Franc Curk PLA[TANICA SRPSKOG KRAQA STEFANA URO[A II MILUTINA

Size: px

Start display at page:

Download "Franc Curk PLA[TANICA SRPSKOG KRAQA STEFANA URO[A II MILUTINA"

Pamela West
5 years ago
Views:

1 Ni{ i Vizantija V 465 Franc Curk PLA[TANICA SRPSKOG KRAQA STEFANA URO[A II MILUTINA U crkvenim vezenim tkaninama pla{tanice zauzimaju zna~ajno mesto. One simbolizuju prvobitnu pla{tanicu - platno (iliton), u koje su Josif iz Arimateja i Nikodim obavili Hristovo telo prilikom skidawa sa krsta i sahrane (Jevan eqe sv. Mateja 27, 59; Jevan eqe sv. Marka 15, 46; Jevan eqe sv. Luke 23, 53 i Jevan eqe sv. Jovana 19, 40). Po{to se tuma~ewem boguslu`ewa izjedna~avaju grob Gospodwi i ~asni presto, pla{tanica se koristi kao gorwi pokrov na ~asnom prestolu prilikom svake liturgije. Odvija se pre po~etka evharistije. Pla{tanicu na ~asnom prestolu prvi put pomiwe sv. Isidor Pelusiot, koji je umro oko 440. godine. Prvobitno zna~ewe pla{tanice - ilitona postepeno preuzima vozduh, tre}i najve}i pokrov na liturgiji (iznad diskosa i putira), dok iliton dobija sporednu ulogu pelene. Proces transformacije je trajao oko 1000 godina. U vreme Simeona Solunskog (umro 1429.) ulogu ilitona definitivno preuzima vozduh, dok se zna~ewe pla{tanice od IV veka, uvo ewem no{ewa pla{tenice na Veliku Subotu, postepeno mewa, sve do XVI i VII veka, kada je obred razvijen i prihva}en. U tom periodu se pla{tanica pretvara u simbol pla{tanice Velikoga Petka i Velike Subote. Kao prekretnica smatra se pla{tanica jero akona Makarija, pa se stoga sve pla{tanice pre we nazivaju stare pla{tanice - vozdusi, a pla{tanice nakon toga pla{tanice Velikoga Petka. Dok je od predmeta vizantijskog veza malo sa~uvano, Srbi su sa~uvali relativno veliki broj predmeta sredwevekovnog crkvenog veza, iako se zna da se prema manastirskim obi~ajima sveto miro kuvalo na vatri starih tkanina. 1 Sa~uvani su uglavnom u riznicama srpskih manastira, crkvama i u muzejima. Pla{tanica srpskog kraqa Stefana Uro{a II Milutina ( ) svrstava se u takozvane stare retko sa~uvane pla{tanice. Eksponat od izuzetnog zna~aja datiran je u vreme izme u 1310 i godine (snimak br.1). 2 Б. Радојковић, Монографија Манастир Хиландар, погл. Ризница, Beograd 1998, 341 Eksponat se nalazi u Muzeju Srpske Pravoslavne crkve u Beogradu, in. br. 4660

