NDIKIMI I POLITIKAVE FISKALE TË QËNDRUESHME NË NGRITJEN E MIRËQENIES SOCIALE TË VENDIT

Transcription

1 Xhenet Syka Ndikimi i politikave fiskale të qëndrueshme në ngritjen e mirëqenies sociale të vendit NDIKIMI I POLITIKAVE FISKALE TË QËNDRUESHME NË NGRITJEN E MIRËQENIES SOCIALE TË VENDIT Mba. Xhenet Syka xhenetsyka@hotmail.com Abstrakti Politika fiskale është përdorimi i shpenzimeve dhe taksave qeveritare të cilat ndikojnë aktivitetin ekonomik. Përcaktimi i politikës fiskale në një vit të dhënë kohor faktikisht merr parasysh si të kaluarën ( gjendjen aktuale social ekonomike ), ashtu edhe implikimet për të ardhmen ( qëndrueshmërinë fiskale ). Politika fiskale mund të jetë ekspansioniste ose shtrënguese. Një politikë fiskale ekspansioniste do të thotë shkurtim i taksave direkte dhe indirekte si dhe rritja e shpenizimeve qeveritare. Këto politika do të inkurajojnë më shumë shpenzimet dhe do të rrisin aktivitetin ekonomik. Ndërsa një politikë fiskale shtrënguese do të thotë rritje taksash, si dhe shkurtim të shpenzimeve qeveritare. Këto politika do reduktojnë nivelin e kërkesës agregate dhe ndihmojnë në uljen e inflacionit. Të zgjedhësh midis dy tipeve të politikës fiskale nuk është një vendimi i lehtë, si përsa i përket gjendjes aktuale të ekonomisë, ashtu edhe vendimeve politike. Zgjedhja e politikës fiskale është një nga çështjet më të debatueshme të rolit të qeverisë në jetën ekonomike sociale të një vendi, jo vetëm nga ekonomistët, por nga një gamë më e gjerë njerëzish. Në këtë artikull do të diskutohen disa nga çeshtjet mbi të cilat debati rreth politikës fiskale mbetet i hapur. Artikulli përbëhet nga katër çështje. Në çështjen e parë do të trajtohet roli që luan politika fiskale në rritjen ekonomike. Analiza do të fokusohet si në trajtimin teorik ashtu edhe në rolin që ka luajtur politika fiskale në vendin tonë, duke shkuar edhe me tej në disa sugjerime për të ardhmen. Në çështjen e dytë do të trajtohet politika fiskale në këndvështrimin afatgjatë, qëndrueshmëria fiskale. Gjithashtu do të analizohet statusi i politikës fiskale në Shqipëri e parë në kontekstin e qëndrueshmërisë fiskale. Në çështjen e tretë do të trajtohet roli që luan politika fiskale në çështjet sociale. Në një vend me nivel varfërie të lartë dhe me një ekonomi që kërkon investime të mëdha, zgjedhja e politikave buxhetore përbën një çështje të debatueshme. Roli i politikës në zgjedhjen e politikës fiskale do të trajtohet në çështjen e fundit. Kjo çështje do të fokusohet në rolin që luan vullneti politik në zhvillimin e vendit. Artikulli mbyllet me konkluzionet. 207

2 Politika fiskale dhe rritja ekonomike Lidhja makroekonomike midis politikës fiskale dhe rritjes ekonomike për shumë kohë ka tërhequr vemendjen e ekonomistëve. Fatkeqësisht, studimet e kryera në lidhje me këtë lidhje kanë rezultuar të dështuara. Një nga shkaqet kryesore të këtij dështimi vjen për shkak të pamundësisë për të ndërtuar një tregues të politikës fiskale ( Fu, etj., 2003 ). Sipas Tanzi dhe Zee ( 1997 ), tre janë treguesit kryesor të politikës fiskale, - shpenzimet qeveritare, taksat dhe defiçiti buxhetor. Por literatura ekonomike nuk favorizon asnjërin nga këta tregues si përfaqësuesi më i denjë i politikës fiskale. Në literaturën ekonomike asnjë nga komponentët e politikës fiskale, taksat, shpenzimet qeveritare dhe defiçiti buxhetor nuk tregojnë korelacion të fortë me rritjen ekonomike kur ata analizohen të veçantë. Mungesa e korelacionit mund të jetë pasojë e pamundësisë që secili nga komponentët buxhetorë të përfaqsojë plotësisht pozicionin e politikës fiskale ( Fu, etj., 2003 ). Në studimin e tyre Baldacci etj, ( 2003 ) për 39 vende të mbështetura nga programet e FMN 20 gjatë viteve 90 theksohet ne nuk gjetëm një lidhje pozitive midis konsolidimit fiskal dhe rritjes ekonomike në Benin, Gambia, Lesotho, Ish Republika Jugosllave e Maqedonise, Senegal ose Tanzania, ku të gjithë e kishin defiçitin buxhetor ( pa grantet ) më të vogel se 2.5 % të PBB gjatë 90. Vendet që janë nën programin e FMN këshillohen që të mbajnë një nivel defiçiti buxhetor të ulët me qëllim që të garantohet ambjenti i nevojshëm për një rritje ekonomike të qëndrueshme. Faktikisht, nga studimi i kryer në këto vende konkludohet se zgjedhja e politikës fiskale kushtëzohet nga kushtet specifike që ka një vend dhe nuk mund të përdoret një model i njëjtë për të gjitha vendet. Pavarësisht se nuk është gjetur një lidhje e qëndrueshme empirike midis politikës fiskale dhe rritjes ekonomike, roli i politikës fiskale në zhvillimin ekonomik është thelbësor. Teorikisht pranohet se një politikë fiskale ekspansive do të rrisë kërkesën agregate e cila do të rezultojë me rritje të prodhimit. Në një model simulimi për ekonominë turke, Osdemir ( 2003 ) konkludoi që politika fiskale ndikon ne nivelin e rritjes ekonomike. Rezultatet e simulimit treguan që sa më e lartë të jetë pjesa e shpenzimeve publike për infrastrukturën në totalin e shpenzimeve publike, aq më e lartë do të jetë rritja ekonomike. Një rol tepër të rëndësishëm që luan politika fiskale në rritjen ekonomike është ndikimi i saj në stabilizimin makroekonomik. Një ekonomi me një mjedis makroekonomik të paqëndrueshëm, në një botë me kontrata nominale, do të rrisë riskun e marrëveshjeve afat gjata, duke ndikuar kështu në reduktimin e prodhimit. Një nga treguesit kryesorë me ndikim të ndjeshëm në luhatshmërinë e prodhimit është niveli i ndryshueshmërisë së çmimeve. Një ekonomi me një normë inflacioni të paqëndrueshme dhe të lartë do të rrisë koston e biznesit duke 20 Fondi Monetar Ndërkombëtar 208

