DETERMINANTE KORI[]ENJA ALKOHOLA KOD MLADIH NA TERITORIJI OP[TINE KOTOR

Transcription

1 2012; 7(1): UDK: (497.16) ISSN X Stru~ni rad Aleksandar Stijep~evi}, 1 Agima Ljaljevi}, 2 Dragan ^abarkapa, 1 Sabina ]ati}, 2 Safet Lje{anjanin, 3 Azra Lje{anjanin Puri{i} 3 DETERMINANTE KORI[]ENJA ALKOHOLA KOD MLADIH NA TERITORIJI OP[TINE KOTOR Primljen/Received: god. 1 Dom zdravlja Kotor, Crna Gora 2 Institut za javno zdravlje Podgorica, Crna Gora 3 Dom zdravlja Plav, Crna Gora Prihva}en/Accepted: god. Sa`etak: UVOD: Me u mladima se evidentira zna~ajan broj korisnika a i granica kada mladi ljudi pose`u za om se sve vi{e spu{ta ka mla- im starosnim grupacijama. Cilj rada bio je utvr ivanje generalne rasprostranjenosti i strukture mladih korisnika, kao i faktora rizika za upotrebu a kod adolescenata. METOD: Istra`ivanjem je obuhva}eno 200 ispitanika. Uzorak je definisan iz svih razreda srednjih {kola na teritoriji, pri ~emu je slu~ajnim odabirom u uzorak u{lo po jedno odjeljenje iz sva ~etiri razreda srednje {kole. Instrument istra`ivanja je bio posebno kreiran upitnik i stopa odgovora odjeljenja iznosila je 100%. REZULTAT: Istra`ivanje je pokazalo da je, gotovo polovina Kotorskih srednjo{kolaca izjavila da konzumiraju. Me u djecom koja konzumiraju, gotovo polovina je onih koji su naveli da njihovi roditelji tako e konzumiraju na pi}a i podaci pokazuju da postoji statisti~ki zna~ajna povezanost kori{}enja a kod roditelja i njihove djece. Ispitanici koji ne konzumiraju na pi}a, smatraju da je zastupljenost pu{enja me u njihovim drugovima ~e- {}a. U~enici koji ne konzumiraju, zna~ajno ~e- {}e ukazuju na {tetne efekte kori{}enja ove supstance po zdravlje i pokazana je statisti~ki zna~ajna razlika izme u stavova u~enika koji konzumiraju i koji ne konzumiraju, u vezi sa {tetnim efektima a po zdravlje. ZAKLJU^CI: Me u mladima je rasprostranjena upotreba a i pri tome postoji zna~ajna povezanost izme u konzumiranja a kod roditelja i njihove djece. Kori{}enje a kod mladih je u korelaciji sa upotrebom duvana, te se mladi koji konzumiraju ~e{}e nalaze u dru{tvu vr{njaka koji pu{e, u odnosu na njihove drugove koji ne koriste. Djeca koja ne koriste na pi}a zna~ajno ~e{}e isti~u {tetne efekte kori{}enja po zdravlje. Klju~ne rije~i: upotreba a, mladi, srednjo{kolci, Kotor. UVOD Na globalnom nivou izam predstavlja zna- ~ajan socijalni i zdravstveni problem. Procjene evropskih zdravstvenih institucija govore da u cjelokupnoj populaciji ima od tri do pet posto zavisnika od a, dok me u mu{karcima ima ~ak petnaest posto i~ara. Me u mladima se evidentira zna~ajan broj korisnika a i granica kada mladi ljudi pose`u za om se sve vi{e spu{ta ka mla im starosnim grupacijama (1). Informacije o {tetnim efektima upotrebe a su prisutne i mladi se veoma lako mogu upoznati sa komplikacijama upotrebe ove psiho-aktivne supstance, ali ih to ne sputava u upotrebi ove psiho-aktivne supstancije (2). Vrlo zna~ajan faktor za formiranje navike upotrebe a kod mladih je njihova porodica, jer se u njoj defini{u osnovni obrasci pona{anja djece, pa i stav prema u, odnosno razvija `ivotni stil nepijenja i obratno (3). Ukoliko se u porodici evidentiraju devijantni oblici pona{anja, razumljivo je da je proces usvajanja takvih oblika djeci prihvatljiv, te se de{ava pojava da djeca i~ara, mada u detinjstvu te{ko pate zbog pijanstva svojih roditelja, kasnije imaju nejasnu konfuznu potrebu identifikacije sa roditeljima (4).

