Raport Nr ECA. Evropa juglindore Raporti i rregullt ekonomik Nr.8 Rritja rimëkëmbet, rreziqet zmadhohen

Transcription

1

2 Raport Nr ECA Evropa juglindore Raporti i rregullt ekonomik Nr.8 Rritja rimëkëmbet, rreziqet zmadhohen Vjeshtë 215 i

3 Falënderime Përmes këtij Raporti të rregullt ekonomik mbulohen zhvillimet, parashikimet dhe politikat ekonomike në gjashtë shtete të Evropës Juglindore (EJL6): Shqipëri, Bosnje dhe Hercegovinë, Kosovë, IRJ të Maqedonisë, Mal të Zi dhe Serbi. Ky raport hartohet dy herë në vit nga ekonomistët e Bankës Botërore, të cilët punojnë në shtetet e EJL6-tës. Ekipi i autorëve përbëhet prej: Gallina A. Vincelette (udhëheqëse e ekipit dhe autore kryesore), Anil Onal (autor kryesor), Barbara Cunha (autore kryesore), Ashley Taylor (autore kryesore), Agim Demukaj, Aida Gjika, Sandra Hlivnjak, Sanja Madžarević-Šujster, Suzana Petrović, Lazar Šestović, Hilda Shijaku dhe Bojan Shimbov. Maria Davalos dhe William Seitz kanë përgatitur trendët regjionalë të varfërisë (Spotlight); Anil Onal dhe Johannes Koettlthe kanë hartuar shkrimin për plakjen (temë speciale); Ilias Skamnelos, Johanna Jaeger dhe Jane Bogoev kanë kontribuar në rubrikat për sektorin financiar. Anne Grant kanë dhënë ndihmesë në redaktim, ndërsa Budy Wirasmo në dizajnimin e raportit. Valentina Martinovic, Nejme Kotere, Samra Bajramovic, Ivana Bojic, Enkelejda Karaj, Hermina Vukovic Tasic, Jasminka Sopova, Boba Vukoslavovic dhe Dragana Varezić i kanë ndihmuar ekipit. Shpërndarja e raportit, marrëdhëniet e jashtme dhe ato me medie janë menaxhuar nga ekipi për Marrëdhënie me jashtë, i përbërë nga Lundrim Aliu, Anita Božinovska, Paul A. Clare, Ana Gjokutaj, Jasmina Hadžić, Elena Karaban, Artem Kolesnikov, Andrew Kircher, Vesna Kostić, John Mackedon, Mirjana Popović dhe Sanja Tanić. Ekipi shpreh mirënjohjen e vet për Ellen Goldstein (drejtoreshë e vendit, Evropa Juglindore), Satu Kähkönen (drejtor, Praktika globale në makroekonomi dhe menaxhim fiskal), Ivailo Izvorski (menaxher i praktikave, Praktika globale në makroekonomi dhe menaxhim fiskal) dhe për ekipin menaxhues të vendit të Evropës Juglindore për udhëzimet e tyre në hartimin e këtij raporti. Ekipi gjithashtu i falënderohet për komentet në draftet e mëhershme të këtij raporti, të dërguara nga bankat qendrore të vendeve të EJL6-tës dhe nga ministritë e financave. Ky dhe raportet e tjera të rregullta të EJL-së mund të gjenden në: ii

4 Heqje standarde e përgjegjësisë Ky vëllim është produkt i stafit të Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/Bankës Botërore. Gjetjet, interpretimet, dhe konkluzionet e shprehura në këtë raport nuk pasqyrojnë domosdoshmërish pikëpamjet e Drejtorëve Ekzekutiv të Bankës Botërore ose të qeverive që ata përfaqësojnë. Banka Botërore nuk garanton saktësinë e të dhënave të përfshira në këtë raport. Kufijtë, ngjyrat, emërtimet, dhe informacionet tjera të paraqitura në çdo hartë në këtë raport nuk nënkuptojnë ndonjë gjykim nga ana e Bankës Botërore në lidhje me statusin juridik të ndonjë territori ose miratimin ose pranimin e kufijve të tillë. Deklarata për të drejtat autoriale Materiali në këtë publikim është i mbrojtur me të drejtë autoriale. Kopjimi dhe/ose transmetimi pa leje paraprake i ndonjë pjese ose punimit në tërësi mund të jetë një shkelje e ligjit në fuqi. Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/Banka Botërore inkurajojnë shpërndarjen e punimeve të tyre dhe si rregull menjëherë do të lejojnë riprodhimin e pjesëve të këtij punimi. Për sigurimin e lejes për të fotokopjuar ose rishtypur ndonjë pjesë të këtij punimi, ju lutem dërgoni një kërkesë me informacion të plotë në Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 1923, USA, telefoni , fax , Të gjitha kërkesat e tjera lidhur me të drejtat dhe licencat, duke përfshirë të drejtat plotësuese, duhet ti drejtohen Zyrës së Botuesit (Office of the Publisher), The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 2433, USA, fax , pubrights@worldbank.org. iii

5 iv

6 Përmbajtja Përmbledhje 1 1. FUQIZIMI I RIMËKËMBJES EKONOMIKE... 5 NDIKIMI I RRITJES SË INVESTIMEVE NË ZHVILLIMIN EKONOMIK... 7 DINAMIKAT E FAVORSHME TË EKONOMISË NDËRKOMBËTARE RRITJA EKONOMIKE PO MERR VRULL, POR ME RREZIQE AFATMESME POLITIKAT PËR RRITJE TË TË HYRAVE DHE KONKURRUESHMËRI PËRPARIM I PËRZIER NË KONSOLIDIMIN FISKAL PRESIONI NDAJ POLITIKAVE MONETARE DHE TË KURSEVE TË KËMBIMIT SHQETËSIMET PËR CILËSINË E ASETEVE DHE PËRKRAHJA PËR RRITJE EKONOMIKE E SEKTORIT FINANCIAR ÇËSHTJET STRUKTURORE DHE DEMOGRAFIKE PIKA E FOKUSIT: TRENDET E VARFËRISE DHE ZHVILLIMET E PRITURA TRENDËT E VARFËRISË TREGJET E PUNËS DHE VARFËRIA... 4 PARASHIKIMI I VARFËRISË EJL6 RAPORTET E SHTETEVE SHQIPËRIA...45 BOSNJE E HERCEGOVINA...5 KOSOVA...55 IRJ MAQEDONISE...6 MALI I ZI...65 SERBIA...7 EJL6: Treguesit kryesor ekonomik...75 v

7 vi

8 vii Përmbledhje

9 viii

10 Aktiviteti ekonomik në gjashtë shtetet e Evropës Juglindore (EJL) është duke u përshpejtuar, ku rritja në vitin 215 në regjion pritet të jetë mesatarisht prej 1.8 përqind. 1 Normat më të larta të parapara të rritjes janë 3.4 për qind për Malin e Zi dhe 3.2 për qind për IRJ të Maqedonisë, ndërsa norma më e ulët parashihet për Serbinë me.5 përqind. Edhe pse kanë mbetur prapa shteteve të tjera të regjionit të EJL6-tës, Serbia dhe Bosnja e Hercegovina, të cilat në vitin 214 u goditën rënd nga vërshimet, janë duke u rimëkëmbur më shpejt sesa që pritej. Gjatë vitit 215 ringjallja e kërkesës vendore ka nxitur zhvillimin ekonomik në mbarë regjionin. Investimet private janë bërë faktori kryesor i këtij zhvillimi në regjionin EJL6. Lëvizjet në ekonominë botërore gjithashtu kanë ndihmuar në këtë drejtim, posaçërisht çmimet më të ulëta të karburanteve dhe rritja e kërkesës në Bashkimin Evropian (BE) që njëherësh paraqet edhe tregun kryesor të regjionit. Derisa përmes rimëkëmbjes ekonomike është nxitur krijimi i vendeve të reja të punës, papunësia është ende e lartë, posaçërisht tek të rinjtë. Shkalla e punësimit në regjion ngadalë po shënon rritje, por ende është nën nivelin e periudhës para krizës vetëm në IRJ të Maqedonisë dhe në Mal të Zi. Me forcimin e rritjes ekonomike shkalla e punësimit në Serbi dhe IRJ të Maqedonisë ka shënuar rritje, duke shkuar në 42.3 dhe 41.7 përqind në 3M2 të vitit 215, nivel ky më i larti që nga 3M2 in vitit 29 në secilin vend respektivisht. Përkundër këtyre lajmeve pozitive, papunësia, mesatarja e së cilës në 3M2 215 ka qenë 21.6 për qind, ende mbetet çështja kryesore në regjion. Pagat reale janë të ngurta, duke kufizuar fleksibilitetin e ekonomive për t u përgjigjur ndaj tronditjeve te kunderta, përderisa kostot e larta për njësi të punës e rrezikojnë konkurrueshmërinë. Tregjet joformale të punës janë të zakonshme. Vetëm rreth 5 për qind të popullatës në moshë të aftë për punë llogariten në fuqi punëtore, ndërsa pjesëmarrja prej 4 për qind e fuqisë punëtore të grave paraqet përqindje edhe më të ulët. Papunësia e të rinjve në Tabela O.1: Rimëkëmbja e zhvillimit ekonomik parashihet të vazhdoj deri në vitin 217 Përqindja e BPV-së, përveç nëse nuk ceket ndryshe Rritja reale e BPV-së (në përqindje) f 216 f 217 f Inflacioni i çmimeve të konsumit (në përqindje, fundi i vitit) Të hyrat publike Shpenzimet publike Bilanci fiskal Borxhi publik dhe ai i garantuar publik Eksportet e mallrave Bilanci tregtar Bilanci i llogarive rrjedhëse Borxhi i jashtëm Kreditë joperformuese (përqindja e kredive bruto) Shkalla e papunësisë (përqindja, mesatarja e periudhës) Burimi: Përllogaritjet e punonjësve të Bankës Botërore të bazuara në të dhënat e World Economic Outlook (215), zyrave nacionale statistikore dhe bankave qendrore. Vërejtje: Mesataret janë të ponderuara, përveç për treguesit fiskalë dhe financiarë, që pasqyrojnë mesataret e thjeshta. regjion është rreth 45 për qind, gjë që nuk ka vetëm kosto shumë të mëdha afatshkurtra dhe afatgjata ekonomike, por lë edhe pasoja shqetësuese sociale. Me numër të vogël të vendeve të punës të krijuara dhe nivele të larta të informalitetit, zvogëlimi i varfërisë në shtetet e EJL6-tës që nga viti 28 ka qenë shumë i vogël. Ekonomitë familjare kryesisht varen nga pensionet, ndihma sociale dhe transferet, të cilat përbëjnë gjysmën e të ardhurave të tyre. Kostot afiskale të shpenzimeve sociale prej një mesatare prej 13.4 përqind të BPVsë janë domethënëse. Në të njejtën kohë ka mundësi të konsiderueshme për bërjen e programeve të tanishme më të efektshme, kryesisht duke i synuar 1 EJL6 janë Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Kosova, IRJ e Maqedonisë, Mali i Zi dhe Serbia. 1

11 përfitimet në mënyrë më të efektshme dhe duke i rindarë fondet në programe të reja apo në nevoja më urgjente. Parashikimet e rritjes afatmesme ekonomike për EJL6 janë pozitive. Rritja ekonomike në regjion për vitet parashihet që mesatarisht të jetë 2.6 për qind, me kusht të rritjes së kërkesës vendore, shtrëngimit të kushteve financiare globale, mbetjes së çmimeve të ulëta të karburanteve dhe moderimit të trajektores së rritjes globale ekonomike. Brenda pasqyrës së përgjithshme të rritjes ekonomike në regjion, ekziston dallim mjaft i madh ndërvmjet vendeve, ku ekonomia e Serbisë në një periudhë të afërt shënon rritje më të ngadalshme në krahasim me të tjerat. Rreziqet për këtë parashikim të përgjithshëm pozitiv ekzistojnë në të dy drejtimet. Një burim i rreziqeve të jashtme është edhe trendi në çmimet të karburanteve dhe kërkesa e jashme, posaqërisht nga BEja, krahasuar me skenarin bazë. Për më tepër, tregjet ndërkombëtare financiare mbesin të trazuara, edhe pse shqetësimet kanë kaluar nga kulmi i krizës në Greqi i mesvitit që kishte përhapje të kufizuar në regjion, tek koha e ngritjes së shkallës së kamatave në ShBA dhe parashikimet për ekonomisë e Kinës. Vëmendja e politikëbërësve në regjion dhe në BE gjithashtu është kthyer te migrimi tranzit në rritje përmes regjionit për në BE. Në aspektin vendor, ciklet politike dhe realizmi i reformave të planifikuara strukturore dhe fiskale mund të kenë efekte pozitive dhe negative në këtë parashikim. Caktimi i kujdesshëm i prioriteteve për politikat ekonomike është thelbësor në menaxhimin e këtyre rreziqeve. Shkalla mesatare prej afër 4 për qind e deficitit fiskal është shqetësuese në rastet kur borxhi publik shënon rritje të shpejtë. Së këndejmi, nevojiten reforma të qëndrueshme për sigurimin e stabilitetit makrofiskal, posaçërisht duke marrë parasysh shtrëngimin e kushteve të financimit; si dhe zgjerimi i hapësirës për shfrytëzimin e politikës fiskale për të zbutur tronditjet e ardhshme. Në mesin e objektivave të tjera, përmes reformave fiskale duhet të vazhdohet që të trajtohen jofleksibilitetet strukturore buxhetore,të prioritetizohen dhe racionalizohen shpenzimet me qëllim të investimeve produktive dhe të ngritjes së cilësisë së shërbimeve publike, shlyerja e faturave të papaguara publike, të përmirësohet mbledhja e të hyrave, të zgjerohet baza tatimore dhe të zvogëlohet tatimi në paga. Me një inflacion të vogël në regjion dhe me mangësi evidente të outputit në pothuajse të gjitha ekonomitë e EJL6-tës, ekziston një hapësirë për një lloj lehtësimi afatshkurtër monetar, posaçërisht në vendet me politika të pavaruara monetare ku deficitet fiskale kanë filluar të zvogëlohen. Megjithatë, duhet t i kushtohet kujdes konsistencës me bilancet e jashtme me qëllim të shmangies së rreziqeve të lëvizjeve negative monetare, që mund të bëjnë presion në bilancet e gjendjes së korporatave, në shportat familjare në bilancet publike, veçanërisht në rastet kur pjesa më e madhe e huave është në valutë të huaj. Trajtimi i Huave të larta Joperformuese (HJ) që mesatarisht përbëjnë 15.5 për qind të gjithsej huave është thelbësor për rritjen e rrjedhës së kredive me qëllim të përkrahjes së bizneseve dhe krijimit të vendeve të reja të punës. Gjatë verës, rregulloret proaktive financiare dhe komunikimet e efektshme të politikave shërbyen si barrierë për vendet e EJL6-tës kundër kontaminimit nga kriza financiare greke. Mundësia e mëtejme për zvogëlimin e borxheve përmes shitjes së shpejt të aseteve dhe e lëkundjeve të tjera negative të kushteve ndërkombëtare të financimit kërkon përpjekje të vazhdueshme në ruajtën e stabilitetit të financave kombëtare. Stabiliteti makroekonomik është i nevojshëm për rritje të qëndrueshme ekonomike, por nuk është i mjaftueshëm; duhet të trajtohen çështjet strukturore në mënyrë që shtetet e EJL6-tës të mos zihen në kurthin e vende me të ardhura të mesme. Nga viti 2 deri në vitin 27, rritja ekonomike në EJL6 ka ngritur të hyrat mesatare për kokë banori nga 23 për qind të mesatares së BE-së në 31 për qind në bazë të Paritetit të Fuqisë Blerëse (PFB). Megjithatë, shkalla e përafrimit ka ngecur që nga ajo kohë. Që nga fillimi i krizës globale financuare të hyrat e shteteve të EJL6 mesatarisht janë rritur vetëm 1 për qind në vit. Për zgjerimin e parashikimeve të rritjen ekonomike do të nevojiten reforma të mirëfillta strukturore. Sikurse është rasti me agjendën politikave makrofiskale, agjenda e reformave strukturore gjithashtu është shumëdimensionale, ku përfshihet stimulimi i punësimit, duke eliminuar pengesat në gjetjen e vendpunimeve formale, duke përkrahur investimet përmes përmirësimit të qeverisjes dhe të mjedisit të biznesit,si dhe integrimit dhe ndërlidhjes më të 2

12 thellë ndërkombëtare. Në këtë rast gjithashtu kërkohet që shërbimet publike dhe sistemet për mbrojtje sociale të jenë më efikase dhe më të barabarta. Aftësia ripërtëritëse gjithashtu mund të avancohet përmes shfrytëzimit të qëndrueshëm të energjisë dhe të resurseve natyrore, si dhe përmes kujdesit ndaj mjedisit dhe mbrojtjes së tij. Me kalimin e kohës rritja ekonomike në regjion do të vazhdojë të ndikohet nga faktorët demografik, siç është mplakja dhe tkurrja e shoqërive në regjion. Sot, një banor mesatar është 8.7 vjet më i vjetër sesa mesatarja globale, ndërsa sipas projekteve të Kombeve të Bashkuara, në 5 vitet e ardhshme ky dallim do të zgjerohet në 11.7 vjet. Në ditët e sotme, në vendet e EJL6-tës mesatarisht janë 2.2 persona të varur të moshuar për çdo 1 persona të moshës së punës; deri në vitin 265, parashihet që të jenë 5.6 persona të varur duke krijuar totalin prej 8.1 përsona të varur për çdo 1 persona të moshës së punës. Kombet e Bashkuara gjithashtu parashohin që popullata do të tkurret për 25 për qind. Pasi që kapaciteti prodhues tkurret ngjashëm, transformimet demografike mund të kenë efekt negativ në rritjen ekonomike dhe ka gjasa të intensifikojnë presionin në financat publike. Megjithatë, një pjesë e efekteve negative është e mundur të zbuten përmes politikave reaguese dhe përshtatjeve në sjelljet e individëve dhe ndërmarrjeve. Po ashtu, përmes stimulimeve të ndryshme mund të rriten edhe mundësitë, për shembull, investimi më i madh në ndërtimin e kapitalit njerëzor në mbarë regjionin dhe zvogëlimi i trendëve të lartë të migrimit. 3

13 4

14 1. FUQIZIMI I RIMËKËMBJES EKONOMIKE 5

15 6

16 Ndikimi i rritjes së investimeve në rritjen ekonomike Me intensifikimin e aktivitete ekonomike në gjashtë vendet e Evropës Juglindore (EJL6), pritet që rritja ekonomike për vitin 215 në regjion të jetë 1.8 për qind. 2 Normat më te mëdha të rritjes priten në Mal të Zi 3.4 përqind dhe në IRJ të Maqedonisë 3.2 përqind; ndërsa norma më e ulët parashihet për Serbinë me vetëm.5 përqind. Edhe pse kanë mbetur prapa vendeve të tjera të EJL6-tës, Serbia dhe Bosnja e Hercegovina janë duke u rimëkëmbur më shpejtë sesa që pritej nga vërshimet e vitit 214. Parashikimet për rritje ekonomike të regjionit në këtë publikim për vitin 215 janë rishikuar përpjetë, (duke u ngritur nga 1.3 përqind, sa ishin në fillim të këtij viti, në 1.8 përqind) kryesisht për shkak se kërkesa vendore ka qenë më e lartë sesa që pritej. Figura 1.1: Pas një viti të stagnimit, ekonomitë e EJL6- tës në vitin 215 po rimëkëmbën Rritja reale e BPV-së, 214 dhe 215, në përqindje Perqindja f A L B B I H K O S M K D MNE S R B SEE6 E U 2 8 Burimi: Të dhënat nga zyrat nacionale statistikore dhe Eurostati (215). Investimet vendore janë shtytës i rritjes ekonomike në vitin 215. Duke filluar nga gjysma e dytë e vitit 214, rritja ekonomike kryesisht ka ardhur si rezultat i rritjes së kërkesës vendoren, si në aspektin e konsumit (veqanërisht në Bosnje e Hercegovinë dhe Kosovë), ashtu edhe në atë të investimeve në tërë EJL6-tën. Investimet private kanë shënuar rritje në mbarë regjionin pas rimëkëmbjes së kredidhënies dhe pas nivelit më të lartë të investimit nga fitimet e krijuara. Në secilin vend të EJL6-tës investimet private kanë kontribuar në rritjen dhe zhvillimin ekonomik. Investimet publike gjithashtu kanë shënuar ngritje përmes realizmit të projekteve kapitale nga qeveritë, të cilat projekte shpesh i financojnë Institucionet Ndërkombëtare Financiare (INF). Megjithatë, kufizimet fiskale në shpenzimet aktuale publike dhe dobësia e vazhdueshme e tregut të punës janë duke ngadalësuar rritjen në mbarë regjionin. Çmimet e ulëta të energjisë, valutat më të dobëta dhe perspektivat e mira ekonomike në Evropë gjithashtu përkrahin rritjen ekonomike në EJL6, përmes përformancës së eksporteve. Edhe pse nga një bazë më e ulët, eksportet mesatarisht vazhdojnë të rriten më shpejtë se sa importet. Në Serbi eksportet e mallrave priten të rriten për 2.9 për qind të BPV-së, ndërsa në IRJ të Maqedonisë për 1.3 për qind të BPV-së. Eksportet në këto dy vende janë duke u rritur në saje të produkteve industriale të përkrahura përmes Investimeve të Huaja Direkte (IHD) intensive (automobilat dhe makineria elektrike), si dhe në saje të eksporteve të çelikut dhe ushqimit në Serbi, industri këto që janë në pronësi vendore. Parashikimet e rritjes ekonomike për partnerët eksportues kryesor të EJL6, pra për 28 shtetet e BE-së, janë duke treguar ngritje të vogël prej 1.5 për qind, sa ishin në vitin 214, në 1.9 për qind në këtë vit. Çmimet e ulëta të karburanteve ndihmojnë në zvogëlimin e mosbalanceve të jashtme në tërë regjionin, përveç në Shqipëri, ku eksportet e karburanteve shkojnë në rreth një të katërtën e mallrave të eksportuara. Megjithatë, kushtet e këqija klimatike (vërshimet në vitin 214 dhe thatësira në vitin 215) kanë zvogëluar në tërë regjionin eksportet bujqësore, e në shkallë më të vogël, edhe ato energjetike, duke e kufizuar kështu kontributin e eksportit në rritjen e gjithëmbarshme ekonomike. 2 EJL6 janë Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Kosova, IRJ e Maqedonisë, Mali i Zi dhe Serbia. 7

17 F F F F F F f f f f f f Figura 1.2: Derisa rimëkëmbja e investimeve nxitë zhvillimin Përbërja e rritjes reale të BPV-së, Piket e perqindjes Figura 1.3:...kontributi i neto eksporteve mbetet i kufizuar Kontributi i eksporteve neto në rritjen reale të BPVsë, Piket e perqindjes A L B B I H K O S M K D MNE S R B Consumption Investment Net exports Burimi: Përllogaritjet e Bankës Botërore të bazuara në të dhënat e zyrave nacionale statistikore. ALB BIH KOS MKD MNE SRB Exports Imports Burimi: Përllogaritjet e Bankës Botërore të bazuara në të dhënat e zyrave nacionale statistikore. Tregjet e punës në shtetet e EJL6-tës po rimëkëmbën gradualisht. Nivelet e punësimit dalëngadalë po rriten në tërë regjionin. Vlen të theksohet se shkalla e punësimit tanimë është mbi nivelet e periudhës së parakrizës në IRJ të Maqedonisë dhe në Mal të Zi. Në tremujorin e dytë të vitit 215, nivelet e punësimit në Serbi u ringritën në 42.3 për qind de IRJ Maqedonisë punpsimi arriti në 41.7 përqind, nivel ky më i lartë që nga tremujori i dytë i vitin 29. Papunësia gjithashtu është duke shënuar rënie të ngadalshme, ku mesatarja e regjionit është duke rënë nga 22.9 për qind, sa ishte në tremujorin e parë të vitit 215, në 21.6 për qind në tremujorin e dytë të tij. Përmirësimi më i madh është shënuar në Serbi me 2.6 për qind. Ajo që ia vlen të theksohet është se shumica e vendeve të reja të punës janë krijuar në sektorin formal privat, derisa qeveria ka vazhduar konsolidimin e saj fiskal dhe ristrukturimin e ndërmarrjeve shtetërore. Përkundër lajmeve pozitive, ritmi i ngadalshëm i përshtatjes na jep të kuptojmë se ende ekzistojnë problemet strukturore në tregjet e punës së EJL6-tës. Përkundër dallimeve të vogla sipas shteteve dhe sektorëve, ngurtësia e pagave reale do të thotë se ndryshimet në punësim janë kanali kryesor i përshtatjes së punës apo të tregut ndaj tronditjeve. Kosto të pandryshuara për njësi të punës shkojnë në dëm të konkurrueshmërisë, ndërsa tregjet joformale të punës janë të zakonshme. Përkundër rritjes së vogël prej.6 për qind në vitin 214, pjesëmarrja e fuqisë punëtore në nivelin regjional është e ulët nëse e shikojmë sipas standardeve ndërkombëtare: vetëm 5 për qind e individëve në moshë të punës janë aktiv. Ndërsa pjesëmarrja e femrave është edhe më e ulët, me 39.1 për qind. Dallimi gjinor gjithashtu ndihmon në shpjegimin e ngecjes në të hyra për kokë banori në EJL6 (shih kutinë 1.1). Papunësia e të rinjve në regjion është rreth 45 për qind; ky rezultat ngërthen në vete kosto ekonomike afatshkurtra dhe afatgjata, si dhe pasojat sociale. 8

18 Q2 28 Q4 28 Q2 29 Q4 29 Q2 21 Q4 21 Q2 211 Q4 211 Q2 212 Q4 212 Q2 213 Q4 213 Q2 214 Q4 214 Q2 215 Figura 1.4: Në shumicën e vendeve të EJL6-tës edhe pse shkalla e punësimit po ngritet, ende mbetet nën nivele të periudhës së parakrizës Indeksi i punësimit, 3M2 28=1 Index, Q2 28 = ALB BIH MKD MNE SRB SEE6 Figura 1.5:... dhe shkalla e papunësisë vazhdimisht është e lartë Shkalla e papunësisë, në përqindje ALB BIH KOS MKD MNE SRB SEE6 Burimet: Përllogaritjet e punonjësve të Bankës Botërore të bazuara në zyrat nacionale statistikore. Vërejtje; Të dhënat për Bosnje dhe Hercegovinën janë nga viti 214. Në totalin regjional nuk përfshihet Kosova. Figura 1.6: Pjesëmarrja në tregun e punës është e ulët, veçanërisht për femrat Shkalla e aktivitetit e shprehur në përqindje të popullatës të moshës mbi 15 vjeçare, Q2 28 Post-crisis peak-q2 28 Q2 215 Burimet: Përllogaritjet e punonjësve të Bankës Botërore të bazuara në zyrat nacionale statistikore. Vërejtje: Bosnja dhe Hercegovina, si dhe Kosova janë përfshirë që nga viti 214. Mesatarja regjionale është e ponderuar dhe nuk e përfshinë Kosovën. Figura 1.7: dhe pothuajse gjysma e fuqisë punëtore nga rradhët e të rinjve janë të papunë Shkalla e papunësisë tek të rinjtë, 214, në përqindje ALB MNE SRB MKD KOS BIH SEE6 EU ALB BIH KOS MKD MNE SRB SEE6 EU28 Burimet: Zyrat nacionale statistikore dhe të dhënat e Eurostatit nga viti 215. Vërejtje: Të dhënat për Kosovën janë për popullatën prej moshës Perqindja e fuqise punetore (15-24) Burimi: Të dhënat e zyrës nacionale të statistikave. Vërejtje: Të dhënat për Shqipërinë janë për fuqinë punëtore të moshës prej 15-29, duke çuar kështu mesataren regjionale më poshtë. 9

19 Kutia 1.1: Kostoja ekonomike e dallimeve gjinore në EJL6 Shkallët e pjesëmarrjes së fuqisë punëtore në EJL6 janë më të vogla se 5 për qind apo rreth 1 përqind më pak se përqindja në BE. Pjesëmarrja është veçanërisht e ulët në mesin e femrave, me një nivel prej vetëm 4 përqind, krahasuar me afro 6 për qind për meshkujt. Dallimi gjinor në regjion është më i madhi në Kosovë, ku vetëm 21.4 përqind e femrave në vitin 214 ishin aktive në tregun e punës. Dallimet gjinore në pjesëmarrje në tregun e punës dhe në ndërmarrësi paraqesin një mundësi të humbur për ngritjen e të ardhurave për kokë banori në EJL6. Cuberes dhe Teignier (215) vlerësojnë se shkalla e të ardhurave të humbura për kokë banori për shkak të dallimeve gjinore në EJL6 shkon në 17 për qind mesatarisht, ku humbja më e madhe e të ardhurave është në Kosovë me mbi 28 për qind. Këto humbje të të ardhurave në EJL6 janë thelluar edhe me shumë që nga kriza globale financiare. Mesatarja e vlerësuar e humbjes së të ardhurave për kokë banori në EJL6 për shkak të dallimeve gjinore është dukshëm më e madhe sesa 1.5 për qind që vlerësohet të jetë në BE. Rreth një e treta e humbjes së vlerësuar të të ardhurave për kokë banori ndodh për shkak të mangësive tek zgjedhja e profesioneve mes meshkujve dhe femrave; ndërsa pjesa tjetër ndodh për shkak të kostove të ndërlidhura me pabarazitë gjinore në pjesëmarrje në fuqinë punëtore. Edhe pse dallimet gjinore mbizotërojnë në të gjitha grupet, dallimet moshore janë të ndryshme në EJL6 (Banka Botërore 212) dhe kanë ndikime në evolucionin e tregut të punës. Në EJL6 Cuberes dhe Teignier (215) kanë llogaritur se humbjet në të ardhura në EJL6 për shkak të dallimeve gjinore janë më të mëdhat në mesin e popullatës në moshë prej 36 5 vjet, ku aktiviteti minimal në tregun e punës i grave në këtë grup të moshës është ndikuesi kryesor i mundësive të humbura të të ardhurave për shkak të pabarazive gjinore në tregun e punës. Figura B1.1: Dallimet gjinore dhe të ardhurat për kokë banori në përqindje Figura B1.2: Të ardhurat për kokë banori sipas grupit të moshës në përqindje ALB BiH KOS MKE MNE SRB Due to Labor Force Participation Gap Due to Occupation Choice Burimi: Cuberes dhe Teignier 215. Vërejtje: Eshtë kalkuluar një përmbledhje kunderfaktike e dallimeve gjinore për secilin grup moshe. Për të fituar pjesën e të ardhurave të humbura për çdo grupmoshë, llogaritet dallimi i përgjithshëm gjinor sikurse të ishin të gjitha dallimet gjinore të barabarta me zero përveç për atë grupmoshë të caktuar. Referencat: Cuberes, David and Marc Teignier How Costly Are Labor Gender Gaps? Estimates for the Balkans and Turkey. World Bank Policy Research Working Paper Series (forthcoming).washington, DC. World Bank World Development Report 212: Gender Equality and Development. Washington, DC ALB BiH KOS MKE MNE SRB Age Age Age 36-5 Age

