Srbija i Mađarska političke i ekonomske perspektive

Transcription

1

2

3 STUDIJA PRAKTIČNE POLITIKE Srbija i Mađarska političke i ekonomske perspektive Beograd godine

4 IZDAVAČI ISAC fond Centar za međunarodne i bezbednosne poslove Kapetan Mišina Beograd Friedrich Ebert Stiftung Office in Belgrade Dositejeva Beograd IZVRŠNI IZDAVAČ Nikola Petrović ISTRAŽIVAČ Igor Novaković ISTRAŽIVAČI SARADNICI Jelena Kajganović Sara Nikčević KONSULTANT-UREDNIK Dušan Reljić German Institute for International and Security Affairs (swp), Berlin KONSULTANT Ištvan Sekereš DIZAJN I PRIPREMA ZA ŠTAMPU Marko Zakovski ŠTAMPA TIRAŽ ISBN Beograd godine PROJEKAT JE PODRŽAN OD STRANE

5 UVOD Postoje brojne studije koje su posvećene srpsko-mađarskim odnosima, koje su, međutim, uglavnom ograničene na pitanja koja se tiču kulture i zajedničke istorije. Postojeća pitanja, izazovi i mogućnosti često ostaju van fokusa kako šire publike tako i elite u dve zemlje. S tim na umu, Centar za međunarodne i bezbednosne poslove (ISAC fond) i Fondacija Friedrich Ebert u Srbiji, odlučili su da akcenat stave na aktuelne teme kao što su bilateralni odnosi, proces evropskih integracija, ekonomija, trgovina i prekogranična saradnja, kao i manjinska pitanja. Sadržaj ovog dokumenta se zasniva na samostalnom istraživanju ISAC fonda, kao i na informacija prikupljenim na konfernciji Srpsko-mađarski odnosi Put napred (Beograd, 18. jun 2012) koju su organizovali ISAC fond i Friedrich Ebert fondacija. Učesnici su bili političari, eksperti, profesori univerziteta i drugi, iz Srbije i iz Mađarske. Svrha ovog dokumenta, sem pružanja sveobuhvatne informacije o obimu srpsko-mađarskih odnosa dana, jeste i da inicira javnu debatu u obe zemlje o međusobnim odnosima. Autor, Igor Novaković, radi kao istraživač u ISAC fondu. Urednik-konsultant je Dušan Reljić, viši saradnik u Nemačkom Institutu za međunarodne i bezbednosne afere (SWP), Berlin. Zahvaljujemo se na saradnji i podršci Michaelu Ehrkeu, Ivani Račić i ostalim članovima beogradske kancelarije Freidrich Ebert fondacije. Beograd, 31. mart

6 SKRAĆENICE AP Vojvodina Autonomna Pokrajina Vojvodina BDP bruto društveni proizvod EGTC - Grupisanje teritorijalne saradnje u Evropi EU Evropska unija IPA Instrument za pretpristupnu podršku NATO Organizacija Severnoatlantskog ugovora OEBS Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju RTV Radio-televizija Vojvodine SFR Jugoslavija Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija - 4 -

7 UVODNA REČ Ivan Ivanji NEKI TRENUCI ISTORIJE SRPSKO-MAĐARSKIH ODNOSA 1 U svom životu sam se bavio raznim stvarima, ali pre svega sam pisao ono što su Anglosaksonci prozvali fikšn, ja više volim termin lepa književnost, beletristika, sebe smatram romanopiscem, pripovedačem. Međutim, da i nonfikšn može itekako da bude nešto fiktivno, pokušaću da dokažem na jednom za mađarsko-jugoslovenske, odnosno, mađarsko-srpske odnose veoma bitnom primeru. Svejedno u kojoj ulozi dozvoljavate da ovde nastupim, verujem da niko ne očekuje da za 15 minuta može nešto zaista produbljeno da se kaže o srpsko-mađarskim odnosima. Mogu samo da pokušam da sa svog subjektivnog stanovišta ukažem na neke značajne trenutke isprepletenih odnosa dva naroda. Trudiću se da to budu momenti na koje ne mislimo na prvu loptu ili koji se oslanjaju na moja sopstvena iskustva i istraživanja. Ja mislim da Kosovski boj za Srbe znači isto što za Mađare predstavlja bitka kod Mohača 137 godina kasnije. I na jednoj i na drugoj strani legende i mitovi su u nacionalnoj svesti postali važniji od istorijske istine. Paralelno o ulozi Mađara na Kosovu, Srba na Mohaču, mogla bi da se napiše podebela knjiga, ali koliko ja znam ta tema tek čeka svog autora. Nabacujem primer: da li kraljevića Marka heroja srpske mitologije ali u istoriji vazala Otomanske imperije smem da uporedim sa Janošom Zapoljom, koji kod Mohača ljubi ruku Sulejmanu veličanstvenom? A serija o tom Sulejmanu na moje veliko iznenađenje upravo svake večeri zabavlja srpsku televizijsku populaciju. Sulejman je u pravcu Mohača krenuo iz Beograda. Valja, doduše, takođe podsetiti da je u to vreme današnji glavni grad Srbije bio pod vlašću Mađara koji su ga zvali Nandorfehervar. Bolje je da ne potegnem pitanje kome narodu pripada junak koji je Beograd odbranio od Turaka, Srbi ga poštuju kao Janka Sibinjanina, Mađari kao Hunjadi Janoša. Ja mislim da je bio Rumun, ali nema nikakve sumnje da je bio otac velikog mađarskog kralja Matije Korvina. Koliko je komplikovano odrediti nacionalnost velikana mađarske i srpske istorije možemo da proučimo na primeru najvećeg mađarskog pesnika svih vremena, ličnosti koja je delom, pesmom i nastupom ostvarila preokret istorije svoje zemlje, a bio je Srbin, dok mu je maternji jezik, sa kojim je kao dete odrastao, bio slovački. Svi znate da mislim na Aleksandra Petrovića koji je izabrao ime po kome ga pamtimo: Petefi Šandora. Bitno nije šta je on bio po nekakvoj rasnoj ili nacionalnoj osnovi, nego da se osećao kao Mađar, da je živeo, borio se i poginuo za Mađarsku. Međutim, za razliku od čoveka koji se u istoriji beleži kao njegov najveći saveznik, a zapravo je postao njegov ljuti protivnik, Lajoša Košuta, nije bio nacionalista, nego je zahvaljujući svom poreklu shvatao značaj manjina, koje su se u Titovoj Jugoslaviji zvali narodnostima, što se ne može prevesti ni na jedan drugi jezik na svetu, osim na mađarski, gde se kaže nemzetiség (nemzetišeg). 1 Uvodno izlaganje na konfernciji Srpsko-mađarski odnosi Put napred koju su organizovali ISAC fond i Friedrich Ebert fondacija, 18. jun godine, Beograd - 5 -

