CODEN HFLJFV Sadr`aj / Contents

Transcription

1

2 hfl_54-q7:hfl :24 Page 1 54/2008. CODEN HFLJFV Sadr`aj / Contents UVOD NIK 3 IN ME MO RI AM BO RIS DVOR NIK (Bru no Kra gi}) 4 LJETOPISOV RAZ GO VOR: RA DOJ KA TAN HO FER Radojka Tanhofer: pionirka filmske monta`e (Hrvoje Turkovi}) 6 In ter vju s Ra doj kom Tan ho fer (Pe tar Kre lja, Hr vo je Tur ko vi}, Sla ven Ze ~e vi}) 8 Filmografija Ra doj ke Tan ho fer 39 DE LE U ZE I FILM Uvod na bi lje{ ka (Le o nar do Ko va ~e vi}) 42 Gilles De le u ze: Okvir i ka dar, uo kvi ri va nje i mon ta `a 43 Jacques Ran cière: Od jed ne sli ke do dru ge? De le u ze i film ska raz do blja 53 Ton~i Va len ti}: Mi {lje nje sli ke kao sli ka mi {lje nja: bi lje{ ka o De le u ze voj fil mo zo fi ji 61 Sa{a Voj ko vi}: De le u ze, Gu at ta ri i umjet nost su prot stav lja nja do mi nan tnim struk tu ra ma zna ~e nja 64 IZ PO VI JE STI HR VAT SKO GA FIL MA Mla den Ju ran: O ko lek tiv noj svi je sti i to~ no sti po da ta ka hr vat skih `i vu }ih fo to gra fi ja 71 Slaven Ze ~e vi}: Po vra tak u ne red (sa svim osob no po nov no ~i ta nje Sin tak se i po e ti ke fil ma Bran ka Be la na) 74 STU DI JE Kre {i mir Pur gar:»ka dri ra nje«tek sta: film ska na ra ci ja i fo ka li za ci ja u ro ma nu City Ales san dra Ba ric ca 78 Irena Pa u lus: Nove glaz be ne smjer ni ce: Ku brick na kon 2001: odi se je u sve - mi ru Pa kle na na ran ~a 89 ESE JI I OSVR TI Ma ri jan Kri vak: Zlat na vra ta ko mu niz ma (O film skoj po e ti ci Alek san dra Dov `en ka) 98 Sre}ko Hor vat: Sve {to nam pre {u }u ju... a ot kri va ju dis to pij ski fil mo vi 103 FE STI VA LI I RE VI JE 17. DANI HRVATSKOG FILMA Animirani fil mo vi (Ju ri ca Sta re {in ~i}) 114 Dokumentarni fil mo vi (Jo sip Groz da ni}) 116 Glazbeni spo to vi (Ire na Pa u lus) 119 Igrani fil mo vi (Jo sip Groz da ni}) 121 Nagrade 17. Dana hr vat skog fil ma 123 Filmografija 17. Dana hr vat skog fil ma 124 NOVI FIL MO VI Ki no re per to ar: Bit }e krvi (Mima Si mi}), D`in gis Kan rat nik i vla dar (To - mi slav ^e gir), Kod amid `e Idri za (Ju raj Ku ko~), Kri vo tvo ri te lji (Ma ri jan Kri vak), Mo ram spa vat an e le (Kre {i mir Ko {u ti}), Nema me (Dra gan Ru - be {a), Nije kraj (Kre {i mir Ko {u ti}), No}i boje bo rov ni ce (Ma rio Ko zi na), Per se po lis (Ju ri ca Sta re {in ~i}), Ru ska obe }anja (Jo sip Groz da ni}), Sje ne (Igor Be zi no vi}) 126 DVD-i: Crna knji ga (Jo sip Groz da ni}), Dani ka ta stro fe (Dra gan Ru be {a), Invazija (Sre}ko Horvat) 155 LJE TO PI SOV LJE TO PIS Fil mo gra fi ja ki no re per to a ra (Kre {i mir Ko {u ti}) 165 Kronika (Ju raj Ku ko~) 172 Bibliografija (Du{ ko Po po vi}) 174 Preminuli: Bo ris Dvor nik, Tomislav Lipljin, Ivo Rogulja 176 SA@ECI 177 O SU RAD NI CI MA 182 EDI TO RI AL 3 IN ME MO RI AM BO RIS DVOR NIK (Bru no Kra gi}) 4 CHRO NIC LE S IN TER VI EW: RA DOJ KA TAN HO FER Pi o ne er of film edi ting (Hr vo je Tur ko vi}) 6 Interview with Ra doj ka Tan ho fer (Pe tar Kre lja, Hr vo je Tur ko vi}, Sla ven Ze ~e vi}) 8 Filmography of Ra doj ka Tan ho fer 39 DE LE U ZE AND CI NE MA In tro duc tory note (Le o nar do Ko va ~e vi}) 42 Gilles De le u ze: Fra me and shot, fra ming and cut ting 43 Jacques Ran cière: From one ima ge to anot her? De le u ze and film ages 53 Ton~i Va len ti}: Thin king the ima ge as the ima ge of tho ught. Note on De le u ze s fil mo sophy 61 Sa{a Voj ko vi}: De le u ze, Gu at ta ri and the art of op po sing do mi nant struc tu res of me a ning 64 FROM THE HI STORY OF CRO A TI AN CI NE MA Mla den Ju ran: Abo ut col lec ti ve awa re ness and ac cu racy of Cro a ti an mo ving pic tu res data 71 Slaven Ze ~e vi}: Re turn to cha os (Per so nal re a ding of Bran ko Be lan s Film Syntax and Po e tics) 74 STU DI ES Kre {i mir Pur gar: Fra ming of text. Film nar ra ti on and fo ca li za ti on in Ales san - dro Ba ric co s no vel City 78 Irena Pa u lus: New mu sic gu i de li nes. Ku brick af ter 2001: A Spa ce Ody ssey A Cloc kwork Oran ge 89 ES SAYS Ma ri jan Kri vak: The Gol den cra tes of com mu nism (On Alek san dar Dov zhen - ko s film po e tics) 98 Sre}ko Hor vat: All that dysto pi an films are sup pres sing... and re ve a ling 103 FE STI VALS 17th DAYS OF CRO A TI AN FILM Ani ma ti on (Ju ri ca Sta re {in ~i}) 114 Documentaries (Jo sip Groz da ni}) 116 Video clips (Ire na Pa u lus) 119 Short fic ti on films (Jo sip Groz da ni}) 121 Awards and fil mo graphy 123 NEW FILMS Ci ne ma: The re Will Be Blo od (Mima Si mi}), Mon gol (To mi slav ^e gir), Days and Ho urs (Ju raj Ku ko~), The Co un ter fe i ters (Ma ri jan Kri vak), Mo ram spa - vat an e le (Kre {i mir Ko {u ti}), I m Not The re (Dra gan Ru be {a), Nema kra - ja (Kre {i mir Ko {u ti}), My Blu e be rry Nights (Ma rio Ko zi na), Per se po lis (Ju - ri ca Sta re {in ~i}), Ea stern Pro mi ses (Jo sip Groz da ni}), Sen ki (Igor Be zi no - vi}) 126 DVDs: Black Book (Jo sip Groz da ni}), So ut hland Ta les (Dra gan Ru be {a), In - va si on (Sre} ko Hor vat) 155 CHRO NIC LE S CHRO NIC LE Ci ne ma (Kre {i mir Ko {u ti}) 165 Chronicle (Ju raj Ku ko~) 172 Bibliography (Du{ ko Po po vi}) 174 Deceased: Bo ris Dvor nik, To mi slav Li p ljin, Ivo Ro gu lja 176 SUM MA RI ES 177 CONTRIBUTORS TO THIS IS SU E 182

