UNIVERSITETI ALEKSANDËR XHUVANI FAKULTETI I SHKENCAVE HUMANE DEPARTAMENTI I HISTORISË DHE GJEOGRAFISË PROGRAMI I DOKTORATURËS DISERTACION

Transcription

1 UNIVERSITETI ALEKSANDËR XHUVANI FAKULTETI I SHKENCAVE HUMANE DEPARTAMENTI I HISTORISË DHE GJEOGRAFISË PROGRAMI I DOKTORATURËS DISERTACION TEMA: EPOKA DIGJITALE DHE ZHVILLIMI I KOLEKSIONEVE ALBANOLOGJIKE Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencave Albanologjike nga ALDA BIÇOKU Udhëhequr nga Prof.as.dr. Kujtim BEVAPI Juria e mbrojtjes: 1. Prof. dr. Roland Gjini. Kryetar 2. Prof. dr. Shaban Sinani.. Anëtar, oponent 3. Prof. dr. Liman Varoshi Anëtar, oponent 4. Prof. dr. Marenglen Verli. Anëtar 5. Prof. dr. Hamit Kaba Anëtar Elbasan, qershor

2 PASQYRA E LËNDËS: HYRJE...f. 3 Kreu I: DOKUMENTET ALBANOLOGJIKE DHE REGJISTRIMET E TYRE NË INSTITUCIONET E KUJTESËS KOMBËTARE, VËSHTRIM HISTORIKO-ANALITIK...f. 18 I.1 Dokumentet e bibliotekave shqiptare për koleksionet albanologjike I.2 Dokumentet arkivore për koleksionet albanologjike digjitale...f. 22 Kreu II: DORËSHKRIMET E RRALLA ALBANOLOGJIKE...f. 41 II.1 Veprat e dorëshkruar në gjuhën shqipe II. 2 Vepra të dorëshkruara në gjuhë të huaj...f. 50 Kreu III: ANTIKUARËT NË GJUHËN SHQIPE DHE BOTIMET E VOSKOPOJËS...f. 61 III. 1 Veprat antikuar të botuara në gjuhën shqipe në shek. XVI-XVIII III. 2 Botimet antikuar të Voskopojës të shekullit XVIII...f. 72 Kreu IV: HARTOGRAFIMET E ARBËRISË NË HISTORINË E ZHVILLIMIT TË HARTAVE PËR PORTALIN ALBANOLOGJIK...f. 80 IV.1 Trojet dhe vendbanimet e hershme në hartat albanologjike të shek. XVI XIX...f. 92 IV.2 Harta në faqet e librave albanologjik antikuar shek. XVI-XVIII...f. 97 Kreu V: BOTIMET E RRALLA ALBANOLOGJIKE NË GJUHË TË HUAJ PËR SHQIPËRINË DHE SHQIPTARËT, SHEK. XV-XVII...f. 102 V. 1 Përshkrimi i koleksioneve albanologjike antikuar nga shek. XV-XVI...f. 104 V. 2 Shqipëria dhe shqiptarët në botimet e huaja të periudhës ndërmjet shek. XVII-XVIII...f. 121 V. 3 Karakteristikat e veprave albanologjike të shek. XIX dhe fillimi i shek. XX...f. 154 Kreu VI: EPOKA DIGJITALE DHE BASHKËPUNIMI BIBLIOTEKË ARKIV MUZE PËR KUJTESËN KOMBËTARE...f. 198 VI. 1 Institucionet e Kujtesës dhe termi dokument VI. 2 Bashkëpunimi në Institucionet e Kujtesës...f. 203 KONKLUZIONE...f. 210 REKOMANDIME...f. 218 BIBLIOGRAFI...f

3 HYRJE: Koleksionet albanologjike janë porta determinuese të hyrjes në trashëgiminë tonë historiko-kulturore. Janë shprehje e prirjes sonë të vazhdueshme për të gjetu, organizuar dhe përhapur dokumente mbi kujtesën tonë kombëtare. Ato mbartin brenda tyre tërësinë e studimeve për historinë, gjeografinë, arkeologjinë, gjuhësinë, etnologjinë, antropologjinë, demografinë, shkencën e letërsisë, të drejtën zakonore shqiptare, ekonominë dhe kulturën apo qytetërimin e popullit shqiptar duke kontribuar kështu në një aset kombëtar, siç është albanologjia. Kujtesa historike ndërtohet mbi dokumentet e së kaluarës dhe të tashmes, këtu konsiston puna e kahershme e historianëve dhe e specialistëve të informacionit, në grumbullimin dhe evidentimin e trashëgimisë së shkruar kombëtare, përmes koleksioneve albanologjike të përfshira në institucionet e kujtesës. Epokat kanë ndryshuar. Sot gjithnjë e më shumë publiku dhe studiuesit të cilët studiojnë apo hulumtojnë në fushën e kujtesës kombëtare dhe ruajtjen e trashëgimisë kulturore kërkojnë që burimet dokumentare kulturore dhe shkencore jo vetëm t u sigurohet një ruajtje e mirë por ato të publikohen, shpërndahen dhe akcesohen sa më shpejt e pa humbur kohë. Këtë mundësi sot po e jep gjithnjë e më shumë Interneti. Tashmë specialistët e informacionit, bibliografët, arkivistët dhe muzeologët duhet t i bëjnë një pyetje vetes: - Çfarë drejtimi ka marrë sot studimi dhe kërkimi i informacionit shkencor mbi Kujtesën Kombëtare? Studiuesit gjithnjë e më tepër po konsultohen me internetin. Ata nuk duan te dinë se ku gjendet burimi i informacionit, në Bibliotekë, Arkiv apo Muze, mjafton të kenë akces intelektual në të. Ata pretendojne akces në përmbajtje në sa më shumë burime. Ka ardhur koha e krijimit të një rrjeti të përbashkët të informacionit mbi trashëgiminë tonë kulturore kombëtare, madje duke shkuar edhe më tej, në krijimin e një Portali Albanologjik me materialet të përbashkëta, domethënëse të kujtesës sonë, të digjituara e të integruara nga të treja institucionet e trashëgimisë kombëtare në një koleksion albanologjik të përbashkët. Brenda rrjedhave të zhvillimeve bashkëkohore europiane dhe botërore edhe kujtesa jonë e shkruar kombëtare duhet të identifikohet e promovohet si një pjesë e rëndësishme e trashëgimisë kulturore europiane dhe botërore. Bibliotekave, arkivave dhe muzeve u është besuar përgjegjësia e mbledhjes, ruajtjes dhe vënies në përdorim të trashëgimisë kulturore të kombit tonë. Koleksionet e bibliotekave përbëhen kryesisht nga material të botuara në formë të shtypur dhe elektronike, dorëshkrime, harta, periodik etj. Arkivi Kombëtar ka përgjegjësi kryesore ruajtjen e regjistrimeve dokumentare publike në letër ose në formë elektronike. Muzeu mbledh, ruan dhe ekspozon artefakte rreth kulturës tonë kombëtare. Por aktualisht nuk ka ndonjë ndarje të qartë për sa i përket llojit të materialeve. Libra gjejmë në bibliotekë, në arkiv dhe në muze, madje dhe njësi me vlera të rralla siç janë kodikët. Po të njëjtën gjë mund të themi për koleksione periodiku, për harta, regjistrime zanore, fotografi, letra personale etj. Edhe legjislacioni përkatës i pasurimit lë shteg për depozitim të materialeve të caktuara në të tre institucionet. Bibliotekat dhe Arkivat hartojnë koleksione me element kërkimi për dokumente të rralla, antikuarë dhe 3

