DELATNOST RADNIKA U FUNKCIJI RAZVOJA DNEVNIH MIGRACIJA NA PODRUÅJU VOJVODINE*

Transcription

1 UDC ( ) Originalni nauåni rad Vesna Ÿeqko Lukiã Bjeqac DELATNOST RADNIKA U FUNKCIJI RAZVOJA DNEVNIH MIGRACIJA NA PODRUÅJU VOJVODINE* SAŸETAK: Šezdesetih godina 20. veka dnevne migracije radnika u Vojvodini odvijale su se znatno mawim intenzitetom u poreðewu sa centralnom Srbijom. Poveãawe uåešãa radnika u dnevnim migracijama na podruåju Vojvodine usledilo je kao posledica snaÿnog procesa industrijalizacije i masovnog prelaska aktivnog stanovništva iz poqoprivrede u nepoqoprivredne delatnosti (posebno industriju). Najnoviji podaci Popisa stanovništva pokazuju da je godine udeo radnika koji rade van naseqa stanovawa bio veãi u Vojvodini u odnosu na centralnu Srbiju. U radu je prikazana i diskutovana veza izmeðu obima i pravaca dnevnih migracija radnika na podruåju Vojvodine i privredne delatnosti koju radnici dnevni migranti obavqaju. Za potrebe analize korišãeni su posebno obraðeni podaci Popisa stanovništva iz godine. Na osnovu ovih podataka izvršena je kategorizacija opština Vojvodine prema uåešãu vodeãih delatnosti radnika dnevnih migranata (primarni, sekundarni, tercijarni i kvartarni sektor) u ukupnom broju dnevnih migranata, ali i prema indeksu razliåitosti konvergentnih i divergentnih radnika dnevnih migranata prema delatnosti koju obavqaju. Rezultati dobijeni na osnovu indeksa razliåitosti omoguãavaju poreðewe kvalitativnih razlika ulaznih i izlaznih tokova aktivnih dnevnih migranata na odreðenom podruåju a prema privrednoj delatnosti koju oni obavqaju. Istraÿivawe i poznavawe prikazanih veza i odnosa doprinosi formirawu osnove za definisawe odgovarajuãih razvojnih (populacionih i ekonomskih) politika podruåja, koje dnevne migracije povezuju. KQUÅNE REÅI: dnevne migracije, delatnost, radnici, Vojvodina. UVOD Dnevne migracije, kao poseban oblik prostorne pokretqivosti stanovništva, odvijaju se pod uticajem demografskih, društveno-ekonom- * Rad predstavqa rezultate istraÿivawa projekta , koji finansira Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije.

2 128 skih i prostornih faktora u sredinama rada i stanovawa. Na obim i smer tokova dnevnih migracija radnika odraÿava se i prostorni razmeštaj poslova u kojima radnik ima moguãnost zaposlewa, a u zavisnosti od sektora delatnosti u kome je angaÿovan i zanimawa koje obavqa. Pomenuta obeleÿja stanovništva utiåu i na razliåite prostorne i vremenske razdaqine dnevne migracije. Uticaj sektora delatnosti i zanimawa dnevnog migranta na razdaqinu putovawa do posla, odraÿava se na tri naåina: dnevni migranti zaposleni u industrijama koje su po prirodi koncentrisane na relativno malom broju lokacija, putuju svakodnevno daqe do radnog mesta, za razliku od prosvetnih i zdravstvenih radnika kojih ima u gotovo svim naseqima; dnevni migranti koji su zaposleni u zanimawima gde se više zaraðuje, putuju svakodnevno daqe do radnog mesta i dnevni migranti koji rade u specijalizovanim zanimawima putuju svakodnevno daqe do radnog mesta (C r i s t a l d i, F., 2005; G r e e n, A. E., T. H o g a r t h, R. E. S h a c k e l t o n, 1999). U našim nacionalnim okvirima privredna delatnost radnika jedan je od glavnih faktora uticaja na obim i pravce tokova, kako prvobitnih tako i savremenih dnevnih migracija aktivnog stanovništva. Šezdesetih i sedamdesetih