3 hfl_54-q7:hfl :24 Page 2 54/2008. HRVATSKI FILMSKI LJETOPIS ISSN UDK /.45 Hrvat. film.lje to., god. 14. (2008), br. 54 Zagreb, srpanj Nakladnik: Hrvatski film ski sa vez Za na klad ni ka: Vera Ro bi}-[ka ri ca (vera@hfs.hr) Uredni{tvo: Ni ki ca Gi li}, Bru no Kra gi}, glav ni ured nik (bruno.kra gic@ lzmk.hr), To mi slav [a ki}, iz vr{ ni ured nik (tomsakic@ya hoo.com), Hr vo je Tur ko vi}, od go vor ni ured nik Dizajn: Luka Gu si} Prijevod sa`etaka: Sandra Palihni} Tajni{tvo: Vanja Hraste (vanja@hfs.hr) Adresa: Hrvatski filmski savez (za Hr vat ski film ski lje to pis), Za greb, Tu{kanac 1 telefon: (385) 01/ , telefax: (385) 01/ Priprema: Ko lu mna d.o.o., Za greb Tisak: Ti ska ra CB Print, Sa mo bor Izlazi tro mje se~ no u na kla di od 1000 pri mje ra ka / Ci je na: 50 kuna / Go di{ nja pret pla ta: kn / `i ro ra ~un: Za gre ba~ ka ban ka, / Za ino zem stvo: USD, C= / Ci je na ogla snog pro sto ra: 1/4 stra ni ce 5.000,00 kn, 1/2 stra ni ce ,00 kn, ci je la stra ni ca ,00 kn Godi{te 14. (2008) izla zi uz pot po ru Mi ni star stva kul tu re Republi ke Hr vat ske i Grad skog ure da za obra zo va nje, kul tu ru i {port Gra da Za gre ba / Na klad nik je upi san u Upi snik HGK o izda va nju i dis tri bu ci ji ti ska pod red nim bro jem 396. Hr vat ski film ski lje to pis ute me lji li su Hr vat sko dru{ tvo film skih kri ti ~a ra, Hr vat ska ki no te ka pri Hr vat skom dr `av nom ar hi vu i Fil mo te ka 16 / Ute me lji telj sko ured ni{ tvo: Vje ko slav Maj cen, Ivo [kra ba lo i Hr vo je Tur ko vi} / Prvi broj iza {ao je 25. lip nja ^asopis je evi den ti ran u In ter na ti o nal In dex to Film/ TV Pe ri o di cals, Rue De facqz 1, 1000 Bru xel les, Bel gi ja Naslovnica: Boris Dvornik u filmu U gori raste zelen bor (A. Vrdoljak, 1971) THE CROATIAN CINEMA CHRONICLE ISSN UDC /.45 Hrvat. film.lje to., Vol 14 (2008), No 54 Zagreb, July 2008 Cop yright 1995: Croatian Film Club s Association Publisher: Croatian Film Clubs As so ci a ti on Publishing Manager: Vera Ro bi}-[ka ri ca (vera@hfs.hr) Editorial Board: Ni ki ca Gi li}, Bru no Kra gi}, editor-in-chief (bruno.kra gic@ lzmk.hr), Tomislav [aki}, managing editor (tomsakic@ya hoo.com), Hr vo je Tur ko vi}, supervising editor Design: Luka Gu si} Translation of summaries: Sandra Palihni} Office: Vanja Hraste (vanja@hfs.hr) Adress: Hrvatski filmski savez (Hr vat ski film ski lje to pis), Za greb, Tu{kanac 1 telefon: (385) 01/ , telefax: (385) 01/ Prepress: Ko lu mna d.o.o., Za greb Printed by: Ti ska ra CB Print, Sa mo bor CCC is pu blis hed qu ar terly, with cir cu la ti on of 1000 co pi es Price: 18 C= Subscription abro ad: USD, C= Account Num ber: /070 S.W.I.F.T. ZABA HR 2X CCC is sub si di zed by the Mi ni stry of Cul tu re, Re pu blic of Cro a ti a and Zagreb City Office for Culture Founded by Croatian So ci ety of Film Cri tics, Croatian Sta te Ar chi ve Cro a ti an Cinematheque, Filmoteka 16/Founding editors: Hrvoje Turkovi}, Ivo [krabalo, Vjekoslav Majcen Hr vat ski film ski lje to pis (The Cro a ti an Cinema Chro nic le) is in de xed in the In ter na ti o nal In dex to Film/TV Pe ri o di cals, Rue De facqz 1, 1000 Bruxel les, Bel gi um Front Page: Boris Dvornik in U gori raste zelen bor by Antun Vrdoljak (1971)

4 hfl_54-q7:hfl :24 Page 3 Film pod ko `om 54. broj Hr vat sko ga film skog lje to pi sa pri sti `e ne {to ka sni je nego obi~ no, u jeku ljet nih spa ri na. Vr hu nac se zo ne u me - tro po li je za nama: jo{ svje `i i op ti mi sti~ ni svi banj obi lje `i o je Sub ver si ve Film Fe sti val, u umjet ni~ kom kinu Eu ro pa pri - ka zav {i film sko bla go koje se ri jet ko vi a na na {im ki no plat - ni ma, ma hom mo der ni sti~ ke i avan gar dne fil mo ve o go di ni»po sve }e noj«temi i film skom»sve tom gra lu«za one in te lek tu al ce (a jo{ vi{e za one koji bi to htje li biti) ko ji - ma je {ez de se to sma{ ki»duh vre me na«`i vot ni ob zor, a i mi - {lje nje o umjet no sti kre }e im se u okvi ri ma kako bi re kao fran cu ski fi lo zof Jac qu es Ran cière»estet skog re `i ma umjet no sti«. Film ske pro gra me u kinu Tu{ ka nac obi lje `i la je op se` na re tros pek ti va Kr ste Pa pi }a, ko je mu }e biti po sve }en je dan od slje de }ih bro je va na {eg ~a so pi sa. I dok je bla gi maj ustu pa o mje sto u`a re nom lip nju, krat ki oluj ni in ter me co obi lje `i o je prvi tje dan mje se ca u kinu Eu ro pa, glav noj lo ka - ci ji (krat ko me tra` no ga) Ani ma fe sta, olu jan ne samo zbog po prat nih vre men skih uvje ta, nego i zbog or ga ni za cij skog po ro da ovog fe sti va la koji je jed na od istin skih kul tur nih in - sti tu ci ja Re pu bli ke Hr vat ske (i di je te Za gre ba~ ke {ko le cr ta - nog fil ma), a koji je s no vim»pro du cen ti ma«(da kle, ne vi{e»di rek ci jom«; ri je ~i, kao i obi~ no, po naj bo lje svje do ~e o pro - mje ni pa ra di gme) u svo jem 18. iz da nju pro la zi o te{ ko }e pri - mje re ne pr vim go di na ma. No, zato su fil mo vi bili do bri, {to je naj va` ni je, a slje de }i broj Hr vat sko ga film skog lje to pi sa imat }e ne ko li ko tek sto va po sve }e nih ani ma ci ji. Ani ma fest je vi{e-ma nje bio i kraj film sko ga `i vo ta u glav no - me gra du, jer se na `a lost i da lje na stav lja tra di ci ja za tva ra nja svih kina, ka za li {ta i ga le ri ja pre ko lje ta. Kino Eu ro pa kre nu - lo je ve} u spar nom lip nju s re pri za ma, a svi su se upu ti li na more. (Prvi) Fe sti val me di te ran skog fil ma u Spli tu i (~e tvr ti) Li ber tas Film Fe sti val u Du brov ni ku bili su za gri ja va nje, ali i film ski udah za te gra do ve, kao i Vu ko var Film Fe sti val za istok ze mlje, a pred nama je tra di ci o nal ni vr hu nac fe sti val - ske se zo ne uz na ci o nal ni, 55. Fe sti val igra nog fil ma u Puli (s ni kad ja ~im stra nim pro gra mom koji pred vo di Eric Ro - hmer, ~iji se fil mo vi i da lje sra mot no ne pri ka zu ju u hr vat - skim ki ni ma, pa ~ak ni u Kinu Eu ro pa), te Mo to vun ski film - ski fe sti val, u svo joj slav lje ni~ koj de se