Forenzička analiza osoba sa destruktivnim ponašanjem u posleratnom periodu u Bosni i Hercegovini

Transcription

1 Volumen 64, Broj 3 VOJNOSANITETSKI PREGLED Strana 183 ORIGINALNI Č L A N C I UDC: (497.15) Forenzička analiza osoba sa destruktivnim ponašanjem u posleratnom periodu u Bosni i Hercegovini Forensic evaluation of persons with destructive behavior in the postwar Bosnia and Hertzegovina Milan Novaković*, Milanko Čabarkapa, Tanja Ille, Andrej Ilanković Medicinski fakultet, *Katedra za psihijatriju, Foča, Republika Srpska; Vojnomedicinska akademija, Odeljenje za mentalno zdravlje i vojnu psihologiju, Klinika za psihijatriju, Beograd, Srbija; Medicinski fakultet, Institut za statistiku, Beograd, Srbija Apstrakt Uvod/Cilj. U posleratnom periodu u Bosni i Hercegovini (BiH) uočen je porast prekršaja i kriminaliteta. Cilj rada bio je forenzička analiza osobina ličnosti osoba koje su ispoljile destruktivno ponašanje u sociodinamskim uslovima tranzicije u BiH, u periodu godine. Metode. Ispitanici su bili podeljeni u dve jednake grupe po 125 osoba. Prvu grupu činile su osobe koje su učinile krivicu po Krivičnom zakonu BiH i nalazile su se na merama bezbednosti ili lečenju, a drugu, kontrolnu, osobe koje su izvršile prekršaj. U radu su korišteni epidemiološki upitnici i psihološki testovi: Ajzenkov upitnik ličnosti (EPQ), Beckov upitnik za anksioznost (BAI) i Profil indeks emocija (PIE test). Rezultati. Između grupa ispitanika postojale su signifikantne razlike za pol (p < 0,01), dok raspad porodice, migracija i porodični komorbiditet nisu pokazali siginifiktne razlike. Na testu EPQ, između grupa ispitanika nađene su statistički značajne razlike za sve četiri varijable, dok je na Beck testu značajna razlika nađena samo za neke varijable. PIE test pokazao je značaj bazičnih emocija koje je potvrdila diskriminativna funkcija. Zaključak. U radu je dokazan visok stepen heterodestrukcije u kriminalitetu. Krivična dela i prekršaje čine osobe bez psihopatologije, ali i osobe sa mentalnim oboljenjima, što daje forenzičku odgovornost i analizu takvog uticaja na ponašanje. Ključne reči: medicina, sudska; ponašanje, poremećaji; ličnost, antisocijalni poremećaji; ličnost, procena; ratni zločini. Abstract Beckground/Aim. Different persons show forensic differences related to aggressive behavior in criminal and violation acts. The aim of this study was to forensicly analyze the influence of socio-dynamic conditions and stress in testing the forensic hypothesis of hetero-destruction, and analysis of persons with destructive behavior in Bosnia and Hertzegovina (B&H) in the period from Methods. The experimental group consisted of 125 persons who had committed a crime according to the Criminal Law of B&H and, thus were under security measures or treatment. The control group consisted of 125 persons who had committed a violation. The following psychometric tests/questionnaires were used in the study: Eysenek Personality Questionnaire (EPQ), Beck Anxiety Inventory (BAI) and Profile Index of Emotions (PIE). Results. There were a significant difference between the respondents groups related to gender (p < 0.01), while broken family, migration, and family comorbidity showed insignificant differences. EPQ test showed statistically significant differences between the groups for all