3 ndikuar negativisht në aktivitetin ekonomik. Politika fiskale mund të ndikojë në nivelin e inflacionit nëpërmjet shumë kanaleve, si nëpërmjet nivelit të taksave ashtu edhe nëpërmjet nivelit të konsumit publik dhe nivelit të defiçitit buxhetor. Rother ( 2004 ) duke përdorur të dhënat për 15 shtete të OECD gjatë 35 viteve të fundit konkludoi që luhatja e politikës fiskale ka ndikuar ndjeshëm në luhatjen e nivelit të inflacionit me një efekt negativ në nivelin e prodhimit. Sipas vlerësimeve të FMN së, roli i politikës fiskale në Shqipëri gjatë dekadës së fundit ka luajtur një rol të rëndësishëm në stabilizimin makroekonomik duke rezultuar me një normë inflacioni të ulët dhe nivel të borxhit publik që vlerësohet i qëndrueshëm 21. Por, në vitet e fundit dhe vlerësimet optimiste të dikurshme te FMN-se rrezohen, sepse në lidhje me borxhin publik jemi në një pozicion jo të këndshëm, për të mos thënë kritik. Pra, dhe FMN-ja paska marzh gabimi dhe parashikimi! Mendojmë t a shprehim këtë opinion, pavarësisht se kritizerët dhe realistët nuk parapëlqehen nga politikbërësit dhe sidomos nga pushtetarët. Persa i perket borxhit te brendshem publik, mbeshtetur ne cilesine e pamohueshme te shifrave te cilat jane kokeforta ne kontekstin e tyre, mund te themi se Shqipëria ka nivelin më të lartë të borxhit publik në rajon, fenomen i cili ka ngjallur shqetësimin e institucioneve ndërkombëtare, të cilat e kushtëzojnë ndihmën apo kreditë e tyre me uljen e borxhit.. Borxhi publik eshte 58.75% e PBB në vitin Në fund të vitit 2011, stoku i borxhit publik arriti në miliardë lekë ose % të PBB. Ky stok përbëhet nga (i) borxhi i Qeverisë Qendrore % të PBB dhe (ii) borxhi i pushtetit lokal me 0.02% të PBB, sipas të dhënave nga Ministria e Financave. Në krahasim me vitin 2010, borxhi i Qeverisë Qendrore është rritur me rreth 8%, ndërsa borxhi i pushtetit lokal ka shënuar rritje prej 48%. Sipas afatit origjinal të maturimit, struktura e stokut të borxhit përbëhet nga borxhi afatshkurtër 33% dhe afatgjatë 67%. Ne lidhje me borxhin e brendshëm me financim afatgjatë, duhet theksuar se gjatë vitit 2011 Ministria e Financave ka vazhduar politikën e saj të emetimit kryesisht të instrumenteve afatgjatë të borxhit. Për rrjedhojë, struktura e borxhit të brendshëm shtetëror sipas instrumenteve ka ardhur duke u përmirësuar në favor të instrumenteve afatgjatë të cilët përfaqësojnë % të tij, kundrejt 42.4 % në fund të vitit Kete situate problematike, mund t a konkretizojme dhe ne menyre tabelare : 21 Vlerësime të FMN 209

4 Sipas Departamentit të Shtetit Amerikan ( 1996 ): Qeveria ndoqi një politikë fiskale ekspansioniste duke rezultuar me një deficit buxhetor jo të qëndrueshëm. Papunësia mbeti e lartë, veçanërisht në qytete dhe zona veriore, ku aktiviteti ekonomik ka qenë mjaft i ulët përveç kontrabandës. Ky konkluzion është përdorur si shembull për të treguar që politika fiskale ekspansive nuk prodhon gjithmonë rritje të ekonomisë. Politika fiskale e ndjekur pas krizës ekonomike sociale të vitit 1997, është bazuar në dy konsiderata: në rritjen e të ardhurave buxhetore dhe uljen e defiçitit buxhetor. Në fund të vitit 2004 të ardhurat tatimore gjatë kësaj periudhe janë rritur me 6 përqind të PBB dhe defiçiti buxhetor është ulur me 8 përqind të PBB. Rritja e të ardhurave tatimore dhe ulja e defiçitit buxhetor ka bërë të mundur që financimi i ekonomisë të rritet si nga sektori public, ashtu edhe nga sektori privat. Ulja e mëtejshme e deficitit buxhetor si pasojë e rritjes së të ardhurave buxhetore dhe shkurtimit të shpenzimeve jo produktive ( shpenzimet administrative ), do të ndikojnë pozitivisht në rritjen e prodhimit të brendshëm. Parashikimi i bërë për herë të parë gjatë viteve të tranzicionit i buxhetit të vitit 2005 me një nivel pozitiv të kursimeve publike ( të ardhurat buxhetore minus shpenzimet korrente ), konkludojmë se do të ndikonte pozitivisht në rritjen e investimeve në ekonomi. Përmirësimet që po i bëheshin sistemit të taksave, si në anën e ndërhyrjeve në ligje, ashtu edhe në administrimin e tyre do të shoqëroheshin me efekte pozitive në rritjen e prodhimit. Ulja e normës së tatimit mbi fitimin nga 25 përqind në 20 përqind në vitin 2006 do të rriste kursimet e korportave duke rritur kështu edhe investimet në ekonomi. Një rol të konsiderueshëm në zhvillimin ekonomik afatgjatë ka patur edhe procesi i decentralizimit fiskal. Ky proçes ishte projektuar të ndikonte si në rritjen e efiçençës së përdorimit të fondeve buxhetore, ashtu edhe në rritjen e të 210