4 dorëshkrime, por ato konsultohen në mënyrë selektive dhe nuk mund të huazohen. Vajtjeardhjet për leje konsultimi në këto institucione është humbje kohe dhe kosto për studiuesit. Këtij të fundit nuk i intereson se ku gjendet fizikisht informacioni (në bibliotekë, muze, apo arkiv) dhe në çfarë forme është (artikull, libër, fotografi, hartë, muzikë, objekt etj.), për sa kohë që burimi që ai kërkon është i integruar diku, i organizuar mirë dhe lehtësisht i akcesueshëm. Bashkëpunimi për ngritjen e një portal të përbashkët albanologjik do të krijonte një marrëdhënie me përfitim reciprok mes institucioneve. Institucionet e trashëgimisë kulturore bibliotekat, arkivat dhe muzetë ndajnë synime të njëjta dhe në shumë raste, duke punuar së bashku përmirësojnë shërbimet, rrisin komunikimin dhe respektin reciprok. Historikisht dallime mes këtyre tre institucioneve të kujtesës nuk kanë qenë të prera dhe të qarta. Bibliotekat më të hershme që dimë nga historia kanë qenë njëkohësisht edhe arkiva. Ato që dikur quheshin biblioteka tempujsh apo pallatesh ishin vende ku depozitoheshin koleksione shkrimesh që dokumentonin veprimtarinë e tyre. Më pas koleksione të një lloji tjetër tekstesh u quajtën muze. (Biblioteka legjendare e Alekandrisë, p.sh. u quajt Museon). Dallimet mes bibliotekës dhe muzeut kanë qenë fare të vogla deri në fillimet e periudhës moderne, kur me lindjen e shtypit pati rritje dramatike të materialeve shtypura të cilat ndryshonin nga koleksionet e objekteve, duke sjelle dhe dallimin mes bibliotekës dhe muzeut. Megjithatë ajo që i bashkon këto institucione është depozitimi, ruajtja dhe përdorimi i njësive të quajtura dokumente. Parë në këtë aspekt dallimi mes tyre është vetëm çështje marrëveshjeje që ka evoluar në vite, pasi ata depozitojnë njësi të ndryshme që në thelb quhen dokumente. Por si përkufizohet termi dokument? Përkufizimet janë të shumta. Nocioni tradicional lidhet me shkrimin dhe letrën. Por po t i referohemi mjedisit digjital, ne përdorim fjalën dokumet edhe për skedarë në formë teksti, skedarë audio e video, për materiale multimediale derri dhe për faqe web-i. Paul Otlet një nga themeluesit e shkollës së dokumentacionit (sot e quajtur shkenca e informacionit) thotë se termi dokument përdoret për të treguar fakte informative. 1 Pa u ndalur më gjatë në përkufizimet e shumta të termit dokument le t i referohemi një përkufizimi të thjeshtë: Dokument janë mjete komunikimi që i përdorim për të shprehur mendime e ide. Parë në këtë këndëvështrim, kufijtë mes bibliotekave, arkivave dhe muzeve janë të zbehtë dhe vijnë duke u zbehur sidomos tani në epokë digjitale. Duke shfletuar burime të ndryshme lidhur me trajtimin e kësaj teme, në revistën Library and Information update, botim i profesionistëve të informacionit në Britaninë e Madhe më tërheq vëmendjen një ilustrim i një shkrimi ku paraqitet një inkunabul e hapur në ekranin e një kompjuteri. Shkrimi mban titullin: A keni ju ndonjë njësi që bota dëshiron ta shohë? Bëhet fjalë për konkursin e futjes online të trashëgimisë lokale, pavarësisht se kush e zotëron origjinalin Biblioteka, Arkivi apo Muzeu apo ndoshta edhe ndonjë person privat. Ruajta dhe demokratizimi i përdorimit të dokumenteve janë mundësi të shkëlqyera që na ofron Interneti dhe procesi i digjitalizimit. 1 Sipas Robert S. Martin, Cooperation and change: archives, libraries and museums in United States WWW. Ifla.org/IVifla69/papers/066e-Martin.pdf 4

5 Digjitalizimi dhe krijimi i burimeve digjitale botërore apo lokale synon perfeksionimin e cilësisë së akcesit në Kujtesën Kombëtare historike të shkruar për secilin vend. Tashmë bota e teknologjisë së informacionit këtë thesar të fshehtë e ka bërë të prekshëm për të gjithë. Mendoj se qëllimi kryesor i koleksioneve albanologjike në stadin e tyre të sotëm duhet të jetë krijimi dhe qarkullimi i informacionit të munguar në rrjete on-line kombëtare dhe ndërkombëtare. 2 Krijimi i një rrjeti të përbashkët të trashëgimisë kulturore sjell shumë përfitime që motivojnë bashkëpunimin. Mundësohet akces i organizuar në pasuritë e rralla të koleksioneve albanologjike duke filluar që nga inkunabulat, antikuarët, dorëshkrimet,librat, hartat, foto, periodik i vjetër etj. nga kudo dhe nga kushdo. Bashkimi Europian ka deklaruar se: Digjitalizimi është një hap i parë thelbësor për krijimin e përmbajtjes digjitale që do të mbështesë një Europë gjithë digjitale. Ai është një veprimtari e rëndësishme në ruajtjen e trashëgimisë kulturore kolektive të Europës, që siguron akces të përmirësuar për qytetarët në këtë trashëgimi. Bashkimi Europian ka rënë dakort të bashkërendojë programet kombëtare të digjitalizimit dhe ka hartuar Parimet e Lundit [1], të cilat kanë çuar në Planin e Veprimit të Lundit [2]. Për të nxitur një metodologji të përbashkët për digjitalizimin e materialeve të trashëgimisë kulturore dhe për të lehtësuar zbatimin e Planit të Veprimit të Lundit, i cili ka nisur që në vitin 2002 është materializuar porojekti Minerva [3]. Projektet e digjitalizimit krijojnë mundësi për partneritete me institucione të trashëgimisë kulturore dhe organizatat tregtare. Ato duhet të përfshijnë bashkimin e burimeve për të krijuar koleksione të reja virtuale, ndarjen bashkarisht të ekspertizës dhe pajisjeve dhe punën me programues dhe furnizues software-ësh. Projekti Minerva ka hartuar një manual të Praktikës Pozitive [4] dhe Udhëzues teknikë [5]. të cilat shërbejnë si udhëzues praktikë për projekte digjitalizimi. Sigurisht për të qenë pjesë e këtyre projekteve që aktualisht po veprojnë, ne duhet të kemi ngritur Portalin Digjital të Kujtesës Kombëtare. Në këtë Portal Albanologjik duhet të përfshihen materiale të digjituara në mënyrë selektive nga të treja Institucionet e Kujtesës (Biblioteka, Arkivi dhe Muzeu). Qartësia e qëllim të digjitalizimit për krijimin e një koleksioni virtual dhe planifikimi i të gjitha proceseve të punës është e rëndësishme. Në rastin tonë, qëllimi i digjitalizimit është krijimi i një koleksioni virtual albanologjik i përbashkët dhe gjithëpërfshirës për institucionet e trashëgimisë kulturore i cili jo vetëm do të promovonte kulturën tonë por edhe do të mundësonte pjesëmarrje në projekteve të mëdha europiane dhe botërore. Gjithashtu do të mbrohen njësitë e vjetra delikate të pasurisë sonë kombëtare nga dëmtimi. Për këtë më pare duhen vendosur: -Kriteret e përzgjedhjes së njësive që do të digjitohen -Vendi ku do të kryhet puna, që në shumicën e rasteve e preferueshme është brenda institucionit kulturor, për të shmangur rreziqe të tilla si humbje ose dëmtim të njësisë origjinale, kosto transporti etj. Në rastin më të mirë duhet siguruar një hapësirë e veçantë duke mbajtur parasysh kushtet e ndriçimit, temperaturën, lagështirën etj. 2 Biçoku, Alda. Koleksionet albanologjike : "Porta të reja dijeje" / Alda Biçoku. f Konferenca Kombëtare e Bibliotekonomisë. Edicioni VIII, Dhjetor 2013, Prishtinë 5