toj go di ni i s me u na - rod nim ugle dom (FI PRES CI-jev `iri), dok se neg dje iz me u njih, i da le ko na za gor skim bre `ulj ci ma, ugu ra o mali, ali do - sljed ni ({e sti) fe sti val krat ko ga fil ma u Ta bo ru. ^ini se tako da film ski `i vot u Hr vat skoj onaj izvan mul ti plek sa, da kle umjet ni~ ki, ne za vi sni, fil mo fil ski `ivi od fe sti va la, a mo` - da tako i je, jer stan ka je mala pri je za huk ta va nja u za gre ba~ - ke naj bo lje fe sti va le, ka sno ru jan ski 25fps i li sto pad ski Za - greb Film Fe sti val. Mo` da vr hu nac se zo ne onda i nije u pro - lje }e, nego u je sen. U me u vre me nu, u Hr vat sku je sti glo 3-D kino, a ovaj broj Hr vat sko ga film skog lje to pi sa na na slov ni ci ima ne za bo rav - no ga Bo ri sa Dvor ni ka. Do no si mo i op se `an raz go vor s Ra - doj kom Tan ho fer, na {om naj u gled ni jom mon ta `er kom koja sto ji iza niza kla si~ nih fil mo va, koja nam je ispri ~a la mno go toga o»ve li kim vre me ni ma«hr vat sko ga fil ma, vre me ni ma jed ne dru ge re vo lu ci je i pi o nir skim pot hva ti ma na{e ki ne ma - to gra fi je. I da se vra ti mo na u uvo du spo me nu to ga Jac qu e sa Ran cièrea, ovaj je broj na {e ga ~a so pi sa, vje ru je mo, je dan od pr vih op se` ni jih pri lo ga o Gil le su De le u ze u u Hr vat skoj. Prem da (~e sto i pre vi {e) ci ti ran i za zi van, De le u ze je do sad kod nas osta o ne pre ve den, a tim koji sto ji iza Sub ver ziv nog film skog fe sti va la ti skat }e usko ro prvi hr vat ski pri je vod neke nje go ve knji ge, i to upra vo onu film sku, dvo sve {~a no dje lo Film 1: sli ka-po kret i Film 2: sli ka-vri je me, kao i Ran - cière o vu knji gu Film ska pri po vi jest, te je na{ te mat ski pri log po sve }en upra vo»fil mo zo fi ji«, tj. de le u ze ov skoj fi lo zo fi ji fil - ma, mi {lje nju fil ma i mi {lje nju fil mom, kako na izvor nim tek sto vi ma, tako i u apli ka ci ji do ma }ih fil mo lo ga, jer Hr vat - skom film skom lje to pi su nije sta lo samo do pre zen ta ci je jed - no ga se gmen ta fil mo lo gi je koji je do sad mo` da bio ma nje po znat kod nas, nego i na spram pa pa gaj skom po nav lja - nju pri je sve ga ra zu mi je va nju i pri mje ni tih spo zna ja. No na rav no, oni ~i ta o ci ko ji ma je mo` da za zor na fi lo zo fi ja fil - ma, a i ne za ni ma ih ni hi sto ri o gra fi ja do ma }eg fil ma, uvi jek mogu i{~i ta va ti op se` ne stra ni ce ese ja o naj no vi jim fil mo vi - ma. Ova ra zno li kost i da lje svje do ~i da je Hr vat ski film ski lje to pis ~a so pis {i ro ke ruke, koji shva }a fil mo lo gi ju u naj {i- rem ras po nu, od fi lo zo fi je fil ma pa sve do (oz bilj ne) film ske kri ti ke. To mi slav [a ki} 3

5 hfl_54-q7:hfl :24 Page 4 In me mo ri am: Bo ris Dvor nik ( ) Doga aj koji je obi lje `io hr vat ski film u pr voj po lo vi ci ove go di ne smrt je Bo ri sa Dvor ni ka. Bo ris Dvor nik vje ro jat no je bio naj i sta knu ti ji pra vi hr vat ski film ski glu mac, pri ~emu atri but pra vi `eli na zna ~i ti da je, je din stve no za hr vat ski kon - tekst, bio po naj pri je i in he ren tno glu mac ekra na, a tek onda po zor ni ce. Uo sta lom, to svje do ~i i ~i nje ni ca da je Dvor nik je dan od na {ih ri jet kih glu ma ca koji su ka ri je ru prvo za po ~e - li na fil mu, pa tek onda pre{ li i u ka za li {te. Po ja viv {i se kao dva de se to go di{ njak, s izgle dom i sta vom uzor nog mla di }a iz su sjed stva, kao sin gra an ske obi te lji ko jeg otac za Dru go ga svjet skog rata `eni mla dom `i dov skom dje voj kom da bi je spa sio tra gi~ ne sud bi ne, a koji se po tom u nju iskre no za lju - bi u De ve tom kru gu (1960) Fran ce ta [ti gli ca, Dvor nik je ve} tom ulo gom na ja vio svo je glu ma~ ke spo sob no sti, ne do se - gnu tu pri rod nost izri ~a ja i la ko }u kre ta nja u film skom pro - sto ru, isto dob no izni mno uvjer lji vo na zna ~iv {i i sce na rij ske im pli ka ci je slo je vi to sti ka rak te ra, rast od po ~et nog odu pi ra - nja na mje {te nom bra ku pa do iskre ne lju ba vi i bri ge, kao i na pe tost pla ho sti i po `r tvov no sti. Na kon {to je nje gov tip ski mla di} iz su sjed stva u toj rat noj me lo dra mi bio osjen ~an me lan ko li jom a zbog ne u spje ha da spri je ~i tra gi~ ni kraj, Dvor nik }e go di nu po sli je u kla si~ noj ko me di ji Mar tin u obla ci ma (1961) Bran ka Ba u e ra biti ve} op ti mi sti~ ki i po ma lo sa njar ski, do bri ur ba ni de~ ko, a u Pre - 4 Deveti krug

6 hfl_54-q7:hfl :24 Page 5 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 4 do 5 Kragi}, B.: In memoriam: Boris Dvornik ko broj noj (1962) isto ga re da te lja pra vi pu~ ki ju nak. Taj }e tip on po tom bri ljan tno va ri ra ti u ka ri ka tu ral nom smje ru, obo ga }u ju }i ga i ni jan sa ma la tin sko ga lju bav ni ka u ko me di - ja ma Obra da Glu {~e vi }a Lito vi lo vi to (1964) i ^o vik od svi - ta (1965) te u Lju bav i po ne ka psov ka (1969) An tu na Vr do - lja ka, a do ve sti do vr hun ca kul tnom ulo gom Roka Pr~a u te - le vi zij skoj se ri ji Na{e malo mi sto ( ) sce na ri sta Mi - ljen ka Smo je i re da te lja Da ni e la Ma ru {i }a, u sret noj me u i - gri s dru gim po djed na kom na dah nu tim glu ma~ kim par tne ri - ma po put Kar la Bu li }a, Ivi ce Vi do vi }a, Zdrav ke Kr stu lo vi} i Asje Ki si}, s ko ji ma je nad vla dao sit ne nez gra pno sti re a li za - ci je se ri je, osta viv {i ne po nov ljiv i ne u hvat ljiv do jam la ko }e izved be, je dan od onih ri jet kih pri mje ra u ko ji ma sve re pli - ke dje lu ju kao pot pu no pri rod no im pro vi zi ra nje. Dvornik }e, me u tim, pri li~ no brzo tip obi~ nog mla di }a po - ~e ti kom bi ni ra ti s cr ta ma ~o vje ka od ak ci je u rat nim fil mo - vi ma. Pri tom }e u jed no zna~ nim spek ta kli ma kao {to su Bit - ka na Ne re tvi (1969) Velj ka Bu la ji }a i Su tje ska (1973) Sti pe De li }a, kao i po djed na ko jed no stav nim ak cij skim rat nim fil - mo vi ma po put Mo sta (1969) Haj ru di na Kr vav ca, Dvor ni ko - vi li ko vi biti ekvi va len tno plo{ ni vi tal ni ju na ci ~i jem je pra - vo vjer ju tek dis kret ni ba lans nji ho vo prav do lju blje, izra zi ti ji in di vi du a li zam, pa tako i ne do sta tak smi sla za po li ti~ ku pra - gma ti ku, {to ih sve te melj no osna `u je upra vo u nji ho voj klju~ noj odred ni ci pu~ kih fi gu ra. U slo je vi ti jim pak rat nim fil mo vi ma An tu na Vr do lja ka Kad ~u je{ zvo na (1969), U gori ra ste ze len bor (1971) i Po vra tak (1979) Dvor nik }e do se - gnu ti vr hun ce svo je film ske ka ri je re upra vo na ten zi ji nji ho - vih op }ih ka rak ter nih crta obi~ nih lju di iz na ro da i nji ho va struk tur nog i sve o bu hvat nog in di vi du a liz ma, in he ren tnog bun tov ni{ tva, u ko na~ ni ci i im pli ci ra ne ne mo gu} no sti ne - pro ble ma ti~ nog ukla pa nja u ko lek tiv, te svi je sti o re la tiv no - sti do ga a ja, kao u prva dva, ili na tru ha re zi gna cije, kao u tre }em fil mu, gdje se nje gov lik me lan ko li~ no pri sje }a pr vih dana rata. Sve su te sil ni ce upra vo za hva lju ju }i Dvor ni ko vu umi je }u bile po ve za ne u sklad nu cje li nu, tako da nje go vi ka - rak te ri go to vo ni ka da nisu dje lo va li pro tur je~ no, a ako je tomu bilo tako, onda je gle da telj znao da je to bilo na mjer - no. Otprilike us po re do s po ~et kom su rad nje s Vr do lja kom, Dvor nik je svo je glu ma~ ko maj stor stvo po tvr dio i je di nom su rad njom s Va tro sla vom Mi mi com, u Do ga a ju (1969), gdje }e su prot no do ta da{ njim, ali i ve }i ni ka sni jih ulo ga, tu - ma ~i ti ne ga tiv ca, sla bi }a i ubo ji cu, igra ju }i upra vo na su prot - no sti ka rak ter nih zna ~aj ki lika i svo je ga ve} eta bli ra nog imid `a i po ja ve. Na ~i niv {i tako puni krug, Dvor nik }e u dalj - njem ti je ku ka ri je re zna ti po no vi ti ulo ge ka rak ter no ne sa vr - {e nih i pre vrt lji vih li ko va ka kva je ona u Hi tle ru iz na {eg so - ka ka (1975) Vla di mi ra Ta de ja, vr hun ce }e po pu lar nost uz spo me nu tu se ri ju o na {em ma lom mi stu do se gnu ti ulo gom par ti za na u Ka pel skim kre so vi ma (1975) re da te lja Iva na He - tri cha, ne {to bla `om ina ~i com ju na ka iz Vr do lja ko vih ekra - ni za ci ja [i blo vih Rat nih dnev ni ka te ka ri ka tu ral no-ka rak ter - nom ulo gom Me{ tra u Ve lom mi stu (1980) re da te lja Jo a ki - ma Ma ru {i }a (a opet pre ma tek stu Mi ljen ka Smo je). Ovom po sljed njom se ri jom Dvor nik je na ~i nio dalj nji po mak u ra - zvo ju svo je glu ma~ ke osob no sti, sada nje go vi pu~ ki ti po vi u skla du s go di na ma pre sta ju biti ak cij ski ju na ci ({to je na zna - ~e no ve} u Vr do lja ko vu Po vrat ku, gdje je ve }i na fil ma re - tros pek ci ja ostar je log ju na ka) te po sta ju ne sto ri i svo je vr sni pu~ ki fi lo zo fi ({to je crta koju je Dvor nik du ho vi to, ali i emo ci o nal no pre do ~io kao anar hi sti~ ki ri bar u Smo ji noj te - le vi zij skoj tra gi ko me di ji Roko i Ci ci be la u re `i ji Sti pe De li }a iz 1977). Kod Dvor ni ka je taj pro ces po ne {to ura nio, jer je on tada imao tek ~e tr de se tak go di na, ali je bio oprav dan nje - go vom du gom pri sut no {}u na ekra ni ma glu mio je tada kon ti nu i ra no ve} vi{e od dva de set go di na, pa bi i u tom smi - slu kao pri mjer br `eg sta re nja Dvor nik mo gao za slu `i ti epi - tet hr vat skog Je a na Ga bi na. Dvornik }e se po tom s uspje hom oku {a ti i u ~i stoj ka ri ka tu - ral no-gro tes knoj ulo zi, epi zo di u Ki klo pu (1982), Vr do lja - ko voj adap ta ci ji ro ma na Ran ka Ma rin ko vi }a, na ja viv {i po - sljed nje raz do blje svo je film ske ka ri je re koje }e biti obi lje `e - no pre te `i to, i sve rje im, spo red nim ulo ga ma (sli~ na je ona u pr voj epi zo di, Kar ne val, dru ge Vr do lja ko ve adap ta ci je Ma rin ko vi }a, omni bu su Kar ne val, An eo i Prah), ste kav {i ve} za `i vo ta sta tus iko ne hr vat sko ga fil ma i te le vi zi je. U tom smi slu ~ak je i nje go vo po sljed nje po jav lji va nje na ekra nu, ono u te le no ve li Po nos Rat ka je vih, ba rem po ma lo in di ka tiv - no u tom iko ni~ kom smi slu jer ga je na i me spo ji lo s jed nom od nje go vih pr vih par tne ri ca, Lju bi com Jo vi}, s ko jom je pri - je go to vo pe de set go di na tra `io svo je mje sto pod sun cem u za gre ba~ kim obla ci ma. Bru no Kra gi} 5

7 hfl_54-q7:hfl :24 Page 6 LJE TO PI SOV RAZ GO VOR Ra doj ka Tan ho fer: pi o nir ka film ske mon ta `e or ga ni zi ra ne hr vat ske ki ne ma to gra fi je u sklo pu so ci ja li sti~ - ko-ju go sla ven ske, po Dru gom svjet skom ratu, bilo malo stru kov nih tra di ci ja, a to zna ~i da je bilo malo stru~ nih lju di uklju ~e nih u dr `av no po ta knut ra zvoj ki ne ma to gra fi je, nije bilo oso bi tih stru kov nih pre da ja i us po stav lje nih, a po naj ma - nje pro {i re nih stan dar da. Ra doj ka Tan ho fer, po ~ev {i vrlo mla da ra dom u mon ta `i fil - mo va, u~i la je gdje je mo gla od sta ri jih (npr. od Bran ka Mar - ja no vi }a), ali je pre te` no mo ra la sama izu mi je va ti i us put rad no do zna va ti i teh no lo gi ju mon ta `er skog rada, a i po - stup ke ko ji ma }e po sti }i vi so ke doj mov ne stan dar de koji su re si li ono dob ne vr hun ske svjet ske fil mo