5 ardhurave të pushtetit vendor. Të ardhurat e pushtetit vendor në vitin 2005 parashikoheshin në nivelin prej 10.3 miliard leke, nga 2.9 miliard leke në vitin 2000, duke rritur kështu shpenzimet e pushtetit vendor nga 6 miliard leke në 2000 në 17.6 miliard në Politika fiskale dhe qëndrueshmëria fiskale Qëndrueshmëria fiskale është një nga treguesit më të rëndësishëm të vlerësimit të politikës fiskale. Ajo ka marrë një rëndësi të veçantë gjatë viteve të fundit për shkak të efekteve negative që u vunë re në Argjentinë, Brazil dhe Turqi. Një politikë fiskale e qëndrueshme do të thotë që borxhi publik në termat e Produktit të Brendshëm Bruto ( PBB ) nuk ka prirje pozitive. Megjithatë, literatura teorike fokusohet në atë që politika korente fiskale mund të ndiqet për një periudhë të pacaktuar pa ndikuar në fuqinë paguese të qeverisë, e cila nuk nënkupton domosdoshmërisht që borxhi publik 22 duhet të mos ketë prirje pozitive. Një kriter tjetër për të vlerësuar nëse një politikë fiskale është e qëndrueshme apo jo është edhe kushti që norma e parashikuar e rritjes së borxhit publik duhet të jetë më e vogël se norma e interesit gjatë një periudhe afatgjatë. Niveli i borxhit publik ka qenë dhe është një çështje e debatueshme edhe për Bashkimin Europian. Niveli i borxhit publik është një nga kushtet e Paktit të Stabilitetit dhe Rritjes Ekonomike, i nënshkruar në vitin 1997 si element i Traktatit të Maastricht. Vendet e BE që kanë nënshkruar këtë pakt nuk lejohen të kalojnë nivelin e borxhit publik mbi 60% e PBB, dhe ato vende që e kanë më të lartë duhet të bëjnë përpjekje për ta ulur. Ky nivel është rezultante e disa llogaritjeve matematikore bazuar në literaturën makroekonomike, dhe gjithashtu është objekt diskutimi dhe debatesh, por ai na jep sinjalin që nivelet e borxheve publike duhet të studiohen me kujdes nga politikëbërësit. Borxhet publike shfaqen pasi qeveritë kryejnë më shumë shpenzime se niveli i të ardhurave të tyre korente. Gjatë viteve të tranzicionit, të gjitha qeveritë e shumta në vendin tonë kanë operuar me nivele shpenzimesh më të larta se niveli i të ardhurave. Situata ekonomike e sociale mbi të cilën filloi epoka e re drejt ekonomisë së tregut e bënte të pashmangshme ndërhyrjen e shtetit në ekonomi nëpërmjet subvencioneve dhe investimeve publike. Niveli i borxhit pubik në vitin 1996 po i afrohej normës prej 60 përqind të PBB, dhe në vitin 1997 ai ishte mbi 70 përqind e PBB. Ndjekja e një politike fiskale, me rritjen e TVSH nga 12.5 përqind në 20 përqind dhe kontrolli mbi shpenzimet publike kanë bërë të mundur që niveli i borxhit publik në fund të vitit 2004 të jetë rreth 55 përqind e PBB, nga e cila rreth 19 përqind e PBB i përket borxhit të huaj. Përsa i përket borxhit publik të brendshëm, politika fiskale e ndjekur gjatë viteve të fundit dhe tendenca për vitet në vazhdim do të prodhojnë një nivel borxhi publik që do të vijë gjithnje e në ulje. Ndjekja e një politike fiskale me ulje 22 Borxhi publik në këtë artikull i referohet treguesve në përqindje ndaj PBB 211

6 të defiçitit buxhetor, duke ulur huamarrjen e brendshme me 0.2 përqind të PBB çdo vit 23, dhe supozimi se do të ruhet një rritje ekonomike prej 5-6 përqind në vit, me një nivel inflacioni maksimal prej 4 përqind në vit do të rezultojë që borxhi publik i brendshëm të jetë nën nivelin prej 30 përqind e PBB në vitin 2010 (grafiku 1). Grafiku 1: Borxhi i Brendshëm Publik në % të PBB 45,0% 40,0% 35,0% 30,0% 42,6% 39,5% 38,5% 37,7% 35,5% 34,9% 34,0% 33,0% 31,9% 30,7% 29,4% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% Gjatë viteve të tranzicionit rreth 40 % e investimeve publike janë financuar me burime të huaja. Financimet e huaja për vendin tonë kanë qënë në formën e ndihmave dhe kredive të buta, për shkak të nivelit të ulët të të ardhurave për frymë që ka karakterizuar ekonominë tonë gjatë këtyre viteve. Ritmi i rritjes se investimeve të huaja ka qënë më i ulët se ritmi i rritjes së PBB, duke rezultuar që niveli i borxhit të huaj të ulet nga 37 përqind e PBB në vitin 1998 në 19 përqind e PBB në vitin Megjithëse niveli i borxhit të huaj është në nivele relativisht të ulta, komercializimi i tij do të rezultojë me rritje të kostos së këtij financimi 24. Qëndrueshmëria / përballueshmëria e nivelit të borxhit të huaj nuk shihet e kërcënuar në kushtet kur rritja ekonomike parashikohet të jetë mbi 4 përqind, niveli i remitancave për një periudhe relativisht afatgjate parashikohet mbi 10 përqind e PBB dhe eksportet parashikohen në rritje. Megjithatë absorbimi i financimeve të huaja ( rritje borxhi ) nga qeveria duhet të jetë i studiuar mirë duke u përqëndruar në sektorët që ndihmojnë rritjen ekonomike dhe rrisin aftësinë konkuruese të vendit. 23 Një nga synimet e qeverisë të shprehura në Programet Buxhetore Afatmesme 24 Tanimë, të ardhurat për frymë kanë kaluar nivelin mbi të cilin përfitohen kredi me kushte lehtësuese. 212