2 466 Franc Curk Snimak br.1: Pla{tanica srpskog kraqa Stefana Uro{a II Milutina - nakon tretmana. 3 Photo 1: Epitaphios of the Serbian king Stefan Uroš II Milutin - after the treatment Srpske veziwe su se u crkvenoj umetnosti uglavnom oslawale na vizantijsku umetnost i vizantijske veziqe. 3 U tehnikama sredwevekovnog crkvenog veza 4 uglavnom su se kao osnova koristile jednobojne tkanine, obi~no crvene boje da se vez boqe istakne, pa je i Pla{tanica kraqa Milutina izra ena u zlatovezu na svilenoj tkanini crvene boje. Za vez se koristio raznobojan svilen konac i naj~e{}e posrebrena ili pozla}ena `ica, dok su se srebrna ili zlatna `ica koristile samo izuzetno. Na sredwevekovnim vezovima lice, inkarnat, kosa i sitni ornamentalni dodaci ra eni su svilenim koncem, a odelo i ostalo uobi~ajeno metalnom `icom. Pla{tanica veli~ine oko 143 x 71,5 cm sastavqena je od dve vertikalne trake {irine 59,5 i 12 cm (u~a traka uz desnu ivicu pla{tanice je iz dva dela), uokviren je tkaninom kasnijeg datuma, pa stoga ukupna veli~ina eksponata iznosi 204 h 133 cm. Veli~ina eksponata se samo delimi~no sla`e sa podacima, koje navodi Lazar Mirkovi} (210 h 132 cm). 5 Ram od tkanine kasnijeg datuma sastavqen je od 6 delova: dve horizontalne i dve vertikalne trake, koje su u dowem delu produ`ene za oko 10 cm. U gorwim uglovima ekasponata pri{ivene su dve ki}anke, po jedna sa svake strane. Eksponat je pod{iven tkaninom braon boje. Na pla{tanici srpskog kraqa Stefana Uro{a II Milutina je lik Hrista, za razliku od prikaza sa strane na drugim pla{tanicama, prikazan frontalno. Lik Hrista zauzima centralnu poziciju kompozicije. Kompoziciju dopuwuju likovi serafima, izvezeni po jedan sa obe strane Hristove glave i po tri an ela sa obe strane Hristovog tela. Prisustvo likova serafima i an ela, koji mu kli~u: agios doprinosi himni~nom karakteru prizora. 3 Svi snimci i crte`i u ovome radu su rad i vlasništvo autora teksta 4 Migeon, Tehnike vizantiskog veza, p. 113; Н. Шебельская, Матералы и технические приемы а древне русском шитье, Зборник централых государственных реставрационных мастерских, Москва 1926, Л. Мирковић, Црквени уметнички вез, Музеј СПЦ, Београд 1940, 15

Ni{ i Vizantija V 467 Snimak br.2: Deo natpisa - detaq Photo 2: Fragment of the inscription - a detail Praznine u kompoziciji popuwene su zvezdama i krstovima u krugovima i sitnim cvetovima.

3 Ni{ i Vizantija V 467 Snimak br.2: Deo natpisa - detaq Photo 2: Fragment of the inscription - a detail Praznine u kompoziciji popuwene su zvezdama i krstovima u krugovima i sitnim cvetovima. Pla{tanica je obrubqena oko 5 cm {irokom trakom sa izvezenim biqnim ornamentom. Isprepletene gran~ice vinove loze formiraju rozete u kojima se nalaze krstovi. Osnova pla{tenice je svilena tkanina crvene boje u keper vezu sa brojem, gustine tkawa 55/35 konca /1 m -1. Vez je izra en srebrnom i zlatnom srmom i svilenim koncem zelene, plave i crvene boje, likovi i tela izvezeni su svilenim koncem sli~nim boji inkarnata, a kosa svilom svetlo braon boje, sa crte`om pramenova u be` boji. Tekstovi, ornamenti, oreoli, krila i ode`de serafima i an ela koji se nalaze na pla{tanici izvezeni su zlatnom i srebrnom srmom. Krilo Hrista prekriva ~etvrtast pokriva~, ukra{en krstom u sredini i sa izvezenim biqnim ornamentom koji uokviruje pokrov. Poqe crvene boje u obliku pro{irenog krsta oko centralnog krsta od srme, popuweno je prepletom vinove loze, koja formira rozete sa krstovima u sredini (ukupno 10). Uglovi oko ve}eg crvenog krsta popuweni su srmom. Pla{tanica srpskog kraqa Stefana Uro{a II Milutina se od drugih pla{tanica izdvaja i svojim egzaktnim tankim crte`om izvezenim svilom u boji. Sem natpisa Isus Hristus iznad glave Hristove, i agios kod glava {estoro an ela, na dnu pla{tanice, ispod nogu Hrista, celom {irinom