four variables, and Beck test found significant differences only for some ones. PIE test proved the relations of the basic emotions confirmed by discriminative function. Conclusion. High level of hetero-destruction in crime was proven in the study. Criminal acts and violations were committed by the persons without psychopathology, as well as by the persons with mental diseases, which rendered a forensic responsibility and analysis of such an influence on behavior. Key words: forensic medicine; mental disorders; antisocial personality disorder; personality assessment; war crimes. Uvod Agresija jeste fizička i verbalna akcija preduzeta sa namerom da se nekome nanese šteta ili povreda bilo koje vrste, bez obzira da li je ta namera do kraja realizovana 1. Verbalna i fizička agresija odnose se na objektne relacije i situacije, pri čemu se verbalna agresija vrši prema ljudima, a fizička prema predmetima i/ili ljudima 2. Agresivnost jeste dvosmislen Correspondence to: Milan Novaković, Univerzitet Istočno Sarajevo, Medicinski fakultet Foča, Studentska 1, Foča, Bosna i Hercegovina. Fax: milanov@rstel.net; milanov@spinter.net

2 Strana 184 VOJNOSANITETSKI PREGLED Volumen 64, Broj 3 pojam i označava dispoziciju za različite vrste tog ponašanja, a koriste se termini: napad (agression), agresivnost (agressivenes, agressivity) i destrukcija (destruction). Agresivnost jeste trajnije stanje ličnosti, a agresivitet vid frustracije i sačuvanja ega, dok je destrukcija vid lošeg ispoljavanja agresije i agresivnosti 3. Destruktivnost jeste dio agresivnosti i u nasilnom vidu nije samo instinktivna, već u vezi sa frustracijom kao naučena ili stečena u određenom kulturnom miljeu 4. Ponašanje ljudi definisano je na osnovu njihovog odnosa u životnoj sredini i predmet je psihijatrijske analize kad odstupa od normalnog, a forenzičke kad odstupa od pravne norme 5, 6. Realnosti koje opterećuju ratne veterane su preživljavanje beserk sindroma, zloupotreba toksičnih supstancija i traženje rešenja za egzistencijalne situacije 7 9. Epidemiološke studije u svetu daju obilje podataka, uz razna viđenja destruktivnosti i nasilja 10. Kriminalitet i prekršaji su porodični tabu, a merljivi su forenzički i pravno 11. Transgeneracijski model nasilja je matrica nasleđa i interakcija odnosa koji produkuju osobe sa takvim ponašanjem 12. Prevencija, poznavanje, procena i tretman nasilja su u nadležnosti forenzičke psihijatrije 13, 14. Studije iz godine potvrđuju značajnu vezu između psihoza i nasilja 15. Nasilje osoba sa mentalnim poremećajima izaziva strah u javnosti 16, a vreme početka psihoze i nasilja govori da poremećaj dolazi prvi 16, 17. U posleratnom periodu, godine, u Bosni i Hercegovini (BiH) uočen je porast prekršaja i kriminaliteta. U podacima za krivična dela protiv tela i života vidi se porast kiminaliteta: teški krivični delikti od 54 (1996) do 80 (2005); nasilje 217 (1996) do 230 (2005) uz različitu distribuciju po godinama 18. Prekršajni delikti istražuju se, a podaci su palijativni: sa 391 (1996) do 425 (2005) 19. Cilj rada bio je forenzička analiza osobina ličnosti osoba koje su ispoljile destruktivno ponašanje u sociodinamskim uslovima tranzicije u BiH, u periodu godine. Hipoteza koja je testirana, najvećim delom odnosila se na psihološke osobine lica koje su izazvale porast destruktivnog