7 Politika fiskale dhe mbrojtja sociale Një pjesë e konsiderueshme e shpenzimeve publike dhe taksave qeveritare ndërmerren për të arritur objektiva specifike dhe jo thjesht për shkak të efektit të tyre fiskal. Një nga sektorët që kohët e fundit ka marrë një rëndësi të veçantë është mbrojtja sociale dhe veçanërisht financimi i fondeve të pensionit. Politika fiskale luan një rol të rëndësishëm në çështjet sociale të një vendi. Një vend me një nivel varfërie të lartë detyron qeveritë që një pjesë të të ardhurave të mbledhuara nga takspaguesit të drejtohen në këto shtresa. Buxhetimi i politikave sociale luan një rol të rëndësishëm në politikat buxhetore përsa i përket vendimeve midis financimit të ekonomisë që ndihmon rritjen ekonomike dhe financimit të grupeve me probleme sociale. Një ekonomi me një nivel të lartë varfërie, e bën zgjedhjen e politikave fiskale/buxhetore më të vështirë. Politika fiskale ndikon në reduktimin e varfërisë si nëpërmjet rritjes ekonomike, ashtu edhe nëpërmjet politikave rishpërndarëse. Përveç nivelit të varfërisë, plakja e popullsisë dhe rritja e normës natyrore të papunësisë konsiderohen si faktorë negativë në nivelin e shërbimeve publike dhe nivelin e defiçitit buxhetor. Plakja e popullsisë e bën të vështirë financimin e fondeve të pensioneve, problem me të cilin po përballen shumë vende të Evropës Perëndimore. Përgjigjja ndaj këtij fenomeni ka qënë rritja e moshës së pensionit dhe mbështetja për fuqizimin e fondeve private të pensioneve. Mosha e daljes në pension për shumicën e shteteve te OECD ( Organisation for Economic Cooperation and Development ) është 65 vjeç, por pothuajse në të gjitha shtetet mosha mesatare de facto e daljes në pension është më e vogël. Për disa shtete të OECD mosha e daljes në pension në gjysmën e 90-ës e deri tani për gratë ishte dhe për burrat 59 vjeç. Kombinimi i skemave të pensioneve shtetërore dhe private klasifikohet si një masë për financimin e periudhës së pensionit. Politika sociale në vendin tonë nuk është se nuk ka qenë në vëmendjen e politikës fiskale që me fillimin e tranzicionit. Në një moment të caktuar rruga drejt një ekonomie tregu intensive, filloi me një rënie të madhe të prodhimit, norma e inflacionit ishte treshifrore dhe papunësia u rrit ndjeshëm. Kjo situatë detyroj qeverinë që të rriste transferimet / subvencionet për shtresat që u goditën më shumë nga ky ndryshim. Edhe sot, shpenzimet sociale përbëjnë një pjesë të konsiderueshme të buxhetit të shtetit. Në buxhetin e vitit 2005 mbi 26 përqind e buxhetit total e përbënin shpenzimet për sigurime shoqërore e shëndetësore, dhe shpenzimet për përkrahjen sociale. Financimi i fondeve të pensioneve në vendin tonë ka ardhur duke u rritur, si për shkak të rritjes së politikave sociale që ka ndërmarrë qeveria për grupe të ndryshme shoqërore, ashtu edhe të rritjes së numrit të pensionistëve. Numri i pensionistëve është rritur me persona në vitin 2012, krahasuar me vitin 2005 ( persona ). Një ndikim të ndjeshëm në nivelin e shpenzimeve sociale ka patur edhe rritja e nivelit të pensioneve, nga lekë në muaj që ishte 213

8 pensioni maksimal në vitin 1994, ndersa ne vitin 2012 kemi kete ekspoze : të ardhurat minimale për pensionin e plotë në qytet nuk mund të jenë më të vogla se lekë në muaj ; të ardhurat minimale për pensionin e plotë në fshat nuk mund të jenë më të vogla se lekë në muaj dhe të ardhurat për pensionin maksimal në qytet bëhen lekë. Buxheti i vitit 2005 parashikonte që në fondin e sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore do të transferohen 18.5 miliard lekë ( grafiku 2 ). Në qoftë se do të bënim një krahasim me fondin e llogaritur për të ndërtuar rrugën Durrës - Kukës, me këtë fond do të ndërtohej gjysma e kësaj rruge. Niveli i të ardhurave që grumbullohen nga kontributet për sigurime shoqërore e shëndetësore vlerësohet si më i ulti në vendet e Evropës Lindore. Në vitin 2010 tek ne niveli i tyre arriti në 5.2 përqind te PBB, ku në Bullgari në vitin 2002 ishin 7.5 përqind e PBB, në Rumani, 10.7 përqind e PBB dhe në Poloni e Hungari mbi 10 përqind e PBB. Grafiku 2: Buxhetet e Sigurimeve Shoqërore dhe Shendetësore % GDP Transfertat Ardhurat Nese do t i referohemi te dhenave te fundit ne lidhje me buxhetin e sigurimeve shoqërore për vitin 2013, do te ndodhemi para kesaj situate : 1, Skema e sigurimit të detyrueshëm shoqëror a. Të ardhurat, gjithsej milionë lekë; b. Nga të cilat: - kontributet milionë lekë; - transferimet nga Buxheti i Shtetit milionë lekë; c. Shpenzimet milionë lekë. Paga minimale, për efekt të pagesës së kontributit të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore, përcaktohet nga Këshilli i Ministrave dhe ndryshon sa herë që rriten pagat dhe pensionet. Këshilli i Ministrave ka të drejtë të 214

