të ëndërroj për një organizim të tillë të punës. Fermat sovjetike janë fantastike! Ndihma e shefave është grandioze! Toka e fermës lërohet nga ushtarët, punohet nga punëtorët, korret dhe mblidhet nga studentët, përpunohet nga studentët e post diplomuar, asistentët e profesorëve dhe nga profesorët! Dhe e tërë kjo falas. Pas shitjes së prodhimit, drejtori i fermës sovjetike raporton për një humbje shtatë milionëshe. Dhe ai i ka marrë ato miliona. Mama mia. Kjo është diçka për t u ëndërruar! - A jeni ju bujq? - Jo, ne jemi mafia! Një grua punonte në një fabrikë të samovarëve 4 dhe gjatë punës së saj në fabrikë, nuk kishte arritur ta blinte një. Me shpresa të humbura, ajo i shkruan letër Komitetit të Përgjithshëm të Partisë komuniste: - Për 20 vjet punoj në fabrikën e samovarëve, por nuk e kam një për vete. Pas pak kohësh, për habi të saj, ajo mori përgjigjen: - E dashura shoqe..., fatkeqësisht Komiteti Qendror nuk mund t u ndihmojë me samovarin e kërkuar. Sidoqoftë, duke pasur parasysh vitet e tua të punës në fabrikë dhe meritat e tua, ne ju lejojmë që të merrni çdo ditë nga një pjesë nga fabrika dhe ta bëni vetë një samovar. Pas dy vitesh, gruaja i shkruan letër Komitetit Qendror: - I kam humbur shpresat. Bëra krejt çfarë më thatë të bëja. çdo ditë, mora nga një pjesë. Dhe çfarë kam? Janë dy raketa tokë-tokë në oborrin tim, por ende nuk kam samovar. 1. Sistemi i notimit në shkollë nga 1 në 5, ku njëshi është nota më e ultë dhe pesë nota më e lartë. 2. Personazh i famshëm i anekdotave 3. Aeroporti kryesor ndërkombëtar në Bashkimin Sovjetik. 4. Ibrik tradicional rus. 49

48 EDUKATA QYTETARE, SHKENCAT POLITIKE TEMA: E LIGJSHME DHE E PALIGJSHME, E DREJTË DHE JO E DREJTË Autore: Regina Petraitine dhe Gintautas Petraitis, profesorë në shkollën e mesme të Siauliai Salkaskis Grupi i synuar: klasa e tetë Disiplina: Bazat e shoqërisë civile. Objektivat: promovimi i vetëdijes qytetare dhe mësimi i të menduarit kritik dhe analitik. Mjetet: Lista e situatave (shikoni aneksin e mëposhtëm). Metodat: puna në grupe të vogla, analizat, biseda, diskutimi Procesi 1. Nxënësit ndahen në grupe. 2. Secilit grup i jepet përshkrimi i situatës (situatave). 3. Pyetjet në vijim shkruhen në dërrasën e zezë: a) A ka ndonjë viktimë? Nëse po, cilat janë ato? b) A ka shkelës? Nëse po, kush janë ata? c) A është kryer ndonjë krim? d) Nëse po, specifikoni ato: vjedhje, mashtrim apo korrupsion? 4. Secili grup analizon situatën që ka marrë dhe e diskuton atë. 5. Grupet ua prezantojnë situatat e tyre grupeve të tjera dhe bëjnë komente. 6. Diskutimet: Cilat janë kushtet e favorshme të krimit të bërë? çfarë duhet të ndryshojmë në shoqëri që të kemi më pak krime të këtij lloji? Rezultatet e pritura: Duke analizuar situatat, nxënësit do të kuptojnë botën që i rrethon; diskutimet do t i bëjnë ata që ta kërkojnë të vërtetën, t i vlerësojnë veprat dhe të bëhen aktivë, të zhvillojnë aftësitë e tyre për t i shprehur mendimet veta dhe për t i mbrojtur ato. Situatat prezantohen në fletë letre të veçanta. Lidhjet me edukimin antikorrupsion: Pas shpjegimeve teorike të korrupsionit, në praktikë nxënësit e kanë të vështirë që ta bëjnë dallimin nëse një dukuri është korrupsion apo jo. Analizat e situatave specifike ju ndihmojnë atyre që ta kuptojnë atë më mirë. Situatat e marra nga jeta reale, i mësojnë nxënësit që të kenë vlerësim kritik të realitetit dhe të kërkojnë mënyra (edhe nëse ato janë utopike) që të jetojnë drejt. Në mendjen e tyre, nxënësit krijojnë një model të shoqërisë, ku secili jeton me ligje të njëjta dhe e kupton esencën e demokracisë. 50

49 ANEKSI Situatat: a. Jonasi i tha biletashitësit në tren se ai ishte shumë vonë për të blerë biletën në stacion. Biletashitësi i ofroi atij që të paguante gjysmën e çmimit, nëse ai nuk do ta merrte biletën. b. Kompania E ardhmja e ndritur merr pjesë në tenderin për ndërtimin e shkollës. Ajo, ju dha telefona mobilë, anëtarëve të komisionit të përzgjedhjes për ta ndihmuar punën e komisionit, siç u shprehën përfaqësuesit e kompanisë. c. Kur Ona. R, nuk e kaloi testin e ngasjes së veturës, instruktori i tha asaj se mund ta merrte patentën për një pagesë të vogël, pa e bërë testin për herë të dytë. d. Me rastin e përfundimit të vitit shkollor, klasa i dha mësueses një buqetë të madhe me lule. d. Mykolas N. ndalohet nga polici i trafikut për shkelje rregulli. Gjoba zyrtare është 200 litas. Mykolas nuk ka aq para me vete dhe i thotë policit që t ia shkruajë dënimin. Sa ke e pyet polici. Mykolasi ka 50 litas. Polici i merr ato dhe i thotë ditën e mirë. e. Një zyrtar i lartë ministror ndalohet nga policia për shkelje në trafik. Atij i kërkohet që të tregojë patentën e shoferit, ndërsa zyrtari i zgjat edhe kredencialet e tij. Polici i shikon dokumentet dhe ia kthen zyrtarit, duke ia tërhequr vërejtjen për të mos bërë shkelje të ngjashme në të ardhmen. f. Është emëruar drejtori i muzeut rajonal në qytetin X ; ai është nipi i kryetarit të këshillit rajonal. g. Familjen Kalvelis e përbëjnë: nëna, babai dhe djali. Ata kanë disa marrëveshje të caktuara. Për shembull, ata i lajnë enët me radhë dhe Tomasit nuk i lejohet që të shikojë televizor në mbrëmje. Askujt nuk i pëlqen që t i lajë enët, por më së shumti nuk i pëlqen babait. Një herë kur nëna nuk ishte në shtëpi dhe ishte radha e babait që t i lante enët, Tomasi i tha: Nëse unë i laj enët për ty, a më lejon që të shikojë trilerin? Babai u pajtua h. Beata S. u mor vesh me kompaninë e ndërtimit Care se nëse do ta financonte gjatë fushatës për zgjedhjen në këshillin rajonal, më vonë ajo do t i ndihmonte kompanisë që të merrte kontrata të mira ndërtimi në rajon. i. Zyrtarët komunalë u morën vesh me kamerierin që t u jepte një faturë dyfish më të madhe se sa porosia e vërtetë. 51

50 j. Afaristi Henrikas J, ftoi gjykatësin për drekë në një restorant luksoz. Afaristi është akuzuar për krime serioze që kanë të bëjnë me tatimet. Gjykatësi shkoi në darkë, duke vënë syze të errëta për t u maskuar. k. Ona Z. i dha mjekut një kuti të madhe me çokollata dhe një grumbull trëndafilash nga kopshti i saj, duke iu falënderuar për shërimin e sëmundjes serioze të të birit. l. Klasa duhet ta zgjedh kryetarin. Të gjitha vajzat dëshirojnë që Rasa të jetë kryetare, ndërsa djemtë dëshirojnë që ai të jetë Dainius. Vajzat janë më shumë për dy, prandaj rezultatet e votimit janë të qarta paraprakisht. Djemtë mblidhen për diskutim për të gjetur një zgjidhje: ata do t i ftojnë dy vajza që të bëhen anëtare të ekipit të tyre të biçiklistëve. Vajzat janë të ngazëllyera nga kjo ide dhe pas dy ditësh Dainius zgjidhet kryetar. m. Një mësues lituanez u jep nxënësve shumë detyra të shtëpisë. Që të jenë të përgatitur mirë për projekte, nxënësit duhet të lexojnë shumë dhe të punojnë mbrëmjeve të fundjavës. Nëna e Agnes shkon të bisedojë me mësuesin. Askush nuk e di se për çfarë biseduan ata, por pas kësaj bisede Agne merr më pak detyra dhe ato janë më të lehta. TEMA: UNË JAM QYTETAR Autore: Elena Zukauskiene, profesoreshë e shkollës së mesme të Siauliai Stasys Salkauskis Kohëzgjatja: Tri mësime Grupi i synuar: klasa e 10-të Disiplina: Edukimi qytetar Detyrat dhe objektivat: 1. Zhvillimi i vlerave qytetare dhe qëndrimeve etike 2. Mësimi se si të gjendet informacioni, vlerësimi i tij dhe shfrytëzimi në mënyrë kreative. 3. Mësimi se si të krijohen masat e synuara gjatë trajnimit të të tjerëve,. Mjetet: ZaleckieneI. Mes: pilietines visuomenes pagrindai vadovelis 10 kl. Vilnius: Homo Liberr, 1999 Materiali nga programi LTV, publikimet në shtypin vendës, përvojat jetësore personale dhe përvojat e të afërmeve dhe të shokëve. Shërbimi Special për Hetime i Republikës së Lituanisë. Metodat: puna në grupe të vogla, puna individuale, diskutimi. 52

51 Përgatitja për mësimin: Ky nuk duhet të jetë mësimi i parë për korrupsionin. Nxënësit, tashmë duhet të dinë së çka është korrupsioni dhe të jenë në gjendje ta njohin atë. Procesi i mësimit të parë 1. Tema shkruhet në dërrasën e zezë. 2. Vlerat, të cilat sipas nxënësve janë të rëndësishme për një qytetar, diskutohen dhe shkruhen në letër. 3. Nxënësit diskutojnë lojërat e tabelave, të cilat i dinë ose ato që i kanë luajtur kur kanë qenë të vogël dhe ato të cilat i luajnë tani. 4. Diskutohet qëllimi i mësimit që është krijimi i një loje që reflekton situata të vërteta jetësore: e drejta dhe e gabuara, veprat e mira dhe të këqija 5. Nëse tema e lojës është ngushtuar, për shembull, Korrupsion, apo Shkelje e ligjit, nxënësve u sigurohen referencat që t i zgjerojnë njohuritë e tyre lidhur me lëndën. 6. Arrihet pajtimi për kushtet e punës dhe për afatin përfundimtar. Zakonisht, mësimet e edukatës qytetare janë vetëm një herë në javë, prandaj duhet të bëhen planet që të kryhet puna me dy mësime. 7. Nxënësit ndahen në grupe prej katër vetash, (varësisht nga numri i nxënësve në klasë). 8. Në diskutimin grupor, ata vendosin për lojën që do të krijojnë, çfarë informacionesh duhet të gjejnë dhe të bëjnë planin e tyre të veprimit. 9. Detyrë shtëpie: mbledhja e materialit për lojën. Procesi i mësimit të dytë 1. Shkëmbehet përvoja për rezultatet e mbledhjes dhe përgatitjes së materialit për lojën. 2. Puna grupore për krijimin e lojës. 3. Detyrë shtëpie: përfundimi i lojës dhe formatizimi i saj. Procesi i mësimit të tretë 1. Secili grup i nxënësve prezanton lojën e tyre: ata shpjegojnë rregullat e lojës dhe u flasin të tjerëve për përvojat e reja dhe sfidat me të cilat janë ballafaquar gjatë krijimit të lojës. 2. Grupet shkëmbejnë lojërat e tyre, përpiqen t i luajnë ato dhe të sqarohen me krijuesit e lojës për gjithçka që nuk e kuptojnë. 3. Mësimi përfundon me një diskutim për përvojat e reja dhe vlerat etike e qytetare. Lista e vlerave të shkruara në letër, (të zhvilluara gjatë mësimit të parë) ndryshohet. 4. Lojërat mund të aplikohen gjatë mësimeve të edukatës qytetare me nxënësit e klasave më të ulëta (për shembull me klasën e tetë). Lidhjet me edukimin antikorrupsion: Vetë procesi i punës i edukon nxënësit. derisa ata kërkojnë për material dhe i përfshijnë shokët dhe të afërmit e tyre në këtë punë kreative. Nëse për shkak të arsyeve teknike, ata dështojnë të krijojnë lojën, nxënësit edhe më tej mund të shkëmbejnë përvojat dhe idetë e tyre. 53

52 TEMA: LOJA SIPAS RREGULLAVE Autore: Baiva Vaicekauskiene, specialiste e lartë e Divizionit Monitorues Edukativ të Qendrës për Zhvillim Edukativ. Grupi i synuar: klasa e 8-të dhe e 10-të. Disiplinat: Bazat e shoqërisë civile, etika. Objektivat: promovimi i respektimit të të drejtave të të tjerëve dhe zhvillimi i menduarit kritik dhe analitik. Mjetet: Për lojën e parë Dy pako letrash identike Ëmbëlsira të mbështjella, numri i tyre është rreth pesë herë më i madh se sa numri i lojtarëve; Një tas me ëmbëlsira; Pjesë letrash me kopjet e rregullave të lojës së letrave Për lojën e dytë Disa kopje të lojës tabelore rruga (numri varet nga numri i lojtarëve), një numër i njëjtë i zareve dhe një njehsor unik (për shembull, marrë nga vezët befasia e fëmijëve ) për secilin nga lojtarët; Pjesë letrash me kopjet e rregullave të lojës të vendosura mbi të me instruksionet e vëzhguesve. Metodat: eksperimente me lojëra, analiza kritike, bisedë, diskutim. Shpjegimi: Emri i lojës aktuale duhet të jetë Një lojë e drejtë, sepse gjatë lojës së parë mësuesi do të krijojë kushte të padrejta për lojën dhe në të dytën, rregullat do të ndryshohen nga vetë lojtarët. Prapë, këto lojëra janë eksperimente që imitojnë jetën reale, prandaj nxënësit duhet t i dinë të gjitha rrethanat paraprakisht. Lojërat mund të aplikohen për stimulim apo për të fituar më shumë përvojë relevante personale, kur flitet për korrupsionin në klasë. Luajtja e dy lojërave njëra pas tjetrës me siguri do të jetë tepër: zgjidheni një. Procesi Loja e parë 1. Nevojitet një pako letrash. Para mësimit, merrini të gjithë maçët nga pakoja, duke lënë vetëm dy. Para se nxënësit ta vërejnë, mbusheni pakon me letra të tjera të ndryshme nga një pako tjetër identike. 2. Ulni nxënësit në një tavolinë të madhe të rrumbullakët. Jepuni secilit nga pesë ëmbëlsira dhe u thoni që të mos i hanë deri në fund të lojës, sepse ato nevojiten për lojë. 3. Vendosni disa kopje të rregullave të lojës mbi tavolinë dhe lexoni ato me zë të lartë. 54

53 4. Merruni vesh se kur do ta përfundoni lojën: pasi që të kalojë pak kohë, kur një numër i caktuar i lojtarëve e braktisin lojën apo kur grumbulli i ëmbëlsirave në mes të tavolinës rritet. 5. Vendosni pakon e përzier të letrave mbi tavolinë të kthyer mbrapsht (dy maçët e mbetur duhet të jenë diku afër majës). Uluni midis lojtarëve dhe filloni lojën. 6. Në fund të lojës, deklaroni se do të shpallni lojtarin më të mirë, i cili do t i marrë të gjitha ëmbëlsirat që janë në mes të tavolinës, Pas një pushimi të shkurtër, thoni se fituesi jeni ju dhe merrni të gjitha ëmbëlsirat. Mos u tundoni që t i ndani ëmbëlsirat me nxënësit. 7. Diskutoni lojën: për mënyrën se si është udhëhequr ajo dhe për ndjenjat e lojtarëve. Pyetjet e diskutimit 1. Loja kishte rregulla të qarta. A ishin ato të drejta? 2. A mund ta konsiderojmë lojën të drejtë? Shpjegoni mendimin tuaj. 3. Si jeni ndjerë duke e luajtur atë? Si jeni ndjerë pas lojës? 4. A ju kujton kjo lojë diçka nga jeta? Nëse po, çfarë? Loja e dytë 1. Ndajeni klasën në disa grupe të barabarta në numër dhe zgjidheni së paku një vëzhgues për secilin grup. 2. Vendoseni një kopje të lojës një vulë dhe një njehsor (nëse nxënësve nuk u kërkohet që t i sjellin ato nga shtëpia) mbi tavolinën e secilit grup. 3. Shpërndani udhëzimet e lojës: gjysma duhet të marrë versionin A dhe pjesa tjetër duhet të marrë versionin B. Vëzhguesve u jepen instruksionet. 4. Shpjegoni rregullat dhe shpalleni fillimin e lojës. 5. Uroni grupin, i cili përfundon lojën i pari dhe thoni se jeni kureshtar për të ditur se sa kohë ju duhet grupeve të tjera që ta përfundojnë lojën. Prisni derisa ata ta përfundojnë lojën. 6. Kur grupi i fundit përfundon lojën, kërkoni nga vëzhguesit që të komentojnë se si janë respektuar rregullat. Në rastin e versionit A, shkelja e rregullave ka qenë më e madhe se sa në rastin e versionit B, sepse i pari e bën ndalimin më eksplicit. Pyetjet e diskutimit: 1. Cili grup duhet të shpallet fitues? Pse? 2. Në jetën reale, grupet e njerëzve luftojnë për qëllimet e tyre, duke konkurruar me njëri tjetrin. Cila konkurrencë është e drejtë dhe cila jo? Lidhjet me edukimin antikorrupsion: Korrupsioni është analog me shkeljen e rregullave transparente dhe të drejta: ai i injoron normat apo procedurat e vendosura ose krijon norma dhe procedura të gabuara. Mbi bazën e një loje të padrejtë, është më e lehtë të tregohet esenca e korrupsionit dhe të ilustrohet se si ai i shkel të drejtat e njeriut. 55

54 ANEKSE Rregullat e lojës me letra Secili lojtar, njëri pas tjetrit, merr një letër. Çfarë duhet të bësh ti, varet nga letra të cilën e ke vizatuar, si më poshtë: Zemrat Ju duhet t ia jepni një ëmbëlsirë personit në anën tuaj të djathtë; Spathi Ju duhet t ia jepni një ëmbëlsirë personit në anën tuaj të majtë; Diamantet- Ju duhet të vendosni një ëmbëlsirë në mesin e tavolinës në tas; Maçët Ju merrni dy ëmbëlsira nga tasi në mesin e tavolinës; nëse ai është i zbrazët, atëherë i merrni nga ndonjë lojtar tjetër. Ata të cilët mbesin pa ëmbëlsira, braktisin lojën. Lojtari, i cili braktis lojën lejohet të ulet në tavolinë dhe të presë derisa dikush u jep atyre një ëmbëlsirë në pajtim me rregullat e përmendura më lartë. Duke e pasur një ëmbëlsirë, ai apo ajo mund t i ribashkohet lojës. Në fund të lojës, mësuesi shpall lojtarin më të mirë. Lojtari më i mirë merr të gjitha ëmbëlsirat nga tasi në mes të tavolinës. Fituesi i lojës është lojtari me më së shumti ëmbëlsira. Të gjitha ëmbëlsirat, të cilat mbesin në duart e lojtarëve në fund të lojës bëhen të tyre. Rregullat e lojës Rruga (Versioni A) Një lojë e zakonshme e tavolinës. Secili lojtar hedh vulën dhe e shtyn njehsorin sa më shumë hapa përpara aq sa edhe numri i pikëve në vulë. Nëse lojtari godet fushën që e udhëzon atë të kthehet prapa, ata duhet t u përmbahen udhëzimeve. Lojtari arrin fundin nëse numri i pikëve në vulë përputhet me numrin e hapave para fundit. Nëse ka më shumë pikë se sa hapa të mbetur, lojtari duhet të vazhdojë deri në fund dhe të kthehet prapa aq hapa sa janë teprica e pikëve. Loja në ekip. Fituesi i lojës është ekipi, i cili i pari i shtyn të tërë njehsorët deri në fund. Anëtarët e ekipit hedhin vulën duke marrë radhën sipas të njëjtit rregull. Nuk lejohet që të ndërrohet rendi nëse njehsori i njërit nga anëtarët e ekipit është në një pozicion më favorizues (nuk ka nevojë të kthehet prapa nga fundi). Rregullat e lojës Rruga (Versioni B) Një lojë e zakonshme e tavolinës. Secili lojtar hedh vulën dhe e shtyn njehsorin sa më shumë hapa përpara aq sa edhe numri i pikëve në vulë. Nëse lojtari godet fushën që e 56

55 udhëzon atë të kthehet përpara, ata duhet t u përmbahen udhëzimeve. Lojtari arrin fundin nëse numri i pikëve në vulë përputhet me numrin e hapave para fundit. Nëse ka më shumë pikë se sa hapa të mbetur, lojtari duhet të vazhdojë deri në fund dhe të kthehet prapa aq hapa sa janë teprica e pikëve. Loja në ekip. Fituesi i lojës është ekipi, i cili i pari i shtyn të tërë njehsorët deri në fund. Anëtarët e ekipit hedhin vulën duke marrë radhën sipas të njëjtit rregull. Rruga. Udhëzimet e vëzhguesit Një lojë e zakonshme e tavolinës. Secili lojtar hedh vulën dhe e shtyn njehsorin sa më shumë hapa përpara aq sa edhe numri i pikëve në vulë. Nëse lojtari godet fushën që e udhëzon atë të kthehet përpara, ata duhet t u përmbahen udhëzimeve. Lojtari arrin fundin nëse numri i pikëve në vulë përputhet me numrin e hapave para fundit. Nëse ka më shumë pikë se sa hapa të mbetur, lojtari duhet të vazhdojë deri në fund dhe të kthehet prapa aq hapa sa janë teprica e pikëve. Loja në ekip. Fituesi i lojës është ekipi, i cili i pari i shtyn të tërë njehsorët deri në fund. Anëtarët e ekipit hedhin vulën duke marrë radhën sipas të njëjtit rregull. Nuk lejohet që të ndërrohet rendi nëse njehsori i njërit nga anëtarët e ekipit është në një pozicion më favorizues (nuk ka nevojë të kthehet prapa nga fundi). Detyra e juaj është që të siguroni se lojtarët e plotësojnë këtë kërkesë. Për ta bërë këtë, kushtojini vëmendje njehsorëve të luajtur nga secili prej lojtarëve. Merrni shënime për secilën shkelje, në mënyrë që në fund të lojës ta dini numrin e tyre. Juve nuk ju lejohet të ndërhyni në lojë, komentoni, disiplinoni lojtarët, përdorni gjestet apo shprehjet e fytyrës. Vëzhgoni, por mos merrni pjesë! 57

56 TEMA: MASMEDIA EDUKIMI ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLAT E MESME - mjet metodologjik Autore: Elena Zukauskiene, profesoreshë e shkollës së mesme të Siauliai Stasys Salkauskis. Grupi i synuar: klasa e dhjetë Kohëzgjatja: Dy leksione Disiplina: Edukata qytetare Detyrat dhe objektivat: njohja e nxënësve me konceptin e medies, shpjegoni funksionet e saja të informacionit dhe zhvilloni aftësitë e tyre për të gjetur informacionin, përdorimin dhe analizimin e tij si dhe zhvilloni qëndrimin e tyre kritik ndaj informacioneve të prezantuara. Mjetet: Kushtetuta e Republikës së Lituanisë Zaleckiene I. Mes: pilietines visuomenes pagrindai: vadovelis 10 kl. - Vilnius: Homo liberr, Materiali i programit LTV, publikimet në shtypin vendës. Metodat: bisedë, shpjegim, punë individuale e nxënësve me shtypin dhe dokumente, diskutim. Procesi i mësimit të parë 1. Tema e leksionit prezantohet dhe shkruhet në dërrasën e zezë. Termi mas media: është gjithashtu i shkruar, ndërsa sigurohen edhe shpjegimet. 2. Diskutimi bëhet si vijon: a) simbolet e medieve (një person me...) nxënësit përfundojnë frazën. b) qëllimin e medies (materiali i librave shkollor, Neni 44 i Kushtetutës së Republikës së Lituanisë). c) funksionet e medies: informacioni, kultura dhe argëtimi. 3. Nxënësit punojnë individualisht me materialin nga librat shkollorë. 4. Nxënësit specifikojnë kërkesat për funksionet e medies: informimi (objektiviteti), kultura dhe argëtimi (koha e lirë, relaksimi, sigurimi i njohurive, ndërtimi i idealeve dhe vlerave, pasurimi i botës shpirtërore, ngritja e vlerave të përbashkëta njerëzore, demonstrimi i shembujve pozitivë, etj). 5. Diskutohen tipat e medieve, përfshirë këtu shtypin, radion dhe televizionin. 6. Nxënësit e plotësojnë pyetësorin (shikoni aneksin e mëposhtëm). 7. Detyrë shtëpie: çdo nxënës duhet të gjejë një artikull relevant nga shtypi vendës për dosjen e përbashkët të shtypit. Atyre u jepet një javë kohë për këtë detyrë. Procesi i leksionit të dytë 1. Diskutimi i minipyetësorit dhe rezultatet e tij. Aspektet më të rëndësishme të qëndrimeve të nxënësve ndaj mas medies janë nënvizuar dhe kërkesat më të rëndësishme për mediet janë vendosur në dërrasën e zezë.: objektiviteti, lloji aktual i medies, ndikimi, forma kreative e prezantimit, etj. 58

57 2. Artikujt e zgjedhur nga nxënësit vendosen në dosje. 3. Identifikohen temat dhe publikimet dominuese ( Siauliu naujienos:, Siauliu krastas ) Bëhet një tabelë e temave aktuale, duke përfshirë: Politikën e qytetit Sportin Jetën shkollore Problemet e të rinjve Kriminalitetin Kulturën dhe edukimin Skandalet Informacione të tjera 4. Bëhen diskutime për problemet dhe brengat më të mëdha të rinisë së sotme. Kjo përcillet me diskutimin e vogël Shtypi i qytetit tonë. Janë të mundshme pyetje lidhur me diskutimin: Si është qyteti im? Cila është ngjarja kryesore e javës? Si është prezantuar informacioni? A ka objektivitet në shtypin e qytetit? Shtypi kundër korrupsionit: çfarë ishin shembujt e gjetur? Shoqëri: një banor i qytetit apo një vëzhgues? Çfarë duhet të zgjedh unë: shtypin, radion apo televizionin? 5. Nxënësit bëjnë konkluzionet e tyre: publiku ka nevojë për publicitet si parakusht i luftës kundër korrupsionit, shpërdorimeve, etj. Lidhjet me edukimin antikorrupsion: Nxënësit mësojnë që të bëjnë vlerësime, t i krahasojnë faktet, t i analizojnë ato, t i parashikojnë rezultatet e mundshme, mbi bazën e së cilave mediet do ta luftonin korrupsionin; antikorrupsioni është ideja kryesore e leksionit. ANEKSI Pyetësori Masmedia Pyetjet: 1. Sa kohë i kushtoni masmedias? 2. Cili lloj i masmedias dominon? 3. Sa kohë shpenzoni për shtypin, radion dhe televizionin? 4. Cilat gazeta i lexoni? 5. Cilat radio stacione i dëgjoni? 6. Cilat kanale televizive i shikoni? 7. Cili lloj i medies ju siguron më shumë informacion? 8. Cila radio dhe transmetues televiziv ju duket më interesant? 9. Çfarë informacione merrni nga ato? 10. A ju besoni informacioneve që i merrni? 11. Cili është qëndrimi i juaj ndaj skenave të dhunës dhe shtrëngimit? 12. Cili transmetues (radio) televiziv ju mungon? 13. A janë të gjitha informacionet objektive? 14. Transmetuesi më objektiv (emri). 15. Transmetuesi, të cilin ju nuk dëshironi ta shikoni (ta dëgjoni). 59

58 16. Roli publik në media: aktiv (duke marrë pjesë, shkruar, diskutuar) dhe pasiv (duke lexuar, shikuar). 17. Cili është roli i masmedias në zbulimin e korrupsionit? 18. A është korrupsioni (shpërdorimi) i mundshëm në shtyp, televizion dhe radio? 19. A ka nevojë shoqëria për publicitet? 20. Cili gazetar nga gazetat, radiot apo televizionet është i preferuari i juaj? TEMA: Korrupsioni Autore: Daiva Vileikiene, profesoreshë e historisë në shkollën e mesme Azuolynas të Elektrenait. Grupi i synuar: klasa e 10-të Kohëzgjatja: dy leksione Detyrat dhe objektivat: diskutimi i konceptit të korrupsionit dhe të arsyeve historike për zhvillimin e tij, analizimi i arsyeve dhe pasojave të korrupsionit, mënyrat e luftimit të tij dhe të mësuarit e nxënësve që të mendojnë në mënyrë kritike. Burimet dhe mjetet: materiali teorik, një fjalor i fjalëve të huaja. Metodat: leksioni, diskutimi, puna në grupe. Procesi i leksionit të parë: Në fillim të leksionit, nxënësit flasin lidhur me atë që dinë dhe mendojnë për korrupsionin. Kjo përcillet me ligjërim. Detyrat në vijim prezantohen për diskutim: A mund ta shkel korrupsioni interesin publik? A ka korrupsion në Lituani? A është i mundur eliminimi i korrupsionit? 1. Jepet një detyrë shtëpie, nxënësit duhet të zbulojnë mendimin e anëtarëve të tyre të familjes për korrupsionin dhe cilat fusha ata i konsiderojnë më të korruptuarat. Cilat janë mënyrat e luftimit të korrupsionit të sugjeruara nga të rriturit? Procesi i leksionit të dytë Nxënësit ndahen në grupe. Secili grup i shkruan në një letër (e cila u jepet) informacionet që kanë marrë në shtëpi. Idetë kryesore shkruhen në tabelë. Kjo pasohet me një diskutim. Secilit grup u jepen emrat e profesioneve të ndryshme. Ata duhet ta bëjnë një listë me mënyrat dhe masat e luftimit të korrupsionit. Gjithashtu, bëjnë prezantimin dhe japin mendimin e tyre. Bëhet një krahasim midis asaj se si klasa i percepton mënyrat e luftimit të korrupsionit dhe përfundimet e hulumtimit në shtëpi. Diskutime. Lidhjet me edukimin antikorrupsion: Gjatë analizimit të opinioneve të tyre dhe opinioneve të prindërve të tyre dhe të rriturve të tjerë, ata përpiqen që ta kuptojnë dukurinë e korrupsionit dhe pasojat e tij, duke bërë përpjekje që t i mbrojnë opinionet e veta, t i shprehin idetë e tyre dhe të bëjnë konkluzione. 60

59 TEMA: KORRUPSIONI NË LITUANI Autore: Neringa Bitkoviene, profesoreshë në shkollën e mesme Atzalynas në Kedainiai. Grupi i synuar: klasa e 10-të. Kohëzgjatja: dy leksione. Disiplina: Bazat e shoqërisë civile Objektivat: 1. Gjeni leksionet për korrupsionin në Lituani. 2. Mësoni nxënësit që të punojnë me burime të ndryshme të informacionit. Burimet dhe mjetet: Alisauskiene R. Korupcija kaip pokomunistines visuomenes bruozas (Vilniaus universitetas, Baltijos tyrimai GALLUP ). Trumpa U Eliminimi i rrugëve të korrupsionit: Bazat e një lufte efektive kundër korrupsionit (fjalim i mbajtur në konferencën Nga reformat administrative drejt një lufte efektive kundër korrupsionit, Vilnius, 20 qershor, 2001). Harta e korrupsionit në Lituani, 2001 Fleta e detyrave. Tabela Indexi TI i perceptimit të korrupsionit Skaistys A. Korupcijos poveikis nacionaliniam saugumui. Metodat: Puna në grupe të vogla, metoda e ekspertëve. Procesi i leksionit të parë: 1. Nxënësit ndahen në pesë grupe, secili prej tyre përbëhet nga 5-6 nxënës (minimumi tre). 2. Mësuesi i shpërndan artikujt dhe fletën e detyrave secilit grup. Nxënësit e shqyrtojnë materialin dhe plotësojnë fletën (20 minuta). (Fletët me detyra janë të bashkangjitura). 3. Grupet bëjnë prezantimin e punës së tyre dhe i varin fletët në tabelë (10 minuta). Grupi i parë prezanton aktorët e korrupsionit. Grupi i dytë prezanton shkaqet e korrupsionit. Grupi i tretë prezanton manifestimin e korrupsionit dhe përshkruan se cilat janë veprat e korrupsionit. Grupi i katërt prezanton fushat më të korruptuara. Grupi i pestë sugjeron mënyrat e reduktimit të korrupsionit. 4. Mësuesi bën një përmbledhje të asaj çfarë kanë thënë grupet dhe bashkë me nxënësit shqyrton indeksin e perceptimit të korrupsionit të vitit

60 Procesi i leksionit të dytë: 1. Shqyrtimi i punës në grupe (5 minuta). 1. Mësuesi u prezanton grupeve detyrën dhe e plotëson tabelën Përfitimet dhe dëmet e korrupsionit (20 minuta). Tabela është e bashkangjitur. 2. Grupi prezanton informacionin që e kanë plotësuar dhe pastaj bëhet një tabelë e përbashkët Përfitimet dhe dëmet e korrupsionit:, e cila reflekton deklaratat kryesore të nxënësve (10 minuta). 3. Diskutimi A është korrupsioni i dobishëm apo i dëmshëm? (10 minuta). Grupi i parë. Kush zakonisht përfshihet në korrupsion? Grupi i dytë. Pse njerëzit përfshihen në korrupsion? Grupi i tretë. Si manifestohet korrupsioni? Grupi i katërt. Në cilat fusha korrupsioni është më i madh? Grupi i pestë: Si mund të reduktohet korrupsioni? ANEKSI KORRUPSIONI Përfitimet dhe dëmet e korrupsionit Për kë Dobia Dëmi Dhënësi Materiali Morali Materiali Morali Marrësi Shteti Shoqëria 62

61 TEMA: ÇFARË ËSHTË KORRUPSIONI? Autorë: Neringa Bitkoviene, profesoreshë në shkollën e mesme Atzalynas në Kedainiai., Jurate Blinstrubaite, profesoreshë në shkollën e mesme Atzalynas në Kedainiai, Violeta Vaitkeviciene, profesoreshë e etikës në shkollën e mesme Atzalynas në Kedainiai. Grupi i synuar: klasa e 10-të. Objektivat: 1. Identifikoni aktorët e korrupsionit, qëllimet e tyre, veprat penale dhe pasojat; 2. Mësoni të punoni në bashkëpunim me njëri tjetrin; 3. Kuptoni lidhjen midis shkakut dhe pasojës; Mjetet: fletë të bardha letre, lapsa, broshura me definicionin e korrupsionit. Metodat: puna në grupe të vogla, të mësuarit individual. Procesi: 1. Dhënia e ideve. Arsimtari i pyet nxënësit të japin ide rreth fjalës korrupsion. Idetë e tyre shkruhen në tabelë (rreth tre minuta). 2. Nxënësit ndahen në pesë grupe, secili përbëhet nga 5-6 nxënës. Secilit grup i jepet një fletë dhe lapsa. 3. Arsimtari shpjegon procesin e punës: grupi duhet të plotësojë informacionin që mungon në skemën e prezantuar në letër (15 minuta). KORRUPSIONI AKTORËT QËLLIMET, OBJEKTIVAT AKTIVITETI APO MOSKRYERJA E AKTIVITETIT PASOJAT 63