8 Nemamo vremena da razmotrimo razvoj srpsko-mađarskih odnosa u XIX. veku, samo ću napomenuti gde je već godine osnovana tada najvažnija i do dana današnjeg veoma značajna kulturna ustanova Srba. Ne u Srbiji, već u Budimpešti godine. Matica srpska se rodila u glavnom gradu Mađarske. Mađarska je na osnovu ugovora sklopljenog u Trijanonu posle Prvog svetskog rata izgubila 71% svoje teritorije i 59 procenata svog stanovništva. Iako je car Franc Jozef nosio i titulu mađarskog kralja, a lepa i tajanstvena, Sisi, bila i mađarska kraljica, Mađarska je rat izgubila kao deo carske Austro-Ugarske. Srbi su smatrali da je Austro-Ugarska bila tamnica naroda. Ne možemo direktno da uporedimo Rezoluciju Saveta bezbednosti 1244 iz juna godine sa ugovorom u Trijanonu juna godine, ali mogli bismo da uporedimo trenutna osećanja u Srbiji zbog gubitka Kosova sa žalom Mađara za teritorijama izgubljenim pre više od devet decenija. Povodom Drugog svetskog rata - i opet nemajući vremena da analiziram detalje - podesećam da je 12. decembra godine između Jugoslavije i Mađarske potpisan pakt o večnom prijateljstvu. Ni četiri meseca posle toga je zbog puča 27. marta Hitler odlučio da napadne Jugoslaviju, ponudio Mađarskoj neke njene delove za učešće u napadu bez objave rata, mađarski predsednik vlade, grof Pal Teleki, koji se tome opirao, preglasan je na ratnom savetu i u zoru 4. aprila izvršio je samoubistvo. U oproštajnom pismu šefu države, Hortiju, napisao je pored ostalog: Kršimo zadatu reč iz kukavičluka... Izgubili smo čast... Postali smo pljačkaši leševa... Najbednija nacija... Zaista valja reći da je inače konzervativni političar, pa čak i deklarisani antisemita, aristokrata Teleki, svojim životom i svojom odlukom da ga prekrati sopstvenom rukom bar u mojim očima spasao čast Mađara. Sličan lik je za mene mađarski političar Endre Bajči Žilinski, koji je posle novosadske racije januara godine u mađarskom parlamentu pokrenuo debatu rekavši da je to bio zločin, zbog čega su ga fašistički njilaši pošto su preuzeli vlast u Mađarskoj obesili 24. decembra Stigli smo do datuma koji su neki najstariji među nama doživeli. Ja sam imajući polulažnipolustvarni dokument da sam Mađar, kao učenik trećeg razreda Mađarske gimnazije u Novom Sadu ujutro 21. januara krenuo u školu, zapazio objavu da je svako kretanje zabranjeno i sav srećan što mogu da izbegnem nastavu vratio kući. U delu grada, u kome sam stanovao, ništa se strašno nije dogodilo, osim što su mađarski policajci dva puta zakucali na vrata i legitimisali prisutne. Na sto pedeset metara dalje se ubijalo. Da sam stanovao drugde, ne bih vam danas referisao. 24. januara mi je bio trinaesti rođendan, znači, po jevrejskom verovanju postao sam punoletan. Mađarski policajci će me tek dve godine kasnije uhapsiti, predati esesovcima, koji će me uputiti u Aušvic, ali to je druga priča. Ovde to pominjem samo jer se usuđujem da kažem da me uopšte nije zanimalo da li će nekakav bedni žandarmerijski kapetan sa prelepim prezimenom Kepiro star devedeset i kusur godina umreti na slobodi ili u zatvoru. Kao što sam bio ravnodušan prema njegovoj sudbini, iako me, da kažem figurativno, zamalo nije ubio, meni je takođe svejedno i da li će neko moj rodni kraj, Vojvodinu, nazivati délvidék južna pokrajina kao što većina srpskih političara danas Kosovo i Metohiju naziva spskom južnom pokrajinom. Mislim na poslovicu: Nazovi me i loncem, samo me nemoj razbiti

9 U poslednje vreme dosta se govori o mađarskim žrtvama u Jugoslaviji posle oslobođenja Vojvodine. Ja sam proučavao sudbinu vojvođanskih Nemaca, o tome napisao fičer za nemačku radiostanicu WDR u Kelnu, objavio kratku seriju na tu temu u nedeljniku NIN, najzad kao nepopravivi beletrista napisao i roman. Toma Granfil, pre Drugog svetskog rata advokat u Kikindi, za vreme rata neprekidno na visokim, naravno ilegalnim partijskim funkcijama u okupiranoj Vojvodini, dao mi je godine izjavu, citiram: Posle oslobođenja, kad Bačka još nije cela bila ni oslobođena, Ivan Milutinović nam je dolazio u ime Vrhovnog štaba i Politbiroa CK... Tada je organizovana vojna uprava za Banat, Bačku i Baranju, i ja sam postao zamenik komandanta vojnog regiona Banat. Ivan Milutinović nam je na jednoj sednici preneo u ime Vrhovnog štaba i Politbiroa sledeće: U Banatu i Bačkoj sve Nemce staviti u logore, u Bačkoj takođe i Mađare. Ta direktiva promenjena je već posle nedelju dana: Nemce logorisati, ali ne i Mađare u Bačkoj, samo iz Žablja i Čuroga Mađare preseliti na neka druga mesta... Nikakav dokument ni zapisnik o takvoj odluci nisam uspeo da nađem, možda je zaturen u nekoj arhivi, možda je još uvek tajna, ali ja verujem da su se čak i vrlo važne odluke te jeseni godine donosile na brzinu usmeno, a na terenu izvršavale na osnovu lokalne volje ili samovolje. Naišao sam na ubijanje nevinih Nemaca u Banatu pod užasnim okolnostima i već sam osamdesetih godina o tome pisao, jer sam smatrao da je to zadatak nekoga baš sa mojom prošlošću. Na ubijanje Mađara samo zbog toga što su Mađari u Banatu ja naišao nisam, ali ne mogu da tvrdim da ono što ja ne znam nije postojalo. Ne znam ni šta bih ja radio, da li bih se nekome svetio, da tada nisam bio u koncentracionom logoru u Nemačkoj, mogu samo da se nadam da se danas ne bih kajao za ono što sam u besu neposredno posle rata učinio. Nešto više pažnje bih posvetio Mađarskoj revoluciji godine. Sticajem okolnosti leta te godine bio sam u Mađarskoj na poziv omladinskog lista, a oktobra kao specijalni dopisnik našeg tadašnjeg nedeljnika Mladost. O toj temi napisao sam dve knjige, jedan roman i knjigu-nonfikšn, koja je izašla godine, u kojoj se nisam oslanjao na lična iskustva, nego proučavao relevantna dokumenta, radio u arhivima i bibliotekama, razgovorao sa involviranim ličnostima i pročitao na desetine knjiga koje su dotle izašle. Na jednom primeru ovde želim da dokažem kako greška, koja čak nije ni nenamerna, nego očigledno izgrađena na svesnoj laži, posle prelazi u druge tekstove, tako da mnogi poveruju da je istina. Američki profesor Čarls Gati rođeni Mađar kao Gati Karolj za svoju knjigu Izgubljene iluzije kaže da je pisana i na osnovu uvida u arhive američkih tajnih službi, koje su njemu prvi put bile otvorene. On u vezi sa tajnim sastankom Tita sa Hruščovim na Brionima tvrdi: Tito nije samo odobravao odluke Kremlja, nego je ponudio da se Imre Nađ namami u zgradu jugoslovenske ambasade, a zatim dozvoli da ga KGB kidnapuje i odvuče u Rumuniju. Gati se poziva na knjigu Veljka Mićunovića Moskovske godine, ali u toj knjizi o tome nema ni reči