20 Përmirësimet modeste në performancën e tregut të punës në EJL6 vetëm ngadalë janë duke rritur standardin jetësor në EJL6, i cili ende mbetet nën nivele të periudhës së parakrizës. Disa shtete në regjion orientimisht janë duke rifilluar zvogëlimin e varfërisë, por efektet e krizës globale financiare të vitit 28 dhe recesionet e mëpastajme në regjion ende nuk janë dobësuar (shih Spotlight). Me intensifikimin e rimëkëmbjes pritet që varfëria dalëngadalë të zvogëlohet. Rritja ekonomike do t i ndihmojë EJL6-tës që të kthehet në nivele të periudhës së parakrizës dhe në ritmin e zvogëlimit të varfërisë. Rritja e dobët ekonomike në EJL6 që nga kriza globale financiare e vitit 28 ka ndalë përafrimin e të ardhurave të tyre me ato të BEsë. Që nga viti 28, të ardhurat e EJL6-tës mesatarisht janë rritur me nga vetëm 1 përqind në Figura 1.8: Rritja e të ardhurave në EJL6 që nga viti 28 ka qenë më e lartë se mesatarja e BEsë, Të hyrat për kokë banori, 214 Poland Albania Kosovo Lithuania FYR Macedonia Romania Bulgaria SEE6 Latvia Germany United States Bosnia and Herzegovina OECD Serbia Montenegro EU28 Italy Croatia Greece Real GDP per capita index (28=1) Burimi: Përllogaritjet e Bankës Botërore të bazuara në të dhënat e zyrave nacionale të statistikave dhe në World Economic Outlook (215). vit(figura 1.8). Derisa rritja mesatare në regjion është ende më e mirë se në BE, prapëseprapë ka dallime domethënëse brenda tij. Rritja ekonomike në Shqipëri, IRJ të Maqedonisë dhe në Kosovë është e krahasueshme me shtetet me rritje të shpejtë në BE, siç janë Polonia dhe Lituania, por në Serbi, Mal të Zi dhe Bosnjë dhe Hercegovinë, të ardhurat janë vetëm 1-2 përqind më të larta sesa në vitin 28 shumë afër me performancën e vendeve të BE-së dhe të OBEZh-it të prekura nga kriza (figura 1.8). Në vitin 2, mesatarja e të ardhurave për kokë banori ishte 23 për qind e mesatares së BE-së; e stimuluar nga rritja e fuqishme ekonomike, në vitin 28 kjo shkallë arriti në 31 për qind. Megjithatë, kriza globale financiare e vitit 28 dhe rritja e ngadalshme që pasoi në EJL6 jo vetëm që ndaloi procesin e zvogëlimit të varfërisë, por edhe ngadalësoi përafrimin e të ardhurave me ato të BE-së (figura 1.9). Figura 1.9:... por përafrimi më i shpejtë me BEnë kërkon përmirësim të shpejtë të normave të rritjes ekonomike PFB BPV-ja regjionale e EJL-së për kokë banori, dollarë ndërkombëtarë, çmimet e vitit 211, krahasuar me mesataren e BE-së në përqindje % 4.5% 6% 213 average annual growth until 235 Burimi: Përllogaritjet e WDI-së dhe Bankës Botërore. Vërejtje: BPV-ja reale e BE-së (PFB) e supozuar të rritet mesatarisht 1 për qind në vit prej vitit 214 deri në 235 për qëllime të ilustrimit. Mesatarja e EJL-së është ponderuar nga PFB BPV. 11

21 Dinamikat e favorshme të ekonomisë ndërkombëtare Zhvillimet e fundit ekonomike në EJL6 janë ndikuar nga tri aspekte kryesore në ekonominë globale: intensifikimi gradual i aktiviteteve në BE, rënia e çmimit të karburanteve në botë që nga mesi i vitit 214 dhe dobësimi i euros e fuqizimi i dollarit amerikan. Këto trende kanë ndikuar në ekonomitë e EJL6-tës përmes bilanceve të jashtme, inflacionit, buxheteve qeveritare dhe dinamikave të borxheve publike. E para, rimëkëmbja e fundit e rritjes ekomomike tek partnerët kryesorë tregtarë kishte efekt pozitiv në eksportet e EJL6-tës. Normat e rritjes ekonomike të partnerëve kryesorë tregtarë të regjionit (të ponderuara sipas pjesmarrjes së eksporteve) janë rritur në mënyrë të pandryshueshme. Rritja ekonomike e 28 shteteve të BE-së ka shënuar ngritje prej 1.5 përqind në vitin 214, ndërsa për vitin 215 kjo rritje parashihet të jetë 1.9 përqind, gjë që pasqyrohet në importet e shteteve të regjionit (figura 13). 3 Në gjysmën e parë të vitit 215, importet reale të 28 shteteve të BE-së në përgjithësi prej vitit në vit janë rritur për 4.5 përqind. (5.2 në tremujorin e dytë të vitit 215; 3.7 në tremujorin e parë të po këtij viti), pas rritjes prej 3.3 përqind (prej vitit në vit) në gjysmën e dytë të vitit 214. Kjo kërkesë është reflektuar në rritjen e eksporteve të EJL6-tës drejt BE 28 gjatë gjithë vitit 215. Për shembull, pjesa e eksporteve drejt BE-së në gjithsej eksportet e Serbisë është rritur me 9.8 përqind vit-në-vit, duke e shtyrë lartë pjesmarrjen e eksporteve serbe në BE ndaj eksporteve të tërësishme gjatë periudhës në 66.8 përqind nga 66.1 përqind, krahasuar me 66.1 për qind sa ishte në periudhën e njëjtë të vitit të kaluar. Eksportet e shërbimeve prej Malit të Zi kanë qenë veçanërisht të dukshme gjatë periudhës së njëjtë, ku rezultatet në turizëm shënuan rritje prej 12 përqind. Ngritja e eksporteve të EJL6-tës është ende modeste; normat mesatare të rritjes ekonomike të partnerëve kryesorë tregtarë mezi arrijnë gjysmën e atyre që kanë qenë para krizës, dhe pritet të ngritën vetëm gradualisht. Në kuadër të këtij konteksti, është thelbësor zbatimi i masave për rritjen e konkurrueshmërisë dhe diversifikimit të eksporteve të EJL6-tës. E dyta, çmimet globale në rënie të naftës ndihmojnë në përmirësimin e bilanceve tregtare për importuesit e naftës nga EJL6. Përveç Shqipërisë, vendet e EJL6-tës nuk janë prodhues të mëdhenj të naftës, dhe çmimet më të ulëta të naftës janë zbërthyer në çmime më të ulëta të importeve për ekonomitë e këtyre vendeve. Raportet e importeve të naftës me BPV-në lëvizin prej 4 deri në 8 për qind (të dhënat nga viti 213) dhe janë të rëndësishme në krahasim me deficitet të llogarive rrjedhëse me jashtë në shumë vende të EJL6-tës. Në Serbi, për shembull, fatura e naftës së importuar ka rënë në 576 milion euro në korrik të vitit 215, nga 729 milion euro sa ishte një vit më herët. E treta, normat e këmbimit valutor në regjion vazhdojnë të përcjellin zhvlerësimin e euros kundrejt dollarit amerikan (figura 1.12). 4 Dallimet në politikat monetare në euro zonë dhe dollarit amerikan dhe normat më të larta të kthimit të fletobligacioneve amerikane kanë kontribuar në fuqizimin e dukshëm të dollarit kundrejt euros gjatë vitit 214 dhe të gjysmës së parë të vitit 215. Për vendet e EJL6-tës që kanë norma lëvizëse të këmbimit dhe norma fikse me euron, ka pasur zhvlerësim të dukshëm nominal kundrejt dollarit amerikan prej rreth 12 për qind në Shqipëri, IRJ të Maqedonisë dhe vendet e euros; dhe rreth 9 për qind për Serbinë që nga dhjetori i vitit 214. Kjo rezulton me zhvlerësim nominal mesatar të valutave në regjion kundrejt dollarit amerikan në rreth 25 për qind që nga viti 213 (figura 15). Lëvizjet në krahasim 3 Kriza e qershorit-korrikut 215 në Greqi nuk ka ndikuar shumë në tregtinë me EJL6. Lidhjet e drejtpërdrejta të EJL6 me Greqinë përmes tregtisë, investimeve dhe IDHve kohëve të fundit në përgjithësi kanë shënuar rënie. IRJ e Maqedonisë dhe Shqipëria kanë lidhjet më të forta tregtare me Greqinë, ku madje edhe në këto vende eksportet me Greqinë shkojnë vetëm në afro 4 për qind të gjithsej eksporteve (214); në Serbi, eksportet për Greqi përbëjnë rreth 1 për qind të gjithsej eksporteve të saj. 4 Shih Global Economic Prospects të Bankës Botërore të qershorit për analiza të mëtejme të këtyre trendëve. 12

22 me euron për valutat lëvizëse të regjionit, kanë qenë të kufizuara. Siç ndodh rasti edhe me shumë ekonomi të tjera në zhvillim, ndikimi i rritjes së dollarit në normën reale të këmbimit ka qenë i moderuar me valutat e Bosnje dhe Hercegovinës, IRJ të Maqedonisë dhe Serbisë që kanë përjetuar zhvlerësim real prej 3-4 për qind deri më tani në vitin 215 (figura 16). Lëvizjet e çmimeve nuk duken mjaftueshëm të mëdha për të ngritur tregtinë në mënyrë domethënëse, posaçërisht kur merren parasysh mbetjet prapa në faktorët e tjerë konkurrues, siç janë kostot relativisht të larta të logjistikës. 5 Figura 1.1: Rritja ekonomike e partnerëve kryesorë të eksportit ka shënuar ngritje modeste, por ende mbetet mjaft nën nivelet e parakrizës Rritja reale e BPV-së, në përqindje Figura 1.11: Shumica e shteteve në regjion kanë përfituar nga çmimet në rënie të naftës së importuar Importet e naftës krahasuar me gjithsej eksportet dhe BPV-në, në përqindje, deficiti aktual në BPV, në përqindje, të dhënat e vitit 213 Oil imports as share of total goods imports Series1 EU growth Growth in SEE Oil imports as share of GDP Memo: Current account deficit as share of GDP ALB BIH MKD MNE SRB Burimi: World Integrated Trade Solution, përllogaritjet e Bankës Botërore. Vërejtje: Importet e naftës përbëhen prej produkteve të naftës në kategorinë 279 dhe 271 të kodeve HS me katër shifra. Burimi: IMF Direction of Trade Statistics and World Economic Outlook; përllogaritjet e Bankës Botërore. Vërejtje: Rritja ekonomike e partnerëve kryesorë të eksportit e përllogaritur si mesatare e niveleve të rritjes së partnerit eksportues, e ponderuar me aksionet e identifikuara të eksportit (aksionet e përditësuara çdo vit; me ponderimet e 214-tës të përdorura për parashikimet e vitit 215 dhe 216). Minimumi dhe maksimumi për EJL6 nuk përfshinë Kosovën për shkak të mungesës së të dhënave. 5 Shih raportet e fundit të përcjelljes së FMN-së për shtetet e EJL6- tës në 13

23 Jan-12 Apr-12 Jul-12 Oct-12 Jan-13 Apr-13 Jul-13 Oct-13 Jan-14 Apr-14 Jul-14 Oct-14 Jan-15 Apr-15 Jul-15 Figura 1.12: Zhvlerësimi i dukshëm i normave të këmbimit kundrejt dollarit dhe euros Rritja në përqindja deri në korrik ALB MKD SRB EURO Versus US dollar since Dec 214 Versus US dollar since Dec 213 Versus Euro since Dec 214 Versus Euro 9 since Dec Figure 1.13: Lëvizjet e normës reale efektive të këmbimit kanë qenë më të ngadalshme Indeksi i kursit real efektiv të këmbimit 1=janar BIH MKD KOS SRB Burimi: Banka Qendrore dhe të dhënat e FMN-së. Përllogaritjet e Bankës Botërore. Vërejtje: Rubrika e euros përfshinë BeH, KOS dhe MZ. Të dhënat e kursit të këmbimit deri në prill për Maqedoninë kundrejt dollarit amerikan dhe deri në mars kundrejt euros. Normat mesatare mujore të këmbimit. Burimi: Bankat Qendrore dhe të dhënat e FMN-së. Përllogaritjet e Bankës Botërore. Vërejtje: Rritja është rritje e vlerës. Rebalanci aktual që u bë pas krizës globale financiare ka ngecur. Modeli vendor i rritjes ekonomike i parakrizës i bazuar në kërkesën vendore ka rezultuar me disbalance të larta të jashtme, duke shkruar në mesatare e ponderuar prej 18.6 për qind të BPV-së në vitin 28. Edhe pse deficitet aktuale dukshëm janë ngushtuar që nga kriza (Figura 1.14) dhe kanë shkuar në 7.3 për qind të BPV-së në vitin 214 dhe në 6.7 për qind të parashikuara për vitin 215. Përmirësimi i vogël i paraparë në vitin 215 krahasuar me vitin paraprak vjen nga Serbia, ku eksportet pritet të kalojnë importet, duke çuar kështu në bilanc tregtar të përmirësuar për 2 për qind të BPV-së (figura 13). Disbalancet tregtare pritet të ngushtohen edhe në vendet e tjera të EJL6-tës, por kryesisht për shkak të importeve në rënie e jo për shkak të rritjes së eksporteve. Nga ana tjetër, gjatë vitit 215 transferet e përgjithshme aktuale parashihen të zvogëlohen në të gjitha shtetet e EJL6- tës, pjesërisht duke pasqyruar efektet e zhvillimeve në Greqi gjatë verës dhe pjesërisht për shkak të brishtësisë së perspektivës së rritjes ekonomike në regjion dhe në pjesën tjetër të Evropës. 14

24 Figura 1.14: Disbalancet aktuale janë ngushtuar shumë që nga viti 28 Deficiti aktual, në përqindje të BPV-së Percent of GDP f ALB BIH KOS MKD MNE SRB SEE6 Burimi: Përllogaritjet e Bankës Botërore të bazuara në të dhënat e bankave qendrore dhe të zyrave nacionale statistikore. Figure 1.15: por përshtatja është duke ngecur në vitin 215 Kontributi në ndryshimin e deficitit aktual në vitin 215 Krahasuar me vitin 214, në përqindje të BPV-së Others Percent of GDP Remittances Net services exports Goods imports ALB BIH KOS MKD MNE SRB Burimi: Përllogaritjet e Bankës Botërore të bazuara në të dhënat e bankave qendrore dhe të zyrave nacionale statistikore. Remitancat dhe Investimet e Huaja Direkte (IHD) janë duke u rritur së bashku me përmirësimet e kushteve vendore dhe të jashtme ekonomike. Mesatarja e ponderuar e remitancave në EJL6 në vitin 215 pritet të rritet për.5 për qind të BPV-së. Agjenda e anëtarësimit në BE ka dhënë nxitje reformave në tërë rajonin EJL6. Në këtë aspekt nëse zbatohen me sukses, reformat mund të ndikojë në rritjen IHD-ve npë regjion. Për shembull hyret e IDHve në Serbi dhe Bosnje e Hercegovinë, pritet të kenë rritje për.2-.3 për qind të BPV-së në vitin 215. Gjatë viteve të fundit boerxhi i jashtëm është zgjeruar pasi që qeveritë e vendeve të EJL6-tës shfrytëzuan normat më të ulëta të kthimit. Rritja e përqindjes së borxhit të jashtëm është e zakonshme në pothuajse të gjitha shtetet e EJL6-tës. Kjo vlen veçanërisht për sektorin publik (figura 1.17). 6 Kjo dinamikë është shtyrë nga strategjia e shfrytëzimit të normave të kamatave në financime të jashtme që kanë qenë më të ulëta sesa ato në financime të brendshme, qofshin ato në dollarë amerikanë apo, kohëve të fundit, edhe në euro. Që nga viti 211, përqindjet e borxhit të jashtëm në EJL6 janë ngritur mesatarisht për 6 për qind të BPV-së (kjo rritje rangohet prej.4 deri në 13 për qind të BPVsë). Në vitin 214, rëniet e kurseve valutore ndaj dollarit gjithashtu kanë ndikuar në rritjen e borxhit të jashtëm, posaçërisht në Serbi vend ky me një përqindje relativisht të lartë të borxhit të denominuar në dollarë (figura 1.18). Borxhet e jashtme më të mëdha ngrisin rreziqet e rifinancimit, në veçanti kur kushtet më shtrënguese të financimit dhe zhvlerësimi i mëtejmë kanë gjasa të ndodhin. Për shembull, nevoja për financim bruto e paraparë për vitin 216 në Serbi është e barabartë me 16.5 për qind të BPVsë, ndërsa në Mal të Zi kjo shifër arrin 16 për qind. Rritja e kostos së kamatave gjithashtu do ta shtoj barrën e pagesës së kamatave, posaçërisht për vendet me nivele të larta të borxheve të dhëna me kamata rrëshqitëse. 6 Interesant, siq nenvizohet në World Bank Global Economic Prospects të qërshorit, pasqyra globale për ekonomitë në zhvillim si grup është e tillë që borxhi I jashtëm është rritur dukshëm por borxhi i jashtëm Sovran (publik) vetëm në mënyrë të moderuar, me një ndryshim drejt borxhit të mbrendshëm. 15

25 f f f f f f f Figura 1.16: Rendimenti i dollarit amerikan ka tejkaluar atë të euros, edhe pse të dyja kanë shënuar ngritje kohëve të fundit Rendimenti në përqindje Jan-12 Jan-13 Jan-14 Jan-15 Emerging market gov. yield (US dollar index) - Europe region US Treasury 1-yr gov. yield (US dollar) Emerging market gov. yield (Euro index) - Europe region Burimi: Të dhënaty nga JP Morgan, Eurostat dhe Bordi i Rezervës Federale të ShBA-ve. Vërejtje: Indeksi i tregut të ri është Indeksi global i fletobligacioneve për tregjet e reja i JP Morgan. gradualisht po bien në nivelet e fundit të 214-tës. E dyta kurset e këmbimit në EJL6 deri më tani kanë lëvizur në drejtim të rënies, duke zvogëluar fitimet e valutave vendore nga çmimet ndërkombëtare më të ulëta të mallrave. Dhe e treta çmimet e energjisë dhe tatimet që kryesisht administrohen nga shteti në EJL6 kufizojnë kalimin e ndryshimeve që vjen nga çmimet ndërkombëtare. Për shembull, në krahasim me nivelin më të lartë të arritur në qershor të 214- tës, në janar të vitit 215 çmimet ndërkombëtare të naftës së papërpunuar ranë për pothuajse 6 për qind në dollarë amerikan, ndërsa 5 për qind në euro dhe 47 për qind në dinarë të Serbisë. Gjatë periudhës së njëjtë, komponenti i energjisë i CPI-së shënoi rënie mesatarisht për.4 për qind në mbarë EJL6 (1.8 për qind në Bosnje dhe Hercegovinë), ndërsa inflacioni i përgjithshëm ishte.2 për qind për shkak të rritjes së çmimeve të produkteve ushqimore. Në Bosnje dhe Hercegovinë dhe Serbi ka pasur ngritje pazakonshëm të larta stinore të çmimeve të ushqimeve të papërpunuara, perimeve dhe të mishit. Çmimet e produkteve ushqimore filluan të bien në tremujorin e dytë të 215-tës. Në Mal të Zi, kërkesa më e lartë vendore ngriti çmimet për 1.5 për qind në Figura 1.17: Borxhi i jashtëm publik është rritur që nga viti 211 Pjesa e borxhit të jashtëm në përqindje të BPV-së Percent of GDP Figura 1.18: Ekspozimi ndaj zhvlerësimit kundrejt dollarit është i kufizuar, përveç në Serbi Pjesa e valutës e borxhit të jashtëm publik dhe atij të garantuar publik në vitin 214 e shprehur në përqindje ALB BIH KOS MKD MNE SRB SEE6 Public and publicly guaranteed debt Private debt ALB BIH KOS MKD MNE SRB US$ Euro SDR Burimi: Ministritë e financave dhe bankat qendrore. Inflacioni në regjion është i ulët. Tri zhvillime kryesore kanë ndikuar në dinamikën e inflacionit gjatë këtij viti. E para - pas ngritjes së vogël në fillim të 215-tës, çmimet ndërkombëtare të naftës Burimi: Treguesit e zhvillimit botëror, autoritetet vendore Vërejtje: Të dhënat e vitit 213 për Bosnje dhe Hercegovinën dhe IRJ të Maqedonisë shtatë muajt e parë të vitit

26 Dec-11 Jun-12 Dec-12 Jun-13 Dec-13 Jun-14 Dec-14 Jun-15 Figura 1.19: Dobësia e valutës ka zbutur disa nga rëniet e indekseve të çmimeve globale të mallrave Vlera e valutës vendore e çmimeve ndërkombëtare të mallrave (Jan. 213=1) Figura 18: Inflacioni i çmimit të energjisë ka qenë më pak i trazuar derisa inflacioni i çmimeve të produkteve ushqimore filloi të bie Inflacioni prej vitit në vit i shprehur në përqindje A. Çmimet nderkombetare te energjise 4 Jan-13 Jan-14 Jan B. Çmimet e ushqimit. Jan- 13 Jan- 14 Jan CPI inflation Food CPI inflation Energy CPI inflation ALB SRB USD MKD EURO ALB SRB USD MKD EURO Burimi: Bankat nacionale qendrore, FMN, përllogaritjet e Bankës Botërore. Vërejtje: Indekset e çmimeve të mallrave në dollarë amerikan (Banka Botërore) të shndërruara në valutë vendore duke përdorur kurset mesatare mujore të këmbimit. Burimi: Banka nacionale qendrore, FMN, perllogaritjet e Bankes Boterore Shënim: inflacioni eshte peshuar nga vlerat e Burimi: PFB pte Bankat BPVsë nacionale qendrore, FMN, përllogaritjet e Bankës Botërore. Vërejtje: Normat e inflacionit të ponderuara me PPP vlerën e BPV-së. 17

27 Rritja ekonomike po merr vrull, por me rreziqe afatmesme Gjatë viteve , rritja ekonomike e EJL6-tës pritet të rritet mesatarisht 2.6 për qind. Faktorët e jashtëm, siç janë stabilizimi i çmimeve të naftës në nivele të tanishme dhe rritja graduale e kërkesës së jashtme, përfshirë përshpejtimi i rritjes në zonën e euros, do të përkrahin aktivitetet ekonomike në regjion. Edhe pse kërkesa vendore nuk ka gjasa që do të rikthehet në nivele të para vitit 28, në një afat të shkurtër investimet private pritet të vazhdojnë të rriten në të gjitha shtetet e EJL6-tës. Të hyrat reale të ekonomive familjare dhe ndërmarrjeve priten të ngritën duke marrë parasysh inflacionin e ulët, stabilizimin e naftës në çmime relativisht të ulëta, shlyerjen e borxheve të prapambetura nga disa vende dhe fillimin e realizimit të projekteve investuese të financuara nga investitorët e huaj dhe BE-ja. Megjithatë, regjionin ende e mundon barra e KJP-ve nga më të lartat në Evropë. Po ashtu, besimi do të mund të rritej nëse qeveritë në EJL6 fillojnë reformat e planifikuara strukturore dhe vazhdojnë në mënyrë konsistente me zbatimin e tyre. Me stabilizimin e rritjes ekonomike, punësimi duhet të rritet gradualisht, por në ritme pak më të ngadalta. Parashikimi i rritjes së paraparë për EJL6 ngërthen në vete rreziqe të jashtme dhe të brendshme. Tregjet financiare ndërkombëtare mbesin të trazuara, edhe pse fokusi i shqetësimeve është bartur nga kulminimi i krizës në Greqi i mesit të vitit, që kishte përhapje të vogël në regjion, në atë se si dhe kur ShBA-të do të rrisin nivelet e kamatave, si dhe në parashikimet për ekonominë e Kinës. Kështu, rreziqet kryesore të jashtme për EJL6-tën, të cilat vlejnë edhe për ekonomitë e tjera në zhvillim, janë rritja e tendosjeve financiare në aspektin global, rritja e ngadalshme ekonomike dhe potenciali për presione deflacioniste nga eurozona. 7 Vëmendja e politkëbërësve në regjion, por edhe në BE, gjithashtu është kthyer kah sfidat e rritjes së migrimit përmes regjionit për në BE. Rreziqet kryesore të brendshme Tabela 1.1: Riperterirja e rritjes në EJL6 parashihet të jetë e qëndrueshme deri në 217 EJL6 mesataret regjionale përqind e BPV përveq nëse theksohet ndryshe Rritjaa reale e BPVsë (përqind) kanë të bëjnë me rimëkëmbjen e ngadalshme dhe të dobët të kredidhënies, pasiguritë lidhur me ciklet politike dhe vonesat e reformave të planifikuara strukturore, siç janë konsolidimi fiskal dhe privatizimi. Çdo grup kryesor i rreziqeve do të shtjellohet më poshtë: o f 216 f 217 f Inflacioni I Çmimeve të Konsumit (përqind, mesatare e periudhës) Të hyrat publike Shpenzimet publike Bilanci fiskal Borxhi public dhe i garantuar publik Eksporti i mallrave Bilanci tregtar Bilanci I llogarisë rrjedhëse me jashtë Borxhi I jashtëm Kreditë jo=përformuese (përqind I bruto kredive) Norma e papunësisë (përqind, mesatare e periudhës) Burimi: Kalkulimet e stafit të Bankës Botërore bazuar në të dhpënat nga zyret nacionale të statistikave dhe bankat qendrore. Shënim: Mesataret e ponderuara sipas BPV të përshtatur me PFB përveq për treguesit fiscal, që paraqesin mesatare të thjeshta. Rrjedhat e trazuara financiare: Fuqia e vazhdueshme e kursit valutor mes dollarit amerikan dhe euros dhe rivlerësimi i ndërlidhur i aspekteve bazike të tregjeve të reja mund të ndikojë në ikjen e kapitalit nga regjioni, gjë që do të godiste më së shumti 7 See World Bank.215, June.Global Economic Prospects The Global Economy intransition. org/content/dam/worldbank/gep/gep215b/acs.p df. 18

28 vendet me borxh domethënës të denominuar në dollarë. Trazueshmëria e tregut financiar po ashtu mund të ndërlidhet me lëvizjen e ShBA-ve në normalizimin e politikës monetare të saj. Zvogëlimi i mundshëm i borxheve të bankave të huaja gjithashtu përmban rreziqet të largimit të kapitalit, dhe po ashtu ka rrezik që zhvlerësimet financiare të valutave kombëtare mund të çojë në presione ndaj pasqyrave financiare për huamarrësit dhe obligime të pambrojtura në valutë të huaj. o Rritja ekonomike e ngadalshme, veçanërisht në BE: Pasi që parashikimet për rritje pozitive për EJL6 varen nga faktorë të jashtëm, posaçërisht riaktivizimi në BE, një rimëkëmbje më e ngadalshme sesa ajo e pritur do të zvogëlonte eksportet për në BE dhe investimet e saj. 8 Përderisa supozohet që rimëkëmbja e BE-së do të vazhdojë gjatë viteve 215 dhe 216, me ngritjen e kërkesës vendore në EJL6, rreziqet që shpiejnë në ulje janë mjaft të mëdha. Për shembull, tkurrja më e madhe e aktiviteteve ekonomike në Rusi dhe Ukrainë mund të mjegullojë perspektivën e rritjes ekonomike në BE. Kjo do të rriste rreziqet e tërthorta ekonomike për vendet e EJL6- tës, që kryesisht kanë të bëjnë më shumë me efektet ndaj besueshmërisë së konsumatorit dhe investuesve sesa me ndonjë kosto të drejtpërdrejtë. Po ashtu ekzistojnë edhe rreziqe më të gjëra që vinë nga ekonomia globale, për shembull, zhvlerësimi i tepërt i dollarit amerikan do të dëmtoj parashikimet për rritjen e ekonomisë amerikane ose ngjarja që ka pak mundësi të ndodh që ribalancimi aktual i rritjes ekonomike në Kinë të përcillet me një rënie më të madhe të investimeve sesa që është parashikuar. 9 o o Lëvizja e çmimeve globale të naftës: Edhe pse çmimet më të ulëta të naftës do të zvogëlonin parashikimet për inflacion në EJL6, ato gjithashtu do të mund të përkrahnin bilancet tregtare të importuesve të naftës dhe të aktiviteteve vendore ekonomike përmes kostove më të ulëta të inputeve. Përkundër ngritjes së tyre më herët gjatë këtij viti, parashihet që çmimet e naftës gjatë vitit do të bien për 4 përqind, pas rënies prej mesatarisht 7.5 përqind në vitin 214. Edhe pse pritet që këto çmime të ngriten gjatë vitit 216 dhe 217, çmimet globale të naftës prapëseprapë pritet të jenë rreth 4 përqind më të ulëta në vitin 217 sesa që ishin në vitin Me çmimet vazhdimisht të ulëta dhe me joaktivitetin ekonomik rritet rreziku i efekteve të raundit të dytë përmes rritjes më të ulët të pagës nominale gjë që do të mund të krijojë presione dezinflacioniste. Politikat vendore dhe pikëpamja më pak përkrahëse fiskale: Niveli i lartë i borxhit dhe kreditë joperformuese në nivel rekord të lartë do të vazhdojnë të përkeqësojnë perspektivën ekonomike të vendeve të EJL6-tës, përveç nëse nuk arrihet përparim i dukshëm në realizimin e reformave strukturore. Vendet e EJL6-tës janë të cenueshme ndaj jostabilitetit politik, që mund të rrezikojë vrullin aktual të reformave dhe të zbeh qëllimet e qeverisë për të ecur përpara me reformat e shumëpritura për konsolidimin e financave publike, trajtimin e ngurtësisë në tregjet e kapitalit dhe të punës, rafinimin e sistemeve ligjore dhe ristrukturimin e NSh-ve të mbetura, posaçërisht të kompanive publike. 8 Për analiza të tjera të parashikimeve për BE-në, shihni World Bank. 215.EU Regular Economic Report: Modest Recovery, Global Risk. nk/document/eca/eu-rer-1-eng.pdf. 9 Për diskutime të hollësishme të rreziqeve globale, shihni World Bank.op.cit., note 7.(215), Global Economic Prospects The Global Economy in Transition, June GEP/GEP215b/ACS.pdf. 1 Në bazë të parashikimeve të Bankës Botërore të çmimeve mesatare të naftës së papërpunuar. 19