ponašanja u BiH. Metode Rad je bio longitudinalna, multicentarska studija poređenja. U radu, prva grupa bila su ispitna lica, dok je kontrolna grupa bila formirana prema kriterijumima deliktnih sličnosti i razlika u mentalnom ponašanju. Rad je bio originalno istraživanje, a u grupe bila su uključena lica približnog uzrasta i uslova življenja, u periodu od godine. Drugi dio podataka za rad dobijen je od centara za mentalno zdravlje, Kazneno-popravnog doma Tužilaštava u BiH (Republika Srpska, Federacija BiH i Distrikt Brčko). Konačno istraživanje završeno je na Klinici za psihijatriju Sokolac i Medicinskom fakultetu u Foči. Ispitanici iz obe grupe živeli su u BiH i pretrpeli sa populacijom posleratne traume, migracije i teret tranzicije. Eksperimentnu grupu (prvu grupu) činile su osobe (n = 125) koje su izvršile krivična dela prema Krivičnom zakonu (KZ) BiH (grupa krivičnih). Uključivanje u prvu grupu izvršeno je na osnovu psihološko-psihijatrijskog pregleda i obrade u okviru forenzičkih ekspertiza, tretmana ili mera bezbedonosti na slobodi i u zatvoru. Grupa je bila multicentarska i stratifikovana prema težini nehomicidnih krivičnih dela (KZ BiH) u saobraćajnim nezgodama. Iz grupe su bila isključena lica (n = 39) čija obrada je imala slabosti u ranijem psihološkopsihijatrijskom radu, nedovoljnu dokumantaciju, nesigurne psihijatrijske dijagnoze, druga somatska oboljenja koja utiču na mentalno zdravlje, slabosti kriminalističke obrade i sl. Kontrolnu grupu činile su osobe koje su izvršile saobraćajni prekršaj i bile obrađene prilikom forenzičkog rada ili tretmana. Kontrolni ispitanici su nazvani grupa prekršajnih (n = 125). Lica su imala psihijatrijsko-psihološke obrade u dva navrata: ulaznu, pri dobijanju sabraćajnih dokumenata i pri forenzičkoj obradi nakon delikta. Na taj način, po istim kriterijumima kao za ispitnu grupu, iz rada je isključeno više lica (n = 141). U radu su korišteni instrumenti merenja: lista osnovnih podataka (LOP) za obradu ličnih podataka (2005. godine) koja se sastojala od 20 pitanja sa pozitivnim i negativnim odgovorima: Da i Ne; upitnik kojim su analizirani sociodemografski podaci, premorbidna ličnost, status porodice, hereditet, heterodestruktivnost, migracije, gubici. U radu su korišteni i sledeći psihološki testovi: Ajzenkov upitnik ličnosti (EPQ) 20, Beckov upitnik za anksioznost (BAI) i Profil indeks emocija (PIE test) 24. Statistička analiza odnosila se na: frekvencije rezultata, srednju vrednost i standardnu devijaciju. Validnost razlike između dimenzija grupa utvrđena je pomoću: χ 2 testa i Student t testa, a korištena je interkorelaciona i kanonička diskriminaciona analiza. Statistička obrada rađena je na SPSS statistčkoj bazi 9,0 (SPSS Inc, Chicago, IL, USA). Rezultati Sociodemografske odlike ispitanika prikazane su u tabeli 1. Grupu krivičnih lica činile su, većinom, osobe muškog pola, najčešće u trećoj deceniji života (26,7±2,7). U toj grupi bili su oko 50% izbeglice, oko 20% podstanari, a 60% učesnici rata. Živeli su u ruralnom okruženju sa 83% očeva i majki ili bez škole ili sa osnovnom školom, 50% iz porodica sa hroničnim oboljenjima, od toga 25% toksikomani, dok ih je u kontrolnoj grupi bilo 12,5%. Iz grupe krivičnih, 33,33% poticalo je iz porodica sa poginulim jednim ili više članova, dok je iz grupe prekršajnih