godina 20. veka dnevni migranti u Srbiji veãinom su se bavili poqoprivredom kao dopunskom delatnošãu i dodatnim izvorom prihoda (tzv. autohtoni 1 ili tradicionalni 2 dnevni migranti). U Vojvodini je bilo åak 19,7% domaãinstava sa mešovitim izvorima prihoda godine (SZS, 1965a). Najveãi broj opština u Vojvodini u to vreme imao je ruralne karakteristike. Vremenom, promenama u strukturi delatnosti prevladao je znaåaj industrije uz poveãawe broja zaposlenih u tercijarnim i kvartarnim delatnostima. Udeo zaposlenih u usluÿnim delatnostima u Vojvodini poveãan je za oko dvadeset procentnih poena u odnosu na šezdesete godine prošlog veka (tab. 1). Tabela 1. Aktivno stanovništvo Vojvodine prema sektoru delatnosti Popisna godina Udeo u ukupnom stanovništvu P S T Q Ukupno aktivno ,1 16,7 14,6 7, ,8 32,6 27,1 14,9 Aktivni dnevni migranti ,1 48,6 24,9 10, ,3 45,5 27,3 17,7 Razliku do 100% åine lica nepoznate delatnosti i van delatnosti Izvor: SZS, 1965; SZS, 1967; RZS, 2003; RZS, Vidi: Dickinson R. E., Vidi: Friganoviã M., 1970.

3 129 U periodu godina, uporedo sa promenama u raspodeli zaposlenih prema delatnostima, do kojih je došlo pod uticajem društvenoekonomskog razvoja i promena u strukturi privrede Vojvodine, mewala se i struktura dnevnih migracionih tokova radne snage. Zapaÿa se znaåajno smawewe udela dnevnih migranata, zaposlenih u primarnim delatnostima uz porast uåešãa dnevnih migranata, zaposlenih u tercijarnim i kvartarnim delatnostima. Zaposleni u sekundarnom sektoru delatnosti kontinuirano imaju najveãe uåešãe u dnevnim migracijama, kako na nacionalnom tako i na regionalnom nivou, mada ovaj kontingent pokazuje blago smawivawe uåešãa u dnevnim migracijama åemu doprinosi jaåawe sektora usluga. Pojava delimiåne angaÿovanosti u poqoprivredi je danas znatno mawe zastupqena na prostoru Vojvodine (11,6% poqoprivrednih gazdinstava sa mešovitim izvorima prihoda od åega samo 6,4% s prihodima od rada poqoprivrednika i nepoqoprivrednika) (RZS, 2004). I u drugim zemqama industrija je sektor delatnosti s najveãim obimom dnevnih migracija (naroåito preraðivaåka industrija koja zahteva udaqenije lokacije), a prate je energetika, graðevina i servisne usluge, dok je najmawe dnevnih migranata zaposleno u primarnom sektoru delatnosti (Eliasson, Lindgren, Westerl u n d, 2003; C r i s t a l d i, 2005). Porast znaåaja usluÿnog sektora delatnosti kako na globalnom, tako na nacionalnom i regionalnom nivou, posledica je promene privredne strukture i prelaska s proizvodwe na dominaciju sektora usluga. Zato se i savremeni tokovi dnevnih migracija radnika na prostoru Vojvodine odvijaju u uslovima transfera stanovništva u smeru industrijske delatnosti usluÿne delatnosti, za razliku od nekadašweg prelaska stanovništva iz poqoprivrednih u nepoqoprivredne delatnosti. PRIVREDNA AKTIVNOST DNEVNIH MIGRANATA Na celokupni razvoj prostora utiåu upravo one funkcije koje su u wegovim naseqima razvijene i delatnosti kojima se, veãinom, stanovništvo bavi. Na osnovu strukture aktivnog stanovništva po sektorima delatnosti, dobijamo predstavu o tome koji su sektori bili odluåujuãi u razvoju/zaostajawu opština (T o š i ã, L u k i ã, Ã i r k o v i ã, 2009). Privredni razvoj u okviru mreÿe naseqa na nivou pojedinaånih opština, ali i u širem regionu, odraÿava se na obim i pravce dnevnih migracija radnika, takoðe i na strukturu dnevnih migracionih tokova. Analiza konvergentnih i divergentnih tokova radnika prema sektorima delatnosti na nivou opština Vojvodine ukazuje na funkcionalnu strukturu i koncentraciju delatnosti na podruåju pojedinaånih opština koji prouzrokuju razlike u pravcima i strukturi dnevnih migracionih tokova radnika. Uz pomoã programa access izvršena je kategorizacija