4 468 Franc Curk Crte` br. 1: Drawing 1 pla{tanice izvezen je natpis koji u prevodu glasi: Hriste pomianije du{ia raba svojego Milutina Ugqe{i. Tipografski posmatrano natpis, koji nije rumunskog porekla, ne mo`e da bude stariji od XIII veka, {to ukazuje na srpskog kraqa Stefana Uro{a II Milutina (snimak br.2). U naizgled bogatom vezu kori{}eno je osam razli~itih bodova. Za konturu kori{}en je vez po pismu (bod za iglu, ovijenac). Kod tog veza igla se za svaki slede}i bod uvla~i za polovinu du`ine boda ispred prethodnog. Ovijenac se uobi~ajeno veze sa leve na desnu stranu (crte` br. 2). Crte` br. 2: Vez vez po pismu Drawing 2: Stem stitch needlework by drawing Na pla{tanici je u razli~ite svrhe vrlo ~esto kori{}en bod lan~anac. Tim vezom je vezena Hristova kosa naizmeni~no sa svilenim koncem svetlo braon i be` boje, kako bi se dobio utisak pramenova. Hristov oreol je tako e okru`en troduplim lan~ancem u dve razli~ite boje, da bi se o{trije odvojio od pozadine. Tim vezom izvezen je i crte` perja po krilima i crte` nabora po ode`di serafima i an ela, kao i crte` u sklopu ornamenata. Lan~anac je kori{}en ~ak za popuwavawe sitnijih povr{ina u sklopu ornamenata. Bod je prikazan na crte`u br. 3. Zvezde na pozadini izvezeni su pravougaonom varijantom ribqe kosti. U vrhu motiva izvezena su 3-4 ravna boda, a zatim se rade bodovi naizmeni~no na obe strane ose motiva. Mogu se koristiti naizmeni~no dve igle, pa se tako mo`e istovremeno raditi u vi{e boja. (crte` br. 4).

5 Ni{ i Vizantija V 469 Crte` br.3: Bod Drawing 3: Chain stitch embroidery Lan~anac Crte` br. 4: Varijanta veza ribqa kost Drawing 4: A variant of fishbone stitch embroidery Za vez cvetova kori{}en je sen~eni bod. Sen~eni bod se radi sa nali~ja u obliku rastegnute pokrstice (crte` br. 5) Crte` br.5: Sen~eni bod Drawing 5: Shaded stitch embroidery Za slova, krugove oko natpisa i biqni ornament kori{}en je ravni bod od lanenog konca, koji prati crte` na podlozi i slu`i kao jastu~e, da bi zlatovez bio reqefniji. Preko ispru`enih lanenih niti jastu~eta pod pravim uglom polo`ene su metalne niti, u snopu po dve ili tri ili, jedna uz drugu. Svaki snop pro{iven je vrlo jakim koncem sa kratkim bodom, naizmeni~no sa jedne i druge strane. Reqefni zlatovez prikazan je na crte`u br. 6. Crte` br. 6: Reqefni zlatovez Drawing 6: Stumpwork embroidery in gold thread

