Niska emisija ugljen-dioksida u Jugoistočnoj Evropi LOCSEE Projekat KONAČNI IZVJEŠTAJ. Decembar, godine

Transcription

1 Niska emisija ugljen-dioksida u Jugoistočnoj Evropi LOCSEE Projekat KONAČNI IZVJEŠTAJ Decembar, godine

2 Konačan Izvještaj je sastavljen od strane Evropske Akademije Bolcana, Institut za Obnovljivu Energiju, Italija, uz doprinos sledećih organizacija: Ministarstvo zaštite životne sredine, Albanija JOANNEUM Institut, Austrija Ministarstvo zaštite prirode i životne sredine, Hrvatska Nacionalni opservatorij u Atini, Grčka Univerzitet Corvinus, Regionalni centar za istraživanje energetske politike, Mađarska Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu, Mađarska Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, BJR Makedonija Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Crna Gora Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine, Srbija Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Slovenija za potrebe Člana 2.3 projekta Niska emisija ugljen-dioksida u Jugoistočnoj Evropi (LOCSEE) (SEE/D/0166/2.4/X). LOCSEE je finansiran od strane jugoistočne Evrope (SEE), Programom međunarodne saradnje. Autori ove publikacije su: Alyona Zubaryeva, Evropska Akademija Bolcana, Italija Elena Georgopoulou, Nacionalni opservatorij u Atini, Grčka Adriano Bisello, Evropska Akademija Bolcana, Italija Sebastian Mirasgedis, Nacionalni opservatorij u Atini, Grčka Daniele Vettorato, Evropska Akademija Bolcana, Italija Judit Balint, Regionalni centar za životnu sredinu, Mađarska Andreas Tuerk, Joanneum Institut, Austrija Maria Beatriz Rosell Perez, Regionalni centar za životnu sredinu, Mađarska Hannes Peter Schwaiger, Joanneum Institut, Austrija Željeli bismo da se zahvalimo predstavnicima naših partnera za pružanje informacija o dokumentima u odjeljku 3.7. Uredila Alyona Zubaryeva, EURAC, Italija.

3

4 SADRŽAJ: CILJEVI PROJEKTA... 5 KONZORCIJUM PROJEKTA... 6 REZULTATI/DOSTIGNUĆA NAJSAVREMENIJA ANALIZA U REGIONU JUGOISTOČNE EVROPE PREGLED DOBRE PRAKSE ANALIZIRAN PO ZEMLJI I VRSTI POLITIKE SMJERNICE ZA PRENOS ZAKONODAVSTVA EU U OBLASTI KLIMATSKIH PROMJENA KORAK PO KORAK, PRIRUČNIK RAZVOJU POLITIKA NISKE EMISIJE UGLJEN- DIOKSIDA MODELOVANJE I SOCIO-EKONOMSKA ANALIZA PRIORITETNIH SEKTORA U IPA ZEMLJAMA REGIONALNA REGIONAL POLITIKA MREŽA I PLATFORMA ONLINE SARADNJE PRIORITETNE POLITIKE ZA RAZVOJ DOKUMENATA O NISKIM EMISIJAMA UGLJEN-DIOKSIDA PEGLED AKTIVNOSTI SASTANCI NACIONALNE RADNE GRUPE (NRG) RADIONICE IZGRADNJE KAPACITETA DISTRIBUCIJA I KOMUNIKACIONE AKTIVNOSTI MEĐUSEKTORSKI SASTANCI ZAINTERESOVANIH STRANA UTICAJ I ODRŽIVOST UTICAJ ODRŽIVOST... 34

5 4 KONAČNI IZVJEŠTAJ

6 1 CILJEVI PROJEKTA Osnovni cilj projekta LOCSEE je jačanje kapaciteta i znanja državnih organa i drugih institucija koje se bave klimatskim promjenama u zemljama jugoistočne Evrope kao i da razvije sistematski međusektorski pristup, da razvije i unaprijedi politike niskog stepena emisije ugljen-dioksida, koje će doprinijeti smanjenju emisije gasova sa efektom staklene bašte ka niskom stepenu emisije ugljen-dioksida u Jugoistočnoj Evropi. Konkretni ciljevi su: jačanje kapaciteta i znanja državnih organa i drugih institucija na različitim nivoima iz različitih sektora koji se bave klimatskim promjenama za razvoj i implementaciju politika niskog stepena emisije ugljen-dioksida uspostavljanjem zajedničkog pristupa za kreiranje politika niskog ugljen-dioksida. Održati radionice za izgradnju kapaciteta i razmjenu iskustava. Povećanje znanja državnih organa i drugih institucija koje se bave klimatskim promjenama za koordinirano prenošenje zakonodavstva EU u oblasti klimatskih promjena razvijanjem zajedničkih smjernica i sprovođenjem aktivnosti izgradnje kapaciteta. Pomoći državnim organima nadležnim za klimatske promjene iz različitih sektora u zemljama koje su kandidati ili potencijalni kandidati u međusektorskom prenosu zakonodavstva EU u oblasti klimatskih promjena u nacionalno zakonodavstvo, kroz razvoj zajedničkih smjernica i izradu nacionalnih planova za implementaciju. Razvoj sistematskog pristupa za pripremu usklađenih međusektorskih politika niskog ugljen-dioksida i razvoj ili unapređenje postojeće međusektorske politike niske emisije ugljen-dioksida u zemljama učesnicama. Podstaći integrativni i participativni pristup, uz učešće svih zainteresovanih strana u razvoju i sprovodjenju politike niskog ugljen-dioksida, kroz uspostavljanje mreže za stalnu komunikaciju sa zainteresovanim stranama u svakoj zemlji, predstavljajući različite administrativne nivoe, sektore i ciljne grupe. Podstaći udruživanje, prenos i razmjenu inovativne i efikasne prakse iz regiona, kao i u regionu, Jugoistočne Evrope kroz podsticanje saradnje i razmjene dobre prakse između ključnih aktera u regionu. S obzirom na činjenicu da se zemlje nalaze na različitim nivoima razvoja politike niske emisije ugljen-dioksida, fokus je na različitim fazama ciklusa politike. Zbog orjentacije ka regionu niskog ugljen-dioksida, aktivnosti projekta će se više fokusirati na mjere ublažvanja klimatskih promjena, iako se mjere adaptacije takođe uzimaju u obzir. Kako bi obezbijedili međusektorski pristup, partneri projekta sarađuju sa predstavnicima iz različitih sektora koji se bave klimatskim promjenama, a posebno sarađuju sa sektorima kao što su enegetika, transport, građevina i eventualno iskorišćenost zemljišta i poljoprivreda, turizam, drugi sektori i usluge, prostorno planiranje, vodoprivreda i šumarstvo. 5

7 2 KONZORCIJUM PROJEKTA Partnerstvo obuhvata 17 partnera iz regiona Jugoistočne Evrope (11 aktivnih partnera i šest posmatrača) i podrazumijeva ključne aktere koji se bave klimatskim promjenama, uključujući nacionalna ministarstva, vladine kancelarije, univerzitetske i istraživačke organizacije i međunarodne organizacije. Aktivni partneri: Evropska Akademija Bozen/Bolcano, Italija (vodeći partner) Ministarstvo zaštite životne sredine, Albanija JOANNEUM RESEARCH, Austrija Ministarstvo zaštite prirode i životne sredine, Hrvatska Nacionalni opservatorij u Atini, Grčka Univerzitet Corvinus, Regionalni centar za istraživanje energetske politike, Mađarska Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu, Mađarska Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, BJR Makedonija Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Crna Gora Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine, Srbija Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Slovenija 6 Partneri posmatrači: Energetski komisionar, Vlada Štajerske, Austrija Evropski Istraživački centar za obnovljivu energiju, Belgija Nacionalni centar za životnu sredinu i održivi razvoj, Grčka Ministarstvo životne sredine, energije i klimatskih promjena, Grčka Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora, Italija Slovenska banka za izvoz i razvoj, Slovenija