4 130 opština Vojvodine prema uåešãu vodeãih sektora delatnosti radnika u ukupnom broju aktivnih dnevnih migranata godine. 3 U najveãem broju opština Vojvodine (37 opština), na prvom mestu po udelu u ukupnom broju dnevnih migranata su zaposleni u sekundarnim delatnostima. Po brojnosti slede radnici zaposleni u usluÿnim delatnostima koji svakodnevno putuju na posao u drugo naseqe iste opštine ili u drugu opštinu, dok je najmawe dnevnih migranata zaposleno u primarnim delatnostima. Sledi da su najzastupqenije forme opština Vojvodine po strukturi dnevnih migranata 4132 i Za opštine Bela Crkva, Baå, Baåka Topola, Plandište, Beåej i Ada procentualni udeo dnevnih migranata zaposlenih u primarnim delatnostima na drugom je mestu po uåešãu u ukupnim dnevnim migracijama (posle sekundarnog sektora delatnosti), dok su usluÿne delatnosti najmawe procentualno zastupqene (forme 2134 i 2143). Novi Sad i Sremski Karlovci specifiåni su po preovlaðujuãem udelu dnevnih migranata zaposlenih u tercijarnim delatnostima. Za ove opštine na drugom mestu po procentualnom udelu u strukturi dnevnih migracionih tokova radnika su sekundarne, na treãem kvartarne i na åetvrtom primarne delatnosti (dodeqena forma 4213). Poreðewa radi izvršena je i analiza strukture ukupnog aktivnog stanovništva prema sektorima ekonomske delatnosti, a na nivou opština Vojvodine za godinu. Rezultati pokazuju da su u najveãem broju opština (21 opština) na prvom mestu po udelu u ukupnom broju radnika, zaposleni u primarnim delatnostima. Zatim, po brojnosti slede radnici zaposleni u sekundarnim delatnostima, dok je najmawe radnika zaposleno u usluÿnim delatnostima (forme 1234 i 1243). Ovi rezultati potvrðuju da radnici zaposleni u primarnim delatnostima, preteÿno poqoprivredi, najmawe uåestvuju u dnevnoj migraciji. Opštine Šid i Bela Crkva i pored preovlaðujuãeg broja zaposlenih u primarnim delatnostima, imaju nešto drugaåiju formu (1324). U dvadeset opština prevlaðuju radnici zaposleni u sekundarnim delatnostima (forme 2134, 3124 i 4123). Samo za opštine Novi Sad i Sremski Karlovci forma strukture radnika prema sektorima ekonomske delatnosti jednaka je formi strukture radnika dnevnih migranata. Analiza strukture dnevnih migranata prema delatnosti koju obavqaju, na nivou naseqa Vojvodine, pokazuje da u dnevnim migracijama najviše uåestvuju zaposleni u sekundarnim delatnostima za veãinu naseqa. Na drugom mestu po brojnosti su naseqa u kojima prevlaðuju dnevni migranti zaposleni u usluÿnim delatnostima (54 naseqa), dok svega 39 naseqa Vojvodine ima najviše dnevnih migranata zaposlenih u primarnim delatnostima. Naseqa u kojima prevlaðuju dnevni migranti, zaposleni u primarnim delatnostima, veãinom nisu gradska po tipu. Izuzetak je samo Baåka Topola. Od ukupno devetnaest naseqa u kojima pre- 3 U formi 4123 za opštine u kojima je na prvom mestu udeo migranata zaposlenih u sekundarnim delatnostima, na drugom mestu udeo zaposlenih u tercijarnim delatnostima, i tako redom.