6 -Skanerat, hardwar-ët dhe softwar-ët, formatet e skedarëve, standardet, ruajtja, paraqitja e objekteve digjitale etj.. -Konsiderata financiare. Digjitalizimi mund të jetë i kushtueshëm prandaj institucionet e trashëgimisë kulturore duhet të kërkojnë rrugë për shtimin e fondit të tyre bazë: duke bërë lobing dhe avokatin në nivele lokale dhe kombëtare, duke ndërgjegjësuar dhe influencuar në opinionin publik, duke aplikuar për grante e për projekte të veçanta digjitalizimi. Vitet e fundit është vënë re rritja e kulturës së tenderimit në bibliotekat, muzetë dhe arkivat e mjaft vende. Qeveritë, Bashkimi Europian dhe organizmat e tjerë kanë preferuar t i kanalizojnë fondet përmes tenderave ose paraqitjes konkuruese të kërkesave. Websiti Europeana përmban një udhëzues për mundësitë e financimit brenda Bashkimit Europian. Në hartimin e politikave të digjitalizimit, bota ka punuar në pajtueshmëri me të drejtat e autorit por edhe me të drejtat e njeriut me qëllim që të mundësohet akces i hapur në burimet digjitale. Shembuj të ndërrmarjeve të mëdha kombëtare dhe ndërkombëtare ka shumë. Duke shfletuar burime dhe website të ndryshme lidhur me trajtimin e kësaj teme, konstatoj se portalet e trashëgimisë kulturore në shumicën e vendeve janë gjithëpërfshirës, kombëtare dhe ndërkombëtare pavarësisht institucionit kulturor ku ndodhet dokumenti në biblioteka, arkiv ose muze. Komisioni Europian ka mbështetur një seri projektesh bashkëpunimi në sektorin e trashëgimisë, por tashmë me zhvillimin e teknologjisë dhe konkretisht të procesit të digjitalizimin, rekomandon nxitjen e digjitimit të dokumenteve më domethënës të kujtesës kombëtare të një vendi pra: inkunabula, antikuarë, dorëshkrime, libra e dokumente të tjera me përmbajtje historike e kulturore, shprehës të qytetërimit të një vendi apo rajoni për të shmangur dublimin, për nxitjen e bashkëpunimit, për promovimin dhe ruajtjen e tyre. Projekti CALIMERA p.sh ka qenë i suksesshëm në punën e përbashkët të tre sektorëve për zhvillimin e koleksioneve të trashëgimisë lokale digjitale. Ky projekt ka qenë është akronimi i projektit të Bashkimit Europian Cultural Applications: Local Institutions Mediating Electronic Resource Access (Zbatime Kulturore: Institucionet Lokale Ndërmjetësojnë Akcesin në Burime Elektronike). Nisma ka qenë paneuropiane sepse në të janë ftuar edhe vende joanëtare të Bashkimit Europian, mes tyre edhe Shqipëria. Projekti arriti të mobilizonte institucionet lokale të kujtesës, veçanërisht bibliotekat, që të luajnë një rol të ri si faktor kyç në drejtim të mundësimit kudo dhe në çdo kohë të akcesit të vërtetë në shërbime nëpërmjet Teknologjive të Shoqërisë së Informacionit për të gjithë, duke synuar kështu vënien e trashëgimisë kulturore europiane në funksion të qytetarëve. Si një ndër arritjet e këtij projekti, padyshim, ishte hartimi i një pakete me 23 udhëzues të hartuar nga ekspertë europianë të fushës së informacionit në institucionet e trashëgimisë kulturore dhe nga ekspertë të fushës së zbatimit të teknologjive digjitale. UNESCO, gjithashtu nuk ka si të mos jetë aktive në këtë proces. Një nga misionet bazë e saj është rritja dhe të përhapja e informacionit, duke siguruar mbrojtjen e trashëgimisë dokumentare botërore, duke e bërë atë të hapur për sa më shumë njerëz. UNESCO e nxitur nga përgjegjësia e saj për të zhvilluar kulturën dhe për ta mbrojtur atë ka krijuar që herët, në vitin 1992 një program kolosal i cili vazhdon ende, Programin Kujtesa e Botës i përkrahur dhe nga Programi i Përgjithshëm i Informacionit (PGI). 6

7 Programi Kujtesa e Botës synon t i bëjë shtetet të vetëdijshëm për: -mbrojtjen e trashëgimisë kulturore të rrezikuar; -demokratizimin e mundësisë së përdorimit dhe shpërndarjen sa më të gjerë të informacionit për trashëgiminë kulturore duke vënë në qarkullim potencialet buxhetore; -rritjen e përgjegjësisë së shteteve për ruajtjen e pasurisë së tyre dokumentare; -vënien në përdorim të trashëgimisë kulturore dokumentare, nëpërmjet zbatimit të teknolologjisë së përshtatshme dhe digjitalizimit. -përkrahjen e iniciativave dhe aktiviteteve të institucioneve e organizatave profesionale lokale, kombëtare dhe ndërkombëtare. Zhvillimi i koleksioneve të përbashkëta digjitale të bibliotekave, arkivave dhe muzeve duke qenë në fokus të veprimtarisë së bibliotekave, është në rend të ditës edhe në mjaft studime të IFLA-s(International Federation of Lidrary Associations and Institutions- Federata Ndërkombëtare e Shoqatës së Bibliotekave dhe Institucioneve). Në këto studime nxitet me forcë bashkëpunimi midis institucioneve të bibliotekave, arkivave dhe muzeve, që ruajnë dhe shërbejnë koleksione të dokumenteve mbi kujtesën kombëtare. Bashkëpunimi profesional institucional duhet të jetë si në nivelin kombëtar ashtu dhe ndërkombëtar. Digjitalizimi i studiuar i kujtesës kombëtare është bërë domosdoshmëri pasi mundëson promovimin e identitetit historik të çdo kombi. Me një të klikuar të mouseit mund të futesh në kujtesën historike të të gjitha kohërave. Nisma të tilla të përmasave gjigande sot janë bërë realitete në mjaft vende të botës. Projekte mbi krijimin e koleksioneve të kujtesës së shteteve të veçanta kanë çuar në krijimin e European Digital Libraries EUROPEANA, apo World Digital Library, të cilat synojnë dhe mundësojnë lehtësisht akcesin në trashëgiminë globale, në kulturat dhe gjuhët e ndryshme për studiuesit e të gjithë botës. Një ndërmarje tjetër e madhe është Projekti Google i digjitalizimit të koleksioneve të pesë institucioneve akademike më të rëndësishme të botës, të cilat do të digjitalizohen nga Google. Faqe të skanuara të librave do të bëhen të shfrytëzueshme on-line. Bibliotekat që po punojnë me Google janë biblioteka e universitetit të Oksfordit, bibliotekat universitare në Michigan, Harvard, Stanford dhe biblioteka publike e New York-ut. timesonline.co.uk/article/. Sektori i kërkimeve të OCLC (Online Compuer Library Center) në SHBA ka ngritur programe bashkëpunimi mes bibliotekave, arkivave dhe muzeve në përgjigje të sfidave të reja për krijimin, organizimin dhe ruajtjen e koleksioneve të mëdha digjitale. Megjithatë për krijimin e këtyre projekteve të mëdha fillimisht nxiten projekte lokake të një shteti apo rajoni. Shembuj të këtyre inisiativave nëpër botë ka shumë. Ekzistojnë mjaft Projekte mbi Kujtesën Kombëtare por me tematika të ndryshme, p.sh: -Në Britaninë e Madhe që në fillimet e viteve 2000 u krijua Këshilli i Bibliotekave-Arkivave- Muzeve si një organizëm strategjik që punon për krijimin e një rrjeti të përbashkët digjital duke nxitur bashkëpunimin mes këtyre institucioneve. Ky organizëm zëvendësoi dy këshilla të veçuara: këshillin e muzeve e galerive dhe atë të bibliotekave e informacionit duke përfshirë dhe arkivat në veprimtarinë e tij. -Në Danimarkë janë projekte që japin mundësi kërkimi njëkohësisht në të treja institucionet me një bazë të dhënash që akcesohet në Internet. 7