8 REZULTATI/DOSTIGNUĆA 3 PROJEKTA 3.1 NAJSAVREMENIJA ANALIZA U REGIONU JUGOISTOČNE EVROPE Na početku projekta najsavremenije analize EU, za sve zemlje učesnice urađena je analiza relevantnog i nacionalnog/regionalnog zakonodavnog okvira iz oblasti energetike i klimatskih promjena (dostupno pod php?id=83). Kao dio evropskog podijelimo teret ugovora za sprovođenje Kjoto Protokola, Austrija, Hrvatska, Grčka, Mađarska, Italija i Slovenija su se obavezale da u periodu smanje gasove sa efektom staklene bašte za 13% u odnosu na godinu. Zemlje jugoistočne Evrope: Albanija, BJR Makedonija, Crna Gora i Srbija su klasifikovane kao zemlje koje nisu članice Aneksa I koji je ratifikovao Kjoto Protokol, između i godine (zemlje u razvoju), ali bez prihvatanja obaveze za smanjenje emisije. Analiza pokazuje da se GHG profil zemalja zapadnog Balkana značajno razlikuje i veoma zavisi od energetskih sistema u zemlji. Albanija na primjer, koristi gotovo svu svoju električnu energiju iz hidroelektrana i ima relativno nizak stepen emisije GHG, sa relativno niskim stepenom emisije ugljen-dioksida po glavi stanovnika, dok iz poljoprivrede u sektoru Korišćenja zemljišta, promjene u korišćenju zemljišta i šumarstvu ima visoku emisiju. Takođe, Bosna i Hercegovina, Hrvatska i Crna Gora imaju značajne hidroenergetske kapacitete, ali isto tako imaju električnu energiju koja troši fosilna goriva. Konkretno, Bosna i Hercegovina, Srbija i BJR Makedonija u velikoj mjeri zavise od lignita za proizvodnju električne energije. Do danas, Hrvatska i Srbija su značajni potrošači prirodnog gasa. Tržišta u Bosni i Hercegovini i BJR Makedoniji su mala, dok Albanija, Crna Gora i Kosovo* nemaju proizvodnju energije vezanu za gas (2). U nekim zemljama zapadnog Balkana industrija je takođe veliki emiter. Dok je Hrvatska ušla u EU u julu godine, ostale zemlje su usvojile ili usvajaju cijelo klimatsko i energetsko zakonodavstvo EU. Crna Gora je zemlja kandidat sa procesom pregovora u toku još od U sadašnjem trenutku šest zemalja se kandidovalo za članice EU i pritom još uvijek ne predstavljaju članice EU: Island, BJR Makedonija, Crna Gora, Srbija, Turska i Albanija. Aproksimacija EU legislative u okviru nacionalne legislative predstavlja proces koji sve više uobličava nacionalni pravni okvir i sveukupnu političku, sociološku i ekonomsku realnost. BJR Makedonija i Srbija npr. su počeli da grade svoje kapacitete za ulazak u EU-ETS. 7

9 Albanija Albania Bosnia Bosna and i Hercegovina Herzehovina Hrvatska Croa9a FYR BJR Makedonija Macedonia Montenegro Crna Gora Serbia Srbija Kosovo* Ugalj Coal Gas Gas Ulje Oil Hydro Hidro Razlike u energetskom miksu između zemalja zapadnog Balkana (Izvor: 2) U oktobru godine, 10. Savjet ministara Energetske zajednice je postigao dogovor o primjeni RES direktiva (2009/28/EC) o promociji obnovljivih izvora energije (RES direktiva) od strane Energetske Zajednice. Na osnovu toga, Albanija, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, BJR Makedonija, Kosovo*, Moldavija, Crna Gora, Srbija i Ukrajina su se obavezale na obavezujući udio obnovljivih izvora energije koji predstavlja dio njihove ukupne potrošnje u godini (3). Udjeli devet ugovornih strana su izračunati na osnovu metodologije EU koja se koristi u RES direktivi i reflektuje jednak nivo ambicija za ciljeve koji su određeni za države članice EU.Ciljevi za udio obnovljive energije ugovornih strana u godini su prikazani u sledećoj tabeli. Kao reakcija na date izazove Evropske Komisije, Sporazum o energetskoj zajednici je uspostavio koordinaciju aukcije projektnog tima kompanije od deset operatera električne mreže Jugoistočne Evrope (OPS (operatori prenosnog sistema) Albanije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, BJR Makedonije, Grčke, Crne Gore, Rumunije, Slovenije, Kosova i Turske) u junu godine (4). Nakon toga, Savjet ministara Energetske zajednice je usvojio regionalnu energetsku strategiju 18. oktobra godine, kao prvi korak u procesu modernog i ekonomičnog planiranja i razvoja energetske infrastrukture u regionu. Savjet je okupio nacionalne strategije i planove ugovornih strana sa postojećim zakonskim obavezama Energetske Zajednice u oblasti energetike, konkurencije i zaštite životne sredine. Direktivа 2006/32 / EC o efikаsnosti energetske krajnje potrošnje i energetskim uslugаmа; uključuje indikаtivni cilj uštede energije zа držаve člаnice (npr. ugovorne strane), obаveze nаcionаlnih držаvnih orgаna u vezi sа uštedаmа energije i energetski efikаsne nаbаvke i mjere zа unаpređenje energetske efikаsnosti i energetskih uslugа. Nacionalni akcioni plan za energetsku efikasnost (NAPEE) je namijenjen za postavljanje cilja za energetsku uštedu i predlаže konkretne mjere i аktivnosti koje će doprinijeti ispunjenju ciljevа nа nivou svаke zemlje potpisnice. Zа potrebe prvog NAPEE, svaka ugovorna strana treba da uspostavi sveobuhvatni cilj uštede od 9% ili više, koji treba postići i izmjeriti u godini, i srednji nаcionаlni indikаtivni cilj uštede do godine. 8

10 Ciljevi udjela obnovljive energije i energetske efikasnosti zemalja centralne i istočne Evrope Država Albanija Bosna i Hercegovina BJR Makedonija Crna Gora Moldavija Srbija Godina ratifikacije KP % RES udjela u % 40% 28% 33% 17% 27% EE cilj 9% 9% u ,2% 9% 9% 9% Odredba Energetske zajednice u energetskom sektoru aktivira razvoj mjera energetike i finansijski podsticaj u zemljama Jugoistočne Evrope. Danas, većina njih ima fid-in tarifu. Fid-in tarifa je, međutim, često suviše niska da pokrene strane investicije. Veliki i složen sistem subvencija ima za cilj da javnosti prenese značajan dio toškova fosilnih goriva.(5). Mehanizmi saradnje, kao što je opisano u RES direktivi od člana 6 do člana 11 (2009/28/EC), uvedeni su da pruže Evropskim državama članicama (MS-Member States) veću fleksibilnost u ostvarivanju njihovih nacionalnih ciljeva za potrošnju energije iz obnovljivih izvora (RES-renewable sources) kao i da doprinesu da planiranih 20% postignu na ekonomičan način. Sa usvajanjem RES direktive pod Ugovorom o energetskoj zajednici, studija slučaja Zapadnog Balkana će moći da koristi statističke transfere i šeme zajedničke podrške, čak i ako neke od njih (osim Hrvatske) još uvijek nisu članice EU. Dok zemlje Jugoistočne Evrope sve više napreduju u razvoju strategije u energetskom sektoru, u većini zemalja ne postoje sveobuhvatne klimatske strategije. Klimatske politike su dio različitih strategija i propisa. Međutim, zemlje Jugoistočne Evrope su počele da sprovode zakone EU zavisno od statusa njihovog napredovanja u pogledu pristupanja EU, dok međutim, prvenstveno u oblasti energetike, sveobuhvatne politike prilagođavanja gotovo da ne postoje. Takođe, između institucija ne postoji koordinacija u vezi sa unakrsnim pitanjem klimatskih promjena. Hrvatska je pokrenula međuresorske radne grupe da pomognu u implementaciji zakona vezanog za sprovođenje mjera za klimatske promjene. Generalno, primjenа EU tekovine u vezi sa energijom nаpreduje. Međutim, u većini zemalja Jugoistočne Evrope postoje neobuhvaćene klimatske strategije. Zemlje Zapadnog Balkana moraju postepeno da se usaglase sa tekovinom klimatske promjene ali je većina njih u ranoj fazi. Za većinu njih, koje nisu uključene u Aneks I, ublažavanje klimatskih promjena nije bilo na skupštinskom dnevnom redu. Dodatno tome, Kjoto fleksibilni mehanizmi nisu doživjeli široku upotrebu. Dok su zemlje Jugoistočne Evrope visokorizične u pogledu uticaja klimatskih promjena, nedostaje sveobuhvatna adaptacija politika. U suštini, svijest o pitanjima klimatskih promjena u regionu je niska i postoje ograničeni kapaciteti radne snage u resornim ministarstvima koji se bave mjerama klimatskih promjena. Zаjednički cilj je pridruživanje EU, koji će svakako biti znŕčаjаn pokretаč za usvajanje klimatskog zakonodavstva EU na zapadnom Balkanu. Pored ekonomskih barijera za ulaganje u obnovljive izvore energije veliku prepreku po pitanju sprovođenja mjera za klimatske promjene na Zapadnom Balkanu predstavljaju institucionalne barijere. Za implementaciju klimatskih strategija su potrebni značajni napori u političkim i drugim zainteresovanim organizacijama, međutim, lični kаpаcitet potreban zа sprovođenje sveobuhvаtnih mjerа implementаcije često nije dostupаn. 9