10 Na sastanku održanom na predlog Hruščova na Brionima usred Mađarske revolucije, 2. i 3. novembra, prisutni su bili sa sovjetske strane Hruščov i Maljenkov, a sa jugoslovenske Tito, Kardelj, Ranković i Veljko Mićunović, tada ambasador u Moskvi. Razgovor se vodio na ruskom jeziku bez prevodioca, nije snimljen, zapisnik je posle završetka napisao Mićunović. Imao sam uvid u taj dokument, koji je, naravno, mnogo opširniji od onog što je izneo u knjizi. O tome da bi Jugoslavija namamila Nađa ni ovde nema govora. U izveštaju Hruščova u Moskvi, koji je Jelcin ustupio mađarskoj strani zajedno sa drugim dokumentima, takođe o tako nečem nema ni slova. Naprotiv! Jugoslovenska strana bila je očajna što je Nađ zatražio azil baš u njenoj ambasadi i kolebala se da li da mu ga pruži. To se vidi na osnovu depeša, koje je ambasada razmenjivala sa Beogradom, ali potvrdili su i moji razgovori sa Miklošem Vašarheljijem, a od Jugoslovena pre svega sa Osmanom Đikićem, tada ministrom savetnikom u jugoslovenskoj ambasadi i Dobrivojem Vidićem, podsekretarom u ministarstvu inostranih poslova, koji je došao u Budimpeštu da bi u direktnom kontaktu sa Janošom Kadarom tražio rešenje problema Imrea Nađa u ambasadi. Na drugom spratu ambasade je od paljbe ruskog tenka poginuo ataše za kulturu Milenko Milovanov u vreme kad je Nađ bio u njoj. Rekoh, imao sam uvid u neka jugoslovenska dokumenta, ali ne u sva koja sam tražio. Dobrivoje Vidić mi je ispričao da su Nađ i Lošonci u jugoslovensku ambasadu doneli jedan kofer sa dokumentima, koje je on posle lično odneo u Beograd. Nigde nisam našao trag o njemu. Davno sam objavio da smo nas četvorica novinara 29. oktobra imali razgovor sa Janošom Kadarom, koji nismo objavili, jer nam je pored ostalog rekao, ovde to iznosim skraćeno: Ako nastavim kao Nađ, kod nas će biti neofašizam, a ako pozovem Ruse da se vrate, ući ću u istoriju kao dželat mađarskog naroda. Kažite drugovima u Jugoslaviji da je stvar socijalizma u Mađarskoj propala i ovako, i onako! Na mađarskom: igy is, ugy is! Mi to nismo preneli ni našem tadašnjem poslaniku, Daliboru Soldatiću, nego smo Đuka Julius i ja smesta krenuli na granicu i Đuka je napisao izveštaj, koji je za CK preuzeo Geza Tikvicki. Ni taj dokument posle pola veka nisam našao. U svojoj knjizi sam nabrojao tačke koje bi po mom mišljenju na našoj strani na osnovu još uvek tajnih ili nepronađenih dokumenata trebalo rasvetljavati, ima ih dosta. U Mađarskoj se o tome brine poseban Institut koji sam u dva navrata posetio, čija sam izdanja pročitao. Izložio sam ovaj slučaj opširnije da bih, nadam se, kod svih vas izazvao sumnju u nonfikšn a la Gati, (koji, kako čitam na internetu, sada grmi protiv Orbana). Neophodno je da ukrstimo različite tvrdnje, a ne da prepisujemo jedni od drugih. Mene je tog oktobra u Budimpešti zbunio masakr na Trgu Republike, kome sam prisustvovao kao gledalac, čovek obešen o drvo na bulevaru, kao i parole: Vešajte komuniste i Jevreje. Ali to je već možda isuviše subjektivno... Da li je? Voleo bih da naše unuke i unuci žive u vremenu kada će različitost folklora biti sve što ljude razdvaja po nacionalnoj osnovi. Zašto da ne? Folklor ume da bude lep. To, naravno, daleko nadvisuje problem odnosa dva susedna i često međusobno namrgođena naroda, ali njegovo rešavanje bi mogao da bude itekako dobar prilog takvom razvoju

11 1. POLITIČKA SARADNJA BILATERALNI ODNOSI OD GODINE Političari iz Srbije i Mađarske insistiraju da bilateralni odnosi dve zemlje nikada nisu bili bolji. Tokom devedesetih godina XX veka, odnosi Srbije i Mađarske nisu se mogli nazvati dobrim. Dugo vremena, Mađarska je bila neizbežan tranzitni koridor za mnoge građane Srbije koji su putovali u Centralnu i Zapadnu Evropu (bilo je nemoguće putovati preko teritorije Hrvatske zbog rata). Štaviše, to je bilo najbliže mesto za međunarodne bankovne transakcije i kupovinu konzumerističkih dobara koja su u to vreme bila ili retka ili veoma skupa u Srbiji, pre svega zbog sankcija nametnitih od strane međunarodne zajednice. Ipak, gledano iz političke perspektive, bilo je veoma malo otvorene saradnje/komunikacije između dve zemlje. Za građane Srbije koji su pripadali mađarskoj nacionalnoj manjini, migracija u Mađarsku često je predstavljala jedinu opciju ukoliko su želeli da izbegnu vojnu regrutaciju ili razne vrste političkih pritisaka, kao i posledice ekonomske bede u zemlji. Kao nova zemlja aspirant u evro-atlantskim integracijama, Mađarska je bila odlučna da se postavi kao disciplinovana buduća punopravna članica Zapadnog kluba. Srbija je, pod vlašću Slobodana Miloševića, bila u nekoj vrsti prolongirane konfrontacije sa Zapadom koja je završena godine ratom NATO pakta protiv Srbije. Tokom poslednje decenije XX veka, Mađarska je često upućivala žalbe evropskoj javnosti o lošem položaju mađarske manjine u Srbiji. Tokom krize na Kosovu ( ), Mađarska je upozorila međunarodnu zajednicu na opasnost od povećanja nasilja prema Mađarima u Vojvodini, severnoj autonomnoj pokrajini Srbije. 2 Mnoga pitanja su bila predmet kritike, kao npr. nastanjivanje srpskih izbeglica iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine u Vojvodini, posebno zbog činjenice da se u velikom broju slučajeva radilo o oblastima pretežno nastanjenim etničkim Mađarima. Nakon promene režima u Srbiji, u oktobru godine, odnosi između dve zemlje su se poboljšali, te se broj zvaničnih političkih poseta na visokom nivou povećao. Međutim, najosetljiviji problem za Srbiju, pitanje statusa Kosova, ponovo je postao kamen spoticanja. U martu 2008, Mađarska je priznala nezavisno Kosovo, uz veliku većinu država članica EU i NATO. Trenutna reakcija Srbije prema svim državama koje su priznale Kosovo, pa i prema Mađarskoj, bilo je upućivanje protestne note vladama i povlačenje ambasadora, u ovom slučaju Predraga Čudića, te su bilateralni odnosi su pali na najnižu tačku još od devedesetih godina. Uprkos svemu, odnosi su se uskoro normalizovali: u oktobru iste godine mađarski ministar spoljnih poslova Kinga Gonc je posetio Beograd, a nakon njega, u novembru i premijer Ferenc Đurčanj. Ministri odbrane dve države potpisali su godine bilateralni odbrambeni i bezbednosni ugovor o vojnoj saradnji, u kom je dat okvir za obuku vojnika, za dalju saradnju u kartografiji, edukaciji, razmeni iskustava u mirovnim misijama i nadgledanju vazdušnog prostora. 3 Srbija se nedavno pridružila mađarsko-slovačkoj mirovnoj misiji na Kipru: upućeno je 46 pripadnika Vojske Srbije, a postoji mogućnost da se ovaj broj u budućnosti i poveća. 2 Szilard Sasvari, We Demand Minority Cultural Autonomy! Hungarian Education Is in Grave Danger in Vojvodina Magyar Nemzet (Budapest), 1. oktobar, 1996, citirano u Ted Galen Carpenter and Pavel Kislitsyn, The Border between Hungary and Serbia, NATO Expansion Flashpoint No Vojne reforme ubrzavaju pristupanje Srbije EU, Ministry of Defence of the Republic of Serbia INTERNET llnews&showcomments=1&id=