62 4. Grupet bëjnë prezantimin e punës së tyre (rreth 10 minuta). Ata i vendosin fletët në tabelë apo në mur dhe bëjnë një prezantim të shkurtër për atë çfarë kanë shkruar. 5. Puna në grupe. Nga informacionet e prezantuara në fletët e letrës, bëhet një definicion i korrupsionit, i cili përfshin aktorët e korrupsionit, veprat penale dhe pasojat (rreth 5 minuta). 6. Grupet japin definicionet e tyre (5 minuta). 7. Arsimtari shpërndan broshurat me definicionin e korrupsionit dhe nxënësit e krahasojnë atë me definicionet e tyre. 8. Përmbledhje. Grupet bëjnë vrojtimin e tyre (rreth 5 minuta). TEMA: PUNËSIMI Autore: Vaiva Vaicekauskiene, specialiste e divizionit monitorues edukativ të Qendrës për Zhvillimin Edukativ. Grupi i synuar: klasa e 10-të. Disiplina Edukata qytetare. Detyrat dhe objektivat: 1. Identifikimi i parimeve të punësimit. 2. Zgjerimi i të kuptuarit të drejtësisë dhe paanshmërisë. 3. Krijimi i kushteve për të vlerësuar veten si një punëtor i ardhshëm. Burimet dhe mjetet: Tregimi Gati një tregim detektiv. Ushtrimi I dashuri drejtor... Metodat: diskutim, analizë, rrëfim tregim, puna në grupe të vogla. Procesi: 1. Mësuesi u lexon nxënësve Gati një tregim detektiv. Pasi ta kenë dëgjuar, secili anëtar i grupit bën supozimin e vet për atë që ka ndodhur apo bën pyetje. Mësuesi thotë vetëm po\jo apo e drejtë\gabim. Nëse grupi bllokohet, mësuesi mund t i nxisë me deklaratat në vijim: mosha, dukja, rrobat dhe origjina e personit nuk kanë të bëjnë; të gjithë kandidatët e kanë plotësuar aplikacionin njësoj mirë; menaxheri nuk i ka njohur ata më parë. Supozimet bëhen derisa të identifikohet arsyeja e vërtetë apo derisa të gjithë lodhen. Në rastin e fundit, mësuesi u thotë atyre përgjigjen e drejtë. 2. Mësuesi ose njëri nga nxënësit, merr përsipër të shkruajë të gjitha supozimet e bëra nga grupi. Pastaj, ato shqyrtohen dhe diskutohen: Për çfarë janë të dyshuar më së shpeshti punëdhënësi dhe punëtorët e zgjedhur? 64

63 Mbi çfarë baze janë bërë këto supozime? 3. Secili nxënës duhet të shkruajë me sa vijon: a. të gjitha metodat, me të cilat ata janë të njoftuar ose që merren me mend se ekzistojnë dhe që janë përdorur nga menaxheri, ndërsa kërkonte punëtorë të rinj dhe gjatë punësimit të tyre; b. përzgjedhjen e metodave nga lista, të cilat do të përdoren prej tyre, nëse ata do të ishin punëdhënës; c. përzgjedhjen e metodave, të cilat ata do t i përdornin, nëse ata do të kërkonin punë. Të gjitha përgjigjet duhet të shkruhen në tabelë, të bashkangjitura më poshtë (duke filluar me kolonën e mesme dhe pastaj duke kaluar më pas në të majtë dhe në të djathtë). B. Nëse do të isha punëdhënës, unë do të punësoja njerëz si më poshtë: A.Punëdhënësit kërkojnë punëtorë të rinj/ i punësojnë ata si më poshtë: C. Nëse do të kërkoja punë, do të dëshiroja që njerëzit të punësoheshin si më poshtë: 4. Klasa ndahet në grupe të vogla, të cilat ulen së bashku, shkëmbejnë tabelat e plotësuara dhe i lexojnë me zë të lartë. 5. Çdo grupi i jepet detyrë që të përgjigjet në pyetjet e mëposhtme: Si duhet të punësohen njerëzit në institucionet shtetërore? A duhet të jenë procedurat ndryshe kur punësohen njerëzit në sektorin privat ndaj atij shtetëror? Pse? Pse jo? Grupet e vogla ua japin përgjigjet dhe argumentet e tyre klasës. 6. Çdo nxënës merr një kopje të ushtrimit I dashuri drejtor... Atyre u lihet kohë që të mendojnë se si do ta plotësojnë formularin. Një opsion tjetër është kur një nga nxënësit e klasës e plotëson atë anonimisht. Qëllimi i ushtrimit është vetëanaliza kritike. ANEKSET Gati një tregim detektiv Ka ndodhur në gjysmën e parë të shekullit të 19-të. Një person dëshironte të punësohej në një institucion të vogël. Për vendin e lirë të punës, ai lexoi shpalljen në gazetë. Ai vjen në institucionin e zhurmshëm, e plotëson formularin, të cilin ia jep sekretarja dhe pret në radhë së bashku me katër kandidatë të tjerë, të cilët kishin ardhur më herët. Papritmas, pas dy minutash ai ngrihet dhe shkon tek zyra e menaxherit. Menaxheri u thotë kandidatëve të tjerë se ai ishte përzgjedhur për punëtor. Njerëzit të cilët kishin ardhur më herët mbeten të frustruar. Megjithatë, ata pushojnë së protestuari kur menaxheri u shpjegon arsyen për bërjen e kësaj zgjedhjeje. Pse? 65

64 Përgjigja: Ky institucion i zhurmshëm ishte telegrafi (gjysma e parë e shekullit të 19-të). Menaxheri po kërkonte telegrafist. Personi i punësuar ishte i vetmi që dëgjoi porosinë e përçuar përmes kodit Morse (pikë dhe vizë lidhëse). Porosia ishte: Kandidatë që po prisni në korridor, nëse e keni kuptuar këtë porosi, ju lutem të vini menjëherë në zyrën time. Në këtë mënyrë, menaxheri verifikoi aftësitë profesionale të kandidatëve. USHTRIMI. Shpesh ndodh që punëdhënësit punësojnë punëtorë në bazë të referencave që ata kanë. Merreni me mend që një ditë drejtori i shkollës suaj ta marrë letrën në vijim: I dashuri drejtor, Një ish nxënës i shkollës suaj po kërkon punë në kompaninë, të cilën unë e udhëheq. E di se nuk ka gjyqtarë më të mirë për nxënësit se sa mësuesit e tyre. Ne do të ishim shumë mirënjohës, nëse ju do të mund t u përgjigjeshit disa pyetjeve për karakterin e tij. Ju garantojmë se informacionet që do të na i siguroni do të mbahen sekrete dhe do të përdoren vetëm për qëllim të vlerësimit të aftësisë së kandidatit. REFERENCA E KARAKTERIT Sa vite e njihni këtë person? Si do ta karakterizoni atë? Ju lutemi nënvizoni fjalën dhe ta zgjeroni opinionin tuaj: A. I ndershëm / Jo i ndershëm B. I zellshëm / Dembel C. Aftësitë e punës në grup: Gjithmonë i mirë gjatë punës në grup / Ndonjëherë i mirë gjatë punës në grup / I paaftë për punën në grup. D. Deklaratat lidhur me punën në grup (ju mund të zgjidhni disa përgjigje): a. I ndihmon të tjerët / nuk i ndihmon të tjerët b. Është i interesuar për rezultat e përbashkëta të grupit / është i interesuar vetëm për suksesin personal / nuk i intereson fare rezultati c. Bashkëpunon / garon. E. Kualitetet e udhëheqjes a. është i prirë që të udhëheqë / nuk është i prirë që të udhëheqë / ndonjëherë udhëheqë b. Mund të marrë përgjegjësinë për të tjerët, punën e përbashkët / nuk merr përgjegjësi Çfarë do të shkruanin drejtori apo mësuesit tuaj për këtë formë? 66

65 TEMA: LUFTA KUNDËR KORRUPSIONIT Autore: Daiva Trucinskiene, profesoreshë e historisë në shkollën e mesme të Anyksciai Antanas Baranauskas. Grupi i synuar: klasa e 11-të dhe e 12-të. Disiplina: Shkencat politike. Objektivat: 1. Të njoftohen nxënësit me mënyrat e trajtimit të korrupsionit 2. T u demonstrohet nxënësve se si fushëveprimi i korrupsionit varet nga secili prej nesh. 3. Të mësohen nxënësit se si të marrin vendime të drejta në jetë. Mjetet: Petkeviciute A. Eksperienca e Shellit në luftimin e korrupsionit (një prezantim nga konferenca, Nga reforma e qeverisjes së shtetit tek një betejë efektive antikorrupsion, Vilnius, 20 qershor, 2001). Diagrami: a Key Lufta kundër korrupsionit. Metodat: puna në çifte, puna me dokumente Procesi 1. Në fillim të leksionit, nxënësit mësojnë për konceptet në vijim: ligjin, ryshfetin, zgjedhjen, shkeljen, kërkimin e leverdisë. 2. Loja Konsultohuni me shokun tuaj : Nxënësit bëjnë dy rrathë, njërin rreth brenda tjetrit, duke qëndruar ballë për ballë me njëri tjetrin. Atyre u jepet detyra e diskutimit të konceptit (p.sh. ryshfeti ) me një homolog, i cili qëndron para tyre. Pas kësaj, rrethi i jashtëm lëviz nga një nxënës. Koncepti i ri prezantohet dhe diskutohet në çifte. Në këtë mënyrë, prezantohen dhe diskutohen të gjitha konceptet. 3. Pas lojës, nxënësit dhe mësuesi i tyre bëjnë përmbledhjen e koncepteve. Mësuesi nënvizon se të gjitha konceptet e nënvizuara kanë të bëjnë me korrupsionin. Pasi të bëhet përmbledhja, definicioni i korrupsionit shkruhet në dërrasën e zezë. 4. Tema e leksionit është Lufta kundër korrupsionit. Prandaj, fokusi është në mënyrat përmes së cilave korrupsioni mund të trajtohet. Puna me dokumente Nxënësit e ndarë në grupe e lexojnë prezantimin, identifikojnë masat antikorrupsion dhe i shkruajnë në çelësin antikorrupsion. Nxënësve u prezantohet dokumenti Përvoja e Shellit në luftën kundër korrupsionit. Grupi Shell vepron në më shumë se 130 vende. <...>Pas shumë vitesh veprimi, Shell ka zhvilluar politikën e vet antikorrupsion. Në përpjekje për t i pastruar kompanitë e veta prej së brendshmi, menaxhmenti i Shellit para së gjithash vendosi që të revitalizojë parimet e veta të biznesit. Këto 67

66 parime aplikohen jo vetëm brenda Grupit Shell, por edhe në raport me furnizuesit, klientët dhe institucionet shtetërore. <...> Cilat janë këto parime? Ato janë shumë të thjeshta: sigurimi i shkallës më të lartë të shërbimit dhe kualitetit të produkteve për secilin klient, bërja e biznesit me respektin e duhur ndaj shoqërisë së vendit dhe sistemi ligjor përmes së cilit vepron Shelli, duke u kujdesur për investimet e aksionarëve, duke siguruar biznes të pastër dhe të ndershëm në kushtet e një konkurrence të lirë, <...> Është themelore që të kontrollohet se si vëzhgohen këto parime. Çdo vit, secili punëtor duhet të nënshkruajë zotimin për pajtueshmërinë dhe të raportojë çdo incident që nuk përputhet me parimet e biznesit të Shellit. Për herë të parë raporti i Shellit është publikuar në vitin Një nga detyrat e saj, ishte që të dokumentojë veprat që janë në përputhje me zotimet e Grupit <...> Është raportuar që në vitin 2000, janë identifikuar katër raste të korrupsionit (krahasuar me tri incidente në vitin 1999), që kanë rezultuar me shtatë shkarkime nga puna. Vlera financiare e incidenteve ishte 89,000 dollarë amerikanë. A është kjo shumë apo pak për 130 vende dhe 90,000 të punësuar? Edhe pas pastrimit së brendshmi të kompanisë, nuk është gjithmonë e lehtë që t i dëshmohet shoqërisë se ju nuk keni të bëni me korrupsion <...>. Sot, pas shtatë vitesh të operimit në Lituani, ne lirisht mund të deklarojmë se është e mundshme që në këtë vend mund të operohet në përputhje me parimet e integritetit dhe biznesit etik<...> Një shembull i thjeshtë: gjatë viteve , titujt e gazetave ishin të mbushura me deklarata për shqetësimet e mos operimit të Mazeikiu nafta dhe naftës në rënie në pikat e furnizimit me karburante. Një ditë, një shërbyes publik erdhi në pikën furnizuese me dy rezervuarë 20 litërsh dhe njoftoi se ai do ta inspektonte kualitetin e karburantit në ta. Çfarë bëri menaxheri i pikës kufizuese? Zgjidhja më e lehtë ishte që t ia mbushte rezervuarin shërbyesit publik, duke kërkuar që mos të fillonte inspektimin. Asnjë problem për pikën furnizuese, asnjë problem për inspektorin. Sidoqoftë, operatori i pikës furnizuese derdhi vetëm një litër karburant në rezervuar (i vetëdijshëm se kjo sasi do të ishte e mjaftueshme për inspektim). Për pesëmbëdhjetë minuta, ai dëgjoi qetësisht shërbyesin e pakënaqur publik, që e kërcënonte atë me gjobë. Pas incidentit, a e ngarkoi atë Shell Lituania me gjobë për kualitetet të dobët të karburantit? Jo, aspak. A deshi shërbyesi publik që të kthehej tek Shell që ta inspektonte kualitetin e karburantit? Definitivisht jo. Nëse operatori i pikës furnizuese do ta zgjidhte opsionin e parë për mbushjen e dy rezervuarëve, sa herë do të kthehej inspektori i kualitetit për vizitë? Me siguri më shumë se një herë. Edhe një shembull. Një inspektor sanitar inspektonte pikën furnizuese me karburante shumë shpesh. Operatorët e pikës nuk e kuptonin pse puna e tyre pengohej kështu shumë herë në muaj. Doli që ata duhej të mos i ofronin më kafe falas. Gjatë një inspektimi tjetër, ata me mirësjellje e informuan inspektorin për çmimin e një kafeje, duke i dhënë faturën. Një shembull vjen nga përvoja e Grupit Shell. Gjatë ndërtimit të një platforme prodhimi të naftës në një vend aziatik, atyre iu desh që të importonin helikopterë. Importi i helikopterëve nuk ishte i ndaluar, pasi që ishte i vështirë marrja e tyre me qira, por kishte diçka lidhur me këtë: burokracia e doganave për dhënien e lejeve. Para se të bëhej një import, duhej të viheshe në një listë pritjeje për tre muaj, që të kryhej puna me dokumente. Dy muaj kalonin para se helikopteri të importohej. Një muaj vonesë do të thoshte humbje prej 2 milionë dollarësh amerikanë. Përpjekjet e para që t u adresoheshin doganave, treguan se pa pagesë ndihmëse, radha nuk mund të lëvizte më shpejt. Praktikisht është e pamundur që të vlerësohet shuma e parave që sistemi të vihej në vend. 68

67 <...> Si mund t i rregullojë dikush parimet në biznes me rezultatet e biznesit? <...> Shell zgjodhi rrugën e ndershme. Nuk u mbush asnjë pëllëmbë dhe importi i helikopterit zgjati shumë kohë. Të gjitha humbjet u reflektuan në libra. Sidoqoftë, duhet përmendur një detaj. Shell ka një kompani në atë vend, gjysma e së cilës është në pronësi të shtetit. Kjo, do të thotë se shteti ndan fitimin e gjeneruar sikurse edhe humbjen e pësuar nga kompania. Kur shteti humbi një milion dollarë, sistemi i doganave iu nënshtrua reformave të menjëhershme. Pas gjashtë muajsh, nuk kishte më radhë për leje importi në dogana <...>. Pas leximit të ekstrakteve të dokumentit, nxënësit bëjnë detyrën: çelësi i luftës ndaj korrupsionit. Ata i plotësojnë hapësirat e zbrazëta në çelës duke i identifikuar masat antikorrupsion të përdorura nga Grupi Shell. Rezultatet e punës diskutohen dhe përmblidhen. LUFTA KUNDËR KORRUPSIONIT 69

68 ETIKA, PSIKOLOGJIA, RELIGJIONI TEMA: JENI I PËRGJEGJSHËM. MERRNI PËRGJEGJËSI PËR VETEN DHE TË TJERËT. Autore: Vladas Vaidziulis, mësues etike në gjimnazin e Radviliskis Vaizgantas. Grupi i synuar: klasa e 6-të Detyrat dhe objektivat: 1. Zhvillimi i përgjegjësisë së nxënësve për sjelljet dhe veprat e tyre; 2. T i mësosh nxënësit që të jenë të angazhuar në diskutim dhe të prezantojnë argumentet. Metodat: rrëfimi i tregimeve, diskutimi Burimet: Etika 5-6 klasei. Demesys kitiems. Vilnius: Alma literra, Tregimet e shkollës. Konceptet kryesore: derisa flisni me nxënësit e klasës së pestë dhe të gjashtë, koncepti i korrupsionit mund të zëvendësohet pjesërisht me termat në vijim: shpërdorim, shpërblim për shërbimin, premtim, pritja e diçkaje, qëllimi për të kënaqur dikë. Procesi Nxënësve u rrëfehet tregimi Mashtrimi (për mashtrimin në shkollë, lejen për mashtrim, ushtrimi i presionit mbi mësuesin që të japë lejen për mashtrim dhe problemet e përfshira). Nxënësve u parashtrohen pyetjet në vijim: A është mirë apo keq? I kujt është faji? A janë të dy fajtorë? Kush ka më shumë faj? Çfarë mund t i japë fund kësaj? Pse mashtrojnë nxënësit? Pse lejohen ata të mashtrojnë? Diskutimi bëhet që të fokusohet në çështjet në vazhdim: përfitimet dhe dëmin e shkaktuar, keqpërdorimin e të tjerëve, rezistencën për t u keqpërdorur nga të tjerët dhe pasojat. Çfarë do të thotë të jesh i përgjegjshëm për vetveten dhe të tjerët? TEMA: KONFLIKTET E BRENDSHME TË NJË PERSONALITETI Autore: Regina Dirginciene, profesoreshë e etikës në shkollës e mesme Venta të Maqzeikiai. Grupi i synuar: klasa e tetë. 70

69 Detyrat dhe objektivat: 1. Njohja e nxënësve me konceptin konflikt i brendshëm. 2. Ndihmojuni nxënësve që të fitojnë aftësi se si t i zgjidhin konfliktet e brendshme. 3. Bëni që nxënësit ta njohin veten e tyre më mirë: anë të ndryshme të personalitetit të tyre, ambiciet e tyre dhe konfliktet e brendshme. 4. Shqyrtoni qëndrimin ndaj korrupsionit. Burimet dhe mjetet: Dirginciene R. Saulyte A. Bendravimo etika: mokomoji knyga 8 klasei. Siauliai: K.J Vasiliausko im. 2003, p Dirginciene R, Saulyte. A Bendravimo etika: pratybu sasiuvinis 8 klasei. Siauliai, K.J, Vasiliausko im. 2003, p Metodat: leksionet, detyrat në formë të shfaqjeve. Procesi Nxënësit njihen me konceptin konflikt i brendshëm. Pasi që tani ata e dinë se çfarë do të thotë kjo, ata diskutojnë se si do ta zgjidhin konfliktin e brendshëm dhe të luajnë situata ku ata duhet te OPT??? Të një pjese të konfliktit të brendshëm dhe DISCARD???? Tjetrën. Nxënësit shpjegojnë se pse ata e bënë zgjedhjen. Detyrës antikorrupsion konflikt i brendshëm i shtohen situatat në vazhdim: Disa nxënës dëshirojnë të shkojnë në SHBA. Atyre u duhet viza. Dy anë të konfliktit. a) Ata shkojnë në një zyrë ku punon një zyrtar publik. Ju përmbahen rregullave, por nuk e dinë nëse do t i marrin vizat. b) Ata nuk ju përmbahen rregullave. I japin ryshfet zyrtarit publik në shkëmbim të garancisë se do t i marrin vizat. c) Në librin e tyre të ushtrimit, nxënësit zhvillojnë detyrën 1-3. Konkluzioni: Ky leksion u ndihmon nxënësve që të njihen me anët e personalitetit të tyre, madje edhe të atyre, që ata nuk ju kushtojnë vëmendje apo mohojnë t i kenë. Lidhjet me edukimin antikorrupsion: Duke e bërë detyrën konflikti i brendshëm, nxënësit mësojnë për qëndrimin e tyre ndaj korrupsionit. TEMA: SI TË THUASH JO Autore: Autore: Regina Dirginciene, mësuese e etikës së shkollës së mesme Venta të Mazeikiai. Grupi i synuar: klasa e 8-të. Qëllimet dhe objektivat: 1. T u shpjegohet nxënësve pse është e vështirë për njerëzit të thonë jo ; 2. T u sqarohet se si ndihemi ne kur të tjerët na thonë jo ; 3. T u jepet mundësia të mësojnë më shumë për veten e tyre dhe të tjerët; 4. Të krijohen kushte për t u sqaruar qëndrimi i tyre ndaj korrupsionit. I mësoni që t i thonë jo korrupsionit. 71

70 Burimet dhe mjetet: EDUKIMI ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLAT E MESME - mjet metodologjik Dirginciene R. Saulyte A. Bendravimo etika: mokomoji knyga 8 klasei. Siauliai: K.J Vasiliausko im. 2003, p Dirginciene R, Saulyte. A Bendravimo etika: pratybu sasiuvinis 8 klasei. Siauliai, K.J, Vasiliausko im. 2003, p Metodat: leksioni, shfaqja, diskutimi, deklaratat hyrëse dhe përfundimtare, testi, vizatimi, puna në grupe. Procesi: Qëllimi i leksionit është që t u shpjegohet nxënësve që të thonë jo, të definojnë kufijtë e tyre, të formojnë pavarësinë e tyre të brendshme, që të jenë vetvetja. Situatat janë të prezantuara, kur njerëzit e kanë të vështirë të thonë jo. Nxënësve u shpjegohet se çka është pozicioni jo. Libri mësimor shpjegon detyrat në vazhdim: a) pozicionin jo, b) Si të thuhet jo, c) jo, nuk është e mundur. Detyra antikorrupsion jo, nuk është e mundur është e plotësuar me situatat në vazhdim: Unë dua të kaloj mirë në provimin e matematikës. Unë nuk kam aftësi në matematikë, prandaj para provimit do t ia bëj mësuesit një dhuratë. Jo, nuk është e mundur. Kjo është dhënie ryshfeti. Nxënësit bëjnë 1-2 detyra në librin e tyre të ushtrimeve. Kjo pasohet me një test. Konkluzioni: Ne mësojmë të themi jo. Ne mësojmë nëse kjo është e lehtë për t u bërë dhe çfarë nuk duhet bërë. Lidhjet me edukimin antikorrupsion: Ne e zbulojmë qëndrimin tonë ndaj korrupsionit dhe qëndrimin e të tjerëve. Ne mësojmë se si t i themi jo korrupsionit. TEMA: ZGJEDHJA E PUNËS Autore: Vaiva Vaicekauskiene, specialiste e lartë e divizionit monitorues edukativ në Qendrën për Zhvillimin e Edukimit. Grupi i synuar: klasa e 9-të dhe e 10-të. Disiplina: etika, psikologjia (mund të përdoret edhe në aktivitetet shtesë të planprogramit). Detyrat dhe objektivat: 1. Identifikimi i kriterit, mbi bazën e të cilit nxënësit mund të planifikojnë karrierën e tyre. 2. Peshoni dhe vlerësoni kriterin e përzgjedhjes së punës. Mjetet dhe burimet: Broshurat (shikoni anekset). Metodat: reflektimi individual, diskutimi, debati 72

71 Procesi: 1. Një parathënie lidhur me zgjedhjen e profesionit dhe zgjedhjes së punës (siç perceptohet nga mësuesi, duke pasur parasysh ambientin kontekstual). 2. Nxënësve u jepet një listë e kritereve për zgjedhjen e punës dhe kopjet e detyrës 1 dhe Pasi që ta kenë realizuar individualisht detyrën 1, rezultatet dhe argumentet e tyre diskutohen në klasë. 4. Pasi që nxënësit ta kenë realizuar individualisht detyrën 2, bëhet përmbledhje e rezultateve, si p.sh: Duke i shikuar numrat, të cilët nxënësit i kanë shkruar në listat e tyre, bëhen kalkulimet për atë se sa pikë i është dhënë secilës zgjedhje. Radhiten zgjedhjet: sa më të pakta që të jenë pikët, aq më i parëndësishëm konsiderohet të jetë 5 Diskutohen rezultatet nën udhëheqjen e mësuesit. 5. Nxënësit marrin një listë të detyrës 3. Është një detyrë individuale, ndonëse janë të mundshme opsione të ndryshme. Për shembull, mund të plotësohet kolona e aftësisë së një nxënësi nga shokët e tjerë të klasës, ndërsa plotësimi i kolonës Jeta është kuptimplote kur... procedohet nga ushtrimi : çfarë e bën jetën tuaj të vlefshme për të jetuar? 6. Debatet gjatë fluturimit në një balonë boshe. Qëllimi i kësaj detyre është krijimi i kushteve për nxënësit që të krahasojnë profesionet që kanë zgjedhur me profesionet e shokëve të tyre të klasës dhe të paraqesin argumentet për dhe kundër. Nxënësve u kërkohet që të zgjedhin një profesion, të cilin ata e pëlqejnë më së shumti dhe të tregojnë arsyet e përgjigjet për zgjedhjet e tyre: Pse më pëlqen? Çfarë dobie do t iu jap njerëzve të tjerë dhe shoqërisë? Pastaj, nxënësit ndahen në grupe prej pesë vetëve. Atyre u kërkohet që të imagjinojnë se po fluturojnë në një balonë boshe, e cila është shumë afër tokës. Balona boshe, mund ta mbajë vetëm një person. Ky do të jetë personi, i cili i dëshmon publikut se si një përfaqësues i një profesioni të caktuar, është më i dobishëm se të tjerët. Secilit nxënës i jepen pesë minuta që të flasë. I mbijetuari i vetëm, zgjidhet nga vota e shokëve të klasës. 7. Tema mund të përmblidhet nga mësuesi ose nga nxënësit. Nxënësit duhet t u përgjigjen pyetjeve në vazhdim: Çfarë mësova për shokët e mi? Çfarë mësova për veten time? Lidhjet me edukimin antikorrupsion: Qëndrimet pro korrupsionit janë të ndërlidhura me etikën e punës, e cila ndikohet nga motivimi i punëtorëve. Kjo temë i lejon mësuesit që të marrë informacione për planifikimin e karrierës dhe nëse është e nevojshme, t i përshtatë ato. 73

72 5 Për të pasur një pasqyrë më të mirë për përhapjen e opinioneve të nxënësve, mësimdhënësit mund të zgjedhin të vizatojnë një diagram me kolona + ANEKSET Kriteri i përzgjedhjes së punës Kur merren vendime të vështira, merren parasysh rrethana të ndryshme. Jo të gjitha këto rrethana, janë njësoj të rëndësishme. Për shembull, kur zgjidhet shkolla, e vlen të dihet nëse ajo ka mësimdhënës të mirë dhe nëse mensa ofron simite të nxehta nuk është relevante. Rrethanat më të rëndësishme, të cilat merren në konsiderim gjatë marrjes së vendimeve quhen kritere. Kritere mund të jenë arsyet tona për marrjen e vendimeve. Për shembull, në shkollën B mësuesit janë më të mirë se sa ata në shkollën A, ku i keni vijuar mësimet më parë, megjithatë është edhe shkolla C, ku mësuesit janë më të mirë se sa ata në shkollën B. Kështu që, nëse kemi vlerësuar shkollën B derisa kemi aplikuar kriterin për mësues të mirë, del se ajo nuk është më e mira. Kur planifikojnë jetën e tyre dhe zgjedhjen e profesionit, njerëzit aplikojnë kritere të caktuara. Detyra 1. Cilën nga kriteret e radhitura më poshtë do ta aplikonit gjatë zgjedhjes së punës? Cilën/cilat nuk do t i aplikonit? Pse? Unë planifikoj që të gjej një punë: a) e cila më pëlqen, b) ku është i punësuar një staf i ri dhe miqësor, c) ku paguhet mirë, d) ku ka më pak punë, e) ku ka pushime drekash të gjata dhe ditë pune të shkurtra, f) ku përfshihet mësimi konstant, g) ku ka shefa të mirë, h) ku përputhen mundësitë e mia i) ku zyrat janë të mira dhe brenda ndërtesës së bukur, j) ku ofrohen mundësi për fitim shtesë. Detyra 2. Ndryshoni rendin e kritereve të përzgjedhjes duke i radhitur nga rëndësia, p.sh, numri nga më i rëndësishmi tek ai më pak i rëndësishmi. - të ketë njerëz që varen nga unë, - të bëj diçka të mirë dhe kuptimplote në botë; - të fitoj respekt, njohje dhe prestigj; - të vazhdoj profesionin tim (p.sh të bëj atë që di më së miri); - të kem një jetë të rehatshme dhe një jetë të këndshme; - të vazhdoj traditën e familjes dhe t i përmbush pritjet e prindërve të mi; - të mësoj dhe të përmirësohem; të tjera (ju lutem shkruani). Ju lutem shpjegoni me fjalët tuaja pse e keni bërë këtë zgjedhje. 74

73 Detyra 3. Kur zgjidhni një profesion apo punë, kriteret më të zakonshme janë ato në vazhdim: interesante, aftësitë, të ardhurat dhe domethënia. Nëse dëshironi të plotësoni këto kritere, duhet të zbuloni se çfarë është interesante për Ju; çfarë mund të bëni apo të realizoni mirë; çfarë të ardhura prisni dhe çfarë e bën jetën tuaj kuptimplote. Interesante për mua Aftësitë e mia më të mira Unë dua të fitoj mjaft që të: Jeta është kuptimplote kur: Bëni një listë me disa profesione apo punë, të cilat do të dëshironit t i zgjidhnit. Vlerësoni këto profesione duke përdorur tabelën e mëposhtme: Profesioni, puna Interesimi Aftësitë Të ardhurat Domethënia 75

74 Çfarë e bën jetën tuaj të vlefshme për ta jetuar? Ushtrim. Më poshtë është një listë e gjërave, për të cilat ia vlen që të jetohet. Vendosni ato në radhë sipas rëndësisë. Nëse është e nevojshme, bëni shtesë listës. - marrëdhëniet njerëzore; - kursimet, shtëpia, koleksionet; - mundësitë për të krijuar, për të sajuar; - sukcesionet familjare; - mundësitë për të udhëtuar, për të njohur, për të zbuluar; - të kesh dikë që të do; - të kesh dikë që ti e do; - lavdi, famë; - gjëra të ndryshme interesante (kompjuterë, vetura, kasetofonë, biçikleta, etj). - Bukuritë e botës; - Besimi në përjetësi; TEMA: SI TË SHKRUHET KODI I ETIKËS Autore: Vaiva Vaicekauskiene, specialiste e lartë e divizionit monitorues edukativ të Qendrës për Zhvillimin e Edukimit. Grupi i synuar: Nxënësit e klasave më të larta dhe mësuesit. Objektivat: 1. Njohja me qëllimin e kodeve të etikës në rregullimin e operimit të agjencive, kompanive dhe grupeve të ndryshme. 2. Gjetja se cilat vlera dhe norma, duhet të formojnë bazën për operimin e institucioneve të ndryshme. Mjetet: Shpjegimi i qëllimit të kodit të etikës dhe vendosja e parimeve të tij (broshurat). Detyra Pse na duhen qëllime ideale (broshura). Shembuj nga kodet e etikës (broshura, shikoni shtojcën mbi Kodet e Etikës. P ). Metodat: puna me libra, diskutimi Procesi 1. Gjatë leximit të tekstit, nxënësit mësojnë për kodet e etikës dhe qëllimin e tyre. 2. Nxënësit vendosin se për cilat kode të etikës dëshirojnë të shkruajnë (për shkollën, klasën, mësuesit e disiplinave të ndryshme apo për ndonjë agjenci). 3. Gjatë realizmit të detyrës Pse na duhen qëllime ideale, bëhet një diskutim që të qartësohet se si nxënësit e perceptojnë misionin e grupit të tyre, organizatës apo agjencisë. 76

75 4. Nxënësit do të zhvillojnë një kod të etikës pas një përshkrimi 7-hapësh. Shembujt e kodit të etikës analizohen. Opsionet Kodet e etikës mund të jenë një lëndë interesante për t u studiuar pasi ato e përçojnë në një mënyrë më të qartë se burimet e tjera qëllimin e vlerave të agjencive të caktuara, organizatave dhe grupeve profesionale. Ekzistojnë disa mënyra të tjera për të punuar me to, si në vazhdim: 1. Analizimi i kodeve të etikës të agjencive të ndryshme derisa të kërkohen përgjigjet në pyetjet në vazhdim: Cili është qëllimi i këtyre agjencive? Çfarë është obliguese për shërbyesit civilë dhe për punonjësit e tjerë? Çfarë është e ndaluar? Çfarë të re kam mësuar për agjencitë nga kodet e tyre etike? 2. Krahasimi i kodit etik të agjencive ekuivalente në vende të ndryshme dhe përgjigja në pyetjet në vazhdim: Si janë ato të ngjashme? Si janë ato të ndryshme? Çfarë thonë këto ngjashmëri dhe dallime për qëllimin e agjencisë dhe për modus operandi në vendet e ndryshme? Çka është Kodi i Etikës? Ligjet nuk mund të t i rregullojnë të gjitha masat për sjelljen e shërbyesve civilë. Në veçanti, është e vështirë që të definohen normat dhe parimet morale. Është më lehtë që normat e etikës profesionale të shtrihen në kodin e etikës. Përveç kësaj, ai gjithashtu mund t i definojë detyrat zyrtare. Gjatë zhvillimit të kodeve të etikës, qëllimi është që të: Informojnë të punësuarit për vlerat dhe parimet, të cilat formojnë bazën e veprimit të agjencisë; Ndihmojnë të punësuarit të marrin vendime të duhura për situatat më të zakonshme problematike; Reduktojnë numrin e konflikteve midis eprorëve, stafit dhe klientëve; Nxisë integritetin, përgjegjësinë, mbështetjen kolegiale, besimin dhe besueshmërinë e stafit. Kodet e etikës nuk janë universale. Ato janë të destinuara për të definuar nevojat dhe vlerat e një organizate apo agjencie të caktuar. Shumica e tyre përbëhen nga dy pjesë: Pjesa e përgjithshme që përshkruan qëllimet dhe idealet e një organizate dhe Pjesa tjetër mbi rregullat specifike. Shtatë hapat e shkrimit të Kodit të Etikës: 1. Zbuloni cili është qëllimi i organizatës apo agjencisë suaj (një qëllim ideal). 2. Secili prej jush duhet të shkruajë parimet e punës, të cilat ju i konsideroni të rëndësishme; këto parime duhet të kenë vlera të tilla si: barazinë, ndershmërinë, përgjegjësinë, besueshmërinë, vullnetin, etj. 3. Diskutoni parimet midis vete dhe gjeni se cilat janë më të përbashkëta. 77

76 4. Lexoni kodet e etikës së organizatave dhe agjencive të tjera. Ndoshta ato përmbajnë parime, të cilat ju i keni harruar apo që janë të formuluara më mirë. Në këtë rast, shtoni ato në listën tuaj të parimeve. 5. Mendoni situatat që paraqesin probleme morale. Përshkruani ato. 6. Shkruani se si një person duhet të sillet apo të mos sillet në situatat e përshkruara duke pasur parasysh parimet që keni formuluar. 7. Shqyrtoni atë që keni krijuar: sigurohuni se nuk ka deklarata identike; sigurohuni se çdo deklaratë përmban ide të qarta të përçuara me një gjuhë të qartë; shkurtoni atë që është e mundur të shkurtohet; rifrazoni deklaratat e paqarta. Detyrë: Pse na duhen qëllimet ideale? Qëllimet ideale janë udhërrëfyes për një aktivitet. Ndonëse, përsosmëria dhe përfundimet, të cilat i kërkojnë ato janë të vështira për t u arritur, pa ideale do të ishte edhe më e vështirë të punohej. Qartazi, jo çdo vepër ka një qëllim ideal. Ndonjëherë, që një aktivitet të jetë kuptimplotë, të kesh një qëllim të qartë është e mjaftueshme. Kjo gjë ndihmon që të kuptoni rolin dhe detyrat tuaja. Tabela specifikon aktivitetet dhe qëllimet. Zgjidhni qëllimet e duhura. Cilat janë qëllimet e këtyre aktiviteteve? Cilat nga qëllimet e radhitura janë ideale? A janë ideale? Aktivitetet Qëllimet Aktivitetet Qëllimet 1. medikamenti a. Bukuria 1. mësimdhënia 2. të ngrënit b. ambienti i shëndetshëm 2. të mësuarit 3. ndërtimi c. një koncert, shfaqje 3. legjislacioni 4. arti d. e vërteta 4. puna e policisë 5. intimiteti e. shëndeti 5. gjykata 6. transportuesi i f. ngopja 6. administrata prodhimit shtetërore 7. shkenca g. lumturia përsëritja h. strehimi 9. mbledhja e i. Produktiviteti mbeturinave TEMA: NEVOJAT DHE AMBICIET Autor: Grazina Grigoniene, mësuese e etikës në shkollën e mesme Azuolynas në Elektrenai Grupi i synuar: klasa e 8-të dhe e 9-të. Kohëzgjatja: dy leksione Detyrat dhe objektivat: 78