8 Në Gjermani që në vitin 2002 ka filluar puna në projektin për krijimin e një Portali të përbashkët për Bibliotekat Arkivat dhe Muzetë. -Në Armeni është krijuar Biblioteka digjitale e literaturës klasike armene nga shek.v deri në shek. XVIII. Ky projekt digjitalizon lloje të ndryshme të literaturës armene si: histori, gjeografi, filozofi, teologji, ekonomi etj. Është punuar në tre institucionet e trashëgimisë kulturore. -Në Bullgari, Projekti Varna e Vjetër. Ky projekt synon të ruajë historinë e Varnas në foto dhe tekste për brezat e ardhshëm dhe ta popullarizojë atë mes qytetarëve. Në projekt janë përfshirë të treja institucionet e kujtesës si: biblioteka, arkivi dhe muzeu. -Në Kroaci, Koleksioni Digjital Silvije Strahimir Kranjecvic, i cili është koleksioni i njësive të digjituara të tekste të plota të këti si dorëshkrime, histori familjesh, arkiva familjesh, korrespondencë, fotografi), që i referohen këtij poeti të shquar kroat të shek. 19. Përfshin një inventar të hollësishëm dhe një bazë të dhënash të të gjitha njësive të të gjitha njësive për të lehtësuar kërkime të mëtejshme. -Në Luksemburg, Biblioteka Kombëtare e këtij vendi po realizon një projekt të madh digjitalizimi. -Në Poloni, projektet i digjitalizimit gjithpërfshirës për rajonin multikulturor në kufirin Poloni-Çeki dhe projekti Thesarë të Arkivave polake me dokumentet nga arkivat polake të shoqëruara me të dhënat e tyre bibliografike Në Rumani, projekti i digjitalizimit të shtypit të vjetër, librave të vjetër dhe objekteve muzeale në Dobrudjean (DPDV). http// -Në Serbi dhe Mali i Zi, digjitalizimi i dorëshkrimeve dhe fragmenteve të hershme të shtypura nga Biblioteka e Manastirit Santa Clara, Kotor; Archives, libraries and monuments of Kotorr me qëllim promovimin e koleksioneve historike. Gjithashtu në këto shtete është ngritur Qendra Kombëtare e Digjitalizimit (NCD). Ky është një consortium për digjitalizimin e njësive apo materialeve nga institucionet kulturore dhe shkencore si p.sh. Biblioteka Kombëtare e Serbisë, Muzeu Kombëtar Beograd, Institutin Arkeologjik, Arkivin e Republikës së Sebisë, Institutin e Mbrojtjes së Monumenteve dhe arkivin e Filmit. Gjithashtu midis këtyre vendeve ka dhe projekte të tjera të institucioneve shkencore të cilat janë duke u realizuar. -Në Spanjë po punohet me disa programe digjitalizimi lidhur me institucionet e trashëgimisë kulturore, për krijimin e një Portali apo Biblioteke Virtuale të Trashëgimisë Spanjolle. Prototipi për Bibliotekën Virtuale të Trashëgimisë Bibliografike Spanjolle, po realizohet nga Nëndirektorati i përgjithshëm për Koordinimin Bibliotekar. pjesë e së cilës janë: Digjitalizimi gazetave të vjetra në bibliotekat publike spanjolle Akces online në imazhe digjitale të koleksionit të arkivave në Arganda, Archivo De La Ciudad Documentos Virtuales del Archivo Historico de Sueca. Të gjitha dokumente nga 1264 deri më 1954 janë digjitalizuar dhe gjenden në Patrimonio.es ( ) Program i digjitalizimit të njësive të trashëgimisë kulturore, shkencore dhe natyrore të përzgjedhura nga institucionet e kujtesës. Biblioteka Virtuale në Andaluzi, ku dokumentet e digjitalizuara mund të akcesohen permes katalogut të bibliotekës 8

9 virtuale, që lejon kërkim sipas autorit, titullit ose lëndës ose nëndarjeve si Biblioteka e e Hartave, Biblioteka e Grafikës, Biblioteka Referative Andaluziane, Biblioteka e Gazetave, Biblioteka e Filmit. -Në Suedi, Projekt digjitalizimi i përbashkët për institucionet e trashëgimisë kulturore, -Në Turqi, Akdas-Atatürk Kitaplyoy Dijital Arpiv Sistemi (Atatürk Library Digitized Archive System, Istanbul Greater city Municipality). Vepra të periudhës së Perandorisë Osmane si gazeta, dorëshkrime, libra, kartolina, harta etj. janë digjitalizuar dhe projekti është në progres për të adoptuar teknologji të reja për të shpejtuar procesin. Shembujt e përmendur më lart tregojnë se digjitalizimi i studiuar i kujtesës kombëtare është bërë domosdoshmëri, pasi mundësohet promovimi i identitetit historik të çdo kombi dhe ruajtja e trashëgimisë kulturore. Nisma të përmasave gjigande, janë bërë realitete në mjaft vende të botës. Me një të klikuar të mouseit mund të futesh në kujtesën historike të të gjitha kohërave. Projekte mbi krijimin e koleksioneve digjitale të materialeve të përzgjedhura të kujtesës së shteteve të veçanta kanë çuar në krijimin e European Digjital Libraries në të cilën mundësohet lehtësisht akcesi në trashëgiminë globale, në kulturat dhe gjuhët e ndryshme Po koleksionet e tona të kujtesës sonë kombëtare sa larg përfaqësimit janë? Tashmë ky mjedis të ri pune duhet parë si konkurrent dhe si partner funksional të dhënies e marrjes së informacionit mbi koleksionet albanologjike në mbarë botën. Megjithatë nuk mund të kemi koleksione digjitale të mirëfillta në fushat albanologjike pa ndërhyrjen e specialistit të librit apo dokumenteve në përgjithësi, bibliografit. Specialistit të Informacionit dhe jo mëndjes njerëzore në përgjithësi, i njihet në historinë e qytetërimit merita e gjetjes dhe organizimit të informacionit dokumentar historik. Ai organizon, ndan, katalogon, koleksionon sipas periudhave historike ngjarjet, kulturat dhe qytetërimet si në mjedisin real libror ashtu dhe në atë virtual, digjital. Duhet krijuar aparati informues që ndihmon në lehtësimin e kërkimit të informacionit albanologjik. Në të të treja institucionet e kujtesës kombëtare si në Biblioteka, Arkiva dhe Muze, koleksionet albanologjike mbartin të gërshetuara dijet e bibliografit me ato të historianit, gjuhëtarit, etnologut dhe gjeografit. Informacioni mbi njësitë albanologjike të përzgjedhura për Portalin Digjital duhet organizuar sipas standarteve ndërkombëtare për autorin, subjektin, gjuhën, territorin dhe periudhën Çuarja deri në fund e punës për gjetjen e informacionit të saktë, vlerësimi i çdo hollësie me domethënie nëpër dokumente historike apo zgjidhja e dilemave të përshkrimin bibliografik shpesh here na kanë bërë ne specialistëve të dokumentacionit dhe informacionit të hapim dhe portat (apo portalet) e Internetit. Në mjaft raste kemi marrë informacione befasuese dhe hollësi bibliografike për botimet e vjetra albanologjike, madje edhe për botimet tona të së shkuarës. Kjo botë të madhe e stërndëlikuar e informacionit bashkëkohor elektronik, pasqyrohet në rritjen e katalogëve në web për materialet e rralla inkunabula, 9