12 Tokom mađarskog predsedavanja EU u prvoj polovini godine, Budimpešta je naglasila svoju podršku težnjama Srbije ka članstvu u Evropskoj uniji (EU). Još jedan rezultat mađarskog predsedavanja značajan za Srbiju je usvajanje Dunavske Strategije od strane Evropskog saveta u junu godine, koja je iznela ciljeve za budući period za zemlje dunavskog basena koji se tiču razvoja, infrastrukture, kulture, okoline itd. Mađarska podrška članstvu Srbije u EU ponovo je zaustavljena početkom godine, neposredno pošto je Srbija isporučila sve preostale optužene za ratne zločine Međunarodnom Sudu za bivšu Jugoslaviju u Hagu, tako ispunjavajući političke kriterijume za status kandidata EU. Zvanična Budimpešta se usprotivila nacrtu srpskog Zakona o vraćanju oduzete imovine (u periodu godine) i obeštećenju, koji je bio jedan od ključnih zakona za sticanje statusa kandidata. Zakon je isključivao sve ljude koji su služili u okupacionim snagama u Srbiji tokom II svetskog rata, kao i njihove naslednike iz procesa povraćaja oduzete imovine. Ovo je moglo sprečiti povratak vlasništva velikom broju Mađara iz Srbije iz regiona Bačke (Vojvodina), koju je Mađarska pripojila svojoj teritoriji tokom II svetskog rata. Ove odredbe Vlada Mađarske je kritikovala, optužujući Srbiju da primenjuje princip kolektivne kazne i uskraćuje građanska prava delu stanovništva, u ovom slučaju skoro celoj populaciji etničkih Mađara iz Vojvodine. Budimpešta i mađarske manjinske partije u Srbiji ukazali su da su većina etničkih Mađara bili redovni regruti, koji su bili obavezani zakonom da se pridruže Vojsci Hortijeve Mađarske, satelitske države nacističke Nemačke. Stoga, Mađarska je zapretila da će povući svoju podršku kandidaturi Srbije, ukoliko ne dođe do izmene zakona. 4 Rešenje je pronađeno, nakon konsultacija između tadašnjeg predsednika Srbije, Borisa Tadića, i političkih predstavnika mađarske manjine. U završnoj formulaciji zakona samo je naslednicima onih članova okupacione vojske koji su počinili ratne zločine uskraćeno restituciono pravo. izvod iz diskusije na konferenciji GEOPOLITIČKE REFLEKSIJE MAĐARSKA I SRBIJA Iako susedne zemlje, tokom poslednjih sedamdeset godina Srbija i Mađarska bile su odvojene u geopolitičkom smislu. Poslednje dve decenije bile su obeležene sa dva paralelna procesa u ove dve države, oba utemeljena u povratku demokratije u bivše komunističke države, koje figurativno možemo nazvati povratak Mađarske u Centralnu Evropu i povratak Srbije na Balkan. Iako se Mađarska takođe susrela sa svojim demonima prošlosti, kao na primer sa nacionalističkim mitovima, lideri ove države su uspeli da je provedu kroz uspešan proces ekonomske i političke tranzicije tokom devedesetih godina XX veka, koji su krunisanim članstvom Mađarske u EU I NATO, čime je ukopana pro-zapadna spoljnopolitička orijentacija Mađarske. S druge strane, Srbija je prošla kroz turbulentan period obeležen ratovima u bivšoj Jugoslaviji, kao i političkom i ekonomskom degradacijom, da bi početkom XXI veka (ponovo) postala država aspirant za članstvo u EU. Jedan od učesnika iz Mađarske naglasio je sličnost između Srbije i Mađarske: u veličini i stanovništvu, kao i u broju zemalja sa kojima se graniče u slučaju Srbije osam, a u slučaju 4 Andrzej Sadecki and Marta Szpala, The Serbian-Hungarian dispute over the restitution law, CE Weekly, Centre for Eastern Studies, October IN- TERNET

13 Mađarske sedam. On je podsetio publiku na reči kancelara Helmuta Kola posle ujedinjenja Nemačke, koji je naglasio da je Nemačka po prvi put okružena samo prijateljima. Isti učesnik je predložio sličan cilj i za Mađarsku i za Srbiju. Po njemu, za Srbiju Mađarska predstavlja kapiju Višegradske zone, snažne i dugotrajne strukture političke konvergencije i saradnje. Ova zemlja takođe za Srbiju predstavlja kapiju Šengenske zone, kao i ključnu zemlju za primenu Dunavske strategije u Srbiji. Rumunija i Bugarska su kapije ka crnomorskom basenu, regionu koji je u usponu, bez obzira na sve razlike između država koje ga sačinjavaju. Isti učesnik je istakao da u geopolitičkim okvirima, Mađarska predstavlja najvažniju susednu državu za ispunjavanje pozitivnih ciljeva tranzicije Srbije. Drugi učesnici su istakli značaj drugih političkih polova, pre svega Rusije i Turske, koje imaju znatan uticaj na zemlje u regionu. Oni su naglasili činjenicu da se Srbija nalazi na rubu, kako su rekli, dva sunčeva sistema, ukoliko se uzmu u obzir uticaj Rusije i Turske u ovoj zemlju. Jedan od učesnika iz Mađarske je zaključio da je posle raspada Sovjetskog saveza i ulaska Rumunije i Bugarske u NATO i EU, uticaj Rusije pod znakom pitanja, pošto geografska udaljenost utiče na političke i vojne veze. Stoga, on smatra da je jedini mogući spoljnopolitički put za Srbiju ide preko Brisela. Turska, sa druge strane, nudi neke strateške perspektive koje su komplementarne stremljenjima EU, zaključili su neki od učesnika i iz Srbije i iz Mađarske. Učesnik iz Mađarske je podvukao geopolitički značaj etničkih i političkih podela u širem regionu. On je rekao da EU ponekad nije svesna značaja i obima problema. Postoje loši presedani, kao što su srpska agresija prema manjinama tokom devedesetih godina XX veka i mađarska politička, intelektualna i istorijska agresija prema svojim susedima. Učesnik je naveo primer nalepnice za kola u obliku Velike Mađarske, ističući da prosečan građanin Mađarske ne zna da se između ostalih teritorija u okviru ovih granica podrazumeva i veći deo Hrvatske, ili cela teritorija Slovačke. On je takođe naveo da su neki aspekti politika koje je preduzela Vlada Mađarske krajnje problematični, kao što je davanje državljanstva Mađarima u regionu i učešće visokorangiranih političara iz Mađarske u političkoj kampanji tokom izbora u susednim državama. Ovakve politike mogu da stimulišu eventualni razvoj nesporazuma ili čak bilateralnih problema Mađarske sa svojim susedima. Jedan od učesnika iz Mađarske je naveo da kada jedna država među svojim građanima ima i veliku manjinu susedne države, odnosi između njih moraju biti kompleksni. U slučaju Srbije i Mađarske, postoji najmanje tri nivoa komunikacije: nivo vlada Mađarske i Srbije, Vlada Srbije i mađarska nacionalna manjina u Srbiji i Vlada Mađarske i mađarska nacionalna manjina u Srbiji. Ako bi uključili i srpsku manjinu u Mađarskoj, onda je pred nama šest različitih nivoa komunikacije, i svi su značajni za odnose dve države. I za Srbiju i za Mađarsku koje imaju značajne manjine u gotovo svim susednim državama, ova činjenica predstavlja diplomatski i geopolitički izazov. Stoga, niti jedan od ovih odnosa ne može da bude ostavljen po strani, te bi morao biti uzet u obzir u svim prilikama, ukoliko želimo uspešnu budućnost kako bilateralnih odnosa Srbije i Mađarske, tako i regiona u celini. Jedan od učesnika je rekao da ne bi trebalo zaboraviti ni procese unutar EU. Postoji nekoliko novih procesa koji doprinose stvaranju drugačijeg okruženja za saradnju Srbije i Mađarske. I Mađarska i Srbija treba da se priprema na ove nadolazeće izazove, kako bi postali barem skromni kreatori politike u budućim integracionim politikama EU. Sve do danas, obe zemlje su bile uglavnom primaoci politika