5 vlaðuju dnevni migranti, zaposleni u kvartarnim delatnostima šest naseqa nisu gradska po tipu. Podatke za naseqa Mesiã, Velika Remeta i Kajtasovo treba uzeti s rezervom zbog male populacije dnevnih migranata. Ostala ne gradska naseqa u ovoj grupi su Nova Crwa, Lokve u opštini Alibunar i Duÿine u opštini Plandište. Kada je reå o strukturi svih aktivnih radnika prema delatnosti, u veãini naseqa Vojvodine prevlaðuju zaposleni u primarnim delatnostima. Na drugom mestu po brojnosti su naseqa u kojima je najviše radnika zaposleno u sekundarnim delatnostima (112 naseqa), dok svega u petnaest naseqa Vojvodine prevlaðuju radnici zaposleni u tercijarnim delatnostima. Samo u naseqima Stari Slankamen i Bela Crkva najveãi broj radnika zaposlen je u kvartarnim delatnostima. 131 INDEKS RAZLIÅITOSTI 4 KONVERGENTNIH I DIVERGENTNIH RADNIKA DNEVNIH MIGRANATA PREMA DELATNOSTI Neusklaðenost postojeãih kontingenata radnog stanovništva (u kvantitativnom i kvalitativnom pogledu) s potrebama privrede najåešãi je uzrok pojave dnevnih migracija aktivnog stanovništva na odreðenom prostoru. Koncentracija ili dekoncentracija odreðenih delatnosti, u skladu sa specifiånim lokacionim zahtevima, bitno utiåe na obim i pravce tokova dnevnih migracija i selektivnost dnevnih migranata prema delatnosti. U Španiji npr., region Barselone privlaåi veliki broj servisnih radnika, dok u divergentnim tokovima dnevnih migranata prevlaðuju industrijski radnici (Artis, Romani, Surinach, 2000). Vrednosti indeksa razliåitosti konvergentnih i divergentnih aktivnih dnevnih migranata prema delatnosti pokazuju udeo u populaciji, koji bi se morao preraspodeliti izmeðu grupa delatnosti da bi struktura dnevnih migranata prema delatnosti koje idu u smeru pojedinaånih opština bila ista kao struktura radne snage, kojoj su ove opštine polazište. Za potrebe ove analize iskquåeni su lokalni dnevni migranti (koji stanuju i rade u okvirima administrativnih granica iste opštine). Veãina opština u Vojvodini ima vrednosti indeksa razliåitosti konvergentnih i divergentnih radnika dnevnih migranata prema sektoru delatnosti izmeðu deset i dvadeset procentnih poena. Najveãu vrednost indeksa razliåitosti konvergentnih i divergentnih dnevnih migranata imaju nerazvijene opštine: Seåaw (41,2) i Mali Iðoš (38,9), a najmawu opštine Novi Kneÿevac (4,9) i Stara Pazova (5,0). U åetiri vojvoðanske opštine (Seåaw, Mali Iðoš, Nova Crwa, Baåka Palanka) potrebno je preraspodeliti više od jedne treãine populacije izmeðu grupa delatnosti da bi struktura dnevnih migranata radnika koji idu u 4 Vidi S t o n e, L., 1971.

6 132 smeru ovih opština bila ista kao struktura radne snage kojoj su ove opštine polazište. Tabela 2. Indeks razliåitosti konvergentnih i divergentnih radnika dnevnih migranata Vojvodine prema delatnosti Vrednost indeksa razliåitosti (%) Broj opština < >40 1 Izvor: RZS, Posebna obrada podataka, Analiza strukture konvergentnih i divergentnih tokova dnevnih migracija prema privrednoj delatnosti radnika za opštine sa velikim vrednostima indeksa razliåitosti ukazuje na nedostatak ili višak radnih mesta za radnike koji se bave odreðenim delatnostima, a što se odraÿava na visoke vrednosti pomenutog pokazateqa. Karta 1. Opštine u Vojvodini prema indeksu razliåitosti konvergentnih i divergentnih aktivnih dnevnih migranata prema delatnosti (%), godine Izvor: RZS, Posebna obrada podataka, 2007.