taj broj iznosio 25%. Oko 40% svih ispitanika bili su sa gubitkom osobe bitne za život, a u široj porodici je oko 33,33% ispitanika doživelo ranjavanje i zarobljavanje. Vulnerabilnost u obe grupe poticala je od bede, loše edukacije, lišavanja i drugih emocionalnih deprivacija, što podstiče delinkvenciju. Test EPQ pokazao je sledeće vrednosti za krivična lica: ekstraverzija (12,88±4,02), neuroticizam (8,93±7,03), psihotizam (11,033±25,54), Lie-skala (6,11±5,15), a za prekršajna lica: ekstraverzija (16,01±7,03), neuroticizam (11,06±2,77), psihoticizam (5,01±3,77) i Lie skala (13,51±4,04) (slika 1). Interkorelacija EPQ bila je: ekstraverzija-neuroticizam r c = 0,094, ekstravezija-psihoticizam r c = 0,001, ekstravezija-lie-skala r c = 0,039, neuroticizam-psihoticizam r c

3 Volumen 64, Broj 3 VOJNOSANITETSKI PREGLED Strana 185 Sociodemografski podaci ispitanika Tabela 1 Kategorije Krivični Prekršajni (n = 125) (n = 125) χ 2 p Uzrast (god., ґ±sd) 38,0±15,7 33,6±11,9 2,23 p < 0,05 Pol (muški/ženski) 102/23 97/58 15,49 p < 0,01 Godine školovanja ,08 ns ,25 ns ,78 ns > ,24 p < 0,001 Stanovanje kuća ,348 ns stan ,236 p < 0,01 ostalo ,698 p < 0,01 Raspad porodice ,12 ns Migracije ,34 ns Hereditet ns Nasilje u porodici ,25 p < 0,01 ns nije signifikantno Krivični Prekeršajni 8 7 7,03 7, ,02 2,77 2,54 3,77 5,15 4, Ekstravezija Neuroticizam Psihoticizam Lie-skala Sl. 1 Srednje vrednosti dimenzija ličnosti krivičnih prekršajnih ispitanika (Ajzekov upitnik ličnosti EPQ) = 0,034, neuroticizam-lie skala r c = -0,154 i psihoticizam- Lie skala r c = -0, Razlike između grupa potvrđuje dalja analiza: ekstravezija = 0,852; F 23,720, p < 0,01; neuroticizam = 0,804; F 28,739, p < 0,01; psihoticizam = 0,981, p < 0,01; Lie skala = 0,816; F 26,563, a značajnost je p < 0,01. Prva kanonička funkcija je sa visokom pouzdanosti: canonical Fcn = 0,903, r c = 526, df = 4, X 2 74,473, p < 0,01. Centroidi u grupi krivičnih bili su 0,9490, a u kontrolnoj - 0,9490 i relacija osobina ličnosti u grupama bila je i sa različitim predznacima. BAI test je korišćen za utvrđivanje značajnosti razlike Studentovog t testa čime smo poredili prosečne vrednosti po varijablama i između grupa. Razlike između grupa (p < 0,01) deo su analize reagovanja krivičnih i prekršajnih lica što je prikazano u tabeli 2. Grupa krivičnih ispitanika imala je visokostatistički signifikatne rezultate prema kontrolnoj grupi (Studentov t test) po varijablama: utrnulost, nemogućnost opuštanja, strah od gubitka kontrole (p < 0,001). Grupa prekršajnih ispitanika imala je signifikatno povišene vrednosti u varijablama: nervoza (p < 0,01), preplašenost (p < 0,05) i znojenje (p < 0,00), a ostale varijable bile su manje statistički značajne. Utvrđena korelacija r c = 0,686 Wilksova lambda (λ w ) = 0,483, χ 2 = 113,017, stepeni slobode (df = 26) i statistička značajnost p < 0,01, govori o optimalnim relacijama razlika između grupe krivičnih i prekršajnih ispitanika. Izvod iz matrice strukture diskriminativne funkcije prikazan je na slici ,8 0,6 0,4 0,2 0-0,2-0,4-0,6-0,8-1 -1,2 Matrica diskriminativne funkcije Matrica diskriminativne funkcije kanonicki ponderi varijabli kanonicki ponderi varijabli ZNINK ZNORI ZNZAS ZNLIS ZNODB ZNIST ZNDES ZNREP ZNBIA PRO_E PRO_N PRO_L PRO_P BAI Sl. 2 Matrice strukture diskriminativne funkcije i kanonički ponderi varijabli (ordinata ponderi; apscisa varijable testova PIE i EPQ) Diskusija Socijalnokulturni milje u BiH je specifičan, jer je oko 1/3 populacije ispod linije siromaštva, što pogađa sve članove porodice 14. Ispitanici su u ratu najteže podnosili zarobljeništvo i torture, što je upečatljivije i od pretrpljenih ranjavanja. U ratu, pojedinac funkciniše u fanatizovanoj