11 3.2 PREGLED DOBRE PRAKSE ANALIZIRAN PO ZEMLJI I VRSTI POLITIKE Prikupljeno je više od 45 primjera dobre prakse u okviru projektа LOCSEE, koji pokrivа širok spektаr temа i zemаljа, uključujući i zemlje vаn konzorcijumа, što je dostupno pod sledećom adresom: locsee.eu/best_practices.php. Regionalna distribucija dobre prakse Dobre prаkse su objаvljene nа plаtformi dobre prаkse i predstаvljene su nа sаstаnku nаcionаlne rаdne grupe kojа omogućаvа uzаjаman proces učenjа između zemаljа. Mnoge dobre prakse su usmjerene na obnovljive izvore energije i energetske efikasnosti, često na malom obimu i decentralizovanom nivou, uključujući građane ili opštine. U narednom dijelu, su opisane dobre prakse po pojedinačnim zemljama. Za pojedinačne zemlje su u narednom dijelu opisane neke dobre prakse sa platformi dobre prakse. Albanija: za Albaniju je opisano da se projekat Solarnog grijanja vode realizuje od godine i ima za cilj da teži bogatom potencijalu solarne energije zemlje. I druge opštine imaju koristi od pravne i tehničke pomoći u oblasti obnovljivih izvora energije i energetske efikasnosti, sa fokusom na solarno grijanje vode. Dodatno tome su i razne državne i privatne institucije i društveni centri ugradili solarno grijanje vode. Austrija: Zа Austriju je opisаno nekoliko dobrih prаksi iz oblаsti klime i regionаlnog modela energije ili mjerа energetske efikаsnosti. U regionu Štajerske, na primjer, razvijena je Strategija regionalne zaštite klime ( Klimаschutzplаn Steiermаrk ) kao i mjere iz oblasti građevine, mobilnosti, proizvodnje i snabdijevanja električnom energijom, uključujući i otpad i poljoprivredu. Posebаn аkcenаt je stavljen nа one sektore na koje Vlаdа sаveznih držаvа može da utiče. Grčka: Zа Grčku je opisana RES ekspanzija i prakse energetske efikasnosti. Program krovnog fotonaponskog sistema, na primjer, spoljnom mrežom za napajanje strujom prekriva i do 10 kw krovnog fotonaponskog sistema. Program daje veoma povoljne fid-in tarife sa garancijom od 25 godina. Kako se fotonaponski sistem širi, potrebne su subvencije koje su mnogo veće nego što se očekivаlo, zbog pаdа troškovа fotonaponskog sistema može se postаviti pitаnje dа li je bio dobаr progrаm ili loša prаksа. U pogledu uprаvljаnjа otpаdom, predstаvljenа je privаtna šema pаrtnerstvа (JPP) za izgrаdu i uprаvljаnje postrojenjima zа prečišćavanje otpаda. Iako prevashodno nije uvedena za potrebe ublažavanja GHG emisija, šema javnog privatnog partnerstva predstavlja osnovno sredstvo za razvoj objekata za upravljanje otpadom u Grčkoj, naročito zbog ograničene raspoloživosti javnih sredstava. Mađarska: Dvije dobre mađarske prakse se odnose na biomasu. U Biomasa sistemu daljinskog grijanja u Pornóapáti, zajednica je uspostavila biomasu kao sistem za daljinsko grijanje s ciljem promocije energetske samostalnosti. Sistem grijanja čine cijevi dužine 3,9 kilometara i dva kotla kapaciteta 600 kw, koji troše otpad iz lokalne pilane i piljevinu iz obližnjih šumskih preduzeća. Italija: Zа Itаliju je nаvedeno nekoliko regionаlnih klimatskih inicijаtivа. KLIMALAND Energetskа strаtegijа klime Južnog Tirola godine, na primjer, daje smjernice da Južni Tirol, pokrajina koja sadrži 116 opštinа i preko stаnovnikа, u pravom smislu postane KlimаLаnd, model regiona zа zаštitu klime u srcu Alpа i održivi region u Evropi. Slovenija: Jedan od slovenačkih primjera dobre prakse je Srce Slovenije: model održivog regionalnog razvoja. Mjere i politike niske emisije ugljen-dioksida mogu biti efikasnije ako se na regionalnom nivou integrišu u holistički model održivog razvoja, obuhvatajući sve četiri dimenzije održivosti: ekološku, ekonomsku, socijalnu i kulturnu. 10

12 3.3 SMJERNICE ZA PRENOS ZAKONODAVSTVA EU U OBLASTI KLIMATSKIH PROMJENA TABLICA 1. Evropska unija (EU) je posvećena transformaciji u ekonomiju sa visokom energetskom efikasanošću niske emisije uglen-dioksida, i u tu svrhu je usvojila pravno obavezujuće ciljeve za smanjenje emisije gasova staklene bašte (GHG) do godine sa pogledom na godinu. Razumijevanje, primjena i sprovođenje EU zakonodavstva o klimatskim promjenama je od suštinskog značaja u cilju suočavanja sa izazovima i u cilju ostvarenja ciljeva smanjenja emisije gasova staklene bašte koje je usvojila EU. U ovom kontekstu, u okviru LOCSEE projekta razvijene su specifične Smjernice za koordinirani prenos zakonodavstva EU u oblasti klimatskih promjena. Smjernice su prvenstveno usmjerene na zemlje korisnice Instrumenata za pretpristpnu pomoć (IPA), koje su dužne da usklade svoje nacionalno zakonodavstvo sa tekovinom zajednice u oblasti klimatskog djelovanja i zaštite ozonskog omotača (između ostalog) prije odobrenja punopravnog članstva. Smjernice stoga imaju za cilj da IPA zemljama obezbijede adekvatna sredstva u sažetom obliku ali i sveobuhvatan pregled svakog relevantnog zakonodavnog akta (odluke, direktive i propisa). Kjoto protokol i nivoi emisije u EU Cilj Referentni okvir Sektor Zakonski akti EU ETS NER 300 CCS 1. Međunarodne obaveze UNFCCC & KP UNFCCC i njihov Kjoto Protokol 2 ISPUŠTANJE UGLJEN-DIOKSIDA % GHG EU ETS EU ETS % GHG EU ETS Registar 1-20% GHG GORIVA % GHG EU ETS Licitacije % GHG EU ETS Slobodna raspodjela % GHG EU ETS MRV i akreditacije % GHG EU ETS Curenje ugljen-dioksida 1 SRATEGIJA 2020 ESD Proceduralni aspekti (MV itd) LULUCF TRANSPORT F-GASOVI OZON % GHG EU ETS NER % GHG EU ETS CCS % RES RES BIOLOŠKA GORIVA % GHG ESD GHG emisije i monitoring za ne-ets sektore % GHG ESD LULUCF % GHG ESD Zaštita ozonskog omotača % GHG ESD Avijacija % EE ENERGETSKA EFIKASNOST GRAĐEVINSKI OBJEKTI % GHG ESD Drumski transport % GHG ESD F-gasovi % RES RES Kvalitet goriva % RES RES Obnovljivi izvori energije % EE EE Građevine % EE EE Energetska efikasnost 1 Broj analiziranih zakonskih akata 55 11