7 133 Udeo radnika, zaposlenih u primarnim delatnostima, u ukupnom broju radnika koji dolaze da rade na prostoru poqoprivredno orijentisane opštine Seåaw, znatno je veãi od udela radnika zaposlenih u ovom sektoru u ukupnom broju radnika kojima je ova opština polazište. Obrnuto je kada je reå o licima zaposlenim u sekundarnim delatnostima, koji u veãoj meri polaze sa podruåja opštine Seåaw do mesta rada u nekoj drugoj opštini. Analiza ostalih opština za koje je indeks razliåitosti konvergentnih i divergentnih dnevnih migranata prema delatnosti veãi od 33,3 procentna poena ukazuje da je za visoke vrednosti ovog pokazateqa presudan veãi udeo radnika zaposlenih u kvartarnim delatnostima u konvergentnim tokovima u odnosu na divergentne za opštinu Nova Crwa, te radnika zaposlenih u sekundarnim delatnostima za opštinu Baåka Palanka. U Malom Iðošu, radna snaga zaposlena u sekundarnim delatnostima, uglavnom ne moÿe da naðe lokalno zaposlewe pa je prostor opštine u veãoj meri polazište nego odredište za ovu populaciju. Visok udeo dnevnih migranata zaposlenih u kvartarnim delatnostima, koji dolaze da rade u naseqima opštine Nova Crwa, pokazuje potrebu naseqa ove opštine za prosvetnim i zdravstvenim radnicima. Izuzetak je samo opštinski centar koji je, kao što smo veã rekli, jedno od retkih naseqa Vojvodine gde preovlaðuju dnevni migranti zaposleni u kvartarnim delatnostima. ZAKQUÅNA RAZMATRAWA Savremeni ekonomski i društveni razvoj prati i odgovarajuãa transformacija ekonomske strukture stanovništva. Na uslove za odvijawe dnevnih migracija radnika Vojvodine i aktuelnu prostornu pokretqivost radne snage odraÿavaju se promene u sektorskoj strukturi zaposlenih, tj. kontinuirano poveãawe uåešãa radnika u usluÿnom sektoru delatnosti i bitno smawewe znaåaja primarnog sektora. Da bi se utvrdile razlike u kvalitativnim karakteristikama konvergentnih i divergentnih tokova dnevnih migracija aktivnog stanovništva Vojvodine izraåunat je indeks razliåitosti konvergentnih i divergentnih dnevnih migranata prema delatnosti na nivou opština. Posebno je ukazano na opštine (Seåaw, Baåka Palanka, Nova Crwa, Mali Iðoš) sa visokim vrednostima indeksa razliåitosti konvergentnih i divergentnih dnevnih migranata prema delatnosti, što upuãuje na nedostatak ili višak radnih mesta za odreðene kategorije radnika. Ovo je posledica diferencijalnog privrednog razvoja opština rada i stanovawa, uz izraÿenu koncentraciju funkcija u pojedinim gradskim centrima. I pored toga što je veãina naseqa u Vojvodini funkcionalno poqoprivredno orijentisana, u dnevnim migracijama prevladavaju industrijski radnici. S obzirom da na aktuelne dnevne migracione tokove radne snage Vojvodine dodatno deluju efekti tekuãeg procesa privatizacije i pri-

8 134 vrednih reformi, u datim uslovima moÿe se oåekivati daqe smawewe obima zaposlenosti u industriji, a što ãe se neminovno odraziti na dnevne migracione tokove radnika. Saznawa steåena kontinuiranim praãewem prostorne pokretqivosti zaposlenog stanovništva i wegovim transformacijama u vezi sa privrednim prestruktuirawem, mogu se primeniti u razliåitim domenima društvene prakse. LITERATURA A r t i s, M., J. R o m a n i, J. S u r i n a c h(2000). Determinants of Individual Commuting in Catalonia, : Theory and Empirical Evidence, Urban Studies, Vol. 37, No 8, pp C r i s t a l d i, F. (2005). Commuting and Gender in Italy: A Methodological Issue, The Professional Geographer, Vol. 57, Issue 2, pp D i c k i n s o n, R. E. (1957). The