2 22 Aleksandar Stijep~evi}, Agima Ljaljevi}, Dragan ^abarkapa, Sabina ]ati}, Safet Lje{anjanin, Azra Lje{anjanin Puri{i} Me utim, za formiranje navike kori{}enja a vrlo je zna~ajan i uticaj vr{njaka u smislu izgradnje normi i vrijednosti, uspostavljanja socijalnog i kulturalnog identiteta, kao i stvaranja modela pona{anja (5). Zbog ~injenice da se adolescenti ne priklju~uju slu~ajno odre- enoj grupi vr{njaka, ve} ih biraju prema sli~nosti, i upotreba sredstava zavisnosti naj~e{}e je povezana sa upotrebom istih sredstava u grupi vr{njaka (6). Socijalna sredina uti~e na rasprostranjenost pojave kori{}enja a, jer stimuli{e pove}anu potro- {nju nih pi}a (laka dostupnost, niske cijene), toleri{e cjelono}na okupljanja omladine (kafi}i, diskoteke, restorani), a pri tome ne osmi{ljava alternativne mogu}nosti kori{}enja slobodnog u takvoj sredini, koja jo{ i ne osu uje pijenje a, najbolji je motiv mladima da i sami po~nu piti (7). Pri tome, mladi se, ~e{}e nego stariji, susre}u sa problemima zbog konzumiranja a, jer ostvaruje specijalni efekat na mladi mozak. Veliki broj mladih konzumenata a je iskusio bar jedan problem povezan sa upotrebom a (npr. problemi sa zakonom, zdravstveni problemi, izostanak iz {kole ili odlazak u {kolu pod dejstvom a itd.) (8). Najve}i je problem {to je sve manje socijalno vidljiv, pa je klini~ka slika izma znatno ozbiljnija, nego se to na prvi pogled ~ini (9). Pored direktne opasnosti koju prouzrokuje na organizam, neminovno je i navesti da je pojava kori{}enja a, vrlo ~esto, uvod u zloupotrebu drugih psihoaktivnih supstanci. Mora se imati na umu da je samo organizovanim preventivnim aktivnostima mogu}e zaustaviti {irenje epidemije novoga vijeka i svih onih zdravstvenih i socijalnih posljedica koje ona sa sobom nosi. Stoga je prvenstveno zadatak svih zdravstvenih radnika da preveniraju nastanak bolesti, da {to ranije uo~e zavisnost i {to prije upute zavisnika na lije~enje. Od kolikog je socijalnog zna~aja prevencija izma, najbolje kazuje podatak da uz jednog zavisnika pati, jo{ najmanje tri do pet osoba iz okru`enja. Programi prevencije izma kod mladih, predlo`ene mjere i aktivnosti, moraju biti adekvatne, potpune i pravovremene (10). Cjelokupna zajednica treba da ulo`i zna~ajan napor u cilju prevencije upotrebe a, a i druge mjere zdravstvene za{tite u segmentu kori{}enja a kod mladih treba razvijati u skladu sa principima dobre prakse. CILJ RADA Cilj rada bio je utvr ivanje generalne rasprostranjenosti i strukture mladih korisnika, kao i faktora rizika za upotrebu a kod adolescenata. METOD RADA Rasprostranjenost upotrebe a ispitivana je na uzorku od 200 ispitanika, koji su predstavljali relevantan uzorak istra`ivanja (20% ukupne populacije srednjo{kolaca na teritoriji navedene Op{tine). Od ukupnog broja ispitanika 112 ili 56% su bili dje~aci, dok je djevoj~ica bilo 88 (44%). Uzorak je definisan iz svih razreda srednjih {kola na teritoriji Op{tine Kotor i to: JU Gimnazija Kotor (po jedno odjeljenje u sva ~etiri razreda) i JU Srednja pomorska {kola Kotor (po jedno odjeljenje u sva ~etiri razreda). Odjeljenja za anketiranje su izabrana slu~ajnim uzorkom, pri ~emu su sva odjeljenja imala jednaku {ansu da se na