9 përcaktojë një kontribut të veçantë minimal për personat e vetëpunësuar në bujqësi dhe për kategoritë specifike të personave të vetëpunësuar. Diferenca ndërmjet kontributeve të veçanta me kontributin minimal mbulohet nga transferta e Buxhetit të Shtetit, por jo më shumë se kufijtë e transfertave të përcaktuara në këtë ligj. Për vitin 2013, teprica e të ardhurave, sipas degëve të sigurimit shoqëror, përdoret për mbulimin e deficitit të degës së pensioneve. 2. Skema e sigurimit suplementar a. Të ardhurat, gjithsej milionë lekë; b. Nga të cilat: - kontributet 400 milionë lekë; - transferimet nga Buxheti i Shtetit milionë lekë; Shpenzimet milionë lekë. Persa i perket buxhetit te sigurimeve shëndetësore për vitin 2013 kemi kete tabele implementare : a. Të ardhurat, gjithsej milionë lekë; b. Nga të cilat: - kontributet dhe të tjera milionë lekë; - transferimet nga Buxheti i Shtetit milionë lekë; Shpenzimet milione leke Përpjekjet për të rritur kontributin e sigurimeve shoqërore e shëndetësore duhet të jenë prioritet i politikës fiskale, me qëllim që të sigurohet financimi i sektorëve të ekonomisë që prodhojnë rritje ekonomike ashtu edhe për të mos trashëguar një barrë të madhe për brezat e ardhshëm. Politika fiskale dhe roli i politikës Zgjedhja e politikës fiskale është një nga treguesit që klasifikon një qeveri si të majtë apo të djathtë. Një qeveri është quajtur e majtë në qoftë se ajo kërkon që të sigurojë një gamë të gjerë dhe me cilësi shërbimesh publike. Një qeveri e tillë kërkon që të shpenzojë deri sa ajo të arrijë këtë qëllim, duke u kujdesur më shumë për arsimin dhe shëndetësinë. Qeveritë e majta pretendojnë që transporti publik të mbetet funksion i qeverisë. Ndërsa një qeveri e djathtë mendon që shumë aktivitete që kryhen nga qeveria të kalojnë nën kontrollin e sektorit privat. Qeveritë e djathta kërkojnë të reduktojnë shpenzimet qeveritare sa më shumë të jetë e mundur. Qeveritë e djathta inkurajojnë skemat private të kujdesit 215

10 shëndetësor dhe të arsimit privat. Qeveritë e djathta kërkojnë që shërmbimi i transportit publik të jetë privat me qëllim që ai të bëhet sa më shumë efiçent. Në lidhje me sistemin e taksave qeveritë e majta mendojnë që të mbajnë nivele të larta të taksave mbi të ardhurat në mënyrë që të mbulojnë nivelin e lartë të shpenzimeve qeveritare. Zakonisht këto qeveri përpiqen që të reduktojnë normat e ulta dhe të rrisin normat e larta me qëllim rishpërndarjen e të ardhurave. Qeveritë e majta pëlqejnë që të mbajnë nivele të ulta të taksave indirekte për arsye se ato janë regresive dhe kështu që prekin me pak të pasurit. Qeveritë e djathta përpiqen gjithmonë që të reduktojnë nivelin e taksave mbi të ardhurat duke i menduar ato si jo nxitëse për sipërmarrjen private. Ato do të pëlqenin që të ulnin të gjitha nivelet e taksave. Këto qeveri argumentojnë se reduktimi i niveleve të taksave është thelbësore që ndërmarrësit e riskut ( inisiativë private ) të mbanin më shumë nga ato që fitonin duke i inkurajuar ata më shumë. Në lidhje me taksat indirekte qeveritë e djathta kërkojnë që të ketë një lëvizje nga taksat direkte te taksat indirekte, në besimin që është më mirë të taksosh individet në atë çka ata konsumojnë se sa në atë çka fitojnë. Qeveritë e majta pëlqejnë të përdorin në mënyrë aktive politikën fiskale për të manaxhuar nivelin e kërkesës agregate. Ato kërkojnë të përdorin normën e interesit për të kontrolluar inflacionin. Gjithashtu ato pranojnë që inflacioni është treguesi ( target ) më i rëndësishëm ekonomik, por në të njëjtën kohë ato kërkojnë që të kenë një politikë ekonomike të tillë që të mbajnë nivelin e papunësisë sa më të ulët të jetë e mundur. Ndërsa qeveritë e djathta kërkojnë që të përdorin politikën fsikale vetëm për qëllime afatgjata. Këto qeveri, do të ndërmerrnin shkurtime taksash dhe shpenzimesh kurdoherë që është e mundur një veprim i tillë. Qeveritë e djathta dëshirojnë të përdorin normën e interesit si mjeti kryesor i manaxhimit të ekonomisë. Rezultatet e studimit të kryer nga Pettersson - Lidbom ( 2003 ) bazuar në të dhënat e qeverisjes vendore suedeze, treguan që roli i partive politike është i rëndësishëm. Qeveritë e majta shpenzonin dhe taksonin 2.5 % më shumë sesa qeveritë e djathta. Milner dhe Judkins ( 2004 ) duke përdorur të dhënat e 18 shteteve për një periudhë 57 vjeçare ( ) demostruan që qeveritë me pikëpamje të djathta dhe të majta paraqiten me ndryshime sistematike në interesat e tyre në lidhje me hapjen e ekonomisë. Sipa tyre qeveritë e djathta janë më të orientuara drejt tregtisë së lirë dhe qeveritë e majta priren të favorizojnë më shumë proteksionizmin. Ndërsa Tavers ( 2004 ) duke përdorur të dhënat për 19 shtete të OECD për periudhën , tregon që përshtatjet fiskale midis qeverive të majta dhe të djathta ndryshojnë; të majtët mbështeten në rritje taksash, ndërsa të djathtët në shkurtim shpenzimesh. Studimi i Tavers ( 2004 ) mbështet hipotezën që të majtët janë më shumë të besueshëm sesa të djathtët kur shkurtojnë shpenzimet shpenzimet totale si konsumin publik dhe komponentët e tij dhe të djathtët janë më shumë të besueshëm kur rritin taksat taksat në përgjithësi dhe taksat direkte mbi biznesin. Megjathatë, Tavers (