29 Kutia 1.2. EJL6 dhe migrimet Vendet e regjionit EJL6 jane ndër vendet kryesore sa i perket dergimit të migrantëve ne botë. Sot një numër i barabartë me një të katërten e popullsisë momentale të vendeve të EJL6-tës jeton jashtë vendeve të tyre të origjinës. Gjatë dy dekadave të kaluara, pjesmarrja e numrit të migrantëve në popullsinë e vendeve të burimit u dyfishua nga 13 përqind në vitet e 199ta në mbi 25 përqind në vitin 213. Që nga fillimi i viteve të 199ta, ka pasë një fluks të qëndrueshëm të migrantëve nga EJL6-ta drejt BE-së me përafërsisht 4.9 milion njerëz të cilët e kanë lënë vendin e tyre të origjinës. Në të kundërt të viteve të hershme të 199tave kur refugjatë u larguan nga territoret e ish Jugosllavisë që ishin në luftë, në dy dekadat e fundit, migrantët nga EJL6ta kanë qenë krysisht migrantë ekonomik. Rritja e ulët ekonomike që nga kriza financiare globale, papunësia e lartë kronike, nivelet e të ardhurave sa një e treta e mesatares së BE-së, dhe ndjeshmëria ndaj tronditjeve të jashtme dhe fatkeqësive natyrore e kanë kufizuar krijimin e të ardhurave vendore në regjion. Prandaj, njerëzit vazhdojnë të migrojnë në kërkim të mundësive më të mira ekonomike. Shumica e migrantëve janë të rinj, të moshës së punës, dhe kryesisht me ngritje më të lartë shkollore sesa pjesa e atyre të moshës së njejtë që mbeten në vendet e origjinës. Megjithatë, rreth një e treta e migrantëve me aftësi të larta nga EJL6 punojnë në profesione të ulëta apo ku nuk kërkohet shkathtësi në vendet e tyre të origjinës. Dy dekadat e fundit të migrimit kanë ndikuar përformancën ekonomike të vendeve të EJL6-tës. Dërgesat e diasporës (remitencat), rreth 1 përqind të BPVsë në vendet e EJL6-tës në vit, kanë përkrahur konsumin dhe hyrjet në llogarinë rrjedhëse me jashtë. Migrantët luajnë rol në lehtësimin e tregtisë dhe investimeve. Megjithatë, migrimi jasht vendit mund të ndikojë negativisht në kapitalin njerëzor të vendit, ndërsa ndikimi fiskal është i përzier. Fluksi i madh i njerëzve nga Lindja e Mesme, Azia dhe Afrika e të cilët kërkojnë strehim dhe mundësi ekonomike në BE ka dominuar titujt e kohëve të fundit. Sipas FRONTEX, agjencia kufitare e BE-së, BE-ja ka pranuar më shume se 34, migrant mes periudhës janar dhe korrik të vitit 215 krahasuar e 123,5 gjatë periudhës së njejtë të vitit 214. Edhe pse kjo është një pjesë e vogël në popullsinë e BE-së ajo paraqet hyrjen më të madhe të individëve në këtë regjion që nga lufta e dytë botërore. Është e paqartë se deri kur do të vazhdojnë trended e tanishme dhe si do të ndikojnë në migrantët nga regjioni i EJL6-tës në vendet pritëse të BE-së. Së pari, çdo shtërngim i rregullave të azilit do të kufizojë mundësitë për migrim të ri. Shumica e azilkërkuesve nga ballkani perëndimor (e cila në Gjermani llogaritet si dyfish më shujmë sesa ata nga Siria në gjysmën e parë të vitit 215) kanë lënë vendet e tyre për arsye ekonomike dhe ndoshta nuk do të ju ipet statusi i refugjatit. Së dyti, ka gjasa që do të rritet konkurrenca për punë në mes migrantëve në vendet pritëse. Se sa do jetë kjo do të varet nga aftësitë relative dhe zëvendësueshmëria mes migrantëve të EJL6-tës dhe grupeve tjera. Është me rëndësi të kuptuarit e ndikimit të mundshëm në ndryshimin e përbërjes së grupeve individuale të migrantëve dhe tregut të punës së vendit pritës. Përderisas tashmë nuk ka ndonjë punë gjithpërfshirëse empirike, është e qartë se furnizimi me fuqi punëtore që sjellin migrantët (pa marrë parasysh origjinen e tyre) mundet që pjesërisht të zbusë efektet e tkurrjes dhe plakjes së popullsisë evropiane në ekonomi. Së fundmi, vala e re e njerëzve që kërkojnë strehim në Evropë, duke transituar përmes regjionit EJL6 gjithashtu mund të ndikojë në ekonomitë e vendeve të regjionit. Per deri tash, regjioni EJL6 nuk është vend destinimi përfundimtar për migrantët e Lindjes së Mesme, Azisë, dhe Afrikës; por përdoret si transit. Megjithatë, kjo mund të ndryshojë, me rastin e shtrëngimit të politikave migruese nga ana e vendeve pritëse tradicionale, rritjes së kontrolleve të kufirit, dhe marrja me numrin e tanishem të madh prej gjysmë milioni aplikacioneve të azilit në BE. Migrantët mund të rrisin kohën e harxhuar në transit përmes ballkanit perëndimor, e që mund të rrisë kostot e tranzitit për qeveritë e këtyre vendeve. o 2

30 2. POLITIKAT PËR RRITJE TË TË HYRAVE DHE KONKURRUESHMËRI 21

31 22

32 Ruajtja e menaxhimit të shëndoshë të politikave ekonomike dhe avancimi i reformave strukturore janë thelbësore për të siguruar stabilitetin e rimëkëmbjes ekonomike dhe përmirësimin e perspektivës për rritje ekonomike. Nga aspekti fiskal, duke marrë parasysh borxhin publik në rritje dhe kushtet më të vështira të financimit, mbajtja e disiplinës së vazhdueshme është kryesore për mbatjen e bilanceve qeveritare nën kontroll. Për të siguruar stabilitetin e rimëkëmbjes, është thelbësor trajtimi i ngurtësive strukturale në buxhetet e EJL6-tës, si dhe ekzistimi i hapësirës së qartë fiskale për zbutjen e efekteve të çfarëdo tronditjeve të reja. Politikat duhet të vazhdohen të kanalizohen, në mes të tjerash, për të ridrejtuar në investime produktive shpenzimet publike në pagat zemërgjëra dhe ndihmat sociale të synuara gabimisht; duhet të bëhet targetimi dhe prioritetizimi i shpenzimeve; pagesa e borxheve të prapambetura publike; përmirësimi i mbledhjes së të hyrave; zgjerimi i bazës tatimore dhe zvogëlimi i tatimit në paga. Sa i përket politikës monetare, me inflacion regjional të ulët dhe me dallime në produktivitet në pothuajse të gjitha ekonomitë e EJL6-tës, ekziston hapësira për lehtësimin afatshkurtër të kushteve monetare, posaçërisht në shtetet deficiti i të cilave ka filluar të bie. Megjithatë, në vendet ku normat e politikave monetare janë tanimë të ulëta sipas standardeve historike, ekziston nevoja për kujdes për të siguruar konsistencë me bilancet e jashtme dhe për të kufizuar rrezikun e lëvizjeve negative të valutës, që mund të krijojë presion ndaj bilanceve të gjendjes së ndërmarrjeve, ekonomive familjare dhe atyre të sektorit publik; në veçanti në rastet kur një pjesë e madhe e borxhit publik është e denominuar në valutë të huaj. Ngjashëm me këtë, në sektorin e financiar, trajtimi i nivelit të lartë të kredive joperformuese është thelbësor për rifillimin e rritjes së kredidhënies, për përkrahjen e ndërmarrësisë dhe krijimit të vendeve të reja të punës, si dhe për fuqizimin e aftësisë për trajtimin e presioneve në të ardhmen. Për shembull, mundësia e zvogëlimit të mëtejmë të borxheve nga ana e bankave të huaja apo tronditjet negative ndaj kushteve të financimit ndërkombëtar kërkojnë përpjekje të vazhdueshme në ruajtjen e stabilitetit financiar. Gjatë verës, rregullimi proaktiv i sektorit financiar ka mbrojtur vendet e EJL6-tës nga përhapja e krizës financiare greke. Çështjet demografike dhe strukturore janë duke ngulfatur potencialin për rritje ekonomike dhe nëse nuk trajtohen do të vazhdojnë të ngadalësojnë rritjen e të ardhurave për kokë banori në shtetet e EJL6-tës. Zbatimi i përpiktë i reformave strukturore, duke mbajtur njëkohësisht ekonominë stabile do të jep stimulimin e nevojshëm për rritje potenciale ekonomike. Përparim i përzier në konsolidimin fiskal Deficitet fiskale në EJL6 janë ende të larta në vitin 215 përkundër përpjekjeve për konsolidim(figura 2.1.). Zvogëlimi më i madh i deficitit nga 6.7 për qind të BPV-së, sa ishte në vitin 214, në 4 për qind të BPV-së në vitin 215 është duke u bërë në Serbi. Zvogëlimi i deficitit atje kryesisht bëhet përmes zvogëlimit të pagave në sektorin publik dhe pensioneve, ndërsa përformanca shumë e mirë e të hyrave, veqanërisht e të hyrave jotatimore, ka kontribuar në një përformance më të fuqishme sesa që ishte paraparë. Përveç shlyerjes së një shume të madhe të borxheve të prapambetura publike dhe në kushte të të hyrave joperformuese krahasuar me pritjet, zvogëlimet e shpenzimeve në Shqipëri janë nxitësit kryesorë të zvogëlimit të deficitit fiskal në vitin 215. Disbalancet fiskale në vendet e tjera të EJL6-tës, përpos në Mal të Zi, gjithashtu priten të ngushtohen, edhe pse në nivel më pak të dukshëm. Të hyrat fiskale janë duke nxitur përpjekjet për konsolidim në IRJ të Maqedonisë dhe Kosovë, përkundër buxheteve fillestare me performancë jo të mirë. Në Bosnje dhe Hercegovinë dhe Mal të Zi, të hyrat fiskale priten të zvogëlohen gjatë vitit 215 në krahasim me vitin 214. Përpjekjet për përmirësimin e performancës së të hyrave, zgjerimin e bazës së të hyrave dhe profesionalizimit të administratës tatimore pritet të rezultojnë me përmirësime strukturore në financa publike të shteteve të EJL6-tës. Deficitet fiskale priten të zgjerohen në Mal të Zi për shkak të rritjes së madhe të shpenzimeve kapitale të lidhura me projektin e madh të ndërtimit të autostradës. Borxhi publik dhe ai i garantuar publik në vendet e EJL6-tës vazhdon të rritet. Që nga viti 28 borxhi publik nuk është rritur vetëm në Shqipëri, Mal të Zi dhe Serbi, të cilat kanë proporcionet më të larta të borxhit me BPV-në me 23

33 ALB BIH KOS MKD MNE SRB SEE6 rreth 7 për qind, por edhe në pjesën tjetër të regjionit. Borxhi mesatar publik, duke përfshirë edhe garancitë, u ngritë për pothuajse 2 për qind të BPVsë mes viteve 29 dhe 215 për të financuar deficitet e vazhdueshme fiskale. Me rritje të ulët ekonomike dhe një inflacion të ulët në të gjitha shtetet e EJL6- tës, zvogëlimi i proporcioneve të borxhit me BPV-në është bërë edhe më i vështirë. Deri më tani, kostoja e kamatave nuk ka vë shumë presion ndaj borxhit publik për shkak se politikat monetare të ekonomive të avancuara janë ende akomoduese. Megjithëkëtë, ekonomia e Serbisë ka përjetuar rritje të proporcioneve të saj të borxhit me fuqizimin e dollarit amerikan. Përderisa në një afat të shkurtër normat e kthimit të borxheve sovrane mund të mbesin të ulëta, posaçërisht në eurozonë me një lehtësim kuantitativ të Bankës Qendrore Evropiane, ato janë rritur kohëve të fundit, duke shtuar normat e kthimit të ekonomive të vendeve në zhvillim. Kamatat globale janë të parapara të rriten pas përfundimit të stimulimit financiar që do të nënkuptonte për ekonomitë e EJL6-tës kosto më të larta në menaxhimin dhe rifinacimin e borxheve. Siq u theksua edhe më lartë, gjatë tranzicionit, ka gjasa të ketë periudha të trazueshmërisë më të lartë. Konsolidimi fiskal në shtetet e EJL6-tës nuk do të jetë i efektshëm nëse vendet në regjion nuk. Figura 19.2: Konsolidimi fiskal me rezultate të përziera në EJL6 në vitin 215 Kontrobuti në ndryshimin vjetor të deficitit fiskal në vitin 215 i shprehur në përqindje të BPV-së Percent of GDP Expenditure Revenue Change in fiscal deficit Burimi. Ministritë e financave. trajtojnë ngurtësitë strukturore në buxhetet e qeverive të tyre. Me kamata të ulëta dhe hapësirë të vogël që politikat monetare të reagojnë ndaj tronditjeve, politika fiskale bëhet instrumenti kryesor për zbutjen e fluktuimeve në aktivitetin ekonomik. Ndërtimi i hapsirave të sigurisë fiskale duhet të jetë prioritet nëse qeveritë e EJL6-tës dëshirojnë të ofrojnë hapësirë për reagime përmes politikave fiskale dhe të përkrahin performancën më të mirë të sektorit publik dhe ofrimin e shërbimeve. Në mesin e masave të shumta për rifuqizimin e qëndrueshmërisë së financave publike janë si në vijim: (1) kontrolli i shpenzimeve ndërkohë që ndryshohet përbërja e tyre prej pagave drejt fushave më produktive dhe të barabarta; (2) rritja e transparencës fiskale dhe fuqizimi i menaxhimit të buxhetit përmes rregullave të besueshme fiskale, kornizave afatmesme të shpenzimeve dhe menaxhim më të rreptë të borxheve, të garancioneve dhe të obligimeve kontingjente(të padukshme); (3) sigurimi i qëndrueshmërisë afatgjate të buxhetit përmes reformimit të sistemit pensional dhe të përfitimeve tjera sociale si dhe shënjestrimi i sektorit të madh publik; (4) shlyerja e borxheve të prapambetura dhe parandalimi i krijimit të tyre dhe (5) përmirësimi i mbledhjes së të hyrave dhe zgjerimi i bazës tatimore, duke zvogëluar tatimin në paga Figura 2: Disbalancet fiskale mbesin të larta në vitin 215 Deficiti fiskal kundruall BPV-së i shprehur në përqindje Percent of GDP f ALB BIH KOS MKD MNE SRB SEE6 Burimi. Ministritë e financave. 24

34 Figura 21: Barra fiskale e pagave dhe e shpenzimeve sociale, duke përfshirë pensionet, është mjaft e madhe Shpenzimet publike në paga dhe beneficione, 215 f Percent of GDP ALB BIH KOS MKD MNE SRB SEE6 Burimi: Ministritë e financave. Wage bill Social benefits Figura 22: Nivelet e larta të borxhit publik kanë vazhduar të rriten gjatë vitit 215 Borxhi publik dhe borxhi i garantuar publik, 215 Percent of GDP Public debt Publicly guaranteed debt ALB BIH KOS MKD MNE SRB SEE6 Burimi: Ministritë e financave. Presioni ndaj politikave monetare dhe të kurseve të këmbimit Në mjedisin aktual vendor dhe global, personat përgjegjës për hartimin e politikave monetare ballafaqohen me një numër sfidash (Tabela 2.2). Me një inflacion të përgjithshëm të ulët, politkëbërësit në regjion duhet të përkrahin rritjen ekonomike dhe të krijojnë vende të reja të punës, duke tentuar njëkohësisht konsolidimin fiskal. Në ndërkohë, efektet e ndryshimit të modeleve të rrjedhave globale të kapitalit dhe të shqetësimeve për cilësinë e aseteve të bankave vendore duhet të menaxhohen në mënyrë të kujdesshme, duke i stabilizuar pritjet për inflacionin. Papunësia e vazhdueshme në vendet e EJL6-tës ka nënkuptuar se lakorja tradicionale afatshkurtër e Filipsit e papunësisë dhe inflacionit nuk është e dukshme. Në fakt, në një numër vendesh, papunësia ka rënë së bashku me inflacionin (Figura 2.5). EJL6 është duke absorbuar ndikimin e zhvlerësimit të fundit të euros. Ky zhvlerësim kryesisht ka ndikuar Bosnje dhe Hercegovinën, e cila ka regjimin e bordit të valutës; si dhe Kosovën e Malin e Zi, të cilat kanë adaptuar euron në mënyrë të njëanshme. Në Shqipëri dhe IRJ të Maqedonisë, duke marrë parasysh deficitet e tyre të llogarisë me jashtë dhe nivelet e papunësisë, fleksibiliteti për përshtatjen e politikave varet pjesërisht nga cilësia e financimeve të jashtme, ndërsa IHD-të afatgjata ka gjasa të jenë më pak të ndjeshme ndaj ndryshimeve në diferencialet afatshkurtra të kamatave. Në fakt, gjatë dy viteve të fundit, të dyja vendet kanë qenë në gjendje të financojnë një pjesë të madhe të deficiteve të tyre të llogarisë së jashtme përmes IHD-ve. Në Shqipëri, IHD-të neto janë rritur nga 6.8 për qind të BPV-së në vitin 212 në mesataren prej 8.7 për qind në vitet më lartë se në nivelin e vitit 28. Në IRJ të Maqedonisë, edhe pse rritja ka qenë nga 1.5 në 3.3 për qind të BPV-së, IHD-të ende kanë qenë nën ato të vitit 28. Në Serbi, ku deficiti i llogarisë së jashtme është më i ulët, është zbatuar kryesisht një politikë akomoduese monetare përmes zvogëlimit të inflacionit dhe menaxhimit të pritjeve për të. Në mbarë regjionin politikat monetare janë në normat më të ulëta deri më tani. Hapësira e kufizuar për fleksibilitetin e politikave monetare i jep shtytje momentit për konsolidim fiskal. Krijimi i hapsirave fiskale që do 25

35 të përdoreshin kundër tronditjeve të ardhme mund t i ndihmojë Shqipërisë, IRJ të Maqedonisë dhe Serbisë në shfrytëzimin e hapësirës së tyre të kufizuar për politika monetare në mënyrë më të efektshme me qëllim të përkrahjes së rritjes ekonomike. Megjithatë, çfarëdo lehtësimi i kushteve monetare duhet të përcjellët me përpjekje të vazhdueshme për përmirësimin e stabilitetit financiar në mënyrë që të kufizohet, për shembull, çfarëdo rreziku financiar dhe korporativ dhe përkeqësimi i cilësisë së kredive. Tabela 1: Makrodinamikat janë sfiduese për menaxhimin e politikave monetare në vendet ku nuk shfrytëzohet euro si valutë Perqindja Kursi fiks i këmbimit ose Euro Shkala e politik ës Targeti inflacio nit Inflacio ni aktual (215f) Rritja reale e BPV-ssë (215f) Shkalla e papunësisë (215f) Deficiti fiskal ndaj BPV-së (215f) Deficiti aktual ndaj BPV-së (215f) ALB n BIH y KOS y MKD n MNE y SRB n Burimi: Përllogaritjet e punonjësve të Bankës Botërore në bazë të të dhënave nga autoritetet nacionale. 26

36 Shqetësimet për cilësinë e aseteve dhe përkrahja për rritje ekonomike e sektorit financiar Figura 23: Ngritja e dukshme e kredive joperformuese pas krizës financiare ende nuk është trajtuar Kreditë jopërformuese krahasuar me tërësinë e kredive, përqindje Percent of gross loans Q2 215 Post-crisis peak ALB BIH KOS MKD MNE SRB SEE6 Burimet: Bankat Qendrore. Shenim: Të dhënat e fundit për Shqipërinë dhe Bopsnje e Hercegovinën janë nga 3M4 i 214. Regjioni i EJL6-tës është shumë i ngarkuar me numrin më të lartë të kredive joperformuese në Evropë. Në korrik të vitit 215, kreditë joperformuese në EJL6 mesatarisht përbënin 15.8 për qind të gjithsej kredive trefishi i numrit të tyre para krizës (figura 2.6). Shqipëria dhe Serbia brenda regjionit kanë nivelin më të lartë të kredive joperformuese, me mbi 2 për qind. Sistemet ligjore jo të efektshme janë në mesin e pengesave kryesore të bankave për përmbarimin e mbledhjes së huave ndaj huamarrësve të bankrotuar dhe për realizimin e hipotekës. Dobësitë konkretisht ndërlidhen me faktorët, siç janë sistemet korporative dhe personale të josolvencës dhe të drejtat e kreditorëve, së bashku me dykuptimësitë rreth shitjes së kredive joperformuese. Për më tepër, ligji tatimor dekurajon shlyerjen, ristrukturimin apo shitjen e kredive joperformuese, dhe nuk ka ligj përmes të cilit do të mundësohej ristrukturimin korporativ i borxhit jashtë gjykatës. Nëse nuk zgjidhet çështja e kredive joperformuese, kjo të të vazhdon të përbëjë barrë për bankat, të rrezikojë profitet dhe kapitalin dhe të zvogëlojë huadhënien nga bankat si dhe në përgjithësi aftësinë e bankave për nxitjen e aktiviteteve dhe të rritjes ekonomike. Dekompozimi i shkallës së kamatave demonstron pasojat që kanë kreditë joperformuese në huadhënie dhe profitabilitet, edhe pse mangësitë operacionale ende janë faktori mbizotërues. 11 Zgjidhja e çështjes së kredive joperformuese është problematike në tërë regjionin. Mali i Zi është i vetmi vend në EJL6 që ka qenë në gjendje të zvogëlojë përqindjen e kredive joperformuese aty ku ishte para krizës globale financiare. 12 Derisa të gjitha qeveritë e EJL6-tës po bëjnë përpjekje për trajtimin 11 Shpërndarja e shkallës së kamatës paraqet dallimin mes shkallës së huadhënies dhe të deponimit. Kjo shkallë mund të dekompozohet (nga jë zë në kontabilitet) në profit, provisione, mbitërheqje dhe rezerva për secilin prej vendeve të EJL6-tës. Shpërndarja e shkallës së kamatës dallon në vendet e EJL6-tës, ku kjo shpërndarje në Kosovë është (9 pp) që dukshëm tejkalon mesataren e regjionit. Kjo shpërndarje është më e ulëta në Bosnje dhe Hercegovinë dhe Serbi me 4.3, përkatësisht 4.4 për qind. Shpërndarja e shkallës së kamatës në shumicën e vendeve të EJL6-tës diktohet nga kostot operative dhe provizionet e ndërlidhura me përkeqësimin e cilësisë së aseteve të bankës para krizës globale financiare. Vetpëm në Kosovë dhe Shqipëri,margjina e profitit luan rol domethënës dhe përbën një të tretës e shpërndarjes së përgjithshme. 12 Mali i Zi së fundi ka miratuar për Ligjin për strukturimin vullnetar financiar të quajtur Qasja e Podgoricës. Përmes këtij Ligji lejohet restrukurimi jashtëgjyqësor i ndërmarrjeve ekonomikisht të shëndosha,p.sh. përmes blerjes së kërkesave të debitorëve, të përkrahura përmes stimulimeve tatimore dhe mbikëqyrëse. Tani do të nevojiten masa të tjera për t u siguruar që bankat të shpërndajnë informacione dhe ndjekin strategjinë e harmonizuar për rimëkëmbje nga huamarrësit e 27

37 e çështjes së kredive joperformuese, kohëve të fundit dy shtete kanë treguar përparim në këtë drejtim: Serbia po zbaton një strategji dhe plan të veprimit specifik për zgjidhjen e problemit të kredive, ndërsa në Kosovë sistemi i përmbaruesve privat është duke ndihmuar në zbatimin e marrjes së hipotekës, gjë që ka ndihmuar në rënie të përqindjes së kredive joperformuese nga 8.3 për qind, sa ishte në dhjetor të vitit 214, në 7.1 për qind në korrik të 215-tës. 13 Përveç nivelit të lartë të kredive joperforumese, si faktori i ofertës, ashtu edhe ai i kërkesës ndikojnë në rimëkëmbjen e ngadalshme të kredidhënies. Shtrëngimi i standardeve të kredidhënies pas krizës dhe përkeqësimi i kushteve të financimit në bankat amë kanë zvogëluar kredidhënien në të gjitha shtetet e EJL6-tës. Për më tepër, për shkak të rritjes së brishtë ekonomike shlyerja e kufizuar e borxheve nga korporatat ka zvogëluar kërkesën për kredi. Me stabilizimin e rritjes ekonomike gjatë vitit 215, rritja e kredive ka qenë relativisht e fuqishme në IRJ të Maqedonisë dhe dalëngadalë është rritur edhe në Kosovë, Shqipëri dhe Mal të Zi. Në Bosnje dhe Hercegovinë e Serbi, rritja kredidhënies ka shënuar ngritje të lehtë (figura 2.6). Derisa në përgjithësi bankat në EJL6 janë mirë të kapitalizuara dhe likuide, faktorët e tjerë mund të ndikojnë drejtpërdrejtë në stabilitetin e sektorit financiar në EJL6: Stoqet e huave në valutë të huaj tek huamarrësit e pambrojtur vendor së paku gjysma e të gjithë huamarrësve janë të larta në EJL6. Në mesin e vitit 215, për shembull, raporti mesatar i kredive rrjedhëse të denominuara në valutë të jashtme në Serbi ishte afër 65 për qind; Po ashtu ekzistojnë rreziqe për stabilitetin financiar të lidhura me huazime të jashtme sipas kushteve më të rrepta ndërkombëtare të financimit dhe mundësia e ndryshimeve të papritura të kurseve të këmbimit; Zhvillimet në Greqi mund të vazhdojnë të shtojnë shqetësimin në sistemet financiare të EJL6-tës, siç ka treguar edhe kriza e qershorit-korrikut 215. Përkundër masave prokative, të ndërmarra nga autoritetet e EJL6-tës (shih kutinë 2.2) ka pasur një dozë të humbjes së besimit, që ka rezultuar me tërheqje të kufizuar të depozituesve nga degët e bankave greke. Megjithatë, tërheqjet e depozitave kanë mbetur brenda sistemeve bankare, duke u bartur në bankat e tjera vendore. Nëse shikojmë përpara, me mbylljen e sistemit bankar grek dhe me përkeqësimin ekonomik në Greqi, autoritetet janë duke u koncentruar në të kuptuarit e mundësive për strukturën e ardhshme të pronësisë të degëve të bankave në pronësi greke (shih kutinë 2.3). Në përgjithësi, politika financiare në EJL6 duhet të drejtohet për t u siguruar që skemat për sigurimin e depozitave të financohen në mënyrë të duhur dhe që të ketë plane të rimëkëmbjes dhe zgjidhjes për bankat sistemore. përbashkët. Kjo do të bëhej më së miri përmes përkrahjes së një mbështetësi të fortë dhe të pavarur, siç është banka qendrore apo agjencia qeveritare. Në gusht të vitit 215, kuvendi gjithashtu ka miratuar Ligjin për shndërrim të borxheve nga frangu zviceran në euro; ky Ligj preku një bankë dhe 6 klientët e saj me gjithsej hua prej rreth 3 milionë euro (.8 për qind të BPV-së). Tërë shuma e dallimit të kursit të këmbimit duhet të ndahet në mënyrë të barabartë nga huamarrësit, banka dhe shteti. 13 Shih 28

38 Kutia 2.2. Ruajtja e stabilitetit financiar në EJL6 Kriza greke e verës së vitit 215 ka testuar stabilitetin e sektorëve financiarë të EJL6-tës. Në Shqipëri janë tri filiala të bankave greke, dy gjenden në Maqedoni dhe katër në Serbi, ku të gjitha këto kanë tiparet e bankave vendore. Ato përbëjnë prej 12 deri në 22 për qind të aseteve të sektorit në këto vende; që të tria janë mirë të kapitalizuara, nuk varen nga financimi i bankave amë dhe kanë një pjesë të vogël të aseteve të bankave amë. Filialat e bankave greke janë entitete të pavarura ligjore dhe jo degë të bankës amë, duke qenë kështu të kapitalizuara ndaras. Edhe pse aktualisht janë stabile dhe nuk kanë nevojë për financime të jashtme, ngjarjet e fundit kanë theksuar pasiguritë e vazhdueshme lidhur me gjendjen në Greqi, të cilat prapë mund të krijojnë pasoja. Autoritetet kanë plotësuar veprimet paraprake mbrojtëse përmes masave të përkohshme për zbutjen e përhapjes së krizës dhe mbrojtjen e stabilitetit. Që të tria vendet intensifikuan monitorimin dhe zbatuan strategji proaktive të komunikimit. Në Shqipëri, organi rregullativ vazhdoi të kërkojë nivele më të larta të kapitalit dhe kufizojë dividentët që filialat mund t ua paguanin bankave amë. Banka e Shqipërisë nxjerri një urdhër, përmes të cilit ndalohej që bankat komerciale të transferonin para tek bankat në Greqi. Në IRJ të Maqedonisë, Banka Qendrore zbatoi masat e përkohshme të kujdesit për të kufizuar daljen e kapitalit tek entitetet greke. Autoritetet gjithashtu kërkuan nga bankat e IRJ të Maqedonisë të tërheqin të gjitha huat dhe depozitat nga bankat e Greqisë dhe nga degët e filialat e tyre në Greqi apo jashtë saj, pavarësisht maturitetit të tyre. Banka Qendrore e Serbisë ka hartuar planet kontingjente, duke përfshirë edhe përkrahjen e likuiditetit, dhe kërkoi nga bankat që të kufizojnë transaksionet me bankat amë greke. Duhet të theksohet se sistemi i Serbisë për menaxhimin e krizave bankare kohëve të fundit është harmonizuar me standardet e BE-së. Në kuadër të ndryshimeve të bëra është futur struktura dhe instrumentet e ndara për zgjidhjen sistematike të çështjeve të bankave të rëndësishme vendore. Me ndihmën e projektit të Bankës Botërore, Fondi për sigurimin e depozitave është fuqizuar, ku 12 bankat kryesore janë duke zbatuar procesin e Shqyrtimit të cilësisë së aseteve. 29

