MUZEJ USTANKA 1941 TITOVO UZICE, INSTITUT ZA ISTORI JU RADNIČKOG POKRETA SR SRBIJE I NIRO»EKSPORT-PRES«BEOGRAD

Transcription

1

2 MUZEJ USTANKA 1941 TITOVO UZICE, INSTITUT ZA ISTORI JU RADNIČKOG POKRETA SR SRBIJE I NIRO»EKSPORT-PRES«BEOGRAD Beograd 1978.

3 ORGANIZACIONI ODBOR NAUČNOG SKUPA»UZlCKA REPUBLIKA«Života MARKOVIĆ, predsednik; dr Žarko JOVANOVIĆ, sekretar; Angelina STANIMIROV1Č, sekretar; Branko KOVAČEVIĆ, dr Venceslav GLIŠIČ, Dragoslav PARMAKOVIC, Đoko RAZNJATOVIČ, Zdravko JAKOVLJEVIČ, Janko MILOJEVlC, Milivoje KOVAČEVIČ, Milivoje MARINKOVlC, Milisav NEDO- VIC, Miloš ZlVANOVlC, Momčilo PETRONIJEVlC, dr Petar KAČAVENDA, Petar VIŠNJIČ, Radivoje KARAIČIČ, Radivoje MAJSTOROV1Ć, Radoslav SRETENOVIC, Svetozar KNEŽEVIĆ i Stanka LAKOVIČ. REDAKCIONI ODBOR Života MARKOVIČ, predsednik; Milivoje MARINKOV1Ć, dr Venceslav GLI- ŠIČ, dr Petar KAČAVENDA, pukovnik Petar VIŠNJIČ, dr Žarko JOVANO- VIČ, Milivoje KOVAČEVIČ, Dušan MALETIĆ i Milutin KRUSČIČ. STRUČNA REDAKCIJA Pukovnik Petar VlSNJIČ, dr Venceslav GLIŠIČ, dr Petar KAČAVENDA i dr Žarko JOVANOVIČ. IZDAJE NIRO»EKSPORT-PRES«Direktor: Antonije MIHAILOVIČ Pomoćnik direktora: Vojislav VUJOVIČ Glavni i odgovorni urednik: Dušan MALETIĆ Urednici: Milutin KRUšČIĆ i dr Venceslav GLIŠIČ Lektor: Bogdana MILOVANOVIĆ Likovni urednik: Ivan MESNER Tehnički urednik: Nedžad ČAVKUNOVIČ Stampa: Beogradski izdavačko-grafički zavod, Beograd, Bulevar vojvode Mišića 17

4 UŽIČKA REPUBLIKA

5 DOBRIVOJE SEKULOVIĆ VRNJAČKA BANJA I OKOLINA U YREME UŽIČKE REPUBLIKE Istorijska istina o Vrnjačkoj Banji i okolini u narodnooslobodilačkoj borbi i revoluciji veoma se teško probijala. Prvo se iz anonimnosti otrgla borba na Popinskoj reci 13. oktobra 1941, zatim, znatno kasnije, istina o borbi na ilegalnom frontu godine, dok je mnogo šta ostalo i dalje nepoznato ne samo široj javnosti već i istoričarima. Razlozi za ovo su svakako sledeći: Prvo, postalo je uobičajeno da istoričari, publicisti, autori memoara, kao i izdavačke kuće, zavodi, instituti objavljuju dela i pišu o glavnim i velikim centrima naše NOB i socijalističke revolucije (Zagreb), Beograd, Bela Crkva, Kosmaj, Kraljevo, Kragujevac), a stotine malih centara kao što su, na primer, Vmjačka Banja, Trstenik, Vučje, Surdulica, Negotin, Zaječar, Brus, Aleksandrovac i si. ostaju uglavnom izvan njihove pažnje i naučnog interesa. Takav prilaz, u praksi, nosi opasnost da NOB i revoluciju svede na centre odakle se rukovodilo ili gde su izvođene najkrupnije akcije (s naše ili neprijateljeve strane) ili gde je podneto najviše žrtava (Kraljevo, Kragujevac, Banjica, Bubanj, Jasenovac i si.) a da zapostavi, potceni i sasvim zaboravi mnoge druge»centre«. Na taj način se ne dobija prava slika svenarodnog obeležja NOB i revolucije, ne vidi se celina (Srbije, Jugoslavije). To znači da se gube iz vida specifičnosti i karakteristike NOB i revolucije kao jedinstvenog jugoslovenskog pokreta, integralnog, svenarodnog. Drugo, mnogi autori istoričari, publicisti, pisci memoara, govoreći o svojim mestima ili krajevima, o svojim jedinicama (odredima, brigadama), o svojim partijskim i skojevskim organizacijama i komitetima, nehotice propuštaju da pomenu ili šire govore i o onim susednim mestima, jedinicama, organizacijama s kojima su sarađivali. Tako, na primer, kad se govori ili piše o Kraljevu ili Kruševcu, po pravilu se propušta da se pomenu Trstenik i Vmjačka Banja. Tako do sada imamo malo ili nimalo pomena o tome da su se pojedini krajevi u Srbiji, pa i cela Srbija, borili u vremenu od povlačenja glavnine partizanskih snaga iz zapadne Srbije i Vrhovnog štaba krajem pa sve do prodora Operativne grupe divizija i korpusa u leto 1944, što ostavlja utisak da se u tom međuvremenu u Srbiji nije ništa dešavalo. A iz toga nije teško izvući zaključak, dakako pogrešan, da je Srbija malo učinila za svoju slobodu i da su joj je drugi doneli (neki ruski, bugarski i albanski autori i propagandisti tvrde da su to oni učinili, a nije mali broj ni drugova iz proleterskih i drugih jedinica koji misle da su to oni bili). A od nepoznavanja činjenica do negiranja oružane borbe naroda Srbije samo je jedan korak. Neki su ga već, bar ćutke, učinili! Tome je znatno doprinela činjenica da je objavljen samo mali broj hronika mesta i krajeva u Srbiji, za samo mali broj odreda, brigada i divizija (22. i 25. divizija) pa se o njima malo zna i u samim tim mestima, još manje u Srbiji, a ponajmanje u Jugoslaviji. Zato stoji zadatak da se ove»nepravde«isprave i da se obelodani istina o Srbiji u NOB, odnosno o svakom njenom kraju i»centru«. 5