4 Strana 186 VOJNOSANITETSKI PREGLED Volumen 64, Broj 3 Studentov t test dimenzija ankioznosti (Beckov upitnik za anksioznost) Tabela 2 Grupa Varijable Krivični (n = 125) Prekršajni (n = 125) t p ґ±sd ґ±sd Utrnulost 2,97±0,81 1,17±1,15 14,37 p < 0,01 Osjećanje vreline 1,98±0,82 1,01±0,75 8,66 p < 0,05 Nesigurnost u nogama 1,91±0,76 1,07±0,57 8,14 p < 0,05 Nemogućnost opuštanja 1,96±0,73 1,26±0,75 6,43 p < 0,01 Strah od najgoreg 1,91±0,73 1,35±0,97 4,80 p < 0,05 Vrtoglavica i omaglice 1,91±0,79 1,63±0,95 2,37 p < 0,05 Lupanje-ubrzan rad srca 2,51±0,95 1,18±0,81 11,21 p < 0,01 Nestabilnost 1,91±0,71 1,08±0,89 7,34 p < 0,01 Užasnutost 1,86±0,75 0,67±0,86 10,49 p < 0,01 Nervoza 1,62±0,78 1,89±0,65 12,52 p < 0,05 Osjećanje ugušenja 1,75±0,89 0,79±0,92 7,98 p < 0,01 Drhtanje ruku 1,31±0,71 1,51±0,83 1,80 Osjećate da se tresete 1,24±0,67 1,63±0,66 3,78 p < 0,01 Strah od gubitaka kontrole 1,58±0,83 1,77±0,95 1,59 p < 0,01 Teškoće u disanju 1,78±0,87 1,16±0,81 5,35 p < 0,01 Strah od umiranja 1,56±14,74 0,71±0,86 2,41 p < 0,05 Preplašenost 1,39±0,71 1,55±0,84 11,44 p < 0,01 Loše varenje 1,24±0,77 1,71±0,69 4,35 p < 0,01 Nesvestica 1,01±0,71 0,97±0,63 0,39 Crevenilo lica 125±0,33 0,59±0,56 10,40 p < 0,01 Znojenje 125±0,36 1,91±0,64 13,19 p < 0,01 grupi, a dokazi su: Lie-skala (EPQ) i nemogućnost opuštanja, strah od gubitka kontrole (BAI), Bias (PIE test). Personalne nagonske motivacije grupe podređene su gregarnim interesima. Skor na Lie-skali ukazuje da ispitanici žele da se predstave u boljem svetlu. Posebnosti kriminogenih osoba govore da 1/3 potiče iz razorene porodice, migracije je imala 1/2, komorbiditet više od 1/2, što može dati bihejviorne poremećaje ličnosti i taj rizik za poremećaje nastale posredstvom okoline postoji i u drugim studijama 8. Sredina podržava gene, ne kroz efekte na redosled gena već kroz efekat na ekspresiju gena, tj. način na koji geni deluju 25. Vezanost između siromaštva i kriminaliteta potiče i iz dugotrajne vulnerabilnosti, kontinuiranog i kompleksnog, a interakcija između impulsivnosti jača je u siromašnijim nego u bogatijim sredinama 4, 11, 26. Ekspertiza obe grupe ispitanika rađena je nakon delikta, u vreme kad su se ispitanici nalazili u povoljnijem položaju (Lie-skala-EPQ, Bias na PIE testu). Klinička iskustva zapažaju opštu i generalizovanu anksiozonost i personalne promene. U radu, agresivnost i destruktivnost lako se utvrđuju i pored skrivanja varijablama opšte i telesne anksioznosti i emocionalnosti. Ličnost delinkventa ispoljavala se u životnoj testsituaciji, otkrivajući razgoloćenu instinktivno-emocionalnu i personalnu strukturu i sav lični moralni sistem. Energiju za dela koja su učinili crpeli su iz instinkta kao neosetljivi, surovi i nehumani 3. Ponašanjem ovih osoba oblikovana je agresivnost koju su stalno pokazivali i bes prema svojima ili osobama sa kojima su imali socijalne relacije sa emocionalnim ulogom 7. Nemarni su bili prema opasnostima i činili