13 Preciznije smjernice imaju za cilj da: navedu sve sektorske i međusektorske pravne akte koji se odnose na klimatske promjene; olakšaju razumijevanje svakog obavezujućeg instrumenta putem pregleda glavnih obaveza, alata, institucionalnih inovacija, ciljeva, i kvantitativnih i kvalitativnih ciljeva; utvrde relacije između različitih zakonskih akata u interesu koherentne i efikasne implementacije, i istaknu evoluciju klimatskog zakonodavstva EU identifikovanjem izmjena i poništenja u vezi sa svakim od analiziranih zakonodavnih akata koji se odnose na nedavne zakonske predloge koji se trenutno razmatraju i koji će stupiti na snagu u bliskoj budućnosti Smjernice su podijeljene na dva dijela: prvi dio obuhvata niz izvještaja o stanju, pri čemu svaki od njih analizira zakonodavni akt EU koji se odnosi na klimatske promjene. Izvještaji o stanju su grupisani zajedno u skladu sa sektorom. Ovaj odjeljak sadrži spisak zakonskih predloga, očekujući dalji razvoj zakona EU u ovoj oblasti. On nudi pregled relevantnih strateških dokumenata (naime Okvir EU za godinu, Put razvoja za godinu, Unutrašnje tržište električne energije Evrope) dok se dalja implementacija ulaza i smjernica može naći u dodatnoj bibliografiji. Drugi dio istražuje zakonodavne sinergije zasnovane na brojnim unakrsnim referencama koje su sadržane u analiziranim aktima iz prvog dijela. Takođe nudi preporuke za efikasniju i bolje povezanu implementaciju na nacionalnom nivou. Ulazeći u detalje prvog dijela, više od 50 izvještaja o stanju je analizirano i podijeljeno u 19 sektora koji su povezani sa konceptualnom mapom koja se poziva na strategiju EU (Okvir 1). U drugom dijelu smjernica cilj je da se identifikuju i naglase višestruke veze među zakonodavnim aktima analiziranim u prvom dijelu. To naglašava specifične obaveze za zajedničko sprovođenje povezanih propisa i nudi preporuke kako bi se izbjegli nepotrebni napori IPA zemalja prilikom usvajanja EU zakona o klimatskim promjenama. 12

14 3.4 KORAK PO KORAK, PRIRUČNIK RAZVOJU POLITIKA NISKE EMISIJE UGLJEN- DIOKSIDA Glavni zadatak LOCSEE projekta je da pomogne IPA zemljama da izgrade kapacitete za postavljanje i postizanje ambicioznih ciljeva za smanjenje GHG emisije. Razvijen je korak po korak priručnik za izradu politika niske emisije ugljen- dioksida i pojedini djelovi ovog priručnika su implementirani u prioritetnim sektorima svakog IPA partnera u LOCSEE projektu, kroz analitičku vježbu modelovanja u cilju procjene tehničkog i ekonomskog potencijala za smanjenje GHG emisije na nivou sektora. Korak po korak, priručnik za izradu politika niske emisije ugljen- dioksida, uzima u obzir realne potrebe, nedostatke i prepreke u regionu koje su iskomunicirane u relevantnim zemljama tokom njegove izrade. Strukturu priručnika čini 7 sekcija. Konkretno: Poglavlje 1 predstavlja ciljeve priručnika, glavne probleme i potencijalna ograničenja u korišćenju. Poglavlje 2 analizira širi politički, pravni i institucionalni ambijent koji se odnosi na klimatske promjene, gdje mora da se održi razvoj i implementacija mjera politika niske emisije ugljen- dioksida. Poglavlje 3 se fokusira na poslednje trendove i trenutne situacije u pogledu GHG emisija, na nacionalnom nivou. U tom cilju, priručnik razmatra osnovne principe za razvoj zaliha GHG emisija, predstavlja izvore GHG emisije koje treba razmatrati, pregleda metodologije koje treba primijeniti za procjenu GHG emisije, definiše zahtjeve podataka i potencijalne izvore podataka, prikazuje osnovni proračun emisija GHG sredstava i načina za predstavljanje rezultata analize kroz korisne indekse i poređenja, razmatra pitanja ažuriranja procjene i održavanje doslijednost, kao i značaj razvijanja nacionalnog sistema za pripremu inventara. Nakon procijenjenog potencijala za smanjenje i isplativosti svake pojedinačne mjere koja ima za cilj smanjenje GHG emisije, Poglavlje 5 razmatra razvoj i procjenu budućeg razvoja GHG emisije na nacionalnom i/ili sektorskom nivou. U tom kontekstu, raspravlja se o tipovima različitih scenarija koji se mogu razvijati, raspoloživim metodologijama i sredstvima za modelovanje razvoja scenarija za buduće evolucije GHG emisije, smjernicama o izboru odgovarajućeg pristupa za odgovore na pitanja specifične politike, zahtjevima u vezi sa podacima i o načinima za prezentaciju rezultata. Poglavlje 6 razmatra osnovna pitanja u odabiru ciljeva niske emisije ugljen- dioksida i odgovarajućih mjera i politika. Ova pitanja predstavljaju razloge za postavljanje ciljeva niske emisije ugljenik- dioksida, formu i tip ciljeva, metodologiju i pristup za izbor mjera kako bi se postigao postavljeni cilj, razvoj odgovarajućih politika za efikasno sprovođenje izabranih mjera, kao i ulogu i korake razvijanja i usvajanja akcionog plana za smanjenje GHG emisija. Na kraju, sprovođenje i praćenje politika i mjera niske emisije ugljen- dioksida je obrađeno u Poglavlju 7, raspravljajući o institucionalnim dogovorima, procedurama nadgledanja, koracima i informacijama potrebnim za do sada postignutu evaluaciju i neophodnost razmatranja i ažuriranja mješavine mjera niske emisije ugljen- dioksida i politike koje su za nju vezane. Poglavlje 4 predstavlja osnovne korake za procjenu potencijala i uticaja mjera niske emisije ugljen- dioksida na sektorskom ili nacionalnom nivou. Oni sadrže preliminarnu identifikaciju najvažnijih mjera za smanjenje GHG emisije, procjenu njihovog tehničkog potencijala i isplativosti i razvoj krive troškova ugljendioksida. Dodatni problemi koji se navode u ovom poglavlju su potencijalni uticaji mjera za ublažavanje na ekonomiju, okruženje i društvo i načini za njihovu kvantifikaciju u fizičkom i/ili novčanom smislu, kao i sprovođenje SWOT analize sa ciljem da pomogne u donošenju odluke za izbor najpogodnije mjere za ublažavanje. 13