11 ) mbyll konkluzionin e tij duke u shprehur: çfarë është e rëndësishme nuk është vetëm ajo çfarë ju bëni, por është si ju e bëni atë dhe kush jeni ju Duke vazhduar konkluzionin dhe gjetjet e Tavers ( 2004 ), është e vështirë të klasifikosh politikat fiskale të ndjekura nga një qeveri e majtë apo e djathtë. Më e vështirë bëhet analiza për të klasifikuar politikën fiskale të ndjekur në vendin tonë që nga viti Qeveritë e shumta gjatë kësaj periudhe kanë qënë të detyruara ( kalimi nga një ekonomi radikalisht e centralizuar në një ekonomi tregu të liberalizuar ) të përqëndrohen në politika strukturore duke e bërë të vështirë mendimin për të zbatuar politika fiskale të djathta apo të majta. Për shkak të ristrukturimit të ekonomisë zgjedhja e politikës fiskale mund të gjykohet si një pasojë e gjendjes aktuale të ekonomisë. Megjithatë, sic tregon historia e zhvillimit ekonomik ne Shqiperi, gjate gjithe periudhes se tranzicionit, fiskaliteti është shoqëruar me një politikë ekonomike të paqëndrueshme, krejtesisht te brishte, duke ndikuar negativisht në ciklet e biznesit. Një pasiguri politike e cila prodhon jo stabilitet social e bën të vështirë zbatimin e politikave ekonomike. Në shumë studime vendi ynë klasifikohet si një vend me një nivel të lartë korrupsioni 25 duke akuzuar politikën për këtë gjendje. Diskutimet rreth politikave ekonomike midis partive politike në vendin tonë marrin më shumë trajtën e debateve dhe të luftës së ethshme politike se sa nëparaqitjen e alternativave. Në përgjithësi përpara periudhave elektorale debatet rreth politikave ekonomike midis partive politike arrijnë kulmin e tyre. Konkretisht ne vendin tone, 6 muaj para zgjedhjeve elektorale dhe akoma sot debatet rreth politikave ekonomike që do të ndjekin partitë që mendojnë të jenë në zyrat e shtetit për mandatin e ardhshëm, mendojmë se janë të zbehta. Paraqitja e platformave ekonomike para zgjedhjeve bëjnë që qeveritë që vijnë në pushtet të jenë të detyruara për të përmbushur premtimet e tyre elektorale. Para fushatave elektorale, politikanët japin maksimumin e tyre për të fituar zgjedhjet.eshte absolutisht e domodoshme dhe brënda moralit politik që një fushatë elektorale me platforma ekonomike dhe premtime elektorale duhet të bëjnë të mundur që qeveria e re që do të jetë në pushtet, të përdore zgjidhjet më të mira që i perkasin zhvillimit te vendit nga te gjitha kendveshtrimet. 25 Shih publikimin e Bankës Botërore,

12 Konkluzione Qëllimi kryesor i këtij artikulli ishte të diskutonim disa çështje mbi politikën fiskale, duke lënë të hapur diskutimin mbi këtë çështje. Nëpërmjet këtij artikulli ne jemi munduar të konkludojme që roli i politikës fiskale në zhvillimin ekonomik është mjaft i rëndësishëm, veçanërisht përsa i përket pozicionit që ka në krijimin e një mjedisi makroekonomik të qëndrueshëm. Zgjedhja e politikës fiskale nuk mund të merret shabllon nga modelet që janë përdorur në vende të ndryshme, por duke u bazuar në kushtet specifike që karakaterizojnë gjendjen ekonomike e sociale të një vendi. Financimi i sektorëve të ekonomisë që promovojnë rritjen ekonomike, që sigurojnë qëndrueshmëri fiskale dhe reduktojnë problemet sociale duhet të jenë qëllimet kryesore të politikës fiskale në vendin tonë. Miratimi i buxheteve të viteve te ardhshme me këto objektiva është një eksperiencë që duhet të ndiqet edhe në perspektivën e afërt dhe te largët. Një politikë fiskale e bazuar në hulumtimet teorike dhe e kombinuar me një klasë politike të përgjegjshme ( duke pasur si intension primar luftën ndaj korrupsionit ), do të prodhojë rritje të standartit të jetës materiale, sociale, psikologjike dhe kulturore të të gjithë shqiptarëve. Proçeset që kanë ndodhur dhe do të ndodhin edhe tek ne, si rezultat i harmonizimit të politikës ekonomike me revolucionin teknollogjik, kanë kontribuar në rritjen e ndërgjegjësimit dhe rritjes së kualitetit të elementit më të rëndësishëm : te elementit NJERI, i cili ndikon gjithnjë e më shumë në rezultatet sociale - ekonomike. Rezultatet pozitive maten me sigurimin e burimeve të mjaftueshme për të plotësuar nevojat e popullatës. Duke kuptuar rëndësinë e problemit, lind pyetja: a janë institucionet tona ekonomike të përcaktuara dhe të pozicionuara qartë? Po të fillojmë nga institucionet e pronës Thembra e Akilit e Demokracisë Shqiptare, atëherë ne duhet të bëjmë një pyetje tjetër logjistike : a janë aktualisht pronarët e vjetër të tokës, pronarët e vërtetë dhe legjitim apo duhet të përballemi me pseudopronarët e rinj, por me letra të reja? Eshte alarmant fakti se politikanët nuk ndërmorrën që në fillim të proçesit dhe akoma nuk po ndërmarrin masa radikale ndaj problemit të pronës, si problemi kyc i zhvillimit ekonomik dhe politik të cdo vendi që pretendon se ka hyrë në rrugën pakthyeshme të demokracisë. Referuar me situatat e vendeve post komuniste që i kanë kaluar këto proçese, ne mund të themi pa medyshje se Shqipëria karakterizohet nga relacioni i pazgjidhur i pronës. Duhet kuptuar se nga moskuptimi me dashje ose pa dashje i pronësisë reale mbi tokën, të con në katastrofën e sëmundjes endemike të informalitetit ekonomik të vendeve që fatkeqësisht po tensionohen nëpërmjet një tranzicion të egër ( sic eshte rasti unikal i Shqipërisë ). Simbolikisht Shqipëria në historinë e saj të dhimbshme, nga teoricienët konsiderohet si një vend i cili ka kaluar permes një komunizmi unikal dhe më radikalin në Europë, një tranzicioni të egër post komunist dhe të një demokracie absolutisht unikale. Me sa duket ne shqipot, jemi dhe kemi qënë 218