14 izvod iz diskusije na konferenciji MAĐARSKA I EVROPA LEKCIJE ZA PRO-EVROPSKU ELITU U SRBIJI? Brzina i napredak tranzicije u Mađarskoj i uspešna integracija u EU su često isticani kao primer i uzor za Srbiju. Jedan od učesnika iz Mađarske je naveo da je njegova zemlja prošla kroz četiri faze u odnosima sa EU od početka devedesetih godina XX veka kako je proces tranzicije napredovao: 1. Euforija 2. Primenjeni pragmatizam (prioritet pragmatičnih ciljeva nad primenom vrednosti) 3. Europesimizam 4. Euroskepticizam. Mađarska je ušla u treću fazu posle ulaska u EU, a od godine i parlamentarnih izbora klizi u četvrtu fazu od. Četvrtu fazu karakteriše uspon romantične samopercepcije Mađarske i mađarske nacije, čime se podstiče nacionalistički diskurs u odnosu sa Evropom. Jedan od učesnika je spomenuo da je ovaj način ponašanja neka vrsta reakcije na tiho, ali rasprostranjeno uverenje da Mađarska ne pripada prvom ešalonu država članica EU već neka vrsti polu-periferije EU, bez obzira na svoju pro-zapadnu političku i kulturnu orijentaciju. Posle ostavke prethodne vlade koju je predvodio Ferenc Đurčanj, za novog premijera Mađarske godine izabran je Vikor Orban. Nova vlada je iskoristila svoju dvotrećinsku većinu u skupštini kako bi započela niz reformi čiji je rezultat bila promena Ustava i drugih značajnih zakona. Zbog ovih reformi, od kojih su neke bile percipirane kao protivne vrednostima EU, nova Vlada Mađarske je, kako tvrdi ovaj učesnik, postala neka vrsta l enfant terrible evropske porodice država članica. Javlja se narastajuća negativna slika Mađarske u međunarodnim medijima koja je fokusirana na nekoliko oblasti: ekonomsku situaciju u zemlji, socijalnu atmosferu i desničarski ekstremizam koji je predstavljen kao posledica mnogo radikalnijeg internog diskursa u Mađarskoj. Drugi učesnik je naveo da se vladajuća politička elita igra sa nacionalističkom radikalnom retorikom, ne samo prema Evropi nego i prema unutrašnjim protivnicima, protiveći se svakoj kritici koja dolazi od strane nezavisnih medija, intelektualaca, NVO, ali i od strane preostalih krhkih levih i liberalnih političkih partija. Metodi koji se često primenjuju su demaskiranje (otkrivanje prave pozadine angažmana pojedinaca i institucija u pitanju) i diskreditacija pojedinaca i institucija koji zastupaju drugačija mišljenja, dodao je jedan od učesnika. I konačno, vlada koristi različite teorije zavere kako bi potvrdila svoju revnost u diskreditaciji drugih i na taj način opravdala politike koje primenjuje. Učesnik iz Mađarske je rekao da se čini da je sadašnja vlada imala tri paralelne percepcije Evrope posle pobede na parlamentarnim izborima godine: 1. EU je samo drugi nivo borbe na domaćem terenu, neka vrsta drugog borilišta. Međutim, u ovom drugom borilištu igrači su države članice, i Mađarska mora da brani svoje nacionalne interese svim raspoloživim sredstvima. 2. Vladajuća elita je želela da pokaže da Mađarska može da ima rezultat tokom svog predsedavanja EU pre i tokom Predsedavanja, Viktor Orban se zalagao za jaku Evropu i predstavljao Mađarsku kao spasioca Evrope. 3. Treća percepcija, koja postaje sve važnija je ideja o opadanju Zapada (kako je učesnik naveo, Orban nikad ne govori ispred EU zastava, EU nije spomenuo čak ni u svom prvom obraćanju Parlamentu) i čini se da za političku elitu, članstvo Mađarske u EU sve više predstavlja geografski pojam. Kako je jedan od učesnika rekao, poznati desničarski mađarski intelektualci kao što je Đerđ Šopflin smatraju da EU ne razume i niti će moći pravilno da razume Mađarsku zbog dvostrukih standarda i zbog