6 Treće, autori (hronika, memoara, zbornika, romana i drugih knjiga, kao i autori prigodnih napisa, pa i stručnih i naučnih radova) su pisali o Vrnjačkoj Banji uglavnom uzgredno, marginalno. I čineći to, oni su, često, upadali u greške nekoliko vrsta: a) Neki dovode u pitanje uopšte postojanje Vrnjačko-trsteničkog NOP odreda Zabeleške o ovome Odredu nema ni u jednom izdanju Enciklopedije Leksikografskog zavoda Jugoslavije, Zagreb, ni u Vojnoj enciklopediji prvo i drugo izdanje, ni u Hronologiji NOR , ni u udžbenicima istorije za osnovne i srednje škole, ni u jednom drugom zborniku itd. b) Neki autori, ukoliko prihvataju činjenicu o postojanju ovog odreda, dovode u pitanje njegov karakter i nazivaju ga»dobrovoljačkim«ili si. i time stvaraju presedan za Srbiju u kojoj ovakvih odreda nije bilo. 2 c) Neki autori ga»svojatuju«smatrajući da je to deo njihovog, većeg odreda (okružnog) negirajući automnost snaga koje su ga formirale i vodile, pa i autonomnost uopšte. 3 d) Nije mali broj autora napisa, zapisa, memoara, pa i ozbiljnijih priloga iz istorije NOB koji ovaj odred jednostavno nazivaju»milenkovićev odred«, tretirajući ga tako bezlično i neopredeljeno, pa time sumnje ne postaju ništa manje. e) Neki autori napisa i zapisa čak smatraju ovaj odred četničkim ili pročetničkim i tako se prema njemu i odnose. 4 Zbog svega toga istina o Vrnjačko-trsteničkom NOP odredu tako se mučno probijala u javnosti, da je tek pojavom Hronike o Vrnjačkoj Banji i okolini u NOB dobijala pravo građanstva, ali ne još uvek i odgovarajuće mesto među partizanskim odredima Srbije godine. 5 Četvrto, o borbenim dejstvima Vrnjačko-trsteničkog NOP odreda, ukoliko su i marginalno razmatrana u objavljenim delima ili u neobjavljenim rukopisima, govori se bez potrebne argumentacije, dokumentacije, provere i si. već na osnovu kazivanja pojedinih savremenika, paušalno, pa i netačno. 6 Zbog toga nalazimo i takve ocene, konstatacije, zaključke, kao što su:»grupa vrnjačkih omladinaca zaspala je na jednoj štali, gde su ih Nemci iznenadili i pobili«. 7 Doduše, većina autora o borbi na Popinskoj reci, 13. oktobra 1941, govori kao 0 jednoj o najžešćih i najznačajnijih u to vreme na tome prostoru, 8 ali još niko nije izneo potpunu, ili bar potpuniju, istinu o ovoj borbi, kao što niko do sada nije obelodanio činjenice da je Vrnjačko-trstenički NOP odred formiran 1. oktobra godine, da se vrnjačka teritorija uklapala u slobodnu teritoriju Užičke Republike gotovo puna dva meseca, da je Vrnjačko-trstenički NOP odred učestvovao mesec dana u opsadi Kraljeva, da je iz toga odreda u Kraljevački NOP odred prešlo više od 50 boraca, da je u sastavu snaga koje su odstupale za Sandžak postojala i Vrnjačka četa, da je više od 20 boraca ušlo u sastav Prve proleterske brigade itd. itd. Naravno, sve to nije mogao izneti jedan autor jer nije bilo takvog kome je sve to poznato. Ali, bilo je za očekivati da svaki od njih iznese deo istine koji je njemu bio poznat. Peto, većina od pomenutih (i nepomenutih) autora nije govorila o jednom od prvih vojnih sudova, koji je formiran 1. oktobra u Vrnjačkoj Banji i koji je sudio grupi od 14 petokolonaša; da je 5. oktobra formiran Narodnooslobodilački odbor za tadašnju opštinu Vrnjačka Banja, da je taj odbor delovao i posle gubljenja slobodne teritorije itd.* Do sada je malo ili nimalo pisano o širokom pokretu ovoga naroda u ustanku 1 posle oslobođenja Vrnjačke Banje, 1. oktobra 1941, o hiljadama ljudi koji su rušili pruge i drumove, mostove i propuste, telefonske i telegrafske linije i drugo; o angažovanju stotinama zaprega; o veoma uspešnoj akciji sakupljanja oružja počev od aprila 1941, a naročito u septembru i oktobru, kada je skupljenim oružjem praktično naoružan odred, dok je jedan deo upućen u Kopaonički NOP odred; o vojnoj organizaciji pozadine, regrutno-mobilizacijskom centru, sakupljanju novčanih priloga za potrebe odreda, o radu Komande mesta, mnogih radionica i si.; o razoružanju 100 četnika u Vrnjačkoj Banji 5. oktobra, u razoružanju žandarma u Vrnjač- 6

7 koj Banji i Trsteniku; o radu partizanske bolnice u Vmjačkoj Banji i snabdevanju Kraljevačkog odreda sanitetskim materijalom itd. itd. Malo se zna da je Vrnjačko-trstenićki NOP odred po zadatku dobijenom od zajedničkog štaba opsadnih snaga oko Kraljeva, branio krajnje istočno krilo Užičke Republike i osiguravao naše snage koje su opsedale Kraljevo. A 13. oktobra godine, na Popinskoj reci, odigrala se jedna od prvih frontalnih borbi u našem NOP, svojevrsna prethodnica Kadinjače, u kojoj su poginula 42 borca ovoga odreda, ali je zadržao nemačke snage u prodoru prema Kraljevu puna tri dana. Malo se zna ili se ne zna ništa o tome da je vatra upaljena na Popinskoj reci gorela do konačne pobede i slobode. Pored 25 boraca Prve i Druge proleterske brigade, još oko 30 boraca Rasinskog NOP odreda nastavilo je da se bori s oružjem u ruci. Stotine drugih su se borili i ginuli na ilegalnom frontu, uprkos mnogih racija, provala i hapšenja tokom okupacije. Stotine boraca je dobrovoljno stupilo u jedinice NOV i POJ godine, a još oko boraca bilo je mobilisano u divizije NOVJ i borilo se do krajnjih severnih granica naše zemlje do Istre i Trsta, do pobede. O svemu tome govori Hronika o Vrnjačkoj Banji u NOB i revoluciji, iz koje ćemo data osnovne podatke zanimljive za predmet ovog skupa. ORGANIZACIJA KPJ U VRNJAČKOJ BANJI GODINE Početkom januara 1941, po nalogu sekretara OK KPJ Kruševac Miloša Minića, u Banju dolazi na rad Đorđe Matić-Kekeran, iskusni partijski i sindikalni radnik i organizator. On se povezuje s komunistima, a po prijemu novih članova KPJ formira partijsku ćeliju od tri člana. Oko ćelije se okupilo više kandidata za članove KPJ kao i veći broj simpatizera. Zatim su formirani aktiv SKOJ-a i vaspitne grupe naprednih omladinaca. Tokom marta partijska ćelija ima pet, a aktiv SKOJ-a šest članova; za saradnju priključuje im se i oko 40 naprednih ljudi-radnika, seljaka, omladinaca, simpatizera KPJ. Sve je veća oktivnost u selima Lipovu, Novom Selu i drugima, gde se još nekoliko ljudi kandiduje za KPJ. Tako u vreme martovskih događaja i uoči početka aprilskog rata organizacija KPJ ima pet članova, osam kandidata, šest članova SKOJ-a, 12 simpatizera KPJ među starijima i 33 napredna omladinca. Ubrzo su formirani odbori radničkog jedinstva zidara, vodoinstalatera, bravara, električara, ugostitelja, krojača, frizera, bioskopskih radnika i dr. 10 Posle aprilskog rata u Vrnjačku Banju i okolna sela vratio se jedan broj komunista koji su dotle živeli, radili ili se školovali u drugim mestima. Stigao je jedan broj komunista da bi se sklonili od hapšenja, kao i izbeglice i prognanici iz drugih krajeva Jugoslavije (Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Kosova, Vojvodine, Makedonije, kao i delova Srbije anektiranih od strane Bugara). Prvih meseci okupacije u Vmjačkoj Banji, pored pet članova KPJ, šest kandidata i dva tzv. predkandidata, organizovanim radom je obuhvaćeno još oko 30 simpatizera KPJ. U SKOJ je učlanjeno deset omladinaca a organizovano se radilo sa oko 50 naprednih omladinaca. U isto vreme, u Novom Selu delovao je partijski aktiv jedan član KPJ, tri kandidata, jedan simpatizer, jedan član SKOJ-a i više naprednih zemljoradnika i omladinaca. U Gračacu je radila grupa od sedam simpatizera KPJ, mahom omladinaca, a u Lipovi, Stulcu, Rsavcima, Stanišincima i drugim selima, takođe su postojale grupe simpatizera, a moguće je da je bilo i članova KPJ i SKOJ-a. Više od stotinu ljudi predstavljali su tada jezgro oko kojeg će se kasnije okupiti nove stotine boraca za slobodu. Grupa članova KPJ i SKOJ-a održala je u Banji tradicionalni prvomajski izlet, što je poslužilo samo za razgovor o situaciji i dogovor o budućim akcijama. U to vreme već je uveliko počelo skupljanje oružja, sanitetskog materijala i drugog. U komesarijat policije ubacuju se ljudi koji će raditi za narodnooslobodilački pokret, agituje se protiv prijavljivanja vojnih obveznika u kvislinške organizacije. 11 Već u junu počinju pripreme za ustanak i oružanu borbu, posle sastanka koji je Mirko Tomić održao sa OK KPJ Kraljevo, 18. juna, odnosno posle sastanka OK KPJ 7