u u uzorku. Stopa odgovora odjeljenja iznosila je 100%, dok je stopa odgovora u~enika bila ni`a i razlikovala se u vezi sa postavljenim pitanjem. Istra`ivanje je obavljeno na osnovu prethodne detaljne pripreme, koju su obavila odgovorna lica za realizaciju. Izvr{eno je preliminarno anketiranje u jednom od odjeljenja srednje {kole, kako bi se utvrdilo vrijeme potrebno za ispunjavanje upitnika, razumljivost i prilago enost pitanja iz upitnika. Prethodno su dobijene saglasnosti nadle`nih institucija da bi se u planiranim {kolama izvr{ilo istra`ivanje. Istra`ivanje je obavljeno prvo u JU Srednja pomorska {kola Kotor, a potom u JU Gimnazija Kotor. Instrument istra`ivanja je bio upitnik koji se sastojao od 24 pitanja zatvorenog tipa, koja su se odnosila na rasprostranjenost pojave, intenzitet i vremenski period kori{}enja a, kao i njegovu dostupnost. Rezultati istra`ivanja obra eni su na empirijski na~in. Anketni odgovori su direktno uno{eni u posebno pripremljenu bazu podataka. Za statisti~ku obradu podataka koristio se statisti~ki softverski paket SPSS. Primijenile su se metode deskriptivne i inferencijalne statistike, odnosno metode univarijantne i multivarijantne statistike za testiranje zna~ajnosti razlika i ispitivanje povezanosti izme u razli~itih varijabli. REZULTATI ISTRA@IVANJA Istra`ivanje je pokazalo da je, gotovo polovina Kotorskih srednjo{kolaca izjavila da konzumiraju (Grafikon 1). Grafikon 1. Konzumiranje nih pi}a od strane u~enika Me u djecom koja konzumiraju, gotovo polovina je onih koji su naveli da njihovi roditelji, tako e konzumiraju na pi}a. Istovremeno se po-

3 DETERMINANTE KORI[]ENJA ALKOHOLA KOD MLADIH NA TERITORIJI OP[TINE KOTOR 23 U~enik konzumira U~enik ne konzumira UKUPNO Broj % Broj % Broj % Roditelj konzumira 41 46, , ,5 Roditelji ne konzumiraju 42 47, , ,0 Nisu odgovorili 5 5,7 4 3,6 9 4,5 UKUPNO , , ,0 ( 2 = 17,8; p < 0,01) Tabela 1. Odnos kori{}enja nih pi}a kod djece i njihovih roditelja Tabela 2. Stav u~enika koji konzumiraju o broju njihovih drugova koji pu{e U~enici drugovi iz razreda koji pu{e U~enik konzumira U~enik ne konzumira Broj % Broj % Pu{i od 1 do 5 drugova 48 54, ,7 Pu{i od 5 do 10 drugova 32 36, ,4 Svi pu{e 0 0,0 2 1,8 Nisu odgovorili 8 9, ,1 UKUPNO , ,0 ( 2 = 23,4; p < 0,01); Tabela 3. Stav u~enika koji konzumiraju o {tetnim efektima ovakvog pona{anja po zdravlje Stav o uticaju a na zdravlje U~enik konzumira U~enik ne konzumira UKUPNO Broj % Broj % Broj % Stav da je {tetan po zdravlje 71 80, , Stav da nije {tetan po zdravlje 16 18,2 7 6, ,5 Nisu odgovorili 1 1,1 1 0,5 UKUPNO , , ,0 ( = 45,6; p < 0,01) kazalo da u~enici koji ne konzumiraju na pi}a ~e{}e imaju roditelje koji i sami ne konzumiraju (Tabela 1). Razlika u odgovorima djece o zastupljenosti konzumiranja nih pi}a kod njihovih roditelja, prema tome da li su i sami korisnici ili nisu, je visoko statisti~ki zna~ajna (p < 0,01). U~enici koji konzumiraju, naj~e{}e procjenjuju da imaju od jednog do deset drugova koji pu- {e. Oni koji ne konzumiraju na pi}a, smatraju da je zastupljenost pu{enja me u njihovim drugovima ~e{}a. I kod u~enika koji konzumiraju i koji ne konzumiraju na pi}a evidentan je manji broj drugara koji pu{e (Tabela 