77 1. Gjeni dallimet midis nevojave dhe ambicieve. 2. Diskutoni mënyrat e përmbushjes së nevojave dhe ambicieve. 3. Analizoni lidhjen midis nevojave dhe ambicieve të pandershme dhe mundësitë e shpërdorimit të detyrës, etj. Metodat: diskutimi, analizimi i situatave. Procesi Leksioni 10 minutash. Mësuesi prezanton definicionin e nevojave dhe ambicieve, ai i mbledh dhe i karakterizon nevojat, diskuton mënyrat e mundshme të përmbushjes së nevojave dhe ambicieve tuaja. Detyra 1. Nxënësit bëjnë një listë prej 10 gjërash, të cilat ata i konsiderojnë të rëndësishme. Pasi ta kenë kryer detyrën, secili prej tyre lexon atë që ka shkruar me zë të lartë. Mësuesi i shkruan në tabelë. Nxënësit duhet t i grupojnë nevojat dhe ambiciet në dy kolona të ndryshme. Nxënësit mund të kenë mendime të ndryshme. Pyetjet e diskutimit: 1. Cili është dallimi midis nevojave dhe ambicieve? 2. Pse është e rëndësishme që të merren parasysh nevojat e njerëzve të tjerë? 3. A janë paratë nevojë (apo një ambicie)? 4. Si ndërlidhen nevojat dhe ambiciet me jondershmërinë dhe mundësinë e shpërdorimit të detyrës? Etj. Mësuesi bën përmbledhjen e përgjigjeve të dhëna nga nxënësit, bën një analizë më të gjerë të lidhjes midis nevojave dhe ambicieve dhe jondershmërisë dhe, mundësisë së shpërdorimit të detyrës? Detyra 2. Një çantë me situata. Nxënësit janë të angazhuar në punë grupore. Mësuesi shkruan situata të ndryshme në një copë letër dhe i vendos në një çantë. Nxënësit tërheqin pjesët e letrës dhe i diskutojnë në grupe se cila është zgjidhja më e mirë e situatës. Për shembull: 1. Unë dëshiroj shumë që të studioj në një shkollë prestigjioze, por nuk jam pranuar, sepse notat e mia janë nën mesatare. Çfarë mund të bëj? Ku mund të gjej ndihmë? Kush mund të më ndihmojë? 2. Nxënësve më të mirë të shkollës u është ofruar falas një udhëtim në një kamp gjatë pushimeve të verës? Që të vihem në atë listë të fatlumëve, mua më mungon vetëm një gjë. Çfarë duhet të bëj? A kam gjasë që të shkoj në kamp? 3. Unë dua të ngas veturën e babait tim me shokët e mi, derisa shkojmë në disko. Polici na ndalon. Unë nuk kam patentë shoferi. A kam gjasë që të largohem i padënuar? Apo duhet të marrë përgjegjësinë për çfarë kam bërë? Mësuesi mund të sugjerojë, që nxënësit të mendojnë për situata analoge dhe t i diskutojnë e analizojnë ato në klasë. Në fund të leksionit të dytë, mësuesi përmbledh idetë e shprehura nga nxënësit. 79

78 TEMA: PERCEPTIMI I JETËS SË MIRË DHE TË PËRKRYER Autore: Grazina Grigoniene, mësuese e etikës e shkollës së mesme Azuolynas. Grupi i synuar: klasa e 9-të dhe 10-të Kohëzgjatja: dy leksione. Detyrat dhe objektivat: 8. Gjeni dallimet midis jetës dhe jetës së mirë. 9. Diskutoni parimet dhe normat e jetës së mirë dhe asaj të përkryer. 10. Analizoni mënyrat, përmes të cilave përmirësimi i kushteve sociale nënkupton kualitetin më të mirë të jetës. Metodat: diskutimi, analizat. Procesi 1. Për detyrë shtëpie, nxënësit duhet të shkruajnë hartimin: Si do të dëshiroja të jetoja apo Jeta ime pas 20 vjetësh. Mësuesi u kërkon disa nxënësve që ta lexojnë hartimin e tyre me zë të lartë, ndërsa të tjerët që të analizojnë idetë e shkruara nga shokët e tyre të klasës. 2. Mësuesi lexon idetë e Baltrus Dagilisit (emri i vërtetë K. Lekeckas): Njeriu është i krahasueshëm me pemën e cila rritet vetë, por pa përkujdesje, ajo do të rrisë fruta të hidhura dhe të padobishme. Që të kesh fruta të mira dhe të ëmbla, duhet t i mbjellësh pemët, t i shartosh dhe t i krasitësh, t i lidhësh me një shkop, që ato të rriten drejtë dhe të ujitën... Mësuesi u shpjegon nxënësve, porosinë kryesore të kësaj ideje. Detyra 1. Çdo nxënës duhet të vizatojë nëntë gjera të rëndësishme në një letër të veçantë. Pastaj, ata duhet t i heqin tri prej tyre, duke lënë gjashtë të tjera. Pasi të kenë menduar me kujdes për pak kohë, ata duhet t i heqin edhe tri të tjera, derisa të mbetet vetëm njëra, ajo më kryesorja. Vizatimi fundit tregon se çfarë është më e rëndësishmja për nxënësin aktualisht. Nxënësit i tregojnë vizatimet njëri tjetrit. Kjo detyrë do t u ndihmojë nxënësve që të mësojnë më shumë për vetveten dhe që t i kuptojnë më mirë njerëzit e tjerë. Pas kësaj, nxënësit diskutojnë se ata duhet t i arrijnë qëllimet e tyre dhe nëse fundi i arsyeton mjetet. Mësuesi duhet të përmbledhë idetë e shprehura nga nxënësit. Detyra 2. Mësuesi jep një listë të gjërave që më së shpeshti kërkohen nga të rriturit, duke i përfshirë ato në vazhdim: një çerdhe të mirë për fëmijët e tyre apo një dado; një shkollë prestigjioze; profesionin e duhur; lidhje të mira; një banesë të mirë; një veturë ekonomike (më shumë gjëra mund t i shtohen listës). 80

79 Kjo pasohet nga diskutimi Pse? Nxënësit thonë atë çfarë duan, çfarë synojnë, për çfarë kanë nevojë, si mund t i arrijnë qëllimet e tyre dhe çfarë masash duhet të ndërmarrin që t i arrijnë ato. Mësuesi u ndihmon nxënësve që të formulojnë perceptimin e jetës së përkryer. Detyra 3. Mësuesi u jep një listë proverbash nxënësve që të shohë se si ata i kuptojnë ato. Për shembull: ti e gërvisht çantën time dhe unë e gërvisht tënden, t ia mbushësh pëllëmbën dikujt, si pema si fruti, nga goditjet e vogla, rrëzohen lisat e mëdhenj, çfarë ke mbjellë do të korrësh, lopa lopës nuk ia nxjerr syrin, etj. Mësuesi gradualisht e drejton bisedën drejt antikorrupsionit dhe i dëgjon mendimet e nxënësve, duke i përfshirë ata në diskutim. TEMA: ALTRUIZMI DHE EGOIZMI Autore: Grazina Grigoniene, mësuese e etikës e shkollës së mesme Azuolynas. Grupi i synuar: klasa e 9-të dhe e 10-të. Kohëzgjatja: një leksion. Detyrat dhe objektivat: 1. Analizoni konceptet e egoizmit dhe altruizmit. 2. Gruponi karakteristikat e një egoisti dhe altruisti. 3. Ekzaminoni pengesat për altruizëm. 4. Promovoni altruizmin. Metodat: Puna në çift, bërja e rrjetës. Procesi Mësuesi përshkruan konceptet e egoizmit dhe të altruizmit dhe i radhit aktorët më të mirënjohur të jetës kulturore në Lituani, altruistët si Simonas Daukantas ( historian i vyeshëm lituanez), Kazimieras Buga (i cili e harroi vetveten për të mirën e ruajtjes së gjuhës kombëtare), Marija Peckauskaite- Satrijos Ragana (një kujdestare fëmijësh, një edukatore dhe përhapëse e moralit dhe e kthjelltësisë) dhe të tjerë. Mësuesi duhet të theksojë se është gjë fisnike t i ndihmosh njerëzit e tjerë, por altruizmi nuk duhet të jetë i papeshuar, i pabalancuar apo i pakufishëm, sepse bamirësia mund të shpërdoret nga parazitët. Nxënësit, duhet të formojnë mendimin se egoizmi vjen nga instinkti për vetëruajtje dhe se jeta e njerëzve nuk është e sigurt dhe ata vetë janë përgjegjës për krijimin e kushteve të sigurta. Mësuesi duhet të shpjegojë se duke ju përmbajtur parimeve të moralit, brenga e njerëzve për vetveten dhe gatishmëria për të fituar para, për të pasur jetë më të mirë nuk duhet të ndyhet. Sidoqoftë, problemi ndodh atëherë, kur njerëzit veprojnë jashtë ligjit dhe dështojnë në gjetjen e një balanci të duhur midis vetvetes dhe të tjerëve. Detyra 1. Vizatimi i një rrjete. Nxënësit në çift duhet të shkruajnë dy fjalë egoist dhe altruist, në mesin e një flete fletoreje, pastaj të 81

80 shkruajnë sa më shumë koncepte që kanë të bëjnë me ato fjalë në një mënyrë apo një tjetër dhe të tërheqin vija midis tyre. Pastaj, ata duhet të shikojnë lidhjet midis fjalëve dhe t i ndërlidhin ato në mënyrën për të cilën mendojnë se këto fjalë duhet të ndërlidhen. Në këtë mënyrë, bëhet rrjeta. Secili çift prezanton rrjetën e vet para klasës. Pas kësaj, rrjeta e përbashkët mund të vizatohet në dërrasë të zezë. Pastaj nxënësit mund të grupohen dhe t i krahasojnë karakteristikat e altruistit dhe egoistit. Nxënësit mund të prezantojnë situata, duke sqaruar nëse zyrtarët publikë janë egoistë apo altruistë. Pyetjet e diskutimit: 1. Prindërit e sakrifikojnë vetveten për të krijuar mirëqenie për fëmijët e tyre, por fëmija del të jetë jo falënderues, i varur dhe egoist. Pse? 2. Pse është e rëndësishme që sot çdo qenie njerëzore ta perceptojë veten si përfaqësues i njerëzimit, si një qytetar global, i cili do të angazhohej në aktivitetet për të mbrojtur interesat e të gjithë njerëzve? Mësuesi përmbledh idetë e shprehura nga nxënësit. Detyra 2: Vetë nxënësit zhvillojnë definicionet e fjalëve altruizëm dhe egoizëm. Zgjidhen definicionet më të mira dhe shkruhen në tabelë. TEMA: BARAZIA, DREJTËSIA Autore: Jurgita Valuntoniene, pedagoge sociale dhe profesoreshë e etikës në gjimnazin Pasvalys Petras Vileisis. Grupi i synuar: klasa e 10-të. Detyrat dhe objektivat: Analizoni konceptin e barazisë si një vlerë morale, diskutoni parimet kryesore dhe ekzaminoni ndryshimin e këtij koncepti nga koha e Egjiptit të lashtë deri në ditët e sotme. Metodat: krahasimi, analiza, puna në grup, puna me burimet e informacionit. Procesi 1. Klasa diskuton konceptin moral të barazisë. 2. Klasa diskuton barazinë si një karakteristikë njerëzore. 3. Klasa e kujton simbolin e barazisë (drejtësisë), (Themis). 4. Si vlerësohen disa vepra të paligjshme të njerëzve? Si quhen veprat e paligjshme të shërbyesve civilë? Çfarë është korrupsioni; si manifestohet ai? 5. Nxënësve u propozohet loja Një gur i hedhur në liqe apo Një zinxhir fjalësh. Një fjalë që vjen rastësisht në mendje apo një fjalë veçanërisht e zgjedhur sjell asociacione të reja (imazhe, kujtime apo ëndrra). Mësuesi i sugjeron grupit se mund të bëhet një tren i gjatë fjalësh ku çdo vagon përfaqëson një fjalë të veçantë. Vagonët, sikurse edhe fjalët, duhet të ndërlidhen. 82

81 Loja Një zinxhir fjalësh Mësuesi fillon vagonin e parë duke thënë: çfarë është korrupsioni. (dhe vendos vagonin korrupsion ). Anëtarët e grupit thonë: i ndyrë, lakmitar parash, i padrejtë (vendosen tre vagonë). Mësuesi : Çfarë tjetër mund të jetë i ndyrë? Anëtarët e grupit: mendja, duart, fjala. Mësuesi. Çfarë tjetër mund të jetë fjala? (merret fjala e fundit). Grupi: miqësisht, i fundit, solemn... Ushtrimi përfundon kur grupit i harxhohen vagonët apo kur lodhet. Vagonët mund të jenë me ngjyra të ndryshme. Gjithashtu mund të përdoren edhe kuba shumëngjyrësh. Secili grup mund të ketë ngjyrën e vet. Në fund të lojës, nxënësit numërojnë idetë e shprehura nga secili grup dhe numrin e vagonëve të mbledhur. Loja fantazi binare Letrat (me fotografitë e kthyera mbrapsht) vendosen në tavolinë. Grumbulli përmban letra të ndryshme me rroba, kafshë, mobilie dhe fotografi të ngjashme apo vizatimet mbi to. Përfaqësuesit e anëtarëve të grupit, ftohen që secili prej tyre të marrë një letër dhe t ua tregojë të tjerëve. Mësuesi sugjeron që nxënësit, të lidhin me një fjalë apo me disa fjalë atë që është e vizatuar në letër. Kur nxënësit mendojnë fjalët e përshtatshme, si për shembull, para apo burg, atyre pastaj u kërkohet që të krijojnë një tregim. Deklarata Personi, i cili ka marrë ilegalisht të holla përfundon në burg mund të zgjerohet në një tregim. Pjesëmarrësit mund të zgjedhin çfarëdo kombinimi fjalësh, duke krijuar tregimin e tyre. Mësuesi mund t i inkurajojë nxënësit që të vizatojnë ilustrimet, të angazhohen në grup apo në punën me çift. Loja fantazi polinome Letrat (me fotografi me objekte të ndryshme dhe subjektet e kthyera mbrapsht) vendosen në tavolinë. Mësuesi bën një pyetje dhe lojtarët, një nga një, i kthejnë ato dhe provojnë t u përgjigjen pyetjeve: Çfarë ishte ajo? Ku ka mundur të ndodh kjo, çfarë kanë thënë njerëzit?. Si përfundoi? etj. Në fund të lojës, bëhet propozimi për tërë grupin që të krijohet një tregim. 6. Në fund të leksionit, nxënësit u përgjigjen pyetjeve në vazhdim: A është barazia në pajtueshmëri me korrupsionin? A është barazia vlerë në botën moderne? TEMA: TË HOLLAT Autore: Jurgita Valuntoniene, pedagoge sociale dhe profesoreshë e etikës në gjimnazin e Pasvalys Petras Vileisis. Grupi i synuar: klasa e 10-të. Objektivat: perceptimi i domosdoshmërisë që të ketë interes material dhe mbajtja e formimit të një personaliteti harmonik. 83

82 Detyrat: 1. Analizoni sjelljen, të cilës i referoheni si morale, amorale dhe imorale. 2. Diskutoni aspektet etike të biznesit. 3. Diskutoni dëmin e korrupsionit për shoqërinë. Metodat: krahasimi, analiza, puna grupore, puna me burimet e informimit. Procesi 1. Diskutohen parimet e sjelljes morale. 2. Diskutohen konceptet e amoralitetit dhe imoralitetit. 3. A mund të ndihet i sigurt një person në shtetet jo stabile ekonomike? 4. Si mund të perceptohen veprat e paligjshme të disa njerëzve? Si quhen veprat e paligjshme të shërbyesve civilë? Çfarë është korrupsioni, si manifestohet ai? A është morale të jesh i korruptuar? Nxënësit ndahen në grupe nga pesë veta; ata mendojnë dhe shkruajnë si në vazhdim: Në rrethin e brendshëm, ata duhet të vendosin pesë karakteristika, të cilat sipas tyre e përshkruajnë moralitetin; Jashtë rrethit, pesë karakteristikat për të cilat ata mendojnë se lidhen me amoralitetin; Nëse ata nuk mund të vendosin se ku e kanë vendin karakteristikat e caktuara, atyre u rekomandohet që t i shkruajnë ato në mes. Krahasohet puna në grupe. Një listë e përbashkët, mund të vendoset në dërrasë të zezë. Nëse në klasë, lindin mosmarrëveshje se ku duhet ta ketë vendin një fjalë e caktuar, duhet të bëhet një diskutim për ta gjetur zgjidhjen. Nxënësit duhet t i paraqesin argumentet e tyre për dhe kundër. 1. Të gjithë nxënësit në klasë, duhet ta bëjnë një urë të fjalëve. Secili prej tyre e thotë një mbiemër apo emër, të cilin ata e lidhin me korrupsionin. Nxënësit pajtohen mbi atë se si t i vendosin fjalët mbi urë. Pas një diskutimi të shkurtër, shkruhen fjalët. 2. Në fund të leksionit, e tërë klasa i përgjigjet pyetjes: A është moraliteti në pajtim me korrupsionin? A janë korrupsioni dhe konkurrenca në pajtueshmëri? TEMA: FUNDI DHE MJETET Autore: Violeta Vaitkeviciene, profesoreshë e etikës në shkollën e mesme Atzalyno. Grupi i synuar: klasa e 10-të. Detyrat dhe objektivat: 1. Zbuloni se çfarë dinë nxënësit për korrupsionin? 2. Forconi motivimin e nxënësve për sjellje morale. 3. Zhvilloni perceptimin e nxënësve se sjellja dhe pasojat janë të ndërlidhura. 4. Zhvilloni aftësitë e nxënësve për mendim kritik. 84

83 Rezultatet e pritura: 1. Nxënësit duhet të jenë në gjendje që të njohin shembujt e korrupsionit në shoqëri. 2. Ata do të mësojnë se si të bashkëpunojnë. 3. Ata do të mësojnë se si të marrin vendime. 4. Ata do ta kuptojnë lidhjen midis shkakut dhe efektit. Metoda: Një hartë e rrugëve alternative, diskutim. Mjetet: Grupeve të nxënësve u prezantohet një situatë; atyre u shpjegohet koncepti pengesë. Pasi ta kenë realizuar detyrën, atyre u jepen pyetjet e diskutimit, letër dhe lapsa. Procesi: Nxënësit ndahen në grupe të vogla prej katër apo pesë vetash. Atyre u prezantohet një situatë, personazhi kryesor dhe qëllimi që duhet ta synojnë. Nxënësve u kërkohet që të vizatojnë një rrugë deri te qëllimi, sa më shumë që të jetë e mundur rrugë alternative dhe pengesa të mundshme, me të cilat duhet të ballafaqohet personazhi gjatë rrugës. Atyre u kërkohet që të shpjegojnë se si mund të tejkalohen këto pengesa. Situata Një pacient shkon te mjeku, sepse ndjen dhembje në gjurin e tij. Pas ekzaminimit, mjeku i thotë se gjuri i tij duhet të operohet. Pacienti pajtohet që të operohet. Mjeku e paralajmëron atë se janë edhe 73 pacientë që presin për t u operuar. Në rastin më të mirë, ai do të operohej pas gjashtë muajsh, nëse pranon që operacioni të financohet nga fondet për pacientë. Nëse pajtohet që të paguajë vetë (operacioni kushton litas), nuk do të ketë nevojë të presë. Pacienti thotë se nuk e ka atë shumë të hollash. Nëse do t i duhej të priste gjashtë muaj të tjerë, sëmundja e tij do të bëhej serioze. Çfarë duhet të bëjë pacienti që operacioni të bëhet me herët? Provoni të gjeni se paku dy mënyra për të zgjidhur situatën (shikoni aneksin e mëposhtëm). Pyetjet e diskutimit: 1. Cilët janë pjesëmarrësit në situatë? 2. A është ky një rast i jondershmërisë? 3. A i është bërë dikujt dëm? 4. A ka përfituar dikush prej tij? Pse? 5. A ka pasur të drejtë pacienti që të insistoj për qëllimin e tij? 6. A mund ta arsyetoni sjelljen e pjesëmarrësve? 7. Nëse shteti do ngarkonte me pagesë shtesë për trajtimin e një sëmundje serioze, a do ta ndryshonte kjo situatën? 8. Si ndihen pjesëmarrësit? ANEKSI Një pengesë janë objektet (institucionet), të cilat duhet t i tejkalojë pacienti. 85

84 TEMA: QËNDRIMET DHE RELACIONI MIDIS QËNDRIMEVE E SJELLJES Autorë: Jurate Blinstrubaite, profesoreshë e psikologjisë në shkollën e mesme Atzalynas në Kedainiai; Violeta Vaitkeviciene, profesoreshë e etikës në shkollën e mesme Atzalynas në Kedainiai; Grupi i synuar: klasa e 10-të Detyrat dhe objektivat: Kur nxënësit mësojnë se çfarë është qëndrimi dhe cilët janë komponentët e tij, ata do të kuptojnë shkakun dhe efektin e relacionit midis qëndrimit dhe sjelljes. Mjetet: Gailiene D. ir kt. Asmenybes ir bendravimo psichologia: vadovelis klasems- Vilnius: Tyto alba, 2002, p Diagrami Komponentët e qëndrimeve Metodat: shpjegimi i profesorit, puna grupore, diskutimi. Procesi 1. Arsimtari jep definicionin e qëndrimit dhe komponentëve të tij. Qëndrimi është bindja dhe ndjenja, të cilat e bëjnë një person të reagojë për gjëra të caktuara, për njerëzit dhe ngjarjet në një mënyrë të caktuar. Komponentët e qëndrimit Njohuritë Reagimet emocionale Sjellja Këto janë mendimet apo Ato përfshijnë ndjenja të Veprimi që e nxit bindjet, të cilat i kemi këndshme apo të reagimin njerëzor dhe lidhur me njerëz apo pakëndshme të lidhura me është në pajtim me çështje të caktuara. Ato na bindjet. Ato i shtojnë bindjet dhe përvojat. ndihmojnë që të vendosim ngjyrim emocional se çfarë është e drejtë, e qëndrimit dhe përcaktojnë pëlqyeshme apo e veprimin që ne kemi ngjashme ndërmend ta bëjmë. 2. Mbi bazën e diagramit Komponentët e qëndrimit, arsimtari e shqyrton shembullin: Steponasi dëshiron t i kalojë pushimet në gjirin Kuronian, por ai ka trashëguar pronë në rajonin Panevezys dhe kjo nuk është aspak e ngjashme me resortet bregdetare. Steponasi mendon se Aleksasi, i cili punon në një zonë të menaxhimit të tokës, nuk është shumë i ndershëm dhe qytetar i moralshëm lituanez (njohuri). Në këtë situatë, Steponasi ndihet i pashpresë (reagim emocional), sepse ai nuk mund të blejë tokë në gjirin Kuronian. Është shumë e mundur që Steponasi t i japë ryshfet (sjellje) Alesasit që ta ndërrojë tokën e tij me një resort bregdetar. 86

85 3. Mbi bazën e shembullit të shqyrtuar, nxënësit krijojnë vetë situata. 4. Pas kësaj, nxënësit përcaktojnë lidhjen midis qëndrimit dhe sjelljes si në vazhdim: OPSIONI I QËNDRIMI Arsyeja për qëndrim SJELLJA OPSIONI II SJELLJA Arsyeja për sjellje QËNDRIMI OPSIONI III QËNDRIMI Relacioni dy kahesh shkaku dhe efekti SJELLJA 5. Nxënësit ndahen në tri grupe sipas opsionit të zgjedhur (metoda e këndeve). Grupet diskutojnë zgjedhjet e tyre. Secili grup prezanton argumentet e veta. Nxënësit, të cilët ndryshojnë opsionin e tyre i bashkohen grupit me të cilin pajtohen. 6. Arsimtari bën përmbledhjen e diskutimeve të grupit dhe nënvizon se qëndrimi dhe sjellja janë të ndërlidhura. Lidhjet me edukimin antikorrupsion: Kur nxënësit mësojnë për qëndrimin dhe komponentët e tij, ata gjithashtu do të kuptojnë se qëndrimet dhe sjellja korruptuese, janë të ndërlidhura me arsyet pse njerëzit veprojnë në mënyrë joligjore. 87

86 TEMA: OBLIGIMET DHE ANGAZHIMET: ROLET SHOQËRORE Autore: Ruta Lukosiene, profesoreshë e psikologjisë Vaivoykste të Gargzdai. Grupi i synuar: klasa e 11-të dhe e 12-të. Objektivat: 1. Ndihmoni nxënësit që të kuptojnë se një rol shoqëror dhe konflikti midis roleve shoqërore mund të shkaktojë korrupsion. 2. Ndihmoni nxënësit që të marrin vendim korrekt në marrjen e roleve me prioritet në situatat që kanë të bëjnë me korrupsionin. Metodat: diskutimet (paraqitja e argumenteve për dhe kundër ) analiza. Burimet: Gailiene D.ir.kt. Asmenybes ir bendravimo psichologija: vadovelis klasems. Vilnius: Tyto alba, 2002, p. P Procesi Leksioni Rolet shoqërore bëhet në bazë të librave shkollorë; sidoqoftë përdoren shembuj të ndryshëm. 1. Gjatë përshkrimit të roleve shoqërore, prezantohet shembulli në vazhdim: Imagjinoni një mjek altruist të vetësakrifikuar dhe një baba të përgjegjshëm, si kreun dhe shtyllën kryesore të familjes. 2. Duke bërë fjalë për role të ndryshme shoqërore (biologjike, familjare, profesionale, moshore, etj) nxënësve u përkujtohet se roli (profesional) i mjekut lidhet me Betimin e Hipokratit, në mënyrë që në çdo rast dhe në çdo situatë, ata duhet t i ndihmojnë njerëzit. 3. Lidhur me rëndësinë, ata duhet të jenë parësor dhe dytësor. Për shembull, nëse një mjek konsideron rolin e tij si baba më të rëndësishëm se sa profesionin e tij, do të ketë ndikim në mënyrën se si e luan rolin e tij. Të gjithë mjekët i mjekojnë njerëzit, megjithatë janë disa të cilët e bëjnë këtë në mënyrë më altruiste dhe ka disa të tjerë të cilët e bëjnë shkel e shko. 4. Duke folur për konfliktin midis roleve shoqërore, duhet të diskutohet se çfarë ndodh për shembull, kur roli i mjekut bie në kundërshtim me rolin e babait, i cili sakrifikon për të mirën e familjes së tij. Për shembull, i biri dëshiron të studiojë jashtë vendit, ndërsa mjeku nuk fiton shumë. I biri i tij është shumë i talentuar në art dhe ky arsimim i veçantë është i mundur vetëm në Francë. Por, studimet e tilla janë shumë të shtrenjta. Duhet të merret një vendim jetik për të ardhmen e fëmijës. Ose talenti i tij do të zhvillohet dhe ai do të përparojë shumë, ose atij i duhet të zgjedhë një profesion më pak tërheqës dhe të ndihet keq. Mjeku mund të marrë ryshfet dhe t i shfrytëzojë paratë për edukimin e djalit të tij. Por si i bëhet Betimit të Hipokratit dhe përkushtimit ndaj pacientëve? 5. Arsimtari propozon një diskutim. Klasa ndahet në dy grupe. Njëri grup duhet të argumentojë në favor të deklaratës Mjeku duhet të kërkojë ryshfet. Grupi tjetër duhet ta mbrojë qëndrimin e kundërt: Mjeku nuk duhet të kërkojë ryshfet. 88

87 6. Grupet me radhë prezantojnë argumentet e tyre dhe pastaj këto argumente numërohen për të parë se cili pozicion është më i fuqishëm. 7. Klasa diskuton për nivelin e dëmit në çdo situatë dhe përcakton se cili është më i madh. 8. Klasa diskuton se si do të ndiheshin nxënësit, nëse do të ishin në pozitën e djalit dhe të pacientëve. 9. Klasa diskuton për marrëdhëniet midis rolit shoqëror dhe personalitetit. Është e rëndësishme që gjatë interpretimit të roleve të ndryshme, personat mbajnë identitetin e tyre dhe gjithmonë e dinë se kush janë ata dhe cilat janë vlerat e tyre. Nëse ngritët konflikti i roleve, nuk do të ketë vështirësi për të vendosur se si duhet sjellë, sepse njerëzit e pjekur dhe të përgjegjshëm jetojnë të udhëhequr nga vlerat e mirëfillta dhe kauza fisnike. Gjatë diskutimit të shembullit, mësuesi mund të përmendë se është e paqartë se si do ta konsiderojë djali kur të piqet, faktin se, babai i tij ka marrë ryshfet. A është ai një shembull i mirë për birin e tij? DISKUTIMI: HYRJA NË PORTËN E DIKUJT Autore: Ilma Agajan, profesoreshë e etikës në gjimnazin Vaivoykste të Gargzdai. Grupi i synuar: klasa e 11 dhe e 12-të. Objektivat: Ndihmoni nxënësit që të kuptojnë se rezistenca dhe mosgatishmëria për të vepruar dhe pranimi i situatës e tillë siç është, ndërlidhet me korrupsionin. Burimet: Baranova J. Etika: filosofija kaip praktika. Vilnius: Tyto alba, Sodeika T. Baranova J. Filosofija: vadovelis klasems. Vilnius: Tyto alba, Metodat: analiza e teksteve, diskutimi. Procesi 1. Nxënësve u jepet teksti i Kafkës Para ligjit (Sodeika T. Baranova J. Filosofija: vadovelis klasems. Vilnius: Tytp alba, p.125) 2. Nxënësit marrin shënime për idetë kryesore dhe vërejtjet kritike të cilat u vijnë në mendje gjatë leximit të tekstit. 3. Mësuesi parashtron pyetjen e diskutimit: Çfarë e ndaloi fshatarin? 4. Pyetjet e mundshme të diskutimit: Pse nuk shkoi fshatari përmes portës? Nga çfarë kishte frikë ai? Çfarë do të zbulonte ai nëse do të guxonte që të injoronte ndalesën dhe të hynte në portë? Nëse do të kalonte përmes portës pa kërkuar lejen e rojës së portës, a do të provonte ky i fundit ta ndalonte atë? Çfarë mund të na ndalojë neve nëse shkojmë përmes portës sonë? Si i keni kuptuar fjalët e rojës së portës: Unë vetëm po e marrë që mos të të bëjë të mendosh se ke harruar diçka? A mund ta kalonte portën e vet fshatari? 89

88 Imagjinoni veten në pozitën e fshatarit. Si do të silleshit? 5. Mësuesi përmbledh mendimet e shprehura nga nxënësit dhe i kushton vëmendje faktit se shumë dukuri negative që ndodhin në shoqërinë tonë kanë të bëjnë me mosgatishmërinë tonë që të veprojmë, të qëndrojmë të heshtur. Ndryshimet janë bërë dhe tradita të reja janë formuar me hapa të vegjël, kështu që filloni nga vetvetja apo nga hyrja përmes portës suaj. DISKUTIMI I TRYEZËS SË RRUMBULLAKËT: NXËNËSIT KUNDËR KORRUPSIONIT Autore: Edita Galinaityte, profesoreshë e historisë dhe metodologjisë në shkollën e mesme të Panevezys 9 dhe Antanas Kumza, profesor i historisë dhe metodologjisë në shkollën e mesme të Panevezys 9. Detyrat dhe objektivat: Zhvillimi i përgjegjësisë aktive qytetare tek nxënësit duke siguruar informacione për korrupsionin; Të mësohen nxënësit që të dallojnë korrupsionin nga dukuritë e tjera negative; të mësojnë t i vlerësojnë situatat nga pikëpamja e korrupsionit. Metodat: analizimi i situatave, diskutimi. Procesi Nxënësit lexojnë situatën dhe specifikojnë ato që kanë të bëjnë me korrupsion. Ata duhet të japin shpjegime se pse mendojnë në atë mënyrë. Situatat Firma E ardhmja e ndritur konkurron për një tender për ndërtimin e një shkolle. Firma u ofron telefona mobilë anëtarëve të komisionit për të lehtësuar, siç u shprehën përfaqësuesit e firmës, punën e komisionit. Pas shërimit të djalit të saj shumë të sëmurë. Znj. Ona. Z. i dha mjekut një buqetë më trëndafila nga kopshti i saj. Diana S. bëri një marrëveshje me firmën Care që nëse kjo e fundit do të financonte zgjedhjen e saj për këshillin rajonal, më vonë ajo do t i ndihmonte firmës që të merrte kontrata ndërtimi në rajon. Një zyrtar publik nget një veturë zyrtare dhe shfrytëzon karburant për nevojat e tij personale. Një person ka nevojë për ndihmën e njërit nga departamentet e qeverisë. Zyrtari publik me qëllim po e zvarrit. Personi i jep ca para zyrtarit ( litas) për të përshpejtuar procesin dhe për ta shpërblyer zyrtarin. Një zyrtar publik shkon vonë në punë, ndërsa kthehet herët në shtëpi; gjatë orëve zyrtare të punës ai merret me çështje personale. 90

89 Imagjinoni që një mjek po bën rëntgenin e një personi të korruptuar. Çka mendoni se do të shihte ai në fotografinë e rëntgenit? Vizatoni atë. Specifikoni 3-5 karakteristika të zyrtarit publik të korruptuar. Ju lutem jepni sa më shumë përgjigje lidhur me atë se pse mendoni se korrupsioni është krim. Vizatoni një peshkatar që lufton kundër korrupsionit. Mendoni pak dhe më pas specifikoni masat që peshkatari mund të marrë që të eliminojë korrupsionin. Lidhjet me edukimin antikorrupsion: 1. Nxënësit kanë marrë informata shtesë për korrupsionin. 2. Nxënësit kanë shprehur pozicionin e tyre aktiv lidhur me korrupsionin. 3. Nxënësit kanë mësuar që të vlerësojnë të këqija të ndryshme në jetën publike. TEMA: EDUKIMI KUNDËR KORRUPSIONIT Autore: Daiva Kuprioniene, profesoreshë e religjionit dhe e etikës në shkollën e mesme Anyksciai Antanas Baranauskas. Grupi i synuar: klasa e 5-të. Disiplina: religjioni. Detyrat dhe objektivat: Zhvillimi i aftësive të nxënësve për të punuar në ekip dhe marrja e vendimeve të përbashkëta, shkrimi i një teksti formal, zhvillimi i aftësisë së nxënësve për të diskutuar dhe prezantuar argumentet karshi teksteve të paraqitura, zhvillimi i të menduarit kreativ. Metodat: puna në grupe, shkrimi i një teksti formal, loja, shfaqja. Mjetet: Bibla, letrat me mbiemrat e shkruar në to, fletë të bardha letre, lapsa, material i ndryshëm shkollor. Procesi 1. Klasa e lexon tregimin e shkurtër të Brono Ferreros Familja e iriqëve : Kur erdhi vera, familja e iriqëve u vendos në pyll. Ditët ishin të ngrohta dhe iriqët po luanin gëzueshëm në hijen e drunjve të pyllit. Ata, gjithashtu udhëtonin jashtë pyllit, duke vrapuar nëpër fushë, duke luajtur symbyllas midis luleve, duke zënë miza, që të kishin çka të hanin. Natën, flinin qetësisht afër ndonjë shtëpie. Një ditë e panë një gjethe që po binte nga pema; po vinte vjeshta. Gjethet filluan të binin më shpesh. Iriqët menduan një truk të ri; lojën me gjethet që po binin. Por po bëhej gjithnjë e më ftohtë. Një shtresë e hollë akulli u shfaq mbi lumë. Bora i mbuloi gjethet. Iriqët po dridheshin nga të ftohtit, kështu që nuk mund të flinin natën. Një mbrëmje ata vendosën që të ngroheshin duke u grumbulluar së bashku, sa më afër që ishte e mundur, mirëpo dështuan në përpjekjen e tyre: ata kishin frikë nga gjembat e tyre të mprehtë, që shponin këmbët dhe hundët e tyre. Ata, provuan përsëri por dështuan. Duhet të gjendej një mënyrë për t u ngrohur: zogjtë, lepujt dhe kafshët e tjera ngroheshin duke u afruar bashkë. Kështu, iriqët provuan t i 91