Geography of Commuting: The Netherlands and Belgium, Geographical Review, Vol. 47, No. 4. pp E l i a s s o n, K., U. L i n d g r e n, O. W e s t e r l u n d (2003). Geographical Labour Mobility: Migration or Commuting?, Regional Studies, Vol. 37, Issue 8, pp F r i g a n o v i ã, M. (1970). Gravitacijske zone dnevne migracije u radne centre Hrvatske, Geografski Glasnik, Br. 2, str , Zagreb. G r e e n, A. E., T. H o g a r t h, R. E. S h a c k e l t o n (1999). Longer Distance Commuting as a Substitute for Migration in Britain: A Review of Trends, Issues and Implications, International Journal of Population Geography, Vol. 5, pp RZS (2003). Popis stanovništva, domaãinstava i stanova 2002, Kw. 5, Aktivnost i pol, Beograd. RZS (2004). Popis stanovništva, domaãinstava i stanova 2002, Poqoprivreda, Kw. 2, Beograd. RZS (2007). Posebna obrada podataka Popisa stanovništva iz godine, Beograd. SZS (1965). Popis stanovništva 1961, Kw.14., Aktivnost i delatnost, Beograd. SZS (1965a). Popis stanovništva 1961, Kw. 16, Veliåina i izvori prihoda domaãinstava, Beograd. SZS (1967). Popis stanovništva 1961, Kw. 6, Vitalna, etniåka i migraciona obeleÿja, Beograd. RZS (2004). Popis stanovništva, domaãinstava i stanova 2002, Kw. 13, Beograd. S t o n e, L. (1971). On the Correlation Between Metropolitan Area in- and Out-Migration by Occupation, Journal of the American Statistical Association, Vol., 66, No. 336, pp T o š i ã, B., V. L u k i ã, M. Ã i r k o v i ã, (2009). Naseqa nerazvijenih podruåja Srbije, Zbornik radova Geografskog instituta Jovan Cvijiã" SANU, Kw. 59, Br. 2, str

9 135 SECTOR ACTIVITY OF WORKERS IN THE FUNCTION OF DEVELOPMENT OF COMMUTING IN THE AREA OF VOJVODINA by Vesna Lukiã, Ÿeljko Bjeljac Summary In the 1960s commuting in Vojvodina developed less intensively in comparison with Central Serbia. The increase in the share of daily migrant workers in the area of Vojvodina ensued as the consequence of strong process of industrialization and massive transition of active population from agriculture to non-agricultural activities (especially industry). The latest 2002 population census data have shown that the share of commuters who work out of their residence is higher in Vojvodina in relation to Central Serbia, i.e. the centre of development of commuting has been transferred to the area of Vojvodina. The link between extent and directions of commuting in the area of Vojvodina and the economic activity carried out by daily migrant workers are presented and discussed in the paper. Data formed by a special processing of the 2002 population census were used for the needs of the analysis. Based on these data, the categorization of the municipalities of Vojvodina is carried out according to the share of the leading activities of daily migrant workers (the primary, the secondary, the tertiary and quaternary sector) in the total number of daily migrants, as well as to the index of diversity of convergent and divergent daily migrant workers according to activity they perform. The results obtained on the basis of the index of diversity enable the comparison of qualitative differences of convergent and divergent flows of active daily migrants according to economic activity they perform in a certain area. The research and familiarization with presented links and relations contribute to the formation of the base for defining corresponding developmental (population and economic) policies of areas which are connected by commuting.