39 Figure 24: Rritja e kredive private në regjion është në përgjithësi e ngadalësuar Rritja e kredive prej vitit në vit, mesatarja tremujore e shprehur në përqindje ALB - nominal ALB - real BIH - nominal BIH - real KOS - nominal KOS - real MKD - nominal MKD - real MNE - nominal MNE - real SRB - nominal SRB - real Burimet: Bankat qendrore, FMN, përllogaritjet e Bankës Botërore. Vërejtje: Rritja reale e kredive përllogaritet si ex post rritje reale e bazuar në inflacionin e indeksit të çmimeve të konsumatorëve. Mesatarja rrëshqitëse tremujore është mesatarja e niveleve të rritjes prej vitit në vit. 3

40 Kutia 2.3. Opcionet për filialet solvent dhe profitabile greke Përfundimi i Shqyrtimit të cilësisë së aseteve i bankave greke amë do të risjell në focus çështjen e strukturës pronësore të filialeve në pronësi greke. Bankat greke ka gjasë të zvogëlojnë aktivitetet ndërkombëtare si vazhdimësi e marrëveshjes sipas planeve të BE-së për ristrukturim të vitit 214. Mbyllja e sistemit bankar grek dhe përkeqësimi ekonomik në Greqi sugjerojnë se bankat e saj amë mund të kërkojnë apo të përshpejtojnë zvogëlimin e aseteve të filialeve të tyre solvente në regjion. Veprimet e tilla do të mund të shpejtoheshin nga stres testet e BQE-së dhe si pjesë e pakove të rekapitalizimit që pritet të vinë. Nëse përcaktohet se bankat amë greke janë josolvente, ndërsa filialet vazhdojnë të jenë solvente, filialet nuk do të kenë aksionar me aftësi për të dhënë përkrahje shtesë në rast të nevojës, dhe do të kërkohet që të shikojnë për aksionarë të rinj me fuqi të nevojshme financiare. Skenaret e mundshme për filialet solvente dhe profitabile varen nga specifikat e çdo filiale dhe të sistemit financiar ku funksionojnë. Rëndësia sistemore e filialeve dhe solvenca e fitimi i tyre do të jenë faktorët kryesorë së bashku me tiparet e tregut (p.sh. rrjeti i zgjeruar i degëve), që rezulton me mundësitë vijuese: Shitja konkurruesit lokal (një bankë apo institucion tjetër financiar). Edhe pse është e mundur në disa tregje, kufizimet e konkurrencës, ku pronësia tanimë është e koncentruar, mund të përjashtojnë shitjet e tilla. Gjithashtu, shumë banka lokale mund të mos kenë kapacitet financiar dhe operacional për të absorbuar shkrirjen me filialin në pronësi greke. Shitja investitorit të ri strategjik. Ka pasur aktivitete të kufizuara në disa vite të kaluara, kryesisht nga bankat turke apo ruse (aktualisht ballafaqohen me efektin negativ të sanksioneve). Megjithatë, ky opsion mund të jetë i kufizuar kur kemi të bëjmë me shumë banka në shitje dhe me largimin e investitorëve apo me përfundimin e zgjerimit të aktiviteteve të tyre. Shitja ekuitetit privat apo investitorit të ngjashëm institucional. Edhe pse nuk është e zakonshme në regjion, ky tip i investitorëve mund të jenë vendorë apo të huaj dhe zakonisht kërkojnë çmime të lira (që nuk mund të pranohen pozitivisht nga autoritetet lokale). Burimet islame to fondeve janë opsion i mundshëm për Shqipërinë, edhe pse kamata mund të jetë më e vogël në vende të tjera. Shitja përmes ofertës publike. Tregjet në shtetet kliente janë tepër të vogla për të absorbuar diçka tjetër pos marrëveshjeve të vogla. Absorbimi i pjesëve të filialeve nga bankat e tjera (p.sh. librin e huave) dhe shitja e likuidimi i pjesës së mbetur. Institucionet ndërkombëtare financiare mund të luajnë rol të rëndësishëm në lehtësimin e shitjes së filialeve greke. Kjo mund të jetë në formë të zbatimit të vlerësimeve, pjesëmarrjes në zgjidhjet financiare dhe punës në konsolidimin dhe (ose) vënien e aseteve në dispozicion. 31

41 Çështjet strukturore dhe demografike Çështjet strukturore duhet të preken ashtu që vendet e EJL6-tës mund të përshpejtojnë rritjen dhe t-ë rifillojnë procesin e përfarimit të tyre me BEnë. Nga viti 2 deri në 27, rritja solide ekonomike në regjion ka ngritur të ardhurat mesatare për kokë banori (sipas parimit të PFB-së) nga 23 për qind të mesatares së BE-së në 31 për qind (figura 2.7). Megjithatë, përafrimi është ngadalësuar pas vitit 28, me të ardhura relative që kanë mbetur në 31 deri në 32 përqind mes viteve 28 dhe 213, kur PFB-ja reale për kokë banori në BE ra për 2 për qind (figura 29). Përpos kësaj, përparimi i ngadalshëm i reformave strukturore ka ndikuar në ngecjen e rritjes së mundshme ekonomike në EJL6. Rritja e qëndrueshme ende nuk është rigjallëruar në EJL6, duke ngritur shqetësime që regjioni është zënë në kurthin e vendeve me të ardhura mesatare. Rritja afatgjatë e të hyrave në EJL6 do të jetë e vogël nëse vendet e regjionit nuk trajtojnë sfidat e e tyre strukturore dhe demografike. Faktorët ciklikë është e qartë se kanë ndikuar në dinamikat e fundit të rritjes ekonomike, por ekziston shqetësim i përgjithshëm që tranzicioni i regjionit në status të të hyrave të larta dukshëm do të vonohet si rezultat i faktorëve negativë demografikë dhe strukturore. Derisa faktorët ciklikë siç janë çmimet më të ulëta të naftës dhe rimëkëmbja e jashtme priten të diktojnë parashikimet për EJL6-tën gjatë një afati të mesëm, trajtimi i ngurtësive strukturore është thelbësor në lëshimin e potencialit ekonomik të EJL6-tës dhe në rritjen e standardit jetësor të popullatës. Trajtimi i çështjeve strukturore përgjatë pesë fronteve të politikave ndikon në heqjen e pengesave kryesore ndaj rritjes Figura 25: Konvergjenca e të hyrave në EJL6 me BEnë është ngadalësuar BPV-ja për kokë banori (PFB ndërkombëtar) krahasuar me BE-në e shprehur në përqindje Figura 26: dhe rritja ekonomike në regjion ka ngecur që nga kriza globale financiare Rritja ekonomike në BPV-në reale për kokë banori (PFB ndërkombëtare), shprehur në përqindje; BPV për kokë banori ( PFB ndërkombëtare ) krahasuar me BE-në e shprehur në përqindje ALB BIH KSV MKD MNE SRB SEE SEE SEE Burimet: WDI, përllogaritjet e punonjësve të Bankës Botërore. Vërejtje: ECA është duke zhvilluar Evropën dhe Azinë Qendrore. Burimet: WDI, përllogaritjet e punonjësve të Bankës Botërore. Vërejtje: ECA është duke zhvilluar Evropën dhe Azinë Qendrore. 32

42 potenciale ekonomike në EJL6: 1. Eliminimi i pengesave në punësimin formal. Tregjet e punës në mbarë regjionin janë anemike. Ato vuajnë nga papunësia vazhdimisht e lartë, pjesëmarrja e ulët e fuqisë punëtore dhe krijimi i dobët i vendeve formale të punës. Rezultatet e tregut të punës janë veçanërisht të dobëta në mesin e disa grupeve të popullatës, siç është rinia, romët dhe femrat. Zvogëlimi i jofleksibilitetit të ligjit të punës do të ndihmonte në aktivizimin e grupeve më të cenueshme kryesisht në tregjet duale të punës në regjion; ligjet tejmbrojnë ata që veçse janë të punësuar dhe përjashtojnë në masë të madhe rininë, femrat dhe të moshuarit nga fuqia punëtore. Reforma e sistemeve të arsimit me qëllim të përshtatjes së tyre më të mirë me shkathtësitë dhe me kërkesat e tregut të punës, si dhe heqja e pengesave ndaj angazhimit formal në punë janë treguar se kanë ndikim domethënës për rritjen ekonomike. Rritja e mundësive për krijimin e të ardhurave në tregun e punës, duke përfshirë edhe për ata në kushte më të vështira jetësore dhe të përjashtuarit, është thelbësore për rritjen e perspektivës së zhvillimit ekonomik dhe të standardit jetësor në vendet e EJL6-tës. 2. Të përmirësohet klima e investimeve dhe qeverisjes. Edhe pse është arritur një përparim në lehtësimin e problemeve të klimës investuese (p.sh. në IRJ të Maqedonisë dhe Mal të Zi), ende ka hapësirë për përmirësime. Zbatimi i ligjit në mënyrë jodiskrecionale, mbrojtja e të drejtave në pronë (duke përfshirë tokën) dhe kontratat janë kritike për të siguruar kushte të barabarta për të gjithë. Reformat rregullative, përmes të cilave thjeshtësohet legjislacioni, avancohet e-qeverisja dhe themelohen one-stop-shopet për regjistrim janë treguar se zvogëlojnë kostot e biznesit dhe se inkurajojnë zhvillimin e sektorit privat në vendet e mbarë botës. Përmirësimi i menaxhimit të NPSh-ve dhe zvogëlimi barrës që ato ia krijojnë shtetit është gjithashtu një prioritet për reformat e politikave në EJL6. 3. Të rritet e barazia dhe efikasiteti i shërbimeve publike dhe sistemeve të mbrojtjes sociale, duke zvogëluar njëkohësisht ndikimin e qeverisë. Në shumicën e shteteve të EJL6-tës, sektori publik ka tendencë të jetë i madh dhe joefikas, duke ofruar shërbime publike që janë tepër të shtrenjta. Trajtimi i ngurtësive strukturore përkitazi me efikasitetin, madhësinë, barazinë dhe cilësinë e ofrimit të shërbimeve publike, duke ruajtur njëkohësisht qëndrueshmërinë fiskale është në agjendën e politikave. Për shembull, përmirësimi i ofrimit të shërbimeve shëndetësore është veçanërisht i rëndësishëm për shkak se ka ndikime potenciale negative ndaj kapitalit njerëzor dhe produktivitetit të punëtorëve. Njëkohësisht, sigurimi që grupet e cenueshme janë të mbrojtura në mënyrë të efektshme dhe efikase do të mbetet aspekt qendror në trajtimin e çështjeve të varfërisë dhe përfshirjes në regjion. Përpjekjet për rizbatimin e sistemeve të pensioneve, modernizimi i administrimit të beneficioneve dhe bërja e programeve të tregjeve aktive të punës më të efektshme do të kishte ndikime të rëndësishme sociale, duke kontribuar njëkohësisht në konsolidimin e nevojshëm fiskal. 4. Thellimi i integrimit tregtar. Përmirësimi i lidhshmërisë fizike dhe institucionale të EJL6-tës brenda vendeve dhe ndërmjet tyre, si dhe me pjesën tjetër të botës do të ndihmonte në rritjen e konkurrueshmërisë së regjionit, duke përkrahur ndërmarrjet vendore dhe të huaja në arritjen e tregjeve dhe produkteve të tjera përtej atyre të konsoliduara. Avancimi në procesin e përafrimit me BE-në paraqet mundësi për EJL6-tën që të ndjek agjendën e integrimeve evropiane me ndikim pozitiv në rritjen potenciale ekonomike përmes tregtisë dhe 33

43 eksportit të përmirësuar. Për të gjitha shtetet e EJL6-tës, modernizimi strategjik i infrastrukturës së vjetruar do të nxiste potencialet ekonomike, me kusht që investimet e tilla të synojnë projektet me kthime pozitive ekonomike dhe të mos kërcënojnë qëndrueshmërinë e borxheve publike. 5. Sigurimi i përdorimit të qëndrueshëm të energjisë, resurseve natyrore dhe mbrojtja e mjedisit. Sektorët e energjisë së ekonomive të EJL6-tës janë joefikas. Humbjet e vazhdueshme të shpërndarjes së energjisë, tarifat e dhëna nga rregullatorët që janë nën kosto dhe nivelet e ulëta të inkasimit çojnë në ndërprerje të shpeshta të energjisë (posaçërisht në ekonomitë me varësi të madhe në hidroenergji), si dhe kostot e larta për sektorin privat apo barra shtesë për financa publike ose të dyjat. Trajtimi i këtyre çështjeve do t i bënte sektorët e energjisë të qëndrueshëm financiarisht, do të siguronte furnizim të besueshëm të energjisë dhe do të përkrahte zhvillimin ekonomik. Vendet e EJL6-tës janë të bekuara me bukuri natyrore, trashëgimi kulturore dhe me resurse, të cilat nëse përdoren mirë, mund të nxisin potencialin afatgjatë nacional për zhvillim ekonomik. Megjithatë, shtetet e EJL6-tës janë po ashtu në mesin a tyre më të cenueshmeve ndaj fatkeqësive natyrore dhe ndryshimeve të motit, që i bën të domosdoshme përpjekjet për krijimin e një lloj mbrojtjeje ndaj tyre. Në një afat të gjatë, rritja e të hyrave do të jetë gjithnjë më shumë nën presion nga faktorët demografikë, duke përfshirë plakjen dhe tkurrjen e shoqërive në tërë EJL6-tën (shih temën speciale). Personi me moshë mesatare në regjion tanimë është 13.5 vjet më i vjetër se një person me moshë mesatare në botë. Ky dallim parashikohet të zgjerohet në 11.7 gjatë 5 viteve të ardhshme. Sot, mesatarisht kemi 2.2 persona të moshuar të varur për 1 persona të moshës së punës në EJL6. Deri në vitin 265, parashihen të jenë 5.6 persona të varur të moshuar në 1 persona në moshë të punës, duke e ngritur gjithsej numrin e të varurve në rreth 8.1 për çdo 1 persona të moshës së punës. Në bazë të parashikimeve të OKB-së për popullsinë, jo vetëm që pritet të ndryshohet përbërja e popullsisë, por edhe madhësia e saj, duke u zvogëluar për 25 për qind deri në vitin 26. Ky transformim demografik mund të pengojë rritjen ekonomike me rënien e popullsisë së aftë për punë në regjion, dhe qdo gjë tjetër e pandryshuar. Për më tepër, duke marrë parasysh plakjen e popullatës dhe rritjen e kostove fiskale të pensioneve dhe kujdesit shëndetësor, të hyrat më të dobëta nga tatimet është diçka që shumë qeveri në EJL6 nuk mund t ia lejojnë vetës, ku shumë vende vazhdojnë të ballafaqohen me presione fiskale që do të mund të kufizonin fushëveprimin e ndërhyrjeve të politikave fiskale. Në kontekstin e shoqërive në plakje, zhvillimet e tilla paraqesin sfidë serioze si për zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik, ashtu edhe për qëndrueshmërinë e financave publike. Megjithatë, zbutja e këtyre efekteve është e mundshme përmes politikave gjithëpërfshirëse të fokusuara në përmirësimin e produktivitetit dhe përshtatjeve të sjelljeve nga individët dhe ndërmarrjet drejt punës fleksibile në moshën më të shtyrë të jetës. 14 Krijimi i mundësive për punësim dhe krijim të të ardhurave ofron stimulim për individët e rinj që të rrinë në shtetet e tyre apo të kthehen aty, duke parandaluar jo vetëm efektet e plakjes, por edhe duke rritur potencialisht cilësinë dhe sasinë e kapitalit njerëzor në EJL6. Gjatë dy dekadave të fundit, afro 5 milionë njerëz me prejardhje nga EJL6- ta llogariten si emigrantë në një vend tjetër; ky numër është ekuivalent me 25% të popullatës së EJL6-tës. 15 Këta emigrantë kryesisht janë të moshës së aftë për punë, duke zvogëluar kështu numrin e fuqisë punëtore në vendin e tyre të prejardhjes (shif kutinë 1.2). Një emigrant mesatar që vjen nga vendet e EJL6-tës duket të jetë më shumë i shkolluar sesa homologu i vet rezident. Kjo ndodh posaçërisht me emigrantët shqiptarë me përgatitje superiore arsimore dhe me ata serbë me përgatitje të mesme 14 Në këtë dokument të temës speciala të RRE-së për plakjen në EJL6 trajtohen këto çështje. 15 UN International Migrant Stock 213 Revision. 34

44 (Figura 2.9). Këta migrant kanë ndihmuar në mënyrë të drejtpërdrejtë në ekonomitë e vendeve të tyre vendet e (Ballkanit perëndimor) kryesisht përmes kanalit të dërgesave të diasporës (remitencave). Por duke u larguar nga vendet etyre ata kanë shtjerruar stokun e kapitalit njerëzor të vendeve të tyre. Ngadalësimi i migrimit jo vetëm që mund të rritë numrin e njerëzve të aftë për punë, por në disa raste gjithashtu mund të nxitë zhvillimin e shkathtësive në EJL6. Në përgjithësi, duket se ekzistojnë dy kushte për rritje të qëndrueshme të të ardhurave në nivele të të ardhurave mesatare. I pari ka të bëjë me sigurimin e stabilitetit makrofiskal, kështu që çfarëdo fitimesh nga rritja të sigurohen nga humbja si rezultat i ndonjë krize të mëvonshme. I dyti ka të bëjë me trajtimin e sfidave strukturore, duke përfshirë ato demografike, të cilat pengojnë zhvillimin, konkurrueshmërinë e sektorit privat dhe efikasitetin e efektshmërinë e shërbimeve publike. Një agjendë e reformës gjithëpërfshirëse për shtyllat e identifikuara më lartë, e cila gjithashtu siguron stabilitet makrofiskal, do të ndërtonte mbrojtjen e EJL6-tës ndaj tronditjeve afatmesme. Kjo gjithashtu do t u ndihmonte vendeve të ecin përpara rrugës drejt anëtarësimit në BE (shih kutinë 2.4). Figura 27: Emigrantët e moshës së aftë për punë nga Shqipëria shpesh janë më të arsimuar sesa homologët e tyre në shtëpi Arsimimi i emigrantëve dhe popullata e vendit burimor, 25 Shqipëria Serbia Burimi: Përllogaritjet e punonjësve të Bankës Botërore të bazuara në të dhënat vijuese. Arsimimi i emigrantëve: baza e të dhënave e OBEZh-it 25/6; arsimimi i popullatës së vendit burimor: Barro dhe Lee (213) 35

45 Kutia 2.4: Konkluzat e Këshillit të BEsë për programet e reformave ekonomike të EJL6-tës Prioritetet ekonomike dhe strukturore të rekomanduara nga BE-ja për EJL6 janë të drejtuara kah stabiliteti makroekonomik dhe reformat strukturore. Në maj të vitit 215, Këshilli ECOFIN miratoi qasjen e parë gjithëpërfshirëse për dialogun e politikës ekonomike në vendet kandidate të BE-së. Me këtë rast janë theksuar du grupe të prioriteteve për EJL6-tën: (1) fuqizimi i kornizës afatmesme makrofiskale dhe (2) përmirësimi i konkurrueshmërisë dhe i rritjes afatgjatë. Vlerësimi i vendeve të EJL6-tës ka konstatuar se rifuqizimi i financave publike, përmirësimi i efikasitetit të sektorit financiar, heqja e ngurtësive në tregjet e produkteve dhe përmirësimi i sistemit arsimor për të qenë më shumë në harmoni me nevojat e sektorit privat duhet të jenë prioritete në mbarë regjionin (Tabela B2.4.1). Tabela B2.4.1: Proramet e reformave ekonomike për EJL6, 215 Country Public finances Financial Sector Labor market Product and service markets Education Social inclusion Administration Innovation and Administrative Public Pension Banking and access Services and Education and Poverty and social Taxation Labor market business modemization finances system to finance network industries skills inclusion environment and rule of law Albania B&H FYRoM Kosovo Montenegro Serbia Burimi: Vërejtje: Rekomandimet e KE-së për vitet janë paraqitur më 13 maj

46 PIKA E FOKUSIT: TRENDËT E VARFËRISË DHE ZHVILLIMET E PRITURA 37

47 38

48 Trendët e varfërisë Pas vitit 28 zvogëlimi i varfërisë në shteteteejl6-tës ka qenë i plogësht. Para krizës globale, rritja ekonomike ka qenë ngushtë e ndërlidhur me zvogëlimin e varfërisë në të gjitha vendet e regjionit. Pas krizës, ritmi i zhvillimit ekonomik pësoi rënie, dhe trendi i rënies ekonomike,të cilin vendet e EJL6-tës e kishin përjetuar gjatë viteve 2,dalëngadalë filloi të bie, ndërsa disa nga fitmet u humbën. Në përdorim linjën regjionale të varfërisë prej 5$ amerikanë/dita e PFBsë, vlerësohet se shkalla e varfërisë shkoi prapa në shumicën e vendeve të EJL6-tës. (figura S.1). Përkeqësimi i tregjeve të punës në një regjion me papunësi vazhdimisht të lartë dhe me pjesëmarrje të ulët të fuqisë punëtore ka nxitur rënien në standardin jetësor në shumicën e vendeve. Qasja në mundësitë për krijimin e të ardhurave për grupet e disavantazhuara është ngushtuar edhe më tej. Qasja e kufizuar në asete, angazhimi më i dobët në tregun e punës dhe nivelet e larta të varshmërisë kanë zvogëluar mekanizmat rezistues në dispozicion të tyre. Për shembull, në mbarë regjionin, papunësia dhe joaktiviteti kanë qenë të koncentruar në mesin e individëve me pak shkathtësi, pra tek të varfrit; në 4-përqindëshin e pjesës së poshtme të shpërndarjes së ndihmave sociale, tek pakicat siç janë romët dhe në mesin e të rinjve. Figura S.1.1: Rritja ekonomike dhe varfëria (US$5/ditë PFB), 2 13, përqindje SEE average - Poverty headcount $5/day (pop weighted) SEE average - GDP per capita growth (annual %) Burimi: Të dhënat e harmonizuara të ECAPOV dhe WDI. Vërejtje: Në mesataren e regjionit nuk përfshihet Kosova për shkak të vështirësive në përllogaritjen e agregateve të mirëqenies së PFB-së Vlerësohet se në shumicën e vendeve të EJL6- tës rritja ekonomike dhe zvogëlimi i varfërisë janë duke u kthyer ngadalë. Fakti që vendet me rritje më të ulët të BPV-së gjatë viteve të fundit ende nuk kanë zvogëluar varfërinë në mënyrë konsistente thekson rëndësinë rinisjes së zhvillimit ekonomik dhe krijimit të vendeve të reja të punës. Pas përmirësimeve të mëdha të standardit jetësor në Shqipëri deri në paraqitjen e krizës globale financiare në vitin 28, me ngadalësimin e rritjes ekonomike prej vitit 28 deri në 212, zvogëlimi i varfërisë ka pësuar stagnim. Tregjet e dobëta të punës në veçanti papunësia në rritje dhe zvogëlimi i remitancave kanë kufizuar rimëkëmbjen gjatë viteve të fundit. Rritja e shënuar gjatë këtij viti dalëngadalë po fiton në shpejtësi, ku kjo rritje po shndërrohet në punësime të reja. Në këtë vazhdë, varfëria pritet të kthehet në trendin e saj të rënies. Në Bosnje dhe Hercegovinë, pas një performance të dobët ekonomike në vitin 214, të nxitur nga vërshimet, ekonomia duket se gradualisht po rimëkëmbet, ku parashikimi për rritjen e BPV-së në vitin 215 shkon në 1.9 për qind. Trendi i zvogëlimit të varfërisë i parakrizës, i shtytur nga rritja ekonomike, ka ngecur. Në Kosovë, një përjashtim nga trendët regjionalë të zvogëlimit të varfërisë, konsumi vjetor për kokë banori është rritur për 4 për qind për pjesën e poshtme të 4 përqindëshit nga viti 28 deri më 211, në krahasim me 2.4 për qind për pjesën e epërme të 6 përqindëshit; kështu që si varfëria ashtu edhe pabarazia kanë rënë. Edhe pse rritja e BPV-së është ngadalësuar në 1 për qind gjatë vitit 214, pritet të rritet deri në 3 për qind gjatë këtij viti, gjë që do të ndihmonte në përmirësimin e standardit jetësor. Në IRJ të Maqedonisë, vlerësimet nacionale për varfërinë tregojnë se e njëjta ka shënuar rënie që nga viti 21. Në bazë të të dhënave nga Anketa e të Hyrave the Kushteve Jetësore (AHKJ) për vitet 21-13, përqindja e popullatës në rrezik të varfërisë ka rënë nga 27. për qind, sa ishte në vitin 21, në 26.2 për qind në vitin

49 dhe 24.2 për qind në vitin 213. Duke marrë parasysh se pragu për ata që janë në rrezik nga varfëria është ngritur mes viteve 21 dhe 213 në 6% në terme reale, ky rezultat tregon një përmirësim të kushteve jetësore të popullatës më të varfër. Në Mal të Zi, shkalla e varfërisë e matur sipas 5$ amerikan /ditë PFB, është rritur nga një mesatare prej 15.2 për qind në vitet në 19.2 për qind në vitin 212. Vlerësohet se zvogëlimi i varfërisë ka rifilluar me rritjen pozitive të BPV-së dhe të punësimit në vitin 214. Në Serbi, pas një përparimi thelbësor në zvogëlimin e varfërisë gjatë mesit të viteve 2, që nga viti 28 rritja minimale ekonomike dhe tregu i dobët i punës kanë rritur varfërinë dhe cenueshmërinë. Kështu, varfëria është rritur prej 1.8 për qind në vitin 28 (US$5/dita PFB) në 15.1 për qind në vitin 21. Ekonomia e Serbisë, që ka filluar të ballafaqohet me probleme gjatë viteve të fundit, në vitin 214 është kthyer në recesion kryesisht për shkak të vërshimeve, gjë që ka ngritur varfërinë. Me rinisjen e rimëkëmbjes ekonomike në fillim të vitit 215, pritet që varfëria prapë të filloj ngadalë të zbutet. Tregjet e punës dhe varfëria Përkundër mbështetjes joproporcionale sipas standardeve ndërkombëtare në të hyrat që nuk vinë nga puna, puna është ende burimi kryesor i të hyrave të shtetet e EJL6-tës. Edhe pse të hyrat nga puna përbëjnë pjesën më të madhe të të hyrave në të gjitha vendet përpos në Serbi, përqindja relative e tyre është ende më e vogël se në vendet e tjera me të hyra mesatare, siç është Amerika Latine. Të hyrat pensionale përbëjnë burimin e dytë për nga madhësia të të hyrave në shumicën e vendeve të EJL6-tës, posaçërisht për familjet që kanë kushte më të mira. Përqindja e asistencës sociale në gjithsej të hyrat e familjes ndryshon prej vendit në vend, por së bashku me pensionet ndihmon në shpjegimin e mbështetjes relativisht të ulët në të hyrat nga tregu u punës në EJL6 (figura S1.2). Figura S1.2: Të hyrat e familjes për nga burimi në EJL6, përqindje B4T6B4T6B4T6B4T6B4T6B4T6 ALB BIH KSV MKD SRB MNE Labor Income Social Assistance Other Pension Remittances Burimi: Banka Botërore 214. Evropa Juglindore Regular Economic Report Special Topic:First Insights into Shared Prosperity. Vërejtje: B4 i referohet pjesës së poshtme të 4 përqindëshit dhe T6 6 përqindëshit nga pjesae epërme e shpërndarjes së të hyrave. Të dhënat shtesë vinë nga ABEF 213 e Malit të Zi dhe nga SILC e Serbisë e vitit 213. Tregjet e amullta ekonomike kanë ngadalësuar përparimin në zvogëlimin e varfërisë. Përkundër disa përmirësimeve të fundit, tregjet e punës janë të dobëta në të gjitha vendet e EJL6-tës. Në Shqipëri, një rritje e shkallës së punësimit nga 13.7 për qind në tremujorin e dytë të vitit 212 në 17.3 për qind në tremujorin e dytë të vitit 215 ka kufizuar ndikimin e varfërisë në rritjen e shtuar ekonomike në vitin 213 dhe 214. Tregjet e punës janë këndellur kohëve të fundit, megjithatë, shkallët e papunësisë u ngritën për rreth 2 për qind mes tremujorit të dytë të 214-tës dhe tremujorit të dytë të 215-tës, ku nga kjo përfituan punëtorët nga të gjithë sektorët. Në Kosovë, tregu i punës paraqet sfidë të madhe. Papunësia në vitin 214 është vlerësuar të jetë 35 për qind. Papunësia afatgjatë ka arritur 69 për qind e të papunëve, ndërsa papunësia e të rinjve ka tejkaluar 61 përqindëshin. Punëtorët e dekurajuar kanë përbërë rreth 1.7 për qind të popullatës në moshë të punës në vitin 214. Pjesëmarrja e fuqisë punëtore ishte 4 për qind më e lartë se në vitin 212, por ende është shumë e ulët, me 41.6 për qind. Shkalla e punësimit është rritur prej 25.6 për qind në vitin 212 4