90 afroheshin njëri-tjetrit duke i nxjerrë jashtë gjembat e tyre. Në fillim ishte e vështirë, por përpjekje pas përpjekje, ia dolën që të grumbulloheshin pa e lënduar njëri tjetrin. Ata nuk kishin më frikë nga era e ftohtë, prandaj fjetën të qetë të gjithë së bashku ngrohtësisht. Detyra: nxënësit ndahen në ekipe, varësisht nga ngjyra e letrave të cilat i marrin. Secili grup duhet të krijojë 10 rregulla të një bashkëjetese paqësore. Kur koha e caktuar kalon, ata bëjnë prezantimet e tyre. Rregullat e papërsëritura zgjidhen dhe shkruhen. Rregullat duhet të jenë si në vazhdim: 1. Pasi butësia e bën jetën më të ndritur, ia vlen që të synohet për të çdo ditë. 2. Ne duhet të flasim me njëri tjetrin çdo ditë. 3. Në duhet që në mënyrë konstante të përmirësojmë vetveten dhe ta bëjmë këtë së bashku. 4. Ne duhet të respektojmë vetveten: kurrë të mos e kalojmë derën e shtëpisë pa i pastruar së pari këpucët. 5. Të falim. 6. Të zbulojmë karakteristikat e mira të njerëzve, edhe kur ata përpiqen t i fshehin ato. 7. Mos keni frikë nga dallimet: vetëm ata që janë indiferent nuk zihen. 8. Jeni i sjellshëm. Sjellja e keqe e lëndon dashurinë. 9. Mos lejoni t iu mërzisin detajet e vogla. 10. Mos harroni të qeshni: kjo i jep shëndet zemrës tuaj dhe e bën atë që t i rezistojë telasheve. 2 Mësuesi lexon një ekstrakt nga Dhiata e re- Shën Marku 12: Pyetjet: 1. A jemi ne në gjendje që të sakrifikojmë vetveten për dashurinë e të tjerëve? 2. A është vështirë për ne që t i nxjerrim gjembat tonë? Porosia kryesore është që të betohen me rregullën e artë: Ekipi duhet t u shkruajë letër zyrtarëve publikë, duke iu kërkuar atyre që të ndajnë kompjuterë për shkollën: Grupi1: stili shumë i nënshtruar dhe lutës; Grupi 2: stili joformal (i përdorur për të shkruar letra miqve të mirë); Grupi 3: stili zyrtar dhe kërkues. Grupi 4: stili formal. 4. Loja Familja Mbiemri dhe roli në familje shkruhen në letra. Mbiemri Malinauskas (stërgjyshi, stërgjyshja, gjyshi, gjyshja, babai, nëna, i biri, e bija, një qen dhe një mace). Mbiemrat e tjerë janë shumë të ngjashëm: Mulinauskas, Maliniauskis, Melynauskas. Nxënësit i shkruajnë letrat me mbiemrat dhe rolin në familje. Ata duhet të ulen në katër karrige, një karrige për një familje, mbi prehrin e njëri tjetrit sipas rregullit të specifikuar më sipër. (Letrat janë shkruar rastësisht, pavarësisht nga ekipet që ato përfaqësojnë). 92

91 Qëllimi i lojës është që t i bëjë fëmijët të kuptojnë se edhe kur garojnë, ata mund të përfshihen në një lojë miqësore të përbashkët. 5. Shfaqja Grupi 1 dhe 3: Një veturë prishet në rrugë. Ngasësi nuk është njeri i këndshëm. Grupi 1: Luan një skenë e cila tregon se si është e mundur t i ndihmohet një personi, i cili nuk ka pamje të këndshme, pa ndonjë shpërblim. Grupi 3: Luan një skenë e cila tregon se ata do t i ndihmojnë ngasësit, nëse ai i paguan për kohën e shpenzuar. Grupi 2 dhe 4: Një grua e sëmurë rëndë, pothuajse e vdekur jeton me familjen e birit të saj. Grupi 2: Luan një skenë me fund të lumtur. Grupi 4: Luan një skenë me fund të pikëlluar. 6. Loja Koncerti i xhazit. Objektiva: Dëgjoni njëri tjetrin dhe gjeni harmoninë në grup. Secili grup duhet të paraqesë një koncert të shkurtër duke përdorur materialin shkollor: lapsa, libra, çanta, fletore dhe mbështjellës. Fundi prekës Cilët njerëz janë më të bukurit dhe më në modë? Ata të cilët janë të veshur me rroba të mirësisë dhe të thjeshtësisë. ÇKA MENDON PROFESORI I PSIKOLOGJISË, REDA MASELSKIENE I GJIMNAZIT RADVILISKIS VAIZGANTAS, PËR EDUKIMIN ANTIKORRUPSION NË LEKSIONET E PSIKOLOGJISË. Ne do të mund të diskutonim për korrupsionin me nxënësit, duke i mbuluar temat në vazhdim: Perceptimi shoqëror: qëndrimet dhe stereotipat; Relacionet shoqërore: rolet shoqërore dhe lojërat psikologjike. Shëndeti psikologjik: nevojat dhe motivet njerëzore (duke shfrytëzuar librin shkollor Gailiene D. ir kt. Asmenybes ir bendravimo psichologija: vadovelis klasems. Vilnius: Tyto alba, 2002 apo përpilimi i kurseve individuale të leksioneve psikologjike që mbulojnë disa tema). Qëndrimet dhe korrupsioni Derisa flitet për origjinën e qëndrimeve, ne do të mund të diskutonim për rastet e korrupsionit të provuara nga vetë nxënësit apo prindërit e tyre. Për shembull, një nxënës ka shkelur rregullat e shkollës dhe është sugjeruar që ai të transferohet në një shkollë tjetër, por prindërit e tij janë kundër, sepse shkolla ku fëmija i tyre vijon mësimin është prestigjioze. Prindërit bëjnë çdo përpjekje që fëmija i tyre të qëndrojë në shkollë. Ata kërkojnë për lidhjen, që mund të hapë rrugën deri tek drejtori apo ndonjë person tjetër. Ky apo ndonjë rast tjetër, shqyrtohet duke shikuar komponentët e qëndrimit: njohjen, reagimin emocional dhe sjelljen. 93

92 Stereotipat dhe korrupsioni Stereotipat: Meshkujt janë ngasës më të mirë, Afaristët dhe bankarët janë mashtrues, Mjekët janë ryshfetmarrës, etj. Derisa flitet për origjinën, rolin dhe ndryshimin e stereotipave, diskutohen gjithashtu, edhe ato që kanë të bëjnë me korrupsionin. Rolet shoqërore dhe korrupsioni Derisa flitet për temën Rolet shoqërore dhe marrëdhëniet personale, mund të diskutohen raste të ndryshme. Për shembull, një njeri i turpshëm, i qetë dhe i ndershëm bëhet menaxher. Kjo pozitë ndryshon parimet madje edhe qëndrimet, të cilat ai i konsideron të papranueshme. Të jetohet sipas kërkesave të reja, si për shembull të merret ryshfet apo diçka e ngjashme, kjo do të thotë që të bëhet një person, që ai nuk dëshiron të jetë, sepse kjo bie ndesh me individualitetin, natyrën dhe idealet e tij. Sidoqoftë, nëse ai refuzon që të bëjë kompromis me idealet e tij, ai dhe anëtarët e ekipit të tij do të vuajnë. Nevojat njerëzore dhe motivet Derisa shqyrtohet tema, fokusi mund të vihet mbi pasojat e korrupsionit dhe në ndikimin e tij tek ne. Duke shkuar lart në rangun hierarkik të nevojave, dikush mund ta bëjë pasqyrën më të gjerë të mundshme të temave që kanë të bëjnë me korrupsionin. Loja e diskutimit Korrupsioni, lëmshi i penjve. Loja bëhet në një tryezë të rrumbullakët me një lëmsh penjsh, i cili shkon nga një dorë tek tjetra. Si çdo diskutim tjetër, edhe ky duhet t u përmbahet rregullave të cilat janë bërë të ditura në fillim. Kryesuesi i diskutimit merr lëmshin e penjve dhe fillon të flasë për korrupsionin: A mendoni se është e mundur të jetohet ndershmërisht, pa korrupsion sot? Ata të cilët dëshirojnë të flasin duhet ta marrin lëmshin e penjve dhe të shprehin mendimin e tyre përkitazi me çështjen. Pastaj ai udhëton nga një dorë tek tjetra, në mënyrë që secili që dëshiron të flasë të mund ta shprehë mendimin e vet. Pas diskutimit, bëhet një përmbledhje. Mund të përdoren dy lëmshe penjsh me ngjyra të ndryshme për të paraqitur qëndrimet pozitive dhe negative. Në fund të diskutimit, bëhet numërimi për të identifikuar numrin e mendimeve pozitive dhe negative. Bëhet edhe një përmbledhje. Loja Një katror i ndjenjave Secilit nxënës i jepet një copë letre, që është pjesë e një katrori më të madh, i ndarë në copa. Në një letër, ata duhet të shkruajnë ndjenjën apo ndjenjat të cilat ata i kanë kur ballafaqohen me korrupsionin. Kur secili të ketë kryer detyrën e vet, copat e letrës vendosen së bashku në një katror të madh, katrorin e ndjenjave. Kjo pasohet me një diskutim dhe konkluzione. Dy ngjyra të ndryshme mund të përdoren për të shprehur ndjenjat pozitive dhe negative. Në fund të lojës, lojtarët do të shohin se cili katror është më i madh. Bëhet diskutimi final. 94

93 SHTOJCA I

94 PËRGATITJA PËR TRAJNIMIN PËR TË MENDUARIT KRITIK Evaldas Bakonis Texti: Bogdanovicius A. Qeveria shton korrupsionin. Shumica e njerëzve sot e konsiderojnë korrupsionin si një të keqe të pamposhtur. Të gjitha metodat e luftimit të tij, janë provuar me sa duket nga tek Megjithatë, asgjë nuk ka ndryshuar. Ata që kanë marrë ryshfet, vazhdojnë të marrin, ata të cilët japin ryshfet janë gjithnjë e më të tronditur për madhësinë e qirave, të cilat po rriten bashkë me rrezikun. Faktet për korrupsion nuk janë të kufizuara vetëm në Lituani. Korrupsioni është një dukuri globale. Dikush mund të pyes nëse korrupsioni dhe ryshfeti janë atribute të pashmangshme të shoqërisë. A ja vlen që të provohet të çrrënjoset kjo e keqe, edhe pse të gjitha shtetet demokratike, legjislacionin e të cilave ne e konsiderojmë si një model të aspiruar, deri tani kanë dështuar të arrijnë këtë qëllim? Rezultatet e korrupsionit, të cilin shoqëria e konsideron si të dëmshëm, na nxisin që të marrim masa, sepse është një luftë e vlefshme. Efektshmëria e përpjekjeve antikorrupsion A do të zhduket korrupsioni nëse ryshfeti do të merrte dënime më të rënda? Gjetjet e hulumtimit të LFMI-së kanë treguar se kjo përpjekje është e radhitur e treta, pas reduktimit të shiritit të kuq dhe intervenimit të qeverisë në ekonomi. Dënimi mund të jetë thikë me dy presa. Në njërën anë, ai mund t i frenojë disa njerëz, të cilët janë të dyshuar për marrje apo dhënie të ryshfetit. Në anën tjetër, ata të cilët janë të vendosur të bëjnë një gjë të tillë, mund të nxiten që të ngrenë çmimin e shërbimit. Prandaj, gjobat janë vetëm një zgjidhje kozmetike e problemit të ryshfetit si një formë e korrupsionit. A mund të reduktohet korrupsioni duke ua ngritur pagat zyrtarëve publikë dhe duke siguruar garanci më të mëdha shoqërore? Pa dyshim, pagat më të larta, sikurse edhe gjobat e ashpra, mund të tregohen efektive, por vetëm deri në njëfarë mase. 96

95 Shpërdorimi i pushtetit, i cili është i vështirë për t u dëshmuar e ndërlidh ngritjen e pagave me qiratë në ngritje në vend të uljes së korrupsionit. Rezultatet e hulumtimit të LFMI-së tregojnë se liderët e opinionit e radhisin ngritjen e pagave në vendin e katërt. Interesante, politikanët në përgjithësi dhe mbështetësit e Partisë Konservatore në pushtet në veçanti, do të mbështeteshin në ngritjen e pagave më shumë se grupet e tjera të liderëve të opinionit. Kjo mund të shpjegojë se pse të ardhurat e zyrtarëve tani janë në ngritje. Megjithatë, kjo nuk është mënyra më e rëndësishme dhe më efektive për ta thyer korrupsionin. Receta për luftimin e korrupsionit Mjeti më efektiv kundër korrupsionit nuk është edukimi i njerëzve, dënimi i tyre, kërkimi i zyrtarëve të ndershëm apo integriteti i zbatimit të ligjit. Mënyra më efektive është kufizimi dhe eliminimi i origjinës së korrupsionit. Ku duhet të fillojmë? Programe të ndryshme të përbashkëta të mirëqenies janë zhvilluar dhe zbatuar, të cilat promovojnë dhe revitalizojnë biznesin dhe ofrimin e kredive të volitshme. Këto programe kanë një gjë të përbashkët: zyrtarët kanë diskrecion në zgjedhjen e kompanive të vlefshme për ndihmën e shtetit. Çdo ndihmë shtetërore krijon mundësi për biznese fitimprurëse për të operuar jashtë tregut. Nëse korrupsioni do të minimizohet, siguria e rrjetës së korporatës duhet të shpërbëhet njëherë e përgjithmonë. Autoritetet shtetërore mund të manipulojnë me kodin e tatimeve duke miratuar ligje tendencioze tatimore. Shteti mund të manipulojë kodin e tatimeve, duke lejuar agjenci të ndryshme shtetërore që të vendosin tarifa tatimore, duke dhënë favore në tatime dhe duke lënë në paqartësi rregullat në mënyrë që administratori i tatimeve të bëhet figura kryesore në sistemin tatimor. Është esenciale që të shkurtohet numri i tatimeve, të qartësohen rregullat e tyre, duke thjeshtësuar procedurat llogaritare dhe duke eliminuar favoret në tatime dhe përjashtimet. Shteti është një lojtar aktiv në veprimet bankare dhe dispozitat utilitare, duke mos përmendur këtu rolin e tij në sektorin e energjisë, spitaleve dhe shkollave. Një bankë shtetërore mund të zgjasë kredinë për ndërmarrësin më të mirë. Një kompani shtetërore mund të blejë material të papërpunuar, i cili nuk është më i liri apo më i miri. Nuk është problem për një kompani shtetërore që të jetë joefektive dhe të mbetet në treg pasi që autoritetet shtetërore i sigurojnë asaj kushte ekskluzive dhe ndonjëherë edhe përqindje qeveritare. Prandaj, shteti duhet të tërhiqet nga biznesi dhe të transferojë ndërmarrjet e kontrolluara nga shteti në duart private. Kjo është larg nga lista përfaqësuese dhe shteruese... E drejta për të zgjedhur Njerëzit ende besojnë në atë se zotimet e liderëve politikë dhe sinqeriteti i qeverisë janë e vetmja mënyrë për t u marrë me korrupsionin. Nëse listës ia shtojmë disa gjoba më strikte, ngritje të rrogave të zyrtarëve dhe disiplinimin e ndërmarrësve, ne do të kemi një pako tradicionale kompensimesh për të luftuar korrupsionin. Këto politika janë ndjekur nga shumë vende në botë. Megjithatë, asnjë nuk mund të lavdërohet për përparime kolosale. 97

96 I takon lexuesit të vendos, nëse metodat tradicionale janë më efektive (më shumë se që sugjerojmë ne). Sidoqoftë, duhet ta kemi parasysh se të shkosh me shpejtësi dhe të injorosh masat, të cilat janë efektive, megjithëse jo të përhapura në mesin e zyrtarëve, na kushtojnë tepër. Temat e edukimit antikorrupsion nuk janë të reja. Me sa duket ne kemi njohuri të mjaftueshme për to. Në njërën anë, ne do të mund të përdornim metoda tradicionale të ngritjes së interesimit për to për herë të dytë ose të tretë, por jo më shumë se aq. Prandaj, ne do t u sugjerojmë atyre se tekstet janë proceduar në mënyrë të posaçme. Cila është dobia e përgatitjes për të analizuar tekstin? Mendimet e mësuesve pjesëmarrës Leximi parashikues Ky mund të jetë segmentim i informacionit, duke u kërkuar nxënësve që të parashikojnë se çfarë mund të ndodhë në të ardhmen dhe se çfarë mund të mësojnë ata (nëse teksti siguron informacione). Kjo metodë është e ngjashme me atë që përdor një detektiv. Me fjalë të tjera, është ngritje e njohurisë së poseduar, revitalizimi + analizimi i tekstit + argumentimi i mendimit/qëndrimit të dikujt. Zakonisht nuk sigurohet i tërë teksti, por vetëm ekstrakte të vijueshme. Pyetjet shtrohen në mënyrë konstante: Çfarë do të ndodh (shkruhet) pastaj? Pse mendoni kështu? Nëse studentët bëjnë supozime të gabuara, atyre ju bëhen pyetjet në vazhdim: Pse ka ndodhur ajo, a është shkruar ndryshe nga mendimet tuaja? A është bërë një standard, ngjarje apo sekuencë e ngjarjeve? Rekomandimet për tekstin e siguruar më lartë: Pjesa I: secili student mendon për veten dhe e plotëson zbrazëtirën. Pastaj diskutohen vendimet e tyre. Pjesa II: grupet e studentëve vendosin për mënyrën e ofruar nga autori dhe arsyet lidhur me këtë. A janë të sakta idetë e tij? Tekti: Librari Bielinis: Hero apo kriminel? \\ Knynesys Vilnius: Valstybinis leidybos entras, 1992, p Rreth vitit 1900, dy karroca me libra u ndaluan afër Raseiniait. Bielinis dha ryshfet prej 75 rubla një uriadniku Ryshfetin më të madh që Bielinisi duhej ta jepte ishte hera e fundit kur ai u kap, në vitin 1902, gjatë rrugëtimit të tij në fshatin Rimkunaiku, në të cilin kishte për qëllim që t i shpërndante librat. Ai e la kalin e tij tek njëri nga fermerët, mori pakon e librave dhe i shpërndau ato, duke shkuar nga një oborr tek tjetri. Papritur, gjatë hyrjes në një shtëpi, ai takoi një uriadnik, i cili ishte duke dalë dhe i cili kishte ardhur në atë shtëpi për të bërë një 98

97 hetim. Uriadniku e arrestoi atë dhe e dërgoi në Pasvalys për t u takuar me pristavin. Bielinis e quajti veten Jonas Kalikas dhe tha se e kishte gjetur pakon që gjendej në rrugë. Gjatë hetimit, Bielinis pyeti nëse ai mund të shkonte në kuzhinë, dhe aty takoi gruan e pristavit. Bielinis i dha asaj ryshfet 50 rubla, të cilat bënë punë. Pastaj pristavi i tha ashpër gruas së tij (në rusisht, natyrisht): Ky mëkatar duhet të dërgohet tek ispravniku i Panevezys. Kjo ishte mirë për Bielinisin, sepse po të dërgohej në Birzai, ai do të njihej dhe e tërë kjo do të përfundonte keq. Më vonë, pasi Bielinisi u paraburgos në Rimkunai, uriadniku e mori kalin e tij dhe librat në Pasvalys. Librat dhe kali ishin vjedhur, kështu që provat ishin zhdukur. Askush nuk e dinte se kush bëri këtë punë: ryshfeti i dhënë gruas së pristavit apo shokët e Bielinisit. Pas marrjes së ryshfetit, ispravniku i Panevezys (apo nëpunësi i tij) vendosi ta dërgonte Bielinisin në Birzai për hetimet të mëtejshme nën mbikëqyrjen e brigadierëve, në vend të policisë. Gjatë dërgimit të Bielinisit në Panevezys, brigadieri i tha atij: Unë të njoh se kush je, ti ke bërë kontrabandë me libra, unë nuk do të të lëshoj Në fshatin Pasupenai, Bielinisi shpenzoi paratë e tij të fundit për dehjen e brigadierit. Kur u dërgua në fshatin tjetër, Talkoniai për të kaluar natën, Bielinisi përgatiti një plan për të ikur. Ai zbathi këpucët dhe i vari që të thaheshin. Pastaj e zhveshi pallton e tij. E vuri mbi stufë, duke thënë se nuk po ndihej mirë dhe se ishte i lodhur. Brigadieri shikoi këpucët dhe pallton dhe ra në gjumë i dehur. Bielinisi po bënte sikur po flinte dhe kur të gjithë të tjerët ishin në gjumë, ai iku qetësisht dhe zbathur përgjatë fushës. Si do ta analizonit tekstin? 99

98 DUKURIA E KORRUPSIONIT NË LITUANI DHE NË BOTË DUKURIA E KORRUPSIONIT: KORRUPSION DO TË THOTË SHPËRDORIM I DETYRËS ZYRTARE PËR PËRFITIME PERSONALE Korrupsioni e kërcënon shoqërinë dhe të drejtat e njeriut. Zyrtarët e korruptuar e lënë të pakryer detyrën, të cilën duhet ta kryejnë dhe nuk i ndalojnë aksidentet që të ndodhin. Një zyrtar publik që merr ryshfet do të lejojë që t i rrezikohet jeta apo shëndeti i dikujt. Korrupsioni mund t i rrezikojë të drejtat tuaja themelore për mbrojtjen e shëndetit, madje edhe të ujit të pijshëm dhe të ajrit. Në vitin 1995, një qendër tregtare u shkatërrua në Kore. Më vonë u sqarua se kontraktuesit kishin përdorur kualitet të dobët të betonit, ndërsa zyrtarët e qytetit kishin lejuar të shkeleshin rregullat e sigurimit në shkëmbim të ryshfetit. Në vitin 1998, një tërmet në Turqi shkatërroi shumë ndërtesa, ndër më delikatet prej të cilave ishin shkollat dhe spitalet e ndërtuara prej shtetit. Hetimi i një varg gabimesh në ndërtim tregoi se inspektorët e ndërtimit dhe zyrtarët e tjerë kishin marrë ryshfet. Për shkak të korrupsionit kishte më pak të holla se sa që mund të ishin. Nuk është e thjeshtë, sepse ti sapo ke dhënë ryshfet. Korrupsioni mund të rrisë çmimin e investimeve shtetërore deri në tridhjetë për qind. Kjo do të thotë se një shkollë e re apo spital të ndërtuara për komunitetin mund të kushtojnë gati tridhjetë për qind më shumë. Rritja e çmimeve në prokurimin publik dhe investimet shtetërore i kontribuojnë rritjes së mëtejshme të borxhit kombëtar. Për shembull, qeveria në Keni, humbi një milion e gjysmë dollarë amerikanë kur Ministria e Shëndetësisë ishte angazhuar në një transaksion të korruptuar farmaceutik. Një dyshim shumë i madh për korrupsion shtrihet mbi politikën lituaneze të kompensimit për farmaceutikët. Sa para kanë vjedhur nga ne? Në Gjermani, duket se është ryshfet për të fituar kontratën prej 2.5 miliard markave për ndërtimin e terminalit të dytë të aeroportit të Frankfurtit. Sipas prokurorit, për shkak të korrupsionit, çmimet janë rritur për rreth 20 deri 30 për qind. Sa ka humbur buxheti lituanez si rezultat, siç është perceptuar nga shumë afaristë, i prokurimit të korruptuar publik? Për shkak të korrupsionit është më e vështirë që të angazhohesh në biznes. Korrupsioni prish mekanizmat e tregut dhe krijon kushte të pabarabarta për bizneset. Shumë afaristë kanë tendencë që të japin ryshfet, duke besuar se 95 raste nga 100, ata do ta arrijnë qëllimin e synuar. Por çfarë do të ndodh herën tjetër kur zyrtari i korruptuar do të kërkojë më tepër? Çfarë do të ndodh kur konkurrentët tuaj do të japin më shumë ryshfet? Çfarë do të ndodh kur zbatimi i ligjit ngatërrohet me planet tuaja korruptuese? Për shembull, afaristët rusë janë relativisht më shumë të prirë drejt korruptimit të zyrtarëve se sa kolegët e tyre në Poloni. Megjithatë, mesatarisht duhet katër herë më shumë kohë për të regjistruar një biznes në Rusi se sa në Poloni. Përveç kësaj, afaristët në Rusi, inspektohen dy herë më shpesh se sa homologët e tyre në Poloni, ndërsa duhet të paguajnë dy herë më shumë gjoba. Korrupsioni redukton sasinë e të hyrave shtetërore. Sa njerëz i shmangen tatimeve apo iu ikin gjobave me ndihmën e zyrtarëve publikë në Lituani? Evazioni fiskal i korruptuar në Filipine do të thotë se pagesat e ulëta sikurse edhe ato të larta dhe 63 për qind e importit është i liruar nga tatimet. 100

99 Për shkak të korrupsionit, një vend tërheq më pak investime direkte të jashtme (FDI) Korrupsioni shpesh konsiderohet si një tatim i vënë mbi FDI-në. Për shembull, rritja e nivelit të korrupsionit në Singapor, në vendin ku relativisht ka pak korrupsion dhe në Meksikë ku korrupsioni është i shfrenuar, është ekuivalent me rritjen e taksave në investime për më shumë se 20 për qind. Nëse Bangladeshi do të rriste integritetin e vet publik dhe efikasitetin në nivelin e Uruguait, do të tërhiqte rreth pesë për qind më shumë investime dhe GDP-ja e tij vjetore do të rritej për 0.5 për qind. Këto analogji janë relevante për Lituaninë. Një hulumtim social i bërë nga Vilmorus në vitin 1999, ka treguar se 74.1 e respondentëve në Lituani kanë dënuar korrupsionin si dukuri, por 60.4 për qind e atyre që u intervistuan thanë se do të ishin të gatshëm të jepnin së paku një ryshfet të vogël për ta zgjidhur problemin me të cilin janë ballafaquar. Gjithashtu hulumtimi ka treguar se publiku i përgjithshëm, nuk e percepton pranimin e një dhurate si korrupsion dhe sjelljen e mallrave të lira pa paguar detyrimet doganore si kontrabandë për qind e respondentëve në gjendje më të mirë dhe 71.5 për qind e të rinjve ishin të gatshëm që të jepnin ryshfet. Një hulumtim me fëmijët e moshës shkollore të Vilniusit, i bërë nga Transparency International, kapitulli lituanes në vitin 2001, ka treguar se nxënësit e klasave më të larta janë më të prirë të pajtohen se sa të mospajtohen me thënien se në biznes, pagesat ndihmojnë në fshehjen e të ardhurave të dikujt. Hulumtimi tjetër tregoi se shumë shpesh ne marrim iniciativën për t iu dhënë ryshfet zyrtarëve. Një hulumtim i banorëve nga pesë qytete bërë nga opinioni publik dhe kompania për hulumtimin e tregut Spinter në vitin 2001, ka treguar se 64 për qind e respondentëve thanë se ryshfeti është direkt apo indirekt i kërkuar nga një zyrtar, ndërsa 36 për qind u pajtuan se qytetarët u ofrojnë ryshfete zyrtarëve. Shumë njerëz besojnë se korrupsioni është një lloj defekti i lindur i autoriteteve shtetërore, i cili është plotësisht i pavarur nga vullneti apo kontrolli i tyre. Indeksi i Perceptuar i Korrupsionit i bërë nga Transparency International në vitin 2001, zbuloi se indeksi i Lituanisë kishte mbetur i njëjtë me vitin e mëparshëm, me 4.8 pikë nga gjithsej 10, duke dështuar për 0.2 pikë të jetë vendi më pak i i korruptuar nga ato vende ku është bërë hulumtimi. Ky indeks tregon perceptimin e korrupsionit nga ana e afaristëve dhe ekspertëve ndërkombëtarë. Lituania e ndan vendin e 36 deri 39 me Bjellorusinë, Republikën Afrikane të Jugut dhe Tunizinë. Në tabelën me 102 vende, të fundit në listë janë Angola, Madagaskari, Paraguai, Nigeria dhe Bangladeshi, ndërsa ato në majë përfshijnë Finlandën, Danimarkën, Zelandën e re, Islandën, Singaporin dhe Suedinë. Në vitin 1999, Lituania ishte radhitur e 50-ta. Gjatë një periudhe prej tre vjetësh, ajo u ngjit katërmbëdhjetë pozita më lartë. Lituania ka miratuar rreth dhjetë ligje që në një mënyrë apo tjetër sigurojnë parandalimin e korrupsionit. Ajo, gjithashtu, ka miratuar edhe disa programe kombëtare antikorrupsion. Megjithatë, siç thotë filozofi kinez Mencius ( ) ligjet nuk veprojnë vetë. Korrupsioni barazon fuqinë monopolizuese plus fshehtësinë minus përgjegjësinë. Korrupsioni ndodh kur një vendim monopolizues në fushën e vlerave apo të mallrave miratohet në mënyrë jopublike dhe pa përgjegjësinë e dikujt për rrezikun në bërjen e zgjedhjes. 101

100 Burimi: Shërbimi për Hetime Speciale i Republikës së Lituanisë (në lituanisht). FORMAT E KORRUPSIONIT TË VËREJTURA NË LITUANI Tipi më i keq i korrupsionit në Lituani (në numrin më të madh të rasteve) është korrupsioni burokratik, kur një person që dëshiron përshpejtimin e vendimmarrjeve burokratike ia mbush pëllëmbën një burokrati. Padyshim, një burokrat mund të marrë një pozicion proaktiv, duke shpërdorur pushtetin e vet zyrtar në vendimmarrje dhe duke e realizuar atë me një ritëm të ngadalshëm dhe duke e dhënë me dozë informacionin e kërkuar. Korrupsioni në biznes lidhet me një lloj apo tjetër të biznesit dhe është kthyer në një mjet biznesi. Parandalimi i korrupsionit ka një qëllim të trefishtë: marrjen e informacionit, blerjen e privilegjeve (për një përdorim apo për më shumë përdorime) dhe sigurimin e mbrojtjes. Personat e përfshirë në aktivitetet kriminale apo biznese të ndaluara janë gjithmonë depërtues për të marrë informacione për operacionet dhe provat kundër tyre dhe për procesin e hetimeve. Sigurimi i mbrojtjes është i kërkuar për të pasur garanci se asnjë ligj nuk do të ndërhyjë në transaksionet e bizneseve të tyre të ndaluara apo gjysmë ligjore. Rregullimi i korrupsionit është një dukuri komplekse pasi që ushtrohet vetëm gjatë zgjidhjes së kontesteve mbi pronësinë, zakonisht mbi bizneset. Për shkak të legjislacionit me të meta dhe rregullimit të pjesshëm të marrëdhënieve në ekonominë me treg të zhvilluar, kontestet e tilla mund të zgjidhen për të mirën e njërës palë apo tjetrës me sukses të barabartë. Korrupsioni i likuidimit të pasojave mund të bëhet në procedurat administrative apo në një fazë fillestare të hetimeve. Para paraqitjes së rastit apo kur ai ndërpritet, dikush mund t i ikë përgjegjësisë. Korrupsioni i likuidimit të pasojave gjithashtu përdoret kur provohet të ulet dënimi i dhënë nga gjykata. PROBLEMET E LUFTIMIT TË KORRUPSIONIT NË LITUANI Korrupsioni për nga natyra dhe shkaku, është një dukuri komplekse shoqërore që rrethon pothuajse të gjitha fushat e jetës në Lituani. Dështimi për të arritur çfarëdo ndryshimi radikal në luftën kundër këtij krimi shpjegohet me arsyet në vazhdim: Para vitit 1997, nuk ka pasur ndonjë institucion të specializuar në Lituani për luftimin e korrupsionit dhe manifestimit të tij; Ishte nënvlerësuar se korrupsioni lidhej më kontrabandën, tregtinë me armë, trafikimin e drogës, shpëlarjen e parave, trafikimin e emigrantëve ilegalë, etj se ai nuk ishte problem nacional, por transnacional; Nga pikëpamja teknike dhe organizative, mbrojtja e kufijve kombëtarë ishte e pamjaftueshme; 102

101 Mungesa e përvojës së institucioneve shtetërore për t i luftuar krimet e tilla specifike dhe komplekse; Selektimi i pamjaftueshëm procedural i shërbyesve civilë. Është e komplikuar për institucionet e zbatimit të ligjit që të mbledhin dhe përdorin shërbimet e fshehta për korrupsionin tek vetë zbatuesit e ligjit dhe në veçanti në gjykata, për shkak të arsyeve në vazhdim: Këto krime janë të fshehta sepse; Qytetarët për arsye të ndryshme nuk dëshirojnë të bashkëpunojnë me agjencinë e shërbimeve të fshehta dhe se paratë jepen përmes ndërmjetësuesve (avokatëve, të afërmeve apo miqve të ngushtë, të cilët nuk janë të interesuar për bashkëpunimin me zbatuesit e ligjit); Kontributi i opinionit në detektimin e krimeve të korrupsionit është ende shumë i vogël. Mosgatishmëria e publikut që të përfshihet në detektimin e korrupsionit ndodh për faktin se nuk ka sistem efektiv shtetëror që do të garantonte sigurinë dhe mirëqenien sociale dhe materiale. Burimi: Shërbimi për Hetime Speciale i republikës së Lituanisë. (në lituanisht) KODI I ETIKËS SË MËSIMDHËNËSVE QËLLIMI I KODIT TË ETIKËS SË MËSIMDHËNËSVE Kodi aktual i etikës së mësimdhënësve (më tej KEM-i) duhet të vendos normat kryesore të etikës profesionale. Të rregullojë marrëdhëniet midis mësimdhënësve dhe nxënësve si dhe anëtarëve të tjerë të komunitetit të institucioneve arsimore dhe trajnuese; Të ruajë vlerat e tyre njerëzore dhe të dinjitetit; Të ruajë kualitetet e punës profesionale të mësimdhënësve dhe të respektit për profesionin; Të ruajë kulturën e institucioneve arsimore dhe trajnuese të bazuara në besim, përgjegjësi dhe drejtësi. Normat e KEM-it duhet të aplikohen për të gjithë mësimdhënësit e Republikës së Lituanisë dhe për stafin e institucioneve trajnuese, të cilët punojnë me fëmijë apo të rinj. BURIMET DHE PARIMET E ETIKËS SË MËSIMDHËNËSVE Normat e etikës së mësimdhënësve duhet të definohet mbi bazën e normave të përgjithshme njerëzore dhe morale; traditave demokratike të shkollës së Lituanisë, dispozitave kushtetuese dhe legjislacionit të Republikës së Lituanisë; dispozitave të të drejtave të fëmijës; Baza e normave të KEM-i duhet të formohet mbi parimet kryesore në vazhdim: njerëzimi, drejtësia, profesionalizmi, përgjegjësia, toleranca, demokracia, partneriteti dhe solidariteti. NORMAT KRYESORE A. Personaliteti i mësimdhënësit 103

102 1. Etika profesionale e një mësimdhënësi kërkon prirje, përkushtim për të punuar dhe ndjenjë të përgjegjësisë gjatë ushtrimit të detyrës së tij Një mësimdhënës duhet të jetë kërkues ndaj vetvetes dhe ambicioz. Ai duhet të jetë introspektiv, gjakftohtë dhe i vetedukuar. 3. Një mësues kërkon avancim të vazhdueshëm të njohurive të tij. Ai duhet të kujdeset për arsimimin e tij, ngritjen e kualifikimeve dhe kërkimit të metodave më të mira të punës. 3 Në interesin e qartësisë stilistike, në këtë dokument përdoret gjinia mashkullore dhe kuptohet që përcakton të dy gjinitë, meshkujt dhe femrat B. Përgjegjësia 2. Mësimdhënësi duhet të bartë përgjegjësinë për kualitetin dhe rezultatet e mësimdhënies (trajnimit) që kërkohen prej tij. 3. Mësimdhënësi duhet të bartë përgjegjësinë për mbrojtjen fizike, intelektuale, emocionale dhe shpirtërore të fëmijëve të vendosur nën mbikëqyrjen e tij. 4. Mësimdhënësi duhet të bartë përgjegjësin për funksionet e marra dhe burimet e dhëna nga administrata. C. Autoriteti, nderi dhe reputacioni 7. Nën udhëheqjen e vet, një mësimdhënës duhet të mbështesë dhe ruajë nderin e këtij profesioni historik. 8. Një mësimdhënës duhet të përçojë vlerat kulturore të kombit dhe njerëzimit tek gjeneratat më të reja dhe sa më mirë që di të marrë pjesë në proceset e zhvillimit kulturor. Ai nuk duhet të lejohet që të organizojë aktivitete kundër kulturore as në punën e tij të drejtpërdrejtë dhe as jashtë ambienteve të institucionit arsimor ku punon. 9. Gjatë komunikimit me nxënësit e tij dhe në të gjitha rastet e tjera, një mësimdhënës duhet të jetë i respektueshëm, i sjellshëm dhe diskret. Ai duhet të jetë i vetëdijshëm për rregullat e sjelljes në çdo situatë dhe duhet të pajtohet me rregullat e saj. 10. Autoriteti i mësimdhënësit duhet të bazohet në kompetencë, drejtësi, kujdes për nxënësit e tij. Mësimdhënësi nuk duhet ta krijojë autoritetin e vet në mënyrë indiskrete dhe nuk duhet ta shpërdorë atë. 11. Një mësimdhënës duhet t i edukojë të tjerët duke vënë shembullin e tij. Ai nuk duhet të predikojë, nuk duhet t i gjykojë të tjerët apo të kërkojë nga ata që të pajtohen me rregullat me të cilat ai vetë nuk është në gjendje të veprojë në pajtueshmëri. 12. Një mësimdhënës duhet të ketë të drejtën e intimitetit personal; sidoqoftë, mënyra e tij e jetesës nuk duhet të prishë prestigjin e profesionit, të shkatërrojë marrëdhëniet me nxënës, me kolegë apo të ndërhyjë në detyrat e tij profesionale. 13. Abuzimi me alkool dhe substanca të tjera dehëse nuk duhet të jetë në pajtueshmëri me profesionin e një mësimdhënësi. 14. Një mësimdhënës duhet të mbrojë reputacionin e tij. 104