15 3.5 MODELOVANJE I SOCIO- EKONOMSKA ANALIZA PRIORITETNIH SEKTORA U IPA ZEMLJAMA Modelovanje U kontekstu LOCSEE projekta, sprovedeno je modelovanje u pet IPA zemalja koje učestvuju u projektu, i to Albanija, Hrvatska, BJR Makedonija, Crna Gora i Srbija, sa ciljem da se analizira GHG emisija za smanjenje potencijala u jednom, prioritetnom sektoru za zemlju. IPA zemlje su samostalno identifikovale prioritetne sektore koji se odnose na stambene i poslovne objekte u Crnoj Gori i Makedoniji, drumski saobraćaj u Hrvatskoj i Albaniji, i upravljane otpadom u Srbiji. Analiza je zasnovana na modelu odozdo nagore (eng. Bottom-up model) koji je razvijen za svaki prioritetni sektor, uključujući sve glavne strukturalne karakteristike sektora (npr. korišćenje energije, ključne tehnologije, izvori energije). U svakoj zemlji model je prvo kalibriran na osnovu poslednjih energetskih bilansa i/ ili drugih nacionalnih (i međunarodnih) podataka i zatim korišćen za izradu referentnog scenarija za godinu. Nadalje, nekoliko mjera za ublažavanje je bilo analizirano u pogledu njihove GHG emisije smanjenja potencijala i njihove isplativosti. Na osnovu dobijenih rezultata izrađena je kriva marginalnih smanjenja troškova za svaku studiju slučaja, obezbeđujući kvantitativne procjene o tehničkom i ekonomskom smanjenju potencijala GHG emisije u svakom prioritetnom sektoru i relevantnoj zemlji. Glavni rezultati analize, po sektorima ekonomske aktivnosti, predstavljeni su u nastavku. Građevinski objekti Prema referentnom scenariju, projektovane GHG emisije od stambenih zgrada će se povećati za 61% u BJR Makedoniji i do 97% u Crnoj Gori u periodu godine. Oštar procijenjeni rast emisije u Crnoj Gori predstavlja rezultat substitucije biomase za zagrijevanje prostora sa strujom i benzinom usled poboljšanih životnih uslova. GHG emisije u zgradama tercijalnog podsektora će se povećati za 75% u Makedoniji i 62% u Crnoj Gori. U oba sektora (stambeni i tercijalni) više od 80% ukupne emisije je indirektno (proizilazi iz upotrebe električne energije). U pogledu mjera za ublažavanje, analizirano je 12 potencijalnih intervencija u stambenim zgradama. Potencijal za ublažavanje u godini (sredinom perioda godine) iznosi 495 kt CO 2 eq u BJR Makedoniji (-13% GHG emisija u odnosu na referentni scenario) i do 140 kt CO 2 eq u Crnoj Gori (-19% u odnosu na referentni scenario). Više od 50% potencijala za ublažavanje efekata u stanovima dolazi od efikasnije energetske opreme (rasvjete, hlađenja i grijanja prostora), dok poboljšanje toplotne izolacije zgrada (zid i krovna izolacija, upotreba duplog zastakljivanja) predstavlja manje od 30% potencijala. Ovako nizak udio se pripisuje činjenici da će ušteda energije putem ovih mjera nastati samo kod objekata sa sistemom centralnog grijanja, koji, prema zvaničnim podacima, predstavljaju samo mali dio postojećih građevinskih objekata (13% domaćinstava u BJR Makedoniji i 7% u Crnoj Gori). Stembeni objekti bez centralnog grijanja se smatraju nedovoljno zagrijanima i na taj način će ove mjere smanjiti gubitke toplote i poboljšati interne uslove bez uštede energije (efekat oporavka). U pogledu obnovljivih izvora energije, 12% od ukupnog potencijala ublažavanja GHG emisija proizilazi iz povećane penetracije solarnih kolektora za korišćenje tople vode. U tercijalnom sektoru je analizirano 11 mjera za ublažavanje. Procijenjeni potencijal u godini iznosi 444 kt CO 2 eq u BJR Makedoniji (-24% u odnosu na referentni scenario) i 36 kt CO 2 eq u Crnoj Gori (-21% u odnosu na referentni scenario). Oko 15% smanjenja potencijala zagađenja dolazi iz poboljšanja toplotne izolacije objekata i 85% iz korišćenja efikasnije opreme. Uzimajući u obzir ekonomsku efikasnost svake ispitane intervencije, razvijena je kriva marginalnog smanjenja troška za svaki sektor i zemlju (Slika 1). Visok procenat tehnički izvodljivog potencijala za smanjenje GHG emisije u građevinskim objektima obje zemlje (45% za stambene i tercijalne objekte u Makedoniji, 50% za stambene i 27% za tercijalne objekte u Crnoj Gori) može se postići implementiranjem winwin mjera. Saobraćaj Energetski model odozdo nagore usredsređuje se na drumski saobraćaj, jer je on glavni akter koji doprinosi GHG emisiji u ovom sektoru. Prema referentnom scenariju, procijenjeno je da će se buduće GHG emisije smanjiti za oko 11% u Hrvatskoj tokom godine, dok će se u Albaniji povećati za 7%, uglavnom zbog sporijeg povlačenja starih vozila i, u poređenju sa Hrvatskom, niže penetracije EURO 5 i 6 vozila. U pogledu mjera za ublažavanje, analizirano je 12 intervencija u obje zemlje. Rezultati su pokazali da će sprovođenje ovih mjera dovesti do značajnih smanjenja GHG emisija do godine: 336 kt CO 2 eq u Albaniji (-13% u odnosu na referentni scenario) i 617 kt CO 2 eq u Hrvatskoj (-12% u odnosu na referentni scenario). Slika 2 pedstavlja krivu GHG emisije marginalnog smanjenja troškova za Albaniju i Hrvatsku. Prema dobijenim rezultatima, za Albaniju i Hrvatsku 14

16 dobitna kombinacija bi bile mjere kao što su promovisanje javnog prevoza (M5), povećanje brzine autobusa (M10) i eko-vožnje (M8). Hrvatska i Albanija u isto vrijeme postižu značajano smanjenje GHG emisija (za godinu: 142 kt CO 2 eq u Albaniji i 377 kt CO 2 eq u Hrvatskoj, u iznosu od 42% i 61% tehnički izvodljivog potencijala ublažavanja. Prikaz krive marginalnih troškova energetske efikasnosti u građevinskom sektoru BJR Makedonije i Crne Gore. Eur/t Eur/t euros/t A. 2 Tercijalni sektor (BJR Makedonija) ,00 50,00 100,00 150,00 200,00 250,00 300,00 350,00 400,00 450, kt B.1 Stambeni sektor (Crna Gora) Trošak ( /t) Emisije (kt) T6 Korišćenje toplotnih pumpi za grijanje prostora T4 Primjena prirodnog gasa za sisteme centralnog grijanja T3 Toplotna izolacija spoljnjih zidova T9 Promocija energetski efikasnih sijalica T11 Instalacija BMS T8 Instalacija solarnih kolektora T2 Toplotna izolacija krova 35 8 T10 Promocija energetski efikasnih aparata (Klasa A) T7 Instalacija klima uređaja visoke efikasnosti T1 Korišćenje dvostrukog zastakljivanja sa ramom i termalnim prekidom T5 Retro-ugradnja starih dizel kotlova Trošak ( /t) Emisije (kt) R7 Energetski efikasni šporeti na drva R3 Toplotna izolacija spoljnjih zidova R2 Toplotna izolacija krova R11 Promocija energetski efikasnih sijalica R10 Instalacija solarnih kolektora R9 Instalacija klima uređaja visoke efikasnosti R12 Promocija energetski efikasnih aparata (Klasa A) R8 Instalacija ventilatora na plafonu R1 Korišćenje dvostrukog zastakljivanja sa ramom i termalnim prekidom kt 15

17 Grafik B.2 Tercijalni sektor (Crna Gora) Eur/t Eur/t euros/t ,00 5,00 10,00 15,00 20,00 25,00 30,00 35,00 40, kt Prikaz krive marginalnih troškova energetske efikasnosti u sektoru drumskog saobraćaja u Albaniji i Hrvatskoj A. ALBANIJA A. ALBANIA kt Trošak ( /t) Emisije (kt) T9 Promocija energetski efikasne rasvjete T3 Toplotna izolacija eksternih zidova T11 Instalacija BMS 57 3 T8 Instalacija solarnih kolektora 89 1 T6 Korišćenje toplotnih pumpi za zagrijavanje prostora T10 Promocija energetski efikasnih aparata (Klasa A) T2 Toplotna izolacija krova T7 Instalacija visoko efikasnih klima uređaja T5 Retro-ugradnja starih dizel kotlova T1 Korišćenje dvostrukog zastakljivanja sa ramom i termalnim prekidom Trošak ( /t) Emisije (kt) M5 Javni prevoz M10 Povećana brzina autobusa M8 Eko-vožnja M9 Penetracija CNG autobusa M11 Biodiesel penetration M6 Hybrid cars M3 Renewal of LDV M7 Electric cars penetration M1 Renewal of gasoline PC M4 Renewal of HDV M2 Renewal of diesel PC Eur/t B. HRVATSKA kt Trošak ( /t) Emisije (kt) M5 Javni prevoz M10 Povećanje brzine autobusa M8 Eko-vožnja M6 Hibridna vozila M9 Penetracija CNG autobusa M3 Obnavaljanje LDV M7 Penetracija električnih vozila M1 Obnavaljanje gasovoda PC M2 Obnavljanje dizel PC M4 Obnavljanje HDV