50 në 28.4 për qind në vitin 213, por prapë ka rënë në 26.9 për qind në vitin 214. Në Bosnje dhe Hercegovinë, shkalla e papunësisë në tremujorin e parë të 215-tës ishte e pandryshuar në 27.5 për qind, krahasuar me tremujorin e parë të 214-tës. Në bazë të LFS 215, papunësia në mesin e të rinjve (15-24 vjeç) ishte shumë e lartë, me 62 për qind. Në mesin e të papunëve, 82 për qind kanë kërkuar punë për më shumë se 1 vit. Gjithsej numri i të punësuarve në ekonomi është rritur për 1.7 për qind për tremujorin e parë të vitit 215 krahasuar me tremujorin e parë të 214-tës, por pjesa më e madhe e rritjes vinte nga administrata publike, derisa pagat bruto mbeten konstante gjatë viteve Rezultatet e tregut të punës kanë shënuar përmirësim të vogël në IRJ të Maqedonisë, por papunësia në vitin 214 ende ishte në mesataren prej 28 për qind - vetëm 1 për qind më pak se në vitin 213, dhe mes viteve papunësia u ngritë nga 4.6 për qind në 41.2 për qind të popullatës së aftë për punë. Kontrobuesit më të mëdhenj në rritjen e punësimit ishin sektori publik dhe ai i teknologjisë së informacionit dhe komunikimit, që u pasuan nga sektori i furnizimit me ujë dhe shërbimet administrative. Prodhimtaria, ndërtimtaria dhe tregtia gjithashtu kanë kontribuar në krijimin e vendeve të reja të punës, edhe pse marrë në aspekte relative rritja e tyre sektoriale ka qenë modeste. Megjithatë, papunësia e të rinjve u rritë prej 51.9 në 53.1 për qind gjatë vitit 214 e treta më e larta në regjion pas Bosnje dhe Hercegovinës dhe Kosovës. Në pjesën e parë të vitit 215, gjysma e parë e shkallës së papunësisë në Mal të Zi ishte 17.6 për qind, nivel ky më i ulët që nga viti 28. Shkalla e pjesëmarrjes së fuqisë punëtore për njerëzit e moshës 15 e më lartë u ngritë në 53.1 për qind dhe punësimi në 43.8 për qind, por këto nivele janë ende të ulëta me standarde ndërkombëtare. Pagat bruto kanë qenë të rrafshëta gjatë vitit 214, megjithatë rritja të hyrave të fuqisë punëtore kryesisht ishte i nxitur nga puna ditore. Në Serbi, performanca e tregut të punës u goditë pas krizës së vitit 29, dhe papunësia në mesin a tyre në moshë të punës u rritë prej 13.6 për qind,sa ishte në vitin 28, në 23.9 për qind në vitin 212. Me daljen e ekonomisë së Serbisë nga recesioni në tremujorin e dytë të vitit 215, shkalla e papunësisë në tremujorin e dytë ishte 17.9 për qind, pra më e ulët për 2.3 për qind krahasuar me vitin paraprak. Në mesin e të rinjve, papunësia është veçanërisht e lartë me 43.1 për qind. Me pagat publike të ngrira, pagat e përgjithshme reale ranë në fillim të vitit 215. Përtej të hyrave nga puna, pensionet dhe transferet publike e private kanë dhënë kontribut të dobishëm në trendët e varfërisë në disa vende. Në Shqipëri, Bosnje dhe Hercegovinë dhe Mal të Zi, pensionet kanë qenë faktori kryesor për zvogëlimin e varfërisë, pjesërisht duke zbutur ndikimin e rënies ekonomike. Siç shihet në figurën 31, remitancat janë bërë posaçërisht të rëndësishme në Kosovë, ku vlerësohet se 2 deri në 25 për qind të familjeve (posaçërisht ato me kushte më të mira) marrin remitanca nga jashtë. Remitancat kanë rol të madh në të hyrat e familjes në të gjitha vendet e EJL6-tës dhe janë burimi madh dhe stabil i financimit, duke përkrahur kështu rritjen ekonomike dhe përfshirjen në EJL6. Austria, Gjermania, Italia dhe Greqia janë vendet kryesore për emigrantët e shteteve të EJL6-tës. Parashikimi i varfërisë Me stabilizimin e rritjes ekonomike gjatë një afati të mesëm, varfëria pritet të ulet në disa vende; megjithatë dobësitë në tregun e punës do të vazhdojnë të veprojnë kundër zvogëlimit të qëndrueshëm të varfërisë në të gjitha shtetet e EJL6-tës. Përparimi në zvogëlimin e varfërisë dhe nxitja e prosperitetit të përbashkët do të jetë posaçërisht e vështirë për shkak të papunësisë vazhdimisht të lartë, niveleve të ulëta të pjesëmarrjes së fuqisë punëtore dhe niveleve të larta të informalitetit. Vetëm 32 për qind e popullatës në moshë të punës në Bosnje dhe Hercegovinë janë të punësuar, dhe 56 për qind janë jashtë fuqisë punëtore. Bosnja dhe Hercegovina dhe Kosova kanë nivele të papunësisë së të rinjve mbi 6 për qind, ndërsa IRJ e Maqedonisë dhe Serbia nuk ngelin shumë prapa. Shikuar në përgjithësi, punësimi është treguar të jetë mekanizimi i vetëm më i efektshëm dhe i qëndrueshëm për zvogëlimin e varfërisë, por vendet e EJL6-tës ende mbështeten shumë në të hyrat që nuk vinë drejtpërdrejtë nga puna. Posaçërisht në kontekst të hapësirës së kufizuar fiskale, ku është vështirë të përkrahen transferet e mëdha, tregu jofunksional i punës është fyti kritik i ngushtë për vazhdimin e përparimit në çdo shtet të EJL6-tës. 41

51 Në Shqipëri, me përshpejtimin gradual të ekonomisë, priten zvogëlime të mëtejshme të vafërisë gjatë viteve 216 dhe 217. Megjithatë, kriza e tejzgjatur në Greqinë fqinje mund të ketë ndikime të tjera negative në rritjen ekonomike të Shqipërisë dhe në perspektivën e zvogëlimit të varfërisë. Kjo mund të ndodh përmes zvogëlimit të remitancave, eksporteve dhe investimeve. Nëse këto rreziqe materializohen, tregjet e punës dhe remitancat do të mund të dobësoheshin, ndërsa standardi i jetës do të mund të ndikohej negativisht. Në Bosnje dhe Hercegovinë, papunësia pritet të mbetet e lartë, veçanërisht në mesin e të rinjve. Pengesat për punësimin të krijuar pjesërisht nga barra e lartë tatimore pritet të vazhdojnë, ndërsa ngecja substanciale që vazhdon në tregun e punës do të përmbajë pagat reale. Përqindja e varfërisë (5 USD/ditë PFB) ka gjasa të bjerë shumë pak në periudhën dhe do të mbetet mbi nivelet përpara krizës. Në Kosovë, norma kombëtare e varfërisë është e lidhur me papunësinë e lartë dhe prandaj nuk pritet të përmirësohet ndjeshëm gjatë periudhës Pak përparim pritet në zvogëlimin e papunësisë së lartë dhe varfërisë. Papunësia mbetet e lartë për shkak se ritmi i krijimit të vendeve të punës pritet të absorbojë vetëm dy të tretat e punëkërkuesve të rinj. Në mungesë të krijimit dinamik të vendeve të punës, daljet e qëndrueshme nga migracioni kanë ndihmuar në lirimin e presionit mbi tregun e punës në Kosovë. Për më tepër, inflacioni i ulët dhe pozitiv dhe rritja e ndjeshme në bujqësi mund të përshpejtojë rritjen e konsumit nga 4 përqindëshi i poshtëm, meqë shumica jetojnë në zonat rurale. Në IRJ të Maqedonisë, varfëria pritet të vazhdojë trendin e rënies në vitet e ardhshme. Rritja ekonomike pozitive në vitin 214 dhe ritmet pozitive që priten për periudhën duhet të vazhdojnë të nxisin rënien e varfërisë, pasi që punësimi vazhdon të krijohet në ndërtimtari (nxitur nga investimet publike), prodhimtari dhe në industritë që lidhen me eksportin. Rritjet në benificionet sociale pritet të kontribuojnë në ulje të mëtejme në vitin 215 dhe të vazhdojnë të luajnë një rol të rëndësishëm në vitet e ardhshme, ndonëse ka shqetësime rreth qëndrueshmërisë fiskale. Sektori i bujqësisë ka pasur ritme ngadalësuese të rritjes dhe ka qenë i luhatshëm gjatë viteve të fundit, duke bërë që të mos ketë gjasa për një ulje të varfërisë rurale në të ardhmen e afërt. Në Malin e Zi, rritja ekonomike pozitive pritet të ulë varfërinë më tej nëpërmjet punësimit të lartë (kryesisht në ndërtim dhe turizëm) dhe pagat dhe një ngadalësim në lirimin nga borxhi në sektorin privat. Megjithatë, tregu i punës pritet të ekspozohet ndaj zhvillimeve ekonomike rajonale të luhatshme, dhe mirëqenia e ekonomisë familjare mbetet mjaft e prekshme ndaj rreziqeve makro. Parashikimi i varfërisë për Serbinë reflekton cenueshmërinë e parashikimit makrofiskal. Varfëria pritet të bjerë ngadalë me kthimin e rritjes ekonomike, disa përmirësime në kërkesën e punës dhe rritjen e punësimit. Megjithatë, reduktimi i varfërisë mbetet mjaft i brishtë për shkak të tregjeve ende të dobëta të punës dhe ndikimit të mundshëm të masave të reformës strukturore që janë paralajmëruar. Përveç ndikimeve negative të krizës ekonomike globale dhe goditjeve ekonomike dhe klimatike që pasuan, çështjet e pazgjidhura strukturore do të vazhdojnë të pengojnë parashikimet për reduktimin e varfërisë dhe prosperitetin e përbashkët. Veçanërisht, reduktimi i qëndrueshëm i varfërisë do të jetë i pasigurt nëse rimëkëmbja ekonomike nuk përkthehet në vende pune, dhe nëse nuk adresohen pengesat dhe dekurajimet me të cilat përballen vetë popullata duke u përpjekur për të pasur qasje në punë. Në një ambient të rritjes së ngadaltë dhe të paqëndrueshme ekonomike, dhe hapësirë të kufizuar fiskale, rritja e mundësive të punësimit për popullsinë, veçanërisht për të varfrit dhe grupet e cenuara, është një sfidë kritike për të gjitha vendet e EJL6. Përveç kësaj, sigurimi i rrjeteve sociale të qëlluara është kritike për të siguruar se goditjet, si ato në rajon ka pësuar gjatë viteve të fundit, nuk dëmton përparimin drejt standardeve më të mira të jetesës. Nevoja për të rritur mundësitë e punësimit, krahas mbrojtjes sociale, është edhe më e madhe për vendet që janë duke kaluar nëpër reformën e konsolidimit fiskal sikurse Serbia. 42

52 43 EJL6 Raportet e Shteteve

53 44

54 12Q1 12Q2 12Q3 12Q4 13Q1 13Q2 13Q3 13Q4 14Q1 14Q2 14Q3 14Q4 15Q1 SHQIPËRIA Ekonomia shqiptare ka vijuar të rritet në pjesën e parë të vitit 215, megjithëse mbetet nën potencialin që ka. Rritja ka qenë e drejtuar kryesisht kah investimet dhe neto eksportet, ndërsa konsumi privat vazhdoi të pësojë, duke reflektuar besimin e ulët nga konsumatorët. Investimet private kanë përfituar nga përmirësimet në klimën e biznesit dhe pagesën e një sasie të borxheve të qeverisë për sektorin privat dhe pritet të vazhdojnë fuqishëm në të ardhmen e afërt. Në të kundërtën, investimet publike, të cilat janë zgjeruar deri tani, mund të ndikohen negativisht nga përpjekjet për konsolidim fiskal, në mungesë të përmirësimeve të tjera. Rritja reale e BPV-së pritet të arrijë në 2.7% në vitin 215 nga 2.1 në vitin 214. Dobësitë dhe rreziqet kryesore ndaj rritjes ekonomike përfshijnë NPL-të e larta që kufizojnë rritjen e kredisë, çmimet e ulëta të naftës dhe kërkesë të jashtme të ulët. Zhvillimet e fundit Ekonomia e Shqipërisë vazhdon të rritet në vitin 215 për shkak të investimeve më të fuqishme vendore. Rritja reale arriti 2.8 për qind nga viti në vit në tremujorin e parë të vitit 215. Rritja ka qenë e mbështetur kryesisht nga investimet dhe neto eksportet të cilat kanë kompensuar për një tkurrje në konsumin privat. Të dhënat me frekuencë të lartë në dispozicion sugjerojnë një model të ngjashëm në tremujorin e dytë të vitit, edhe pse me rritje pak më të ulët për shkak të ndikimit të krizës së Greqisë mbi remitancat, eksportet dhe kreditë. Parashikimet tona të fundit shohin një rishikim më të ulët të rritjes në vitin 215 në 2.7 për qind nga 3 për qind që ne kemi parashikuar më parë gjatë vitit. Përmirësimet në besimin e bizneseve dhe rritja e vazhdueshme në normat e shfrytëzimit të kapaciteteve sugjerojnë që investimet private, kryesisht ato IHD, do të jenë kontribuesi kryesor në rritjen e BPV-së. BPV reale, norma vjetore e rritjes dhe treguesi i ndjeshmerise ekonomike (në përqindje dhe indeks (TM1 21=1) Burimi: Banka e Shqipërisë, INSTAT Deficiti i tregtisë së mallrave është ngushtuar si rezultat i rritjes së eksportit dhe uljes së importeve. Eksportet vazhduan të rriten për tremujorin e dytë me radhë pavarësisht nga çmimet e ulëta të naftës, duke kontribuar në reduktimin e deficitit tregtar nominal. Ndërsa vlera e importeve është pakësuar në terma vjetor, importet e makinerive dhe pajisjeve mbetën të larta, duke sugjeruar një rritje në investime. IHD-të u rritën ndjeshëm gjatë tremujorit të parë të vitit 215 me rreth 53 për qind në terma vjetor pas rënies në tremujorin e fundit të vitit 214, shtyer nga IHD-të në sektorin e shpimit. Përveç kësaj, hyrjet neto në llogarinë financiare u rritën me 26.5 për qind në vit, duke kontribuar pozitivisht për financimin e deficitit të llogarisë rrjedhëse me jashtë. Këto rezultate pozitive kanë ndodhur pavarësisht rënies së pjesës së eksportit, dërgesave të disasporës IHD-ve hyrëse nga Greqia. Inflacioni mesatar mbetet poshtë objektivit prej 2-4 përqind, duke reflektuar presionet deflacioniste nga jashtë dhe konsumin vendor të ulur. Inflacioni pasoi një prirje pozitive gjatë muajve të parë të vitit 215, shtyer nga goditjet e anës së furnizimit (përmbytje në janar dhe shkurt 215) dhe luhatjet e çmimeve të mallrave specifike (p.sh. çmimet e ushqimeve të papërpunuara). Megjithatë, duke filluar nga maji 215, çmimet e ulëta të importit kanë ulur nivelin e inflacionit poshtë objektivit të parashikuar, duke arritur 1.3 për qind në korrik 215. Banka Qendrore ka mbajtur një qëndrim të politikës monetare të relaksuar, duke mbajtur normën e interesit të politikave monetare të pandryshuar në një minimum historik prej 2 për qind. Ulja e normës së interesit e përkthyer në normë më të ulët të interesit të kredive ka kontribuar në rritjen e kreditimit në lekë (7.5 për qind në normë vjetore). Zhvillimet e fundit në Greqi gjatë 45

55 verës kanë ndikuar që Banka Qendrore ka vazhduar të rrisë përpjekjet për mbrojtjen e sistemit financiar, për ulje të kostos së financimit dhe për adresimin e mëtejmë të KJP-ve. Në përgjigje të masave rregulluese tashmë të filluara në fillim të vitit, kanë zvogluar KJPtë nga 22.4 përqind e kredive të tërësishme në 214 në 2.9 përqind në tremujorin e dytë të vitit 215. Megjithatë KJP-të ende mbesin të larta dhe paraqesin rrezik të madh për dështim, dhe bashkë me kërkesën e dobët për kredi dhe praktikat konzervative të kredidhënjes shtypin rimëkëmbjen e kreditimit. Treguesit e tregut të punës sugjerojnë një rritje modeste, por pozitive të punësimit gjatë tremujorit të dytë të vitit 215. Punësimi është rritur me 1.6 përqind krahasuar me të njëjtin tremujor të vitit 214. Punësimi është rritur në sektorët që më parë kanë pasur rënie siç janë ndërtimi, shërbimet jotregtare, prodhimi dhe aktivitetet e shërbimeve të tregut. Norma e papunësisë arriti në 17.3 për qind në tremujorin e dytë të vitit 215, që është më ulët krahasuar me të njëjtin tremujor të vitit 214 (18.6 për qind). Shkalla e pjesëmarrjes ka shënuar rënie margjinale në tremujorin e parë të vitit 215 duke arritur në 63 për qind nga 63.6 për qind në tremujorin e fundit të vitit 214, por është rritur në krahasim me tremujorin e parë të vitit të kaluar (57.9 për qind). Të hyrat fiskale, shpenzimet dhe bilanci i përgjithshëm (Në përqindje të BPV-së) pozitiv të investimeve në BPV në tremujorin e parë të vitit 215. Nga ana e të hyrave, përpjekjet për konsolidim ishin më pak të efektshme sesa nga ana e shpenzimeve për shkak të mbledhjeve të dobëta të të ardhurave, si dhe më ulët se që pritej për inflacionin dhe çmimet e naftës. Kjo dinamikë tashmë e vërejtur në treguesit e buxhetit për tremujorin e parë, ka vijuar të jetë e pranishme edhe gjatë tremujorit të dytë. Deri në qershor 215, të ardhurat nga tatimet u rritën me 4.4 për qind kundrejt një viti më parë (në vend të 9.4 për qind të pritur), apo 8.6 miliardë lekë më pak sesa parashikimi fillestar. Ndërkohë që të ardhurat nga tatimet e bizneseve të vogla dhe tatimi në fitim u rrit me 22.5 për qind dhe 21.7 për qind, respektivisht, tatime të tjera kanë pasur performancë të ulët në gjysmën e parë të vitit 215. Të hyrat nga tarifat doganore dhe tatimet shtetërore dhe të tjera janë tkurrur për 4.1 për qind dhe 3. për qind në terma vjetor, respektivisht, gjatë të njëjtës periudhë. Megjithëse të ardhurat kanë pasur performancë më të ulët kryesisht për shkak të fyteve të ngushta në administratën tatimore, dinamika e tyre është disi konsistente me një kërkesë vendore e shtyer nga investimet dhe ngadalësojnë konsumin. Deficiti fiskal pritet të arrijë në 5.1 përqind në vitin 215 bazuar në vazhdimin e qeverisë me shlyerjen e borxheve në muajt e ardhshëm. Deficiti fiskal do të financohet kryesisht nga fondet e jashtme, duke përfshirë INF-të, and ndërsa pjesa e financimit të brendshëm është në rënie. Borxhi publik është parashikuar të ketë rritje margjinale në 73.2 për qind të BPV-së në vitin 215 nga 72.5 për qind të BPV-së në vitin 214. Ajo ende mbetet në nivele të larta dhe në varësi të konsolidimit fiskal dhe rrezikut të rifinancimit. Përshtatjet këmbëngulëse fiskale pritet të vendosin borxhin në një trajektore rënëse deri në 57.1 për qind të BPV-së në vitin 219. Overall Balance Expenditures Total revenue and grants Parashikimi Burimi: Ministria e Financave, llogaritjet e stafit të Bankës Botërore Konsolidimi fiskal është duke rënë nga ana e shpenzimeve. Gjatë gjysmës së parë të vitit 215 shpenzimet u tkurrën me.9% në shkallë vjetore në miliardë lekë. Në të kundërt, shpenzimet kapitale u rritën me 5.4 për qind, relativisht me të njëjtën periudhë të vitit 214, të cilat përforcojnë kontributin Rritja parashikohet të avancohet në mënyrë graduale në afatin e mesëm duke tkurrur vazhdimisht hendekun e rezultatit. Rritja reale e BPV-së është parashikuar të ngritet nga 2.1 për qind në vitin 214 në 2.7 për qind në vitin 215, në 3.4 për qind në vitin 216 dhe 3.5 në vitin 217 mbështetur kryesisht nga një rritje në investime. Përveç kësaj, konsumi privat pritet të marrë hov, duke rritur 46

56 kontributin e tij në rritje ekonomike. Ky parashikim merr parasysh realizimin e reformave strukturore në energji, menaxhim financiar të investimeve publike dhe pensionet. Përmirësimet e pritshme në klimën e biznesit dhe besimi i investitorëve dhe hyrja e fuqishme e IHD-ve pritet të ndikojnë pozitivisht në aktivitetin ekonomik. Kosto më e ulët e financimit si dhe përpjekjet gjithëpërfshirëse në KJP më të ulëta pritet të forcojnë kreditimin, konsumin privat dhe investimet. Deficiti fiskal është parashikuar të bjerë nga 5.1 përqind e BPV-së në vitin 215 në 2.3 për qind të BPV-së në vitin 216 për shkak të përpjekjeve të mëtejme për konsolidim fiskal në të dyja anët, në shpenzime dhe të hyra dhe pavarësisht nga shlyerja e vazhdueshëm e borxheve. Në frontin e jashtëm, importet më të larta të mallrave për investime janë të mundshme, ndërkohë që rritja e eksporteve në dollar vazhdon të zbutet si rezultat i çmimeve të ulëta të naftës. 47

57 May-14 Jun-14 Jul-14 Aug-14 Sep-14 Oct-14 Nov-14 Dec-14 Jan-15 Feb-15 Mar-15 Apr-15 May-15 Jun-15 Jul-15 Dec-11 Mar-12 Jun-12 Sep-12 Dec-12 Mar-13 Jun-13 Sep-13 Dec-13 Mar-14 Jun-14 Sep-14 Dec-14 Mar-15 Jun-15 11Q1 11Q3 12Q1 12Q3 13Q1 13Q3 14Q1 14Q3 15Q1 Kontributet sektoriale në rritjen e GVA-së (ana e prodhimit) (në përqindje) Burimi: INSTAT, llogaritjet e stafit të BB-së. Treguesit e hulumtimit të besimit (dallimet e balanceve) Burimi: Banka e Shqipërisë Papunësia dhe Punësimi (në përqindje) Other services Subsidies on products Taxes on products Information and communication Trade; repair of motor vehicles; transportation; accommodation and food service activities Construction Industry Agriculture, forestry and fishing Trade Consum ption Services Industry Construc tion CAD, IHD dhe investimet tjera (në milionë euro) Current account Direct investments Other investments 13Q1 13Q2 13Q3 13Q4 14Q1 14Q2 14Q3 14Q4 15Q1 Burimi: Banka e Shqipërisë Agregatet monetare (në terma vjetore, ndryshimi në përqindje) 3.% 25.% 2.% 15.% 1.% 5.%.% -5.% Broad money growth NPL ratio Burimi: Banka e Shqipërisë, llogaritjet e stafit të BB-së Inflacioni kryesor (në terma vjetore, ndryshimi në përqindje) Burimi: INSTAT Borxhi Publik (në përqindje të BPV-së) Employment Unemployment Total PPG Debt Burimi: INSTAT, llogaritjet e stafit të BB-së. Burimi: Ministria e Financave, llogaritjet e stafit të BB-së 48

58 SHQIPËRIA f Rritja reale e BPV-së (për qind) Përbërja (pikë përqindjeje): Konsumi Investimet Eksportet neto Eksportet Importet (-) Inflacioni i çmimeve të konsumit (përqindja, mesatarja e periudhës) Te hyrat Publike (përqindja e BPV-së) Shpenzimet Publike (përqindja e BPV-së) Prej të cilave: Pagat (përqindja e BPV-së) Përfitimet sociale (përqindja e BPVsë) Shpenzimet kapitale (përqindja e BPV-së) Bilanci fiskal (përqindja e BPV-së) Bilanci fiskal primar (përqindja e BPV-së) Borxhi publik (përqindja e BPV-së) Borxhi publik dhe ai i garantuar publikisht (përqindja e BPV-së) Prej të cilave: I jashtëm (përqindja e BPV-së) Eksporti i mallrave (përqindja e BPV-së) Importi i mallrave (përqindja e BPV-së) Eksporti neto i shërbimeve (përqindja e BPV-së) Bilanci tregtar (përqindja e BPV-së) Hyrja e remitencave (përqindja e BPV-së) Bilanci i llogarisë rrjedhese me jashte (përqindja e BPV-së) Hyrjet e investimeve të huaja direkte (përqindja e BPV-së) Borxhi i jashtëm (përqindja e BPV-së) Rritja e kreditimit privat real (përqindje, periudhë mesatare) Kreditë jo performuese (përqindja e kredive bruto, fundi i periudhës) Shkalla e papunësisë (përqindja, periudhë mesatare) Shkalla e papunësisë tek të rinjtë (përqindja, periudhë mesatare) Pjesmarrja në fuqinë punëtore (përqindje, periudhë mesatare) BPV për kokë banori, PFB (aktuale ndërkombëtare $) 1, , , ,334.5 Burimet: Autoritetet e vendit, vlerësime dhe parashikime të Bankës Botërore. Shënim: Të dhënat e tregut të punës për 215 janë preliminare. Rritja e kreditimit për vitin 215 reflekton mesataret e azhurnuara nga viti në vit. Kreditë e këqija tregojnë datën aktuale deri më tani. 49

59 BOSNJË DHE HERCEGOVINA Aktiviteti ekonomik është përmirësuar në gjysmën e parë të vitit 215. Ekonomia vazhdon rimëkëmbjen e saj nga ndikimi i përmbytjeve të vitit 214 me mbledhjen indirekte të të hyrave, prodhimin industrial dhe neto bilancin tregtar ku të gjitha tregojnë trende pozitive. Rritja për vitin 215 si një tërësi pritet të arrijë në 1.9 për qind, nga 1.2 për qind në vitin 214. Një marrëveshje e përbashkët midis autoriteteve nacionale dhe nën-nacionale për axhendën e reformave me prioritet për Bosnje - Hercegovinën (BH) u nënshkrua në korrik të vitit 215 dhe zbatimi i këtyre reformave është çelësi për të përmirësuar kornizën afatmesme. Axhenda përfshinë reformat e shumëpritura të punës, për të cilat ekziston një moment pozitiv me Ligjin e Punës të miratuar së fundmi në Federatën e BH-së (FBH). Megjithatë, cilësia dhe ritmi i zbatimit të reformave të rëna dakord do të varet kryesisht nga dinamikat politike. Zhvillimet e fundit Gjysma e parë e vitit 215 ka dëshmuar për një përshpejtim të aktivitetit ekonomik, duke vazhduar rimëkëmbjen nga ndikimi i përmbytjeve të vitit 214. Përmirësime janë parë në mbledhjen e të hyrave të tërthorta, prodhimin industrial dhe bilancin tregtar neto. Llogaritjet zyrtare tregojnë për një rritje reale të BPV-së prej 2.1 për qind në 3M Rritja është nxitur kryesisht nga sektori i ndërtimit dhe shërbimeve. Pas ekspozimit të një rritjeje negative për pothuajse një vit, prodhimi industrial regjistroi një rritje pozitive në korrik duke arritur në rritjes prej 2.4 përqind nga viti në vit (v/v). Prodhimi i energjisë, i cili ka qenë veçanërisht i prekur nga përmbytjet shkatërruese të majit 214 duket të jetë rimëkëmbur më shpejt se sa i bujqësisë, i cili gjithashtu ishte goditur rëndë. Prodhimi i energjisë është rritur në 3M1 pas katër tremujorëve negativ të njëpasnjëshëm. Thatësira e verës së këtij viti është duke iu shtuar një situate tashmë të vështirë në bujqësi dhe kështu rigjallërimi në aktivitete në zonat rurale do të marrë pak kohë. Konsumi duket të jetë përmirësuar disi në gjysmën e parë të vitit 215, siç shihet në rritjen e importeve të mallrave të konsumit, mbështetur nga rritja e kredive bankare për ekonomi familjare. Megjithatë investimi mbetet i pandryshuar. Rritja e importit të mallrave kapitale u rrit me vetëm 1.2 për qind në terma vjetorë gjatë gjashtëmujorit të parë/215, ndërkohë që kreditë bankare afatgjate për ndërmarrjet private kanë përjetuar rritje negative gjatë gjithë periudhës që nga shkurti, duke u tkurr me.9% në terma vjetorë në qershor. Përmirësimi i performancës së të hyrave të tërthorta të tatimeve në vitin 215 deri më tani mund të reflektojë në zënien e hapit në aktivitet, si dhe përmirësim të bashkëpunimit mes agjencive vendore të tatimeve. Në qershor, mbledhja bruto e të hyrave nga tatimet e tërthorta (HTT)u rrit me 8.3% në kurrizin e mbledhjes më të lartë të TVSH-së dhe akcizës e cila kontribuoi me 3.8 dhe 4.8 përqind, përkatësisht në spektrin e rritjes së të hyrave të tërësishme HTT. Mbledhja e tatimeve të akcizës u ngrit më 9.5 për qind dhe TVSH-ja me 2 për qind me rritjen e kaluar të tatimeve në akcizë për prodhimet e duhanit (duke mbuluar 62 për qind të tatimit të akcizës në qershor) dhe për naftën (29 për qind). Ky progres ishte kryesisht për shkak të bashkëpunimit të zgjeruar mes katër agjencive tatimore në shkëmbimin e informatave të tatimpaguesve. Autoritetet po ashtu kanë harmonizuar edhe akcizën për produktet e ndryshme të duhanit në vitet e fundit. Megjithëse rritja është duke u përmirësuar, papunësia mbetet e lartë dhe ka ndryshuar pak duke pasur parasysh progresin e ngadalshëm në avancimin e reformave ekonomike në vitin 214. Ndërsa në 3M1 215 janë regjistruar disa përmirësime në numrat e punësimit, një pjesë e madhe e ngritjes vije në fushën e administratës publike. Të ardhurat bruto gjithashtu mbetën të pandryshuara gjatë periudhës Megjithatë, janë parë shenjat e përparimit në reformat shumë të nevojshme të punës. Ligji i ri i punës, i cili përfshinë amendamente po ashtu, për shembull, kontratën kolektive dhe dispozitat e ndërprerjes u miratua në Federatën e BH (FBH) në fund të muajit korrik, ndërsa në Republikën Srpska (RS) qeveria ka filluar 5