ve pri ka zi va ne u nas. Radojka Tanhofer Radoj ka Tan ho fer ja vi la se u po rat no me, pi o nir skom raz do - blju su stav ne ki ne ma to graf ske pro i zvod nje u Hr vat skoj, sama jed nim od pi o ni ra mon ta` ne pro fe si je u nas. 1 Na i me, iako je u Hr vat skoj po sto ja la hek ti~ ka i os ci li ra ju }a pro i - zvod nja fil ma od naj ra ni jeg raz do blja, od po ~et ka 20. sto lje - }a, a i po ku {a ja dr `av nog or ga ni zi ra nja su stav ne pro i zvod nje za Dru gog svjet skog rata, u sklo pu NDH, do po rat ne su stav - ne pro i zvod nje fil ma nije se us pio us po sta vi ti traj ni ji pro i - zvod ni kon ti nu i tet. Zato je, na po ~et ku us po sta ve dr `av no Kako je bila mon ta `er kom po djed na ko u fil mo vi ma u ko ji - ma su se do si za le vi so ko stan dar dne kla si~ ne na ra tiv ne mo - gu} no sti i istan ~a no sti (npr. Pla vi 9, 1950; Tre nut ki od lo ~i - tve, 1955; Do li na miru, 1956; Nije bilo uza lud, 1957; Samo lju di, 1957; Tri Ane, 1959; Abe ce da stra ha, 1961; Ron do, i broj ni dru gi), kao i u fil mo vi ma koji su upra vo po svo joj ose buj noj mon ta` noj struk tu ri me a {i ma u estet skom ra zvo ju hr vat skog fil ma (npr. Za sta va, 1949; Kon cert, 1954; H-8..., 1958; a od krat kih Crne vode, 1956; Kle sa ri, 1968), to su nje zi ni vla sti ti do se zi pa ra di gmat ski, uzo rom za stva ra - la~ ke do se ge do ma }eg fil ma, za estet sku nji ho vu su mjer lji - vost sa svjet skim fil mom (po djed na ko u do ma }im ki ni ma, gdje su do ma }i fil mo vi bili u ra nom raz do blju izni mno po - pu lar ni, kao i vani, gdje su fil mo vi uspje{ no pro da va ni i pri - ka zi va ni). Suvremeno ana li ti~ ko pro u ~a va nje po je di na~ nih mon ta` nih rje {e nja u fil mo vi ma koje je mon ti ra la Ra doj ka Tan ho fer i nji ho vo us po re i va nje s rje {e nji ma re pre zen ta tiv nih kla si~ - nih fil mo va on da{ njeg svjet skog re per to a ra po ka zu je nji ho - vu jed na ku slo `e nost, ra zno vr snost, jed na ku mje ro dav nu spo sob nost in ven tiv nog i istan ~a nog mon ta` nog vo e nja, shva }a nja oso bi to sti po je di nog film skog ma te ri ja la i na u ma, a izve de no uz izni mnu pre ci znost. A sve to u uvje ti ma u ko - ji ma hr vat ski mon ta `er nije bio okru `en onim pro i zvod nim pred lo{ ci ma, usme nim pre da ja ma i nor ma tiv nim o~e ki va nji - ma pa ni teh no lo{ kim po god no sti ma ko ji ma je bio 6 1 Ovaj uvod ni tekst je ne {to skra }e no i tek po ne {to do pu nje no obra zlo `e nje uz pri jed log Aka de mi je dram ske umjet no sti da se prof. Ra doj ki Tan ho fer do di je li Na gra da za `i vot no dje lo Vla di mir Na zor na po dru~ ju film ske umjet no sti, koja joj je i do di je lje na Do bi la je jo{ dvi je na gra de za `i vot - no dje lo: go di ne na gra du Mo to vun skog film skog fe sti va la, a ove go di ne, 2008, do bit ni ca je i Vje sni ko ve Na gra de Kre {o Go lik za `i vot no dje lo. Go di ne od li ko va na je Re dom Da ni ce hr vat ske s li kom Mar ka Ma ru li }a.

8 hfl_54-q7:hfl :24 Page 7 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 6 do 7 Turkovi}, H.: Radojka Tanhofer: pionirka filmske monta`e okru `en npr. holl ywo od ski ili pak fran cu ski, ta li jan ski ili nje ma~ ki stu dij ski stru kov njak. Kao i svi pi o ni ri koji za pra vo daju stan dard svo me po dru~ - ju, koji to po dru~ je za pra vo kre i ra ju, pri no si Ra doj ke Tah - no fer izni mno su slo `e ni. U pr vo me redu, ona je u~i ni la da stan dar di za rje {a va nje sa mo ga mon ta` nog pri je la za s ka dra na ka dar budu za htjev ni, ne sim pli ci sti~ ki: osjet lji vi za po seb - ne za htje ve na ra ci je ili dru gih izla ga~ kih za da ta ka na tom mje stu, za da no sti ma te ri ja la, ali i za tip ske za ko no mjer no sti koje osi gu ra va ju do bro pra }e nje ti je ka fil ma pre ko po je di - nog mon ta` nog pri je la za. Nje zi na rje {e nja mon ta` nih pri je - la za nisu ni ka da ste re o ti pna; bo ga ta su, in ven tiv na, pri la - god lji va, a uvi jek doj mov no dje lo tvor na. Ove su od li ke po - djed na ko do la zi le do izra `a ja kad je rje {a va la pro ble me kon - ti nu i ra ne mon ta `e, one ko jom se kon sti tu i ra ju ko he ren tne sce ne, kao i kad je rje {a va la pro ble me elip ti~ nog po ve zi va nja aneg do tal no au to no mnih sce na i se kven ci (npr. u H-8...; Kad ~u je{ zvo na...), od no sno pro ble me in ter pre ta tiv ne aso - ci ja tiv no sti u mon ta` nim se kven ca ma, od no sno u po et skim do ku men tar ci ma (Crne vode, Kle sa ri). U dru go me redu, nje zi na osjet lji vost za ustroj stve ni kon tekst i za spe ci fi~ ni izla ga~ ki cilj da nog di je la fil ma i fil ma u cje li - ni, ~i nio je da joj se nad le` nost pro te za la i nad kom bi na tor - nom uku pno {}u sce na, nad epi zod nim sli je dom se kven ci u ci je lom fil mu. Zato se kod ra zli ~i tih re da te lja ra zli ~i tog sti la gdje je Ra doj ka Tah no fer bila mon ta `er kom mo`e pri - mi je ti ti da su im sce ne u pra vi lu izni mno pla sti~ ne, da se pa - `nja kon tek stu al no pri klad no pre no si kroz sce nu, i da su raz gra ni ~e nja sce na i se kven ci uvi jek ja sna i kom bi na tor no dje lo tvor na. Ovo je oso bi to uo~ lji vo kod re da te lja ko ji ma nije svoj stven mon ta` no-ana li ti~ ki pri stup jer tamo upra vo rje {e nja Ra doj ke Tan ho fer ~u va ju i na gla {a va ju pri zor nu»`i- vo pi snost«fil ma (npr. u fil mo vi ma An tu na Vr do lja ka). Ove svo je ra zvi je ne vr hun ske spo sob no sti Ra doj ka Tan ho fer je sta vi la u slu` bu uni ver zi tet skog obra zo va nja film skih mon ta `e ra (ali