8 Kruševac (sredinom juna) kada je odlučeno da se pristupi formiranju borbenih grupa desetina. Napori ova dva okružna komiteta KPJ bili su usmereni i na organizacije u srezovima trsteničkom i žičkom, odnosno na Vmjačku Banju. Juna formiran je Sreski komitet KPJ za trstenički srez, koji se orijentisao na rad u Vrnjačkoj Banji, Novom Selu i dr. U ime Sreskog komiteta ovde rade Zivadin Apostolović i Miodrag Cajetinac-Cajka. OK Kraljevo je za rad u rejonu Podibra do Vmjačke Banje zadužio svoje instruktore Rada Vilotijevića-Viću i Dobricu Ristovića. Na sastancima okružnih komiteta, sredinom juna, donete su odluke o formiranju odreda u oba okruga. Sreski komitet u Trsteniku organizovao je 22. juna sresko partijsko savetovanje kojem je prisustvovalo oko 30 članova KPJ iz Trstenika i svih sela ovoga sreza (uključiv Vrnjačku Banju, Novo Selo i dr.). Prema nekim izvorima Mirko Tomić je prisustvovao jednom sastanku komunista i u Vrnjačkoj Banji, ali o tome nema detaljnijih podataka. U Novom Selu je 23. juna održan zbor naroda na kojem su govorili Rade Vilotijević i kapetan bivše Jugoslovenske kraljevske vojske Ljubodrag Milenković, simpatizer KPJ. Istog dana komunisti iz Vrnjačke Banje ponovo su bili na izletu da bi se dogovarali o daljim aktivnostima. PRIPREME ZA ORUŽANI USTANAK Krajem juna grupa aktivista iz Vmjačke Banje i Novog Sela otišla je na savetovanje sa kraljevačkom partizanskom grupom u Dobroj Vođi, a posle toga održano je u Vrnjačkoj Banji šire savetovanje o oružanoj borbi (u kući Lenke Kljajić) u prisustvu tri člana sreskom komiteta KPJ iz Trstenika. Odlučeno je da otpočnu pripreme vojne organizacije, kojom bi rukovodio Ljubodrag Milenković. Razumljivo, pokretačka snaga u svemu bila je KPJ, a najviše su se isticali Miodrag Pavlović Paja, Miodrag Čajetinac-Cajka, Vladan Blagojević, Branislav Milenković Bane, Zika Valjarević, Mika Filipović, Velibor Marković i Stevo Varga. Partijska i skojevska organizacija, a time i ustanički pokret, ojačali su dolaskom novih ljudi, kao što su Rudolf Koren Renko, predratni sekretar OK KPJ za Celje, Vlado Valenčak Molotov, Drago i Joža Drušković, Rade Pejovnik, Ivan Rojnik, Anđelko Veljić Brana, Dušan Dozet Dudo, Tihomir Plavšić, Aleksandar Stojanović Kokan, Milan Todorović i njegovi sinovi Aleksandar i Steva, Uroš Martinović Starostin, Milan Koen, Gojko Ćorlija, Jovan Bojanić, braća Miloš, Marko i Dragoljub Šaranović, Ilija i Mile Kisić i dr. Ukupno je uključeno u organizaciju oko 20 komunista (devet članova KPJ, dva kandidata, deset članova SKOJ-a) iz redova izbeglica i osam onih koji su se ovde sklonili iz drugih mesta Srbije. U to vreme planirano je da se na području OK KPJ za Kruševac partizanski odred (Rasinski) sastoji iz dva dela Kruševačkog i Trsteničkog odreda, u okviru kojega je trebalo da se formira Vrnjačka četa, u čijem sastavu bi bili borci iz istočnog dela sadašnje teritorije opštine Vrnjačka Banja (Novo Selo, Lipova, Stanišinci, Ruđinci, Goč i dr.) Zapadni deo sadašnje teritorije opštine Vrnjačka Banja tada je pripadao žičkom srezu čije je sedište bilo Kraljevo i borci tih sela su bili orijentisani prema Kraljevačkom NOP odredu. Međutim, aktivnost jednog i drugog OK se preplitala. Rade Vilotijević je već ođiranije radio sa Ljubodragom Milenkovićem na organizovanju borbene grupe u Novom Selu i okolnim selima. U Vrnjačkoj Banji je pripremana Vrnjačka borbena grupa, koju su od početka nazivali Omladinskom četom. U isto vreme partijska organizacija u Trsteniku radila je na stvaranju svoje, Trsteničke čete, koja je 22. jula izašla na teren, ali pošto nije imala oružja (svega nekoliko pušaka), četa je raspuštena s nalogom da svi skupljaju oružje uz obećanje da će kasnije ponovo biti pozvani. U toku jula, avgusta i septembra u sva tri centra na ovoj teritoriji (Trstenik, Vrnjačka Banja i Novo Selo), tekle su pripreme za ustanak. Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju bio je nezadovoljan tokom priprema u kruševačkom i kraljevačkom okrugu o čemu im je pisano i radi čega je u oba okruga ponovo upućen Mirko Tomić. 8