60 konsultimet mbi kodin e ri të punës, përfshirë edhe me sindikatat. Nëse zbatimi i legjislacionit të ri të punës bëhet si duhet, duhet pritur disa përmirësime në shkallën e papunësisë një vit më vonë. Presioni i importuar deflacionist ka ulur edhe më tej çmimet e konsumit. Deflacioni është zbutur në gjysmën e parë të vitit 215, por mbetet negativ me çmimet e konsumit në rënie me.5 përqind në vit në gjysmën e parë të vitit 215, nga një tkurrje prej 1.5 për qind një vit më parë. Shtytësit më të mëdhenj të rënies kanë ardhur nga çmimi i mallrave të importuara, për shembull, për transport, duke reflektuar çmimet e dobëta të naftës, ushqim dhe veshmbathje. Në të kundërtën, çmimet e alkoolit dhe duhanit, si dhe në sektorin e arsimit, shëndetësisë, strehimit dhe ujit u rritën në qershor. Bordi i valutës vazhdon të mbështesë politikat monetare. Rezervat ndërkombëtare në vend mbeten një nivel komod në gjashtëmujorin e parë 215, në rreth 6 muaj importi. Marka e konvertueshme e varur në euro (BAM) është rritur pak kundrejt dollarit amerikan gjatë tremujorit, ka rënë me 1.5 përqind në korrik krahasuar me muajin mars, por mbetet më e dobët sesa në dhjetor 214 pas zhvlerësimit të shënuar më herët në vitin 215. Duke përfshirë edhe lëvizjet e valutës kundër partnerëve tjerë tregtarë, kursi nominal efektiv i këmbimit (NEER) nuk ka ndryshuar në korrik krahasuar me muajin mars, 2 për qind më e dobët sesa në dhjetor 214. Megjithatë, inflacioni relativisht i ulët në BH ka ndikuar në dobësimin e mëtejshëm të kursit real efektiv të këmbimit, të cilat që nga korriku kanë rënë me 4 për qind krahasuar me dhjetor 214, në mbështetje të konkurrueshmërisë së çmimeve relative të ekonomisë së vendit. Këshilli Fiskal ka arritur në një marrëveshje mbi kornizën fiskale për në fund të qershorit 215. Kjo erdhi pas miratimit të vonuar të buxhetit të vitit 215 nga institucionet e BH-së, pas shtyrjes së kohës për formimin e qeverisë dhe institucioneve në FBH dhe BH, deficiti fiskal është parashikuar të arrijë 1.9 të BPV-së në vitin 215 në kurriz të mbledhjes së përmirësuar të të hyrave dhe ngadalësimit të disa shpenzimeve. Në korrik 215 banka qendrore ka publikuar llogaritë fiskale të konsoliduara për vitin 214 duke treguar një deficit prej 2.1 përqind të BPV-së. Kjo ishte pak ndryshe nga deficiti i vitit 213 (deri në.1 pikë përqindjeje të BPV-së për shkak të rritjes më të shpejtë të të hyrave sesa të shpenzimeve). Deficiti i llogarisë rrjedhëse me jashtë u tkurr në tremujorin e parë të vitit 215. Deficiti i llogarisë rrjedhëse me jashtë ra në 387 milionë BAM në 3M1 215, kundrejt 478 milionë BAM në 3M Në bazë rotacioni me katër tremujorë, deficiti i llogarisë rrjedhëse me jashtë në 3M1 ishte 7.2 për qind e BPVsë (nga 7.5 përqind për vitin 214 si tërësi). Ngushtimi i deficitit të llogarisë rrjedhëse me jashtë ka reflektuar kryesisht një rënie në deficitin tregtar derisa eksporti i mallrave u rrit me 8 për qind në terma vjetorë kundrejt 1 për qind tkurrjeje në import. Të dhënat e tremujorit të dytë që tregojnë një vazhdimësi të këtij trendi me rritjen e eksportit, ndonëse në 5.5 për qind në 3M1, duke vazhduar të tejkalojë atë të importeve (2.1 për qind). Eksporteve pritet të përmirësojnë më tej në gjysmën e dytë të vitit, e mbështetur nga rimëkëmbja e ekonomisë në eurozonë, si dhe mbështetja për konkurrueshmërinë nga kursi real i këmbimit dhe në periudhën afatgjatë, nga reformat në fushën e konkurrueshmërisë së biznesit dhe të tregut të punës. Dërgesat e diasporës vazhdojnë të jenë të fuqishme në mbështetje të konsumit privat. Në kushtet e financimit të deficitit të llogarisë rrjedhëse me jashtë, rrjedha e IHD ishte më e dobët sesa një vit më parë dhe mbuloi rreth 22 për qind të deficitit të llogarisë rrjedhëse me jashtë të tremujorit. Financimi i mbetur ishte nga hyrjet në llogarinë kapitale dhe investimet tjera (kryesisht kredi të reja). Mbeten shqetësimet rreth cilësisë së aseteve në sektorin bankar. Pjesa e kredive jo-performuese në portfoliot e bankave tregtare ishte 14.2 për qind në fund të muajit mars 215, nga 14. për qind në fund të dhjetorit 214. Fitimet e bankave u përkeqësuan gjithashtu në tremujorin e parë, pjesërisht për shkak të komisionimit të lartë. Cilësia e aseteve po bëhet një pengesë e rëndësishme për rivendosjen e fitimit të bankave kryesisht si rezultat i zgjidhjeve të dobëta të korporatave dhe kornizave me aftësi të dobëta paguese. Raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit prej 16.2 për qind në fund të marsit 215 qëndron mbi nivelin e parashikuar prej 12 për qind dhe testet e bëra nga banka qendrore tregojnë një nivel të përshtatshëm të kapitalizimit. Megjithatë, në qoftë se situata përkeqësohet edhe më tej, disa banka mund të kenë nevojë për kapital shtesë. 51

61 Treguesit e përzgjedhur të shëndetit financiar (Përqindje) Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q Burimi: Banka Qendrore e BH-së. Parashikimi Capital Adequacy (Tier1 Capital to Risk Weighted Assets) Asset Quality (NPLs to Total Loans) Profitability (Return on Equity) Rritja ekonomike është parashikuar të fuqizohet në 2 përqind në vitin 215 dhe të ketë rritje të moderuar në afat të mesëm. Në të ardhmen e afërt, kjo ka gjasë të jetë kryesisht si pasojë e gjallërimit të kërkesës së huaj dhe të rritjes së përpjekjeve për rindërtim pas përmbytjeve nga viti 214. Përparimi i përmirësuar në zbatimin e reformave afatgjate do të kërkohet për rritje për periudhën afatmesme për të përmirësuar në krahasim me këtë gjendje bazë. Rreziqet potenciale të tjera në përshkrim përfshijnë vonesa të mundshme në rimëkëmbjen e përgjithshme ekonomike të Evropës që do të kishin një ndikim mbi eksportet, remitanca dhe në flukse të kapitalit. Sfida për politika fiskale do të jetë për të siguruar qëndrueshmërinë afatmesme duke mbështetur rimëkëmbjen ende të nevojshme për rritje ekonomike. Konsolidimi fiskal duhet të futet gradualisht, në mënyrë që të thithë tronditjen e shkaktuar nga përmbytjet. Qëndrueshmërinë e borxhit publik duhet të mbikëqyret nga afër me rritjen e fushëveprimit dhe kompleksitetit të vet. Përveç kësaj, vëmendje e veçantë do të nevojitet për dokumentacionin e pagesave të vonuara, përllogaritja e plotë e të cilave nuk ekziston. Një sfidë e vazhdueshme që është kostoja e lartë e punësimit, për shkak të tatimit të lartë në punë. Reformimi i tregut të punës dhe përmirësimi i ofrimit të shërbimeve të mbrojtjes sociale duhet gjithashtu të qëndrojë në fokusin e qeverisë duke siguruar që stabiliteti makro të ruhet. 52

62 Rritja reale e BPV-së (Ndryshimet në përqindje, nga viti në vit) Burimi: Agjencia e Statistikave e BH-së Çmimet e konsumit (Ndryshimet në përqindje, nga viti në vit) Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q Real GDP -5 Jan-11 Jan-12 Jan-13 Jan-14 Headline inflation Jan-15 Burimi: Agjencia e Statistikave e BH-së Bilanci i përgjithshëm fiskal qeveritar (Përqindja e BPV-së) Burimi: Autoritetet fiskale, vlerësim nga stafi i BB-së; Shënim: f = parashikuar Indeksi i shkallës së këmbimit efektiv real dhe nominal (25=1; + nënkupton vlerësimin) f General Government Fiscal Balance Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q NEER REER Burimi: Banka Qendrore e BH-së, llogaritjet e stafit të BB-së Bujqësia, prodhim dhe energjia (Përqindja e ndryshimit, nga viti në vit, efektet e prodhimit të BPV-së) f Agriculture Industry Services Real GDP growth Burimi: Agjencia e Statistikave e BH-së TVSH (Ndryshimet në përqindje, nominale, nga viti në vit) Jan-13 Jul-13 Jan-14 Jul-14 VAT (y/y change) Jan-15 VAT (12 mma y/y change) Burimi: Autoriteti i Tatimit të Tërthortë i BH-së Eksportet dhe importet (Ndryshimet në përqindje, nominale 3 muaj lëvizje e mesatares, nga viti në vit) Jan-11 Jan-12 Jan-13 Exports Jan-14 Jan-15 Imports Burimi: BH, Agjencia për Statistika, llogaritjet e stafittë BB-së Pjesa e kredive të indeksuara me valutë të huaj në total të kredive (Përqindja e totalit të kredive) EUR CHF Burimi: Banka Qendrore e BH-së, llogaritjet e stafit të BB-së 53

63 BOSNJE E HERCEGOVINA f Rritja reale e BPV-së (për qind) Përbërja (pikë përqindjeje): Konsumi Investimet.5.7 Eksportet neto Eksportet Importet (-) Inflacioni i çmimeve të konsumit (përqindja, mesatarja e periudhës) Te hyrat Publike (përqindja e BPV-së) Shpenzimet Publike (përqindja e BPV-së) Prej të cilave: Pagat (përqindja e BPV-së) Përfitimet sociale (përqindja e BPVsë) Shpenzimet kapitale (përqindja e BPV-së) Bilanci fiskal (përqindja e BPV-së) Bilanci fiskal primar (përqindja e BPV-së) Borxhi publik (përqindja e BPV-së) Borxhi publik dhe ai i garantuar publikisht (përqindja e BPV-së) Prej të cilave: I jashtëm (përqindja e BPV-së) Eksporti i mallrave (përqindja e BPV-së) Importi i mallrave (përqindja e BPV-së) Eksporti neto i shërbimeve (përqindja e BPV-së) Bilanci tregtar (përqindja e BPV-së) Hyrja e remitencave (përqindja e BPV-së) Bilanci i llogarisë rrjedhese me jashte (përqindja e BPV-së) Hyrjet e investimeve të huaja direkte (përqindja e BPV-së) Borxhi i jashtëm (përqindja e BPV-së) Rritja e kreditimit privat real (përqindje, periudhë mesatare) Kreditë jo performuese (përqindja e kredive bruto, fundi i periudhës) Shkalla e papunësisë (përqindja, periudhë mesatare) Shkalla e papunësisë tek të rinjtë (përqindja, periudhë mesatare) Pjesmarrja në fuqinë punëtore (përqindje, periudhë mesatare) BPV për kokë banori, PFB (aktuale ndërkombëtare $) 9,214. 9, ,88. 1, Burimet: Autoritetet e vendit, vlerësime dhe parashikime të Bankës Botërore. Shënim: Të dhënat e tregut të punës për 215 janë preliminare. Rritja e kreditimit për vitin 215 reflekton mesataret e azhurnuara nga viti në vit. Kreditë e këqija tregojnë datën aktuale deri më tani. 54

64 KOSOVA Ndonëse rritja reale ekonomike e vlerësuar në tremujorin e parë të vitit 215 ishte shumë e ulët në.2 për qind, kemi pritur atë të arrijë deri në 3 për qind për vitin në tërësi, e nxitur nga konsumi, eksportet e mallrave dhe shërbimeve, dhe investime private e publike. Investimet e huaja direkte ishin premtuese në gjysmën e parë të vitit 215, me më shumë investime me origjinë nga BE-ja, dhe pritet të përshpejtojnë tani që Kosova dhe Serbia kanë nënshkruar disa marrëveshjet fillestare politike në gusht të vitit 215. Pavarësisht rritjes solide të të hyrave në gjysmën e pare të vitit, konsolidimi fiskal është në vijim: të hyrat e buxhetit të vitit 215 sipas planit fillestar janë bazuar në bazë të buxhetit të mëparshëm dhe në parashikimet optimiste, duke rezultuar në grumbullimin e më pak të hyrave se sa ato të buxhetuara. Pa konsolidimet fiskale në vitin 215, do të ishte e vështirë të respektohej rregulli deficiti fiscal, i cili me disa përjashtime, nuk mund të kapërcejë 2 për qind të BPV-së. FMN ka miratuar një marrëveshje 22 muajshe Stand-by më 29 korrik 215, në vlerë prej rreth 184 milion euro. Zhvillimet e fundit Ekonomia po tregon shenjat e rimëkëmbjes me bazë të gjerë në këtë vit, e shtyer kryesisht nga kërkesa e brendshme dhe eksportet neto negative më të ulëta. Të dhënat më të reja nga Agjencia e Statistikave të Kosovës kanë vlerësuar se rritja ekonomike në TM1 215 ishte vetëm.2 për qind, rezultat prej 2.3 për qind rritje në konsumin privat, një rënie prej 1.5 për qind në konsumin e qeverisë, investimet që ishin më të ulëta me.6 për qind, si dhe kontributi zero nga eksportet neto. Në BPV sipas metodës së prodhimit, bujqësia dhe përpunimi I ushqimit po rriten në norma dukshëm më të larta sesa ekonomia në tërësi. Megjithatë, edhe pse numrat e rritjes në TM2 ende nuk janë bërë publik, ne parashikojmë se një rritje më e fortë e konsumit dhe investimeve private do të shtyjë një rritje më të lartë ekonomike në pjesën tjetër të vitit.rritja e paga publike prej 25 për qind që nga marsi i vitit 214 ishte pjesërisht e kompensuar nga një ulje e shpenzimeve publike për mallrat dhe shërbimet dhe ngadalësim në rritjen e konsumit të qeverisë në.3 për qind, kryesisht për shkak të deflacionit të çmimit. Ai efekt negativ i çmimeve do të zhduket duke filluar në 3M2 të vitit 215, dhe konsumi publik vlerësohet të ketë një kontribut solid në rritjen ekonomike në gjysmën e parë të vitit. Dërgesat e diasporës (remitancat) kanë vazhduar fuqishëm, duke u rritur me 18.7% vit-në-vit gjatë gjysmës së parë të vitit 215. Kombinuar me paga dhe pensione më të larta, ato do të mbështesin rritjen e konsumit privat. Rritja në investimeve private, nxitur nga më shumë IHD dhe qasje më të madhe në kredi hipotekare, i kompenzon investimet publike ende të ulëta. Megjithëse eksportet e mallrave janë duke u rritur më shumë se importet (14.5 për qind kundrejt 5.1 për qind), neto eksporti i mallrave ishte i sheshtë në gjysmën e parë (vit-në-vit) për shkak të një baze më të madhe të importeve. Megjithatë, në rritjen më të shpejtë të shërbimeve të importeve sesa eksporteve (3 për qind kundrejt 8.5 për qind) nënkupton se kontributi i eksporteve neto në rritje ka qenë negativ deri në fund të majit. Neto eksporti i shërbimeve normalisht bartet në favor të eksporteve gjatë verës kur shumë anëtarë të diasporës kthehen për vizitë, siç kanë bërë këtë vit. Normat vjetore të rritjes reale të BPVsë, Kosovë ndryshimi në përqindje e 215f Burimi: Agjencia e Statistikave të Kosovës, si dhe parashikimet e stafit të Bankës Botërore Shënim: Rritja e vitit 214 është një llogaritje paraprake në bazë të vlerësimeve të dhëna tremujore ndërsa 215 është parashikuar nga BB-ja Demografia e Kosovës - mosha mesatare e popullsisë është 26 vjeç - krijon presion në treg të punës dhe presion social. Kombinuar me rritjen 55

65 e dobët, kjo ka rezultuar në protesta sociale dhe emigrime të mëdha në BE në fillim të vitit. Të dhënat për fuqinë punëtore tregojnë se norma e papunësisë është rritur në vitin 214 me 5 pikë përqindjeje deri në 35 për qind; papunësia e Kosovës e cila është më e keqe në mesin e të rinjve dhe femrave, vazhdon të jetë më e larta në EJL6. Çekuilibrimet në bilancet e pagesave të jashtme u zgjeruan në gjysmën e parë të vitit 215. Investime më të larta - dhe importet lidhur me konsumin e mallrave dhe shërbimeve (telekomi, transporti dhe shërbimet e udhëtimit) dhe më shumë dalje sesa hyrje të të ardhurave primare ka ndihmuar në shtimin e deficitit të llogarisë rrjedhëse me jashtë për 16 për qind deri në qershor 215. Në këtë pikë, ndërtimi i autostradës për në IRJ të Maqedonisë kishte rritur importet e mallrave të investimeve (importi i makinerisë u rrit me 7.8 për qind dhe mjetet e transportit më tepër se trefish, v-n-v) si dhe shërbimet e transportit (që u rritën me 86 për qind, v-n-v). Më shumë kosovarë udhëtuan jashtë vendit, duke rritur importin e shërbimeve të udhëtimit me 14.4 për qind dhe shërbimet e telekomunikimit me përqind deri në qershor (v-n-v). Totali i eksporteve të mallrave dhe shërbimeve u rrit me 11.3 për qind në qershor (v-n-v), kryesisht për shkak se eksportet e shërbimeve të udhëtimit u rritën me 19.6 për qind dhe ato të metaleve bazë 39.2 për qind. Bilanci i llogarisë financiare u rrit me 94 për qind, me hyrjet e IHD-ve që tregon shenjat e rimëkëmbjes solide deri tani në vitin 215. Privatizimi i dështuar i telekomit, mjedisi i dobët i të bërit biznes, dhe turbulencat e brendshme politike në vitin 214 ishin në mesin e faktorëve që shkaktuan një rënie të konsiderueshme të neto IHD-ve në vitin 214; ato kanë arritur vetëm në 2.8 % të BPV-së, krahasuar me 4.7 për qind në vitin 213. IHD-të në sektorin e ndërtimit mund të ketë pësuar rënie gjithashtu për shkak të politikave të vendosura në vitin 214 nga ana e kryetarit të ri të Prishtinës, kryeqytetit, për të ndalur ndërtimin. Neto IHD-të deri në qershor 215 vlerësohet të jenë rritur me 3.1 herë (v-n-v) dhe arritën në rreth 6% të BPV-së; shumica e këtyre IHD-ve kanë origjinën nga BE-ja. Ky është një zhvillim shumë i rëndësishëm: IHD-të nga BE-ja kishin rënë në vetëm 7 për qind të shumës në euro të regjistruar në vitin 27; kjo sugjeron se trendi është duke u kthyer në të kundërtën. Në vitin 215 patundshmëritë, aktivitetet e qiradhënjes dhe aktivitetet e biznesit vazhduan të tërheqin pjesën më të madhe të IHD-ve. Investimet në portfolio gjithashtu u rritën me 3 për qind. Deri më 3 qershor 215, ekzekutimi i ulët i buxhetit kapital (që ishte hapsira tradicionale për shkurtime fiskale) kishte krijuar një deficit të përkohshëm fiskal prej 1.3 për qind të BPV-së. Të hyrat ishin rritur për 7 për qind për shkak të rritjes së aktiviteteve ekonomike, më shumë importe dhe përpjekje të intensifikuara të autoriteteve të mbledhjes së tatimeve. Megjithatë, të ardhurat shënuan një nën-përformance prej 5.5 për qind për shkak të planeve të mëhershme tejet optimiste të të hyrave: Deri më 3 qershor, doganat kishin mbledhur vetëm 42% të asaj që ishte buxhetuar dhe Administrata Tatimore vetëm 38 për qind. Shpenzimet publike u rritën me 5.8 për qind. Megjithëse të hyrat ishin më pak sesa pritej, deficiti fiskal i përkohshëm në qershor ishte vetëm 1.3 për qind të BPV-së, sepse shpenzimet kapitale ishin vetëm 24 për qind të buxhetit për këtë vit. Shpenzimet kapitale pritet të rriten shpejt pasi faturat për ndërtimin e autostradës dhe rrugët tjera vijnë për pagesë me përshpejtim të ndërtimeve gjatë verës. Në mes të dhjetorit 214 dhe korrikut 215 u regjistrua deflacioni mesatar prej.5% vit në vit. Indeksi i çmimit të konsumit u shndërrua në minus.4 përrind në dhjetor dhe mbeti i pandryshuar në vitin 215, sepse çmimet për karburantin e transportit ranë në gjysmën e dytë të vitit 214. Çmimet për arsimin e lartë, dhe gjithashtu të shërbimeve të akomodimit pësuan rënie gjithashtu. Efektet vjetore të çmimit të transportit do të barten deri në nëntor, por efekti i çmimit të arsimit duhet të zhduket në shtator. Sektori financiar ka vazhduar të jetë fitimprurës dhe kreditë u rritën me një normë vjetore prej 7.1 përqind nga janari deri në korrik 215. Fitimet e bankave komerciale janë rritur me 67 për qind në terma vjetorë gjatë shtatë muajve të parë të vitit 215, të nxitura nga shkurtime të mëdha të shpenzimeve. Dallimi në normat e interesit është tkurrur me 2.8 pikë përqindje deri në 7.3 për qind pasi që normat e interesit të kredive pësuan rënie. Përmirësimi i kushteve të ofertës dhe kërkesës u reflektua në kredi private, e cila është rritur në 7,1 për qind (v-n-v), të cilës i parapriu një rritje më e shpejtë në kreditë për ekonomi familjare (1.9 përqind, v-n-v) sesa për bizneset (6.2 për qind). Rreth dy të tretat e kredive ende shkojnë për biznese dhe një e treta për 56

66 ekonomitë familjare; kreditë e konsumit për korporata u rritën me 16.5 përqind, më e shpejtë se rritja e kredive për investime prej 12.1 përqind. Kreditë hipotekare të ekonomicve familjare u rritën me 41.8 për qind, duke rritur investimet për strehim; kreditë konsumuese për ekonomitë familjare kanë pasur rritje vetëm 6.7 për qind. Kreditë e jo-përformuese (KJP) janë duke rënë. Ato ranë në rreth 7.2 për qind nga totali i kredive në qershor 215 nga kulmi i tyre prej 8.8 për qind në muajin shkurt 214 dhe trendi është në drejtimin e duhur: KJP-të ende janë më të ulëta në Kosovë sesa në vendet tjera të EJL6-tës. Përmirësimi erdhi për shkak se KJP-të e korporatave kanë rënë kryesisht për shkak të veprimtarisë së suksesshme të përmbaruesve privat të sapo themeluar. Ndërkohë, KJP-të e ekonomive familjare kanë pasur ngritje të lehtë. Parashikimi Rritja ekonomike pritet të rritet nga 3 përqind në vitin 215 në 3.5 përqind në vitin 216 dhe 3.7 përqind në vitin 217, mbështetur nga stabiliteti politik (pas ngërçit politik në vitin 214), IHD-ve më të mëdha, rritjes së konsumit dhe rritjes së e eksporteve. Në vitin 215 nuk supozojmë ndonjë ndërprerje në prodhimin e energjisë elektrike (për dallim nga shpërthimi në termocentralin Kosova A në qershor të vitit 214) dhe nuk parashihet deflacion i madh i konsumit të shkaktuar nga rritja e pagave publike (prill 214). Konsumi, i përforcuar nga dërgesat e diasporës, investimet, veçanërisht IHD-të; dhe eksportet e mallrave dhe shërbimeve, që të gjitha priten të mbështesin rimëkëmbjen e rritjes ekonomike në vitin 215 dhe më tej. Efekti negativ nga rritja e pagave publike është parë në deflator që nga marsi 214 dhe do të fillojë të zhduket gjatë 3M2 215 dhe konsumi publik pritet të nxisë rritjen ekonomike. Po ashtu, qeveria ka paraqitur një program ekonomik për përmirësimin e mjedisit të biznesit dhe që mbështetë rritjen e bazuar në ndryshimet në politikën e tatimeve që do të jetë në fuqi që nga shtatori dhe ndryshime të tjera strukturore për nxitjen e investimeve të reja. Republika e Kosovës dhe Republika e Serbisë kanë nënshkruar së fundmi marrëveshjet që janë një hap i rëndësishëm drejt zgjidhjes së konfliktit të tyre politik. Kjo pritet të përmirësojë edhe më tej imazhin e Kosovës për stabilitet dhe të tërheqë më shumë IHD nga BE-ja; deri tani të gjithë investitorët e huaj të interesuar, veçanërisht ata nga BE-ja kishin përceptuar rrezikun politik si relativisht të lartë. Marrëveshjen e re stand by (SBA) me FMN-në është projektuar për të mbështetur konsolidimin fiskal dhe stabilitetin makroekonomik ndërsa i ofron Kosovës hapësirë fiskale për rritje, të mbështetur nga institucionet financiare ndërkombëtare (IFN), për të rritur shpenzimet kapitale. Më 29 korrik 215, Bordi i FMN-së ka miratuar një marrëveshje SBA për 22 mua për shumën prej 184 milionë euro. Politika fiskale do të drejtohen në mbajtjen e deficiteve mesatare gjatë rrjedhës së programit mbrenda tavanit të rregullit fiskal prej 2 për qind të BPV-së. Kjo do të të mbajë të qëndrueshëm borxhin publik në shumë më pak se 3 për qind të BPV-së. Ajo gjithashtu do të lejojë investime kapitale më produktive përtej tavanit të 2 përqindëshit, duke lejuar investimet mbështetëse të IFN-ve që shkojnë deri në 1.9 për qind të BPV-së në vit. Masat e konsolidimit fiskal pritet të prodhojnë kursime duke akomoduar ndikimin e vendimeve parazgjedhore të vitit të kaluar: ato do të mbajnë pagat publike në vlerën nominale të tyre aktuale, duke përfshirë shpenzimet për mallrat dhe shërbimet dhe kjo shtynë ekzekutimin e skemave të reja. Gjithashtu masat për rritjen e të ardhurave në vitin 215 do ta ngrejnë TVSH-në kryesore nga 16 në 18 për qind (përderisa do të fusë një normë më të ulët për mallrat e veçanta) dhe rrisin tatimet e akcizës, që të dyja në fuqi që nga 1 shtatori i vitit 215, dhe gjithashtu ngrejë taksat për shitjen e licencave për operim të telekomit. 57

67 JAN MAR MAY JUL SEP NOV JAN MAR MAY JUL SEP NOV JAN MAR MAY JUL SEP NOV JAN MAR MAY JUL Të ardhurat fiskale dhe shpenzimet Deficiti fiskal Tabela 2. Rritja e kërkesës agregate, , përqindja, Consumption Net exports Investments Growth Burimi: Agjencia e Statistikave të Kosovës, dhe Banka Botërore. Tabela 4. Bilanci i Llogarisë Rrjedhëse dhe IHD, , Përqindja për BPV Burimi: Banka Qendrore e Republikës së Kosovës dhe Banka Botërore. Tabela 6. Rritja vjetore e kredive, , përqindja 2. Total loans Loans to corporations Loans to households II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I Tabela 3. Rritja në ekonomi sipas sektorit, 21-14, përqindja Burimi: Agjencia e Statistikave të Kosovës, dhe BB. Tabela 5. Deficiti i përgjithshëm i qeverise, në tremujor, , në euro Burimi: Ministria e Financave dhe Banka Botërore. Tabela 7. Borxhi i përgjithshëm i qeverisë, 28-14, Përqindja e BPV-së Agriculture Services Real GDP growth Industry Taxes less subsidies Revenues Expenditures Fiscal deficit (% GDP) 5. CAD FDI net Q3-13 Q4-13 Q1-14 Q2-14 Q3-14 Q4-14 Q1-15 Q Burimi: Banka Qendrore e Republikës së Kosovës Tabela 8. Kreditë e këqija, përqindja e totalit të kredive Dec Jun Dec Jun Dec Jun Dec Jun Dec Jun Dec Jun Dec Jun Burimi: Banka Qendrore e Republikës së Kosovës Burimi: Ministria e Financave Tabela 9. CPI dhe PPI , Përqindja e rritjes Q1Q2Q3Q4Q1Q2Q3Q4Q1Q2Q3Q4Q1Q2Q3Q4Q1Q CPI PPI Burimi: Agjencia e Statistikave të Kosovës 58

68 KOSOVA f Rritja reale e BPV-së (për qind) Përbërja (pikë përqindjeje): Konsumi Investimet Eksportet neto Eksportet Importet (-) Inflacioni i çmimeve të konsumit (përqindja, mesatarja e periudhës) Te hyratpublike (përqindja e BPV-së) Shpenzimet Publike (përqindja e BPV-së) Prej të cilave: Pagat (përqindja e BPV-së) Përfitimet sociale (përqindja e BPVsë) Shpenzimet kapitale (përqindja e BPV-së) Bilanci fiskal (përqindja e BPV-së) Bilanci fiskal primar (përqindja e BPV-së) Borxhi publik (përqindja e BPV-së) Borxhi publik dhe ai i garantuar publikisht (përqindja e BPV-së) Prej të cilave: I jashtëm (përqindja e BPV-së) Eksporti i mallrave (përqindja e BPV-së) Importi i mallrave (përqindja e BPV-së) Eksporti neto i shërbimeve (përqindja e BPV-së) Bilanci tregtar (përqindja e BPV-së) Hyrja e remitencave (përqindja e BPV-së) Bilanci i llogarisë rrjedhese me jashte (përqindja e BPV-së) Hyrjet e investimeve të huaja direkte (përqindja e BPV-së) Borxhi i jashtëm (përqindja e BPV-së) Rritja e kreditimit privat real (përqindje, periudhë mesatare) Kreditë jo performuese (përqindja e kredive bruto, fundi i periudhës) Shkalla e papunësisë (përqindja, periudhë mesatare) Shkalla e papunësisë tek të rinjtë (përqindja, periudhë mesatare) Pjesmarrja në fuqinë punëtore (përqindje, periudhë mesatare) BPV për kokë banori, (aktuale ndërkombëtare $) 3,6.7 3, ,99.1 3,548.9 Burimet: Autoritetet e vendit, vlerësime dhe parashikime të Bankës Botërore. Shënim: Rritja e kreditimit për vitin 215 reflekton mesataret e azhurnuara nga viti në vit. Kreditë e këqija tregojnë datën aktuale deri më tani. 59