i re da te lja i sni ma te lja) na Aka de mi ji dram ske umjet no sti (tada Aka de mi ji ka za li{ ne umjet no sti) kad je za to otvo re na pri li ka. Ono {to je mo ra la sama sa mo u ko us po sta - vi ti sta vi la je tada u slu` bu su stav ne i usre do to ~e ne kul tu ral - ne pre da je. Osni va njem odje la mon ta `e na Aka de mi ji ne samo da je omo gu }i la stru kov nu»re pro duk ci ju«mon ta `e ra, nego je dala pri li ku da se stvo ri bo gat i slo `en od goj ni pro - gram kul tur nog stru kov nog na do ve zi va nja i da se dadu te - me lji za otvo ren stva ra la~ ki ra zvoj mla dih fil ma {a. Tome je pri{ la sa svom flek si bil no {}u, ali i za htjev no {}u, pri re div {i Radojka Ivan~evi} udara klapu za kadar iz Zastave izni mno ra din, dis ci pli ni ran, ali du hov no otvo ren stu dij mon ta `e. Re zul tat nje zi na rada je vi so ka dje lo tvor nost stu di - ja mon ta `e na Aka de mi ji i vi sok po la zni pro i zvod ni stan dard za vr {e nih mon ta `e ra. Nje zi ni stu den ti ne samo da su no si o - ci prve na ra {taj ne smje ne mon ta `e ra do koje je do{ lo ih u hr vat skoj ki ne ma to gra fi ji i na te le vi zi ji, nego su {i ro - ko obra zo va ni po sta ja li no si o ci i dru gih slu` bi (npr. mno - gi su te le vi zij ski re a li za to ri, re da te lji), a i uspje{ no su se uklju ~i li u ino ze mne pro duk ci je. Posvetiv{i se obra zov nom radu, Ra doj ka Tan ho fer pro gra - mat ski se uste za la da i da lje mon ti ra fil mo ve, sma tra ju }i svo - jom kul tur nom oba ve zom da uvo di svo je u~e ni ke i mla e ko le ge u po sao, da im ustu pi mje sto. Zato je po nu de koje su sti za le njoj pre u smje ra va la na svo je mla e {ko lo va ne ko le ge, jam ~e }i za njih, te je po sta la svo je vr snim sre di{ njim sa vjet ni - kom i»ra zvod ni kom«u pro fe si o nal nom an ga `i ra nju mla dih obra zo va nih mon ta `e ra. Ovaj je sa mo za ta jan rad ~ini do i sta pri je lo mnom oso bom u uspje{ nim ka ri je ra ma mno gih nje zi - nih stu de na ta, ali i u su stav nom {i re nju obra zo va nih mon ta - `er skih ka dro va u hr vat skom fil mu. Hr vo je Tur ko vi} 7

9 hfl_54-q7:hfl :24 Page 8 LJE TO PI SOV RAZ GO VOR UDK: Tan ho fer, R.(047.53) Bi o fil mo graf ski raz go vor s Ra doj kom Tan ho fer:»dru ga ri ce, jel bi ti htje la u mon ta `u?«raz go va ra li: Pe tar Kre lja, Hr vo je Tur ko vi} i Sla ven Ze ~e vi}* De vet na es tgo di{ nja ki nja do la zi u Ja dran film (1947) Pe tar Kre lja (K): S de vet na est go di na do{ li ste u Ja dran film, je li film bio pri su tan u Va {em `i vo tu i ra ni je? Radojka Tan ho fer (TAN HO FER): Ni ka da, ni ka da ni {ta. Ja sam ma tu ri ra la, a bu du }i da je moja mama bila sama s nas dvo je, s Ra do va nom 1 i sa mnom, ja sam se i{la za po sli ti. I bilo bi mi sve jed no gdje ra di la, u vo}u il gdje drug dje nije bilo pro ble ma s na mje {te njem, onda se lako na mje sti lo. U mo joj ku}i ra dio je je dan ~o vjek, Pre drag Gros si, ko jeg sam sre la na ste pe ni ca ma i koji je re kao:»a jel bi ti do{ la u Ja - dran film?«a ja sam re kla:»^uj, ho}u!ja }u«, ka`e on,»pi tat di rek to ra.«i su tra dan mi ka`e:»re kao mi je da do - e{.«ja sam do{ la i tamo je bio di rek tor Ko sta Hla vaty. On je go vo rio ova ko malo za tvo re nih usta, i pi tao me:»dru ga - ri ce, jel bi ti htje la u mon ta `u?«a ja sam re kla:»[ta je to?«onda zna te ko li ko sam ima la veze. Na rav no, ja sam ho da la u kina, gle da la fil mo ve... K: Da, to nas za ni ma... TAN HO FER: Ali sam bila jako sret na kad sam za ka sni la na {pi cu. Mi slim, ta kav je bio stav, ne samo u mom mi ljeu. K: Film vas je za ni mao kao i dru ge dje voj ke i de~ ke u to doba, ili ste po ka zi va li ve}i in te res za gle da nje fil mo va? TAN HO FER: Ne, ne, ni {ta, ni {ta. A da ne ka `em da kad sam oti{ la na film da je moja mama sma tra la da sam oti{ la u cir kus. I bila je du bo ko po vri je e na. Slaven Ze ~e vi} (Z): I kako ste iza{ li na kraj s ta kvim od no - som obi te lji pre ma fil mu? TAN HO FER: Dugo vre me na ni sam mo gla. Moji su bili pro - fe so ri, otac i maj ka. Dugo vre me na mama nije htje la ni gle - dat moje fil mo ve, dok se nije po mi ri la i pri sta la na to. I na - rav no, na kra ju sam za vr {i la i ja kao pe da gog, kao {to su i oni bili. Hrvoje Tur ko vi} (T): Da za vr {i mo pri ~u s Hla vat yjem. [to je onda bilo? TAN HO FER: Kad je pi tao»ho}e te u mon ta `u?«, ja sam re - kla:»do bro, ho}u.«i onda me po slao Bran ku Mar ja no vi }u, u mon ta `u. Mar ja no vi} je onda ra dio ne ka kav film, vi{e se ne sje }am ka kav je film bio, ja sam sta ja la ova ko po kraj nje - ga i on mi je dao je dan ko ma di} fil ma neka ga obje sim na gal ge. 2. Ja sam gle da la gdje su»gal ge«, ni sam zna la {to je to, i obje si la sam film na gla va~ ke, na rav no. Onda nije bilo mu - 8 * Raz go vor obra dio i po pra tio bi lje{ ka ma: Hr vo je Tur ko vi}. Raz go vor je vo en u Va ra` din skim to pli ca ma ti je kom odr `a va nja 9. [ko le me dij ske kul tu - re, kon cem ko lo vo za Ra do van Ivan ~e vi} ( ), ~u ve ni po vje sni ~ar i te o re ti ~ar vi zu al nih umjet no sti i film ski re da telj, brat je Ra doj ke Tan ho fer (ro e ne Ivan ~e vi}). 2 Gal ge su bile uspra van dr ve ni okvir s plat ne nom»vre }om«tzv.»ko {em«na do njem di je lu. Na gor njem di je lu okvi ra vise kva ~i ce na koje se pri - ~vr {}u ju kra je vi vrp ca po je di nih raz dvo je nih ka dro va, s time da osta tak vrp ce pada u plat ne nu»ko {a ru«kako se ne bi vu kao po podu i pr ljao. Na gal - ge se vje {a ju vrp ce ka dro va i re pe ti ci ja di je la fil ma koji se upra vo mon ti ra.