9 U kraljevačkom okrugu Tomić je proveo 18 dana (krajem avgusta i početkom septembra) i uticao da se ubrzaju pripreme za ustanak, što se odrazilo i na teritoriju oko Trstenika i Vrnjačke Banje. U međuvremenu primljen je u Vrnjačkoj Banji u KPJ Miodrag Pavlović Paja, u Novom Selu Milivoje Filipović, a kandidovani Milosav Đurić Era, Radmiló Šutić, Jelica Miljković i Mika Trnavac. U SKOJ su primljeni Dragan Kuzmić, Borivoje Mihajlović Puša, Miloš Erčević, Milutin Filipović i drugi. Proširen je krug naprednih omladinaca i pristalica NOB sa kojim se organizovano radilo. Praktično, već je bio ostvaren široki narodni front u kojem su bile zastupljene sve sredine, sva naselja, svi društveni slojevi. Sredinom jula u Vrnjačkoj Banji uhapšena su tri člana KPJ, među kojima i Đorđe Matić Kekeran. Po nalogu OK KPJ Kruševac, on je doneo određene materijale i preneo direktivu o uspostavljanju kanala za odlazak ljudi u Rasinski NOP odred. Sva trojica su puštena na zalaganje i intervenciju banjskih lekara Blagojevića, Vidakovića, Simića i drugih kod policijskog komesara. Tada i kasnije u Banji i okolini je skupljeno oko 100 pušaka, municije, bombi. Prošireni su seoski aktivi. Postojala je i stalna veza s Kraljevačkim odredom iz kojeg je dobijan propagandni materijal radi rasturanja u Vrnjačkoj Banji i okolnim selima. Po svoj prilici, na predlog Mirka Tomića, Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju je naredio kraljevačkom OK da preuzme Vrnjačku Banju i ceo»gornji kraj trsteničkog sreza«. 12 U skladu s tim, u zavisnosti od geografskih uslova i vojne situacije, izvršena je preorijentacija Trstenika i Vrnjačke Banje prema Kraljevačkom NOP odredu i donesena odluka da se stvaraju čete koje će ući u sastav Kraljevačkog odreda. Odlučeno je da Dragosinjačka četa ovoga odreda bude okosnica oko koje će se okupljati borbene grupe na trsteničko-vrnjačkoj teritoriji, koje bi kasnije izrasle u čete i sve zajedno predstavljale 2. bataljon Kraljevačkog NOP odreda. OSLOBOĐENJE VRNJAČKE BANJE Zbog sve učestalijih napada partizana, krajem septembra, Nemci napuštaju Vrnjačku Banju, kao i niz drugih manjih mesta u Srbiji radi koncentracije jačih snaga u većim gradovima. Po prethodnom dogovoru, u Banji ih treba da zamene četnici Koste Pećanca, iz odreda Bogdana Gordića, a pod neposrednom komandom Tike Topalovića i Miodraga Stefanovića Patašona. Zajedno s Komesarijatom policije, žandarmerijskom stanicom i pomoćnom opštinskom stražom trebalo je da četnici osiguraju»red i mir«. U tom trenutku organizacija KPJ u Vrnjačkoj Banji imala je osam članova i osam kandidata, a Novo Selo tri člana i pet kandidata. SKOJ u Vrnjačkoj Banji imao je četrnaest članova, a Novo Selo tri. U Vrnjačkoj Banji i u selima rade politički aktivi 18 simpatizera KPJ i 37 naprednih omladinaca. U Omladinsku borbenu grupu u Vrnjačkoj Banji učlanjeno je 20, u Novom Selu isto toliko omladinaca. Računalo se da će, kad otpočnu borbene akcije, svaka grupa imati po 50 boraca i predstavljati čete. U Trsteniku je organizovano oko 50 ljudi; 30 je spremno da odmah pođu u odred, a 20 će to učiniti nešto kasnije. Računalo se i na efektivnu pomoć Dragosinjačke čete Kraljevačkog NOP odreda, koja je imala 60 boraca. U prvu oružanu akciju se krenulo noću između 30. septembra i 1. oktobra godine. Novoselska borbena grupa, pod komandom Ljubodraga Milenkovića, u zoru 1. oktobra izvršila je prepad na žandarmerijsku stanicu i pomoćnu stražu. Uz pomoć jednog od žandarma Milana Kovačevića, koji je na to bio pripremljen, razoružavanje je izvršeno bez otpora. Omladinska vmjačka borbena grupa za to vreme je, pod komandom Stevana Varge, podeljena u trojke, blokirala stanove petokolonaša i sve ih, sem jednog, pohvatala. Ova grupa petokolonaša je godinama delovalo u Banji, za nju su znali i vojna kontraobaveštajna služba i policija, o njihovom radu se pričalo i među građanstvom, ali niko ništa efikasno nije preduzimao ni pre ni za vreme aprilskog rata. Hvatanje 14 petokolonaša odjeknulo je među stanovništvom i stvorilo ugled ustanicima. 9

10 U toku istog dana (1. oktobra), svi uhapšeni su saslušani, utvrđene su njihove odgovornosti i dobijeni određeni podaci o njihovoj aktivnosti. Zatim je formiran vojni sud, jedan među prvima u Srbiji, koji je izrekao jedino moguću presudu smrtnu kaznu, koja je izvršena istog dana. Nema podataka o sastavu ovoga suda, načinu rada i dr. ali to, verovatno, ne umanjuje značaj same činjenice da je to bio jedan od prvih revolucionarnih vojnih sudova u ovom delu Srbije. Ostaje dug savremenika i istoričara da se ovim pitanjem više zabave. Istoga dana ustanici su preuzeli sve važne punktove u Vrnjačkoj Banji žandarmeriju, opštinsku upravu i njenu stražu, komesarijat policije, poštu i dr., i sve stavili pod svoju kontrolu. Partizani su se, zatim, u najvećem broju povukli u šumu (Batin zabran na Brankovoj glavici) gde je organizovan vojni logor. U Vrnjačkoj Banji su ostali neki pripadnici borbenih grupa, kao i aktivisti po zadatku. Obe borbene grupe, sa zaplenjenim oružjem (oko 30 pušaka), počele su se organizovati kao vojnički vodovi i izvoditi vojna zanimanja. 13 Prvi oktobar dan prvog oslobođenja Vrnjačke Banje, može se svakako smatrati i danom formiranja Vrnjačkog NOP odreda. Istog dana u oba voda-čete, Vrnjačku (ili Omladinsku) i Novoselsku, počeli su pristizati novi borci. Na osnovu rekonstrukcije imena boraca koji su tih prvih dana činili sastav ovih dveju četa utvrđeno je da su one imale između 90 i 100 boraca zajedno. U obe čete je 2. oktobra počeo uobičajeni vojnički život (straže, patrole, vojna obuka, politička nastava, snabdevanje i ishrana, izviđanje i obaveštajna služba itd.). U četama je određeno rukovodstvo. Za komandira Novoselske čete je izabran Ljubodrag Milenković, koji je ujedno bio i komandant logora, a za političkog delegata čete Dragi Ristić, advokat iz Beograda, predratni komunista. Komandir Omladinske čete bio je Stevan Varga, predratni član KPJ a politički delegat Miodrag Pavlović Paja. Tih nekoliko prvih dana u kojima je formiran i pupunjavan Vmjački NOP odred predstavljali su prelazni period koji će potrajati do 5. oktobra. Stara vlast je uglavnom bila razvlašćena, ali nova, narodna vlast još nije bila formirana i organizovana. Začeci nove, narodne i revolucionarne vlasti su se oslanjali na ostatke aparata stare vlasti. Može se govoriti i o izvesnom dvovlašću ili, još bolje, bezvlašću. Međutim, Vrnjačka Banja i njena okolina stvarno su od 1. oktobra bile slobodna teritorija koja je i faktički uključena u Užičku Republiku. Na celokupnoj teritoriji nije bilo Nemaca, četnika, žandarma, dok su civilne institucije vlasti bile pod partizanskom komandom i kontrolom. Od Trstenika, preko Vrnjačke Banje, do Kraljeva, preko Mataruške Banje i dalje na zapad, odvijao se automobilski i autobuski saobraćaj pod kontrolom partizana i uz propusnice koje su partizani izdavali itd. Zbog toga izvesna specifičnost situacije u Vrnjačkoj Banji ne dovodi u pitanje, niti u sumnju činjenicu da je ova teritorija bila uključena u Užičku Republiku 1. oktobra godine. 14 Kad je reč o specifičnostima prelaznog perioda u razvoju Vrnjačkog NOP odreda, treba reći da se radi, pre svega, o nekim spoljnim znacima i obeležjima po kojima su se razlikovale dve čete. U Omladinskoj četi borci su odmah na šajkače, kačkete i dr. stavljali petokrake zvezde, na kundacima pušaka urezivali srp i čekić, pevali naše, španske i sovjetske revolucionarne pesme, oslovljavali se sa»druže«, i razvijali samodisciplinu itd. Za razliku od nje, u Novoselskoj četi neki borci nisu stavljali petokrake, a neki su u odred došli u uniformama bivše jugoslovenske vojske, s njenim oznakama činova i kokardama, oslovljavali se sa»gospodine«ili»zemljače«, u kundake su urezivali grb kraljevine itd. U Omladinskoj četi svi borci su odmah uzimali partizanska imena, a svako ko pristupa u četu bio je obavezan da sav novac, kao i višak hrane, odeće, obuće, higijenskog pribora i dr. uloži u zajednički fond. Poput prakse u Kraljevačkom NOP odredu, i ovde su izdavane partizanske legitimacije. Nasuprot njima, neki nacionalistički ili pročetnički elementi u Novoselskoj četi (bilo ih je desetak) naglašavali su da oni ne žele da budu»partijaši«ni partizani, nisu vojska jedne partije i si. Na tim pitanjima je, počev od prvog dana, počela određena diferencijacija i konfrontacija snaga u odredu. 10