avanture, što pokazuju varijable: komformizam, zaštita i neurotičnosti u radu. U PIE testu potencijali za agresivnost su univerzalani, a izražavaju se u zavisnosti od socijalnih i bihejviornih faktora i to je očekivan ishod viđenja violentnosti, što potvrđuju rezultati diskriminacione analize. U odnosu na prosečnu ličnost, ove osobe manje su bojažljive i oprezne, sklone riziku i lako zapadaju u neprilike, jer se previše eksponiraju. U EPQ testu varijabla psihotičnosti pokazuje visoke korelacije sa diskriminativnim faktorom. U PIE testu visoko koreliše zaštita, a manje lišenost, istraživanje i komformizam. Visoke negativne korelacije imaju varijable reprodukcije i neurotičnosti, manje inkorporacija, odbacivanje i agresivnost. Destruktivnost ima veću ekspresiju u grupi krivičnih, a znaci anksioznosti kod kontrolnih ispitanika. Agresivnost je kompozitna mera varijabli: utrnulost, napetost, strah od gubitka kontrole (BAI). Grupe imaju redukciju socijabilnosti i manje snage za interpersonalne odnose, a žive komfornije (slika 2). Kanonički ponderi varijabli prikazuju pojedinačnu učestalost varijabli i doprinos problemu kriminaliteta, što govori o redosledu uticaja koji je od njih najsnažniji u situaciji i koji je nivo međusobne interakcije u sklopu uticaja na destrukciju. U kriminalističkoj istoriji, kao i u porodičnoj prošlosti, često ima više deliktnih činova, što pokazuju studije u ekonomski razvijenim zemljama, pogotovu uz abuzus supstnacija, koji je u našoj sredini najčešće vezan za konzumiranje alkohola 8, 26, 27. Nasleđe ima bitnu ulogu u formiranju kriminogenih ličnosti, jer oni potiču iz porodica u kojima se dešavalo nasilje, a socijalni uticaji deluju na drugačiji model nasleđa u ponašanju 8. Poremećaj može da potiče iz ranog razvoja ili se u socijalnom učenju razvija u anomičnim vremenima od najbližih i učitelja, koji su u to doba modeli za identifikaciju, što daje visok komorbiditet u radu i drugim studijama 17. Fenomen izvanporodičnih uzora veći je u anomiji i posleratnom dobu, što je prilika za loš razvoj personalne strukture i psihotičke reakcije, što kod nas daje manje mogućnosti za lečenje, ili otežava tretman i u uslovima koji su bo-

5 Volumen 64, Broj 3 VOJNOSANITETSKI PREGLED Strana 187 lji od ovdašnjih 3, 4, 28. Grupa krivičnih ima niže vrednosti varijable anksioznosti, a više koje se odnose na poremećaj ličnosti: strah od gubitka kontrole, napetost, utrnulost (BAI). Iz rada se zaključuje da je visok stepen mogućnosti razvoja reaktivnih i drugih abnormalnih kriza, što u forenzičkom smislu stvara teškoće u proceni stanja in tempore criminis, kao i preporuke za sprovođenje i kakvih terapijskih mera. Bateman i Fonagy 28 govore o najboljem učiniku praćenja bolesnika i dobre dijalektičko-bihejviorne terapije, što kod nas može samo dati rezutaltate u kontrolisanoj okupaciono-radnoj terapiji 29. Kanonička i diskriminaciona analiza na PIE testu potvrđuju emocionalni angažman u vidu instiktivnog, koji utiče na ponašanje. Kontrolnu grupu čine lica različite personalne strukture (EPQ), sa više stresogenih uticaja na ponašanje prema socijalnim podacima. Porodični odnosi su bili u raspadu kod 1/3, u migraciji kod 2/5, zavisni i drugi komorbiditet kod 1/3 lica, što je transgeneracijiski model prenošenja stresa koji se bolje ispoljava na Bekovom testu