103 D. Marrëdhëniet me personat e tjerë Komunikimi i mësimdhënësit me nxënësit e tij 15. Mësimdhënësi duhet të zgjedhë një stil të përshtatshëm për të komunikuar me studentët bazuar mbi respektin e ndërsjellë. 16. Një mësimdhënës duhet të jetë në rend të parë kërkues ndaj vetvetes. Rreptësia e tij me një nxënës duhet të jetë pozitive dhe e motivuar mirë. Një mësimdhënës duhet të jetë gjithmonë i moderuar dhe gjakftohtë. 17. Mësimdhënësi duhet të zgjedhë metoda pune, të cilat ndërtojnë karakteristika pozitive tek nxënësit e tij dhe në marrëdhëniet e tyre ndër personale që përfshijnë: vetëkontrollin, vetedukimin, gatishmërinë për të bashkëpunuar dhe për t i ndihmuar të tjerët. 18. Gjatë vlerësimit të punës dhe të arriturave të nxënësve me notë, mësimdhënësi duhet të përpiqet që të ndërtojë respektin dhe vetëbesimin e tyre, të specifikojë mundësitë e përmirësimit dhe të rrisë motivimin e tyre për arsim. 19. Një mësimdhënës duhet të jetë i paanshëm, të tregojë vullnet njësoj të mirë dhe të jetë njësoj i përzemërt me të gjithë nxënësit. Nëse vlerësimi i tij pa arsye degradon nxënësin, ai duhet të korrigjojë gabimin pa u vonuar. 20. Gjatë vlerësimit të përparimeve të nxënësve me notë, një mësimdhënës duhet të përpiqet për objektivitet dhe drejtësi. Ai nuk duhet të lejohet që të rrisë apo të ulë notat duke ushtruar diskrecionin e vet apo në përpjekje për të pasur rezultate të mira artificialisht, të korrigjojë gabimet e nxënësve gjatë provimeve apo testeve me shkrim. 21. Mësimdhënësi duhet të ketë kujdes për gjuhën që përdorë gjatë komunikimit me nxënës. Të folurit e tij nuk duhet të përmbajë sharje, apo shprehje vulgare, të vrazhda apo fyese. 22. Një mësimdhënës duhet të sillet në mënyrë diskrete. Një mësimdhënësi nuk duhet t i lejohet që të përcjellë tek personat e tjerë informacionet, të cilat ia besojnë nxënësit personalisht, përveç rasteve që parashihen me ligj. 23. Një mësimdhënës nuk duhet të shpërdorojë pozitën e tij. Ai nuk mund të abuzojë me nxënësit e tij dhe të kërkojë nga ata që t i kryejnë ndonjë shërbim apo ndonjë të mirë. 24. Për punën e tij, përfshirë këtu edhe punën shtesë, një mësimdhënës nuk ka të drejtë të kërkojë pagesë shtesë nga nxënësit e tij. Nëse një mësimdhënës angazhohet privatisht, kushtet e shpërblimit të punës së tij duhet të jenë në pajtim me fillimin e punës së tij dhe vazhdimin e marrëveshjes. 25. Mësimdhënësi duhet të jetë tolerant ndaj bindjeve fetare dhe pikëpamjeve politike të nxënësve të tij. Ai nuk duhet të ketë asnjë të drejtë për t i indoktrinuar studentët me pikëpamjet e tij personale. Marrëdhëniet midis mësimdhënësve 26. Marrëdhëniet midis mësimdhënësve duhet të bazohen në mbështetjen kolegiale, partneritet dhe respekt. Mësimdhënësi duhet të kujdeset për autoritetin e kolegëve të tij sikurse edhe për të vetin. Ai nuk duhet t i ulë kolegët e tij në prani të studentëve apo personave të tjerë. 27. Mësimdhënësit duhet t u shmangen konflikteve të paargumentuara dhe skandaloze midis tyre. Nëse ka mosmarrëveshje, ata duhet të përpiqen t i zgjidhin ato në mënyrë konstruktive. 105

104 28. Mësimdhënësit e të njëjtit institucion arsimor duhet t i shmangen konkurrencës që pengon partneritetin e tyre gjatë kryerjes së punës së përbashkët. Lidhja e brendshme midis mësimdhënësve është mbështetja e tyre reciproke, ndihma, sinqeriteti dhe besimi. 29. Obligimi dhe e drejta e mësimdhënësit është që të vlerësojë punën e kryer nga kolegët e tyre dhe administrata. Duhet të ndalohet dënimi i një mësimdhënësi për shkak të kritikave të tij. Kritikat duhet të jenë brenda për brenda shkollës të shprehura midis mësimdhënësve të të njëjtit institucion arsimor dhe jo jashtë hapësirës së tij. Ato duhet të shprehen sy më sy dhe jo pas shpinës së dikujt. Një shkollë apo ndonjë institucion tjetër arsimor nuk duhet të tolerojë thashethemet. 30. Kritikat duhet të shprehen në shkallë më të gjerë vetëm nëse atij nuk i kushtohet vëmendje, nëse administrata fillon dënimin kundër kritikuesit dhe nëse del së është kryer ndonjë vepër penale. 31. Kritikat për punën e kolegëve apo të administratës gjatë vlerësimit të veprave të tyre, vendimeve, pikëpamjeve apo sjelljes, nuk duhet të degradojnë personin që i është nënshtruar kritikave. Kritikat duhet të jenë të bazuara, konstruktive, me masë, të bëra me qëllim të mirë dhe pa fyerje. Problemet më të rëndësishme që kanë të bëjnë me mësimdhënësit duhet të shqyrtohen dhe zgjidhen përmes diskutimeve të hapura dhe të lira midis mësimdhënësve. 32. Një mësimdhënës nuk duhet të fshehë gabimet dhe shkeljet e bëra nga kolegët. Marrëdhëniet me administratën 33. Një institucion arsimor duhet të udhëhiqet nga parimet e të drejtës së shprehjes, bindjes, tolerancës, demokracisë dhe drejtësisë. 34. Institucioni arsimor duhet të nxisë komunikimin e brendshëm të bazuar në respekt të ndërsjellë, vullnet të mirë dhe konsensus. Përgjegjësia për mbajtjen e një atmosfere të tillë i takon kreut të shkollës apo një institucioni tjetër arsimor. 35. Administrata e një shkolle apo një institucioni tjetër arsimor duhet të jetë tolerante për llojllojshmërinë e pikëpamjeve politike, religjioze dhe filozofike, shijet dhe opinionet dhe duhet të krijojë kushtet për të shkëmbyer këndvështrime, për të negociuar dhe për të arritur marrëveshje. Statuset e ndryshme të mësimdhënësve, kategoritë e kualifikimit dhe pozicionet, nuk duhet të bëhen pengesë për të gjithë mësimdhënësit që të shprehin opinionet e tyre dhe t i mbrojnë bindjet e tyre në mënyrë të barabartë. 36. Administrata nuk duhet të diskriminojë, injorojë apo dënojë mësimdhënësit për bindjet e tyre apo për gjërat që u pëlqejnë a nuk u pëlqejnë atyre. Marrëdhëniet e administratës me çdo mësimdhënës duhet të bazohen mbi parimin e barazisë. 37. Administrata mund të mos kërkojë apo të mbledhë informacione për jetën personale të mësimdhënësit që nuk ka të bëjë me çështje të punës. 38. Vlerësimi dhe vendimet e kreut të shkollës apo një institucioni tjetër arsimor duhet të bazohen mbi meritat aktuale të një mësimdhënësi, fakte të vërteta dhe duhet të jetë i paanshëm. Kandidatët për një kategori më të lartë të kualifikimit duhet të zgjidhen dhe të mbështeten, pavarësisht se sa ngushtë janë të lidhur me kreun e administratës apo sa janë të dëgjueshëm ndaj tij. 39. Mësimdhënësit duhet të kenë të drejtë në informacionet nga administrata relevante me punën e tyre dhe operimin e institucionit. Administrata nuk ka asnjë të drejtë që të fshehë apo shtrembërojë informacionin që ka ndikim mbi karrierën e mësimdhënësit dhe kualitetin e punës. Ky institucion arsimor duhet të marrë dhe përhapë vendimet relevante për komunitetin duke i ndjekur parimet e sinqeritetit dhe pjesëmarrjes. 106

105 40. Intrigat, konfliktet e pazgjidhura, dëmtimi i të tjerëve dhe përçarja e komunitetit të mësimdhënësve e pengon institucionin nga kryerja e funksioneve të veta. Kreu i shkollës apo një institucioni tjetër arsimor i cili dështon të zgjidhë konfliktet e ashpra dhe të vazhdueshme, duhet të japë dorëheqje. 41. Një shkollë apo një institucion tjetër arsimor duhet të ushqejë reputacionin e vet. Nëse krime apo shkelje të mëdha të bëra nga mësimdhënësit apo nga stafi përgjegjës administrativ bëhen të dukshme, kreu i administratës duhet të japë dorëheqje. Marrëdhëniet me prindërit dhe kujdestarët e nxënësve 42. Një mësimdhënës duhet t u japë këshilla prindërve apo nxënësve gjatë përpjekjes për të zgjidhur problemet që kanë të bëjnë me edukimin e tyre dhe duhet të ulë konfliktin midis prindërve dhe fëmijëve. 43. Një mësimdhënës duhet t i mbajë konfidenciale mendimet e fëmijëve për prindërit apo kujdestarët dhe e kundërta. Një mësimdhënës duhet të ketë të drejtën që të përçojë mendimet e shprehura nga një person ndaj një pale tjetër vetëm me pëlqimin e atij personi. 44. Mësimdhënësit duhet të tregojnë respekt dhe vullnet të mirë gjatë komunikimit me prindërit e nxënësve. Ata nuk duhet të inkurajojnë ofrimin e mikpritjes për këshillat e prindërve apo diçka të ngjashme. 45. Marrëdhëniet e mësimdhënësve dhe prindërve të nxënësve nuk duhet të kenë ndikim mbi vlerësimin e personalitetit të fëmijës apo të të arriturave të tij. 46. Marrëdhëniet e mësimdhënësve me prindërit e fëmijëve nuk duhet të varen nga mbështetja e mësimdhënësve apo kujdestarëve ndaj shkollës apo ndaj ndonjë institucioni tjetër arsimor. E. Marrëdhëniet me shoqërinë 47. Një mësimdhënës nuk duhet vetëm t i arsimojë apo trajnojë nxënësit e tij, por edhe të arsimojë publikun, t i ruajë vlerat e tij kulturore dhe t i bëjë ata persona me dinjitet dhe të edukuar. 48. Një mësimdhënës duhet të përpiqet që t i kontribuojë harmonisë publike. Në jetën publike si dhe në atë private, ai duhet t u shmanget konflikteve, grindjeve dhe mosmarrëveshjeve. Ai duhet të jetë më i gatshëm se të tjerët për t i paraparë dhe për t i zgjidhur problemet dhe dallimet dhe të di si të merret me to. 49. Një mësimdhënës është mjaft i vetëdijshëm për kryerjen e detyrave të tij qytetare dhe rolin e tij shoqëror. Ai duhet t i shmanget të qenit në mënyrë të veçantë ndryshe, megjithatë ai nuk duhet t i përshtatet asnjë ambienti, duke humbur identitetin e tij. F. Liria akademike dhe liria e të folurit 50. Një mësimdhënës duhet të ketë të drejtë të shfrytëzojë burime të ndryshme të informacionit. 51. Gjatë përzgjedhjes dhe përhapjes se informacioneve për studentët, një mësimdhënës duhet të mbështetet në parimet e objektivitetit, përshtatshmërisë dhe ndershmërisë. Informacionet nuk duhet të shtrembërohen, apo të ndryshohet e drejta e tyre autoriale. 52. Një mësimdhënës duhet të ushtrojë diskrecionin në zgjedhjen e aktiviteteve arsimore dhe krijimin e mënyrave të reja të arsimimit derisa ato të jenë të përshtatshme, profesionale dhe të ndershme. 53. Një mësimdhënës duhet të ushtrojë të drejtën e tij të të folurit (me shkrim apo gojë) për politikën arsimore të shkollës, autoritetet lokale apo të shtetit si dhe për 107

106 veprimet e ndërmarra nga pjesëmarrësit e arsimit, megjithatë deklaratat e tij nuk duhet të jenë të pasakta, qëllimkëqija apo fyese. 54. Një mësimdhënës nuk duhet të zbulojë informacione konfidenciale që kanë të bëjnë me çështje të brendshme të shkollës apo të ndonjë institucioni tjetër arsimor. G. Përdorimi i informacioneve dhe i burimeve 55. Mësimdhënësit dhe stafi administrativ duhet të jenë ekonomistë dhe efektiv në përdorimin e materialit dhe burimeve të tjera të shkollës. Ata nuk duhet të shfrytëzojnë pronën ( hapësirën, orenditë, telefonin, faksin, kompjuterët, makinat fotokopjuese, pajisjet e tjera, shërbimet postare, transportin, mjetet dhe materialet) e shkollës apo të ndonjë institucioni tjetër arsimor si dhe kohën e tyre të punës për nevoja personale. Përjashtimet në shfrytëzimin e burimeve të materialit dhe kohës duhet të vendosen në rregullat e mbrojtjes së pronësisë së institucionit për të cilin bëhet fjalë. H. Interesat personale dhe vetëpërjashtimi 56. Një mësimdhënës dhe kreu i shkollës apo një institucioni tjetër arsimor duhet të jetë objektiv dhe jo vetjak. Vendimet e tij zyrtare nuk duhet të ndikohen nga interesat e tij personale apo të anëtarëve të familjes së tij, të afërmeve apo miqve. 57. Nëse një mësimdhënës është anëtar i një këshilli, komisioni a një grupi punues, i cili duhet të marrë vendime që kanë të bëjnë me interesat e tij personale dhe së këndejmi ai nuk mund të jetë i paanshëm, ai duhet të informojë personat që marrin vendimin dhe duhet të përmbahet nga votimi apo nga çfarëdo lloji tjetër i vendimmarrjes. 58. Një mësimdhënës nuk duhet të përfaqësojë institucionin e tij gjatë një rasti me një institucion tjetër, kompani apo person fizik, nëse ai ka ndonjë interes personal apo llogari me partnerët e atij rasti dhe nëse ka interesa personale me rezultatet e tij. Ai duhet të informojë kreun e administratës dhe personat që kanë të bëjnë me rastin për interesat e tij private lidhur me të. I. Dhuratat dhe mbështetja e shkollës 59. Një mësimdhënës duhet të tregojë integritet dhe në mënyrë strikte t u nënshtrohet ligjeve. Marrja e ryshfetit apo dhënia e ryshfetit nuk duhet të jetë në pajtueshmëri me etikën profesionale të një mësimdhënësi. 60. Nëse mësimdhënësi vëren respektin dhe gatishmërinë për falënderim nga ana e studentëve, prindërit e tyre apo mbikëqyrësit, ai mund të pranojë dhurata të falënderimit në disa raste të caktuara. 61. Mësimdhënësi mund të pranojë dhurata që (1) jepen vullnetarisht, (2) që nuk janë dhe nuk kanë për qëllim korruptimin dhe (3) që janë modeste, si për shembull gjërat që bëhen nga studentët apo prindërit e tyre për punën e tyre kreative, lule, ëmbëlsira, suvenire dhe mallra të tjera jo të shtrenjta. 62. Një mësimdhënës nuk duhet të bëjë asnjë aluzion, të shprehë dëshira dhe nuk duhet të bëjë marrëveshje me mësimdhënësit e tjerë që t i organizojnë nxënësit apo prindërit për të përgatitur dhënien e dhuratave të tilla. 63. Kreu apo një mësimdhënës i një institucioni arsimor mund të pranojë ndonjë mbështetje nga prindërit e nxënësve për institucionin arsimor. Publiku duhet të informohet për dispozitat e një mbështetjeje të tillë dhe ata të cilët sigurojnë këtë mbështetje duhet të falënderohen publikisht. 108

107 J. Punësimi dhe avancimi EDUKIMI ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLAT E MESME - mjet metodologjik Gjatë punësimit apo avancimit të personave, kreu i shkollës apo i një institucioni arsimor duhet të jetë i paanshëm. Ai nuk mund ta emërojë një anëtar të familjes së tij apo një të afërm që të jetë zëvendësi i tij, udhëheqës i ndonjë divizioni apo t i japë privilegje të tjera. 64. Një mësimdhënës nuk duhet të bëjë presion mbi administratën që të punësojë apo avancojë një anëtar të familjes së tij, të afërm apo mik në institucionin arsimor ku ai punon. Në rastet kur duhet të merret një vendim në mbledhjet e mësimdhënësve, ai nuk duhet të marrë pjesë. 65. Nuk duhet të lejohet shpërblimi i çfarëdo forme për punësimin, ngritjen e kategorisë së kualifikimit, avancimin, etj. Burimi: Pedagogu etikos kodeksas // Mokykla , Nr11-12, p

108

109 SHTOJCA II Veton Sylhasi: Korrupsioni dhe klasifikimi i tij sipas këndvështrimit kosovar

110 Hyrje Është një fenomen që shqetëson shoqërinë ku më shumë e ku më pak. Shoqëria pëson nga kjo dukuri. Edhe administratat e shteteve më të forta janë prekur dhe kanë pasur probleme serioze. Mund të paramendojmë se çfarë plagë mund të hapë për vendet më pak të zhvilluara. Është fjala për korrupsionin. Një grup autorësh që janë marrë me dukurinë e korrupsionit kanë dhënë mendimin se korrupsioni është krim që kryhet nga kalkulimi e jo nga pasioni, sepse njerëzit tentojnë të përfshihen në korrupsion kur rreziku është i vogël, ndëshkimet e buta dhe shpërblimi i madh. Duke u bazuar në këtë vlerësim, ata propozojnë një formulë të thjeshtë, për të analizuar tendencën e korrupsionit që të mbijetojë: Korrupsioni = Monopoli + Liria e Vendimit - Llogaridhënia Duke sqaruar më tej formulën, autorët deklarojnë se korrupsioni ka tendencë të lulëzojë atje ku zyrtarët kanë fuqinë e monopolit mbi një pasuri apo shërbim, kanë liri të pakufishme të vendosjes se kush do të marrë dhe sa nga ajo pasuri apo shërbim, dhe nuk ka përgjegjësi nga zyrtarët dhe të tjerët nuk shohin e kuptojnë se si është vendosur. Përkufizimi i korrupsionit Një definicion unik për korrupsionin nuk ekziston. Autorë të ndryshëm kanë dhënë përkufizimet e tyre. Shtetet nga ana e tyre e kanë futur korrupsionin në legjislacionet e veta. Disa shtete kanë paraparë norma që lidhen me korrupsionin në kodet penale, të tjerat kanë nxjerrë edhe ligje të veçanta apo norma nënligjore për korrupsionin. Në këto akte ligjore janë dhënë përkufizime për korrupsionin. Edhe legjislacioni i ri i Kosovës parasheh norma për korrupsionin. Konventa e KB kundër korrupsionit përmes sqarimit të disa koncepteve, po ashtu jep një përkufizim të korrupsionit. Edhe pse të ndryshme, përkufizimet nga autorët e ndryshëm dhe ato të dhëna në legjislacionet shtetërore e akte tjera, megjithatë kanë një kuptim të përgjithshëm që është i përbashkët. Në vijim, do të përpiqemi të japim disa nga përkufizimet që janë dhënë e të cilat japin idenë e përgjithshme për korrupsionin. Korrupsioni është një koncept gjeneral, që përshkruan ndonjë sistem të organizuar, të ndërvarur, në të cilin një pjesë e sistemit ose nuk i përmbush detyrat që fillimisht është paraparë t i kryejë, ose i kryen ato në një mënyrë jo të duhur, në dëm të qëllimit fillestar të sistemit. Korrupsioni është një veprim i kryer me qëllim që të japë një përparësi në papajtueshmëri me detyrat zyrtare dhe të drejtat e të tjerëve. Ai përfshin miton, por është më gjithëpërfshirës, sepse një veprim mund të kryhet në formë të degjeneruar edhe nëse përparësia që duhet të burojë nga ky veprim nuk premtohet nga tjetri. Korrupsioni është keqpërdorim i zyrës për përfitime private. Zyra është pozicioni i besimit, ku dikush merr autoritet në mënyrë që të veprojë në emër të institucionit, qoftë ai privat, publik ose jofitimprurës. Korrupsion quajmë, çdo sjellje të shërbyesit civil ose personit me status të ngjashëm i cili nuk përkon me pozitën ose standardet e përcaktuara etike, ose promovim i sjelljes 112

111 së tillë me qëllim të kërkimit të përfitimit personal ose për personat tjerë duke nënvlerësuar interesat e popullit dhe të shtetit. Ndërsa nuk ekziston një definicion i vetëm për korrupsionin, definicionet e rëndomta përmbajnë ca koncepte të përbashkëta. Korrupsioni përfshin sjellje të personave me të cilat ata në mënyrë të parregullt pasurohen ose përmirësojnë pozitën për vete ose për të afërmit duke keqpërdorur pushtetin i cili ju është besuar. Shkurt, korrupsioni është keqpërdorim i detyrës zyrtare për përfitim personal. Roli vendimtar i shtetit është reflektuar në shumicën e definicioneve për korrupsionin, i cili tradicionalisht është kuptuar si sjellje me të cilën kërkohet pasuri private nga dikush që përfaqëson shtetin dhe autoritetin publik. Është keqpërdorim i të mirave publike nga zyrtarët publik për përfitime private. Një përshkrim tjetër më i gjerë është se korrupsioni është një operacion mes pjesëtarëve të sektorit privat dhe publik përmes të cilit të mirat e përgjithshme në mënyrë të kundërligjshme shndërrohen në pasuri private. Në fund, nëse korrupsioni përshkruhet në mënyrë figurative atëherë ai paraqet xhepat e shqyer të shoqërisë Format e korrupsionit Ashtu sikur nuk ekziston një përkufizim i pranuar përgjithësisht për korrupsionin, gjithashtu nuk ekziston një topologji e vlefshme përgjithësisht për korrupsionin. Të gjitha format e korrupsionit, sidoqoftë, janë të bazuara në konfliktin potencial në mes të interesave profesionale dhe private të personit. Marrja e mitos, përvetësimi, mashtrimi, vjedhja, zhvatja, keqpërdorimi i lirisë së veprimit, favoritizmi, nepotizmi, klientelizmi, konflikti i interesave, kontributet e papërshtatshme politike, etj janë disa nga format e identifikuara. Për të thjeshtuar këtë spektër të formave korruptuese do të mundohemi të përmbledhim korrupsionin në katër forma më të përhapura dhe më me ndikim: mitosja nepotizmi, favoritizmi e klientelizmi mashtrimi përvetësimi. Me këtë rast është plotësisht e qartë se kjo përmbledhje nuk do të kënaq secilin dhe nuk do të jetë plotësisht e përshtatshme për vende e kohë të ndryshme. Megjithatë, edhe pse këto koncepte mund të ndërthuren me njëra tjetrën dhe me kohë mund të zëvendësohen me koncepte tjera, disa nga karakteristikat themelore të korrupsionit mund të identifikohen përmes këtyre koncepteve. Mitosja Me sa duket forma më e zakonshme e korrupsionit, mitosja është dhënie e ndonjë forme të përfitimit për të ndikuar padrejtësisht në marrjen e ndonjë veprimi apo vendimi nga ana e marrësit të mitos apo përfituesit. Marrësi i mitos është person zyrtar dhe veprimi apo vendimi që ai duhet të marrë lidhet me detyrën zyrtare. Mitosja mund të nis me iniciativën e personit që kërkon mito apo personit që ofron mito. Përfitimi zakonisht është sasia e parave apo gjërave tjera të vlefshme, por mund të shprehet edhe në përfitime më pak të prekshme si rrjedhja e informatave nga brenda apo punësimi. 113

112 Për të ilustruar përfshirjen e kësaj forme të korrupsionit në legjislacionin penal të një vendi, po japim disa fragmente nga Kodi i Përkohshëm Penal i Kosovës, ku sanksionohet mitosja si vepër penale. Neni 343, paragrafi 1: Personi zyrtar i cili kërkon ose merr dhuratë a përfitim tjetër për vete ose personin tjetër ose që pranon premtimin për dhuratë ose për ndonjë përfitim tjetër për të kryer në kuadër të autorizimeve të tij një veprim zyrtar apo një veprim tjetër të cilin ai nuk duhet ta kryejë ose për të mos kryer një veprim zyrtar apo veprim tjetër të cilin ai duhet ose ka mundur ta kryejë dënohet me burgim prej gjashtë muajve deri në pesë vjet. Neni 344, paragrafi 1: Kushdo që i jep ose premton se do t i japë dhuratë apo përfitim tjetër personit zyrtar, që ai person të kryejë një veprim zyrtar apo veprim tjetër në kuadër të kompetencave të tij zyrtare, të cilin veprim ai nuk është dashur ta kryejë ose që të mos e kryejë një veprim zyrtar a veprim tjetër të cilin ai është dashur ta kryejë, ose kushdo që shërben si ndërmjetësues për t ia dhënë ryshfetin personit zyrtar, dënohet me burgim prej tre muajve deri në tri vjet. Nepotizmi, favoritizmi dhe klientelizmi Përgjithësisht këto përfshijnë keqpërdorimin e lirisë së veprimit, mirëpo, në këto raste specifike, veprimi ndërmerret jo për një interes të drejtpërdrejtë vetanak të personit të korruptuar, por për një dobi më pak të prekshme, siç është avantazhi i interesit të familjes (nepotizmi), partisë politike, ose grupimit etnik, religjioz etj. Nepotizmi përkufizohet si favorizim i anëtarit të farefisit apo miqve personalë më tepër për shkak të lidhjes se sa për shkak të aftësive. Fjala nepotizëm rrjedh nga fjala latine nepos që do të thotë nip. Mashtrimi është veprim i shtrembërimit të fakteve për përfitim personal. Mashtrimi konsiston në përdorimin e informatave çorientuese për të shtyrë dikë të veprojë ose mos veprojë në dëm të pasurisë së vet apo të tjetrit. Kodi i Përkohshëm Penal i Kosovës e ka sanksionuar mashtrimin në nenin 261, paragrafi 1: Kushdo që me qëllim për t i sjellë vetes apo personit tjetër ndonjë dobi pasurore e mashtron ose e sjell personin tjetër në lajthim me anë të paraqitjes së rreme apo duke i fshehur faktet dhe me këtë e shtytë personin e tillë që të veprojë apo të mos veprojë në dëm të pasurisë së tij ose të pasurisë së ndonjë personi tjetër, dënohet me gjobë apo me burgim deri në tri vjet. Përvetësimi Marrja apo shndërrimi i parave, pronës apo gjërave tjera me vlerë për përfitime personale quhet përvetësim. Përvetësimi përfshin marrjen e pasurisë nga personi të cilit ajo i është besuar. Sipas përshkrimit kjo formë është shumë e ngjashme me vjedhjen dhe shpesh autorë të ndryshëm i trajtojnë së bashku. Neni 340, paragrafi 1 i Kodit Përkohshëm Penal të Kosovës sanksionon: Personi zyrtar që përvetëson para, letra me vlerë ose pasuri tjetër të luajtshme që i është besuar personit në bazë të detyrës së tij ose pozitës brenda një organi publik ose personi juridik me qëllim të përfitimit të kundërligjshëm të dobisë pasurore për vete ose për personin tjetër, dënohet me burgim prej gjashtë muajve deri në pesë vjet. Korrupsioni politik dhe administrativ Duke u bazuar në strukturat shtetërore të cilat përfshihen nga korrupsioni dallojmë korrupsionin politik dhe korrupsionin administrativ. 114

113 Korrupsioni politik apo siç quhet ndryshe korrupsioni i madh, zë vend në nivelet më të larta të autoriteteve politike. Ky manifestohet kur politikanët dhe vendim-marrësit politikë, të cilët janë të angazhuar në hartimin, miratimin dhe zbatimin e ligjeve në emër të popullit, janë vetë të korruptuar, dhe përdorin fuqinë politike me të cilën janë të pajisur për të mbajtur fuqinë, statusin dhe kamjen. Ky korrupsion shprehet përmes politikave dhe legjislacionit të dizajnuar për të përfituar vet politikanët dhe ligjvënësit. Shembuj të këtij lloji të korrupsionit janë revokimi i licencave dhe përfitimi i të drejtave për të operuar p.sh monopoli i naftës, birrës, telefonisë mobile etj. Korrupsioni administrativ ose burokratik zë vend në administratën publike, në fazën e implementimit të politikave. Korrupsioni administrativ njihet edhe si korrupsion i shkallës së ultë apo korrupsion i rrugës dhe ky është ai lloj korrupsioni të cilin qytetarët e përjetojnë përditë në ballafaqimin me administratën dhe shërbimet publike siç janë spitalet, shkollat, autoritetet lokale të licencimit, policia, autoritetet fiskale, etj. Pra te ky lloj korrupsioni ndryshohet implementimi i politikave, siç është rasti me dhënien e licencës për ndonjë veprimtari pa qenë i kualifikuar për atë. Shkaqet e korrupsionit Korrupsioni rrjedh nga tiparet institucionale të shtetit dhe qëndrimet shoqërore ndaj proceseve formale politike. Tiparet institucionale të cilat inkurajojnë korrupsionin përfshijnë autoritetin e gjerë të shtetit, i cili ofron mundësi të shprehura për korrupsion; përgjegjësinë minimale, e cila zvogëlon koston e sjelljes korruptuese; dhe stimulet e çoroditura te nëpunësve qeveritarë, të cilat nxisin sjellje të shërbimit ndaj vetes më tepër se sa shërbimit ndaj publikut. Qëndrimet shoqërore që ushqejnë korrupsionin përfshijnë përkushtimin ndaj besnikërisë personale në disfavor të rregullave objektive, legjitimitetin e vogël të qeverisë dhe dominimin e partisë politike apo elitës sunduese mbi proceset politike dhe ekonomike. Së pari, korrupsioni shkaktohet nga mundësia e pastër, siç është zarfi me të holla në një vend parkimi. Një lloj mundësie në qeveri mund të jetë një minierë e drejtuar nga qeveria, pa konkurrentë, apo një listë e gjatë e licencave dhe taksave që kërkohen për import apo eksport. Së dyti, korrupsioni shkaktohet nga mundësitë e vogla për t u kapur. Kjo mungesë e përgjegjësisë vjen në radhë të parë nga a) mungesa e transparencës, për shembull kur zyrtarët publikë nuk informojnë apo nuk shpjegojnë se çka po bëjnë, duke përfshirë edhe deklarimin e pasurisë së tyre, shtëpive, makinave dhe b) detyrimi i dobët, kur organet ligjore nuk imponojnë sanksione ndaj mbajtësve të pozicioneve të cilët e kanë shkelur detyrën zyrtare. Rast i tillë është për shembull kur gjykatësit janë paguar nga partia në pushtet apo ka shumë pak forca policore për ta zbatuar ligjin. Së treti, korrupsioni shkaktohet nga stimulimi i dobët, si për shembull nëpunësi që nuk fiton sa duhet për të mbijetuar apo kur nuk është i sigurt që nesër do të ketë punë, prandaj plotëson të ardhurat me marrje të mitos. Në raste ekstreme njerëzit nuk janë të stimuluar për të kryer detyrat zyrtare, por në fakt paguajnë për pozicionin e vet, duke kuptuar se do të bëjnë para nëpërmjet mitosjes. Së katërti, korrupsioni shkaktohet nga qëndrimet apo rrethanat që shtyjnë njerëzit e zakonshëm të shpërfillin ligjin. Njerëzit, përpiqen t i shmangen ligjit të qeverisë që e konsiderojnë ilegjitime (për shembull mospagimi i taksave pushtetit të aparteidit në Afrikën Jugore). Varfëria apo pamjaftueshmëria e gjërave (për shembull ilaçeve) mund të shtyjë njerëzit të bien ndesh me ligjin. Prandaj, korrupsioni nuk ka të bëjë vetëm me etikën. Ai ka të bëjë edhe me mënyrën se si qeveria formohet dhe funksionon. Po ashtu shihet se më shumë njerëz, mund të përfshihen në korrupsion 115

114 për shkak të rrethanave fatkeqe, si për shembull kur ekziston mundësia që askush mos t i kuptojë, ose kur mundësitë janë të pakta. Duke u marrë më tutje me çështjen e shkaktarëve të korrupsionit, duhet të bëjmë një pyetje: Pse njerëzit vendosin të jenë të korruptuar më parë se sa të jenë të ndershëm? Për disa, të qenit të korruptuar mund të jetë mënyra më e lehtë apo mënyra e vetme për të marrë atë që duan. Në një moment, mitosja mund të sigurojë një vegël të përshtatshme për t iu shmangur dënimit. Shumë njerëz duke vrojtuar se si politikanët, policët dhe gjykatësit e injorojnë korrupsionin apo edhe e praktikojnë, në masë edhe vet e ndjekin atë shembull. Derisa korrupsioni rritet si një ortek bore, bëhet më tepër i pranueshëm dhe në fund bëhet mënyrë e të jetuarit. Njerëzit me të ardhura tej mase të vogla, ndiejnë se nuk kanë mundësi tjera. Ata duhet të kërkojnë mito, nëse dëshirojnë të bëjnë një jetë të mirë. Dhe kur ata që zhvatin mito apo japin mito kalojnë pa u ndëshkuar, shumë pak njerëz vendosin të ecin në drejtim të kundërt me erën. Këto mund të përmblidhen me një vështrim të Mbretit Solomon: Kur dënimi ndaj punëve të këqija nuk ekzekutohet shpejt, atëherë në zemrat e të rinjve mbillen këto punë të këqija Dy forca të fuqishme e ushqejnë zjarrin e korrupsionit: egoizmi dhe lakmia. Për shkak të egoizmit, njerëzit e korruptuar i mbyllin sytë para vuajtjeve që veprimet e tyre shkaktojnë te të tjerët dhe arsyetojnë korrupsionin, sepse thjeshtë përfitojnë nga ky. Sa më shumë përfitime materiale që grumbullojnë, aq më lakmitarë bëhen praktikuesit e korrupsionit. Ata që e duan argjendin, nuk kënaqen vetëm me të dhe cilido që dëshiron pasuri nuk kënaqet me të ardhurat që ka ka thënë Solomoni. Pasojat e korrupsionit Pasojat e korrupsionit për zhvillimin ekonomik dhe social janë shumë të rënda. Korrupsioni frenon investimet dhe vonon zhvillimin. Ai shpërndan pabarazi dhe shkatërron stabilitetin makroekonomik dhe fiskal. Ai zvogëlon ndikimin e investimeve zhvillimore dhe stimulon eksploatimin e pakontrolluar të burimeve natyrore, duke shteruar me tutje pasuritë mjedisore. Ai zvogëlon efektivitetin e administratës publike dhe shtrembëron vendimet për shpenzimet publike, duke i kaluar burimet shumë të nevojshme nga sektorët si shëndetësia dhe edukimi në sektorët e prirë për korrupsion ose në pasurime personale. Ai gërryen rregullin dhe ligjin dhe dëmton reputacionin dhe besimin në shtet. Shkurt, korrupsioni rrit pasurinë e disa personave në kurriz të gjithë shoqërisë, duke lënë të varfrit të vuajnë pasojat më të ashpra. Në vazhdim do të trajtojmë ndikimin e korrupsionit në disa aspekte sociale Korrupsioni, varfëria dhe pabarazia Korrupsioni ka shumë fytyra. Por tema e përbashkët është lëndimi në masën më të madhe i të varfërve. Korrupsioni ndikon drejtpërdrejt të të varfrit, pasi rrit çmimin e shërbimeve publike, zvogëlon cilësinë e këtyre shërbimeve dhe shpesh kufizon qasjen e njerëzve të varfër në ujë, edukim, kujdes shëndetësor dhe shërbime tjera kyçe. Ai, po ashtu shtrembëron marrëdhëniet dhe besimin e njerëzve të varfër në zyrtarët publikë, policinë dhe njerëzit me autoritet të cilët zhvatin mito për vete. Por korrupsioni ndikon edhe në mënyrë indirekte në njerëzit e varfër, sepse korrupsioni pengon rritjen ekonomike, fuqizon pabarazinë, shtrembëron alokimin e shpenzimeve publike. Të gjitha këto janë pengesa për zbutjen e varfërisë. 116