6 470 Franc Curk Za vezewe inkarnata kori{}en je bod za popuwavawe. Bod se koristi za popuwavawe ve}ih povr{ina. Kod tog boda nit se prabaci na lice tkanine i pru`i po {irini motiva. Igla se okrene prema po~etku boda i uradi kratek bod. Postupak se ponavqa. Bodovi su nizani jedan uz drugi i ravnomerno zatezani. Va`no je da bodovi nisu suvi{e dugi, kako se vez ne bi olabavio. Preporu~qivo je mewati pravac veza, kako bi vez izgledao bogatiji. (crte` br. 7). Crte` br.7: Vez bod za popuwavawe Drawing 7: Needlework in satin stitch Sedmi kori{}eni vez je plosni vez brojem. Tim vezom u razli~itim varijantama vezena su krila an ela, kao i oreoli. Na pla{tanici se plosni vez brojem pojavquje u obliku jedno ili vi{e `i~anog keper i lomqenog keper veza (crte` br. 8). Crte` br.8: Plosni vez brojem Drawing 8: Counted-thread flat embroidery Na poqima ve}ih dimenzija, kao {to su povr{ina krila serafima i ode}a, izvezeni su uzdignutim pri{ivawem, koje je pogotovo pogodno za rad metalnim nitima. Na pozadini motiva izvezenog plosnim bodom ra eni su pri~vrsni bodovi u pravilnim razmacima. Metalne niti su, pojedina~no ili u snopu, kratkim bodovima pri~vr{}ene na podlogu u pravilnim razmacima (brojem), kako predugi bodovi ne bi olabavili. Pri~vr{}ene su tankim svilenim koncem primerene boje. Promenom pravca metalnih niti, distance kratkih bodova i broja, dobijena je raznolikost pojedina~nih poqa veza (crte` br.9). Eksponat je bio ranije ve} tretiran najmanje 7 puta (prona eni su raznobojni {avovi koncima razne debqine na istim spojevima). Tokom zadweg tretmana kompletan eksponat je bio podlepqen sintetskim adhezivnim sredstvom na netkanu tkaninu roza boje (snimci br.3 i 4). Vezivo je bilo nane{eno u debqem sloju, pa je stoga probilo na lice eksponata i tkanine rama (snimci br. 5, 6 i 7).

7 Ni{ i Vizantija V 471 Eksces adheziva na licu eksponata naro~ito je primetan na spoju originala sa ramom uz celu du`inu {ava. Tkanina originalnog dela pla{tanice, tokom pomenutog tretmana se naborala po celoj povr{ini, {to je rezultat skupqawa novog nosa~a i adheziva ili je tkanina bila podlepqena u naboranom stawu, uz napomenu da novi nosa~, koji je zategnut, nema osobine skupqawa (snimci br. 8 i 9). Eksponat je podšiven na mehani~ki jako o{te}enu tkaninu braon boje, koja je tako e podlepqena na novi nosa~. Pomenuta braon tkanina je novijeg datuma i nije sastavni deo pla{tanice (snimci br. 10 i 11). Eksponat je u celini prqav. Prqav{tina organskog i anorganskog porekla je fiksirana na tkaninu eksponata pomenutim sintetskim adhezivom. Eksponat pre podlepqivawa nije bio dovoqno o~i{}en, pa tkanina deluje kao da je od papira. Tkanina originala je mehani~ki o{te}ena po celoj povr{ini. Tkanina rama je pre podlepljivanja na više mesta krpljena zakrpama različitog porekla (od platna do {trasa - ukupno 7 zakrpa) (snimci br. 12, 13 i 14). Eksponat je bio nakon podlepqivawa presavijen tri puta po vertikali i isto toliko puta po horizontali. Na mestima preloma stvorena su o{te}ewa tkanina svih slojeva. Ki}enke kasnijeg datuma su mehani~ki jako o{te}ene, a metalni filigranski ukrasi na wima su korodirani (snimak br.15). Nakon dokumentacije i fotodokumentacije zate~enog stawa eksponata i analiza otpornosti bojila tkanine na vodu i na neutralna sredstva za prawe, otpornosti bojila i tkanine na organska otapala, topivost ne~isto}a Snimak br.3: Pla{tenica srpskog kraqa Stefana Uro{a II Milutina - pre tretmana Photo 3: Epitaphios of the Serbian king Stefan Uroš II Milutin - before the treatment

3: Epitaphios of the Serbian king Stefan Uroš II Milutin - before the

8 472 Franc Curk Snimak br.3: Pla{tenica srpskog kraqa Stefana Uro{a II Milutina - pre tretmana Photo 3: Epitaphios of the Serbian king Stefan Uroš II Milutin - before the treatment Snimak br.4: Novi nosa~ od netkane tkanine roza boje - detaq. Photo 4: New support of rose-colored unwoven fabric - a detail