anskioznosti 4. Grupa prekršajnih lica imala je višu agresivisnost, reprodukciju, a niže emocionalne varijable (PIE test), što uz agresivnost daje anksioznu personalnu strukturu, ili anksioznost kao mentalni poremećaj posttraumatskog karaktera. Uticaj porodičnih odnosa, migracije i stresa presudni su za razvoj matrice prekršajnih recidivista, što potvrđuju i druge studije 10. U ekspertizi, terapijske mere se retko predlažu, više kao uslužne, čime se kaznom čini pauza potrebna i za resocijalizaciju, apstinenciju i tretman 30. Transgeneracijski sociodinamski uticaj i ponavljani stres potvrđen je u ispitnoj grupi. To daje specifičan odnos pravne norme i forenzičkog nalaza, a dobar put te norme je ka pojednostavljivanju, dok u suprotnom smislu, slučajevi otrgnuti od kontrole daju u bihejviornom vidu brzu pravdu 12. Socijalna realnost zahteva da forenzički nalazi u našem istraživanju imaju neki vid dinamike, koja tumači inkriminisanu personu, što se u praksi često tumači kao protektivnost, a ne transgeneracijski dio u ponašanju. Ograničenja rada i preporuke za prevenciju destruktivnosti Rad je urađen u posleratnim uslovima uz sankcije koje Sud izriče delinkventima, što je prvo ograničenje u ovom vidu ekspertize. Dalja ograničenja rada su u malom uzorku, teškom istraživanju atributivnih i numeričkih faktora, kao i specifičnoj uporedljivosti sa drugim studijama i sredinama. S obzirom da se destruktivnost može multidiciplinarno otkriti već od rođenja, potrebno je obavezati društvo i pravne norme ekspertizama nerazjašnjenog kriminaliteta, a za detekciju multidisciplinarnim radom do državnog nivoa. Prevenciju težih delikata valja prvo evaluisati u naučnom smislu, posle čega ekspertiza ima operativni karakter, koji tera na pravnu normu efikasnost. Psihijatrijski, trebalo bi svaku destruktivnost tretirati kao mogući homicid, a kod kriminogenih lica delovati preventivno: reedukativnoforenzički što uz kognitivno-reedukativnu kavaternernu rehabilitaciju prevenira recidiv. Nasilje valja eksplorisati hic et nunc u cilju efikasne ekspertize i pravne norme. Zaključak Povezanost između sociodinamskih prilika i stresa u BiH ima za rezultat i destruktivno ponašanje, koje se povećava u posleratnim godinama. Katastrofični i drugi gubici u više generacija, dokazuju transgeneracijski model prenošenja stresa. Nasleđe, socijalni i bihejviorni uticaji daju najveći broj kriminogenih osoba dijagnostikovanih kao poremećaj ličnosti. Destruktivnost slabi interpersonalne odnose i otkriva crte kriminogenih osoba, a lica koja su učinila prekršaj reaguju stresogeno, što zatvara krug uticaja sociodemografskih i psihološko-bihejviornih uticaja. L I T E R A T U R A 1. DeFronzo J, Prochnow J. Violent cultural factors and serial homicide by males. Psychol Rep 2004; 94(1): WHO. Guidelines for medico-legal care for victims of sexual violence. Geneva: WHO; Okulate GT, Oguine C. Homicidal violence during foreign military missions--prevention and legal issues. S Afr Med J 2004; 94(1): Novaković M, Ille T, Marić-Tiosavljević D. Forms of parasuicide in young people in Bosnia. Psychiatr Danub 2006; 18(1 2): Rutter M. How the environment affects mental health. Br J Psychiatry 2005; 186: Kovačević R, Kecman B. Psychopathological and criminal characteristics of family homicide perpetrators. Engrami 2003; 25: (Serbian) 