18 Otpad Razvijen je model koji uključuje 2006 IPCC smjernicu za procjenjivanje GHG emisija iz čvrstog otpada i uključuje sve glavne strukturne karakteristike sektora za otpad (npr. proizvodnju otpada, tehnologije za preradu, energetski oporavak, itd.) Procijenjena su četiri scenarija sa razvijenim modelom za otpad pri čemu svaki od njih ima različite mjere za ublažavanje efekata. Svi scenariji uključuju rehabilitaciju nekontrolisanih deponija, izgradnju sanitarnih deponija sa biogas sistemom za rekuperaciju koji bi služio 100% stanovništva do godine, i unapređenje reciklaže i biološkog tretmana posebno prikupljenog bio-otpada. Ono što razlikuje sva četiri scenarije je izabrana tehnologija za predtretman preostalog pomiješanog otpada prije odlaganja na zemljište. Potencijal ublažavanja za godinu, u odnosu na referentni scenario, se kreće u opsegu od 228 kt CO- eq u Scenariju 1 (-11%) do CO eq u Scenariju 2 (-33%). 2 2 Kao što je prikazano na slici ispod, kriva troškova pokazuje iznose od približno 161 kt CO 2 eq tehničkog potencijala u svim scenarijima koji se može postići primjenom mjera sa niskim troškovima (manje od 25 /tn CO 2 eq). Oni obuhvataju izgradnju sanitarnih deponija sa biogas sistemima za rekuperaciju (15.6 / tn kt CO 2 eq) i unapređenje reciklaže i bioloških tretmana posebno prikupljenog bio-otpada (24.9 /tn - 23 kt CO 2 eq). Prikaz krive marginalnih smanjenja troškova GHG emisija u sektoru za čvrsti otpad Srbije (2020) 1. scenario 2. scenario 3. scenario 4. scenario Društveno-ekonomski efekti mjera ublažavanja Određivanje nacionalne strategije za smanjenje GHG emisije je bazični korak ka kvantifikaciji GHG emisije (kao što je prikazano iznad), ili drugim riječima, tehnički izvodljive i realne mogućnosti u određenom vremenskom intervalu. Međutim, osim smanjenja potencijala GHG emisija, od suštinskog je značaja javna rasprava i javna podrška za strategiju smanjenja GHG emisija, kako bi se javnost informisala o potencijalnim ekonomskim uticajima koji je prate. U političkoj debati mogu nastati pitanja u vezi sa ukupnim ekonomskim uticajima strategije za ublažavanje GHG emisije kao i pitanja ekonomske atraktivnosti pojedinih mjera u apsolutnim uslovima kao i u međusobnom odnosu. U okviru LOCSEE projekta na ova pitanja je odgovoreno za prioritetne sektore IPA zemalja. Na društveno-ekonomske procjene pored prikazanog uticaja na tržišta kao što su promjene u BDP-u i na zaposlenost ( interni ili takozvani makroekonomski uticaji) uključeni su takođe, iako nisu prikazani na tržištima, takozvani eksterni efekti (npr. Ekonomski uticaj smanjenja zagađenja vazduha). Isto tako, ekonomska privlačnost posebnih mjera je ocijenjena sa stanovišta socijalne (društvene) perspektive, a ne iz ugla investitora. Zahvaljujući tome, formira se mišljenje koliko je čovjek voljan da podrži određene mjere u okviru strategije ili za koje mjere bi trebalo povećati pažnju javnosti. 17

19 Eksterni ekonomski uticaji i društveno marginalno smanjenje troškova Osnovna ideja za izračunavanje eksternih ekonomskih uticaja je da pokažu njihovu veličinu u odnosu na klasične ekonomske indikatore BDP-a. Drugim riječima, možda postoje suštinski ekonomski uticaji na društvo, osim onih koji su prikazani u nacionalnim statistikama. Uključivanjem ovih spoljašnjih uticaja ukazuju se razlike između mišljenja investitora i mišljenja društva prilikom razmatranja smanjenja troškova GHG emisija. Za ovaj obračun smo primjenili takozvani vodič za ispitivanja socijalne dobrobiti. Vodič za ispitivanje socijalne koristi Vodič za ispitivanja socijalne koristi- Pristup monetizovanja socijalne dobrobiti iz mjera ublažavanja uticaja i izračunavanje socijalnih smanjenja marginalnih troškova troškova ovih mjera. Ovaj pristup je podijeljen u tri glavna dijela: 1) Osnovno generisanje podataka; 2) Procjena uticaja na životnu sredinu; i 3) Socio- ekonomska procjena. Podaci o uštedi električne energije zasnovani na energetskom modelu odozdo nagore za mjere niske emisije ugljen- dioksida kombinovani su sa tehnološki specifičnim faktorima emisije goriva za neke zagađivače vazduha (SO 2, NO x prašina), dok je sektor električne energije urađen za svaku zemlju ponaosob. Uključujuči podatke o promjenama u GHG emisijama iz energetskog modela odozdo nagore, promjena u GHG emisijama i zagađivačima vazduha za svaku pojedinačnu mjeru niske emisije ugljen-dioksida nastaje poređenjem u odnosu na osnovnu emisiju. Korišćenjem marginalnih troškova oštećenja GHG-a i lokalnih zagađivača vazduha, koristi od promjena emisija se mogu izraziti u ekonomskom smislu, drugim riječima, fizičke prednosti se monetizuju. Ovo pruža informaciju o novčanom iznosu eksternih efekata na godišnjem nivou (i kada sumiramo, ukupan spoljni efekat) za svaku mjeru. Ova informacija o novčano iskazanim ekstenim efektima se takođe koristi u narednom koraku za izračunavanje- na osnovu smanjenja marginalnih troškova po pojedinačnoj mjeri iz energetskog modela odozdo nagore- socio marginalnog smanjenja troškova po pojedinačnoj mjeri. Marginalno smanjenje troškova odražava pogled investitora, dok socio marginalno smanjenje 18

20 troškova odražava dodatne troškove za svaku dodatnu jedinicu (na primjer tona) emisione štednje iz tačke gledišta stanovništva. Za sektor građevinskih objekata u Crnoj Gori fizička promjena emisija nastalih iz mjera ublažavanja je prikazana na sledećoj strani. Prikazane su promjene emisija iz mjera koje se sprovode u periodu između i godine, dok smanjenje emisije iz mjera sprovedenih u ovom vremenskom periodu daje efekte i izvan godine. Posle godine, uštede emisije iz mjera koje se sprovode u periodu godine polako opadaju zbog zastarijevanja tehnike. Kada mjere budu u potpunosti primijenjene u godini, GHG emisije u građevinskom sektoru (kod stambenih i tercijalnih objekata) će se smanjiti za skoro tona CO 2 eq godišnje. S obzirom na smanjenja emisija kod lokalnih zagađivača vazduha pokazalo se da se gotovo polovina smanjenja emisija postiže putem SO 2. Najveća količina smanjenja emisije je postignuta u stambenom sektoru. Godišnje smanjenje emisije u godini će iznositi skoro tona SO2, 900 tona NOx i preko 600 tona prašine. Da bi ove fizičke promjene u emisijama mogle da se uporede sa ostalim ekonomskim prihodima (npr. BDP) i troškovima (npr. investicioni troškovi) one se moraju monetizovati- odnosno, moraju biti izražene u novčanim vrijednostima. Za građevinski sektor u Crnoj Gori ovo se prikazuje na sledeći način. Smanjenje emisijaoba, GHG emisija i lokalnih zagađivača vazduha- dovodi do toga da se izbjegnu eksterni troškovi (eksterne koristi) od više od EUR 36 miliona godišnje, u jeku odnosno godine. Kada sumiramo sve godišnje koristi od mjera koje se sprovode u periodu između i godine u građevinskom sektoru dolazimo do eksternih koristi od EUR 720 miliona (diskontovanih sa 2.5%). Koristi smanjenja GHG emisija i drugih lokalnih zagađivača vazduha po konkretnim mjerama su prikazani iznad. Sad se postavlja pitanje, šta su troškovi koji su specifični za mjere smanjenja GHG-a- i lokalnih zagađivača vazduha a koji su povezani sa smanjenjem GHG-a. Ovi specifični troškovi su obično izraženi u obliku marginalnog smanjenja troškova specifičnih za mjere (MAC), što predstavlja dodatne specifične troškove mjera za smanjenje jedne dodatne tone CO 2. Energetski model odozdo nagore, opisan ranije u tekstu, obezbeđuje podatke o marginalnom smanjenju troškova specifičnom za mjere- koje izražava troškove iz tačke gledišta investitora. Iz tačke gledišta društva- odnosno uspostavljanjem ravnoteže između marginalnog smanjenja troškova sa eksternim benefitima iz smanjenja emisija- dolazi se do socio-marginalnog smanjenja troškova (SMAC). Ovo je marginalno smanjenje troškova mjera ublažavanja uticaja, sa kojima se društvo suočava. Kako se socijalni marginalni troškovi (SMAC) vremenom mijenjaju, vrijednosti iskazane ispod predstavljaju socijalne marginalne troškove u godini, uključujuči detaljno i specifično modelovanje elektroenergetskog sektora za zemlje. Prikazano je da je socijalno gledište marginalnog smanjenja troškova znatno niže od stanovišta investitora. Takođe, raspon mjera slobodnog troška - odnosno mjera sa negativnim troškovima- je proširen za 25 kilo tona (kt) u stambenim zgradama i 5 kt u tercijarnim zgradama. Marginalno smanjenje specifičnih troškova (MAC) i marginalno smanjenje socijalnih troškova (SMAC) a) stambenog i b) tercijarnog građevinskog sektora u Crnoj Gori (S)MAC kriva za predložene mjere u sektoru stambenih građevinskih objekata u Crnoj Gori ((S)MAC) uzimajući u obzir modeliranje elektične energije specifično za određenu ((S)MAC - considering country specific zemlju) modelling of electricity genera;on) 700 (S)MAC kriva za predložene mjere u tercijalnom sektoru građevinskih objekata u Crnoj Gori ((S)MAC) uzimajući u obzir modeliranje elektične energije specifično za određenu zemlju) /t /t MAC SMAC MAC SMAC kt kt 19