2 ). Najve}i broj ispitivanih u~enika je upoznat sa {tetnim efektima kori{}enja a. Razlika u stavu o uticaju kori{}enja a na zdravlje izme u onih koji koriste i onih koji ne koriste na pi}a je visoko statisti~ki zna~ajna (p < 0,05). U~enici koji ne konzumiraju, zna~ajno ~e{}e ukazuju na {tetne efekte kori{}enja ove supstance po zdravlje. ^ak 93,8% ispitanika koji ne koriste na pi}a imaju stav da je kori{}enje nih pi}a {tetno po zdravlje. Istovremeno, ispitanici koji koriste na pi}a, gotovo njih petina (18,2%), smatra da kori{}enje a nije {kodljivo po zdravlje (Tabela 3). DISKUSIJA Istra`ivanje je pokazalo zna~ajnu rasprostranjenost upotrebe a me u mladima, {to je u skladu sa sli~nim istra`ivanjima. ESPAD, ra en u Crnoj Gori (11) je pokazao da tokom prethodnih 12 mjeseci nije konzumiralo samo 44% u~enika prvog razreda srednje, i to 43% dje~aka i ne{to vi{e djevoj~ica (57%). Istra`iva-

4 24 Aleksandar Stijep~evi}, Agima Ljaljevi}, Dragan ^abarkapa, Sabina ]ati}, Safet Lje{anjanin, Azra Lje{anjanin Puri{i} nja ra ena u ostalim zemljama Evrope pokazala su da je oko polovine sedamnaestogodi{njaka i osamnaestogodi{njaka, tj. starijih adolescenata konzumiralo je na pi}a preko 40 puta u toku `ivota, i taj podatak je zajedni~ki za sve obuhva}ene dr`ave (12). Autori navode da je `ivotni stil roditelja najzna- ~ajniji pojedina~ni faktor u odre ivanju da li }ejedno lice odlu~iti da pije, kao i za njegov na~in pijenja (13). Na{e istra`ivanje je pokazalo da postoji povezanost kori{}enja a kod mladih i njihovih roditelja. ^injenica je da se u porodicama u kojima se koriste na pi}a ~e{}e stvara navika upotrebe, pa se i u takvim porodicama ~e{}e regrutuju zavisnici od a. Stoga je jako zna~ajno u porodicama, prvenstveno ograni~iti upotrebu nih pi}a, a posebno me u djecom uvesti strogu restrikciju. Navodi se da nepotpunost porodice usljed fizi~kog gubitka jednog ili oba roditelja, {to ima za posljedicu emocionalne frustracije, tako e mo`e imati zna~ajan uticaj u nastanku izma mladih. Navode se i porodice u kojima dominira hladan emotivan odnos oca ili majke, zapostavljanje dece, kao i fizi~ko maltretiranje. U tim situacijama otac ne predstavlja privla~an model za identifikaciju i mo`e do}i do pojave negativne identifikacije kojom se obja{njava uzrok prekomernog pijenja. Uticaj grupe vr{njaka, kao deo sociokulturnog miljea, slabi moralne ko~nice i ohrabruje pojedinca da pribjegne u, ~ime se u grupi smanjuje osje}aj krivice i stvara posebna emocionalna klima. Mnogi adolescenti prihvataju pijenje, ne zato {to vole pijenje samo po sebi, ve} pre zato {to prihvataju imid` osobe kakve `ele da budu, a pijenje mo`e biti deo tog imid`a (14). Na{e istra`ivanje ukazuje na povezanost kori{}enja vi{e psiho-aktivnih supstanci me u mladima i njihovo me usobno dru`enje. Na ovaj na~in se mo`e ukazati i na neposredan uticaj koji vr{njaci ostvaruju me- usobno. Podaci dobijeni ovim istra`ivanjem pokazuju da ispitanici koji nikada ne piju ~e{}e imaju stav da je ovo kori{}enje {tetno po zdravlje, nego oni koji koriste ove proizvode. Ovakvi rezultati su o~ekivani, jer je uobi~ajeno da u populaciji u kojoj imamo razvijeniju svijest o uticaju a na organizam, potro{nja