10 hfl_54-q7:hfl :24 Page 9 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer dre po li ti ke da se ne ko ga po {a lje u Prag, da net ko od tih ma - tu ra na ta koje su do ve li u Ja dran film ne {to na u ~i, nego smo svi sla ni rav no na po sao... Bili smo u mon ta `i ne ga ti va i tamo smo po ma ga li mon ta `er ka ma ne ga ti va, bilo nas je ne - ko li ko. Sve dok jed nog dana nije do {ao Mar ja no vi} unu tra, koji me je za pam tio zbog te vrp ce koju sam sta vi la na o pa ko, i re kao je da on ide ra di ti film s Ni ko lom Po po vi }e ovaj na rod. Sta vio je, ova ko, ruku na mene i re kao:»vi }ete biti moj asi stent.«ni sam zna la {ta je asi stent, i tako je po ~e lo. T: I kako je izgle da la ta asi sten tu ra? TAN HO FER: A ta asi sten tu ra je izgle da la pre kra sno. Jo{ su se pri je po ~et ka mon ta `e Mar ja no vi} i Ni ko la Po po vi} po - sva di li i Mar ja no vi} je oti {ao i ja sam osta la bez nje ga. Onda je tre bao do}i je dan ve li ki ru ski mon ta `er. Al to je bila 47, 48, i Rusa na rav no nije bilo. I osta li smo Ni ko la Po po vi} koji je samo gle dao sni ma nja u onom fil mu U pla ni na ma Ju - go sla vi je, 3 tak se ne ka ko zva lo... i onda smo mi kre nu li. Z: Da li je ve} tada po sto jao jo{ neki uzor od koga se mo glo na u ~i ti mon ta `a, osim Bran ka Mar ja no vi }a? TAN HO FER: Samo Bran ko Mar ja no vi}. Bile su jo{ dvi je mon ta `er ke, Kar men Lu ki ja no vi} i Ma nja, Ma nja Fuks mi - slim da se zva la, i onda jo{ jed na mon ta `er ka zvu ka, one su ve} ra di le za vri je me rata. One su zna le mon ti ra ti, a mi dru - gi smo u~i li od Mar ja no vi }a. K: Je ste s nji ma kon tak ti ra li? TAN HO FER: Je sam, bili smo pri ja te lji... K: Ko li ko su one bile sklo ne da Vam po mo gnu, da Vas po u - ~e? TAN HO FER: Nisu mo gle, jer su one ra di le, mi smo samo gle da li, nisu nam ima le {to dati, ni smo ni zna li {to bi ra di li. T: Ali zna ~i ipak ste pre ko gle da nja vi dje li kako se re`e, li je - pi...? Mi slim, one ma ni pu la tiv ne stva ri? TAN HO FER: A to da. To je sam, ali o sa mom smi slu mon - ta `e ni {ta. Z: Bran ko Mar ja no vi} je tu kao neki te melj... TAN HO FER: Da, ali tek na ovaj narod, koje je bilo jed no gor ko isku stvo... ne gor ko, ali te{ ko. Bran ko Mar - ja no vi} je bio ba{ mon ta `er. On je imao ne ka kav nerv, on je to znao. On je, na kon cu, mon ti rao Li sin sko ga i sve one fil - mo ve za vri je me rata, to je sve bio Bran ko Mar ja no vi}. Prva mon ta ovaj na rod (1947) K: Da li Vas je mon ta `a za in te re si ra la, da li ste osje ti li da bi to mo glo biti to? TAN HO FER: Je na u`as moje mame. Ja vam ne mogu re}i ko li ki je to njoj bio u`as; oni su po mene do la zi li u osam uju tro, vra }a li su me na trag u dva u no}i. Kad jed no ju tro, ja se pro bu dim u de set sati. [ta je sad? Ka`e mama:»ja sam re kla da te ne pu {tam.«i kako sad nisu do{ li po mene s au - tom, ja pje{ ke, cap, cap, do Ja dran fil ma, a oni sje de.» Mama te nije pu sti la.«da, njoj je bilo do sta fil ma, bilo je, a po go - to vo ova ko. Z: To zna ~i, Va{i su se na da li da }e Vas ta lu dost pro }i? TAN HO FER: Da. A meni je to bila igra, na neki na ~in. A da vam ne ka `em za sin kro ni za ci ju... ovaj na rod sni - man je ni je mo, i onda je tre ba la biti nah sin kro ni za ci ja 4»nah sin kro ni za ci ja«, {ta je to? Onda su re kli da je to Pre ger - nik 5 ra dio u Li sin skom, oti{ la sam Pre ger ni ku, a on je re kao:»ni sam ja to ra dio, ja sam to samo gle dao, to se ra di lo u Be~u, ali pi taj te Mar ja no vi }a.«onda sam ja i{la Mar ja no vi - }u i ja ka `em,»do bro, nah sin kro ni za ci ja, {ta }u s tim?«on je re kao:»ra doj ka, ja bi Vama po ka zao sve, ali Ni ko li Po po - vi }u ne.«ja sam re kla:»hva la Vam, ima te pra vo«, je li. I onda smo Pre ger nik i ja ot kri va li to plu vodu kako se radi nah sin kro ni za ci ja. A bilo je tone i tone ma te ri ja la, sva ka re - ~e ni ca se po dva de set, tri de set puta po nav lja la, to ti uop }e ne mogu opi sa ti, sve na liht- tonu, 6 po zi ti vu, u`as. T: Da li je Po po vi} stal no sje dio u mon ta `i? TAN HO FER: Nije, nije, jer nje mu je bilo dra go ak sam ja ne {to slo `i la. Naj ve }a stvar je da sam ja bila s nji ma na sni - ma nju ci je lo vri je me, ja sam bila kla pa 7 ci je lo vri je me, u Bo - san skoj Kru pi, tamo s El zom Ra ja ko vi} i Onkl Ok ti jem, jer Mi le ti }a 8 smo mi zva li Onkl Okti. I po sli je na Ble du ni - kad ta kvu mon ta `u ni sam ima la ko na Ble du, u ho te lu gdje smo sta no va li. A moja mon ta `a, po seb na soba, ima la je po - gled na je ze ro. K: Zna ~i, sor ti ra li ste ma te ri jal? TAN HO FER: Samo to, za vri je me sni ma nja. K: I pre gle di ma te ri ja la to kom sni ma nja, vje ro jat no? TAN HO FER: Da, da, na rav no. T: Bilo je iz vr sno da ste se od mah upu ti li u ci je li pro ces... TAN HO FER: Pa ne mogu re}i da sam se puno upu ti la. Jer, re ci mo, ja sam se, {to ti ka `e{,»upu ti la«, pa sam na jed noj 3 U pla ni na ma Ju go sla vi je (V go rah Ju go sla vii, 1946) re da te lja Abra ma Ma tve je vi ~a Roma, ju go sla ven sko-so vjet ska ko pro duk ci ja, sni ma na u on da{ njoj Ju go sla vi ji. 4 Nah sin kro ni za ci ja ili na sin kro ni za ci ja na knad no do da va nje pri zor nog zvu ka, od no sno na knad no stu dij sko sni ma nje di ja lo ga pre ma ve} sni mlje noj sli ci raz go vo ra. 5 Al bert Pre ger nik, in `e njer elek tro teh ni ke, sni mao zvuk