115 Korrupsioni dhe stabiliteti fiskal Rrjedhimet e pafavorshme buxhetore të korrupsionit janë posaçërisht shkatërruese për vendet në zhvillim. Ai zvogëlon sasinë e parave publike në arkën shtetërore duke zvogëluar thesarin shtetëror (përmes humbjeve në të ardhura nga taksat dhe doganat) në njërën anë dhe duke prishur para përmes shpenzimeve të tepërta në anën tjetër. Korrupsioni, zhvillimi dhe investimet Pse disa vende në zhvillim përjetojnë një zhvillim të shpejtë ekonomik derisa të tjerat mbesin prapa në zhvillim? Është vërtetuar se faktor kyç që dallon shtetet me zhvillim të lartë nga ato me zhvillim të ultë është cilësia e qeverisjes, p.sh cilësia e institucioneve ekonomike, sociale dhe politike. Qeverisja dhe korrupsioni janë të ndërlidhura. Korrupsioni ia gërryen themelet qeverisjes dhe qeverisja e keqe prodhon korrupsionin Korrupsioni frenon zhvillimin ekonomik përmes shumë binarëve. Tri janë kryesoret: investimet publike, investimet private dhe investimet nga institucionet ndërkombëtare. Korrupsioni zvogëlon thesarin e shtetit, e me këtë kufizon kapacitetet e shtetit për të investuar në edukim, shëndetësi, infrastrukturë, duke dëmtuar kështu zhvillimin social dhe ekonomik të vendit. Investitorët privatë duke mos qenë të sigurt që në një ambient të kontaminuar nga korrupsioni kapitali i tyre nuk mund të menaxhohet si duhet, por edhe duke pasur presione apo kushtëzime nga autoritetet shtetërore të korruptuara, vështirë vendosin për investime. Ndërsa agjencitë ndërkombëtare zhvillimore dhe kredituese, nuk ofrojnë përkrahjen financiare të tyre, ose këtë përkrahje e kushtëzojnë me përmbushjen e disa standardeve, ndër të cilat çrrënjosja e korrupsionit është primare. Korrupsioni, besueshmëria dhe legjitimiteti i shtetit Kur administrata publike dhe autoritetet vendimmarrëse të shtetit janë të përfshira në korrupsion dhe posaçërisht nëse kjo ndodh sistematikisht, rëndohet jeta e qytetarëve dhe kjo rrezikon stabilitetin politik të vendit. Humbja e besimit në sundimin e ligjit, drejtësinë dhe institucionet qeverisëse mund të çojë në destabilizimin politik, madje edhe në luftë civile. Shteti në këto raste humb legjitimitetin. Korrupsioni dhe ndihma zhvillimore Dhënia e ndihmës zhvillimore vendeve me kornizë të dobët institucionale, kapacitete të vogla dhe shpesh zbatim të varfër të ligjit paraqet rrezik substancial. Ndihma është më pak efektive në një mjedis të dobët qeverisës ku fondet rrjedhin për shkak të korrupsionit. Madje evidencat tregojnë se të hyrat nga ndihma mund të kontribuojnë në zvogëlimin e shpenzimeve publike, dobësimin e përgjegjësisë dhe qeverisjes, ndërsa ofrojnë mundësi të bollshme për korrupsion. Shpesh ndodh që vetë ndihmat zhvillimore menaxhohen përmes rrjeteve korruptuese dhe në raste të tilla në vend që të ndihmojnë një vend, i shkaktojnë më shumë dëm. Është ironik fakti, se komuniteti donator drejtohet më tepër kah vendet jodemokratike dhe të korruptuara se sa kah vendet e menaxhuara mirë. 117

116 Korrupsioni dhe mjedisi EDUKIMI ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLAT E MESME - mjet metodologjik Korrupsioni ndikon dëmshëm edhe në mjedisin e përgjithshëm. Ndërmarrjet e mëdha korruptuese në fushën industriale mund të shkatërrojnë shëndetin dhe mjedisin jetësor. Në vendet ku politikat e ruajtjes së mjedisit janë të dobëta, kjo mund të shkaktojë edhe pamundësinë që gjeneratat e ardhshme t i plotësojnë nevojat primare jetësore. Strategjitë për luftimin e korrupsionit Luftimi i korrupsionit kërkon një trajtim kompleks i cili i adresohet shumë shkaqeve, aspekteve dhe çështjeve strukturale që trashëgohen nga korrupsioni. Po ashtu, nevojitet guxim dhe përkushtim afatgjatë prej shumë bartësve të luftës kundër korrupsionit. Liderët politikë si grupi udhëheqës ndër shërbyesit civilë, shoqëria civile, mediet, akademikët, sektori privat dhe organizatat ndërkombëtare, të gjithë këta luajnë role të rëndësishme në ballafaqim me korrupsionin. Strategjitë për luftimin e korrupsionit i adaptohen bartësve të luftës antikorrupsion dhe fushave shoqërore në të cilat operojnë. Prandaj dallojmë strategjitë që bazohen në sundimin e ligjit, strategjitë parandaluese, ato për ndërtimin e kapaciteteve institucionale, për informimin e publikut, etj. Strategjitë që bazohen në sundimin e ligjit i adresohen infrastrukturës ligjore në fushën e luftës kundër korrupsionit dhe zbatimit pa lënë zgavra të kësaj infrastrukture në jetën shoqërore. Këto strategji përfshijnë: Kompletimin e legjislacionit penal me veprat që shkaktohen nga korrupsioni. Depolitizimin e zbatimit të ligjit që nënkupton shmangien e ndikimit të politikës në zbatimin e ligjit. Themelimin e mekanizmave të pavarur që veprojnë profesionalisht dhe në mënyrë transparente dhe përforcojnë rregullin e ligjin. Një mekanizëm i tillë është agjencioni antikorrupsion. Sigurimin e forcave adekuate për hetim dhe ndjekje, të cilat do të jenë të afta të identifikojnë korrupsionin dhe të ndërmarrin masa ndaj personave të korruptuar. Vënien në dispozicion e një linje telefonike për raportim të korrupsionit, dhe sigurimi i mbrojtjes për raportuesit e korrupsionit. Dënimin e zyrtarëve fajësia e të cilëve është vërtetuar, pa lënë anash në asnjë mënyrë peshqit e mëdhenj apo zyrtarët e lartë. Strategjitë parandaluese ndihmojnë në krijimin e parakushteve për një mjedis, në të cilin korrupsioni do ta ketë vështirë të akomodohet. Disa nga këto strategji janë: Thjeshtëzimi i procedurave administrative përmes eliminimit të procedurave burokratike, zvogëlimit të aprovimeve të kërkuara për një shërbim, minimizimit të lirisë së vendosjes për zyrtarët publikë dhe publikimit të rregullave administrative. Demistifikimi i qeverisë duke publikuar të drejtat e qytetarëve dhe procedurat. Rritja e shkallës së përgjegjësisë me anë të ushtrimit të verifikimeve mbikëqyrëse ndaj stafit dhe organizimit të papritur të vlerësimeve të përformancës, si dhe verifikimit të respektimit të kritereve dhe procedurave për punësim dhe avancim të shërbyesve civilë. 118

117 Deklarimi i të ardhurave dhe dhuratave sigurohet nga kontrollimi i pasurisë dhe të ardhurave e dhuratave të zyrtarëve, përmes kërkimit të deklarimit për prejardhjen e dhuratave. Shpejtimi i procesit të privatizimit që mundëson shmangien e organeve qeveritare nga aktivitetet e biznesit. Përmirësimi i standardeve etike, që nënkupton hartimin e një kodi etik për zyrtarët publikë. Ngritja e stimulimit përmes rritjes së pagave të zyrtarëve dhe gjetjes së mundësive për stimulim të zyrtarëve që janë korrektë në punë, etj. Strategjitë për ndërtimin e institucioneve fokusohen në krijimin e një sistemi të organizuar mirë, për të siguruar qëndrueshmërinë dhe mbrojtjen nga dukuria më e shëmtuar dhe më shkatërruese e shoqërisë bashkëkohore. Të tilla janë: Krijimi i prokurimit konkurrues, ku sigurohet transparenca në procedurat e prokurimit. Themelimi i funksionit të auditorit gjeneral për të mbikëqyrur në mënyrë të pavarur operacionet e zyrtarëve shtetëror. Krijimi i sistemeve bashkëkohore për menaxhimin financiar, që nënkupton përdorimin e programeve për menaxhimin e financave, por edhe trajnimin e personelit në fushën e kontabilitetit. Krijimi i institucionit të ombudspersonit Rritja e efikasitetit të sektorëve shtetëror duke rishqyrtuar procedurat brenda sektorëve, duke vlerësuar ankesat, etj. Hapja e proceseve buxhetore përmes mbajtjes së debateve publike për buxhetin dhe përmes inkurajimit të qytetarëve që të marrin pjesë në hartimin e buxhetit lokal Sigurimi i pavarësisë së gjykatave nga pushteti ekzekutiv, zhvillimi i procedurave efektive për disiplinimin e gjykatësve të korruptuar, ndryshimi i procedurave për emërimin dhe shkarkimin e gjykatësve dhe hartimi i kodit të sjelljes Strategjitë për informimin më të mirë të publikut përfshijnë aksionin për të hequr vellon e korrupsionit dhe për të krijuar një ndërgjegje të qytetarëve, në mënyrë që këta pastaj të kontribuojnë në luftimin e korrupsionit. Këtu përfshihen: Njoftimi i publikut me shkaqet dhe pasojat e korrupsionit duke përfshirë mediet e mëdha, duke organizuar punëtori publike, duke hartuar programe për përfshirje të idesë antikorrupsion në programet shkollore Sigurimi i pavarësisë së medieve dhe krijimin e mundësisë për të pasur qasje në informata. Kjo arrihet përmes miratimit të ligjeve për lirinë e informacionit dhe ligjeve kundër shpifjes, përkrahjes së gazetarisë hulumtuese dhe inkurajimit të pavarësisë financiare të medieve nga qeveria Inkurajimi i partneritetit mes organeve shtetërore dhe shoqërisë civile përmes formimit dhe funksionimit të komiteteve të hapura, që përfshijnë qeverinë dhe grupet e shoqërisë civile e të cilat do të shërbejnë si mekanizma mbikëqyrës (watchdogs) Ofrimi i ndihmës për zhvillimin e grupeve civile të avokimit, Organizimi i konferencave kundër korrupsionit Themelimi i shoqatave për mbrojtjen e interesave publike 119

118 Në përgjithësi, duhet vërejtur se një ndër detyrat më të rëndësishme në secilën përpjekje kundër korrupsionit është që të sigurohemi se përparimi në të vërtetë është bërë. Statistikat vetvetiu nuk janë tregues shumë të besueshëm të përparimit. Një masë më e mirë janë opinionet e njerëzve. Njeriu i zakonshëm e njeh komunitetin e vet dhe ka një ide mjaft të qartë se çka po ndodh. Korrupsioni, sidomos korrupsioni administrativ drejtpërdrejt ndikon në përditshmërinë e tyre. Ata kanë pikëpamje e tyre, sidomos për shërbimet publike në të cilat kanë të drejtë. Prandaj sondazhi i publikut është qasja më e mirë. Nëse kjo bëhet në intervale të rregullta dhe në mënyrë profesionale, do të jetë e mundur të monitorohet përparimi drejt eliminimit eventual të korrupsionit me të gjitha format e tij. Luftimi i korrupsionit përmes edukimit Shumë nga strategjitë e paraqitura më lart ngritën mbi idenë e edukimit për luftë kundër korrupsionit. Kjo vërteton rëndësinë e edukimit në proceset shoqërore në përgjithësi dhe përshtatshmërinë e përdorimit të edukimit si mjet të luftës kundër korrupsionit. Qytetarët edukohen gjatë gjithë jetës, por duke marrë parasysh se themeli i edukimit për secilin qytetar është edukimi formal që ofrohet në shkollimin e detyrueshëm, atëherë është më se e nevojshme që edukimi kundër korrupsionit të përfshihet në programet shkollore. Me këtë gjeneratat e reja do të vetëdijesohen për dukurinë e korrupsionit, për faktorët që e shkaktojnë, format në të cilat paraqitet dhe pasojat që vijnë nga kjo dukuri. Por jo vetëm kaq, sepse përmes edukimit fëmijët dhe të rinjtë si qytetarë të së nesërmes udhëzohen se si t i adresohen kësaj dukurie negative në rrethin ku jetojnë. Në këtë aspekt, roli i mësimdhënësve është i një rëndësie të veçantë. Ideja e luftës kundër korrupsionit është shumë e përshtatshme të trajtohet brenda programeve mësimore, në njësi të caktuara mësimore dhe sidomos në lëndët me karakter shoqëror. Për ta realizuar me sukses këtë duhet vetëm një përpjekje e vogël shtesë dhe një vullnet i mirë. 120

119 SHTOJCA III

120 Mësim model Melinda Mula - Koordinatore e Programit Edukimi kundër korrupsionit Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Mjetet mësimore: Psikologji X Personaliteti Libri shkollor, fletë A4 për nxënës, markera, ngjitës etj. Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit duhet të jenë të aftë: të përkufizojnë personalitetin dhe të shqyrtojnë komponentët e ndryshme që përfshihen në përkufizimin e tij; të dallojnë tri çështjet kryesore që kanë të bëjnë me personalitetin; të analizojnë nocionin e tiparit të personalitetit dhe të japin shembuj, që sqarojnë dallimin e tipareve të ndryshme te individët; të shpjegojnë karakteristikat e katër tipave të temperamentit të klasifikuara sipas Hipokratit; të arsyetojnë mënyrën e vlerësimit të karakterit te individi. Zhvillimi i mësimit Evokimi: E Diagrami i Venn-it 15 min R Ndërthurja I - Jigsaw 50 min R Shqyrtimi i përbashkët - RAFT 25 min Mësimdhënësi kërkon nga secili nxënës që të vizatojë nga një rreth në fletët e tyre dhe të shënojë brenda tij disa karakteristika/ tipare të personalitetit të njeriut që ata vlerësojnë, ndërsa jashtë rrethit, të shënojnë ato karakteristika, që ata nuk i pëlqejnë. Më pas kërkon që nxënësit të bashkëpunojnë në dyshe duke vizatuar nga dy rrathë që priten. Nxënësit do të shënojnë brenda rrathëve që priten, karakteristikat e përbashkëta që ata i vlerësojnë, ndërsa anash (në pjesën tjetër të rrathëve) do të shënojnë karakteristikat që ata i vlerësojnë, por që nuk janë të përbashkëta. P.sh. Tiparet pozitive të personalitetit që Agroni dhe Vetoni i vlerësojnë janë: besnikëria dhe toleranca, ndërsa sinqeriteti vlerësohet vetëm nga Vetoni, e modestia vlerësohet vetëm nga Agroni. E njëjta procedurë do të zhvillohet edhe për karakteristikat që ata nuk i pëlqejnë. 122

121 Agroni Vetoni Agroni Vetoni Modestia Bujaria Ngrohtësia Besnikëria Toleranca Sinqeriteti Dashamirësia Neglizhenca Mashtrimi Tradhtia Hajnia Mungesa e moralit Mësimdhënësi do të kërkojë që disa dyshe të nxënësve të prezantojnë punën e tyre. Ekzistenca e disa karakteristikave të përbashkëta, që nxënësit i vlerësojnë, arsyetohet me faktin se ata i takojnë të njëjtës moshë, të njëjtës kulturë dhe traditë, ndërsa ekzistencën e disa karakteristikave që janë vlerësuar vetëm nga njëri individ, mësimdhënësi e arsyeton me faktin se secili nxënës ka zhvillimin e tij individual, i cili varet nga familja, mësimdhënësit, shoqëria etj. Si përfundim, mësimdhënësi vë në pah faktin se asnjëri nuk ka vlerësuar njëjtë dhe kjo ndodh për shkak se secili nga nxënësit ka personalitetin e tij, i cili mbështetet në disa karakteristika që e përcaktojnë atë si individ. Në këtë mënyrë, mësimdhënësi arrin të paraqesë titullin e njësisë mësimore: Personaliteti. Realizimi i kuptimit: Mësimdhënësi formon grupet familjare me nga 4 nxënës. Pastaj kërkon që të formohen grupet e ekspertëve me numra rendor nga 1-4. Ekspertët e grupit 1 do të jenë përgjegjës për pjesën e parë: Definicionet e personalitetit; ata të grupit të dytë do të jenë përgjegjës për pjesën e dytë: Struktura e personalitetit dhe llojllojshmëria e tipareve; ekspertët e grupit të tretë do të jenë përgjegjës për pjesën që sqaron temperamentin, ndërsa ata të grupit të katërt do të koncentrohen në pjesën që përmban karakterin. Në grupet e ekspertëve, nxënësit do të lexojnë pjesën përkatëse, do ta diskutojnë përmbajtjen e saj brenda grupit, do të sqarojnë pjesët e vështira deri sa të bëhen ekspertë për ta komentuar atë pjesë për nxënësit tjerë. Pasi që ta përfundojnë punën të gjitha grupet e ekspertëve, ata kthehen në grupet familjare dhe secili ekspert duke filluar nga numri 1 deri në 4 shpjegon pjesën e tij për nxënësit tjerë. Si rezultat i kësaj pune të gjithë nxënësit kanë njohuri për tërë njësinë mësimore. Reflektimi: Mësimdhënësi ka përgatitur disa pyetje për secilën pjesë të njësisë mësimore për të vlerësuar shkallën e përvetësimit të njohurive nga ana e nxënësve. Kështu në pyetjet e pjesës së parë, kërkon të përgjigjen nxënës që nuk kanë qenë në grupin e ekspertëve numër 1. Në këtë mënyrë, mësimdhënësi vlerëson shkathtësinë e nxënësit ekspert numër 1 brenda grupit familjar për të transmetuar njohuritë e pjesës së parë dhe aftësinë e nxënësve tjerë për të përfituar këto informacione. Kjo metodologji ndikon në motivimin e nxënësve për të mësuar tërë njësinë mësimore dhe jo vetëm pjesën e tij ku ka qenë ekspert. 123

122 Pyetjet për pjesën e parë janë: Pse është vështirë të përkufizohet personaliteti? Çfarë kuptojmë me thënien: Qenia njerëzore nuk ka personalitet, ajo është personalitet. Si e përkufizon Olparti personalitetin dhe si e sqaron ai këtë përkufizim? Të njëjtën procedurë mësimdhënësi e zbaton edhe me rastin e bërjes së pyetjeve për pjesët tjera, pra në pyetjet e pjesës përkatëse nuk ka të drejtë të përgjigjet nxënësi që ka qenë ekspert në atë pjesë. Pyetjet për pjesën e dytë janë: Çka kuptojmë me tipar? Çka konsiderohet tipar i personalitetit? Pyetjet për pjesën e tretë janë: Ç është temperamenti? Kush ishte filozofi i parë që bëri klasifikimin e temperamenteve të njerëzve? Cilat janë karakteristikat e njerëzve që kanë temperamentin sanguinit, kolerik, melankolik dhe flegmatik? Pyetjet për pjesën e katërt janë: Karakteri identifikohet me personalitetin. Si përcaktohet karakteri nga një domethënie më e ngushtë? Si bëhet vlerësimi i karakterit? Në fund mësimdhënësi formon 7 grupe të nxënësve për të zbatuar teknikën RAFT dhe ndan veçmas dy nxënës. Njëri do të luajë rolin e gjyqtarit, ndërsa tjetri do të luajë rolin e një ministri të korruptuar. Kështu formohen këto grupe: Grupi i deputetëve të pozitës Grupi i deputetëve të opozitës Grupi i gazetarëve të një gazete Grupi i gazetarëve të një stacioni televiziv Grupi i qytetarëve Grupi i prokurorëve Grupi i avokatëve Me caktimin e grupeve janë përcaktuar rolet e anëtarëve të grupit (R). Të gjithë do të shënojnë për të njëjtën temë (T): Karakteri i një ministri të korruptuar nga këndvështrimi i grupit që i takon. Roli i grupit përcakton formën (F) e shkrimit që do të shënojnë anëtarët brenda grupit dhe audiencën (A). Pasi që grupet të përfundojnë punën, një përfaqësues i tyre do të lexojë materialin e shkruar nga anëtarët e grupit. Grupet do të lexojnë sipas renditjes së mësipërme. Kjo bëhet me qëllim që në fund të mbetet për lexim aktakuza e ngritur nga prokurorët dhe versioni i mbrojtjes. Meqenëse tema është për një ministër të korruptuar, atëherë është lehtë që mësimi të përfundojë kur nxënësi që ka rolin e gjyqtarit ngrihet dhe jep vendimin me këto fjalë: Dëgjuam shumë argumente për këtë ministër nga palë të ndryshme. 124

123 Aktakuza është e rëndë dhe mbrojtja nuk ofroi dëshmi të mjaftueshme dhe bindëse për pafajësinë e të akuzuarit, prandaj gjyqi e dënon personin me burgim prej 5 viteve në bazë të kodit penal neni x, paragrafi y. Mësimdhënësi ka në dorë një ngjitës të letrës dhe i lidh duart e nxënësit të dënuar, që luan rolin e ministrit të korruptuar. Në fund nxënësi që dënohet thotë këto fjalë: Pritshmëria Kështu do të përfundojnë të gjithë ata që korruptohen. Nxënësit do të vetëdijesohen se drejtësia gjithmonë do të thotë fjalën e vet, sidomos për njerëzit që keqpërdorin pozitën për përfitime personale. Teknikat që janë zbatuar në këtë orë mësimore do të ndihmojnë nxënësit për të kuptuar rolin e qytetarëve, të gazetarëve, të deputetëve etj. për të luftuar korrupsionin dhe dukuritë negative jo vetëm në mënyrë institucionale, por edhe duke marrë pjesë aktive në proceset e ndryshme, qoftë përmes shkrimeve, inicimit të debateve si dhe organizimeve në forma të ndryshme, që janë pjesë e ndërtimit të shoqërive demokratike. 125

124 Enver Sadiku - Mësimdhënës i Historisë Mësim model Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Mjetet mësimore: Histori X Napoleon Bonaparta, ngritja dhe rënia e tij Materiale të fotokopjuara (të ndara në 4 pjesë) për çdo nxënës, markera, tabela. Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit duhet të jenë të aftë: të identifikojnë fjalitë më të rëndësishme apo pjesët më interesante dhe me vlerë për ndriçimin e personalitetit të N. Bonapartës; të përshkruajnë ngritjen dhe rënien e N. Bonapartës; të evidentojnë ndonjë pjesë që pasqyron atdhedashurinë e tij; të vlerësojnë personalitetin e N.B. duke analizuar anët pozitive dhe negative gjatë karrierës së tij ushtarako-politike. Zhvillimi i mësimit Evokimi: Mësimdhënësi bën një përshkrim të shkurtër të autorëve të teksteve shkollore nga lënda e historisë, veçmas për disa ngjarje me rëndësi nga historia botërore e dy shekujve të fundit, që ende nuk janë liruar sa duhet nga përshkrimi i njëanshëm dhe stereotip i trashëguar nga e kaluara ideologjike. Pastaj me pak fjalë flet për biografinë e autorit bullgar Nikolla M. Nikollov dhe veprën e tij Komploti Botëror, që ishte libri më i lexuar i viteve të 90- ta të sh.xx. Në këtë libër, Revolucioni francez, Napoleon Bonaparta, Revolucioni bolshevik, Lufta e parë dhe Dytë Botërore etj. përshkruhen nga një këndvështrim krejt tjetër në krahasim me historiografinë tonë. Prandaj, për të pasur një ide më të qartë për figurën karizmatike të Napoleon Banapartës është zgjedhur materiali në fjalë, i cili përmban: Origjinën dhe shkollimin e Napoleonit, dëshirat e tij rinore, ambiciet shoqëroro-politike, mënyrën e ngritjes në hierarkinë më të lartë ushtarake dhe shtetërore me ndihmën e Rothshildëve, si dhe konfliktin e tij me ta, që e shkaktoi rënien e tij nga pushteti. Realizimi i kuptimit: E Minileksion 15 min R Lexim i orientuar - DRTA 60 min R Tabela T 15 min Pas dhënies së disa informacioneve të shkurta për figurën e Napoleon Banapartës, kërkoj nga nxënësit që të lexojnë materialin vetëm deri te ndalesa e parë 126

125 duke nënvizuar ato pjesë të cilat mendojnë se do t u ndihmojnë në ndriçimin e personalitetit të Napoleonit dhe periudhës së tij. Pyetjet që do t iu parashtroj nxënësve pas leximit të pjesës së parë janë: A mund të përshkruani origjinën, fëmijërinë dhe shkollimin e Napoleonit? Pas vdekjes së babait të tij, a qëndronte ai mirë financiarisht? A mendoni se Rothshildët gjetën njeriun e tyre të përshtatshëm për realizimin e qëllimeve të tyre? Pse mendoni kështu? Cila fjali apo pjesë ju la më së shumti përshtypje? Çfarë mendoni se do të ndodhë në vazhdim me Napoleonin dhe Perandorinë e tij? Në çka e bazoni këtë mendim? Pas dhënies së përgjigjeve nga ana e nxënësve dhe shënimit të tyre në tabelë, nxënësit udhëzohen të lexojnë pjesën e dytë. Me përfundimin e leximit të pjesës së dytë i parashtroj këto pyetje: Pse Rothshildët filluan ta konsiderojnë Napoleonin të rrezikshëm? Pas vitit 1810, a ishte ai paqedashës apo luftë nxitës? Si e humbi Napoleoni betejën në Vaterllo? Çka ndodhi me Napoleonin? Çfarë mendoni se do t i ndodhë Napoleonit? Pas dhënies së përgjigjeve nga ana e nxënësve dhe shënimit të tyre në tabelë, nxënësit udhëzohen të lexojnë pjesën e tretë. Me përfundimin e leximit të pjesës së tretë i parashtroj këto pyetje: Ku e burgosën N. Banapartën? Me çfarë problemesh u ballafaqua atje? A dyshonte se mund ta helmonin? Në çka e bazonte dyshimin e tij? A e hetuat atdhedashurinë e Napoleonit? Po të ishit në vend të tij si do të ndiheshit? Përshkruani sukseset dhe gabimet e N. Bonapartës? Pas leximit të pjesës së fundit i parashtroj këto pyetje: Si, kush dhe pse e helmuan N. Bonapartën? Në çfarë faktesh e bazoni helmimin kronik me arsenik? Do të mundohem që përgjigjet e këtyre pyetjeve t i fitojë nga nxënësit që deri në këtë moment nuk janë aktivizuar. Reflektimi: Në këtë fazë arsimtari kërkon nga nxënësit që njëherë në mënyrë individuale pastaj në grup të numërojnë dhe rendisin në njërën anë të tabelës anët pozitive dhe në anën tjetër ato negative të Napoleon Bonapartës. 127

126 ANËT POZITIVE Përhapi idetë e revolucionit borgjez Zhduki privilegjet e aristokracisë feudale Ishte atdhetar i madh Krijoi institucione të qëndrueshme shtetërore:sistemin gjyqësor, administrativ bankën franceze, Akademinë ushtarake Ishte ambicioz ANËT NEGATIVE Nxënës jo aq i mirë Ambiciet për pushtet i realizoi përmes Rothshildëve Aventurier i madh Nuk i likuidoi me kohë armiqtë e tij që e korruptuan, duke rënë në grackën vdekjeprurëse E mashtruan paratë e huaja I shkaktoi njerëzimit shumë viktima Pyetje përmbledhëse në fund të orës: A e humb lirinë e veprimit njeriu i cili korruptohet? Cili do të ishte mesazhi më i rëndësishëm nga ky mësim? Përgjigjet e nxënësve do t i shoqërojë me thëniet: Mos prano mito., Kujdes nga bashkëpunëtorët, ata mund të korruptohen. etj. si dhe këshillën e Napoleonit të shënuar në testamentin e tij për djalin dhe të tjerët: Të sundosh do të thotë të lartësosh dhe të përhapësh moralin, arsimin dhe lumturinë Pritshmëria Nxënësit do të kuptojnë se kur pranohet korrupsioni, humb liria. Do t i kenë më të qarta pasojat e korrupsionit për individin dhe shoqërinë. Njohuritë e fituara mund të fillojnë t i zbatojnë, në denoncimin dhe luftimin e kësaj dukurie kancerogjene të shoqërisë. 128

127 Mësim model Zoga Gacaferi - Mësimdhënëse e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Mjetet mësimore: Gjuhë dhe letërsi shqipe III Thumba pa helm Tregimi: Topazi Libri Thumba pa helm, fletët A4, markerat etj. Objektivat: Të krijojnë një shkrim të lirë me disa fjalë (terma) paraprak të mësimit; Të analizojnë ngjarjet në tregim; Të shqyrtojnë ndryshimin e sjelljeve të disa individëve varësisht nga situatat; Të gjykojnë sjelljet e personazheve. Zhvillimi i mësimit Evokimi: E Parashikimi me terma paraprak 15 R Tabela e parashikimeve 50 R Shqyrtim i përbashkët 25 Në fillim nxënësve iu flas për shkrimtarin dhe tematikat që ai i trajton në veprat e tij, me theks të veçantë do të përmend temat që janë shtjelluar në përmbledhjen Thumba pa helm. Në këtë vëllim, autori ndërmjet tjerash rrah dhe problemin e korrupsionit në forma të ndryshme. Pra, shkrimet e Bulkës janë një satirë e mprehtë kundër regjimit dhe dukurive negative të viteve 30 ta. Me këto fjalë i orientoj pjesëmarrësit se do të përballen me një tekst satirik të Bulkës, duke i përmendur edhe disa tregime të tjera satirike p.sh. Intervistë me malësorin, Floriri, Vjeshta e Xheladin Beut e të tjera. Nxënësve ua jap këto fjalë: njeri, jetë I vobektë i pasur I mençur batakçi I drejt budalla për të shkruar një tregim të shkurtër, i cili do t i përmbante këto fjalë. Me qëllim janë zgjedhur këto fjalë kontrastuese, sepse kur përballën ato në tregim mund të paraqesin figurë më të plotë të karaktereve të ndryshme të individëve. Ngjarja që nxënësit do të shënojnë mund të jetë nga përvoja e tyre ose e imagjinuar. Pas 10 të shkrimeve individuale, disa do t i lexojnë shkrimet e tyre. Pasi që janë lexuar shkrimet do t u them se tani nxënësit do ta lexojnë tekstin. 129

128 Realizimi i kuptimit: EDUKIMI ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLAT E MESME - mjet metodologjik Tregimi Topazi që nxënësit do të lexojnë është shkëputur nga përmbledhja: Thumba pa helm. Nxënësve iu tregohet se tekstin do ta lexojnë me ndalesa dhe iu sugjerohet që gjatë leximit të pjesëve, ata t i kushtojnë vëmendje se si përputhen ato që ata kishin imagjinuar, me ngjarjet në tregim. Në ndërkohë, unë përgatis tabelën e parashikimeve dhe kërkoj nga nxënësit që ta përgatisin nga një të tillë në fletët e tyre. Nxënësit lexojnë pjesën deri te ndalesa e parë. Pas leximit, kërkoj nga nxënësit që të japin ide se çfarë do të ndodhë në pjesën e dytë dhe provat pse mendojnë ashtu. Këto informacione do të shënohen në kolonën e parë dhe të dytë të tabelës së parashikimeve. Pas shënimit të ideve, kërkoj nga nxënësit që të lexojnë paragrafët deri te ndalesa e dytë. Tani nxënësit duhet të tregojnë se çfarë ndodhi. Të gjitha informacionet e tyre shënohen në kolonën e tretë të tabelës së parashikimeve. Para se të lexojnë pjesën e tretë, kërkoj nga pjesëmarrësit të japin ide se çfarë do ta pretë tani Topazin. (Pasi që jeta duhet jetuar ). Po ashtu kërkoj nga nxënësit të mendojnë se si do të zhvillohet ngjarja, pra të parashikojnë se çfarë do të jetë rrjedha e ngjarjes - pozitive apo negative dhe çfarë prova kanë që mendojnë ashtu? Idetë e tyre shënohen në tabelën e parashikimeve dhe procedura e mësipërme përsëritet deri sa të lexohet edhe pjesa e fundit e tregimit. Pas leximit të pjesës së fundit i pyes nxënësit: Miku i Topazit do të thotë diçka, sipas mendimit tuaj cila do të jetë fjalia e fundit që do të nxjerrë nga goja për mikun e jetës- pse mendoni kështu? Reflektimi: Me anë të teknikës Shqyrtim i përbashkët i bëj këto pyetje: 1. A mbaroi tregimi ashtu siç menduat ju? 2. A kishte ndonjë pikë në tregim ku ju përshtateshit me ngjarjen? 3. Çfarë e bëri personazhin të ndërroj mendje në veprimet e veta? 4. Si dukej ai në fillim e si në fund? Çfarë e justifikoi ndryshimin? 5. A njihni raste të ngjarjeve të përafërta? A do të kishit vepruar ju sikur ai, po të ishit në situatë të njëjtë? 6. Cilat janë këshillat që mund të jepni për fajtorët apo të humburit? Në të gjitha këto pyetje do të përgjigjen nxënësit duke dhënë argumente të fuqishme. Në fund nxënësve u parashtrohen edhe këto pyetje: 1. A është mirë të korruptohemi? 2. Çfarë humbim nëse korruptohemi? 3. Cilat janë pasojat e një shoqërie të korruptuar dhe si duhet ta luftojmë atë? Përgjigjet e nxënësve do t i shoqëroj me thënien Me korrupsion humbim të gjithë. 130

129 Vllaznim Balidemaj Mësimdhënës Mësim model Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Mjetet mësimore: Edukatë Qytetare X Krimi dhe format e tij Libri, fletë A4, markera etj. Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë: të numërojnë disa lloje të krimit; të klasifikojnë krimet sipas dëmit që shkakton te njerëzit; të krahasojnë krimin e jakave të bardha me krimin e organizuar; të analizojnë pasojat që shkakton krimi te njerëzit dhe pronat e tyre; të vlerësojnë rëndësinë e zbardhjes së veprave kriminale. Zhvillimi i mësimit: Evokimi: E Tabela e koncepteve 15 min R Pyetje drejtuar autorit 50 min R Vija e vlerave 25 min Mësimdhënësi fillimisht ndan klasën në grupe. Më pas u tregohet nxënësve se do të punojnë në grupe për të plotësuar një tabelë, në të cilën janë shënuar tri profesione: mësuesi, polici dhe gjyqtari. Këto profesione do të krahasohen për rrezikshmërinë që kanë në punë, sidomos kur merret parasysh një shoqëri ku zbatimi i ligjit është në nivel të ulët. Krahasimet do të bëhen nga aspekti i rrezikshmërisë personale, rrezikshmërisë që mund të kenë anëtarët e familjeve të tyre, si dhe të pronës. Mësues Polic Gjyqtar Prona Person Familja E tundshme E patundshme Secilit grup i shpërndahet nga një fletë A4 në të cilën është vizatuar tabela si më lartë dhe pastaj do të kërkohet nga nxënësit që ta plotësojnë atë. Gjatë plotësimit kanë mundësi të përdorin fjalët: pak, shumë, mesatarisht, aspak etj. Të gjitha grupet punojnë në mënyrë të pavarur. Pasi të kenë përfunduar plotësimin e tabelës, përfaqësuesit e grupeve prezantojnë punimet e veta para gjithë nxënësve. Mësimdhënësi duke falënderuar grupet për punën e kryer mund të bëjë një koment për specifikat e punëve që kryejnë mësuesi, polici dhe gjyqtari. Prandaj edhe rrezikshmëria ndryshon. Po ashtu në një shoqëri të tillë, mundësitë që krimi të jetë në 131

130 rritje dhe në dëm të qytetarëve është i madh. Në këtë mënyrë, mësimdhënësi paraqet titullin e njësisë mësimore: Krimi dhe format e tij. Realizimi i kuptimit: Njësia mësimore paraprakisht është ndarë në katër pjesë: I Krimi kundër personit II Krimet kundër pronës III Krimet e jakave të bardha IV Krimi i organizuar Mësimdhënësi u tregon nxënësve që njësia mësimore do të lexohet me ndalesa. Ai i njofton nxënësit që të jenë të përqendruar dhe të vëmendshëm për informacionet, vërtetësinë e tyre, qartësinë, shpjegimet nga ana e autorit etj. Pas leximit të ndalesave, nxënësit do të kenë mundësi të komentojnë pjesën e lexuar dhe t i parashtrojnë pyetje plotësuese autorit për paqartësitë që kanë. Lexohet pjesa e parë: Krimi kundër personit. Hapet diskutimi me të gjithë klasën. Nxënësit diskutojnë dhe komentojnë përmbajtjen. Mësimdhënësi kërkon që ata të bëjnë pyetje për paqartësitë dhe sqarimet, që do të dëshironin t i bënte autori për ta. Gjithashtu mësimdhënësi mund të bëjë disa pyetje nxitëse për nxënësit në mënyrë që ata ta kuptojnë më shumë përmbajtjen dhe të nxiten të bëjnë pyetje shtesë. Lexohet pjesa e dytë: Krimet kundër pronës. Kërkohet që eventualisht në pyetjet që janë parashtruar nga pjesa e parë të gjinden përgjigjet si rezultat i leximit të pjesës së dytë. Pastaj vazhdohet me ecurinë e njëjtë sikurse në fund të leximit të pjesës së parë. Në këtë mënyrë vazhdohet derisa të lexohen të katër pjesët e njësisë mësimore. Pyetjet që mund të bëhen nga mësimdhënësi, për t i nxitur nxënësit që të bëjnë pyetje pas çdo ndalese janë: Ndalesa e parë: A jep autori shpjegime për lidhjen e diskriminimit me krimin kundër personit? A paraqiten në mënyrë të qartë llojet e krimit kundër personit? Vrasja pa paramendim a është krim? Çfarë thotë autori lidhur me këtë? etj. Ndalesa e dytë: Çfarë shembujsh jep autori, për rritjen e vandalizmit? Rrëmbimi i personit, a është më tepër i lidhur me krimin kundër personit apo kundër pronës? etj. Pjesa e tretë: Në çfarë burimi mbështetet autori kur thotë: Më shumë se 30% e të gjitha bizneseve dështojnë çdo vit nga pandershmëria e të punësuarve? A sqarohet mënyra e krimit përmes letrave? Pjesa e katërt: Si lidhet krimi i organizuar me individ të caktuar? Çfarë shpjegimesh jep autori për organizatat e krimit? 132