11 U Omladinskoj četi je,pored časova političke nastave, počelo održavanje partijskih i skojevskih sastanaka, teoretskih i kultumo-zabavnih časova. Pripadnici Novoselske čete su teže i sporije prihvatali te sadržaje i oblike rada, a nacionalistički elementi su se podsmevali na račun»dece«i njihovih»časova«, otvoreno ih potcenjujući. Dolazilo je i do verbalnih sukoba, pa je privremeno rukovodstvo Odreda ukazalo pripadnicima Omladinske čete na potrebu strpljivog političkog rada. Za to vreme, partijska i skojevska organizacija u Vrnjačkoj Banji, aktivi i aktivisti po selima, radili su na izvršavanju svojih zadataka: snabdevanju odreda odećom, obućom, hranom, oružjem, municijom, sanitetskim materijalom i drugim potrebama; organizovanju krojačkih, obućarskih, puškarskih radionica; radom na privlačenju i mobilizaciji novih boraca; pripremama za formiranje nove, narodne i revolucionarne vlasti na oslobođenoj teritoriji i dr. Za nekoliko dana u odred je dopremljeno oko 100 pušaka i laki mitraljez (tipa»šoša«), dosta municije i nešto bombi. Predstavnici obeju četa bili su tih dana na savetovanju pri štabu Kraljevačkog NOP odreda u Vrbi. Komandant Kraljevačkog NOP odreda, Pavle Jakšić, koji je ujedno bio i komandant istočnog sektora epsadnih snaga, odredio je Vrnjačkom NOP odredu zadatak da, što je moguće više istočno zaposedne položaje, brani slobodnu teritoriju i osigurava leđa snagama koje su blokirale Kraljevo. Tako je granica Užičke Republike stigla do Popinske reke. 15 RAZORUŽANJE ČETNIKA Za to vreme u Vrnjačku Banju su počeli da pristižu četnici, po dogovoru s Nemcima, verujući da su partizani 1. oktobra samo izvršili jedan od uobičajenih upada u grad. Četnici su se smestili u zgradu opštine i počeli uvoditi»red«. Komandir Omladinske čete Vrnjačkog NOP odreda Stevan Varga uputio je u Banju jednu trojku sa zadatkom da spali kvislinšku štampu i time stavi do znanja da su partizani prisutni. Trojka je ispunila zadatak uz pomoć knjižara Grujića u čijoj je radnji spalila štampu, kao i ispred jednog kioska. Tada je naišao četnički četovođa M. Stefanović Patašon koji se ljutio na postupak partizana, pozivajući se na svoje pravo na Banju i aludirao na prećutni sporazum po kojem mu je to pripadalo (ovo nije do kraja razjašnjeno). Istoga dana Bogdan Gordić je u Kraljevu, u Štabu nemačkog 749. pešadijskog puka 717. divizije ponudio svojih 400 četnika za borbu protiv partizana u Čačku i okolini. Nemačka viša komanda 65, za posebnu namenu (okupacioni korpus) pozvala je toga dana majora Vidermuta, komandanta 737. pešadijskog puka ove divizije da avionom odleti iz Niša u Beograd radi razmatranja situacije. Nemci su se osećali ugroženim proširenjem partizanskih dejstava na istok od Kraljeva, kao i pomeranjem Rasinskog NOP odreda na zapad od Kruševca, prema Trsteniku i Kraljevu. 16 Do 4. oktobra u Vrnjačku Banju je stiglo 100 četnika koji su bili predviđeni kao posada ovog mesta. Petog oktobra, prema dogovoru s Kraljevačkim NOP odredom, u logor Vrnjačkog odreda stigla je Dragosinjačka partizanska četa (sa oko 40 boraca). Ova četa je po nalogu Štaba Odreda ušla u organski sastav Vrnjačkog NOP odreda. Odmah je određeno privremeno zajedničko rukovodstvo: komandant Ljubodrag Milenković, a politički komesar Rade Vilotijević Vića (do tada komesar Dragosinjačke čete). Zajedno sa oko 100 naoružanih boraca Novoselske i Omladinske čete, Dragosinjačani su trkom ušli u Vrnjačku Banju, približili se četničkom sedištu i rasporedili u širokom luku u streljački stroj. Četnici su pozvani na predaju i oni su to bez otpora učinili. Pošto im je održan prigodan govor četnici su pušteni kućama s upozorenjem da više ne primaju oružje. U zatvoru su zadržani Tika Topalović, M. Stefanović Patašon i policijski agent Zika Vasić. Prva dvojica su posle nekoliko dana pušteni, a treći je i dalje zadržan u zatvoru. Bio je to još jedan iz niza pokušaja partizana da se izbegne bratoubilačka borba i da se na četnike utiče da ne služe okupatoru. Zbog toga je kritika ovog postupka štaba Vrnjačkog NOP odreda, koja se ponekad i sada čuje, bez osnova. Odred je, sada jačine oko 150 ljudi, krenuo odmah na položaje na Popinskoj reci, gde se počeo utvrđivati i pripremati za odbranu

12 ORGANIZOVANJE NARODNOOSLOBODILACKOG ODBORA Istoga dana, u sali bioskopa»evropa«održan je narodni zbor kojem je prisustvovalo više od 250 građana. Tada je izabran Narodnooslobodilački odbor za opštinu Vrnjačka Banja. Na zboru su govorili Ljubodrag Milenković, Rade Vilotijević i Dragi Ristić. Javnim glasanjem izabrani su odbornici: dr Radoslav Vidaković, Krinka Blagojević, dr Milan Simić, Milovan Uskoković-Koča, Milorad Grujić, Dragi Ristić i Miodrag Pavlović Paja. Lekari Vidaković i Simić su i pre rata bili poznati kao napredni ljudi i simpatizeri KPJ, učesnici u mnogim njenim akcijama, dok je Krinka Blagojević bila majka tri partizanska borca, poznata takođe zbog smelog držanja u vreme sahrane Mirka Lukovića. Dragi Ristić je bio stari član KPJ, M. Uskoković kandidat za člana KPJ, Milorad Grujić simpatizer, a Miodrag Pavlović bio sekretar SKOJ-a Vrnjačke Banje. 18 Prema nepotpunim podacima NO odbori su formirani u Novom Selu (mesni) i Gračacu i u još nekim selima. Narodnooslobodilački odbor u Vrnjačkoj Banji je odmah počeo da deluje. Potčinio je sebi Komesarijat policije, opštinu i druge organe. Poznato je da su održana dva sastanka dok je veći deo poslova obavljan u grupama ili pojedinačno. Narodnooslobodilački odbor je imao dva dežurna člana, a sedište mu je bilo u mlekarniku»svajcarija«. Određeno je upisno regrutno mesto i angažovani službenici opštinske uprave da obavljaju određene administrativne poslove. Koliko je bilo moguće rekonstruisati, podela posla u NO odboru bila je sledeća: finansije je vodila Krinka Blagojević, sanitetsku službu je organizovao dr Vidaković, a o snabdevanju se brinuo Milorad Grujić. Dragi Ristić se bavio političkim radom i bio veza između odreda i odbora, zbog čega ga neki smatraju komandantom mesta (što je moguće) a drugi političkim komesarom odreda (što nije tačno). Miodrag Pavlović se brinuo o mobilizaciji novih boraca za odred i o radu sa omladinom. Odbor je organizovao pripremanje i prikupljanje hrane, odeće, obuće, sanitetskog materijala, novčanih priloga za potrebe odreda, osposobljavanje bolnice i sanitetske službe itd. Sanitetskim materijalom je snabdevan i Kraljevački NOP odred. Odbor je brinuo i za snabdevanje građana. Uvedena je kontrola cena, odluke i saopšetnja su prenošeni putem dobošara i lokalne radio-stanice (zvučnici su bili instalirani na trgovima i javnim mestima), NO odbor je uveo dozvole za izlazak iz grada u pravcu Trstenika i Kruševca. Izvršena je mobilizacija prevoznih sredstava čeza, špeditera, automobila. U Vrnjačkoj Banji je organizovano pripremanje hrane za borce Odreda (po receptima dr Radoslava Vidakovića i njeno dopremanje na položaje na Popinskoj reci. Organizovane su krojačka, obućarska, puškarska radionica i pokretna berberska radionica koja je radila i na položajima. Svaki dan, po nekoliko desetina boraca organizovano je dolazilo na kupanje u banjsko kupatilo. Jedna krojačka radionica je organizovana i u Novom Selu. U pripremanju hrane i odeće učestvovale su žene Vrnjačke Banje i okolnih sela. Sa njima su održavani posebni sastanci i dr. Narodnooslobodilački odbor u Vrnjačkoj Banji i odbori po selima, kao i partijski i drugi aktivisti, organizovali su akcije na rušenju željezničke pruge, puta, mostova i propusta, oštećenja telefonsko-telegrafskih linija i stubova. Angažovan je veliki broj zaprega za prenošenje municije koju je Kraljevački NOP odred evakuisao prema Goču. Odbori su brinuli i o snabdevanju gradske i seoske sirotinje, kao i izbeglica Srba i Slovenaca. NO Odbor u Banji je bilo pridodato oko 30 boraca radi obezbeđenja, kao pomoć u političkom radu. Partizanska intendatura bila je smeštena u mlekarniku»slatina«. 19 Mnogi građani su davali dobrovoljne priloge u novcu za pomoć ustanicima. Zabeleženo je da je Milorad Grujić dao jednom i drugi put dinara, koliko je uzeto i iz opštinske blagajne. Za sve priloge davane su propisne priznanice. Od toga novca nabavljana je hrana i sve drugo što je potrebno odredu. Seoska domaćinstva pripremala su hranu koja je dopremana na položaje ili na zbirno mesto u Vrnjačkoj Banji. ao Od 5. do 10. oktobra u odred se javilo još oko 100 dobrovoljaca; stigla je grupa od oko 30 Trsteničana, uglavnom članova KPJ i SKOJ-a. Pretežno, borci su bili omladinci. Među borcima je bilo oko 50 izbeglica. Prikupljeno je još 50 pušaka po planinskim selima Goč, Stanišinci i dr., sanduci puščane i mitraljeske municije, 12