7. Čabarkapa M, Marković N. Psychological characteristics of the berserk syndroma in war veterans. In: Stojaković B, Semiz Z, editors. War medicine: procedings of the Congress of War Medicine; 2001 May 23 27; Banja Luka. Banja Luka: Udruženje građana Ratna medicina, (Serbian) 8. Novaković M, Milovanović S, Ilanković A, Đoković D, Ilanković N. Alcohol-king and murderer. In: Stojanović B, Rakić B, editors. Psychiatry in the 21th Century: Proceedings of the International Congress Health Perspective in the 21th Century; 2003 june 4 8; Banja Luka. Banja Luka: Udruženje zdravlje za sve; p (Serbian) 9. Čabarkapa M, Pantić M. Sucide in the military enviroment. Vojnosanit Pregl 2004; 61(2): (Serbian) 10. Murali V, Oyebode F. Poverty, social inequality and mental health. Adv Psychiat Treat 2004; 10: 216, Council Report CR 120 October 2003: Child Abuse and Neglect and Mental Health Services. Psychiatric Bulletin 2004; 28: Novaković M. Forensic significance of sexual abuses. Med Pregl 2006; 59(11 12): (Serbian) 13. Swann AC. Neuroreceptor mechanisms of aggression and its treatment. J Clin Psychiatry 2003; 64 Suppl 4: Novaković M. Crime War and post-war characteristics. Engrami 2002; 24: (Serbian) 15. Taylor PJ, Leese M, Williams D, Butwell M, Daly R, Larkin E. Mental disorder and violence. A special (high security) hospital study. Br J Psychiatry 1998; 172:

6 Strana 188 VOJNOSANITETSKI PREGLED Volumen 64, Broj Mullen PE, Burgess P, Wallace C, Palmer S, Ruschena D. Community care and criminal offending in schizophrenia. Lancet 2000; 355(9204): Moran P, Walsh E, Tyrer P, Burns T, Creed F, Fahy T. Impact of comorbid personality disorder on violence in psychosis: report from the UK700 trial. Br J Psychiatry 2003; 182: Criminal Statute of Bosnia and Hertzegovina. Sarajevo: University Book; (Serbian) 19. Smajkić A. Health Status of Population Bosnia and Hertzegovina. Sarajevo: Institute for Public Health of Bosnia and Hertzegovina; (Serbian) 20. Eysenck HJ. Crime and Personality. London: Routledge & Kegan Paul; Beck AT, Epstein N, Brown G, Steer RA. An inventory for measuring clinical anxiety: psychometric properties. J Consult Clin Psychol 1988; 56(6): Piotrowski C. The status of the Beck Anxiety Inventory in contemporary research. Psychol Rep 1999; 85(1): Timotijević I, Paunović V. Instruments of clinical evaluation in psychiatry. Belgrade: Institute for mental health; (Serbian) 24. Plutchic R. Emotion: A psychoevolutionary synthesis. New York: Harper and Row; Weaver IC, Cervoni N, Champagne FA, D'Alessio AC, Sharma S, Seckl JR, et al. Epigenetic programming by maternal behavior. Nat Neurosci 2004; 7(8): Lynam DR, Caspi A, Moffitt TE, Wikstrom PO, Loeber R, Novak S. The interaction between impulsivity and neighborhood context on offending: the effects of impulsivity are stronger in poorer neighborhoods. J Abnorm Psychol 2000; 109(4): Grann M, Fazel S. Substance misuse and violent crime: Swedish population study. BMJ 2004; 328(7450): Bateman AW, Fonagy P. Effectiveness of psychotherapeutic treatment of personality disorder. Br J Psychiatry 2000; 177: Novaković M, Ile T, Marić-Tiosavljević D, Munzić I. Suicidal and parasuicidal behaviour. Med Arh 2006; 60(1): (Serbian) 30. Ryan MT, Houry DE. Clinical forensic medicine. Ann Emerg Med 2000; 36(3): Rad je primljen 29. XI 2005.