nih pi}a bude manja. Vrlo ~esto postoje stavovi da na pi}a ne moraju uvijek negativno da djeluju po zdravlje, {to je zabluda, jer u bilo kojoj koli~ini ne mo`e proizvesti ni jedno pozitivno dejstvo na zdravlje mladog organizma (15). Dostupnost a, reklame, legalizovanje pijenja na skoro svim mjestima, mogu biti iniciraju}i faktor pijenja, {to mladim ljudima zna~ajno olak{ava stvaranje navike konzumiranja a. Vrlo ~esto ni informisanost u vezi sa {tetnim efektima a po zdravlje ne predstavlja limitiraju}i faktor kori{}enja od strane mladih (16). ZAKLJU^CI 1. Me u mladima Kotora je rasprostranjena upotreba a. 2. Postoji zna~ajna povezanost izme u konzumiranja a kod roditelja i njihove djece. 3. Kori{}enje a kod mladih je u korealciji sa upotrebom duvana, te se mladi koji konzumiraju ~e{}e nalaze u dru{tvu vr{njaka koji pu{e u odnosu na njihove drugove koji ne koriste. 4. Djeca koja ne koriste na pi}a zna~ajno ~e{}e isti~u {tetne efekte kori{}enja po zdravlje. Prijedlog mjera: Lociraju}i prevenciju upotrebe a u {iroke okvire promocije i o~uvanja zdravlja mladih i oslanjaju- }i se na brojne istra`iva~ke studije, potrebno je da {kolski programi obuhvate mlade prije nego {to se odre eni oblici pona{anja uspostave. Kako rizi~no pona{anje ne postoji kao izolovano, pojedina~no, ve} naj~e{}e postoji povezanost izme u nekoliko oblika, to programe za zdrave stilove `ivota mladih treba zapo~eti jo{ u zabavi- {tu, nastaviti kroz osnovnu, sve do srednje {kole. Summary DETERMINANTS OF ALCOHOL USAGE AMONG YOUTH IN KOTOR Aleksandar Stijep~evi}, 1 Agima Ljaljevi}, 2 Dragan ^abarkapa, 1 Sabina ]ati}, 2 Safet Lje{anjanin, 3 Azra Lje{anjanin Puri{i} 3 1 Health Center Kotor, Montenegro; 2 Institute for public health, Podgorica, Montenegro; 3 Health Center Plav, Montenegro INTRODUCTION: A significant number of alcohol users is being recorded among young people while the limit when young people resorting to alcohol is approaching younger age groups. The aim of this study was to determine the general prevalence and structure of young consumers, as well as risk factors for alcohol use among adolescents. METHOD: The study included 200 respondents. The sample is defined out of classes of all secondary schools at the territory, where one class per school out

5 DETERMINANTE KORI[]ENJA ALKOHOLA KOD MLADIH NA TERITORIJI OP[TINE KOTOR 25 LITERATURA 1. Pavlovi} Z, Jakovljevi} B. Frequency and risk factors of the use of psychoactive substances among the young. Vojnosanit Pregl 2008; 65(6): Currie C, Samdal O, Boyce W, Smith, B.eds. Young people s health in context. Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study: international report from the 2001/2002 survey. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe; Nikoli} D. Bolesti zavisnosti (izam, narkomanija, pu{enje). 