13 bombe, druga oprema (ćebad, čuturice itd.). Omladinska četa je u tom vremenu brojala oko 70 boraca, Novoselska oko 100, a Dragosinjačka oko 70 boraca. Trsteničani su bili uglavnom raspoređeni u Omladinsku i Dragosinjačku četu, kao i većina omladinaca. Pored pušaka Dragosinjčani su imali 2 puškomitraljeza i 2 automata (mašingevera). Odred je na položajima imao oko 250 boraca i oko 50 u pozadini (pri NOO, u regrutnom centru, kuriri, snabdevači i dr.). FORMIRANJE VRNJACKO-TRSTENIČKOG NOP ODREDA U očekivanju neprijatelja, na položajima na Popinskoj reci, odred je reorganizovan. Proglašen je narodnooslobodilačkim i partizanskim, pod nazivom Vrnjačko- -trstenički. Pročitane su naredbe Štaba o oznakama, oslovljavanju i dr. Saopšten je Štab odreda u sastavu Milenković-Vilotijević, što su potvrdili OK KPJ Kraljevo i delegat Glavnog štaba NOPO Srbije Mirko Tomić. Radi uspešnijeg izvršenja postavljenog zadatka tri dotadašnje čete podeljene su na sedam vodova, sa 14 desetina. Sve snage Vmjačko-trsteničkog odreda su raspoređene na tri osnovna odseka odbrane u obliku razvučene potkovice, na dominantnim položajima na pravcu kojim je neprijatelj morao da napada. Položaj Vmjačko-trsteničkog odreda se nalazio na brdima Ljutoj strani i Nemraku, kao i pored reke Popine u zahvatu pruge i puta. Iz ovog položaja trebalo je neprijatelja tući unakrsnom vatrom. Većina boraca bila je ukopana u kraćim grupnim rovovima, međusobno nepovezanim, dubine oko 1 metar, prilagođenih za gađanje iz stojećeg stava. Nepovezanost rovova i grupno posedanje položaja govori o nameri da se pruži kratkotrajan otpor. Izgleda da je Štab Odreda propustio da dobro osigura krajnje desno krilo i pozadinu odakle se, obzirom na prisustvo četnika, mogao očekivati eventualni obuhvat. Dati su pravci mogućeg povlačenja prema Goču (Stanišinci) i Vrnjačkoj Banji. 21 Od ukupno 198 boraca Vmjačko-trsteničkog odreda koji su poimenično identifikovani, a koji su se nalazili na položaju na Popinskoj reci, iz Vrnjačke Banje je bilo 86, iz okolnih sela 45 (Novo Selo 24, Lipova 6, Ruđinci 3, Vraneši 2, Vrnjci 1, Štulac 1, Gračac 2, Podunavci 1, Rsavci 1 i Stanišinci 1) ukupno 131. Oko 100 boraca, za koje nije izvršena identifikacija, verovatno da je većina bila iz Banje i okolnih sela, među njima i jedan broj izbeglica. Iz Trstenika je bilo 14 boraca, a iz okolnih sela 15 (iz Popine 2, Dublja 3, Veluća 5, Stopanje 2, Tobolca 1, V. Drenove 2) ukupno 29 boraca. Tri borca su u Odred došli direktno iz Kraljeva. U sastavu Dragosinjačke čete bilo je oko 40 boraca iz Kraljeva i okolnih sela. Od nekoliko desetina izbeglica koji su bili u Odredu identifikovano je oko 30: 14 Srba, 6 Slovenaca, 2 Crnogorca i 1 Hrvat. Osim toga, bila su 3 Rusa (sinovi emigrantskih porodica), 2 Jevrejina i 1 Nemac (starosedelac u Vrnjačkoj Banji, zanatlija), Socijalna pripadnost poznata je za 198 boraca. Radnika je bilo 89, zemljoradnika 50 (i verovatno još toliko od onih 100 neindentifikovanih), studenata 20, učenika srednjih škola 20, službenika 15, trgovaca, sitnih zanatlija i drugih 4. Više od polovine boraca bili su omladinci do 27 godina starosti. Po političkom opredeljenju i pripadnosti (ne računajući borce Dragosinjačke čete) u Vrnjačko-trsteničkom odredu je bilo 22 člana KPJ sa vrnjačke i trsteničke teritorije, 6 kandidata, 23 člana SKOJ-a i 70 simpatizera KPJ ukupno 120. U Dragosinjačkoj četi je (prema nepotpunim podacima) bilo 16 članova KPJ i 11 članova SKOJ-a i 13 simpatizera KPJ. Ukupno je, prema tome, od poznatog sastava Vrnjačko-trsteničkog odreda 77 odsto bilo revolucionarno orijentisanih ljudi, opredeljenih za KPJ i NOP. Članovi KPJ bili su: iz Vrnjačke Banje 10, iz Novog Sela 3, izbeglica (na toj teritoriji) 6, iz Trstenika 6.Kandidati: iz Vrnjačke Banje 3, iz Novog Sela 1 i izbeglica 1. Članovi SKOJ-a: iz Vrnjačke Banje 12, iz Novog Sela 2, iz Trstenika i okolnih sela 7 i izbeglica 4 22 I ovi podaci ubedljivo govore o idejnopolitičkoj opredeljenosti Vrnjačko-trsteničkog odreda i njegovoj pripadnosti NOP-u. Uostalom, partizanskim odredom su ga smatrali i o takvom govorili i pisali Pavle Jakšić, Rodoljub Čolaković, Koča Jončić, Gojko Nikoliš i drugi. 13