10 dorëshkrime, antikuarë, harta dhe në zgjerimin e hendekut digjital 3 i cili është një nga objektivat kryesor të zhvillimit të Mijëvjeçarit sipas udhëzimeve të IFLA, UNESCO-s. Teknologjia digjitale ka hapur sot një perspektive krejtësisht të re. Digjitimi siguron ruajtjen e kësaj trashëgimie kulturore si dhe akces të gjerë për përdoruesin. Ky është një shembull domethënës i bashkëjetesës midis librit tradicional dhe teknologjive të reja, duke hapur kështu porta të reja dijeje. Interneti, portalet dhe shërbimet në rrjet kanë ndryshuar shumë funksionet dhe objektivat e institucioneve kulturore që mbartin dokumente të kujtesës kombëtare si Bibliotekat, Arkivat dhe Muzetë. Në kushtet e vërshimit të mediuve të reja të bartjes së informacionit, ne duhet t i respektojmë të gjitha format që mundësojnë komunikimin e Kujtesës sonë kombëtare. Rolin e lidershipit në këtë proces mund ta luaj Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë. Ajo është qendër e studimeve albanologjike, ku përfshihen pjesa më e madhe e literatures dhe dokumenteve për këto studime. Por a do të mjaftonte vetëm koleksioni albanologjik digjital i ndodhur vetëm në biblioteka? Ndërkohë që siç dihet arkivat dhe muzetë janë gjithashtu institucione që mbartin dokumente të rëndësishme albanologjike të kujtesës kombëtare. Edhe atyre iu është besuar përgjegjësia e mbledhjes, ruajtjes dhe vënies në përdorim të trashëgimisë kulturore të kombit. Ato ndajnë synime të njëjta, dhe parë në aspektin historik të krijimit të tyre, dallimet mes këtyre tre institucioneve ka qenë i vogël dhe ka evoluar në vite, pasi ata depozitojnë njësi të ndryshme që në thelb janë dokumente të kujtesës kombëtare. -Koleksionet albanologjike të bibliotekave përbëhen kryesisht nga; materiale të botuara në formë të shtypur dhe elektronike, dorëshkrime, harta, periodikë etj. -Arkivi Kombëtar, përgjegjësi kryesore ka depozitimin e regjistrimeve publike në letër ose në formë elektronike. -Muzeu mbledh, ruan dhe ekspozon artefakte rreth kulturës tonë kombëtare. Megjithatë aktualisht nuk ka ndonjë ndarje të qartë për sa i përket llojit të materialeve. Libra gjenden në bibliotekë, në arkiv dhe në muze, madje dhe njësi me vlera të rralla siç janë kodikët. Po të njejtën gjë mund të themi për koleksionet e periodikut, për hartat, regjistrimet zanore, fotografitë, letra personale etj. Prandaj mendoj se edhe në Shqipëri ashtu si në të gjithë botën institucionet e kujtesës duhet të gjejnë gjuhën e komunikimit e të angazhohen në procesin e krijimitë të një Portali Albanologjik Digjital me dokumentet e shkruara të pasurisë albanologjike kombëtare. Parë në këtë këndvështrim, kufijtë mes bibliotekave, arkivave dhe muzeve janë të zbehtë dhe vijnë duke u zbehur sidomos në epokën digjitale në të cilën po jetojmë. Dokumentet janë mjete komunikimi. Digjitalizimi i këtyre dokumenteve të kujtesës kombëtare në të treja institucionet që i mbartin ato do të bënte të mundur krijimin e një rrjeti të përbashkët të koleksioneve albanologjike, ku interneti do të ishte mjeti për të ruajtur dhe rritur vlerën e Kujtesës Kombëtare. Do të krijohej kështu një koleksion gjithëpërfshirës albanologjik pa mure, ku studiuesi do të navigonte dhe do të shfletonte objektet digjitale rreth një subjekti të caktuar në të treja Institucionet e Kujtesës. 3 Biçoku, Alda. Koleksionet albanologjike : "Porta të reja dijeje" / Alda Biçoku. fq Konferenca Kombëtare e Bibliotekonomisë. Edicioni VIII, Dhjetor 2013, Prishtinë 10

11 Tashmë bota e teknologjive informatike këtë thesar të fshehtë albanologjik duhet ta bëjë të prekshëm nga të gjithë që edhe trashëgimisë sonë kulturore ti mundësohet lehtësisht akcesi në trashëgiminë globale, në kultura e gjuhë të ndryshme për publikun. IFLA 4 udhëzon: Përhapja e informacionit u lejon qytetarëve të përfitojnë arsimim dhe dije përgjatë gjithë jetës. Informacioni mbi arritjet botërore i lejon çdokujt të marrë pjesë në mënyrë konstruktive në zhvillimin e mjedisit të tij shoqërore 5 Digjitalizimi i kujtesës kombëtare është domosdoshmëri sepse mundëson ruajtjen e vlerave të rralla nga koha dhe përdorimi. Vënia e tyre në në Internet, promovon kulturën e identitetin e çdo kombi, mundëson akces të barabartë për të gjithë. Esenca e krijimit të burimeve kombëtare digjitale është edhe sigurimi i jetëgjatësisë. Djegia e një biblioteke kombëtare me dorëshkrime, inkunabula e botime të rralla, do të shihej si një katastrofë kulturore, kjo duhet të na bëjë të mendojmë që ashtu si edhe qytetërimet, bibliotekat dhe Arkivat janë të vdekshme. Ndërkohë që zhvillimi teknik e elektronik po përparon dita ditës, duhet të përpiqemi që edhe ne shqiptarët të pozicionohemi sa më mirë në këtë evolucion të përshpejtuar të botës së informacionit, që prek si mënyrat e gjetjes së informacionit ashtu edhe të përdorimit të burimeve albanologjike. Pikërisht në këtë kontekst mendoj se duhen hartuar strategji ku krahas domosdoshmërisë për t iu përgjigjur nevojave të ngutshme me strategji afatshkurtra, duhet punuar për një perspektive afatgjatë që të sigurojmë që kujtesa kombëtare e shkruar të mblidhet pa paragjykime, të identifikohet, të ruhet edhe për brezat e ardhshëm. Në përzgjedhjen dhe mbledhjen e materialeve duhen patur parasysh nevojat e studiuesve të ardhshëm, të atyre pas një apo pesë shekujsh. Ashtu si edhe në fund të shekullit të pesëmbëdhjetë, kjo mori dokumentesh me vlerë do të jenë thesaret e epokës së re të shtypshkrimeve si mbartëse të pjesës më të vyer të kujtesës kombëtare. Koleksionet digjitale dhe kujtesa kombëtare po afrohen gjithnjë e më shumë po të llogarisim potencialin që i ofron digjitalizimi kujtesës kombëtare. Portalet Digjitale Europiane dhe Botërore paraqesin burime apo dokumente të vlefshme në të kuptuarin e historisë së humanitetit. Prandaj ato janë një experiencë e mire në përzgjedhjen e dokumenteve të kujtesës në të treja institucionet tona të trashëgimisë kombëtare. Historia kërkon kohë, historia krijon kujtesa. Kjo është pa dyshim çka ekziston në një koleksion të dokumenteve mbarë kombëtare. Në përzgjedhjen e njësive për Portalit Albanologjik Digjital, në studimin tim, nisem nga këto kritere: o Ndikimi: Nëse njësia ka ndikim të madh në historinë kombëtare, duke kapërcyer kufijtë e kultures kombëtare, (p.sh veprat mbi historinë e Skënderbeut). o Koha: Nëse njësia pasqyron në mënyrë të përkryer një periudhë historike, ku ka patur ndryshime të mëdha kombformuese. o Njerëzit: Nëse kanë dhënë kontribut të shquar në historinë e kultures. Pra kam përzgjidhur koleksione të njësive që prezantojnë kulturën kombëtare, volume të rralla dhe sinifikative të historisë, qytetërimit, gjuhësisë, shkencës, në të gjitha gjuhët, por 4 IFLA. International Federation of Lidrary Associations and Institutions. 5 Manifesti I IFLA-s për Bibliotekën Digjitale, 14 mars 2010, 11