15 različitog istorijskog iskustva. S druge strane, za liberalnu elitu slučaj Mađarske odslikava takozvani efekat verenice, koji je prisutan i kod drugih centralnoevropskih država, a koje se više u potpunosti ne pridržavaju standarda EU posle pristupanja u punopravno članstvo. Ovaj učesnik je naveo da EU interveniše samo kada Vlada prelazi krajnje granice (kao što je to bilo u slučaju Zakona o Centralnoj Banci Mađarske). U većini slučajeva, EU je tiha o reformama koje ozbiljno narušavaju evropske vrednosti i demokratiju. Jedan od učesnika je naveo da Vlada predstavlja kritike koje dolaze spolja kao razlog za snaženje ekstremne desničarske partije Jobik. On je rekao da je situacija u stvari suprotna i da nacionalistička retorika trenutne vladajuće elite doprinosi usponu političkog ekstremizma u zemlju. Međutim, nekoliko učesnika je napomenulo da pozvani govornici iz Mađarske predstavljaju isključivo sadašnju opoziciju, veoma kritički nastrojenu prema aktuelnoj Vladi Mađarske. Neki od učesnika su izrazili mišljenje da bi bilo veoma korisno čuti mišljenje nekih od zvaničnika Mađarske, kao i nekih drugih nezavisnih intelektualaca. MAĐARSKA I SRBIJA REGIONALNA I MEĐUGRANIČNA SARADNJA Prekogranična saradnja je veoma važna tema unutar EU, pošto oko 30% teritorije Unije pripada graničnim regionima, gde živi i oko 40% populacije. Važnost ove teme se može posmatrati i kroz stalni porast izdvajanja iz fondova EU za promovisanje prekogranične saradnje među državama članicama EU i njihovim susednim državama. Nakon raspada Jugoslavije, regionalna i prekogranična saradnja između Srbije i Mađarske je obnovljena nakon stvaranja evroregiona Dunav-Kereš-Mureš-Tisa (DKMT) godine. Region pokriva celu teritoriju Vojvodine, kao i četiri mađarske opštine: Bač-Kiškun, Bekeš, Čongrad, Jas-Nađkun-Solnok; kao i četiri okruga u Rumuniji: Arad, Karaš-Severin, Hunedoara i Timiš. Prekogranična saradnja dve države počela je godine, kao deo pripremnog Fonda za male projekte i Mađarskog nacionalnog PHARE programa. 5 Cilj projekta bila je podrška međuljudskim kontaktima, kao i pomoć daljem razvoju organizacija civilnog društva na obe strane granice. U naredne tri godine, od , Srbija, Mađarska i Rumunija ustanovile su trilateralni program susedske saradnje. Po prvi put organizacije iz Srbije su imale priliku da samostalno podnesu projekte, te da se na taj način prijave za finansiranje. Teritorija koja je bila pokrivena ovim Susedskim programom u Srbiji je obuhvatala teritotoriju AP Vojvodine i grada Beograda, u Mađarskoj županije Čongrad i Bač-Kiškun. U okviru ovog programa implementirano je 46 projekata vrednih 4 miliona evra. Sledeći korak u prekograničnoj saradnji bio je uspostavljane Instrumenta za pretpristupnu pomoć (Instrument for pre-accesion assistance IPA) za EU budžetski period od godine, koji je takođe bio dostupan zemljama potencijalnim kandidatima. Međutim, od 5 komponenti, zemlje potencijalni kandidati su mogle da participiraju u komponentama 1 i 2 podrška tranziciji i izgradnji institucija i prekogranična saradnja. Srbija i Mađarska 5 PHARE program (Poland and Hungary: Assistance for Restructuring their Economies) bio je jedan od predpristupnih finansijskih instrumenata koji su originalno napravljeni za Mađarsku i Poljsku godine. Kasnije se razvio u predpristupni instrument za šest drugih država Centralne i Istočne Evrope koje su pristupile EU godine

16 učestvuju u ovom programu u zajedničkoj strukturi sa zajedničkim finansijskim resursima, kroz zajedničko upravljanje i donošenje odluka. Približno finansiranje usvojeno od strane Evropske Komisije iznosi oko 50,1 miliona evra za budžetski period od sedam godina ( ). Program ima dva prioriteta: Infrastruktura i prirodna sredina (tzv. čvrste teme) i Ekonomija, obrazovanje i kultura (tzv. meke teme). Kako bi zajednički projekti imali pravi efekat prekogranične saradnje, svi projekti počivaju na partnerstvima između subjekata sa obe strane granice. Programska oblast čine dve županije iz Mađarske (Čongrad, Baš-Kiškun) i sedam okruga iz Srbije (Zapadnobački, Severnobački, Severnobanatski, Južnobački, Srednjebanatski, kao i dva dodata susedna okruga Južnobanatski i Sremski). Program je izazvao probleme za lokalne učesnike iz Srbije, pošto odredbe programa predviđaju da učesnici samostalno finansiraju programe, a da zatim traže povraćaj sredstava. Program ima pet specifičnih ciljeva: smanjenje izolacije graničnih područja unapređenjem prekogranične pristupačnosti, održivost životne sredine i bezbednosti u graničnoj zoni, sinergija i saradnja u ekonomiji, upravljanje zajedničkim kulturnim nasleđem koje promoviše kulturne vrednosti, tradicije i razvoj turizma, te intezivna interakciju u kulturi, obrazovanju i istraživanju. Od godine, bila su objavljena tri poziva za podnošenje projekata. U prva dva poziva realizovano je 183 projekata ukupne vrednosti 34,3 miliona evra. Treći poziv za podnošenje projekata ukupne vrednosti 15 miliona evra zatvoren je krajem maja godine. U prvom pozivu za podnošenje projekata 78% ukupnih fondova su bili usmereni na ostvarivanje projekata koji potpadaju pod drugi prioritet programa, dok je kod drugog poziva procenat bio i viši 87%. 6 Ova situacija ne treba da čudi, pošto u prekograničnoj saradnji učestvuju lokalni i regionalni akteri koji dolaze iz različitih pravnih, administrativnih i finansijskih sistema, što često rezultuje u ogromnim preprekama za uspešnu saradnju između partnera sa obe strane granice. Štaviše, postoji još jedan dodatni problem u slučaju Srbije, a to je da do sada nije potpisala i ratifikovala Evropsku okvirnu konvenciju o prekograničnoj saradnji između teritorijalnih zajednica ili vlasti (tzv.madridska konvencija). Ova konvencija predstavlja osnovu za stvaranje prekograničnih regiona i do danas ju je ratifikovalo 20 država. Važnost ove konvencije se ogleda u činjenici da ona pruža okvir za slobodnu saradnju između lokalnih i regionalnih aktera bez straha da bi saradnja mogla ugroziti suverenitet država. Glavni razlog zašto akteri oklevaju da predlože projekte koji potpadaju pod prvi prioritet programa su dobijanje brojnih dozvola od strane centralnih vlasti, pre svega od strane ministarstava spoljnih poslova. S druge strane, teme kao što su ekonomska saradnja, obrazovanje, kultura, međuljudski kontakti i druge su znatno lakše za implementaciju. Sem činjenice da nije ratifikovala Madridsku konvenciju, glavni problemi na srpskoj strani su nedostatak kapaciteta lokalne samouprave da pripremi i implementira projekte, kao i obaveza za sufinansiranje projekata iz sopstvenih izvora u iznosu od najmanje 15% ukupne vrednosti projekta. Fond za razvoj Republike Srbije i Vlada pokrajine Vojvodine razvili su kreditnu liniju za subvencionisanje lokalnih aktera koji učestvuju u saradnji, ali je ipak potrebno da se ovo pitanje reši na sistematičniji način. 6 1 st and 2 nd Call for Proposals Hungary-Serbia Cross-border cooperation- List of Contracted projects, INTERNET