Photo 5: Synthetic binder excess on the top side of the item - a detail

9 Ni{ i Vizantija V 473 Snimak br.5: Eksces veziva sintetskog porekla na licu eksponata - detaq. Photo 5: Synthetic binder excess on the top side of the item - a detail Snimak br.6: Eksces veziva sintetskog porekla na licu eksponata - detaq. Photo 6: Synthetic binder excess on the top side of the item - a detail

Photo 7: Synthetic binder excess on the top side of the item - a

10 474 Franc Curk Snimak br.7: Eksces veziva sintetskog porekla na licu eksponata - detaq. Photo 7: Synthetic binder excess on the top side of the item - a detail Snimak br.8: Naboranost tkanine pre tretmana - detaq. Photo 8: Creases in the textile before the treatment - a detail

11 Ni{ i Vizantija V 475 Snimak br.9: Naboranost tkanine pre tretmana - detaq. Photo 9: Creases in the textile before the treatment - a detail Snimak br.10: Braon tkanina na pole ini eksponata pre tretmana - detaq. Photo 10: Brown textile on the item back side before the treatment - a detail

12 476 Franc Curk Snimak br.11: Braon tkanina na pole ini eksponata pre tretmana - detaq. Photo 11: Brown textile on the item back side before the treatment - a detail i adheziva, kao i procene stawa tkanine i svilenog konca veza, odre en je metodolo{ki pristup konzervacije eksponata. Eksponat je rasklopqen, {to je podrazumevalo skidawe braon tkanine sa pole ine eksponata, podlepqenog centelina sa pole ine tkanine eksponata, polu raspalih papirnih traka prona enih na spojevima tkanina, zakrpa kasnijeg datuma (ukupno 7, za zakrpu je upotrebqena i vezena tkanina - snimak br. 16), konaca ranijih tretmana (7 vrsta konca), kao i svi konci sa mesta sastava delova pla{tenice. Sledila je dezinfekcija i dezinsekcija svih delova eksponata i mehani~ko odstrawivawe lutki i gnezda moqaca i ne~isto}a uz podvijene ivice tkanine ispod centelina. Tokom rasklapawa eksponata u {avu uz ivice originala, prona eni su ostaci tanke svilene tkanine crvene boje, {to su najverovatnije ostaci tkanine prvobitnog rama oko pla{tanice. Nakon rasklapawa eksponata sa pole ine tkanine pla{tanice i svih {est delova rama odstraweni su ostaci lepka (snimci br. 17 i 18). Pre postupka suvog prawa sastavnih delova pla{tanice, uz po{tovawe ograni~avaju}ih parametara stawa tkanina i bojila, izvedena je delimi~na ekstrakcija ostataka adheziva iz tkanine i ~i{}ewe srme(snimak br. 19, 20 i 21). Nakon prawa sledili su postupak opu{tawa tkanine originala sa ciqem poravnavawa nabora u meri koliko to dopu{ta vez, poravnavawe niti

13 Ni{ i Vizantija V 477 Snimak br.12: Jedna od pomenutih zakrpa, u keper vezu - detaq. Photo 12: One of the mentioned patches, in twill-stitch embroidery - a detail Photo 13: One of the mentioned patches, made of rhinestones - a detail Snimak br.13: Jedna od pomenutih zakrpa, od {trasa - detaq.