12 edhe njësi të tilla si dorëshkrime, shkrime të shenjta që janë shembuj të kaligrafisë historike në një vështrim krahasues ndërkombëtar. Ekzistojnë mjaft njësi apo dokumente të trashëgimisë tonë albanologjike që bota ka patur interes dhe ka kërkuar t i njohë. Kështu, p.sh., dy Kodikët e purpurt të Beratit, që ndodhen në Arkivin e Shtetit tashmë janë pjesë e Programit Kujtesa e Botës e UNESCO-s për vlerat kulturore e shpirtërore të njerëzimit që ata mbartin. Në botë ekzistojnë shtatë kodikë të purpurt me vlera unikale, dy prej të cilave janë Beratinus 1 dhe Beratinus 2. Gjithashtu, disa projekte e portale digjitale të trashëgimisë kulturore ndërkombëtare kanë patur interes për disa dorëshkrime orientale unikale të cilat ndodhen në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë, për t u bërë pjesë e katalogëtve digjitale të stërmëdha të trashëgimisë kulturore. (p.sh Projekti Bavaria). Krijimi i një Portali Albanologjik Digjital, ku do të përfshiheshin të gjitha njësitë e rralla albanologjike nga të gjithë institucionet e Kujtesës Kombëtare, të cilat shërbejnë në të kuptuarin e historisë e qytetërimit shqiptar, do të përhapte më shpejt informacionin për to dhe do të lehtësonte përfshirjen e tyre në projekte të mëdha ndërkombëtare. Ekziston edhe ndonjë portal i vogël me përmbajtje albanologjike si p.sh Besa që përfaqëson Bibliotekën e siteve arbëreshe e cila përfshin regjistrimet bibliografike të librave, revistave, dorëshkrimeve, materialeve dëgjimore e pamore të bibliotekave të komuniteteve të ndryshme shqiptare, që gjenden në Kalabri, në krahina të tjera të Italisë, si edhe në rajonin e Ballkanit, i cili mund të shërbejë si një eksperiencë e shembull i mirë dhe mund të jetë brenda Portalit Albanologjik Kombëtar gjithëpërfshirës. Studiuesve të fushave albanologjike duhet t u krijohet mundësia që në një Portal Digjital të vetëm të Koleksioneve Albanologjike, të konsultojnë, hulumtojnë e shfletojnë vepra të rëndësishme të shek. XV-XX, ku çështja shqiptare është tepër e pranishme dhe e shtruar për zgjidhje, pa humbur kohë me vajtje e ardhje për shfletimin e dokumenteve në institucionet e kujtesës si: biblioteka, arkiva dhe muze. Gjithashtu në Portalin Albanologjik duhet të integrohen edhe materiale albanologjike nga bibliotekat dhe arkivat jashtë vendit. Shumë prej tyre gjenden të digjitura dhe të shpërndara në shumë biblioteka dhe arkiva botërore. (në fund të punimit tim në formën e rekomandimit kam dhënë një listë të vendodhjeve të shumë njësive albanologjike që nuk gjenden në fondet e rralla të institucioneve tona të kujtesës). Ka ardhur koha e krijimi të një Portali apo e thënë ndryshe e një Porte të madhe hyrëse në dokumentet albanologjike digjitale të cilat mbartin vlerat monumentale të trashëgimisë tonë kombëtare që dokumentojnë trashëgiminë e shkruar dhe pasurinë historike e shpirtërore të kombit tonë. Koleksionet e rralla albanologjike për Portalin Albanologjik Digjital duhet të përfshijnë: -Botime të shek. XV-XVI (inkunabula dhe antikuarë). Ekzistojnë vepra nga autorë të huaj, por edhe të autorëve shqiptarë apo arbëreshë të kësaj periudhe që shkruan në latinisht, italisht, gjermanisht, frengjisht etj. dhe i botuan veprat e tyre jashtë trojeve shqiptare. Do të veçoja inkunabulën më të vjetër albanologjike që ndodhet në Bibliotekën Kombëtare Letra mbi Kuvendin e Mantovës e Papa Piut II, bashkëkohës i Skënderbeut, botuar në Milano më Inkunabul që jep të dhëna mbi Kongresin e Mantovës, mbajtur më Pikërisht ndër letrat e kësaj përmbledhjeje gjenden disa që lidhen me përfshirjen e Arbërisë në projektin e kryqëzatës kundër turqve osmanë si dhe me qëndresën e Skënderbeut. Ato shërbejnë për të 12

13 dëshmuar se viti 1459, posaçërisht në kontingjencat e Kuvendit të Mantovës, ishte një vit interesimi nga ana e Piut II për Skënderbeun dhe për Arbërinë, në vështrimin e rëndësisë luftarake, por jo vetëm. Në të përfshihet për herë të parë letra që papa i shkruante Mehmetit II. -Veprat e autorëve greko-latinë. Pas njoftimeve të para për fiset ilire në poemat e Homerit, informacione shumë të rëndësishme me karakter historik, gjeografik, ekonomik e politik për Ilirinë mund të gjenden në veprat e Aristotelit (Aristotle), Tukididit (Thucydides), Plutarkut (Plutarch), Dion Kasit (Dio Cassius), Apianit (Appian), Tit Livit (Livy), Kurt Rufit (Curtius Rufus), Diodorit të Sicilisë (Diodorus Siculus), Herodotit (Herodotus), Herodianit (Herodian), Eskinit(Aeschines) etj. 6 Me vlera të jashtëzakonshme për gjeografinë dhe historinë e lashtë të vendit tonë është vepra Gjeografia e Strabonit dhe Historia e natyrës e Plinit II. Për periudhën e pushtimit romak do të veçoja komentarët e Jul Cezarit, veçanërisht komentari Për luftën civile, luftë e cila u zhvillua në trojet ilire. Me kalimin e qendrës së gravitetit të Perandorisë Romake drejt Lindjes dalin vepra si Gjeografia e Ptolemeut, që konsiderohet më e rëndësishmja për perudhën romake dhe një nga më të rëndësishmet e periudhës së lashtësisë. -Veprat e autorëve e të kronikanëve bizantinë si Ana Komnena (Anna Comnena), Prisku (Priscus), Prokopi i Cezaresë (Procopius Caesariens), Kedreni (Cedrenus), Brieni (Bryennius), Koniata (Choniates), Akropoliti (Acropolites), Kantakuzeni (Cantacuzenus), Kodini (Codinus), Pahimeri (Pachymeres), Zonara (Zonaras), Halkakondili (Chalcocondyles), Sfranca (Sphrantzes) etj., të cilët, sjellin njoftime me shumë interes për Arbërinë e shek. VII-XV, për periudhën e lindjes dhe të zhvillimit të marrëdhënieve feudale në kuadrin e Perandorisë Bizantine, të formimit të kombësisë shqiptare kur për herë të parë përmendet emri Albanoi (Arbër), emër me të cilin njihen shqiptarët në mesjetë. -Veprat historiko-kulturore albanologjike, të shekujve XVI deri në fillimet e shek. XX nga autorë të njohur si Lajbnicin (Leibniz), Jovin (Giovio), Koronelin (Coronelli), Lavardenin (Lavardin), Dy Kanzhin (Du Cange), Katançiçin (Katančić), Dyponsen (Duponcet), Biemin (Biemmi), Barbie dy Bokazhin (Barbié du Bocage), Mashin (Masci), Malt-Brënin (Malte-Brun), Hollandin (Holland), Hobhauzin (Hobhouse), Likun (Leake), Pukëvilin (Pouqueville), Ërkartin (Urquhart), Farlatin (Farlati), Buen (Boué), Falmerajerin (Fallmerayer), Hamerin (Hammer), Ranken (Von Ranke), Byshon (Buchon), Ubiçinin (Ubicini), Rajnholdin (Reinhold), Makushevin (Makušev),Vajgandin (Weigand), Nopçën (Nopcsa), Ipenin (Ippen), Jarnikun (Jarník), Lorekion (Lorecchio), Baldaçin (Baldacci), Benlëvin (Benloew), Guiçardinin (Guicciardini), Mantegacën (Mantegazza), etj. Objekt i veprave të tyre është historia e Shqipërisë, veçanërisht: 7 luftërave dhe fitoreve të shkëlqyera të Skënderbeut kundër pushtuesve osmanë, kryengritjet antiosmane të shek. XVI-XIX; pashallëqet shqiptare; gjendja politike dhe ekonomike e 6 Albanica : bibliografi e shekujve XV - XVIII / Shpëtim Mema, Afërdita Sharxhi. - Tiranë : Biblioteka Kombëtare, 1998, V. 1, f Po aty 13