17 IPA prekogranična saradnja između Srbije i Mađarske nastaviće se i u sledećem budžetskom periodu EU godine. Tokom godine EU je utvrdila iznos fondova koji će biti raspolaganju za IPA projekte u sledećem budžetskom periodu, a koji će dostići miliona evra. 7 Nedavno je usvojena i prethodno spomenuta Dunavska strategija. Ona je važna pošto predviđa da će prioriteti koje navodi biti finansirani iz postojećih programa, između ostalih i iz programa prekogranične saradnje. Ona navodi 11 prioriteta (prirodna sredina, upravljanje vodama, transport, kultura i turizam, bezbednost itd) koji takođe sugerišu šta bi trebala da bude suština budućih projekata prekogranične saradnje između Mađarske i Srbije. Postoje nove forme regionalne saradnje koji bi mogli da doprinesu poboljšavanju prekogranične saradnje između Srbije i Mađarske, kao što je Grupisanje teritorijalne saradnje u Evropi (European Grouping of territorial co-operation EGTC). To je novi pravni instrument EU koji je uspostavljen u godini, i predstavlja prvu evropsku sturkturu koja je pravno lice definisano evropski zakonima i koja je stvorena u cilju olakšavanja i promocije prekogranične saradnje (prekogranična, transnacionalna i međuregionalna saradnja) u pogledu jačanja ekonomske i socijalne kohezije na evropskoj teritoriji. 8 Ova grupisanja mogu biti formirana od strane entiteta iz dve ili više država članica EU, i mogu da obuhvate i države koje nisu članice EU. Učesnici mogu biti države članice, regionalne i lokalne vlasti ili bilo koja druga tela regulisana javnim pravom. Ovaj način organizovanja imao bi određene prednosti u odnosu na evroregione, pošto učešće u EGTC podrazumeva da akter može da uđe u prekograničnu saradnju bez potpisivanja međudržavnog sporazuma o prekograničnoj saradnji. Do sada ni jedan EGTC nije formiran za teritorijalnu saradnju između Srbije i Mađarske. Jedan od razloga za to je činjenica da po pravnom okviru Republike Srbije lokalne vlasti ne mogu da učestvuju u EGTC. Postoji mogućnost da bi potpisivanjem i ratifikacijom Madridske konvencije ova prepreka bila otklonjena. STATUS I ULOGA MANJINA Manjine u Mađarskoj i Srbiji pre godine Srbija i Mađarska su susedne zemlje čija su iskustva po pitanju odnosa prema manjinama tokom XX veka bitno razlikuju. Posle Prvog svetskog rata Mađarska je potpisala Trijanonski sporazum, čime je izgubila većinu svojih manjina i postala skoro mono-etnička država. Srbija je, sa druge strane, zahvaljujući teritorijalnim dobicima nakon Balkanskih ratova, te stvaranju jugoslovenske države posle I svetskog rata, postala multinacionalna zajednica. Nakon Drugog svetskog rata, neke od manjinskih grupa su se suočile sa neprijatnostima i represijom, pošto su bile doživljavane kao grupe koje su podržavale okupatorske snage. 9 Skoro celokupna nemačka populacija Vojvodine bila je evakuisana od strane nemačkih trupa prilikom povlačenja. Oni koji su ostali bili su progonjeni, proterani ili čak pobijeni u sabirnim logorima. Uprkos početnim planovima da se slično postupi i sa etničkim Mađarima, 7 Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council on the Instrument for Pre-accession, Assistance (IPA II), Evropska komisija, Brisel, 7. decembar INTERNET 8 See What is EGTC INTERNET 9 Tokom II svetskog rata, mađarske trupe su u okupiranom regionu Bačke počinile brojne zločine protiv lokalnog nemađarskog stanovništva. U januaru godine mađarske trupe su sprovele nekoliko racija (pre svega u Novom Sadu i okolnim selima, kao i u opštinama Temerin, Žabalj, Srbobran i Bečej) u kojima su stradali civili, pre svega Srbi i Jevreji. Procena je da je ubijeno oko ljudi. U Novom Sadu žrtve su bacane u zaleđenu reku Dunav i davljene

18 komunistička vlada je odbila ovu ideju zahvaljujući velikom učešću vojvođanskih Mađara u antifašističkom pokretu (tzv. Petefijeva brigada). Uprkos tome, članovi Mađarske manjine su preživeli velike represije više od je bilo uhapšeno. Zvaničan broj etničkih Mađara koji dala Jugoslovenska vlada u tzv. Knjizi dokaza o ubijenim ratnim kriminalcima u 1944/1945 iznosio oko , dok su neki naučnici izračunali da je stradalo oko etničkih Mađara po završetku II svetskog rata. 11 Međutim, neki mađarski izvori tvrde da je broj mnogo viši, i da stvarni broj iznosi U decenijama nakon rata, SFR Jugoslavija je počela da sprovodi reforme koje su bile povezane sa statusom manjina, posebno kad su Vojvodina i Kosovo u pitanju, dve srpske pokrajine koje su imale veliko manjinsko stanovništvo. Do 1948, usled procesa kolonizacije iz siromašnijih delova Jugoslavije Srbi su postali preovlađujuća etnička grupa u Vojvodini, čineći preko 50% populacije. Posle ustavne reforme godine, nacionalne manjine su dobile visok nivo prava koja se tiču personalne i kulturne autonomije, dok je u političkoj sferi postojala pozitivna diskriminacija. Od godine, u Mađarskoj apsolutnu većinu čine etnički Mađari (više od 95%). Između dva svetska rata, nacionalne manjine nisu imale široko priznata manjinska prava. Iako je postojanje nekih manjina bilo priznato (na primer Srbi, Hrvati i Slovenci tretirani su kao pripadnici jedne jugoslovenske nacionalne manjine), to priznanje nije imalo maltene nikakvog značaja za njihov položaj. Posle okončanja Hladnog rata, Srbija i Mađarska su se zaputile u suprotnim pravcima što se tiče manjinskih prava: Mađarska je postala otvorenija i otpočela je proces prihvatanja međunarodnih standarda za zaštitu nacionalnih manjina. PRAVNI OKVIR MANJINSKIH PRAVA Srbija U SFR Jugoslaviji pravni status nacionalnih manjina bio je definisan u liberalnom duhu, te je uspostavijena široka personalna i kulturna autonomija narodnosti (drugi naziv za nacionalne manjine), a zatim је uveden tzv. etnički ključ za njihovu zastupljenost u političkim telima. Tokom devedesetih godina XX veka, zbog nacionalističkog i populističkog karaktera Miloševićevog režima, i uprkos postojanju ustavnih odredbi i zakonom propisanih sistema za finansiranje institucija nacionalnih manjina, sistem je propao zbog konstantnih sukoba i ekonomske krize. Istovremeno, rastuća etnifikacija politike tokom sukoba i ratova stvorila je opšti osećaj nesigurnosti, kao i animozitet i nepoverenje između etničkih zajednica u zemlji. 12 Posle demokratskih promena godine, Srbija se vratila liberalnom pristupu pitanju manjina, prateći odredbe ključnih dokumenata različitih evropskih institucija, pre svega, Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina Saveta Evrope i Evropske povelje o regionalnim i manjinskim jezicima. Srbija je usvojila novi Ustav godine i nasledila je Savezni zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina (usvojen godine), i donela sledeće zakone: Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisma, Zakon o obrazovnom sistemu i vaspitanju i Zakon o lokalnoj samoupravi. Pored domaćeg zakonodavstva, Srbija i Mađarska 10 Michael Portmann, Communist Retaliation and Persecution on Yugoslav Territory During and After World War II ( ), u Currents of History, 12/ 2004, str Vidi A.Kasaš, Mađari u Vojvodini, Novi Sad, 1996, str Nevena Gojković, System Of Minorities Protection In Serbia, Konrad Adenauer Foundation, Belgrade, 20, str.1 INTERNET auslandshomepages/serbien/gojkovic_en.pdf