21 Makroekonomski uticaji Osim spoljnih efekata mjera za ublažavanje uticaja, klasični ekonomski uticaji poput efekata na BDP i zaposlenost bitno doprinose javnim raspravama i procesu donošenja odluka za strategije ublažavanja uticaja. Na osnovu podataka pojedinačnih zemalja o bruto dodatnoj vrijednosti po radnom mjestu i proizvodnji po radnom mjestu kao doprinosu udjela pojedinačnih sektora, mogu se izračunati efekti zapošljavanja za određenu zemlju. Imajući u vidu investicije koje su specifične za mjere (koje se tokom vremena djelimično mijenjaju) i multiplikatore navedenog sektora za posredne i namjerne efekte zapošljavanja, po pojedinačnim mjerama se može izračunati i broj radnih mjesta. Mora se uzeti u obzir da će efekti zapošljavanja jedne godišnje investicije trajati i u narednim godinama (zbog indirektnih i izazvanih efekata), dok se najveći dio efekata zapošljavanja pojavljuje u prvih šest godina. Kako indirektni i izazvani efekti jedne godišnje investicije predstavljaju dodatne efekte direktnih (kao i njihovi indirektni i izazvani efekti) investicija u narednim godinama, godišnji efekti zaposlenosti se akumuliraju vremenom čak iako godišnje investicije ostaju na istom nivou. Nakon godine- odnosno po isteku perioda koji se razmatra- samo indirektni i izazvani (ali ne i direktni) efekti zapošljavanja traju nekoliko narednih godina (prikaz ispod). Duplo staklo Izolacija krova Radna mjesta sa punim radnim vremenom Izolacija zidova Bojler Toplotna pumpa Efikasni klima uređaji Solarni kolektori hw Rasvjeta Uređaji BMS Efekti zaposlenosti, mjera za ublažavanje (Crna Gora, tercijarni) Ukupni efekti zapošljavanja direktno odgovaraju ukupnim investicijama specifičnih mjera kao i specifičnim multiplikatorima i uvoznim stopama. Relativno visok nivo investicija za energetski efikasne uređaje domaćinstva objašnjava veliki uticaj ove mjere na zaposlenost u grafiku koji je prikazan iznad, dok se najveći uticaji na zaposlenost mogu predvidjeti da nastaju iz krovova i izolacije zidova. Sveukupno, mjere sprovedene u periodu između i godine dovode do uticaja na zaposlenost od skoro radnih mjesta sa punim radnim vremenom, po godini. Slična slika nastaje zbog uticaja mjera na BDP (grafikon ispod). Energetski efikasni kućni aparati zbog najvećih iznosa investicija- privremeno dovode do najvećih uticaja na BDP. Međutim, posebno mjere izolacije zidova dovode do sličnih uticaja na BDP po čak mnogo nižim iznosima investicija (zbog visokog domaćeg udjela u proizvodnji). I ovdje, mjere u vezi sa krovovima kao i izolacijom zidova dovode do najvećeg uticaja na BDP po EUR milionu po investiciji. Sveukupno, sve mjere dovode do pozitivnih uticaja na BDP od EUR 330 miliona (u poređenju sa investicijom od oko EUR 250 miliona) Duplo staklo Izolacija krova Izolacija zidova Bojler Uticaj na BDP [ ] Toplotna pumpa Efikasni klima uređaji Solarni kolektori hw Rasvjeta Uređaji BMS Efekti mjera za ublažavanje na BDP (Crna Gora, tercijalni) 20

22 Odnos troškova i koristi Za postizanje ambicioznog smanjenja GHG emisije i ciljeva energetske efikasnosti, svakako su, u određenoj mjeri, potrebne sve mjere. Međutim, zemlje će možda željeti da posvete pažnju mjerama od kojih dobijaju najviše za uloženi novac (investicije). Za sveobuhvatnu ocjenu efikasnosti mjera nije dovoljno porediti troškove investicija sa izbjegnutim negativnim eksternim efektima ili mikroekonomskim uticajima poput uticaja na BDP. Naprotiv, neophodno je pokazati odnos svih troškova sa svim koristima. Ova cost-benefit analiza se zasniva na Steiner-u (2006) (6) i njen dalji razvoj od strane Tuerk et al (2010) (7). Indikator ishoda izražava ukupnu ekonomsku efikasnost mjera, pri čemu su niže vrijednosti indikatora signali za isplativije mjere. Prikaz u nastavku pokazuje različite vrijednosti indikatora za različite vrijednosti ublažavanja efekata. Pokazuje da su krov i zidna izolacija vrlo efikasni, ali takođe i promovisanje energetski efikasne rasvjete pokazuje povoljan cost-benefit koeficijent zbog niskih troškova investiranja. Koeficijent troškova/koristi Koeficijent troškova/koristi Duplo staklo Izolacija krova Izolacija zidova Bojler Toplotna pumpa Efikasni klima ure_aji Solarni kolektori hw Rasvjeta Ure_aji BMS Cost-benefit koeficijent različitih mjera ublažavanja GHG Sveobuhvatno ekonomsko razmatranje dvije najefikasnije mjere (zidna izolacija, energetski efikasna rasvjeta) pokazuje da su njihovi troškovi na nivou od ¼ do 1/5 od ukupnih ekonomskih koristi. Uzimajući prosjek svih mjera, troškovi predstavljaju ½ od ukupnih ekonomskih koristi mjera. Samim tim, troškovi od oko EUR 250 miliona (isključujući plaćanje kamate) povezani su sa EUR 500 miliona ukupnih ekonomskih koristi. 21

23 3.6 REGIONALNA MREŽA POLITIKA MREŽA I PLATFORMA ONLINE SARADNJE Regionalna mreža politika (RPN Regional Policy Network) za politike niske emisije ugljen-dioksida i klimatskih promjena u zemljama Jugoistočne Evrope, osnovana u okviru projekta LOCSEE, ima za cilj da ubrza razvoj i implementaciju politika niskih emisija ugljen-dioksida i promovisanje ublažavanja klimatskih promjena i prilagođavanja aktivnosti u zemljama Jugoistočne Evrope. Da bi dostigla ovaj cilj, RPN teži: Okupljanju kreatora politike iz različitih zemalja Jugoistočne Evrope koji rade u oblasti ublažavanja posljedica klimatskih promjena i niskih emisija ugljen-dioksida. Kreiranju kanala za razmjenu korisnih podataka vezanih za razvoj, procjenu, implementaciju i praćenje politika niske emisije ugljen-dioksida. Premostiti jaz između kreatora politike i naučnika koji rade u oblasti klimatskih promjena. Podršci identifikacije i implementacije najboljih iskustava i prakse za smanjenje GHG emisija u zemljama Jugoistočne Evrope. Jačanju sinergije između ublažavanja klimatskih promjena i adaptacije. Jačanju veza sa relevantnim mrežama i glavnim organizacijama koje se bave klimatskim promjenama unutar i van regiona Jugoistočne Evrope. Naglasiti koristi politika niske emisije ugljen-dioksida, i Upoznavanju javnosti sa politikama niske emisije ugljen-dioksida, procjenom uticaja klimatskih promjena i adaptacijom aktivnosti koje su razvijene i implementirane u regionu Jugoistočne Evrope. mreže politika omogućava kontinuirano ažuriranje kontakt podataka članova ( ove, bojeve telefona idr.). Prvi radni sastanak Regionalne mreže politika održan je 3. oktobra godine u Atini, a prisustvovala su 52 učesnika (Austrija: 4, Hrvatska:1, BJR Makedonija: 2, Grčka: 21, Mađarska: 5, Italija: 9, Crna Gora: 2, Srbija: 3, Slovenija: 5). Ovaj prvi sastanak imao je za cilj okupljanje članova Regionalne mreže politika, raspravljanje o organizacionim pitanjima, i pružanje mogućnosti da se razmisli o gorućim političkim temama, naime o mogućnosti i potencijalnim rizicima koji proizilaze iz velikih razmjera prodora politika niskih emisija ugljen-dioksida. Ova tema se smatra veoma važnom sa stanovišta politike za sve zemlje članice Jugoistočne Evrope, imajući u vidu predlog Evropske komisije o EU klimatskim i energetskim politikama za Godinu, koja je sada u fazi rasprave u Evropskom parlamentu. Regionalnu mrežu politika je razvio Nacionalni opservatorij u Atini, Grčka (NOA) koji djeluje kao koordinator mreže za vrijeme trajanja projekta LOCSEE. Kako bi olakšao osnivanje Regionalne mreže politika, NOA je razvio relevantan plan aktivnosti na osnovu kojeg su inicirane početne aktivnosti za prikupljanje članova. Do danas, mreža se sastoji od ukupno 80 članova. Od maja godine komunikacija među članovima Regionalne mreže politika se vrši preko platforme za online saradnju. Svaki član ima korisničko ime i šifru (koje stavlja na raspolaganje koordinator Regionalne mreže politika) za pristup pomenutoj platformi. Nakon prijavljivanja, član može slati poruke ostalim članovima, otpremati/ preuzimati izvještaje koji se čuvaju u biblioteci platforme, učestvovati u anketama / upitnicima koje organizuje koordinator Regionalne mreže politika ili drugi članovi, itd. Kako članovi mogu sami promijeniti lične profile, platforma regionalne 22