14 territoreve shqiptare në Perandorisë Osmane; memorandumet drejtuar Portës së Lartë për zgjidhjen e çështjes shqiptare;qëndrimi i Fuqive të Mëdha; çështja e kufijve; arbëreshët e Italisë dhe të Greqisë; historia e krishterimit në Shqipëri; mënyra e jetesës, doket e zakonet etj. -Vepra ku gjejmë përpjekjet e para për shpjegimin e origjinës së popullit shqiptar në aspektin historik e gjuhësor, shek. XVII-XVIII. Midis tyre mund të veçohen letrat e famshme të filozofit gjerman Lajbnic, drejtuar kryebibliotekarit të Bibliotekës Mbretërore të Berlinit, Vejsier de la Kroz, me mendime e të dhëna për gjuhën shqipe dhe origjinën e saj; veprën e gjermano-suedezit Johan Tunman Hulumtime për historinë e popujve të Europës Lindore, botuar në Lajpcig më 1774, ku gjenden përpjekjet e para shkencore për të shpjeguar prejardhjen e popullit shqiptar e të gjuhës së tij, duke arritur në përfundimin se shqiptarët janë autoktonë në trojet e tyre, vazhdues të ilirëve që nuk u romanizuan. Kjo tezë u çua më tej nga një plejadë e tërë albanologësh të shek. XIX, veçanërisht në gjysmën e dytë të tij, dhe të fillim shek. XX si Ksilander (Xylander), Adelung (Adelung), Mashi (Masci), Hahn, Majer (Mayer), Pedersen etj. Si dhe nga indoeuropianistit dhe albanologut më në zë gjerman Franc Bop (Franz Bopp) i cili argumentoi shkencërisht origjinën e shqiptarëve e të gjuhës shqipe dhe shënoi një kthesë në këtë drejtim. -Vepra të udhëtarëve të ndryshëm si: diplomatë, poetë, piktorë, gjuhëtarë, etnolog, biolog, gjeograf, mjek, ushtarakë, gazetarë, klerikë e personalitete europiane, të cilët kanë udhëtuar e përshkruar vendin tonë. Në veprat e tyre gjejmë analiza përgjithësuese për mjaft aspekte të jetës shqiptare. Me interes janë vëzhgimet dhe konsideratat e tyre me të dhëna demografike, etnografike, antropologjike, arkeologjike etj. Përmes studimeve të kujdesshme, parë me syrin e një të huaji, ata sjellin dritë mbi të gjitha fiset e malësive veriore dhe jugore me të gjitha tiparet etnologjike të tyre. Interesante janë për shembull përshkrimet e Pukëvilit (Pouqueville), mjek, diplomat, arkeolog, historian dhe shkrimtar francez. Si konsull i përgjithshëm i Ali pashë Tepelenës, gjatë gjithë kohës së qëndrimit të tij në Shqipëri, përveç aktivitetit diplomatik bëri edhe eksplorime të shumta arkeologjike, etnografike e historike, sidomos në trevat e Shqipërisë së Jugut, Epirit, Thesalisë, Moresë etj. Shumë prej udhëtarëve të huaj në veprat e tyre kanë lënë trashëgim deri në ditët tona një koleksion të mrekullueshëm fotografish e skicash. Përmes tyre del në pah mënyra se si shqiptarët e shihnin botën një shekull më parë, ku besonin, çfarë i trembeshin, si jetonin, cilat ishin traditat dhe zakonet e tyre, si ushqeheshin e mjekoheshin. Një prej udhëtarëve që ka qëndruar më gjatë në Shqipërinë e Veriut është paleontologu dhe gjeografi hungarez Franz Nopcsa, i cili si një vëzhgues i hollë mbajti shënim sa pa dhe sa njohu në malësinë e veriut, njerëzit, doket, zakonet, bëri skica dhe vizatoi çdo kullë, çdo pajisje karakteristike e çdo malësor interesant në 9 ditarët e mrekullueshëm të dorëshkruar prej tij. Do të veçoja gjithashtu veprat e studiuesit, albanologut dhe diplomatit Theodor Ippen, gjeografit dhe botanistit Antonio Baldacci etj. Ata nuk u mjaftuan me një mbledhje materialesh, por bënë edhe studime krahasimore midis traditave shqiptare dhe ato të hasura në vende të tjera të Ballkanit apo edhe në Europë. p.sh e famshme për shkrimet e saj antropologjike dhe etnologjike në trojet shqiptare ka qenë Edith Durham. Udhëpërshkrimi i saj High Albania, edhe sot e kësaj dite është një udhërrëfyes i mirë i kulturës dhe traditave malësore të Shqipërisë së Veriut. 14