14 478 Franc Curk Snimak br.14: Jedna od pomenutih zakrpa, podstavqena kartonom- detaq. Photo 14: One of the mentioned patches, underlaid with cardboard - a detail tkanine originala pod pravim uglom u pravcu osnove i potke i blago peglawe tkanine originala. Prawe tkanine delova rama izvedeno je neutralnim sredstvom za prawe. Na jo{ vla`noj tkanini niti u pravcu osnove i potke poravnavane su pod pravim uglom. Poqe originalnog dela pla{tanice, podlepqeno je tankim pamu~nim platnom pomo}u reverzibilnog visokoviskoznog termoplasti~nog adhezivnog sredstva, kako vezivo ne bi prodrlo u niti tkanine. Sledilo je dimenzijsko prilago avawe delova tkanine rama novim dimenzijama sravwenog centralnog poqa originalne tkanine, jer su dimenzije pomenutog poqa nakon tretmana opu{tawa i poravnavawa ve}e od dimenzija prilikom zate~enog stawa. Nakon toga, trake tkanine rama su pri{ivene na pla{tanicu na odgovaraju}a mesta. Eksponat je sa pole ine za{ti}en novom lak{om viskoznom tkaninom crvene boje. Sledila je monta`a opranih ki}anki sa prethodno konzerviranim metalnim filigranskim ukrasima (snimci br. 23 i 24) i izrada teku}e dokumentacije i fotodokumentacije postupka.

15 Ni{ i Vizantija V 479 Snimak br.15: Stawe ki}ćenke pre tretmana Photo 15: The condition of the tassel before the treatment Snimak br.16: Zakrpa od vezene tkanine - detaq. Photo 16: The patch of embroidered fabric - a detail

Photo 17: Synthetic binder excess on the back side of the item - a detail

16 480 Franc Curk Snimak br.17: Ostaci sintetskog veziva na pole ini tkanine eksponata - detaq. Photo 17: Synthetic binder excess on the back side of the item - a detail Snimak br.18: Ostaci sintetskog veziva na pole ini tkanine eksponata - detaq. Photo 18: Synthetic binder excess on the back side of the item - a detail

parts during the binder extracting and cleaning process - difference between treated and untreated surfaces Snimak br.

17 Ni{ i Vizantija V 481 Snimak br.19: Delovi tkanine tokom ekstrakcije veziva i ~i{}ewa - razlika izme u tretirane i netretirane povr{ine Photo 19: Textile parts during the binder extracting and cleaning process - difference between treated and untreated surfaces Snimak br.20: Delovi tkanine tokom ekstrakcije veziva i ~i{}ewa - razlika izme u tretirane i netretirane povr{ine Photo 20: Textile parts during the binder extracting and cleaning process - difference between treated and untreated surfaces

povr{ine Photo 21: Textile parts during the binder extracting and cleaning process - difference

18 482 Franc Curk Snimak br.21: Delovi tkanine tokom ekstrakcije veziva i ~i{}ewa - razlika izme u tretirane i netretirane povr{ine Photo 21: Textile parts during the binder extracting and cleaning process - difference between treated and untreated surfaces Snimak br.22: Delovi tkanine pre sklapawa eksponata - gledano sa Pole ine. Photo 22: Textile parts before the item assembling - a view from the back side

19 Ni{ i Vizantija V 483 Snimak br.23: Ki}anka nakon zahvata. Photo 23: The tassel after the intervention Snimak br.24: Lik Hrista nakon zahvata - dataq Photo 24: The image of Christ after the intervention - a detail

20 484 Franc Curk Franc Curk Embroidered Cover-iliton of Serbian king Stefan Uroš II Milutin In the article the author, who has conservated the embroidery of Serbian king Stefan Uroš II Milutin, dated between 1310 and 1318, describes it from historical, textille-technological and conservator`s point of view.

SIMPLE PAST TENSE (prosto prošlo vreme) Građenje prostog prošlog vremena zavisi od toga da li je glagol koji ga gradi pravilan ili nepravilan.

SIMPLE PAST TENSE (prosto prošlo vreme) Građenje prostog prošlog vremena zavisi od toga da li je glagol koji ga gradi pravilan ili nepravilan. 1) Kod pravilnih glagola, prosto prošlo vreme se gradi tako