24 3.7 PRIORITETNE POLITIKE ZA RAZVOJ DOKUMENATA O NISKIM EMISIJAMA UGLJEN- DIOKSIDA Tokom projekta, svaki partner je preuzeo pravac razvoja politike niske emisije ugljen-dioksida koji koristi smjernice i priručnike projekta s obzirom na prioritete politika partnera. Ispod smo pokazali sintezu svakog dokumenta. Država: Albanija Partner: Ministarstvo zaštite životne sredine, Albanija Naziv LCP: Razvoj NAMA u sektoru energetske efikasnosti Uključene zainteresovane strane: Predstavnici regionalnih vlada, učesnici razvijanja projekta i konsultanti, sektor otpada Tema: Mjere klimatskih promjena u gradovima i opštinama u regionu Opseg LCPP: država Kratak opis: Naredna lista tema je obrađena u dokumentu politike: I) Istorija NAMA projekta; II) Pregled ključnih zainteresovanih strana; III) Trenutna situacija u sektoru upravljanja otpadom, napredak u implementaciji strategije upravljanja otpadom; iv) Održivi razvoj ciljevi i indikatori; iv) NAMA Manadžment i struktura implementacija; v) BAU scenario; vi) Barijere; vii) Analiza jaza zahtjevi za izgradnju kapaciteta; viii) Finansijska perspektiva čitavog sistema (upravljanje dijelom otpada/ fabrika cementa; ix) Pristupanje NAMA finansijama; x) MRV GHG i SD; xi) iskustva operatora cementa sa alternativnim gorivima u drugim proizvodnim pogonima u njihovoj grupi; xii) spremnost operatera cementa za promjenu na alternativna goriva. Kontakt: Laureta Dibra, Laureta.Dibra@moe.gov.al Država: Austrija Partner: JOANNEUM Institut, Forschungsgesellschaft mbh Naslov LCPP: Ocjenjivanje politike klimatskih promjena Ausrije: Podsticanje strategije energetske zajednice Uključene zainteresovane strane: NWG Austria Tema: zajednica i regionalno zasnovane klimatske i energetske strategije u Austriji Opseg LCPP: država Kratak opis: Naglašena je zajednica i regionalno zasnovane klimatske i energetske strategije u Austriji. Istaknut je značaj klimatskih i energetskih strategija Austrije, na nivou opština i regiona. U radu su razmatrana specifična očekivanja koja su formulisana u nacionalnim i pokrajinskim strategijama za klimu i energetiku, a koja su povezana sa holističkim pristupom i aktivnostima na društvenom/regionalnom nivou. Programi Pakt gradonačelnika, E5 program zajednice, Klimatski i energetski model regiona i klimatska alijansa u Austriji su opisani u radu i ilustrovani sa studijama slučaja. Ovi programi su od velikog značaja za zemlje Zapadnog Balkana, posebno za NAMA. Kontakt: Andreas Türk, Gudrun Lettmayer, andreas.tuerk@joanneum.at Država: Hrvatska Partner: Ministarstvo zaštite prirode i životne sredine Naslov LCPP: Ispunjavanje obaveza iz Člana 10 Odluke br. 529/2013/EU Evropskog parlamenta i Savjeta od 21. maja godine o pravilima za izračunavanje emisija i uklanjanje gasova efekta staklene bašte koji proizilaze iz aktivnosti u vezi sa korišćenjem zemljišta, promjenama u korišćenju zemljišta i šumarstva, kao i informacija o mjerama u vezi sa ovim aktivnostima. 23

25 Uključene zainteresovane strane: Ministarstvo zaštite prirode i životne sredine; Fond za zaštitu životne sredine i energetske efikasnosti; Agencija za zaštitu okoline; Ministarstvo poljoprivrede; Šumarski fakultet; Hrvatske šume; Hrvatski šumarski fakultet; Državna geodetska uprava; Institut za energetiku EKONERG Tema: Poboljšanje izvještavanja o emisijama koje se odnose na korišćenje zemljišta, promjene u korišćenju zemljišta i identifikaciju mjera za smanjenje emisija/ povećanje otklanjanja iz sektora korišćenja zemljišta, sa naglaskom na šumarstvo i poljoprivredu. Opseg LCPP: država Kratak opis: Republika Hrvatska je pokrenula projekat za razvoj strategije za niske emisije ugljen-dioksida, a djelovi strategije su u pripremi u okviru projekta LOCSEE- Niska emisija ugljen- dioksida u zemljama Jugoistočne Evrope. U okviru projekta, dio projekta strategije niske emisije ugljen- dioksida koji se odnosi na smanjenje emisije/povećanje otklanjanja iz poljoprivrede i šumarstva. Obračun i opis trendova u emisijama i smanjenje efekta staklene bašte za aktivnosti navedene u članu 3 Odluke 529/2013 u periodu od do godine će biti pripremljen, koristeći podatke i informacije koji postoje na nivou Hrvatske vezano za emisije i uklanjanje, u vezi sa aktivnostima upravljanja šumama, pošumljavanja i krčenja šuma. Projekat će takođe rekonstruisati emisiju poljoprivrednog zemljišta, pašnjaka, revegetaciju, odvodnjavanje i restauraciju močvara za koje nije napravljen proračun emisija i smanjenje efekata staklene bašte. Nadalje, deinisanje scenarija, modelovanje i projektovanje emisija i smanjenja za aktivnosti iz Člana 3 će biti sprovedeni u skladu sa Članom 10 Odluke, u periodu do godine, i za period od do sa pogledom na godinu. Biće definisane mjere za šume, pašnjake i upravljanje njivama i zemljištima na kojima treba da bude sprovedeno pošumljavanje i krčenje šuma. Kontakt: Višnja Grgasović, Visnja.Grgasovic@mzoip.hr Država: B i v š a J u g o s l o v e n s k a R e p u b l i k a M a k e d o n i j a Partner: Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja (MOEPP) Naslov LCPP: Racionalizacija ublažavanja klimatskih promjena u nacionalnim sektorima politika Uključene zainteresovane strane: Kreatori politika i planeri, akademici i sve druge zainteresovane strane u planiranju nacionalne strategije za odživi razvoj Tema: Smanjenje klimatskih promjena i održivi razvoj Opseg LCPP: Ova politika je razvijena u nacionalnom kontekstu (opseg države) Kratak opis: Racionalizacija ublažavanja klimatskih promjena u politikama nacionalnog sektora ovih dana predstavlja vrlo izazovno pitanje. Ova politika ima za cilj da doprinese jačanje kreatora politika i planera, akademika i svih drugih zainteresovanih strana da riješe ovaj izazov izvlačeći preporuke o načinu integracije klimatskih promjena u nacionalno strateško planiranje održivog razvoja. Metodologija uključuje proučavanje materijala, identifikovanje ključnih sektora i tehnologije za ublažavanje, i sektorska ukrštanja u nacionalnom kontekstu, kao i sprovođenje mapiranja u smjeru difuzije ublažavanja klimatskih promjena u sadašnjim nacionalnim strateškim dokumentima o održivom razvoju. Takođe, sinergija i balansiranje između ublažavanja klimatskih promjena i održivog razvoja su identifikovani u cilju pružanja solidne osnove za participativno određivanje prioriteta. Izvedene preporuke se odnose naresurse za planiranje, način na koji su ciljevi formulisani, institucionalni okvir, način na koji su politike i mjere postavljeni kao prioriteti, i aspekti implementacije, uključujući monitoring, izvještavanje i verifikaciju politika i dostignutog smanjenja emisija efekata staklene bašte. Kontakt: Teodora Obradovic Grncarovska, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Natasa Markovska, nacionalni ekspert 24