13 historikisht unikal në cdo pikpamje. Më mirë se kushdo mund të na ketë observuar dhe kategorizuar që herët, miku i shqiptarve Lord Bajroni në shkrimet e tij. Shfaqja e parë e informalitetit reflektohet në politikat fiskale të gabuara, të cilat në mënyrë stohastike konvergojnë në evazion total fiskal, qoftë ky me karakter individual apo në shkalle shoqërie. Mund të hedhim dy teza per studim : Sa është masa reale e informalitetit në vendin tonë? Sa është masa reale e inflacionit aktualisht? Këtyre tezave deri tani nuk i kanë dhënë përgjigje te sakte asnjë nga institucionet e specializuara dhe të detyruara me ligj që të japin llogari për këtë problem. Ketu nuk është fjala për INSTAT ( institucion i cili që në kohen e monizmit kur është krijuar dhe në kontuinitet i ka shërbyer qorrazi vasalit shtet, që e paguan ). Po keshtu dhe Gardiani i politikës monetare ( Banka Qëndrore ) dhe Kryegardiani, Z. Fullani. Ky kryegardian së bashku me kryegardianët paraardhës, e kanë shndërruar institucionin e tyre të ashtuquajtur i pavarur, ne fluger meteorollogjik ( pajisje e cila mat shpejtesinë dhe kahjen e erës ). Pra, në varësi të politikës ekonomike të partisë në pushtet, e cila i ka katapultuar ne kete pozicion nevralgjik per fatet e vendit, ashtu dhe manekinët dhe kamaleonët e BQ, i publikojnë të dhënat zyrtare ne menyren me groteske te mundshme.. Por, edhe nëse kërkon të hulumtosh në institucionet e famshme ndërkombëtare, zor se mund të marrësh një përgjigje te saktë. Ndoshta keta superspecialistë, me famë planetare këtë pamundësi për të qënë transparentë e kanë ose nga padituria, duan të ruajnë sekretin shtetëror, ose sepse nuk paguhen mirë. Këto dy tezat e mësipërme dhe personat kurajoz që kërkojnë informacion në lidhje me këtë problem kaq sinjifikativ dhe primar për ekonominë, mund të konsiderohen si agjentë të zbulimeve të huaja dhe që rrezik për sigurinë kombëtare te Shqipërisë! Mendojmë se kjo situatë ka ardhur nga dështimi në realizimin e objektivave kryesore të politikave ekonomike, por dhe si rezultat i pozicioneve kaotike të forcave politike. Si pasojë e këtyre fenomeneve " këto proçese janë të shoqëruara nga diferencimi i fortë social dhe i varfërimit të shpejtë të popullsisë ". Duke neglizhuar në politikat ekonomike dhe duke importuar politika ekonomike dhe sociale nga vende te tjera me struktura politike, ekonomike dhe historike krejtësisht te pangjashme, Shqipëria ka një zhvillim relativisht të dobët dhe paraqitet me nje stabilitet të brishtë gjatë periudhës së tranzicionit. Me anë të këtyre sistemeve diabolike ekonomike ( të cilat për fat të keq, tek ne ndryshojnë sa herë ndryshojnë shefat e mëdhenj të Bankës Botërore apo të Fondit Monetar Ndërkombetar ), politikbërësit shqiptarë të nisur nga interesat e ngushta personale e kanë kthyer vendin tonë në një kavie, apo në një laborator ku po eksperimentohen të gjithë llojet e ilaceve cudibërëse ekonomike. Këto qeveritarë të babëzitur harrojne se një politikë e tillë denigruese mund të krijojë pasoja të të rënda si dhe fatkeqësi kombëtare. Nuk kemi deshire t i kujtojme auditorit dhe lexuesve eksperimentin tragjik që u 219

14 realizua ndaj popullit shqiptar në vitin Është mjaft i rëndë fakti se shpesh herë interesat e ngushta të një grupi të caktuar individësh kthehen në të kundërtën e interesave të zhvillimit të një populli të tërë. Ky qëndrim i këtij grupi individësh, si dhe i autoriteteve politikbërëse çon në zbatimin e politikave antikombetare. Nëse ne perballemi cdo ditë me ministra të korruptuar, nënpunes të korruptuar dhe të babëzitur të të gjitha shkallëve të administratës publike, ( anetarë te denjë për Pallatin e ëndrrave të Kadaresë ), mendojmë se ky nuk përbën një problem endemik vetëm për Shqipërinë. Mjafton të hedhim sytë nga fqinjët tanë : Italinë. Përbën një shëmbull të pamohueshëm realiteti që disa herë Kryeministër i Italisë, Z. Berluskoni ( miku i ngushtë dhe Profesori i të gjithë Qeverive Shqiptare në këto 22 vitet e fundit ), nuk ka pak kohe që është dënuar me 4 vite burg pikërisht per evazion fiskal. Të mos harrojmë edhe një fakt tjetër historik : në kohën kur Al Kapone ishte mbreti i botës së krimit të organizuar ne rang botëror, shteti amerikan në pamundësi pë t a dënuar për krimet e shëmtuara, gjeti mënyrën më fine për t a burgosur dhe eleminuar : e dënoi me akuzën e pakundërshtueshme, atë të evazionit fiskal. Këtu fillon demokracia. Këtu qëndron forca e ligjit, forca e shtetit. Tragji - komedia në Shqipëri qëndron ne faktin absurd se nuk dënohen këto politikanë, ministra ligjvënës ordiner apo nënpunës i rendomtë, por dënohet maksimalisht ndonjë person që pa dashje i ka vënë flakën kullotave personale ose ka vjedhur një celular të përdorur. Këto paradokse të jetës së shqiptarëve të thjeshtë konfirmojnë urtësinë konvencionale të shqiptarëve si njerëz të urtë e të durueshëm". Aktualisht jemi dëshmitarë okularë që ka mjaft shtetas të cilët jetojnë në një fazë të jetës ku i predominon dëshira për pasurim personal abuziv, jolegjitim dhe të paskrupullt. Këtij grup njerezish, në mënyrë konstante u rritet perceptimi i parregullsive dhe i shkeljeve ligjore. Qytetarët e thjeshtë e të ndershëm e paguajnë mjaft shtrenjtë me mirëqënien dhe shëndetin e tyre, pandershmërinë dhe abuzivitetin e këtij grupi njerëzish të korruptuar dhe të veshur me pushtet. Për t i eliminuar dhe për t i treguar ligjin këtyre individëve apo grupeve të fuqishme të abuzuesve, është e nevojshme të përshtaten masa shtërnguese të politikës fiskale te cilat duhet të jenë të detyrueshme për çdo nënpunës te administratës publike si dhe për cdo shtetas shqiptar. Në këtë mënyrë, do të sigurohet fitorja e qytetarëve të Shqipërisë kundër individëve të korruptuar. Këto ishin vetëm disa ide, por nëse palët e interesuara bashkohen me shqetësimet dhe problemet që trajtuam më sipër, mendojmë se duhet të zgjidhen nëpërmjet tavolinave të rrumbullakta, konferencave apo seminareve mbi politikat ekonomike në përgjithësi dhe politikave fiskale në vecanti ( të cilat fatkeqësisht vazhdojne te jene nje fenomen i rralle ne Shqiperi! ). Duke përdorur gjuhën e dialogut e të mirëkuptimit për hir të së mirës së vendit, të gjenden në detaje ide të tilla sa më optimale dhe të konkludohet për t i zbatuar sa më shpejt në praktikë. 220