14 O partizanskom obeležju Odreda, dakle, govore spoljni znaci: nošenje petokrake (o tome je pisao i štab nemačke 717. divizije), naziv jedinice, oslovljavanje, postojanje političkih delegata i komesara, pevanje revolucionarnih pesama i si., ali i unutrašnji odnosi, disciplina, rad partijske i skojevske organizacije i dr. Nisu bez značaja ni činjenice kao što je davanje partizanskih imena, legitimacije, predavanje novca i viška odeće u zajednički fond, zajednička ishrana i dr. Posebno je značajno pitanje odnosa prema narodu i zabrana da se od njega bilo šta uzima (dva borca su isključena iz odreda zbog prisvajanja dela ratnog plena; na popinskim položajima javno su kritikovani borci koji su jeli grožđe iz vinograda i si.). Najzad, zar je mogao koji drugi odred, osim partizanskog da formira NO odbor i da u njemu ima čak i svoje predstavnike?!. BORBA NA POPINSKOJ RECI Nemačke snage u jačini ojačanog bataljona (pet pešadijskih četa 737. pešadijskog puka, jedna četa inžinjerije, jedna i po baterija topova i mala motorizovana kolona), koji je brojao između i ljudi, podržavan od artiljerije i borbenih kola, 23 napao je položaje Vrnjačko-trsteničkog odreda 13. oktobra godine, u svanuće. U žestokom dvočasovnom okršaju borci su odolevali svim napadima daleko premoćnije sile, sve dok Nemci nisu uz pomoć četnika i drugih izdajica izvršili dubok bočni obuhvat sa dve kolone i izbili Odredu iza leđa. U toj neravnoj borbi izginulo je 38 boraca Vrnjačko-trsteničkog NOP odreda. Borci Vrnjačko-trsteničkog odreda su zatim vodili odbrambene borbe u odstupanju prema Kraljevu sa istom nemačkom kolonom 13, 14 i 15. oktobra i u njima su dali još četiri žrtve (otuda sačuvano sećanje da su na Popinskoj reci pala 42 borca). Izvršavajući naredbu Štaba opsadnih snaga, Vrnjačko-trstenički NOP odred je branio granice Užičke Republike i osiguravao snage koje su vršile blokadu Kraljeva, nastojeći da spreči ili zadrži nemačke snage iz Kruševca koje su nadirale prema Kraljevu kao pomoć opkoljenom nemačkom garnizonu koji se nalazio u kritičnom položaju (prema nemačkim izveštajima nestalo mu je municije i hrane.) 24 Odred nije uspeo da zadrži Nemce, ali je njihovo napredovanje usporio za tri dana i pri tome mu naneo osetne gubitke. Borba na Popinskoj reci bila je jedna od prvih frontalnih borbi u našoj NOB (u Srbiji i šire) i svojevrsna prethodnica Kadinjače. Po svome vojničkom značaju, a još više po političko-moralnom obeležju ona je ostala legenda u narodu vmjačkog, trsteničkog i kraljevačkog kraja za starije i mlađe generacije. Prisustvo desetak-petnaest pročetničkih elemenata u Vrnjačko-trsteničkom NOP odredu ne samo da ne umanjuje, već još plastičnije ističe značaj ovog odreda i njegovih akcija. Proces diferencijacije među pročetničkim elementima i partizanima, koji su činili većinu pripadnika odreda, počeo je danom formiranja Odreda i spektakularno i drastično se završio na konferenciji u Kamenici 7. novembra godine. Već posle prvih oštrijih zahteva u pogledu discipline i dr., posle prvih teškoća i poraza počelo je osipanje odreda, nastupala su kolebanja i diverzije. Ali, to je bila pojava jednako prisutna u nekim drugim partizanskim odredima Srbije u prvim ustaničkim danima. Počevši od dana borbe na Popinskoj reci, preko opsade Kraljeva, zatim povlačenja pred nadmoćnijim neprijateljem, počelo je osipanje određenog broja ljudi. Ipak, većina sastava Vrnjačko-trsteničkog odreda, a to su partizani, nastavila je da se bori na liniji KPJ, tokom opsade Kraljeva i povlačenja za Sandžak, i kasnije u Prvoj proleterskoj brigadi, u Rasinskom i drugim NOP odredima Srbije, na ilegalnom frontu, u logorima i zatvorima. U OPSADI KRALJEVA Odred se sa Popinske reke povukao prema Kraljevu. Odmah je uključen u snage koje su vodile borbe protiv Nemaca, upravo protiv borbene grupe majora Vildermuta i isto takve grupe majora Deša, komandanta 749. puka iz Kraljeva. 14

15 Vrnjačko-trstenički NOP odred u zajednici sa Rudarskom četom Kopaoničkog NOP odreda i sa Gočkom četom Kraljevačkog NOP odreda, kao i s četnicima Novakovića, Keserovića i V. Vukašinovića vodio je borbe protiv Nemaca 13. oktobra kod Ratine, na mestu tzv. Batal livade, zatim 14. oktobra kod Metikoša, 20. oktobra kod Dragosinjaca, 25. oktobra kod Ribnice, 30. oktobra kod Vraneša, 31. oktobra kod Vrbe i ponovo 1. novembra kod Ribnice. Odred je ostao u sastavu opsadnih snaga sve do skidanja blokade Kraljeva. I davao novi doprinos i podnosio nove žrtve. Nemci su 7. novembra uspeli da ovladaju drumom Kraljevo Kruševac i to je značilo stvarni prestanak opsade Kraljeva, mada su partizanske snage pokušavale da je ponovo zavedu tokom novembra. Vrnjačko-trstenički NOP odred se, kao i ostali, povukao više prema Goču i u Kamenici se pripremao za dalje borbe. Sedmog novembra održana je odredska konferencija na kojoj se izjašnjavalo o daljoj sudbini odreda. Prepo 50 boraca (ne računajući Dragosinjačku četu) ušlo je toga dana u sastav Kraljevačkog NOP odreda. Zatim su vrnjačko-trstenički borci, tokom povlačenja za Sandžak bili okupljeni u Vrnjačkoj (ili Pepovoj) četi čiji je komandir bio Joža Drušković Pepo, a politički komesar Vojo Terić Lujo. Ljudstvo ove čete kasnije je ušlo u sastav Kraljevačkog bataljona Prve proleterske brigade. Na konferenciji u Kamenici desetak pročetničkih elemenata je demonstrativno napustilo odred, pa su neki prišli Keseroviću, drugi Vuletu Vukašinoviću, a treći se vratili na vrnjačko-trstenički teren i stupili u četnike Bogdana Gordića. Desetine drugih boraca su odlukom Štaba otpušteni kao stari, mlađi ili bolesni, dok je jedan broj komunista vraćen na terenski rad, u pozadinu. Tako se Odred tokom perioda od 13. oktobra do 7. novembra sveo na oko 30 ljudi. 25 RASFORMIRANJE VRNJACKO-TRSTENlCKOG ODREDA Mada su partizani posle borbe na Popinskoj reci, 13. oktobra 1941, napustili Vrnjačku Banju, nisu je odmah zaposele nemačke snage, a prisustvo četničkih grupa i odreda nije značilo ni čvrstu okupacionu vlast. Sve do pred kraj novembra partizani i terenski radnici NOP-a slobodno su ulazili i izlazili iz Banje, i još uvek držali sela u njenoj okolini. Narodnooslobodilački odbor je i u tim uslovima održao još jedan sastanak, razmatrao pitanja svoga rada u predstojećim ilegalnim uslovima. 26 Aktivnost članova NOO i dalje nije prestajala. U vreme borbi oko Kraljeva, od 14. oktobra do sredine novembra, u Banju su dolazili i pojedini borci da obavljaju poslove vezane za saradnju NO odbora i odreda. Oni su donosili poruke, vesti, materijale, a odnosili sanitetski materijal, novac i drugo. U toku novembra u Vrnjačku Banju je redovno stizala užička»borba«koju su aktivisti širili na ranije uobičajen način. Književnik Marko Ristić u svojim sećanjima govorio o tome da je»borbu«dobij ao od užičkom zubnog lekara Martina Oskara. Aktivisti Vrnjačke Banje sećaju se da su tada dobili i prorađivali proglas CK KPJ povodom godišnjice Oktobarske revolucije. Milosav Đurić je po nalogu Ljubodraga Milenkovića dolazio Miloradu Grujiću i od njega dobij ao novac za potrebe Odreda (oko dinara). Stevan Varga je po nalogu Rada Vilotijevića takođe dolazio u Banju i sa članovima KPJ držao sastanak i obavestio ih o nameri glavnine snaga da se povuče za Sandžak i potrebi da se na vrnjačkom terenu formiraju borbene grupe i desetine koje će nastaviti gerilske akcije. Varga je od đr Radovana Vidakovića dobio i izvesnu količinu sanitetskog materijala za Odred. 27 Dakle, Vrnjačka Banja i okolina i dalje su bili deo slobodne teritorije Užičke Republike sve do pred kraj novembra 1941, sve do početka prve neprijateljske ofanzive. To se podudara i s prestankom postojanja Vrnjačko-trsteničkog NOP odreda kao samostalne vojne formacije. A do toga je došlo 1. decembra na planinskom vrhu Jelenac na Goču. Tada su četnici Vojkana Popovića opkolili poslednju desetoricu borraca odreda; 3 su ubili, 3 zarobili dok su 4 uspela da se izvuku Ì2) obruča. 15