15 Pjesë e koleksionit albanologjik digjital, mund të jenë edhe disa vepra letrare të shek. XVI-XVIII të cilat në qendër të tyre kanë figurën e heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu, që frymëzoi plejada të tëra shkrimtarësh. Ato tregojnë jehonën që patën në Europë luftrat kundër osmaneve të shqiptarëve në shek. XV -Dokumente arkivore albanologjike. Ekzistojnë kolona të tëra dokumentesh arkivore albanologjike që bëjnë fjalë për trevat arbërore. Kontributi i studiuesve të huaj dhe shqiptarë mbetet i rëndësishëm dhe i pamohueshëm, në gjetjen sistemimin dhe botimin e tyre. Megjithatë shpërndarja e dokumenteve arkivore të trashëgimisë tonë kombëtare në arkiva të ndryshme si brenda dhe jashtë vendit, në botime të ndryshme dhe në institucione të ndryshme, e ka bërë të vështirë gjetjen dhe integrimin e tyre. Ato sot ndodhen në: Arkivin e Shtetit, QSA (Qendrën e Studimeve Albanologjike), Bibliotekën Kombëtare dhe në mjaft arkiva dhe biblioteka në Europë, si në fotokopje ashtu dhe në origjinal, të botuar ose jo duke shpenzuar shumë kohë për konsultimin e tyre nga një institucion në tjetrin. Krijimi i një Portali Albanologjik Digjital i përbashkët për të gjitha institucionet e kujtesës, ku dokumentet, të botuara ose jo, do të digjitoheshin ex novo e do të sistemoheshin në mënyrë kronologjike, të grupuara sipas periudhave të ndryshme historike, pavarësisht institucionit ku gjenden do të ishte një ndihmë e madhe për studiuesit. -Dorëshkrime, të cilat janë pjesë e rëndësishme të identitetit kulturor shqiptar dhe e kulturës së ruajtjes së pasurisë kombëtare. Pasuria e jashtëzakonshme e traditës së dorëshkrimeve të ruajtura në Shqipëri, me një koleksion që nuk mund të krahasohet jo vetëm me ato të popujve të tjerë të rajonit, por dhe në shkallë europiane, mendoj se është pjesë domethënëse për një Portal Albanologjik Digjital. Ato do të promovoheshin si në një mjedis kombëtar, ashtu dhe ndërkombëtar dhe do të plotësohej informacioni i munguar për to edhe pse për këtë trashëgimi, dija shqiptare ka ende për të thënë. Historia e shkrimit të tyre fillon që në shek. 6 me Kodikët e Beratit e në vazhdim me vepra të dorëshkruara, në greqisht, gjuhë orientale, latine dhe në shqip (fillimisht me alfabet grek dhe arab). Dorëshkrimet janë shkruar e kopjuar nga kaligrafë të specializuar në Shkodër, Berat, Elbasan, Tiranë. Aktualisht ndodhen të shpërndara në të gjitha institucionet e kujtesës në Shqipëri, por disa prej tyre ende të pazbuluara mirë mund të gjenden në pluhurin e arkivave të Europës e sidomos të Vatikanit. Ato janë vlerësuar nga paleografë, bizantologë, historianë të krishtërimit e islamizmit etj. Skanimi dhe krijimi i burimeve digjitale për to në Portalin Albanologjik do të perfeksiononte cilësinë e akcesit në trashëgiminë kulturore të shkruar, pavarësisht vendndodhjes së njësisë, në arkiv, bibliotekë, muze etj. Nga dorëshkrimet domethënëse në gjuhën shqipe për Portalin Albanologjik, do të veçoja: Formulën e pagëzimit, të vitit 1462 nga Kryepeshkopi i Durrësit Pal Engjëlli, Fjalorin e Arnold Von Harff, i vitit 1497, Perikopenë e Ungjillit të Pashkës, e shek. XV-XVI, dorëshkrimin i cili njihet si Anonimi i Elbasanit, si dhe më vonë ato të periudhës kur shkruhej shqip me alfabet arab (divanet e bejtxhijve shqiptarë) apo shqip me alfabet grek p.sh kodiku i Kostandin Beratit. Gjithashtu do të veçoja: Tragjedinë e Arkanxhelos mbi Skënderbeun, Relacionin mbi sanxhakun e Shkodrës të Françesko Bolicës, Shërbesën e Shën Nikodhimit, Fjalorët e dorëshkruar shqip-greqisht të Kostandin Kristoforidhit, e Anastas Kulluriotit, Historinë e Skënderbeut të Zef Jubanit, Trashigime pellazgjike të Shtjefën Gjeçovit si dhe letërkëmbime të personaliteteve shqiptare që trajtojnë çështje me rëndësi 15

16 historike, gjuhësore, etnografike etj, ku do të veçoja, letrat e Faik Konicës dhe të Nikollë Kaçorrit etj. Në dorëshkrimet në gjuhë të huaj, në mënyrë kronologjike dhe të ndarë sipas gjuhëve, jam ndalur në kodikët më të lashtë, si një prej pasurive më të rëndësishme të kulturës shqiptare me vlera botërore, dorëshkrimet në gjuhët latine e perëndimore dhe dorëshkrimet në gjuhët orientale. Dorëshkrimet kanë qenë pjesë e kishave, e bibliotekave të medreseve dhe e bibliotekave të familjeve të mëdha shqiptare siç është p.sh Biblioteka e Bushatllinjve, prej të cilës numërohen rreth 150 njësi të cilat mbajnë vulat e sundimtarëve të Shkodrës, Mustafa dhe Karamahmut pashë Bushatlliu. Këtu do të veçoja, mynsheatet osmanisht apo krestomacitë dokumentare (përmbledhje letrash private dhe shkresash zyrtare), si p.sh ato për veprimtarinë e Ali pashë Tepelenës apo Mustafa pashë Bushatlliut, një pjesë e të cilave me të dhëna për historinë e Shqipërisë dhe të qyteteve të saj. Ato shquhen për miniaturat në ar dhe dekoracione. Pjesë të rëndësishme për Portalin Albanologjik Digjital duhet të jenë edhe disa dorëshkrime në gjuhët perëndimore, njësi unike me mjaft të dhëna dokumentuese për historinë dhe qytetërimin shqiptar, të cilat gjenden vetëm në institucionet tona të kujtesës. P.sh. ditarët e dorëshkruar të albanologut hungarez Franc Nopça Albania Notizbücher në 9 vëllime, shkruar gjatë viteve , 1913,1920 etj. -Antikuarë në gjuhën shqipe (shek. XVI-XVIII), përfshirja e të cilëve në Portalin Albanologjik në kuptimin shkencor do të ishta mënyra më e mirë e përhapjes së dijes për to dhe e ndjenjës kombëtare. Nëpërmjet tyre qëllimi im është të hidhet dritë mbi kulturën shqiptare. Këto antikuarë që janë fakte e dokumente të cilat çjerrin errësirën, dhe hedhin poshtë spekullimet e paskrupullta mbi qytetërimin dhe kulturën tonë kombëtare. Këto njësi e bëjnë me të vërtetë e protagoniste kulturën tonë kombëtare albanologjike. Kronologjikisht pjesë të Portalit Albanologjik Digjital duhet të jenë: Meshari i Buzukut i vitit 1555; botimi i dytë më i vjetër që njihet në gjuhën shqipe Embsvame e Krështerë nga Lekë Matrënga, i vitit1592; veprat e Pjeter Budit Doktrina e Krishterë, botuar më 1618, Pasqyra e të rrëfyemit, Rituale Romanum, Kush thotë meshë të vitit 1621; Fjalori latinisht shqip i Frang Bardhit i vitit 1653; Çeta e Profetëve e Pjetër Bogdanit, 1658; L infallibile verità della Cattolica Fede e Bogdanit, 1691; ConciɅi Provintiaaλi o Cunvendi i Arbenit (Kuvendi i Arbërit), 1706; "Gjella e Shën-Mërisë Virgjër"e arbëreshit JulVariboba, 1762; Prōtopeiria e Theodhor Kavaliotit (Fjalor greqisht-vllahisht-shqip), botuar ne Venecia më Botime të Voskopojës, të cilat janë domethënëse për qytetërimin tonë, për vetë lidhjet e shumëllojshme të këtij qyteti në një mjedis të largët e të afërt gjeografik e shoqëror me kulturën ballkanike dhe europiane. Ato janë një pasqyrë e e qartë e zhvillimit kulturor të Voskopojës në shek. XVIII, ku përveç konstruksioneve monumentale, kishave e bazilikave, bibliotekës, urave të gurta, më 1720 dallohet shtypshkronja e saj, e dyta në Perandorinë Osmane, pas asaj të Stambollit, por në të vërtetë e para në Ballkan që më 1769 realizoi mbi 50 botime. Figurat kryesore të autorëve dhe botuesve ishin: Theodhor Kavaliotit, Grigor Voskopojari (i njohur edhe si Grigori i Durrësit), Dhanil Mihail Adam Voskopojari etj. -Harta të rralla të trojeve shqiptare. Hartat janë të rëndësishme për Portalin Albanologjik Digjital sepse periudha e parë ose parashkencore e albanologjisë përbëhet kryesisht prej dëshmive të udhëtarëve që kaluan nëpër viset arbërore. Ata bënin pjesë, në mënyrë të përgjithshme, në grupet që quhen udhëtarë në Orient ose më vonë udhëtarë në 16