131 A janë vetëm personat profesional në krime, pjesë e krimit të organizuar? Çfarë sqarimesh jepen në pjesën e lexuar? Pse udhëheqësit e këtyre organizatave është vështirë të kapen? Si e shpjegon këtë autori? etj. Reflektimi: Pas përfundimit të leximit dhe diskutimit për të gjitha pjesët, mësimdhënësi parashtron një pyetje për gjithë klasën: Në çfarë shkalle mendoni se do të ishte zbardhja e veprave kriminale, në qoftë se në organet kompetente nuk do të kishte korrupsion? Pastaj në tabele shënohet një vijë njëlloj më boshtin numerik. Në të shënohen numrat nga 0 deri në Nxënësit do të mendojnë për përgjigjen dhe do ta shënojnë në boshtin numerik (vija e vlerave) vlerën, që mendojnë se do të paraqiste shkallën e zbardhjes së krimeve. Është e rëndësishme që të gjithë nxënësit të dalin në tabelë dhe të shënojnë vlerën e gjykimit të tyre. Ata të cilët dëshirojnë të arsyetojnë mendimin e tyre për vlerën e caktuar, pranë numrit që zgjedhin, duhet të shkruajnë inicialet e emrit dhe mbiemrit. Të tjerët që nuk duan të arsyetojnë mendimin e vet, shënojnë vetëm inicialin e emrit. Pasi të kenë përfunduar të gjithë nxënësit, mësimdhënësi fton nxënësit, që kanë shënuar inicialet e emrit dhe mbiemrit, nga dy skajet e vijës, që të shprehin mendimet e tyre lidhur me pyetjen e parashtruar. Në këtë mënyrë, diskutimi do të përfundojë kur caktohen të përgjigjen nxënësit që gjenden nga mesi i vijës, gjë që do të duhej të ishte edhe mesi i pranuar nga të gjithë nxënësit. 133

132 Mësim model Osman Syla Mësimdhënës i Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe Lënda: Gjuhë dhe Letërsi Shqipe Klasa: XI Njësia mësimore: Fjalia dëftore (me përqendrim të vëmendjes në luftimin e dukurisë së korrupsionit) Mjetet mësimore: Fletët e tekstit, vizatimi, grafiku, shkumësi, dërrasa Metodat mësimore: Grupore, individuale, frontale Objektivat Deri në fund të orës mësimore nxënësit do të jenë në gjendje: - të përkufizojnë fjalinë dëftore; - të dallojnë fjalinë dëftore në tekste të ndryshme; - të ndërtojnë dhe të përdorin drejt fjalitë dëftore me theks të veçantë në luftimin e dukurisë së korrupsionit si dhe - të krijojnë bindje (të gjykojnë) për pasojat e korrupsionit në shoqëri. Zhvillimi i mësimit: E Copat e përziera 5 R DRTA 30 R Pesëvargëshi 10 Evokimi: Mësimdhënësi shënon në tabelë grupin e fjalëve: pasurua, e, luftës, pas, shpejt, shpejt, u, Gafurri dhe kërkon nga nxënësit që të formojnë nga një fjali, në të cilën do të përfshijnë fjalët e mësipërme. Pasi që nxënësit do të lexojnë fjalitë e tyre, mësimdhënësi do të shënojë fjalinë: Gafurri pas luftës u pasurua shpejt e shpejt dhe përballë nxënësve do të vendos vizatimin që ndërlidhet me këtë fjali. Më pas mësimdhënësi përmes pyetje përgjigjeve do të nxjerrë nga nxënësit përkufizimin e fjalisë, llojet e fjalive sipas kumtimit, si dhe do të konstatohet se fjalia e shënuar më lart është fjali dëftore. Realizimi i kuptimit: Grupeve të nxënësve do t u shpërndahet pjesa e parë e rrëfimit I korruptuari. Babai i Gencit, Gafurr Shtjella, punonte në Doganën e Kosovës. Uniforma e doganierit i kishte hije shumë, por ajo prej ditës në ditë i binte gjithnjë e më ngushtë. Njëherë e solli Gencin në shkollë me një veturë Ascona. Pas disa ditësh, në oborrin e tij e pashë një Golf 3.Një ditë prilli, shokët ia uronin Mercedesin e ri Pas leximit, mësimdhënësi kërkon nga nxënësit që ta komentojnë tekstin dhe ta dallojnë fjalinë dëftore më domethënëse, e cila do të shënohet në dërrasë. Përfundimi i diskutimit të nxënësve për pjesën e lexuar do të pasohet me kërkesën e mësimdhënësit për të parashikuar zhvillimin e ngjarjes më tutje. Pas dhënies së ideve nga ana e nxënësve, mësimdhënësi do të shpërndajë për lexim pjesën e dytë të rrëfimit: 134

133 Genci filloi të mungojë në shkollë gjithnjë e më shumë. Atë nuk e gjeje në orë të mësimit, por e gjeje në rrugë, në kafene e në lokale të natës. Shihej në shoqëri herë me një vajzë e herë me një tjetër. Mungesat, për habi, i arsyetoheshin. Një ditë, dikush, kujdestarin e klasës e kishte parë në një kafene, në të njëjtën tavolinë me Gencin... Pas leximit të pjesës nga ana e nxënësve, mësimdhënësi do të përsërisë të njëjtën procedurë si në rastin e pjesës së parë. Pra, pjesa e leximit do të komentohet, nxënësit do ta dallojnë fjalinë dëftore më domethënëse dhe më pas, nxënësit do të japin ide se si do ta përfundonin ngjarjen, meqenëse ka mbetur pa u lexuar vetëm pjesa e fundit e tregimit. Në fund mësimdhënësi shpërndan për lexim pjesën e tretë dhe të fundit të tregimit. Erdhën ditët kur në oborrin e Gafurr Shtjellës nuk dëgjohej më uturima e veturës. Genci iu kthye shkollës, por dukej i zymtë e i tërhequr. Ai nuk donte të fliste asgjë për babanë. Pse sillet kështu Genci? e pyeta Dritën, e cila e ka shtëpinë pranë shtëpisë së tij. Ajo qeshi. Eja këtu! më tha dhe ma afroi faqen e parë të gazetës Koha Jonë. Aty lexova: Doganieri, Gafurr Shtjella, për shkak të keqpërdorimit të detyrës zyrtare, u dënua me 10 vjet burg. Edhe në këtë rast pjesa e leximit do të analizohet ashtu si dy pjesët e tjera. Një nxënës do ta lexojë tërë rrëfimin. Në vazhdim, përmes pyetje përgjigjeve do të konstatohet: a) Karakteri domethënës i fjalisë dëftore dhe intonacioni i saj; b) Karakteri strukturor (ndërtimi). Do të kërkohet nga nxënësit që në tekstin e rrëfimit të lartë përmendur të dallojnë: -një fjali dëftore të thjeshtë të pazgjeruar me të dy pjesët kryesore; -një fjali të thjeshtë dëftore të zgjeruar me të dy pjesët kryesore, si dhe -një fjali të zgjeruar me vetëm njërën pjesë kryesore. Reflektimi: Secili nxënës do të krijojë nga një pesëvargësh me titullin I korruptuari. Një pesëvargësh i mundshëm është: I korruptuari lakmues, gënjeshtar. vjedh, përfiton, mashtron Të korruptuarin e arreston policia. Keqpërdorues Detyrë shtëpie: Të shkruhen nga 10 fjali dëftore që kanë të bëjnë me pasojat e korrupsionit në ndonjë fushë të jetës, si dhe mënyrën e luftimit të tij. 135

134 . Mësim model Melihate Gërqina - Mësimdhënëse e Edukatës Qytetare Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Mjetet mësimore: Edukata Qytetare VIII Obligimet e qeverisë ndaj qytetarëve Libri shkollor, fletë të bardha, markera, ngjitës etj. Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit të jenë të aftë: 1. Të tregojnë detyrat për të cilat është përgjegjëse qeveria; 2. Të analizojnë obligimet e qeverisë; 3. Të gjykojnë drejtë mbi obligimet e qeverisë dhe ministrive përkatëse; Zhvillimi i mësimit: Evokimi: E Brainstorming 7 R Marrëdhëniet: pyetje-përgjigje 25 R Kllaster 13 Në fillim mësimdhënësja shënon një titull në tabelë Qeveria. Më pas parashtron disa pyetje, si: Çfarë mendoni paraprakisht për këtë titull? Çfarë detyrash ka qeveria ndaj qytetarëve? Kush punon në të? Nxënësit i jepet mundësia që për tre minuta të rendisë në letër idetë lidhur me temën: qeveria. Mësimdhënësja fillon diskutimin me nxënësit më pak aktivë dhe siguron që të marrin pjesë në diskutim të gjithë nxënësit. Ajo i nxit nxënësit që të përgjigjen në pyetjet e parashtruara më lart dhe i rendit në tabelë kontributet (mendimet) e nxënësve, pa i komentuar ato. Qëllimi i përgjigjeve të shpejta, është që nxënësit duke biseduar me njëri-tjetrin të arrijnë të zbulojnë temën që duhet të zhvillohet. Tash nxënësit janë të gatshëm për leximin e njësisë mësimore. Realizimi i kuptimit: Pas diskutimeve të bëra më parë, nxënësve u jepet për detyrë të lexojnë (në heshtje) individualisht njësinë mësimore. Pasi të gjithë nxënësit të kenë lexuar njësinë mësimore, ata ndahen në pesë grupe dhe secili grup punon për të gjetur përgjigjet në pyetjet që ka përgatitur mësimdhënësja. Pyetjet e përgatitura si më poshtë iu shpërndahen secilit grup. 136

135 Ç është qeveria? Struktura e qeverisë kush e udhëheq qeverinë? Përmendi disa ministri që janë në qeverinë e Kosovës? Cilat janë detyrimet e qeverisë ndaj qytetarëve?: Cilët janë mekanizmat institucional të veprimit të qeverisë? Përmend disa nga obligimet e qeverisë ndaj p.sh. ambientit, ekonomisë; të drejtave dhe lirive njerëzore etj. A obligohet qeveria të veproj, varësisht nga mosha, gjinia, përkatësia regjionale? A i detyrohen edhe qytetarët qeverisë? Si? Cilat janë pengesat në zhvillimin e demokracisë? A mendoni se edhe në Kosovë ka varfri, analfabetizëm, papunësi, papërgjegjësi, korrupsion? A mund ta ilustroni këtë me ndonjë shembull? Nxënësit në grupe do të përgjigjen në pyetjet e parashtruara. Përfaqësuesit e grupeve, më pas prezantojnë përgjigjet para tërë klasës dhe lejohen komentet mes grupeve. Mësimdhënësja për të nxitur nxënësit më tej, parashtron pyetje, të cilat lidhen me zhvillimin e sistemit demokratik, me theks të veçantë lidhur me korrupsionin: Ç është korrupsioni? A ndikon dhe si mund të ndikojë korrupsioni në shoqërinë tonë? Diskutimet e nxënësve do të orientohen në identifikimin e shkaqeve dhe të pasojave të korrupsionit në shoqërinë kosovare. Reflektimi: Në këtë fazë, të gjitha grupeve të nxënësve u shpërndahet modeli i hartës së mendimeve (shih më poshtë, shtojca 1.1), markera dhe fletë të bardha (hamera), të përgatitur për secilin grup veç e veç nga mësimdhënësja. Nxënësit udhëzohen nga mësimdhënësja se si do të punojnë në bazë të fletëzave që iu jepen. Pas kësaj, përfaqësuesi i grupit lexon punën e tyre të afishuar në mur. Në këtë fazë të punës lejohen edhe komentet e grupeve tjera. Përfundimet e pritshme: Duke fituar njohuritë e domosdoshme mbi funksionimin e shtetit demokratik dhe mekanizmave të tij, nxënësit do të vetëdijesohen për rëndësinë dhe domosdoshmërinë e luftimit të korrupsionit, si njëri ndër shkaktarët kryesor në pengimin e zhvillimit të një sistemi të hapur dhe demokratik. Nxënësit do të vlerësojnë nevojën e mobilizimit të të gjitha institucioneve për të luftuar korrupsionin në të gjitha poret e jetës shoqërore. 137

136 Shtojca III A Grupi 1 Detyrat Përgjegjësitë QEVERIA Dobësitë Përparësitë Grupi 2 Detyrat Përgjegjësitë Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Dobësitë Përparësitë Grupi 3 Detyrat Përgjegjësitë Ministria e Ambientit dhe Planifikimit Hapësinor Dobësitë Përparësitë 138

137 Grupi 4 Detyrat Përgjegjësitë Ministria e Kulturës, Rinisë, Sporteve dhe ÇJ Dobësitë Përparësitë Grupi 5 Detyrat Përgjegjësitë Ministria e Energjisë dhe Minierave Dobësitë Përparësitë Mësim model 139

138 Samile Mula Mësimdhënëse e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe Lënda: Gjuhë shqipe Klasa: IX Njësia mësimore: Si t i dallojmë fjalët e përbëra me bashkërenditje Mjetet mësimore: Teksti, fletë të bardha, lapsa me ngjyra Metoda mësimore: Individuale, në çifte, në grup Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit duhet të jenë në gjendje: 1. Të përkufizojnë fjalitë e bashkërenditura; 2. Të numërojnë llojet e fjalive të përbëra me bashkërenditje; 3. Të dallojnë lidhëzat bashkërenditëse; 4. Të përdorin fjali të tilla me theks të veçantë të inkorporohet ideja tek antikorrupsioni; 5. të gjykojnë mbi veprimin e organeve të drejtësisë duke përdor fjali të përbëra me bashkërenditje. Zhvillimi i mësimit: E R R Copëza të përziera DRTA- teknika e pyetjeve Mendo, puno në çift, ndaj me të tjerët Evokimi: Pasi të shkruaj në tabelë fjalët: e, edhe, atë, një, për, marramendëse, të ulëta, duke dashur, vajzë, një, një, vrarë, krim, njeri, duke, parash, e drejtësisë, reparti, organet, në, false, mori, dhe, qëllime, i, shuma, pasur, dokumente, përvetësoj, të, tek, pagoi, psikiatrik, bëri, e, të, nxënësit udhëzohen të formojnë një fjali të përbërë me bashkërenditje duke përdorur të gjitha fjalët dhe atë në formën siç janë dhënë. Do t i njoftoj se koha është e kufizuar (për 7 minuta). Me përfundimin e kohës, do të kërkoj që disa nxënës të lexojnë punën e tyre. Pas kësaj do të paraqes para nxënësve këtë fjali: Një njeri i pasur duke dashur të përvetësojë një vajzë për qëllime të ulëta, bëri një krim duke e vrarë atë dhe pagoi shuma marramendëse parash në organet e drejtësisë e edhe tek reparti psikiatrik mori dokumente false. Pasi nxënësit të lexojnë fjalinë, do të pyes: Çfarë fjalie keni formuluar? A mund të ndahet në pjesë të pavarura? A janë përdorur lidhëza bashkërenditëse dhe cilat janë? Realizimi i kuptimit: 140

139 Nxënësve do t u shpërndahen fletët me tekstin e shkruar dhe të ndarë në ndalesa ( përgatitur nga mësimdhënësja posaçërisht për këtë rast). Udhëzohen të lexojnë sipas ndalesave. Lexohet pjesa e parë e tekstit dhe kërkoj nga nxënësit që të komentojnë për llojet e fjalive të përbëra. Çfarë lloji i fjalive është përdorur? Të ndajnë fjalinë e përbërë në pjesë të pavarura? A mund të qëndrojë secila fjali në vete? Do të kërkoj nga nxënësit që të theksojnë fjalinë më domethënëse, P.sh. pasi zhvilluan një bisedë me përgjegjësin e hotelit, gruas së mjerë i ndriti fytyra, ndërsa vajza kishte mbetur e hutuar duke shikuar një luks të paparë ndonjëherë. Lexohet pjesa e dytë (ndalesa e dytë) dhe kërkoj nga nxënësit të thonë llojin e fjalive të bashkërenditura, lidhëzat që janë përdorur dhe po ashtu fjalinë me domethënëse (që mendoj se është): U trondit nga vdekja e vajzës dhe përjetoi çaste dëshpërimi sidomos kur mësoi për fatin e vrasësit të vajzës. Do të nxisë diskutimin e nxënësve duke parashtruar këto pyetje: Çfarë mendoni se do të ndodhë më tutje? Cili do të jetë fati i vrasësit? E ka bërë me paramendim? Si do të përfundojë tregimi? Lexohet pjesa e tretë ( e fundit) dhe kërkoj nga nxënësit të ndajnë fjalinë e përbërë ne pjesë të pavarura dhe të theksojnë lidhëzat e përdorura. Fjalia më domethënëse duhet të jetë nxjerrë nga nxënësit P.sh.:Dorasi u arrestua, por ishte përgjegjësi i hotelit që i zuri frymën vrasësit me para për të mos e zënë në gojë emrin e përgjegjësit, siç ua zuri frymën tërë agjentëve të hetuesisë, prokurorisë e drejtësisë me një shumë të madhe parash. Do të kërkojë nxënësit të përgjigjen në këto pyetje: Si do ta paramendoni ju një fund tjetër? Si duhet të veprojë gruaja ndaj këtyre organeve pas një veprimi të tillë të përgjegjësit të hotelit? Si e shpjegoni shprehjen: Drejtësia është frymëmarrje e jetës dhe bazë e gjithë dinjitetit njerëzor. Reflektimi: Nxënësit do të plotësojnë fletën e përgatitur nga mësimdhënësja. Llojet e lidhëzave të bashkërenditura janë: -shtuese: -veçuese: -përmbyllëse: -kundërshtore: 141

140 Për secilin lloj përdor një laps me ngjyrë (katër ngjyra) Pastaj nxënësit udhëzohen të mendojnë në mënyrë individuale: A ka në mesin tonë raste të korrupsionit? Do të bisedojnë me shokun ose shoqen në çift dhe pastaj do të tregojnë rastet para tërë klasës. Detyrë shtëpie: Formuloni nga pesë fjali të përbëra me bashkërenditje sipas llojeve me theks tek korrupsioni në shoqërinë tonë. KUJT T'I DREJTOHET NËNA? Në atë mëngjes vjeshte një grua jo e re, e shoqëruar nga një vajzë tetëmbëdhjetë vjeçare hyri në hotelin kryesor të qytetit X dhe duke kaluar nga sporteli pyeti nëse mund të gjente ndonjë vend pune në atë hotel. Nuk ishte e vështirë të vështrohej as mjerimi e varfëria në sytë e gruas, as të kuptohej shpirti i vajzës se nga i vinin ndrojtja e turpi, të cilat e detyronin të mbahej pas së ëmës. Pasi zhvilluan një bisedë me përgjegjësin e hotelit, gruas së mjerë i ndriti fytyra, ndërsa vajza kishte mbetur e hutuar duke shikuar një luks të pa parë ndonjëherë. Koha nuk ndalej. Vazhdonin të punonin nënë e bijë me përkushtim dhe arritën disi një standard në shtëpi së paku për të mos fjetur pa ngrënë. Një ditë vajzës i erdhi një ofertë paksa e çuditshme nga përgjegjësi i hotelit. Nuk e pranoi. Pasoi një ditë tetori në parkun e qytetit kur dora e një vrasësi e kishte shtrirë përtokë. Tani ndryshoi ritmi i jetës për gruan. U trondit nga vdekja e vajzës, dhe përjetoi çaste dëshpërimi sidomos kur mësoi fatin e vrasësit të vajzës. Në një moment drejtësia ra në gjurmë të vrasësit të vajzës. Dorasi u arrestua, por ishte përgjegjësi i hotelit që ia zuri frymën vrasësit me para për të mos e zënë në gojë emrin e përgjegjësit, siç ua zuri frymën tërë agjentëve të hetuesisë, prokurorisë e drejtësisë me një shumë të madhe parash. Madje vrasësit për t'ia mbyllur gojën ia sajuan një raport nga psikiatria dhe ai doli nga burgu për tre muaj! 142

141 Mësim model Fatime Bunjaku Mësimdhënëse e Psikologjisë Haxhi Metaj Mësimdhënës i Psikologjisë Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Fjalët kyçe: Burimet: Psikologji XII Drogat psiko-aktive dhe ndryshimi i gjendjes së vetëdijes Alkooli, personaliteti, shëndeti mental, mashtrimi. Teksti i lëndës së psikologjisë, materiale nga mediet, fletë të bardha etj. Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit duhet të jenë në gjendje: 1. të numërojnë së paku tri sjellje të njeriut konsumues të drogës; 2. të përshkruajnë efektin e drogave në organizmin e njeriut; 3. të bëjnë krahasimin e personit konsumues të alkoolit me personin jo konsumues të alkoolit; 4. të analizojnë shprehjet e paraqitura në tekst: manipulim, përfitim, vetëdije. Zhvillimi i mësimit: Evokimi: E Klaster 10 R Mësimdhënia e ndërsjellë 20 R Shqyrtim i përbashkët 10 Mësimdhënësi i ndan nxënësit në grupe prej 5 nxënësish dhe kërkon prej tyre të krijojnë një klaster me temën: Drogat psiko-aktive dhe ndryshimi i gjendjes së vetëdijes duke u dhënë udhëzime sa më shumë në lidhje me temën, p.sh, Pse vjen deri te konsumimi i saj? Cilat mosha janë më të goditura? Cilat shtresa janë më të goditura? etj. Një klaster i mundshëm është p.sh. Me qëllim përfitimi Ndryshime psikologjike Dobësitë Mashtrimi Manipulimi Substanca të veçanta Varësi Ndryshime fiziologjike Mungesa e informimit Konsumohet Drogat psiko-aktive dhe ndryshimi i gjendjes së vetëdijes Ndikimi i personalitetit Ndikimi i sjelljes Nga kurreshtja Moshat e ndryshme Për të bërë dicka Provuar Për t u dalluar Nxënësit e shkollave të mesme Studentë 143

142 Të gjitha grupet punojnë, mirëpo njëri prej tyre i zgjedhur me short do ta lexojë punimin apo klasterin para të tjerëve, kurse të tjerët do të dëgjojnë, plotësojnë apo rendisin diçka. Realizimi i kuptimit: Mësimdhënësi e ka ndarë njësinë mësimore në 5 pjesë-tërësi logjike. Meqenëse grupet janë me nga 5 nxënës, atëherë secili anëtar i grupit mban një numër nga 1-5. Mësimdhënësi i këshillon të gjithë nxënësit që të lexojnë pjesën e parë, mirëpo obligon nxënësit me numër 1 që pas leximit të pjesës të marrin rolin e mësimdhënësit për t ua sqaruar pjesën e lexuar nxënësve tjerë brenda grupit. Pasi numrat 1 të përfundojnë sqarimet, nxënësit tjerë mund të parashtrojnë pyetje rreth materialit që nuk e kanë kuptuar. Nxënësi me numër 1 duhet të sqarojë dhe nëse nuk e dinë përgjigjen, atëherë duhet ta shënojë në një fletë për ta pyetur mësimdhënësin në fund të njësisë mësimore. Kur grupi përfundon diskutimin e pjesës së parë, ata fillojnë të lexojnë pjesën e dytë dhe pas leximit është detyrë e nxënësve me numër 2 që ta komentojnë pjesën për shokët e grupit. Procedura e njëjtë vazhdohet derisa të kryhen të gjitha pjesët. Në fund mësimdhënësi kërkon që pjesën e parë të njësisë mësimore ta sqarojë ndonjë nxënës që nuk kishte numrin 1. Më këtë mënyrë mësimdhënësi arrin të vlerësojë se sa ka arritur nxënësi numër 1 i grupit ta interpretojë pjesën për shokët e tij dhe sa kanë arritur nxënësit tjerë të përvetësojnë informacionin. Pasi nxënësi i caktuar sqaron pjesën e parë, mësimdhënësi kërkon nga nxënësit tjerë ta plotësojnë atë, nëse ka nevojë. Në këtë fazë sqarohet edhe ndonjë pyetje që ka të bëjë me pjesën e parë dhe nuk ka mundur të sqarohet brenda grupeve të nxënësve. Më pas, mësimdhënësi kërkon që pjesën e dytë të njësisë mësimore ta sqarojë një nxënës që nuk e mban numrin 2. Në këtë moment përsëritet e njëjta procedurë si në rastin e pjesës së parë. Në mënyrë të njëjtë vazhdohet edhe me sqarimin e pjesëve të tjera të njësisë mësimore. Pasi të përfundojë me grupet mësimdhënësi pyet se mos ka mbetur diçka e pa sqaruar nga ajo që lexuan dhe dëgjuan. Nëse po, atëherë mësimdhënësi kërkon së pari që ndonjë nxënës të japë përgjigje, pastaj nëse e sheh të arsyeshme jep sqarime vetë ose i orienton nxënësit për të gjetur informacion shtesë. Reflektimi: Mësimdhënësi i përgatit pyetjet e mëposhtme dhe kërkon që nxënësit të diskutojnë rreth përgjigjeve. 1. Çka është droga? 2. Si fillon marrja? 3. Cilat shtresa janë më të goditura? 4. A ka të bëjë me mashtrim? (Argumento. ) 5. A ka të bëjë me përfitim? ( Po- Jo argumento. ) 6. A ka këtu korrupsion? ( Po- Jo argumento. ) 7. Nëse ka korrupsion, si ta luftojmë? o Një këshillë për fund Më lehtë ta parandalosh se sa ta shërosh. 144

143 Mësim model Bislim Krasniqi Mësimdhënës i Sociologjisë Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Mjetet mësimore: Sociologji XII Kultura Libri shkollor, fletore, fletë A 4, ngjitës etj. Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësit duhet të jenë të aftë: o të përkufizojnë kulturën dhe të përmendin disa karakteristika të saj; o të dallojnë llojet e kulturës shpirtërore dhe materiale; o të shpjegojnë karakteristikat e kulturës materiale dhe shpirtërore; o të ndërlidhin elementet e kulturës duke e krijuar një definicion në mënyrë të pavarur. Zhvillimi i mësimit: Evokimi: E Stuhi mendimesh 10 R Ditari dypjesësh 20 R Pesëvargëshi 10 Mësimdhënësi kërkon nga nxënësit që në mënyrë individuale të mendojë për kulturën dhe të mundohen të interpretojnë fjalën kulturë. Më pas, mësimdhënësi kërkon që nxënësit të bashkëpunojnë në dyshe për t i këmbyer idetë e tyre. Mësimdhënësi mund t i përmbledhë idetë e nxënësve duke i shkruar në tabelë. Të gjitha idetë e tyre nxënësit i japin nga përvoja dhe njohuria e përgjithshme pa e lexuar tekstin. Mësimdhënësi, shënon në anën e majtë të tabelës fjalët: kulturë, jokulturë, kulturë materiale etj., dhe kërkon që nxënësit të japin mendime rreth këtyre fjalëve. Nga nxënësit mund priten këto përgjigje: Kultura - Është krijimtari (veprimtari) Jo kulturë -Veprime (krijime) jo të mira Llojet përbërëse të kulturës -Kultura materiale dhe kultura shpirtërore Kulturë materiale - Konsiderohet krijimtaria materiale e shoqërisë Kulturë shpirtërore - Konsiderohet krijimtaria shpirtërore e shoqërisë Veprime (krijime) pozitive - Vetëm veprimet apo krijimet pozitive të njerëzimit mund të konsiderohen si pjesë e kulturës, ndërsa vrasjet, vjedhjet korrupsioni etj. janë dukuri negative. Më pas, mësimdhënësi parashtron këtë pyetje para nxënësve: Çka është korrupsioni dhe ku e ka vendin? A bën pjesë ai në: a) kulturë materiale, 145

144 b) kulturë shpirtërore c) antikulturë? EDUKIMI ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLAT E MESME - mjet metodologjik Nxënësit do të mundohen të gjejnë përgjigjen duke dhënë dhe argumentet e tyre. Realizimi i kuptimit: Mësimdhënësi pasi t i ketë formuar grupet i udhëzon nxënësit që fletën ta ndajnë me një vijë vertikale. Në anën e majtë shkruhen ato pjesë të tekstit që i tërheqin më shumë vëmendjen nxënësit apo ato me të cilat ata nuk pajtohen. Këto pjesë të tekstit të shkruara në anën e majtë ndryshe quhen citate, të cilat në anën e djathtë të fletës duhet të komentohen. Nxënësit kur ta kenë përfunduar punën, atëherë udhëzohen që brenda grupit, të diskutojnë për komentet e tyre. Pas diskutimit të bërë në kuadër të grupeve, ata arrijnë të përmbledhin citatet dhe komentet e përbashkëta në kuadër të grupit, të cilat grupi i ka pa të arsyeshme t i komentojë. P.sh. Citate Kultura... Kulturë materiale... Komente Është tërë ajo krijimtari (veprimtari) pozitive e krijuar nga shoqëria njerëzore Hyjnë ato krijime materiale si infrastruktura, ndërtesat rrugët, pjesë të ndryshme të arkitekturës, sheshet, teatrot, kinematë, bibliotekat, përmendoret etj. Religjioni, shkenca, edukata, morali, jurisprudenca etj. Kulturë shpirtërore... Në pjesë të kulturës hyjnë të gjitha ato veprime apo krijime pozitive të dobishme për shoqërinë. Veprime pozitive (krijime) Reflektimi: Mësimdhënësi kërkon që një përfaqësues nga secili grup të prezantojë komentet e tyre. Mësuesi duhet të ketë përgatitur komente të vetat me qëllim që të përqendrojë vëmendjen e nxënësve në pjesë të caktuara të tekstit, të cilat ia vlen të diskutohen. Në fund, mësimdhënësi do të parashtrojë për diskutim edhe këto pyetje: - Në cilën kulturë dominon korrupsioni? dhe - A mund të konsiderohet pjesë e kulturës? Pas diskutimit nxënësit udhëzohen të përmbledhin mësimin në formë të një pesëvargëshi për kulturën dhe korrupsionin. 146

145 Korrupsioni mashtrues, përvetësues dëmton, shkatërron, varfëron Keqpërdorim i pozitës për interes personal Keqpërdorimi Pritshmëria: Nxënësit do të vërejnë se çfarë kategorie është korrupsioni në raport me kulturën, çka është kulturë dhe jo kulturë, cili është roli i kulturës në luftë kundër korrupsionit. Po ashtu, nxënësit do të kuptojnë se korrupsioni dënohet në të gjitha llojet e kulturave dhe institucionet shoqërore e shtetërore si dhe nga të gjitha normat apo sistemet: tradicionale, religjioze, shtetërore, etj. 147

146 Mësim model Nexhmije Çollaku - Mësimdhënëse e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Mjetet mësimore: Gjuhë dhe letërsi shqipe VII Poema e mjerimit - Migjeni Libri, fotografia, tabela, fletë A/4, lapsa etj. Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësit duhet të jenë në gjendje: 1. të përshkruajnë me shkrim pamjen nga fotografia për pesë minuta; 2. të kuptojnë mesazhin që e përcjell autori përmes tekstit në Poema e mjerimit ; 3. të krahasojnë rrethanat shoqërore kur është shkruar poema me rrethanat në të cilat jetojmë sot; 4. të gjykojnë për shkallën e problemeve sociale si rezultat i dukurive negative (korrupsioni, burokracia, keqpërdorimi, papërgjegjësia, familjarizimi). Zhvillimi i mësimit: Evokimi: E Ese 5 minutëshe 10 R Ditari dy pjesësh 20 R Shqyrtim i përbashkët 10 Në tabelë vendosim fotografinë, në të cilën paraqitet një shtëpi e vjetër me pullaz të prishur. Në qoshe të shtëpisë duke ndenjur anëtarët e familjes, pa e ditur se çfarë presin. Nga nxënësit kërkojmë që brenda dy minutave të shikojnë dhe të përqendrohen në foto. Pastaj kërkojmë nga ata që të përshkruajnë me pesë deri në gjashtë fjali pamjen e fotografisë. Më pas lexohen punimet e nxënësve. Realizimi i kuptimit: Nxënësit i udhëzojmë që të tërheqin një vijë në mes të fletores dhe në anën e majtë të vizës të shkruajnë citate më të pëlqyera nga poema, ndërsa në anën e djathë të shkruajnë komente rreth atyre citateve. Koha për aktivitetin e nxënësve është 15 minuta. Pastaj mësimdhënësi vazhdon duke kërkuar nga nxënësit që të lexojnë citatet dhe komentet rreth atyre citateve. Mësimdhënësi kujdeset për të ruajtur kalimin nëpër përmbajtje të poemës nga strofa në strofë. Reflektimi: Tani e shkruajmë pyetjen në tabelë. Cilat dukuri negative të shoqërisë sonë po ndikojnë në rritjen e problemeve sociale? 148

147 Kërkojmë nga nxënësit që të shkruajnë përgjigjet e tyre vetjake, para se të diskutojnë me zë. Pas disa minutash i ftojmë të shprehin idetë e tyre. Krijojmë një skemë të vendosjes së nxënësve në klasë dhe shënojmë shkurt përgjigjen e secilit mbi të. Kështu përcjellim se kush ka marrë pjesë në diskutim e kush jo. Nxisim shkëmbimin e ideve në mes nxënësve. Nëse përgjigja A ndryshon nga përgjigja B, atëherë kërkoni nga nxënësi i tretë të japë mendim plotësues. Mësimdhënësi nuk përgjigjet, por nxënësit i përgjigjen njëri tjetrit. Mësimdhënësi i përsërit argumentet e nxënësve dhe pyet nëse dikush ka ndonjë gjë për të shtuar. Pas diskutimit të pyetjes së parë, paraqesim edhe 3 pyetje tjera dhe i diskutojmë në të njëjtën mënyrë: Pse korrupsioni në shoqëri i rrit problemet sociale? A mund të luftohet korrupsioni në shoqëri? Si do të reagoni po të vëreni një veprim të korrupsionit? 149

148 Mësim model Ismet Peci Mësimdhënës i Edukatës Qytetare Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Mjetet mësimore: Edukata Qytetare IX Demokracia Libri, tabela, fletë,etj. Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësit duhet të jenë në gjendje : - të vlerësojnë parimet e demokracisë; - të analizojnë se si krijohen dhe si përvetësohen nga shoqëria vlerat demokratike; - të shqyrtojnë disa nga armiqtë kryesorë të demokracisë, si p.sh.(kriminaliteti, pasiguria, korrupsioni, jotoleranca, injoranca, etj). Zhvillimi i mësimit: E Stuhi mendimesh 10` R DRTA 20` R Klaster 10` Ora e mësimit mund të fillojë me një aktivitet nxehjeje, p.sh. shkruaje emrin vertikalisht dhe gjej folje për secilën shkronjë të emrit. I imitova, S sulmova, M- mësova, E eca, T tentova, Evokimi: Në fillim mësimdhënësi bën pyetjen: Ç dini për demokracinë? Nga nxënësit kërkohet që në mënyrë individuale të shkruajnë në fletoret e tyre përgjigjet dhe më pas të bashkëpunojnë në dyshe për të këmbyer mendime. Në fund i tërë grupi diskuton dhe një përfaqësues i grupit i prezanton përgjigjet. Realizimi i kuptimit: Më pas mësimdhënësi kërkon nga nxënësit t i hapin librat në faqe 33 dhe i drejton ata për të lexuar njësinë mësimore me ndalesa. Pjesa e parë përfshin materialin deri te Parimet e qeverisjes demokratike. Ndërkohë, mësimdhënësi shkruan titullin e mësimit në tabelë. Për të kuptuar se sa nxënësit kanë arritur të përfitojnë informacione nga pjesa e parë, mësimdhënësi i parashtron këto pyetje: Nga rrjedh fjala demokraci? Ku përmendet për herë të parë demokracia? Si kuptohet sot demokracia? 150