1. izd. Beograd: Socijalna misao; Stankovi} Z, Begovi} D. Alkoholizam, od prve do poslednje ~a{ice. 2. izd. Beograd: Kreativni centar; Soldera M, et al. Use of psychotropics drugs among students: Prevalence and associated social factors. Rev Saude Publica 2004; 38(2): Grant BF, Stinson FS, Harford TC: Age at onset of alcohol use and DSM-IV alcohol abuse and dependence: a 12-year follow-up. J Subst Abuse 2001; 13(4): Itkovi} Z, Boras S. Zlouporaba a kao rizi~ni ~imbenik suicidalnog pona{anja adolescenata; Acta Iader 2004(1); Chassin L, et al. Adolescent Substance Use. In: R. M. Lerner, L. Steinberg, editors. Handbook of Adolescent Psychology. New Jersey: John Wiley & Sons Inc; p of all four high school grades entered the sample by random choice. The survey instrument was a specifically designed questionnaire and response rate of the classes was 100%. RESULTS: The survey showed that almost half of high school Kotor confirmed to have consumed alcohol. Among children who consume alcohol, almost one half indicated that their parents also use alcoholic beverages and the data show a statistically significant association between alcohol use among parents and their children. Respondents, who do not consume alcoholic beverages, consider the presence of smoking among their friends more often. Students who do not consume alcohol, more frequently point to the harmful effects of using these substances on health and a statistically significant difference between the attitudes of students who do not consume alcohol and those who do was demonstrated in relation to the harmful effects of alcohol on health. CONCLUSIONS: Alcohol use is widespread among young people and at the same time there is a significant association between alcohol consumption in parents and their children. The use of alcohol among young people in correlation with the use of tobacco, and the young who consume alcohol are more often found in the company of peers who smoke, compared to their friends who do not use alcohol. Children who do not use alcohol more frequently emphasize the harmful effects of its using on health. Key words: alcohol, youth, high school, Kotor. 9. Dragi{ic-Laba{ S, Mili} M. Bolesti zavisnosti kao bolesti dru{tva, porodice i pojedinca: kritika ne~injenja. Beograd: Institut za neuropsihijatrijske bolesti Dr Laza Lazarevic ; Youth Risk Behavior Surveilance System Šhomepage on the Internet¹. Atlanta: Centers for Disease Control and Prevention; Šupdated 2012 April 13; cited 2012 February 9¹. Available from: Mugo{a B, \uri{i} T, Golubovi} LJ. Evropsko istra`ivanje o upotrebi duvana, a i droga me u u~enicima. Izvje{taj za Crnu Goru. Podgorica; Institut za javno zdravlje; Andersson B, et al. (2007). Alcohol and Drug Use among European Year Old Students. Data from ESPAD Project. Stockholm: Modintryckoffset AB; Matejevi} M. Vrednosne orijentacije i vaspitni stil roditelja. 1 izd. Ni{: Filozofski fakultet; Bellis MA, Hughes K, Tocque K, Hennell T, Humphrey G, Wyke S. Assessing and communicating the health and judicial impact of alcohol use. Public Health 2005; 119: Hibell B. et al. The 2007 ESPAD Report Substance Use among Students in 35 European Countries. Stockholm: The Swedish Council for Information on Alcohol and Other Drugs; Johnston et al. Monitoring the future. National results on adolescent drug use. Overview of key findings, Michigan: Institute for Social Research; Correnspondence to/adresa za korenspodenciju Prof. dr Agima Ljaljevi} Institute of Public Health Ljubljanska bb Podgorica Montenegro agima.ljaljevicªijzcg.me Agimaªt-com.me Tel