16 Borci Vrnjačko-trsteničkog NOP odreda nastavili su da se bore u redovima boraca Prve i Druge proleterske brigade (njih 25), Rasinskog NOP odreda (desetak), Dragosinjačke čete (obnovljene i pod Čobanovom komandom), zatim na ilegalnom frontu, u logoru u Nišu i drugde. Oni su godine masovno učestvovali u ilegalnom radu NOP, da bi počev od isto tako masovno odlazili u partizanske odrede u Srbiji, a zatim još masovnije u brigade i divizije NOVJ. 28 NAPOMENE I Dr Džina Gligorijević, Ustanička u Ibarskom basenu, rukopis u Istorijskom arhivu Kraljevo. 2 Isto. 8 pavle Jakšić Članci u»borbi«,»vojnom đelu«i rukopisi (sećanja) u Istorijskom arhivu Kraljevo. * Marko Ristić, Nemir, Beograd, Prosveta, i Borba 19. oktobra Grupa autora u delu Srbija u narodnooslobodilačkom ratu samo jednom rečenicom pominje postojanje Vrnjačko-trsteničkog NOP odreda. * dr Gojko Nikoliš, Koren, stablo... rukopis odlomci objavljeni u»četvrtom julu«, Beograd, godine. 7 Fran Roš, Slovenski izgnanci v Srbiji, Založba Obzorje, Maribor. 1962, i Otvorena srca, Večer, Maribor Pavle Jakšić, dr Koča Jončić, dr Džina Gligorijević, dr Gojko Nikoliš, Antonije Marinković 1 drugi. * dr Koča Jončić u knjizi Kraljevo i okolina, Književne novine. Beograd, 1966, u seminarskom radu Razvoj organa narodnooslobodilačke Banji (rukopis) govori o Vojnom sudu i NO odboru. vlasti 1941 i Razmah pokreta u Vrnjačkoj 10 Prema izjavi Đorđa Matića Kekerana. II Vrnjačka Banja 1 okolina u NOB, RO SUBNOR Srbije, Beograd Istorijski arhiv Srbije, Fond OK Kraljevo, br. U. 13 Prema izjavama učesnika u ustanku i članova borbenih grupa. 14 Isto. 15 Isto. 11 Zbornik dokumenata NOR, tom. I, knj. 1, dok Kao 13, 14 i dr Koča Jončić u svome radu Razvoj organa NO vlasti 1941 govori o NO odboru u Vrnjačkoj Banji kao o izvrsno organizovanom i aktivnom. Kao pod 17. " Izjava Krinke Blagojević i prema materijalima iz Istorijskog arhiva Beograda Kao pod 17. H Vrnjačka Banja i okolina u NOB. Zbornik dokumenata -315/2262, K-33, f. 13. NOR, tom I, knj. 1; Arhiv Vojno-istorijskog instituta, NAV-N-T-!< Isto.!s Prema izjavama učesnika. 18 Izjave Krinke Blagojević i Milovana Uskokovića. Prema izjavama Stevana Varge, Milosava Đurića i drugih. ** Vrnjačka Banja u NOB. 16

17 NIKOLA ŽIVKOVIĆ PRIVREDNA AKTIVNOST NOO I DRUGIH DRUŠTVENO- POLITIČKIH ORGANIZACIJA NA OSLOBOĐENOJ TERITORIJI UŽIČKE REPUBLIKE Izučavanje društvenih i političkih odnosa koji su nastali u Jugoslaviji u procesu pokretanja i razvijanja oružanog ustanka protiv okupatora i njihovih domaćih saradnika, predstavlja oblast kojom se istoriografija oslobodilačkog rata i revolucije dosta bavila, ali ne u toj meri da bi se o tome dobilo jedno celovito delo. Tome su, svakako, uzrok i velike teškoće koje se ispoljavaju zbog nedostatka kompletnih izvora. Ovaj rad je pokušaj da se kroz analizu dostupnih podataka prikaže privredna aktivnost NO odbora i drugih organa NOP-a na osolobođenoj teritoriji u zapadnoj Srbiji i Šumadiji u vreme Užičke Republike. ISHRANA VOJSKE I STANOVNIŠTVA Prelaz od prvobitnih malih partizanskih odreda, stvorenih u toku priprema i pokretanja oružanog ustanka, na brojnije formacije, što je redovito bilo vezano za stvaranje prostranijih slobodnih teritorija, otvorilo je nove i veoma složene probleme u snabdevanju vojnih jedinica raznovrsnim potrebama, a posebno sredstvima ishrane. Mali partizanski odredi od nekoliko desetina boraca mogli su se hraniti u naselju gde su se zatekli na taj način što su se ravnomerno raspoređivali po kućama. Međutim, čete i bataljone, kao krupnije jedinice nije bilo mogućno tako hraniti. Javlja se potreba da se organizuje vojna komora s kuhinjama, a s tim potreba za rezervama. Veće zalihe namirnica bile su neophodne i zbog sve češćih pokreta i koncentracija brojnih snaga na pojedinim pravcima kojima je trebalo osigurati dovoljne količine namirnica. Organi i organizacije NOP sve više su to ozbiljnije shvatali. Partijskoj organizaciji je bilo jasno da se bez osigurane ishrane ne može držati čvrstina odreda. 1 Već tada je počeo da deluje onaj poznati zakon svakog rata da je bitan faktor opstanka vojne organizacije njeno uredno snabdevanje, pre svega, sredstvima ishrane. U ustanku, koji se razvijao u obliku partizanskog rata, taj zakon je delovao još neposrednije jer je snabdevanje partizanskih formacija namirnicama i organizacija ishrane u njihovim logorima ili na položajima bio jedan od osnovnih faktora organizovanja ustanka u stalne mobilne formacije. Taj problem izgledao je potpuno nerešiv u onim oblastima koje su u privrednom pogledu bile izrazito siromašne, a u kojima je došlo do masovnog uistanka. Uporedo sa širenjem ustanka sve je brojnije bilo ono stanovništvo koje je nezbrinuto i o kome se na slobodnoj teritoriji moralo da vodi računa. Na teret organa nove narodne vlasti, koja se stvarala na oslobođenoj teritoriji, pao je veliki 2 17