15 Aktualisht ka ardhur koha që të mendohet më seriozisht për të ardhmen e Shqipërisë. Ka ardhur momenti të kuptojmë se nëse aktualisht po përgjërohemi që të përfshihemi tek Oborri i Familjes së Madhe Europiane, atje nuk mund të shkojme me konceptet tona origjinale të aplikuara deri tani. Atje krahasimet duhet t i bëjmë me konceptet dhe standartet e të zotërve të Oborrit, sepse përndryshe nuk do të na e hapin as derën e atij oborri, pa le për t u futur brënda në shtëpi as që bëhet fjalë. 221

16 Bibliografia: Annual Reports for Albania. Ministry of Finance ( ALBANIA ), Annual Reports for Albania Wold Bank, Annual Reports for Albania IMF, ( ). Dokumeta dhe Materiale të Ministrisë së Financave, Bankës Botërore dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar, EBRD, OECD, PNUD ( 2012 ) Alvaro Riascos Banco and Carlos A. Vegh Procyclical Government Spending in Developing Countries: The Role of Capital Market Imperfections IMF Working Paper, Ames, B., Brown, W., Devarajan, Sh., and Izquierdo, A. Macroeconomic Policy and Poverty Reduction IMF and World Bank, 2007 Dong Fu, Lori L. Taylor, Mine K. Yücel Fiscal policy and growth Federal Reserve Bank of Dallas, Working Paper 0301, 2006 Durmus Özdemir Growth, Infrastructure and Fiscal Policy. Istanbul Bilgi University, 2006 Jose Tavares, Does right or left matter? Cabinets, credibility and fiscal adjustments, Journal of Public Economics 88 (2004) Milner, Helen. and Benjamin Judkins. 'Partisanship and Trade Policy: Is There a Left-Right Divide on Trade Policy?, Columbia University, 2006 Philipp C. Rother Fiscal Policy and Inflation Volatility European Central Bank, Working Paper no. 317, 2005 Per Pettersson-Lidbom Do Parties Matter for Fiscal Policy Choices? A Regression- Discontinuity Approach Department of Economics, Stockholm University, 2005 Reed, M.S. and Doughill, A.J (2003). Facilitating grass-roots sustainable development through sustainability indicators: European Aplications in Ecological Econimics February 2003 Kaduku, I. (2011). Shkodra, free zone. Regional Science Conference with International Participation, Peja, Republic of Kosovo 222

17 Kaduku, I. (2012). Collaborative Projects on Tourism, Sports, Bio Diversity and Global Changes. 1 st Winter Summit at the Anatolian Summit ( WISAS ) February 2012 Murphy, P.E (1998). Tourism and Sustainable Development. Global Tourism. W.F.Theobald. Oxford, Butterworth-Heinmann Dana, L.P (1996). Albania in the twilight zone-the model and its impact on small business. Kinnaird, V and Hall, D (1996). Understanding tourism processes: a gender-aware framework. Tourism Management, Journal of Sustainable Tourism, Volume 10. Willan, P. (1997). Mafia linked to Albania s collapsed pyramids. The Europian English Tourist Board. Cole, S (1997). Anthropology, local communities and sustainable tourism development in M.J.Stabler (ed.) Tourism and Sustainability: Principles and Practice. Nientied, P. (1998). The question of town and regional planning in Albania. Jolis, B (1996). Honour killing makes a comeback. The Guardian Konviser, B (1997). Where revenge is a way of life. The Financial Times November Spaho, E (1992). Tourism: promising contracts. Albania Economic Tribune (Pelgrom, H 1997) SNV, at home in South. Chichister: John Wiley. Stabler, M.J and Goodall, B. (1997). Environmental awareness, action and performance in the Guernsey hospitality sector. Tourism Management 18, 1:19-33 MBUMK : Strategjia e Sektorit te Bujqësise dhe Ushqimit, Banka e Shqipërisë: Raport i Stabilitetit Ekonomik, Banka e Shqipërisë : Buletini Ekonomik, INSTAT : Raport Vjetor, Banka Botërore : Shqipëria. Aksesi në kreditim,

18 MBUK : Plani i Veprimit të Partneritetit Europian, Eurostat. B. Beci, D. Salko, N. Haldeda : Huamarrja e njësive të qeverisjes vendore dhe roli i sajl, ARD, 2004 Albanian registration organizational improvement project Final Report, USAID, Albania Lemel. H (2000) Rural property and economy in post communist Albania, New York, Civici. A (2003) De collectivization and reconstruction of the Albanian agriculture, ENAM, Montpellier, France. Stahk. J, Sikor. T. and Dorondel. S. (2007) Transparency in Albanian and Romanian land Administration. Zhllima. E and Imami. D (2011) Disa aspekte të së drejtës mbi tokën dhe zhvillimi i bujqësisë ne Shqipëri, UBT, Tirana, Albania. Albania Local Finance Policy Note, World Bank Document, September (2008). Ligji nr. 8652, Për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore. Carls V. Kegli ( 2006 ) Economic policy and post communist countries, University of Iowa, USA. 224