149 Më pas mësimdhënësi kërkon nga 2-3 nxënës që të bëjnë parashikime për vazhdimin e mësimit, duke e bërë këtë pyetje: Ç mendoni se do të ndodhë më tutje në pjesën tjetër të mësimit? Nxënësit hapin librat dhe lexojnë pjesën e dytë të mësimit Parimet e qeverisjes demokratike. Pas përfundimit të leximit, mësimdhënësi kërkon nga nxënësit që të krahasojnë përgjigjet e dhëna më parë me ato informacione që lexuan. Për të verifikuar shkallën e përvetësimit të njohurive nga pjesa e dytë, mësimdhënësi parashtron këto pyetje: - Si duhen trajtuar njerëzit në demokraci? - A duhet të ketë dallime për njerëzit para ligjit? - Kush duhet ta udhëheqë pushtetin, shumica apo pakica? - Duhet apo s duhet kompromis në demokraci? - Ç është qeverisja e kufizuar? Në këtë mënyrë vazhdohet leximi pjesë-pjesë. Pjesa e tretë përmban Vlerat demokratike. Pas përfundimit të leximit nga ana e nxënësve, mësimdhënësi parashtron këtë pyetje për të vlerësuar përfitimin e njohurive nga ana e nxënësve: - Si mund të arrihen vlerat demokratike? - Obligim i kujt është mbrojtja dhe promovimi i të drejtave të njeriut? Pjesa e katërt e njësisë mësimore përmban Armiqtë e demokracisë. Pyetjet në të cilat mësimdhënësi nxit diskutimin e nxënësve për përmbajtjen e pjesës së fundit janë: - Si mund të qëndrojë dhe përparojë demokracia? - Në çfarë mënyre duhet t i kultivojmë vlerat demokratike? - Në cilat vende ka sukses demokracia? - Kush e rrezikon më së shumti demokracinë? Në fund, mësimdhënësi pyet nxënësit: A keni dëgjuar fjalën korrupsion? Ku shprehet ai? A ekziston korrupsioni në shkollë? Si mund ta luftojmë korrupsionin? A mundet shoqëria demokratike të zhvillohet me korrupsion? Reflektimi: Përgjigjet e nxënësve do të diskutohen me tërë klasën. Në këtë fazë të orës nxënësit do ta përgatisin nga një klaster në grup. Disa grupe do ta kenë fjalën qendrore, demokracia, ndërsa grupet tjera do ta kenë fjalën, korrupsioni. Klasterat e përgatitur nga grupet do t i prezantojë përfaqësuesi i grupit. 151

150 Mësim model Mirlinda Bytyqi Mësimdhënëse e Edukatës Qytetare Lënda: Edukatë Qytetare Klasa: VIII Njësia mësimore: Paraja dhe sistemi i pagesave Metoda mësimore: Individuale dhe grupore. Objektivat: Nxënësit deri në fund të orës mësimore duhet të jenë të aftë: -të numërojnë anët pozitive dhe negative të parasë; -të analizojnë funksionet që ka paraja; -të gjykojnë për përparësitë e përdorimit të parasë. Zhvillimi i mësimit: Evokimi: E Shkrim i lirë 15 R INSERT 20 R Shqyrtim i përbashkët 10 Kërkoj nga nxënësit që të shënojnë ne fletore disa mendime për paranë dhe funksionin e saj. Disa nga shkrimet e nxënësve do të lexohen. Ndërkohë, mësimdhënësi i nxjerr disa fjalë kyçe nga shkrimet e nxënësve p.sh. Blerje, shitje, pasuri, shoqëri, gjithçka etj. Mësimdhënësi së bashku me nxënësit do të analizojnë fjalët kyçe. Më pas, mësimdhënësi do të kërkojë nga secili grup i nxënësve të formojnë nga një fjali me fjalët kyçe që janë të shënuara më lart. Një përfaqësues i grupit do të lexojë fjalinë e shkruar dhe do të tregojë argumentet pse e kanë zgjedhur ta shkruajnë pikërisht atë fjali. Pastaj mësimdhënësi u parashtron një pyetje të gjithë nxënësve: Cila është mundësia e pasurimit të shpejtë? Përgjigjet e nxënësve do të llogariten në përqindje: p.sh. a ) 20 % mendojnë duke punuar shumë; b ) 40% mendojnë duke keqpërdorur pozitën; c) 20% duke u marrë me punë ilegale; d) 20% me mashtrim. 60 % e nxënësve mendojnë se me vjedhje dhe mashtrim është mundësia më e shpejtë për t u pasuruar, pra me një fjalë pasurimi bëhet përmes korrupsionit. Realizimi i kuptimit: Nxënësit do të lexojnë njësinë mësimore përmes teknikës INSERT. Nxënësit do të shënojnë: 152

151 - shenjën për informacionin që dinë - shenjën + për informacionin e ri - shenjën për informacionin që e kundërshton atë që kanë ditur më parë - shenjën? për informacionin që e kanë të paqartë ose kur kërkojnë më tepër informacion. Reflektimi: Përmes pyetjeve që ka përgatitur mësimdhënësi, nxënësit do të diskutojnë për përkufizimin e parasë, funksionet e saj, si dhe identifikimin e anëve pozitive dhe negative të parasë. Theks i veçantë do t i kushtohet diskutimit për mënyrën e pasurimit dhe shpenzimit të pasurisë personale. Në fund do të jepet mesazhi se: Gjëja më e rëndësishme në jetë është të mbetesh njeri dhe jo person që ka para. Detyrë shtëpie: Nxënësit do të shkruajnë nga një shkrim të shkurtër me temën: Ndershmëria dhe paraja. 153

152 Mësim model Hajrije Balidemaj Mësimdhënëse e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Mjetet mësimore: Gjuhë dhe Letërsi Shqipe VIII Me fol shqip - Kiço Blushi Leximi letrar 8, fletë A4, markera etj. Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësit do të jenë në gjendje: 1. të krijojnë një shkrim të lirë me disa fjalë (terma) paraprakë të mësimit; 2. të analizojnë ngjarjet në tregim; 3. të veçojnë porosinë që na del nga ky tregim; 4. të vlerësojnë pasojat nga dhënia e ryshfetit. Zhvillimi i mësimit: Evokimi: E Parashikimi me terma paraprak 10 R Tabela e parashikimeve 20 R Shqyrtimi i përbashkët 10 Në fillim, mësimdhënësja u flet nxënësve për shkrimtarin dhe për tiparet themelore të kombit. Më pas ajo ndalet të shtjellojë temën Me fol shqip përmes së cilës shkrimtari Kiço Blushi na përkujton përndjekjen (dëbimin) e shqiptarëve nga Kosova për në Turqi në vitin 1956 dhe regjimin e autoriteteve të sigurimit të asaj kohe serbo-jugosllave. Më konkretisht mësimdhënësja flet për grumbullimin e armëve. Me këto të dhëna, mësimdhënësja i njofton nxënësit me këtë ngjarje të rëndësishme në shekuj për kombin shqiptar dhe migrimin në tërësi. Për të shkruar një tregim të shkurtër nxënësit do t'i kenë për orientim këto fjalë: - jeta-burgu - dera-ryshfeti - dëbimi-asimilimi - gjuha shqipe-gjuha e huaj. Qëllimisht janë zgjedhur këto fjalë, sepse mësimdhënësja është e bindur se edhe shumica e nxënësve kanë pasur fatin të dëbohen ose familjarët e tyre janë dëbuar kohë më parë nga Kosova gjatë viteve ( ). Pas 5 minutash të shkrimeve individuale disa nga nxënësit do të lexojnë shkrimet e tyre. Realizimi i kuptimit: Mësimdhënësi i njofton nxënësit se do të lexojnë me ndalesa njërin nga tregimet e zgjedhura të Kiço Blushit, të titulluar "Me fol shqip". Mësimdhënësi u sugjeron nxënësve që gjatë leximit të pjesëve të krahasojnë se sa kanë të përbashkëta pjesët që do t i lexojnë, me shkrimin e tyre. Në ndërkohë, mësimdhënësi përgatit 154

153 tabelën e parashikimeve dhe kërkon nga nxënësit që ta përgatisin nga një të tillë në fletët e tyre. Nxënësit lexojnë pjesën deri te ndalesa e parë. Pas leximit kërkohet nga nxënësit që të japin ide se çfarë do të ndodhë në pjesën e dytë dhe provat pse mendojnë ashtu. Këto informacione shënohen në kolonën e parë dhe të dytë të tabelës së parashikimeve. Tani nxënësit duhet të tregojnë se çfarë ndodhi. Të gjitha informacionet e tyre shënohen në kolonën e tretë të tabelës së parashikimeve. Para se të lexojnë pjesën e tretë, kërkoj nga nxënësit të japin ide se çfarë do ta presë tani Bek Hajrinë. Njëkohësisht do të kërkohet nga nxënësit të mendojnë se si do të zhvillohet ngjarja dhe se çfarë fundi parashohin, si dhe të ofrojnë prova pse mendojnë ashtu. Idetë e tyre shënohen në tabelën e parashikimeve dhe procedura e mësipërme përsëritet deri sa të lexohet edhe pjesa e fundit e tregimit. Pas leximit të pjesës së fundit, mësimdhënësi pyet nxënësit: Bek Hajria ishte i dënuar me 15 vjet burg. Po të kishte rast të lirohej, si mendoni, çfarë porosie do t u jepte të tjerëve dhe pse mendoni kështu? Reflektimi: Me anë të teknikës Shqyrtimi i përbashkët i bëj këto pyetje: 1. A e prisnit një përfundim të tillë, apo doli ndryshe? 2. A keni pasur në jetën tuaj përvojë të ngjashme? 3. Çfarë e karakterizon motrën, provoni të justifikoni me ndonjë rast të përafërt? 4. Përshkruani gjendjen shpirtërore të motrës pas takimit me të vëllain. 5. Për cilat kohë dhe vite bëhet fjalë në tregim? 6. A mendoni se po përsëritet historia jonë kombëtare? Bëni një krahasim. Në të gjitha këto pyetje do të përgjigjen nxënësit duke dhënë argumente nga ngjarjet tona aktuale. Në fund, nxënësve u parashtrohen edhe këto pyetje: 1. Çfarë humbim si komb nëse asimilohemi? 2. A ja vlen sakrifica për gjërat e tilla? 3. A është mirë të paguajmë ryshfet për raste të tilla? 4. Dhënia e ryshfetit në këtë rast a mendoni se është korrupsion? 155

154 Mësim model Hajrije Balidemaj - Mësimdhënëse e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Mjetet mësimore: Gjuhë shqipe dhe letërsi IX Paraja - Hasan Zyko Kamberi Leximi letrar 9, letra A4, markeri, tabela, shkumësi etj. Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit duhet të jenë të aftë: 1. të numërojnë disa nga poezitë e shkruara nga Hasan Zyko Kamberi; 2. të dallojnë shkrimtarët humanistë nga bejtexhinjtë; 3. të analizojnë poezinë; 4. të gjykojnë për fuqinë e parasë. Zhvillimi i mësimit: Evokimi: E Stuhi mendimesh 10 R DLTA 20 R Pesëvargëshi 10 Në fillim i pyes nxënësit se çfarë dinë për autorin. Më pas kërkoj nga nxënësit që të bëjnë një dallim mes shkrimtarëve humanistë dhe bejtexhinjve. Mendimet e nxënësve shënohen në tabelë. Realizimi i kuptimit: Do t i njoftoj nxënësit se sot do të lexojnë një poezi nga H. Z. Kamberi, dhe ua bëj me dije se leximin do ta bëj unë me tri ndalesa. Nxënësve u sugjerohet që gjatë leximit të pjesëve, ata t i nënvizojnë fjalët e panjohura me që është një tekst më pak i njohur për nxënësit (bëhet fjalë për tekstet e vjetra). Pas leximit të pjesës së parë dhe sqarimit të fjalëve të panjohura i pyes nxënësit: >Çfarë mendoni, çfarë poezie është kjo? >Kush përfshihet në ngjarje? >Ku bie theksi në këto vargje? Kam kujdes që brenda nxënësve të zhvillohet një diskutim konstruktiv. Vazhdoj me ndalesën e dytë me të njëjtën mënyrë duke lexuar, nënvizuar, sqaruar dhe analizuar vargjet e lexuara. Bëj pyetjet: >Si përshkruhet mbreti? >Po shërbëtori? 156

155 >Tregoni raportet e tyre? EDUKIMI ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLAT E MESME - mjet metodologjik Kërkoj që sa më shumë nxënës të përfshihen në dhënien e përgjigjeve. Vazhdoj leximin e ndalesës së tretë me të njëjtën mënyrë duke lexuar, nënvizuar, sqaruar dhe analizuar vargjet e lexuara. Bëj pyetjet: >Çfarë i dallonte personazhet? >Çfarë i lidhte? >Si trajtohet paraja? >Sa kishte fuqi paraja? Pyetjet e parashtruara do t i orientojnë nxënësit për të arritur deri te mesazhi i vjershës. Reflektimi: Kërkoj nga nxënësit që të shkruajnë një pesëvargësh në fletët A4 me një porosi të autorit si p.sh Paraja e ndytë e turpshme fitohet, shpenzohet, korruptohet Paraja të pasuron, të turpëron dhe të korrupton. Monedha 157

156 Mësim model Drita Kadriu Mësimdhënëse e Biologjisë Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Mjetet mësimore: Biologji VI Shumëllojshmëria dhe rëndësia ekonomike e farëzhveshurave Libri, fotografia, tabela, fletë A/4, lapsa Objektivat: Nxënësi në fund të orës mësimore do të arrijë: 1. të numërojë së paku katër lloje të farëzhveshurave; 2. të përshkruajë mënyrën e shumimit të farëzhveshurave; 3. të krahasojë rëndësinë ekonomike të farëzhveshurave dhe dëmet që shkaktohen nga prerja e pyjeve. Zhvillimi i mësimit: Evokimi: E Stuhi mendimesh 10 R INSERT 20 R Tabela T - Rrjeti i diskutimit 10 Ndahen nxënësit në grupe nga pesë. Atyre u shtrojmë pyetjet: 1. Çfarë po shihni në fotografi? 2. Cilat bimë quhen bimë të larta? 3. Si i kanë gjethet këto bimë? 4. A dini ndonjë prej llojeve të farëzhveshurave? Përgjigjet e nxënësve i shkruajmë në tabelë duke krijuar një listë me informacione. Realizimi i kuptimit: Hapet libri dhe lexohet mësimi duke i vendosur shenjat e INSERT-it. Më pas do të plotësohet tabela e insertit. + -? Nxënësit do të plotësojnë shtyllën e parë të tabelës ( ) INSERT me njohuritë që kanë për farëzhveshurat. Në shtyllën e dytë (+) do të vendosin informacionet e reja që i marrin nga teksti. Në shtyllën e tretë (-) vendosin shënimet për ato informacione që në tekst dalin ndryshe nga ato që dinin. Në shtyllën e fundit (?) shkruajnë pyetjet ose kërkesat që kanë nevojë për sqarime. Diskutimi vazhdon në grup e pastaj bëhet një diskutim i hapur rreth informacionit të ri, që mësuan si dhe të çështjeve të paqarta që kanë nxënësit. 158

157 Reflektimi: Nxënësve u shtrojmë pyetjen: Prerja e pyjeve nga ana e njerëzve a paraqet keqpërdorim apo nevojë për ekzistencë? Kërkojmë nga nxënësit që argumentet, pse prerja e pyjeve është keqpërdorim t i rendisin në anën e majtë të tabelës T. Ndërsa, në anën e djathtë të tabelës T t i shënojnë argumentet, pse prerja e pyjeve është nevojë për ekzistencë. Pasi që grupet të kenë renditur arsyet për të dyja rastet, ftojmë nxënësit në mënyrë individuale të vendosin se çfarë ndjejnë për këtë çështje. Pastaj i ftojmë të gjithë nxënësit që mendojnë se prerja e pyjeve është keqpërdorim të lëvizin në anën e majtë të klasës, ndërsa ata që mendojnë se prerja e pyjeve paraqet nevojë për ekzistencë të lëvizin në anën e djathtë të klasës. Ata që janë të pavendosur qëndrojnë në fund të klasës. Nxënësve duhet t iu lëmë kohë të debatojnë 4-5 minuta. Kërkojmë që një vullnetar për secilin grup të paraqes qëndrimet e secilës anë në kohë të caktuar. Gjatë këtij aktiviteti duhet të respektohen tri rregulla kryesore: 1. duhet të lejojmë që nxënësi të mbrojë paraqitjen e tij; 2. duhet të jemi të durueshëm për qëndrimet e ndryshme; 3. të lejohen lëvizjet e nxënësve prej njërës anë në tjetrën si rezultat i ndryshimit të qëndrimeve. Në fund mësimdhënësi përmbledh qëndrimet e klasës rreth keqpërdorimeve të pyjeve. 159

158 Ilir Sejdiu Mësimdhënës i Historisë Mësim model Lënda: Histori Klasa: VIII Njësia mësimore: Revolucioni socialist i tetorit Metoda mësimore: Zhvillim Mjetet mësimore: Libri, Fletët e bardha format A4, Tabela etj. Fjalët kyçe: Perandoria ruse, parlamentin (Duma), qeveria e përkohshme, centralizimi ekonomik etj. Objektivat: Deri në fund të orës mësimore nxënësit do të jenë në gjendje: Zhvillimi i mësimit: Evokimi: - të identifikojnë shkaqet e revolucionit; - të analizojnë synimet e bolshevikeve; - të paraqesin personalitetet kryesore të bolshevikëve; - të informohen me mënyrën e krijimit të pronës shoqërore dhe centralizimin e ekonomisë etj. E Stuhi mendimesh 10 R DRTA 30 R Ese 5 Në këtë fazë të orës parashtrojmë pyetje dhe kërkojmë nga nxënësit të japin idetë e tyre si: -Ç`është revolucioni? -Pse janë organizuar revolucionet në shoqërinë njerëzore në periudha te caktuara kohore? etj. Realizimi i kuptimit: Në këtë fazë, kërkojmë që nxënësit ta lexojnë njësinë mësimore me ato ndalesa, që ne i kemi paraparë dhe në secilën pjesë, kemi përgatitur pyetjet të cilat na ndihmojnë të shtjellojmë secilën pjesë. Ja disa nga pyetjet: - Çfarë gjendje ekonomike ishte në Rusi në kohën e perandorisë? - A ka mundësi keqpërdorimi, manipulimi etj., në qeverisje të monarkisë absolute dhe tregoni, si? - Cilat ishin pasojat e krijimit te pronës shoqërore në Rusi? Këtu do të ndërlidhesha se një gjë e tillë e veprimit do të krijonte kushte dhe hapësirë për keqpërdorim, manipulim dhe korrupsion. Do t i njoftojë nxënësit se në 160

159 qoftë se në një shoqëri ka korrupsion, aty asnjëherë nuk do të mund të ketë zhvillim ekonomik, standard të lartë jetësor etj. Reflektimi: Në fazën përfundimtare kërkojë nga nxënësit që në mënyrë individuale ta paraqesin nga një ese. P.sh Revolucioni Socialist i Tetorit. Në fund do të kërkoj nga disa nxënës që të lexojnë esetë e përgatitura. Pritshmëria: Nxënësit do të informohen se Revolucioni i tetorit ishte organizuar nga bolshevikët me në krye V. I. Leninin. Pas ardhjes në pushtet bolshevikët vendosën një regjim diktatorial. Edhe pasardhësi i Leninit, Stalini kishte pretendime të pakufizuara, mënyra e qeverisjes si dhe centralizimi ekonomik krijuan kushte për korrupsion, papërgjegjësi dhe mos punë. 161

160 Mësim model Lindita Kabashi Mësimdhënëse e Gjuhës Angleze Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Mjetet mësimore: Gjuhë angleze Vll Filmi Libri, tabela, shkumësi, letër A4, lapsi etj. Objektivat: Nxënësit deri në fund të orës mësimore do të jenë në gjendje: - të numërojnë disa nga profesionet e nevojshme për realizimin e filmit; - të dallojnë llojet e filmave; - të krahasojnë punën e kameramanit me punën e regjisorit; punën e redaktorit me punën e drejtorit të filmit, punën e moderatorit me punën e frizerit etj. - të analizojnë xhirimin e filmit. Zhvillimi i mësimit : Evokim: E Stuhi mendimesh 10 R DRTA 20 R Klaster 10 Në fillim nxënësit njoftohen me temën. Mësimdhënësi thekson faktin se filmi luhet prej artistëve të ndryshëm dhe në skena të ndryshme etj. Për të kuptuar se çfarë para njohurish kanë nxënësit rreth filmit, mësimdhënësi i drejton këto pyetje: - Do you like to watch T.V? - Which kind of programs do you like? - Do you like film? - Have you seen a film this week? - What was it? - Did you enjoy it? - Was it interesting? - Was it frightening? - Who was in it? Mësimdhënësi do të kërkojë që sa më shumë nxënës të japin përgjigje. Ndërkohë mësimdhënësi bën pyetjen: films? - What do you think, is there any corruption during the process of making - Can you mention some of the abuses which may appear at the film? - Do you think that corruption reduces the quality of film? Përgjigjet në këto pyetje do të diskutohen me tërë klasën. 162

161 Realizimi i kuptimit: EDUKIMI ANTI-KORRUPSION NË SHKOLLAT E MESME - mjet metodologjik Pas përgjigjeve në pyetje, nxënësit hapin librat në faqe 80 dhe fillojmë me ushtrimin e parë duke bërë lidhjen e fotografive me fjalitë e dhëna, gjë e cila na mundëson që të bëjmë edhe dallimet e llojeve të filmave. Gjatë lidhjes së fotove me llojet e filmit, nxënësit do t i nënvizojnë fjalët e panjohura. Pasi të përfundojmë ushtrimin e parë, mësimdhënësi i pyet nxënësit: - Do you like an adventure movie? - Would you like to be an actor? - Would you like to watch a crime thriller? etc. Mësimdhënësi vazhdon me ushtrimin e dytë: Nxënësit bëjnë lidhjen e personave në fig. me fjalitë e dhëna në libër e më pas krahasojnë punët e tyre. Pas përfundimit të ushtrimit të dytë mësimdhënësi parashtron këto pyetje: - What does the director do? - Who are the stars of a film? - What does the customer designer do? - Can you compare the job between director and editor, customer designer and make-up artist? etc. Mësimdhënësi vazhdon me ushtrimin e tretë. Nxënësit punojnë në qifte duke i bërë pyetje njëri- tjetrit dhe duke dhënë përgjigje rreth filmit dhe punëve në film. Pasi nxënësit të përfundojnë me ushtrimet, ata fillojnë të bëjnë analizën e xhirimit të filmit. Gjate analizës nxënësit vërejnë se gjatë xhirimit të filmit mund të hasim në keqtrajtime, mashtrime, dhunë, në persona të ndershëm e të pandershëm. Pra, me një fjalë edhe në film ekziston korrupsioni, të cilin duhet ta luftojmë me qëllim të ruajtjes së cilësisë së filmit. Reflektimi: Nxënësit janë të ndarë në grupe. Secilit grup i jepet që të përgatisë nga një klaster me temën filmi. Nxënësit do të udhëzohen që brenda klasterit, të përfshijnë edhe informacione të ndryshme se si mund të luftohet paraqitja eventuale e korrupsionit në film. Më pas grupet prezantojnë punën e tyre. Pritshmëria: Analiza e situatave të ndryshme u ndihmon nxënësve që ta kuptojnë dukurinë e korrupsionit më mirë. Situatat e zgjedhura nga jeta reale i mësojnë nxënësit që të kenë një vlerësim kritik të realitetit dhe të kërkojnë mënyra që të jetojnë me nder. Në mendjen e tyre nxënësit do të krijojnë një model të shoqërisë, në të cilin do të jetojnë të gjithë të barabartë, gjë që e paraqet edhe esencën e Demokracisë. 163

162 Mësim model Adem Gavazaj Mësimdhënës i Edukatës Qytetare Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Objektivat: Edukatë Qytetare X Krimi dhe format e tij Në fund të orës së mësimit nxënësit duhet të jenë të aftë: - të përshkruajnë format e krimit; - të analizojnë format e shfaqjes së krimit; - të vlerësojnë pasojat që sjellin format e krimit; Zhvillimi i mësimit : E Parashikim me terma paraprak 10 R Kubimi 25 R Ese 10 Evokimi: Në tabelë mësimdhënësi shkruan termat: shtet, qeverisje, ryshfet, grabitje, vrasje, rrëmbim. Nga nxënësit kërkoj të parashikojnë dhe të shkruajnë një ngjarje në të cilën do të përdorin termat e paraqitur në tabelë. Pas përfundimit të shkrimit disa nxënës do të lexojnë tregimet e tyre. Realizimi i kuptimit: Nxënësit janë të ndarë në grupe (katër deri në gjashtë nxënës). Atyre u jepet detyra që të lexojnë njësinë mësimore "Krimi dhe format e tij. Në ndërkohë secilit grup i jepet nga një kub me dimensione të faqeve 15 deri në 20 cm. Në secilën faqe të kubit shkruhen fjalët: Përshkruani, krahasoni, shoqëroni, analizoni, zbatoni dhe argumentoni. Nxënësit me kujdes do të lexojnë tekstin dhe do të mundohen të gjejnë përgjigjet për secilën faqe të kubit. Për secilën faqe mësimdhënësi do të kërkojë nga nxënësit: 1. të përshkruajnë format e krimit. 2. të krahasojnë format e krimit. 3. të shoqërojnë krimin me dukuritë tjera negative në shoqëri. 4. të analizojnë të këqijat që i sjellin shoqërisë të gjitha format e krimit. 5. të tregojnë faktorët që ndikojnë në rritjen e krimit. 6. të vlerësojnë dëmet që i sjellin shoqërisë, të gjitha format e krimit, qoftë nga aspekti shoqëror, ekonomik, politik etj. 164

163 Çdo grup do të përgjigjet me shkrim në të gjitha kërkesat e faqeve të kubit. Në fund mësimdhënësi do të kërkojë që një përfaqësues i grupit të prezantojë vetëm punën që ka bërë grupi rreth një faqeje të kubit, në mënyrë që të gjitha grupet të përfshihen në procesin e të nxënit. Reflektimi: Në këtë fazë të orës, mësimdhënësi kërkon nga nxënësit që të hartojnë një ese pesë minutëshe me titull: Qeverisja e korruptuar e shndërron vendin në vend të kriminalitetit, hajdutërisë dhe imoralitetit. Disa punime të nxënësve do të lexohen para gjithë klasës. 165

164 Mësim model Hysen Berisha Mësimdhënës i Filozofisë Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Mjetet mësimore: Filozofi XI Pikëpamjet filozofike sociale të Makiavelit Libri, fletoret, lapsat, shkumësat, tabela, Shpuza Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit duhet të jenë të aftë: - të shqyrtojnë pikëpamjet filozofike të Makiavelit; - të analizojnë rrethanat shoqërore e politike të veprimit; - të artikulojnë koncepcionet politike, nocionin politik dhe personalitetin e politikanit; - të identifikojnë themeluesin e shkencave politike moderne; - të gjykojnë për ndershmërinë e politikanëve. Zhvillimi i mësimit: Evokimi: E Stuhi mendimesh 5 R INSERT 20 R Shqyrtimi kategorizues 15 Mësimdhënësi kërkon nga nxënësit që të përkufizojnë fjalën Politikë dhe të gjejnë se kush ishte themelues i politikës. Disa nga idetë e nxënësve do të shënohen në tabelë. Realizimi i kuptimit: Mësimdhënësi kërkon nga nxënësit që t i hapin librat dhe ta lexojnë me vëmendje njësinë mësimore në faqe 173. Nxënësit gjatë leximit udhëzohen të përdorin shenjat e INSERT-it: për informacionin që dinë; + për informacionin e ri; - për informacionin që e kanë ditur ndryshe;? për informacionin që e kanë të paqartë. Reflektimi: Mësimdhënësi në fund të orës mësimore së bashku me nxënësit do të shënojnë në tabelë një rrjetë, në të cilën do të kategorizohen informacionet e ndryshme, që kanë të bëjnë me politikanët dhe korrupsionin. Një kategorizim i mundshëm do të ishte: 166

165 KORRUPSIONI Qëllimi arsyeton mjetin Pikëpamje filozofike-sociale Politikani s'duhet të jetë frikacak Themelues i Politikës Politikani duhet të jetë Dhelpër dhe Luan Dhelpër-dinakëri Luan-dhunë Tregon se Politika është e ndarënga Etika Politika është udhëheqswja ose deshtim i shtetit Në fund mësimdhënësi e përmbyll temën me disa fjalë të shkurtra. Ai i njofton nxënësit se politika e ka prejardhjen prej Makiavelit, se politikani e përdor dhunën dhe dinakërinë për mbajtjen e pushtetit. Po ashtu, mësimdhënësi shton se politikanët nuk zgjedhin mjete për arritjen e qëllimeve të tyre dhe shpesh korruptohen gjatë arritjes së qëllimeve. 167

166 Mësim model Agron Gashi Mësimdhënës i Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe Lënda: Klasa: Njësia mësimore: Mjetet mësimore: markera etj. Gjuhë shqipe XI Përemrat vetorë Materiale të përgatitura (të fotokopjuara), fletë pune, tabela, Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit duhet: - të klasifikojnë saktë përemrat vetorë në gjuhën shqipe; - t i gjejnë dhe t i përdorin në tekst përemrat vetorë; - të funksionalizojnë rolin e përemrave vetorë. Zhvillimi i mësimit: E Stuhi mendimesh 10 R Clipping 20 R Plotësim i zbrazëtirave të tekstit + Ditari trepjesësh 15 Evokimi: Fillimisht, nxënësit në çift shkruajnë në fletore sa më shumë përemra të llojeve të ndryshme, duke ripërsëritur ato që kanë mësuar më parë. Në këtë mënyrë, përveç që vënë në funksion njohuritë e tyre të mëparshme, gjithashtu edhe mësimdhënësi merr informacion të duhur për nivelin e përvetësimit të përemrave dhe rregullave gramatikore nga ana e nxënësve dhe përvojat e tyre praktike. Duke përdorur lapsa me ngjyra të ndryshme, nxënësit formulojnë një KLLASTER, dhe në mes vendosin përemrin. Pastaj në rrathët e përdegëzuar vendosin llojet e përemrave: vetorë, vetvetorë, pyetës, dëftorë, lidhorë, pronorë dhe të pacaktuar. Përdegëzimi kllasterik, përveç në fletore, nga mësimdhënësi formulohet edhe në tabelë dhe së bashku me nxënësit plotësohet radhazi, njëri pas tjetrit duke shtruar pyetje dhe duke marrë përgjigje. Realizimi kuptimit: Mësimdhënësi për realizimin e kësaj njësie mësimore me qëllim të inkorporimit të temës së antikorrupsionit, zgjedh materiale të ndryshme nga gazeta që kanë të bëjnë me temën në fjalë dhe një tekst artistik autorial. Secilit grup i shpërndahet nga një material i zgjedhur, i cili në fokus ka korrupsionin. Nxënësit sipas udhëzimeve lexojnë materialin, njëkohësisht, në mënyrë individuale bëjnë përpjekje që t i gjejnë përemrat vetorë. 168

167 Gjithashtu, teksti autorial është i strukturuar në atë mënyrë që në vete ngërthen një mori përemrash vetorë të cilët luajnë rolin e ndërtekstit artistik. Teksti në fjalë, parë në nivelin tematik, në një formë ose tjetër shtron korrupsionin. Formulimi është i tillë që në pjesën me të madhe të funksionalizojë përemrat; me theks të veçantë përemrat vetorë, pa përjashtuar këtu strukturimin e rrëfimit (tregimit) me një emër shënjues të personazhit, i cili do ta bartë rolin kryesor të të korruptuarit. Këso mënyre, do të identifikohet edhe roli i përemrit i cili në pjesën me të madhe zëvendëson emrin. Pas leximit të materialeve të përgatitura (dhe të fotokopjuara), mësimdhënësi përmes pyetjeve të shtruara, vërteton saktësinë e gjetjes së përemrave vetorë. Nxënësit përgjigjen duke nënvizuar përemrat në fjalë, njëkohësisht duke luajtur rolin e një lexuesi informativ rreth temës së shtruar mbi korrupsionin. Së fundi, duke dhënë përgjigje dhe gjykime kontekstuale, fillojnë të ndërtojnë ditarin trepjesësh të cilin duhet ta plotësojnë me përemra vetorë. Duke qenë se një tekst p.sh. siç është ai i gazetave nuk përfshin brenda vetës të gjithë përemrat vetorë, themi që bashkëpunimi në grup është i domosdoshëm për të përplotësuar njëri tjetrin me të cilën fazë kalojmë në reflektim. Reflektimi: Në këtë fazë, nxënësit përveç që duhet të ndërtojnë ditarin trepjesësh për t i kristalizuar dijet, përfundimisht plotësojnë edhe zbrazëtirat e tekstit të përgatitur në atë mënyrë që do të ketë prapë në fokus korrupsionin, në të njëjtën kohë për të marrë dhe për të dhënë mesazhin adekuat për korrupsionin dhe pasojat e tij për shoqërinë. Sidomos, në plotësimin e zbrazëtirave të tekstit duhet ngritur në nivel mesazhi çështjen e korrupsionit. Ditari trepjesësh Veta Nr. Njëjës Nr. Shumës I. Unë Ne II. Ti Ju III. Ai, Ajo Ata, Ato Plotësim i zbrazëtirave të tekstit Korrupsioni t i humb vlerat njerëzore.... a do ta bëje një gjë të tillë?... kurrë nuk do të korruptohesha.... që korruptohet, nuk do të ketë respektin e të tjerëve.... që korruptohen duhet të skuqen para situatave të tilla.... së bashku mund ta parandalojmë korrupsionin, para se ta luftojmë atë. Korrupsioni është sëmundje për shoqërinë. 169

168 Lavdi parasë së shkretë! (Rrëfimi është bazuar nga një ngjarje e vërtetë) Ndaj mesnatës, kur hëna ishte ngjitur tej majës së dardhës së egër dhe hija e saj ishte bërë akoma më e vogël, matanë pllajës së fshatit të vogël e të harruar fare nga bota, shtëpia e Guri Bardhit ziente në një ulërimë dhembjeje, në një psherëtimë lindjeje. Nëna e Drinit, ajo burrëresha që muaj më parë nuk kishte nxjerrë pikë loti për vdekjen e të shoqit, po priste një jetë të re. Drini, mbase një vëlla a motër. Të paktën të shtohej shtëpia, që të kishte sado pak ta përkundte dhembjen dhe katandisjen, që ua kishte lënë pas vdekja e babait. Dhimbjet e lindjes po bëheshin me të forta Drin Gurbardhi s dinte çfarë të bënte për ta dërguar nënën gjer në spital. Sidoqoftë, ai mbante mend shtëpinë e taksistit në krye të fshatit të tij. Si një hije e vogël, vetëtimthi, me sugjerimin e së ëmës, doli dhe e kërkoi teze Florën e cila shquhej për përkujdesjen e madhe që tregonte në raste të vështira si kjo. Ajo, ishte në gjendje, madje një javë të tërë të mos shtinte gjumë në sy. Shpesh thoshte: - Unë jam si ai lisi plak që mbi të përplasën të gjitha rrufetë e kohës. Drini fshiu djerset, që ishin përzier me vesën e mëngjesit të hershëm dhe mori frymë thellë. Ai ndjeu një shfryrje si të përvajshme nga brenda, meqë më në fund e solli nënën aty ku duhej, në spitalin e qytetit më të madh dhe plot dritë. Derisa priste të dera, ai mendoi që të hynte dhe të kuptonte nëse kishte ndodhur diç me të ëmën. Sapo u afrua, portieri, një mesoburrë zeshkan dhe faqe fryrë e ndaloi, madje me një nënçmim të madh. Përderisa Drini i rrinte përballë me sy të mekur, dy tre grupe njerëzish hynë brenda vetëm me një të lëvizur të kokës. Drini me sy e pa se si njëri nga ta futi dorën në gjep dhe s i foli fare. Dikur vonë, me insistimin e njërës prej motrave mjekësore, Drini hyri brenda. Ai u befasua kur nënën e gjeti akoma duke u përpëlitur me dhimbje të forta që do ta shkundnin edhe gurin. I lodhur, më shumë nga mërzia, provoi të merrte informacione për gjendjen e nënës nga infermieret, por mezi mori një përgjigje të shkurtë dhe të prerë: - Nëna e juaj duhet të lind me prerje cezare, prandaj duhet enkas për ta thirrur doktorin e veçantë. Dhe për këtë duhet. Nga shenjat e duarve, Drini kuptoi se aty kërkoheshin para. Fshiu ballin e djersitur, i lëshoi një shikim nënës dhe me vrap si plumbi i pushkës doli jashtë. Pas gati një ore, u kthye i ndalur fryme. Diçka shtrëngonte në dorë. Mbase të holla... Një Zot e di ku mund t i ketë marrë?!! Vetëm dihej që babai i tij, ndjesë pastë, në këtë qytet kishte pasur një mik të mirë. Iu afrua njërës prej infermiereve dhe ia lëshoi në dorë ato që i kishte. Ajo vetëm tha: - Ti rri i qetë, tani do ta thërrasim mjekun.! Përderisa iu afrua nënës dhe i foli më zë të përgjëruar, dy infermiere ia bëhen aty pranë. - Eja në sallë! Drini doli jashtë i humbur fare. Me padurim priste një lajm nga lartë. Pas dyzetë minutash, infermierja që më herët i shtrëngoi dorën, doli dhe i tregoi që ishte shtuar edhe me një motër. Drini mori frymë thellë dhe në vete pëshpëriti fjalët: Lavdi parasë së shkretë! 170

169 SHTOJCA IV Materiale për trajnim

170 172

171 173

172 174

173 175

174 176

175 177

176 178

177 179

178 180

179 181

180 182

181 183

182 184

183 185

184 186

185 187

186 188

187 189