69 IRJ E MAQEDONISË Rritja ekonomike e IRJ të Maqedonisë pritet të arrijë 3.2 përqind në vitin 215, e përkrahur nga vazhdimi i investimeve publike dhe eksporte të fuqishme të ndërlidhura me IHD-të. Zgjerimi I vazhduyar në aktivitetiot ekonomik reflektohet në rezultatet e tregut të fuqisë punëtore me zvoglimin e normës së papunësisë në 27.3 përqind në treujorin e parë të vitit 215. Megjithatë, krahasuar me vitin 214, rritja ekonomike në IRJ të Maqedonisë u moderua në gjysmë vjetorin e parë të vitit 215, kryesisht nga ngadalësimi në sektorin e përpunimit dhe të shërbimeve. Gjithashtu konsumi privat dhe investimet I dobësuan si rrjedhojë e zhvillimeve politike të kohëve të fundit. Deficiti tregtar u ngustua dukshëm në gjysmëvitin e parë të 215-tës pasi që eksportet tejkaluan përformancën e importeve, por neto IHD-të ranë pak në periudhën e njejtë. Deficiti public për vitin 215 është rishikuar përpjetë pasi që qeveria prezentoi një buxhet shtesë me shpenzime më të larta, posaqërisht në transfere. Përderisa trazirat politike kanë moderuar, mbesis prezente deri në mbajtjen e zgjedhjeve në pril të vitit 216 dhe ende paraqesin një rrezik për rënie të mundshme ekonomike. Zhvillimet e fundit Të dhënat e frekuencës së lartë sugjerojnë një ngadalësim të vogël por të shpërndarë në aktivitetet ekonomike në tremujorin e dytë të vitit 215, që ndoshta lidhet me trazirat politike me të cilat përballet vendi. Prodhimi industrial mbetet i staguar në tremujorin e dytë të vitit 215, duke shënuar një rritje me.2 për qind (v-n-v), që ulë rritjen mesatare për gjashtëmujorin e parë të vitit 215 në.8 për qind (v-n-v). Ngadalësimi duket të jetë i përhapur, duke arritur produktet e konfeksionit, minierat, prodhimet e produkteve të duhanit, produktet e mineraleve jometalike dhe pajisjet elektrike. Në të kundërtën, aktivitetet e ndërtimit, matur nga vlera e shtuar e punës së kryer ndërtimore, u kthye mbrapsht në tremujorin e dytë të vitit 215. Nga ana e kërkesës, treguesit udhëheqës të konsumit dhe investimeve ofrojnë sinjale të përziera. Të ardhurat nga TVSH-ja dhe importet dhe prodhimet vendase të mallrave të konsumit kanë shënuar rënie. Megjithatë, tregtia me pakicë u rrit me 3.3 për qind (v-n-v) në terma real dhe rritja e kredive për ekonomi familjare mbeti e fuqishme në një mesatare prej 12 për qind (v-n-v) në 3M Ne parashikojmë që konsumi privat i shtyrë nga rritja e paralajmëruar e pagave publike, pensioneve dhe përfitimeve sociale (e cila mbulon më shumë se një të pestën e popullsisë) gjatë gjysmës së dytë të vitit 215. Gjithashtu bruto investimet duket të jenë ngadalësuar pasi që investimet kapitale të qeverisë dhe IHD-të janë ngadalësuar. Megjithatë, kreditë investuese për kompanitë janë rritur me 7.6 përqind (v-n-v) në gjysmën e parë të vitit 215 (krahasuar me 4.4 përqind rritje në vitin 214). Është e mundur që një mungesë e zgjidhjes për krizën politike vazhdon të ndikojë negativisht në vendimin për investime gjatë gjysmës së dytë të vitit. Kontributet sektorale në rritjen e BPV-së (në përqindje) Q1 213 Q2 213 Q3 213 Q4 213 Q1 214 Q2 214 Q3 214 Q4 214 Q1 215 Agriculture Manufacturing Wholesale&retail; Transp.; Accomm. Real GDP growth (right axis) Mining; Electricity, gas supply Construction Other services Burimi: Zyra Shtetërore e Statistikave dhe llogaritjet e stafit të Bankës Botërore Deflacioni ka vazhduar në gjysmën e parë të vitit 215. Çmime më të ulëta janë zhvendosur në një rritje prej.5 përqind nga viti në vit në qershor, nxitur nga rritja e çmimeve të ushqimit dhe energjisë. Megjithatë, çmimet ranë sërish me.4 për qind (v-n-v) në korrik të vitit 215 pasi që çmimet e energjisë kanë rënë. Për periudhën janar-korrik 215, çmimet ishin

70 mesatarisht.3 për qind më të ulëta sesa një vit më parë. Papunësia vazhdon të bie në gjysmën e parë të vitit 215, ndihmuar nga krijimi i vendeve të punës në shumicën e sektorëve të ekonomisë. Papunësia mesatare ishte 28 përqind në vitin 214 (një pikë përqindjeje më e ulët se në vitin 213). Në tremujorin e parë mesatarja e papunësisë ishte 27.3 përqind, me rënie nga 28.4 përqind, nga një vit më parë. Papunësia e të rinjve ra ndjeshëm në 48 përqind në 3M1 215, pas rritjes në vitin 214 deri në 53 përqind, por është ende në mesin e më të lartave në rajon, pas Kosovës dhe Bosnjës e Hercegovinës. Papunësia afatgjate mbetet një problem, pasi 46 për qind e të papunëve janë të pa punë prej më shumë se një vit (siç matet nga Agjencia e Punësimit). Të dhënat me frekuencë të lartë për 3M2 215 tregojnë një rritje të numrit të kontratave të reja të punës, në përputhje me trendin e krijimit të neto punësimit e vështruan në sektorë të tillë si ndërtimi, prodhimi, biznesi dhe shërbimet financiare dhe në administratën publike. Ky rezultat sugjeron një rënie të vazhdueshme të papunësisë. Rritja e eksporteve është ngadalësuar pak në tremujorin e dytë të vitit 215, pjesërisht për shkak të zhvillimeve në Greqi, por vazhdon të jetë më e lartë se rritja e importeve. Eksportet u rritën me 9.9 për qind (në terma vjetorë) në euro në 3M2 215 (krahasuar me 13.6% në 3M1), por kanë rënë me 11.9 përqind (v-n-v) në dolarë amerikan pasi që Denari (i cili varet nga euro) u zhvlerësua kundrejt dollarit amerikan. Një rënie në eksportet për në Greqi (prej.6 përqind të eksporteve të tërësishme) ndihmon të shpjegojë këtë ngadalësim. Rritja e eksportit ishte nxitur nga eksportet e lidhura me IHD-të dhe me prodhimet e hekurit dhe çelikut, ndërsa industritë më tradicionalet si rrobat dhe cigaret kanë shënuar rënie. Eksportet e përgjithshme u rritën me 11.7 për qind (v-n-v) në gjysmën e parë të vitit 215 në euro. Importet u rritën në 3M2 215, duke shënuar një rritje me 9.1 përqind (krahasuar me 5.3 përqind në 3M1) në euro dhe po ashtu kanë pësuar rënie në dollar amerikan. Rritja e importit ishte kryesisht nga materialet e papërpunuara që përdoren në sektorin e IHD-ve. Deficiti tregtar është ngushtuar në gjysmën e parë të vitit 215 dhe neto flukset hyrëse të investimeve të huaja direkte kanë rënë. Deficiti tregtar është ngushtuar me 35 për qind në gjysmën e parë të vitit 215 (v-n-v), pasi eksportet përformuan më mirë se importet. Transfertat private ishin pak më të ulëta sesa në gjysmën e parë të vitit 214, por kanë ofruar mbulimin e plotë të deficitit tregtar, duke zbutur presionet e jashtme financiare. Hyrjet e neto IHD-ve zbritën me 4 përqind (v-n-v), kryesisht për shkak të daljeve të kapitalit të regjistruara në maj të vitit 215 (lartësia e pasigurive politike në vend dhe kriza greke). Flukset hyrëse të IHD-ve për vitin 215 janë parashikuar të arrijnë 3. për qind të BPV-së. Qeveria miratoi një buxhet plotësues në korrik të vitit 215, i cili rriti shpenzimet dhe synon një deficit më të lartë. Performanca buxhetore në gjysmën e parë të vitit 215 ishte relativisht e mirë. Nga njëra anë, të hyrat u rritën me 14 përqind (v-nv), kryesisht falë rivënies së tatimit në fitim për korporatat dhe për performancën e mirë të kontribuesve, akcizave dhe tatimeve mbi të ardhurat personale. Nga ana tjetër, shpenzimet u rritën vetëm 5 për qind (v-n-v) në të njëjtën periudhë. Në vend të përdorimit të të hyrave shtesë për të plotësuar përshtatjet e paralajmëruara fiskale, qeveria zgjodhi të ketë një buxhet suplementar që parasheh rritjen e shpenzimeve për të akomoduar rritjet në pagat publike, pensionet dhe transfertat sociale gjatë gjashtëmujorit të dytë të vitit 215, vlerësuar në rreth.2 për qind të BPV-së. Subvencionet dhe pagesat e kamatave pritet gjithashtu të rriten me.2 për qind BPV-së, secila. Së fundi, shpenzimet kapitale gjithashtu ishin rritur me.2 për qind të BPV-së, por duke ditur ecurinë historike, ato thuajse nuk kanë gjasa të realizohen. Si rezultat, qeveria rriti deficitin e pritur fiskal për vitin 215 nga 3.5 në 3.7 për qind të BPV-së. Deficiti i rishikuar është më i lartë se niveli i shpallur në kornizën fiskale afatmese Borxhi publik si pjesë e BPV-së ra në gjysmën e parë të vitit 215, por pritet që të rritet përsëri, pasi qeveria ka rritur shkallën e huamarrjes së brendshme. Borxhi publik qëndroi në 43.7 për qind të BPV-së (siç është vlerësuar nga Ministria e Financave) në gjysmën e parë të vitit, duke rënë nga 46. për qind në fund të vitit 214. Kjo rënie u parapri nga parapagimi i borxhit të FMNsë (173 milionë dollarë amerikan). Megjithatë, buxheti plotësues pritet të bartë strukturën e financimit të qeverisë në gjysmën e dytë të vitit kryesisht nga kreditë e jashtme në huamarrje të brendshme (me normë më të lartë të interesit dhe me maturitet më të shkurtër). Qeveria emetoi 121 milion euro të borxhit të brendshëm të ri gjatë shtatë muajve të parë të vitit 215 dhe ka në plan të emetojë edhe 263 milion euro tjera deri në fund të vitit 215 për të përballuar shpenzimet shtesë, për të 61

71 paguar eurobondin prej 15 milionë eurove që skadon në dhjetor të vitit 215, dhe para-financojë pjesë të nivelit të deficitit për vitin 216. Rritja e kredive mbetet e fortë në gjysmën e parë të vitit 215, por ka rënë pak në maj dhe qershor, ndoshta e prekur nga zhvillimet e brendshme dhe të jashtme. Aktiviteti më i fuqishëm ekonomik dhe kriteret më të lehta për kredimarrje (sidomos për NVM-të) kontribuan në rritjen e kreditimit në katër muajt e parë të vitit 215 (1.2 përqind v-n-v), veçanërisht për huazimet e korporatave. Megjithatë, rritja e kredive u ngadalësua në 9.2 përqind v-n-v në maj dhe qershor kur trazirat politike dhe kriza në Greqi u intensifikuan. Sipas anketës më të fundit të Bankës Qendrore, bankat presin lehtësime të mëtutjeshme të kritereve të kredive për korporata dhe ekonomi familjare, duke mbështetur rritjen e fuqishme të kredive në periudhën e ardhshme. Kreditë jo-përformuese, (KJP-të) mbeten të larta, me mesatare prej 11.3 përqind në gjysmën e parë të vitit 215, me KJP-të e korporatave që qëndrojnë në 15.7 përqind në qershor të vitit 215. Rritja e depozitave mbetet solide, por ra lehtë në maj dhe qershor. Raporti i kredive ndaj depozitave mbetet poshtë cakut prej 1 për qind (në 91.5 në qershor të vitit 215) dhe likuiditeti në sektorin financiar është i lartë, duke shfaqur potencial për rritjen e mëtejshme të kredive. Tensionet politike kanë rënë, por mbeten të paqarta, pasi partitë politike negociuan periudhën e ndërmjetme deri në zgjedhje në prill të vitit 216. Me ndërmjetësim nga BE-ja dhe SHBAtë, partitë politike arritën një marrëveshje për periudhën deri në zgjedhjet e prillit të vitit 216. Sipas kësaj marrëveshjeje, kryeministri i tanishëm (KM) duhet të japë dorëheqje në janar të vitit 216 dhe një KM i përkohshëm duhet të zërë vendin e tij dhe të formojë një qeveri me një mandat specifik për organizimin e zgjedhjeve të parakohshme. Përveç kësaj, partitë politike po negociojnë një seri të tërë të reformave, përfshirë: (i) emërimin e një prokurori publik special me mandat për hetimin e krimeve të mundshme lidhur me zbulimin e bisedave telefonike të zyrtarëve qeveritarë; (ii) emërimin e ministrave të rinj dhe deputetëve të propozuar nga opozita për ministritë kyçe; (iii) ndryshimet në sistemin zgjedhor të vendit, duke përfshirë Komisionin Shtetëror Zgjedhor dhe regjistrin zgjedhor. Sipas kësaj marrëveshjeje opozita ka rënë dakord të kthehet në parlament në shtator të vitit 215. Parashikimi Rritja pritet të ngadalësohet në 3.2 për qind në vitin 215, e ndikuar negativisht nga pasojat e trazirave politike të fundit. Investimet publike dhe eksportet që lidhen me IHD-të do të mbeten shtytësit kryesorë të rritjes në vitin 215. Një numër i projekteve të investimeve publike, të cilat përfshijnë ndërtimin e dy autostradave të reja janë në vrullin e tyre të plotë dhe duhet të vazhdojnë në periudhën e ardhshme. Eksportet që lidhen me IHD-të performuan mirë në muajt e fundit dhe pritet të vazhdojnë fuqishmit në vitin 215 dhe 216. Hyrjet e paralajmëruara të IHD-ve mbeten mjaft të mëdha, edhe pse pak më të ulëta se para krizës. Megjithatë, pasiguritë aktuale politike përbëjnë një rrezik për ekonominë, veçanërisht për investimet dhe konsumin. Përshkallëzimi i krizës aktuale me refugjatë mund të përbëjë një rrezik po ashtu, sidomos për llogaritë e qeverisë. 62

72 Jan-11 Mar-11 May-11 Jul-11 Sep-11 Nov-11 Jan-12 Mar-12 May-12 Jul-12 Sep-12 Nov-12 Jan-13 Mar-13 May-13 Jul-13 Sep-13 Nov-13 Jan-14 Mar-14 May-14 Jul-14 Sep-14 Nov-14 Jan-15 Mar-15 May-15 in y-o-y % change as % of total in category period average y-o-y % change 212M1 M3 M5 M7 M9 M11 213M1 M3 M5 M7 M9 M11 214M1 M3 M5 M7 M9 M11 215M1 M3 M5 Tendencat e biznesit në industrinë e prodhimit (Indeks) Burimi: Zyra Shtetërore e Statistikave dhe vlerësimet e stafit të BB-së CPI dhe komponentet kryesore të saj (në përqindje në terma vjetorë) Average level of capacity utilization of the business entities, in % (rhs) Assessment of the current business situation of the business entity Confidence indicator CPI total Food and beverages Electricity, gas and other Fuels and lubricants Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q Burimi: Zyra Shtetërore e Statistikave Ekzekutimi i buxhetit nga qeveria qendrore (Në përqindje të BPV-së). % of GDP % of GDP Burimi: Ministria e Financave dhe llogaritjet e stafit të BB-së Rritja e kredisë dhe kontributi në rritjen e kredisë (në përqindje në terma vjetorë) 1% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % Budget balance (right axes) Revenues (left axes) Upward budget balance revisions Expenditures (left axes) Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q Contribution of household loans (lhs) Credit growth (rhs) Burimi: Banka Kombëtare dhe llogaritjet e stafit të BB-së Contribution of corporate loans (lhs) Zhvillimet në tregun e punës (në përqindje) % 52% 37% 33% Q1 Unemployment Rate Employment Rate 215 Activity Rate Youth unemployment Burimi: Zyra Shtetërore e Statistikave (Anketa e Fuqisë Punëtore) dhe Banka Botërore Bilanci i llogarisë rrjedhëse, deficiti tregtar dhe transfertat private (në % të BPV-së) % of GDP % of GDP Trade deficit Private trasnfers Current account balance Burimi: Banka Kombëtare dhe llogaritjet e stafit të BB-së Borxhi publik nga nivelet e qeverisjes (Në përqindje të BPV-së) % of GDP Q2 215 Central Government Funds Municipalities Guaranteed debt of SOEs Burimi: Banka Kombëtare dhe llogaritjet e stafit të BB-së Kreditë e këqija (Si përqindje e totalit në kategorin) Corporate NPLs Household NPLs Total NPLs Burimi: Banka Kombëtare dhe llogaritjet e stafit të BB-së 57% 48% 42% 27% 63

73 IRJ e MAQEDONISE f Rritja reale e BPV-së (për qind) Përbërja (pikë përqindjeje): Konsumi Investimet Eksportet neto Eksportet Importet (-) Inflacioni i çmimeve të konsumit (përqindja, mesatarja e periudhës) Te hyrat Publike (përqindja e BPV-së) Shpenzimet Publike (përqindja e BPV-së) Prej të cilave: Pagat (përqindja e BPV-së) Përfitimet sociale (përqindja e BPVsë) Shpenzimet kapitale (përqindja e BPV-së) Bilanci fiskal (përqindja e BPV-së) Bilanci fiskal primar (përqindja e BPV-së) Borxhi publik (përqindja e BPV-së) Borxhi publik dhe ai i garantuar publikisht (përqindja e BPV-së) Prej të cilave: I jashtëm (përqindja e BPV-së) Eksporti i mallrave (përqindja e BPV-së) Importi i mallrave (përqindja e BPV-së) Eksporti neto i shërbimeve (përqindja e BPV-së) Bilanci tregtar (përqindja e BPV-së) Hyrja e remitencave (përqindja e BPV-së) Bilanci i llogarisë rrjedhese me jashte (përqindja e BPV-së) Hyrjet e investimeve të huaja direkte (përqindja e BPV-së) Borxhi i jashtëm (përqindja e BPV-së) Rritja e kreditimit privat real (përqindje, periudhë mesatare) Kreditë jo performuese (përqindja e kredive bruto, fundi i periudhës) Shkalla e papunësisë (përqindja, periudhë mesatare) Shkalla e papunësisë tek të rinjtë (përqindja, periudhë mesatare) Pjesmarrja në fuqinë punëtore (përqindje, periudhë mesatare) BPV për kokë banori, PFB (aktuale ndërkombëtare $) 11, , , ,33. Shkalla nacionale e varfërisë (6% median të ardhura të barazuara, përqind e popullsisë) Burimet: Autoritetet e vendit, vlerësime dhe parashikime të Bankës Botërore. Shënim: Treguesvit e tregut të punës dhe rritja e kreditimit për vitin 215, reflektimi vjetor i mesatares. Kreditë e këqija tregojnë datën aktuale deri më tani. Normat e varfërisë janë bazuar në Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë në anketën mbi të ardhurat dhe kushtet e jetesës (SILC). 64

74 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 MALI I ZI Rritja u forcua në gjysmën e parë të vitit 215 nxitur nga rritja e kërkesës së brendshme, si të konsumit ashtu edhe të investimeve. Pasi që zhvillimet pozitive vazhduan në fillim të tremujorit të tretë, për vitin 215 si tërësi rritja pritet të arrijë në 3.4 për qind pasi që autostrada Bar-Boljare fillon të ndërtohet në shtator dhe konsumi personal forcohet në mesin e një sezone solide të turizmit. Aktiviteti dhe normat e punësimit janë përmirësuar në nivelet më të larta historike për Malin e Zi, por papunësia në 18 për qind mbetet një sfidë, sidomos tek grupet më të cenuara. Mosbalancimet e jashtme u thelluan gjatë vitit 215, pasi që importet që lidhen me autostradën janë aktivizuar ndërsa eksportet e ushqimit, veçanërisht mishit dhe energjisë elektrike kanë rënë. Ndërsa deficiti fiskal ka rënë në 1.4 për qind të BPVsë në vitin 214, kostoja e ndërtimit të autostradës (rreth 23 për qind e BPV-së për katër vite) me gjasë do të rritë deficitin deri afër 6 për qind të BPV-së në vitin 215, pavarësisht masave të konsolidimit të vazhdueshëm. Një rritje e njëkohëshme e borxhit publik pritet të rrisë shpenzimet dhe rreziqet e financimit në periudhën afatmesme. Zhvillimet e fundit Aktiviteti ekonomik është përshpejtuar në fillim të vitit 215. BPV reale u rrit me 3.2 për qind në tremujorin e parë të vitit 215 krahasuar me vitin paraprak, mbështetur nga kërkesa e brendshme, pas rritjes në 2.6 për qind në tremujorin e fundit të vitit 214. Konsumi dhe investimet personale dhe qeveritare u rritën me 4.5 për qind, 3.6 për qind dhe 6.8 për qind v-n-v, respektivisht. Në të njëjtën kohë, kontributi i neto eksporteve mbetet negative, pavarësisht rritjes së eksporteve me 6.3 për qind në vit i nxitur kryesisht nga turizmi. Zhvillimet e favorshme vazhduan në tremujorin e dytpë dhe fillim të tremujorit të tretë të vitit 215. Prodhimi industrial u rrit dukshëm me 12.8 përqind v-n-v në tremujorin e dytë dhe 33.6 përqind në korrik, e shtyrë nga prodhimi i fuqishëm i barërave, mineraleve tjera jometalike, aluminit, makinerisë dhe paisjeve. Në të njëjtën kohë, prodhimi i ushqimit ka rënë ndjeshëm. Ndërtimi gjithashtu u përshpejtua në tremujorin e dytë duke ngritur rritjen në 9.7 përqind në gjysmën e parë të vitit. Edhe pse ka rënë paksa në periudhën mars-maj, tregtia reale me pakicë I rimëkëmb në qërshor dhe u rrit më tutje në korrik me 3.8 përqind si rrjedhojë e një sezoni solid turistik. Ardhja e turistëve dhe fjetjet e tyre deri në korrik arritën një rritje vjetore prej 21.3 përqind dhe 28.6 përqind, respektivisht. Pas deflacionit gjatë vitit 214, inflacioni ishte pozitiv në vitin 215 mbështetur nga rritja në kërkesën e brendshme. Çmimet e konsumit u rritën 1.9 përqind vit-në-vit në qershor dhe korrik, pas 2.3 për qind në muajin maj, norma më e lartë që nga korriku i vitit 213. Në periudhën janar - korrik, çmimet u rritën me 1.5 për qind v-n-v, nxitur nga çmimet e ushqimit dhe veshmbathjeve, ndërsa çmimet e naftës kanë rënë. BPV reale, norma vjetore e rritjes (Përqindje) % Burimi: MONSTAT Tregu i punës është përmirësuar në kurriz të punësimit në sektorin e shërbimeve. Të dhënat e anketimit raportojnë se papunësia ka rënë në gjysmën e parë të vitit 215 me 3.2 për qind v-n-v, ndërsa numri i të punësuarve u rrit me 2.5 për qind, duke rezultuar në një rritje të lehtë në fuqinë punëtore. Në veçanti, punësime të reja u krijuan në aktivitetet e shërbimeve dhe në bujqësi. Shkalla e papunësisë ra në një mesatare ende të lartë (një mesatare e katër tremujorëve) 17.6 përqind në qershor të vitit 215, ndërsa edhe shkalla e aktivitetit dhe e punësimit u rritën në 53.1 për qind dhe 43.8 përqind, respektivisht (të dyja historike të larta për Malin e Zi). Përmirësimi ka vazhduar në fillim të tremujorit të tretë, siç sugjerohet nga të dhënat administrative të punësimit me një rritje të '15 65

75 mëtejshme (1 për qind v-n-v deri në korrik) me shkallën administrative të papunësisë që bije në 14.7 përqind në qershor dhe më tej në 14.6 përqind në korrik. Mosbalancimet e jashtme u thelluan në vitin 214 dhe në gjysmën e parë të vitit 215 për shkak të importeve që lidhen me autostradën. Një trend pesë vjeçar në rënien e mosbalancimeve të jashtme përfundoi në vitin 214 me deficit të llogarisë rrjedhëse me jashtë duke arritur 15.4 për qind të BPV-së dhe më tej duke u rritur në 15.9 për qind të BPV-së në gjysmën e parë të vitit 215. Suficiti i shërbimeve është rritur me 1 për qind të BPV-së çdo vit pasi që turizmi vazhdon të mbetet i fortë, si dhe suficiti në llogarinë e të hyrave të cilat u rritën me 2.8 për qind për shkak të rritjeve në kompensimin e punonjësve dhe rënien e pagesave të interesit. Nga ana tjetër, deficiti tregtar është përkeqësuar edhe më tej pasi që eksportet zhgënjyen (veçanërisht i energjisë elektrike dhe ushqimit, posaqërisht eksporti i mishit për në Belorusi u ndikua negativisht nga sankcionet tregtare ndaj Rusisë) dhe importet që lidhen me autostradën filluan të rriten. Në formë kumulative, në shtatë muajt e parë të vitit 215, deficiti tregtar arriti në 42.1 për qind të BPV-së. Mali i Zi ka vazhduar me tërheqjen e investimeve të huaja të fuqishme në prona të patundshme. Shtetasit rusë kanë pjesën më të madhe të pasurisë së patundshme në mesin e të huajve. Neto IHD-të arritën në 1.7 përqind të BPVsë në dymbëdhjetë muaj deri në qershor të vitit 215. Megjithatë, flukset hyrëse në krijimin e borxhit kanë mbetur të larta, duke çuar në rritje të mëtejshme të borxhit të jashtëm të vlerësuara në 121 përqind të BPV-së. Bilanci i llogarisë rrjedhëse me jashtë (miliard euro dhe përqindja e BPV-së) Burimi: BQMZ, MONSTAT, llogaritjet e stafit të BB-së. Pas muajsh rënieje, rritja e kreditimit u kthye në pozitive në maj. Pas një rritje prej 1.1 për qind në muajin maj, totali i kredive ka vazhduar të rritet me.2 përqind në vit në muajin qershor dhe korrik, nxitur nga gjallërimi i kredive në sektorin e korporatave (.3 për qind) dhe ka vazhduar rritja e kredive për ekonomi familjare (2.4 për qind). Në të kundërtën, qeveria ka zvogëluar huamarrjet nga sektori bankar. Në të njëjtën kohë, depozitat vendase kanë përshpejtuar rritjen vjetore me 13.2 për qind në korrik duke zvogluar raportin e kredive ndaj depozitave në 97.2 për qind, niveli më i ulët që nga gushti i vitit 27. Pjesa e kredive jopërformuese (KJP) në total ka arritur në 16.4 opërqind në korrik, krahasuar me 15.9 përqind në fund të vitit 214. Paralelisht me këtë, Ligji i ri i miratuar për ristrukturimin financiar konsensual të borxheve ndaj institucioneve financiare (të ashtuquajtura Qasja e Podgoricës) me shpresë do të çojë në zgjidhjen e aseteve të këqija për të zhbllokuar qasjen e mëtejme në kapital nga korporatat. Për më tepër, në gusht të vitit 215, parlamenti miratoi ligjin për konvertimin e kredive të denominuara në franka zvicerane në euro e cila u përket një banke dhe 6 klientëve me kredi të indeksuara në një shumë të tërësishme prej 3 milion euro (.8 përqind e BPV-së). Shuma e tërësishme e dallimit të normave të këmbimit dukhet të ndahet në mënyrë të barabartë në bes huamarrësve, bankës dhe shtetit. Përpjekjet për konsolidim fiskal kanë zbutur cenueshmëritë në vitin 214. Deficiti fiskal ishte zvogluar në 1.4 përqind të BPV-së në vitin 214, paraprirë nga një përpjekje për konsolidim të barabartë të hyrave dhe shpenzimeve. Rritja e borxhit publik ka ngadalësuar, ndonëse borxhi ka arritur 6.5 për qind të BPV-së në fund të vitit 214. Megjithatë, kosto e ndërtimit të autostradës do të zgjerojë deficitet fiskale në periudhën Deficiti buxhetor për vitin 215 ishte planifikuar në 5.9 përqind të BPV-së, pavarësisht prej masave të të ardhurave shtesë (mbajtja e TAP të krizave dhe rritja e kontributit për sigurime shëndetësore me.5 pikë përqindjeje) si dhe indeksimi i pensionit i ngrirë në 215 dhe heqja e skemave të pensioneve të privilegjuara. Megjithatë, sipas udhëzimeve të politikave makroekonomike dhe fiskale për periudhën miratuar në prill, shpenzimet publike në tri vjetët e ardhshme do të jenë relativisht të larta për shkak të ndërtimit të autostradës, duke arritur 49 përqind të BPV-së në vitin 215 përpara zbritjes në 43 përqind të BPV-së në vitin 218, me shpenzimet kapitale që shkojnë në 66