19 su potpisale bilateralni sporazum o zaštiti manjina, koji je potvrdio spremnost obe države da primene najbolje standarde u ovoj oblasti. 13 Sadašnji Ustav Srbije izričito garantuje da će država štititi prava nacionalnih manjina (član 14) i obezbediti punu jednakost sa drugim građanima, te će pomoći očuvanje njihov identitet i zabraniti diskriminaciju. Drugi odeljak, Ljudska i manjinska prava i slobode, posvećen je zaštiti individualnih i kolektivnih prava svih građana Srbije. Nacionalnim manjinama u Srbiji zagarantovana su kolektivna prava, odnosno imaju pravo da neposredno ili preko izabranih predstavnika, odlučuju o pitanjima vezanim za njihovu kulturu, obrazovanje, obaveštavanje i službenu upotrebu jezika i pisma u skladu sa zakonom, kao i da izaberu svoje nacionalne savete u svrhu ispunjavanja ovih prava (član 75 Ustava Srbije). Međutim, Ustav konkretno ne navodi nacionalne manjine. Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina (2002) je osmišljen tako da dopuni evropske standarde u ovoj oblasti. Ovaj zakon je definisao status već priznatih nacionalnih manjina i postupak za priznavanje drugih. Zakonom je definisan obim kulturne autonomije nacionalnih manjina kroz koju se ostvaruju kolektivna prava: pravo na službenu upotrebu jezika, obrazovanje, kulturu i informisanje, pravo na službenu upotrebu manjinskog jezika u sprovođenju upravnih i sudskih procesa, upotrebu manjinskih jezika u komunikaciji sa javnim institucijama, izdavanje dokumenata i vođenje službenih evidencija i prikupljanje ličnih podataka na jezicima nacionalnih manjina itd. Na područjima na kojima je manjinski jezik u službenoj upotrebi, imena javnih institucija, jedinica lokalne samouprave, naseljenih mesta, trgova i ulica i drugih toponima, takođe su istaknuta na jeziku nacionalne manjine, u skladu sa njihovom tradicijom. Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisma uređuje upotrebu jezika i pisma nacionalnih manjina na opštinskom nivou. Zakon o obrazovnom sistemu i vaspitanju definiše neophodne uslove za osnovno obrazovanje na manjinskom jeziku. Zakonom je definisano pravo na službenu upotrebu jezika na sledeći način: kada manjina čini najmanje 15% stanovništva u datoj opštini, manjina ima pravo na službenu upotrebu svog jezika. Pored toga, na teritoriji Vojvodine, moguće je da manjinski jezik postane službeni i na nivou pojedinih naselja, kada je u pitanju nacionalna manjina koja čini najmanje 25% stanovništva, bez obzira na ukupan procenat stanovnika u opštini kojoj pripada naselje. Što se tiče prava na obrazovanje, ako ima najmanje 15 učenika koji se odluče za obrazovanje na maternjem jeziku, država je dužna da uvede program obrazovanja na tom manjinskom jeziku. Osim toga, u Vojvodini je moguće uvesti obrazovne programe za još manji broj učenika uz posebno odobrenje pokrajinskih organa. Zakon takođe garantuje pravo na sveobuhvatno i nepristrasno informisanje na manjinskim jezicima. Država je dužna da omogući emitovanje na javnom servisu na jezicima manjina, a takođe je odgovorna za finansiranje posebnih radio i TV stanica. Kako bi se nadgledale pomenute funkcije, Zakon predviđa osnivanje nacionalnih saveta manjina: manjinska samoupravna tela, koja ih predstavljaju i omogućavaju im da ostvare svoje pravo na kulturnu autonomiju. Nacionalni saveti se biraju na četiri godine na neposrednim izborima ili od strane skupštine elektora, koji su predloženi od strane stranka

20 nacionalnih manjina ili manjinskih organizacija i organizacija civilnog društva. Osoba postaje elektor prikupljanjem 100 potpisa drugih pripadnika nacionalne manjine kojoj pripada, a koji su upisani u posebne biračke spiskove u skladu sa Zakonom. Prvi mađarski Nacionalni savet osnovan je u septembru godine, njegovi članovi su imenovani od strane elektora. Posle promena u zakonu koji reguliše Nacionalne savete godine, mađarska nacionalna manjina u Srbiji izabrala je svoj Nacionalni savet na neposrednim izborima godine. Prethodni Zakon o političkim strankama i Zakon o izboru narodnih poslanika nije predviđao mehanizme za pozitivnu diskriminaciju u korist nacionalnih manjina u Narodnoj skupštini. Predstavnici manjina su mogli da uđu u parlament samo ako su bili na spisku neke veće stranke koja je na nacionalnom nivou, ili ako je njihova manjinska stranka bila deo koalicije. U periodu godine Zakon je izmenjen i uveden je takozvani prirodni prag za stranke nacionalnih manjina. Prirodni prag znači da partije registrovane kao partije manjinskih stranaka više nisu ograničene cenzusom od 5% neophodnim za ulazak u nacionalni parlament. Oni sada mogu ući u parlament ukoliko minimalno dobiju broj glasova koji je jednak ukupnom broju izašlih na izborima podeljenim sa brojem mesta u parlamentu. Na primer, ako je ukupan odziv birača bio četiri miliona, stranka nacionalne manjine bi morala da osvoji glasova za jedan mandat. Mađarska - od manjina do narodnosti Nakon pada komunističkog režima i u okviru napora za ulazak u EU, Mađarska je počela da poboljšava uslove za svoje nacionalne manjine. Cilj je bio da se uhvati korak sa preovlađujućim evropskim standardima, i da se uvede politika koja bi formirala sredinu prijateljski nastrojenu prema manjinama, gde bi nacionalne i etničke manjine mogle da očuvaju i prenose svoj kulturni identitet i žive slobodno sa zakonom garantovanim pravima. 14 Odredbe o manjinama su sadržane u članu 68 bivšeg Ustava. Mađarska vlada je osnovala Kancelariju za nacionalne i etničke manjine pod nadzorom Ministarstva pravde godine, sa ciljem da pomogne Vladi oko nacrta praktičnih politika koje se odnose na manjine i posmatra njihovo sprovođenje. Skupština Mađarske usvojila je Zakon o pravima nacionalnih i etničkih manjina godine, kojim je Mađarska zvanično priznala postojanje 13 manjina u okviru države. Glavni kriterijumi za priznavanje statusa manjine bio je da njeni pripadnici žive u Mađarskoj više od 100 godina. Tako su sledeće manjine priznate: romska, nemačka, bugarska, grčka, hrvatska, slovenačka, srpska, rumunska, rusinska, slovačka, ukrajinska, poljska i jermenska. Ovaj Zakon je uveo kulturnu autonomiju za sve priznate nacionalne manjine i ustanovio je sistem manjine samouprave na tri nivoa: 1. Ukoliko lokalna samouprava ima više od 50% predstavnika manjina, vlada može da se proglasi manjinskom vladom (ovaj model se smatra svojevrsnom teritorijalnom autonomijom za manjine). 2. Ako su najmanje tri člana lokalne skupštine predstavnici manjina, oni mogu da se proglase manjinskom samoupravom. 14 Fact Sheet on Hungary, Hungarian Ministry of Foreign Affairs, no 3,