76 rreth 9 për qind të BPV-së çdo vit. Me përjashtim të kostos së autostradës, shpenzimi pritet të mbetet i rrafshët në terma nominal vjetorë. Deficiti i përgjithshëm i qeverisë është zgjeruar tashmë këtë vit. Deficiti u rrit në 3.2 përqind të BPV-së në shtatë muajtë e parë të vitit 215, për shkak të rritjes së shpenzimeve për 7.7 përqind v-nv. Këto të fundit kanë reflektuar një rritje në shpenzimet kapitale, transferet në qeveritë lokale që të ndihmojnë në shlyerjen e borxheve nën-nacionale dhe pagesat më të mëdha të interesit. Pagimi i borxheve (borxhi i pensionit, zgjidhja e rasteve të gjykatës dhe komunaliet) arriti në 1.4 për qind të BPV-së. Në të njëjtën periudhë, të ardhurat u rritën me vetëm 2.9 përqind në vit në saje të përmirësimit të mbledhjes së kontributeve dhe të akcizave. Me rritjen e deficitit po ashtu u rrit edhe borxhi publik. Borxhi publik u rrit me 22.2 përqind në terma nominalë në gjysmën e parë të vitit 215 krahasuar me fundin e vitit 214 në saje të huamarrjes së jashtme (5 milion euro në eurobonde) për mbulimin e pagesës së bonove të korrikut, dhe 17 milion euro të disbursimit të parë nga banka kineze EXIM bank. Në terma relativ, ai arriti në 7.8 përqind të BPV-së (ose 82.2 përqind të BPV-së duke përfshirë garancionet). Borxhi publik pritet të arrijë në 77 përqind të BPV-së në vitin 218. Nevojat e financimit do të dyfishohen në vitin 215 dhe 216 deri afër 16 përqind të BPV-së, me pagesa të mëdha të eurobondeve të cilave u vije afati i pagesës. S&P kanë afirmuar vlerësimin sovran të kreditimit të jashtëm (të brendshëm) në Malin e Zi në B+(B) me parashikim të qëndrueshëm. Kjo pasqyron një balancë të rreziqeve nga keqësimi i matjes nga qeveria të borxhit të jashtëm, situateës fiskale dhe borxhit të përgjithshëm të qeverisë, kundrejt potencialit të rritjes ekonomike të 12 muajve të ardhshëm. Vlerësimi mund të ulet nëse: (i) metrika fiskale e vendit përkeqësohet më shumë se që është paraparë (tejkalimit i kostove të lidhura me ndërtimin e autostradave, shpenzimet e mëtejshme në lidhje me procedurat ligjore dhe ristrukturimin e KAP, ose shpenzimet e tepërta nga nivelet e ulëta të qeverisë); (ii) vendi e ka të vështirë të rifinancojë borxhin e jashtëm; (iii) projektet e mëdha të IHD-ve ndalojnë apo nuk materializohen dhe kjo do të pengonte rritjen e parashikuar në Malin e Zi. Në anën tjetër, vlerësimet do të rriteshin në qoftë se rritja ekonomike e Malit të Zi do të ngritej më shpejt sesa ishte parashikuar dhe njëkohësisht të ketë një rënie në borxhin qeveritar dhe të jashtëm. Në korrik 215, qeveria miratoi Udhëzimet e Zhvillimit të Malit të zi për periudhën Kjo strategji zhvillimi propozon mënyrat për një rritje afatgjatë të standardit të jetesës përmes përafrimit me Strategjinë Evropa 22. Duke njohur potencialin në dispozicion, turizmi, energjia, bujqësia, zhvillimit rural dhe industria përpunuese, janë theksuar si sektorët me prioritet të zhvillimit të Malit të Zi. Vlera e përgjithshme e investimeve të planifikuara në sektorin publik dhe privat gjatë periudhës tre-vjeçare arrin në 2.9 miliardë euro apo afër 81 përqind e BPV-së aktuale. Parashikimi Rritja pritet të arrijë në 3.4 për qind në vitin 215 shtyrë nga investimet në infrastrukturën publike dhe turizmin më të fortë. Parashikimi ka rreziqet e dukshme, të jashtme dhe të brendshme. Kriza në një vend në Evropën Juglindore dhe tensionet gjeopolitike kanë ndikim të drejtpërdrejtë minimal në Mal të Zi, por mbartin rreziqe financiare dhe rreziqe të rritjes nëpërmjet efekteve të raundit të dytë. Paqëndrueshmëria financiare e shkaktuara nga rritja më e dobët dhe trazirat financiare në Kinë dhe parashikimi i normalizimit të mëtejmë të politikës monetare në SHBA mund të bëjë presion në pasqyrat e bilancit për shkak të kredisë së autostradës e cila kryesisht denominohet në dollarë amerikan (89 milionë euro). Çdo rritje në koston e financimit, në veçanti për tregjet në zhvillim e të cenueshme do të çojë gjithashtu në rritjen e kostos së shërbimit të borxhit. Ka edhe rreziqe të tjera në anën fiskale që përfshijnë çështjen e rifinancimit të eurobondeve 5 vjeçare të barazvlefshme me 1 përqind të BPV-së në vitin 216. Rreziqet kryesore të brendshme i referohen rimëkëmbjes së ngadalshme të furnizimit të kredisë dhe vonesave në reformat e planifikuara strukturore, të cilat pritet të ngrisin rritjen potenciale edhe kur ndërtimi i autostradës përfundon. 67

77 Jan-11 Apr-11 Jul-11 Oct-11 Jan-12 Apr-12 Jul-12 Oct-12 Jan-13 Apr-13 Jul-13 Oct-13 Jan-14 Apr-14 Jul-14 Oct-14 Jan-15 Apr-15 Jul-15 Jan-1 Apr-1 Jul-1 Oct-1 Jan-11 Apr-11 Jul-11 Oct-11 Jan-12 Apr-12 Jul-12 Oct-12 Jan-13 Apr-13 Jul-13 Oct-13 Jan-14 Apr-14 Jul-14 Oct-14 Jan-15 Apr-15 Jul-15 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q f 216f 217f EUR bn % of GDP Jan-1 Apr-1 Jul-1 Oct-1 Jan-11 Apr-11 Jul-11 Oct-11 Jan-12 Apr-12 Jul-12 Oct-12 Jan-13 Apr-13 Jul-13 Oct-13 Jan-14 Apr-14 Jul-14 Oct-14 Jan-15 Apr-15 Jul-15 ' ' EUR mn % of GDP Jan-9 Apr-9 Jul-9 Oct-9 Jan-1 Apr-1 Jul-1 Oct-1 Jan-11 Apr-11 Jul-11 Oct-11 Jan-12 Apr-12 Jul-12 Oct-12 Jan-13 Apr-13 Jul-13 Oct-13 Jan-14 Apr-14 Jul-14 Oct-14 Jan-15 Apr-15 Jul-15 Jan-12 Apr-12 Jul-12 Oct-12 Jan-13 Apr-13 Jul-13 Oct-13 Jan-14 Apr-14 Jul-14 Oct-14 Jan-15 Apr-15 Jul-15 index, 211=1 Të dhënat me frekuencë të lartë, seritë e përshtatura sipas ciklit të trendit (Indeks) Total Industry_tc Retail trade_tc Tourism_tc last obs.: 7/15 Tregtia e jashtme (Përqindje) % Annual growth rates (%, 3-month moving average) Imports Exports last obs.: 7/15 Burimi: MONSTAT, llogaritjet e stafit të BB-së. Tregu i punës, të dhënat administrative (mijë) Employment (lhs) Unemployment (rhs) last obs.: 7/15 Burimi: MONSTAT, llogaritjet e stafit të BB-së. Tregu i punës, të dhëna të bazuara në hulumtim (Përqindje) % Burimi: MONSTAT. Kreditë dhe depozitat, rritja vjetore (Përqindje) % Participation rate Unemployment rate - rhs Employment_tc (lhs) Unemployment_tc (rhs) Employment rate '15 Total deposits Total bank loans last obs.: 7/ % 1 5 Burimi: MONSTAT, llogaritjet e stafit të BB-së. Deficiti i përgjithshëm i qeverise (Përqindja e BPV-së) Jan-Jun 215 Total Revenues and Grants Total Expenditure and Net Lending Cash deficit (% of GDP) - rhs Accrual deficit (% of GDP) - rhs Burimi: MeF, MONSTAT, llogaritjet e stafit të BB-së. Borxhi i përgjithshëm i qeverise (miliard euro dhe përqindja e BPV-së) Foreign public debt (EUR bn) Domestic public debt (EUR bn) Public debt (% of GDP) Burimi: MeF, MONSTAT, llogaritjet e stafit të BB-së. CPI dhe PPI, norma vjetore e rritjes (Përqindje) % CPI PPI last obs.: 7/ Burimi: CBCG, llogaritjet e stafit të BB-së. Burimi: MONSTAT. 68

78 MALI I ZI f Rritja reale e BPV-së (për qind) Përbërja (pikë përqindjeje): Konsumi Investimet Eksportet neto Eksportet Importet (-) Inflacioni i çmimeve të konsumit (përqindja, mesatarja e periudhës) Te hyrat Publike (përqindja e BPV-së) Shpenzimet Publike (përqindja e BPV-së) Prej të cilave: Pagat (përqindja e BPV-së) Përfitimet sociale (përqindja e BPVsë) Shpenzimet kapitale (përqindja e BPV-së) Bilanci fiskal (përqindja e BPV-së) Bilanci fiskal primar (përqindja e BPV-së) Borxhi publik (përqindja e BPV-së) Borxhi publik dhe ai i garantuar publikisht (përqindja e BPV-së) Prej të cilave: I jashtëm (përqindja e BPV-së) Eksporti i mallrave (përqindja e BPV-së) Importi i mallrave (përqindja e BPV-së) Eksporti neto i shërbimeve (përqindja e BPV-së) Bilanci tregtar (përqindja e BPV-së) Hyrja e remitencave (përqindja e BPV-së) Bilanci i llogarisë rrjedhese me jashte (përqindja e BPV-së) Hyrjet e investimeve të huaja direkte (përqindja e BPV-së) Borxhi i jashtëm (përqindja e BPV-së) Rritja e kreditimit privat real (përqindje, periudhë mesatare) Kreditë jo performuese (përqindja e kredive bruto, fundi i periudhës) Shkalla e papunësisë (përqindja, periudhë mesatare) Shkalla e papunësisë tek të rinjtë (përqindja, periudhë mesatare) Pjesmarrja në fuqinë punëtore (përqindje, periudhë mesatare) BPV për kokë banori, PFB (aktuale ndërkombëtare $) 13, , , ,624. Norma e varfërisë në US$5/ditë, PFB (përqind e popullsisë) Burimet: Autoritetet e vendit, vlerësime dhe parashikime të Bankës Botërore. Shënim: Treguesvit e tregut të punës dhe rritja e kreditimit për vitin 215, reflektimi vjetor i mesatares. Kreditë e këqija tregojnë datën aktuale deri më tani. 69

79 SERBIA Ekonomia e Serbisë doli nga recesioni në tremujorin e dytë të vitit 215, duke u rritur me 1 për qind nga viti në vit, pas pesë tremujorësh të njëpasnjëshëm të rënies në aktivitetin ekonomik. Rritja për vitin 215 si një tërësi është parashikuar në.5 për qind, krahasuar me një tkurrje prej 1.8 për qind në vitin 214, për shkak të riaktivizimit të fuqishëm të prodhimit industrial nga ndikimi i përmbytjeve të vitit 214 dhe kërkesat e jashtme u përmirësuan me kthimin e rritjes në BE. Performanca fiskale në vitin 215 e deri tani i ka tejkaluar pritjet. Të hyrat shumë më të larta, megjithëse kryesisht nga të hyrat jo-tatimore, të mbështetura nga një kontroll i rreptë i shpenzimeve, çoi në një deficit fiskal dukshëm më të ulët gjatë shtatë muajve të parë të vitit 215. Megjithatë, borxhi publik ndaj BPV-së mbetet i lartë, duke shkuar deri në 73 përqind në fund të korrikut. Me përmirësimin e mjedisit të jashtëm duke mbështetur eksportet e mallrave dhe shërbimeve, si dhe remitencat, deficiti i llogarisë rrjedhëse me jashtë në euro ka rënë me 3 për qind në gjysmën e parë të vitit krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit 214. Përparim gjithashtu është shënuar në reformat strukturore, për shembull, me planin e konsolidimit financiar të kompanisë së energjisë elektrike që ka miratuar rritjen e çmimeve të energjisë, ligjet e reja për ndërtim; inspektime, dhe punësimin në sektorin publik dhe zbatohen edhe pse në disa sfera, të tilla si zgjidhja e ndërmarrjeve shoqërore nga portfolio e Agjencisë së Privatizimit, përparimi ka qenë disi më i ngadalshëm se sa që pritej më parë. Realizimi i qëndrueshëm i programit të konsolidimit fiskal, mbështetur nga FMN-ja, duke përfshirë tërësinë e reformave strukturore mbetet thelbësore për të ruajtur stabilitetin makroekonomik dhe për të krijuar një ambient të favorshëm për rritje më të shpejtë. Zhvillimet e fundit Sipas vlerësimeve të fundit, BPV reale e Serbisë u rrit me 1 përqind vit në vit në 3M Shkaku kryesor ishte industria, vlera reale e së cilës u shtua deri në 8.6 për qind v-n-v në 3M2 215 (pjesërisht duke reflektuar efektet bazë si ndikimi i përmbytjeve në maj 214). Në të kundërtën, dhe në vazhdim të rritjes së përgjithshme, vlera e shtuar e bujqësisë është goditur nga thatësira e fundit, duke u tkurrur me 9.4 përqind v-n-v në terma real. Në anën e shpenzimeve, konsumi ka qenë nën presionin e shkurtimeve në pagat e sektorit publik dhe në pensione. Në 3M2 konsumi në të vërtetë ra me 1.7 për qind në të vërtetë v-n-v, por kjo është dukshëm më pak sesa që është paraparë më herët meqë pagat e sektorit privat filluan të rriten, kështu duke kompensuar pjesërisht për uljen e pagave në sektorin publik gjatë të njëjtës periudhë. Pensionet, rreth 3 për qind e të ardhurave të ekonomive familjare mesatare pësuan rënie me 4 përqind v-n-v (nominale) / gjatë pesë muajve të parë. Investimet dhe eksportet kanë shënuar një rritje të konsiderueshme në 3M2 (deri 8.6 dhe 8.7 përqind v-n-v përkatësisht, përsëri reflektojnë efektet bazë nga përmbytjet e vitit 214 si dhe është përmirësuar kërkesa e jashtme) duke mbështetur rimëkëmbjen, ndërsa investimet qeveritare ranë me 7.5 përqind. Deficiti i përgjithshëm i qeverise gjatë shtatë muajve të parë të vitit 215 ishte 1 përqind e BPVsë për tërë vitin (kundrejt 2.9 për qind të BPV-së krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit 214). Plani i zvogëlimit të deficitit ka ardhur kryesisht si rezultat i rritjes së të hyrave (5.6 përqind v-n-v më lartë në terma nominalë). TVSH dhe akciza kanë shtyrë të ardhurat totale të tatimeve me 1 përqind më lartë. Megjithatë, ecuria e të hyrave në përgjithësi është mbështetur kryesisht nga rritja e madhe në të hyrat jotatimore kryesisht për shkak të masave të njëhershme (p.sh., pagesa e të ardhurave neto nga ndërmarrjet shtetërore dhe nga shitja e licencave 4G) dhe nga futja e rritjes së shpenzimeve për pagat e sektorit publik. Totali i shpenzimeve nominale të qeverisë ka rënë me 1.8 përqind si rezultat i kursimeve të mëdha në paga dhe pensione (zbritje prej 11.1 dhe 3.3 përqind, respektivisht). Me gjithë rënien e nevojave për financim fiskal neto, borxhi i qeverisë së përgjithshme (duke përfshirë garancitë) u ngrit në 73 përqind në fund të muajit korrik 215 nga 71. përqind që ishte në fund të vitit 214, pjesërisht për shkak të forcimit të dollarit më herët në 215 (33 për qind e aksioneve totale të borxhit janë në dollarë). 7

80 Jan-12 Apr-12 Jul-12 Oct-12 Jan-13 Apr-13 Jul-13 Oct-13 Jan-14 Apr-14 Jul-14 Oct-14 Jan-15 Apr-15 Jul Q1 211 Q2 211 Q3 211 Q4 212 Q1 212 Q2 212 Q3 212 Q4 213 Q1 213 Q2 213 Q3 213 Q4 214 Q1 214 Q2 214 Q3 214 Q4 215 Q1 215 Q2 est. Rritja pozitive nga v-n-v u kthye në 3M2 215 (Rritja reale e BPV-së nga viti në vit, përqindja) Burimi: Zyra e Statistikave Deficiti vjetor fiskal i vitit 215 tani pritet të ulet dukshëm më poshtë sesa niveli i parashikuar më parë prej 5.9 përqind të BPV-së. Kur merret parasysh ndikimi i performancës së buxhetit për shtatë muajt e parë, deficiti vjetor mund të jetë rreth 4 përqind të BPV-së. Një nga rreziqet kryesore ndaj kursimeve buxhetore është rrëshqitja në reformat në mbështetje financiare për NSH-të, duke përfshirë politikën e ndalimit të garancive të reja për likuiditet për NSH-të. Pasi që zgjidhja e NSH-ve të mbetura në Agjencinë e Privatizimit është vonuar pjesërisht (17 ndërmarrje që punësojnë 21,5 njerëzve kanë marrë vazhdimin prej një viti për përfundimin e privatizimi), rreziqet fiskale që vijnë nga nevoja për të zgjatur mbështetjen financiare për këto ndërmarrje janë rritur. FMN ka arritur një marrëveshje në nivel stafi me autoritetet gjatë shqyrtimit të dytë të marrëveshjes stand by paraprake të Serbisë (SBA). Rishikimi ka njohur suksesin e qeverisë në kontrollimin e buxhetit të vet dhe përparimin e reformës strukturore (ndonëse e pa sheshuar). Shqyrtimi i ardhshëm do të jetë në fund të tetorit, përpara miratimit të buxhetit të vitit 216. Presionet inflacioniste janë kufizuar nga kërkesa e brendshme relativisht e dobët dhe mungesa e përshtatjes së tarifave të çmimeve të kontrolluara administrativisht. Inflacioni i çmimeve të konsumit qëndroi në rangun e 2 përqind gjatë gjysmës së parë të vitit 215, nën objektivin e Bankës Kombëtare të Serbisë (NBS) prej 4 +/- 5 përqind, si dhe u ngadalësua në 1 përqind (v-n-v) në korrik, kryesisht si rezultat i rënies së inflacionit të çmimeve të produkteve ushqimore. Inflacioni i çmimeve të ushqimeve në gjysmën e parë të vitit rezultoi 3. Inflacioni mbetet i ulët dhe poshtë objektivit (inflacioni v-n-v, përqindja) Burimi: Banka Kombëtare e Serbisë CPI, total CPI, excl food Target, upper band Target, lower band përqind, ndërkohë që në korrik ishte vetëm.6 përqind. Inflacioni bazë ka kulmuan në mars me 2.9 për qind, duke zbritur më pas, deri në nivelin 2.2 për qind në muajin maj (të dhënat e fundit në dispozicion). Në muajt në vijim, inflacioni pritet të rritet ndjeshëm pas rritjes së çmimit të energjisë elektrike në gusht, duke e kthyer inflacionin në vend në objektivin e synuar në fund të vitit Rimëkëmbja në aktivitete u reflektua në tregun e punës me norma e papunësisë në rënie deri në 17.9 nga 19.2 përqind në 3M1. Në krahasim me tremujorin e mëparshëm, numri i të punësuarve u rrit me 2.9 përqind, kryesisht si rrjedhojë e krijimit të vendeve formale të punës me orar të plotë (punësimi joformal në fakt ka rënë në 1.7 për qind). Si rezultat shkalla e punësimit arriti në 42.3 përqind, niveli më i lartë që nga 3M2 i vitit 29. Siç u përmend, ndërsa rritja e pagave të sektorit privat ishte pozitive (3.4 përqind v-n-v në terma nominalë gjatë pesë muajve të parë të vitit 215), pagat e sektorit publik kanë rënie (6.4 për qind v-n-v gjatë të njëjtës periudhë). Si rezultat, në përgjithësi pagat reale ranë përsëri gjatë gjashtë muajve të parë të vitit 215, zbritje prej 1.6 përqind v- n-v pas një zvoglimi të pagave me.7 për qind në terma realë gjatë vitit 214 marrë në tërësi. Përshtatja e llogarisë së jashtme vazhdon. Deficiti i llogarisë rrjedhëse me jashtë prej 728 milion euro në gjysmën e parë të vitit 215 ishte 3 përqind më i ulët krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit 214. Gjatë kësaj periudhe, eksporti i mallrave dhe shërbimeve u rrit dukshëm (5.8 dhe 15 për qind respektivisht). Transfertat neto po ashtu janë përmirësuar, me rritjen e hyrjes së dërgesave të diasporës (remitencave) me 12.9 përqind v-n-v në euro. Në llogarinë financiare ka 71

81 qenë një ulje e mëtejshme e neto IHD-ve në gjysmën e parë të vitit me 4.3 përqind v-n-v (në euro) në mungesë të ndonjë projekti të ri të madh. Megjithatë, neto IHD-të pothuajse në tërësi kanë mbuluar deficitin e llogarisë rrjedhëse me jashtë ne gjysmën e parë të vitit. Dinari mbeti gjerësisht stabil në terma nominalë deri në gusht të vitit 215. Për dallim nga viti 214, kur Banka Kombëtare e Serbisë ka intervenuar ndjeshëm në mënyrë që të parandalohet një zhvlerësim i ndjeshëm i monedhës vendase, BKS ka qenë një netoblerës i euros në mënyrë që të parandalohet ngritja e vlerës së dinarit meqë bilanci i llogarisë rrjedhëse me jashtë është përmirësuar. Pas rënies së ndjeshme në 3M4 214, rezervat zyrtare u rritën me 723 milionë euro gjatë shtatë muajve të parë, pjesërisht ka të ngjarë për reflektimin e efekteve të rritjes së vlerës pasi që dollari rriti vlerën kundrejt euros, dhe qëndroi në 1.6 miliard euro në fund të korrikut. Pas një rimëkëmbje jetëshkurtër, kryesisht nga kreditë për NSH, aktivitetet kredituese ngadalësuan. Kreditë ishin më lart në 4.7 përqind v- n-v për shtatë muajt e parë të vitit 215 (nuk janë përshtatur për lëvizje të monedhës). Ndërsa rritja e kredive për biznese u bë pozitive, kjo ishte në tërësi e ndikuar nga kreditë për NSH-të pasi kreditë për ndërmarrjet private patën rënie me 4.2 për qind v-n-v për shtatë muajt e parë. BKS është duke punuar në mënyrë më aktive për zgjidhjen e këtij problemi afatgjatë të kredive jo përformuese, që llogariten për 22.8 për qind të totalit të kredive në qershor të vitit 215, nën planin e ri të veprimit për zgjidhjen e KJPve (miratuar në gusht). Zhvillimet në Greqi deri tani nuk kanë patur një ndikim të madh në sektorin bankar serb ku autoritetet kanë marrë masa të politikave proaktive dhe depozitat e përgjithshme mbetën gjerësisht të sheshta gjatë muajve të fundit. BKS vazhdon të marrë masa për të siguruar mbështetje të politikës monetare, duke pasur parasysh kushtet fiskale me karakter shtrëngues, përmirësimin e hyrjeve të kapitalit, por ende të dobët, dhe ka ulur normën e politikës kyçe monetare në 5.5 përqind më 13 gusht. Parashikimi Ekonomia e Serbisë pritet të kthehet në rritje prej.5 përqind në vitin 215, mbështetur nga përmirësimi i kërkesës së jashtme dhe rimëkëmbja nga përmbytjet e vitit 214. Skenari bazë merr parasysh progresin e vazhdueshëm në reformat fiskale dhe strukturore kryesore. Më e rëndësishmja, Serbia pritet të vijë afër kompletimit të zgjidhjes së një portofolio të rëndësishme të ndërmarrjeve të udhëhequra nga Agjencia e Privatizimit dhe të vazhdojë me rivlerësimet e madhësisë së administratës publike. Edhe pse këto reforma mund të kenë pasoja të menjëhershme për punësimin dhe standardin e jetesës të të prekurve direkt, konsumi familjar pritet të rimëkëmbet gradualisht gjatë vitit 215, në tërësi, si dhe investimet e qeverisë. Përveç kësaj, faktorët e jashtëm duhet të ndihmojnë që të mbështesin procesin afatshkurtër të zhvillimit makro. Megjithatë, gjatë periudhës afatmesme, paraqitja makro-fiskale për Serbinë mbetet e brishtë dhe mjaft e varur në zbatimin e konsolidimit fiskal të qeverisë dhe programit të reformës strukturore. Megjithatë, në qoftë se reformat implementohen suksesshëm duhet të ndihmojnë ekonominë serbe të rritet me rreth 1.5 për qind dhe 2.5 për qind në vitin 216 dhe 217, respektivisht. Perspektiva e kërkesës së jashtme, si dhe përparimi i reformave të brendshme, paraqet rreziqet e rënies dhe të ngritjes në parashikim. Shtrirja e mbështetjes ndaj rritjes nga rimëkëmbja në zonën e euros dhe ekonomia globale është një rrezik për të ardhmen. Turbullirat në kushtet e financimit ndërkombëtar gjithashtu mund të shtrihen në ekonominë e vendit nëpërmjet qasjes në financimin e jashtëm (edhe pse ky rrezik është zbutur nga nevojat e reduktuara të qeverisë për financim në vitin 215). 72

82 Jan-12 May-12 Sep-12 Jan-13 May-13 Sep-13 Jan-14 May-14 Sep-14 Jan-15 May-15 Dec-12 Feb-13 Apr-13 Jun-13 Aug-13 Oct-13 Dec-13 Feb-14 Apr-14 Jun-14 Aug-14 Oct-14 Dec-14 Feb-15 Apr-15 Jun-15 Rritja e fuqishme e prodhimit industrial ka ndihmuar ekonominë e Serbisë të dalë nga recesioni (Rritja e prodhimit industrial nga viti në vit, përqindja)...megjithëse papunësia mbetet e lartë, në 17.9 për qind në TM2 215 (Shkalla e papunësie, përqindja) m/3m, SA, ann y/y, 3m MA H1 H2 H1 H2 H1 H2 H1 H2 H1 H2 H1 H2 H Burimi: Zyra e Statistikave Activity rate Employment rate Unemployment rate Burimi: AFP, Zyra e Statistikave Reritja e kredisë ka ngadalësuar gjatë muajve të fundit, në veçanti në sektorin privat (Rritja nominale e kredisë nga viti në vit, përqindja) Loans to Enterprises Loans to households Eksportet vijojnë të rikthehen në vitin 215, pasi që eksportet e bujqësisë dhe prodhimit janë zgjeruar (Rritja e vlerës së eksportit nga viti në vit, përqindja) Loans to private enterprises -2. Q1 Q2 Q3 Q Burimi: Banka Kombëtare e Serbisë Deficiti fiskal në gjysmën e parë të vitit 215 ka qenë shumë më i vogël në krahasim me një vit më parë... (Deficitet fiskale tremujore si përqindje BPV-së tremujore) Q1 Q2 Q3 Q4-12. Burimi: Ministria e Financave Burimi: Zyra e Statistikave...megjithëse borxhi i përgjithshëm i qeverisë ndaj BPV-së u ngrit me pak më shumë se gjysmëvjetori i parë (borxhi i qeverisë ndaj BPV-së, përqindja) External direct debt Domestic direct debt Guarantees Jul-15 Burimi: Ministria e Financave - Administrata e Borxhit Publik 73

83 SERBIA f Rritja reale e BPV-së (për qind) Përbërja (pikë përqindjeje): Konsumi Investimet Eksportet neto Eksportet Importet (-) Inflacioni i çmimeve të konsumit (përqindja, mesatarja e periudhës) Te hyrat Publike (përqindja e BPV-së) Shpenzimet Publike (përqindja e BPV-së) Prej të cilave: Pagat (përqindja e BPV-së) Përfitimet sociale (përqindja e BPVsë) Shpenzimet kapitale (përqindja e BPV-së) Bilanci fiskal (përqindja e BPV-së) Bilanci fiskal primar (përqindja e BPV-së) Borxhi publik (përqindja e BPV-së) Borxhi publik dhe ai i garantuar publikisht (përqindja e BPV-së) Prej të cilave: I jashtëm (përqindja e BPV-së) Eksporti i mallrave (përqindja e BPV-së) Importi i mallrave (përqindja e BPV-së) Eksporti neto i shërbimeve (përqindja e BPV-së) Bilanci tregtar (përqindja e BPV-së) Hyrja e remitencave (përqindja e BPV-së) Bilanci i llogarisë rrjedhese me jashte (përqindja e BPV-së) Hyrjet e investimeve të huaja direkte (përqindja e BPV-së) Borxhi i jashtëm (përqindja e BPV-së) Rritja e kreditimit privat real (përqindje, periudhë mesatare) Kreditë jo performuese (përqindja e kredive bruto, fundi i periudhës) Shkalla e papunësisë (përqindja, periudhë mesatare) Shkalla e papunësisë tek të rinjtë (përqindja, periudhë mesatare) Labor force participation rate (percent, period average) GDP per capita, PPP (current international $) 12, , , ,38.4 Burimet: Autoritetet e vendit, vlerësime dhe parashikime të Bankës Botërore. Shënim: Treguesvit e tregut të punës dhe rritja e kreditimit për vitin 215, reflektimi vjetor i mesatares. Kreditë e këqija tregojnë datën aktuale deri më tani. 74

84 EJL6: Treguesit kryesor ekonomik 75

85 76

86 EJL6: Treguesit kryesor ekonomik f 216f 217f Rritja reale e BPVsë (përqind) Shqipëria Bosnjë e Hercegovina Kosova IRJ Maqedonisë Mali i zi Serbia EJL Inflacioni i Çmimeve të Konsumit (përqind, mesatarja e periudhës) Shqipëria Bosnjë e Hercegovina Kosova IRJ Maqedonisë Mali i zi Serbia EJL Shpenzimet Publike (përqind e BPVsë) Shqipëria Bosnjë e Hercegovina Kosova IRJ Maqedonisë Mali i zi Serbia EJL Të hyrat Publike (përqind e BPVsë) Shqipëria Bosnjë e Hercegovina Kosova IRJ Maqedonisë Mali i zi Serbia EJL Bilanci Fiskal (përqind e BPVsë) Shqipëria Bosnjë e Hercegovina Kosova IRJ Maqedonisë Mali i zi Serbia EJL Borxhi Publik (përqind e BPVsë) Shqipëria Bosnjë e Hercegovina Kosova IRJ Maqedonisë Mali i zi Serbia EJL

87 f 216f 217f Borxhi Publik dhe i garantuar nga shteti (përqind e BPVsë) Shqipëria Bosnjë e Hercegovina Kosova IRJ Maqedonisë Mali i zi Serbia EJL Eksporti i mallrave (përqind e BPVsë) Shqipëria Bosnjë e Hercegovina Kosova IRJ Maqedonisë Mali i zi Serbia EJL Bilanci Tregtar (përqind e BPVsë) Shqipëria Bosnjë e Hercegovina Kosova IRJ Maqedonisë Mali i zi Serbia EJL Bilanci i llogarisë rrjedhëse me jashtë (përqind e BPVsë) Shqipëria Bosnjë e Hercegovina Kosova IRJ Maqedonisë Mali i zi Serbia EJL Borxhi i jashtëm (përqind e BPVsë) Shqipëria Bosnjë e Hercegovina Kosova IRJ Maqedonisë Mali i zi Serbia EJL Norma e papunësisë (mesatare e periushës, përqind) Shqipëria Bosnjë e Hercegovina Kosova IRJ Maqedonisë Mali i zi Serbia EJL Source: World Bank calculations and projections based on data from national authorities and World Economic Outlook (215). Note: Consumer price inflation for Serbia is end of year. 78

88