na Li sin skom. Na kon dru gog svjet skog rata ra dio kao ton ski in `e njer u po rat noj ki ne ma to gra - fi ji. 6 Liht-ton (njem. Licht-ton) svje tlo ton svje tlo sna re gi stra ci ja zvu ka na po seb nu pi stu na film skoj vrp ci. Ka sni je se to ra di lo na po seb nu, ma gnet - sku, vrp cu za zvuk (per fo), pa se tek u ko na~ noj obra di pre tva ra lo u svje tlo ton. 7 Kla pa je bila dr ve na plo ~a s na pi sa nim po da ci ma o fil mu i ka dru koji se upra vo sni ma, s po mi~ nim di je lom s ko jim se je na po ~et ku sni ma nja ka dra uda ra lo pred ka me rom i mi kro fo nom kako bi se i vi zu al no i au di tiv no obi lje `i lo po ~et no mje sto sin kro ni te ta sli ke zbi va nja i zvu ka tog zbi va nja, te kako bi se to mje sto po la znog sin kro ni te ta mo glo pro na }i pri pr voj pri pre mi sli kov ne i ton ske vrp ce za mon ta `u, od no sno pro jek ci ju. 8 Ok ta vi ja na Mi le ti }a. Onkl je nje ma~ ko-za gre ba~ ki na ziv za uja ka, za mu`a maj ~i ne se stre (od njem. Der On kel). 9

11 hfl_54-q7:hfl :24 Page 10 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer Radojka Ivan~evi} s klapom sce ni izre za la kla pe, pet ka dro va za re dom, a Mi le ti} je do - {ao i zgro zio se, re kao»izre za li ste kla pe«, a ja ka `em»pa da«, a on»ne, to ne smi je te ra di ti jer se ne}e zna ti koji ton ide pod koji ka dar.«k: Ne ka kva su rad nja s Po po vi }em je ipak mo ra la biti, ka kvata kva. Ka kva je za pra vo bila? TAN HO FER: Do bro smo mi su ra i va li, u redu, bio je ko - rek tan. T: Je li on znao po sao? TAN HO FER: Nije on puno znao, on je samo vi dio kako se radi na tom ru skom fil mu, je li. A jed no ju tro je na zvao na te le fon i onda je ne {to pro te sti rao i vi kao, a ja sam mi sli la»[ta je sad?«, jer mi smo do sad bili jako do bri. Onda je do - {ao gore, ka`e:»mo rao sam to zbog dru gih jer su mi re kli da samo na tebe ne vi ~em.«z: Za ni ma me ko li ko je za pra vo tada bilo str plje nja za taj su - stav po ku {a ja i po gre {a ka, na knad nih isprav lja nja, jer to je ipak za hti je va lo do sta vre me na? TAN HO FER: To se sa ti ma ra di lo, sa ti ma. Re za li smo sve ono kva dra ti} po kva dra ti}, 9 zna{, da ne na pra vi{ ne {to na - glo, nego samo malo, pa onda ajmo jo{ dva kva dra ti }a odre - za ti, pa jo{ pet. Z: Zna ~i us po red no se mon ti ra lo uz sni ma nje fil ma? TAN HO FER: Ne ba{. Po ma lo se us po red no mon ti ra lo, ali ne ba{ puno, re ci mo ono na gru bo {to bi se re klo. Z: To zna ~i da bi se po slo `io neki re do sli jed, osnov ni re do - sli jed? TAN HO FER: Re do sli jed, da, a ja sam ve za la neke stva ri koje su bile ja sne. Kao, ve} ne {to mon ti ra mo. T: Kad ste za vr {i li mon ta `u, kako je bilo s obra dom? TAN HO FER: Mu zi ku nam je ra dio Fran Lhot ka, ve li ki gos - pon, ve li ka mu zi ka. Sje }am toga sni ma nja. I Tea Bru{ midt je ve} bila. Ona je do{ la malo pri je mene, ja sam do{ la u sep - tem bru, a ona u maju, tako da je ve} bila isku sna. Do sta smo se za gnja vi li s tim. Odra di li smo film i bila je pre mi je ra, sve - ~a na pre mi je ra sa svi ma u pr vim re do vi ma. A bila je jed na rola u ko joj Tito dr`i go vor, glu mac Tito. I to je bilo, re ci - mo, u osmoj roli, a kad je svr {i la osma rola, onda je opet po - ~e la osma rola, a de ve ta rola je fa li la. To je bio {kan dal do neba, jer su uzi ma ju }i role po br ka li i tako da su ba{ tu s Ti - 9 Po je di na~ na sli ~i ca, fo to gram na film skoj vrp ci. 10

12 hfl_54-q7:hfl :24 Page 11 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer to vim go vo rom dva puta po no vi li, a ove sl je de }e, de ve te, te nije uop }e bilo. K: Je li net ko od go va rao za to? TAN HO FER: Bilo je istra ge i kom pli ka ci je, samo to nije vi{e bio moj sek tor, na rav no. A da ne ka `em da smo sve di - ja lo ge fil ma zna li na pa met. Svi smo zna li napa met ci je li film, mi smo to to li ko nah sin kro ni zi ra li, to li ko ra di li, da smo is klju ~i vo ko mu ni ci ra li tim di ja lo zi ma. K: Dav no sam gle dao taj film, taj sin kro ni tet je bio u redu? TAN HO FER: A ~uj, bio je ta kav ka kav smo ga na pra vi li. A onda je po sli je Mi le ti} sta vio ne {to {to se, mo ram pri znat, meni nije svi dje lo, ne ka kve blen de 10 iz me u po je di nih sce - na, ako se sje }a te, sva ka je bila druk ~i ja, jed na je bila {a hov - sko po lje, dru ga se ova ko otva ra la, tre }a ova ko, tom fil mu to uop }e nije pa sa lo, ali je to bila ova kva mala atrak ci ja. K: Gdje je bila pre mi je ra, u ko jem gra du? TAN HO FER: Pre mi je ra je bila u Za gre bu. K: U ko jem kinu? TAN HO FER: U Bal kan kinu. 11 Sve je bilo sjaj no, samo {to se ta rola dva puta po no vi la, {kan dal koji se ni kad vi{e nije po no vio. I to ba{ na toj sve ~a noj pre mi je ri. I tako je za vr Ja dran film T: Tko je sve bio u Ja dran fil mu u po ~et ku, kad si do{ la? TAN HO FER: Bili su tu oni koji su ra di li Pre gled. To nije bio `ur nal... sto ri je u Pre gle du su bile malo ve}e, neke su ~ak do - se gle do for me malo ma njeg do ku men tar nal ske su bile kra }e. Ra di li su ih Me li ta Fi li po vi}, na{a Ivan ka Fo ren - ba cher, Kre {o Go lik... I Bran ko Ba u er je tamo po ~eo. Me li - ta Fi li po vi} je po sli je oti{ la, ~ini mi se u Nje ma~ ku ili Au stri - ju, tako neg dje. T: Uz gred budi re ~e no, tko Vam je bio dru{ tvo u Ja dran fil - mu? TAN HO FER: O, dru{ tva ko li ko god ho }e{. Bilo nas je tada ve} do sta u mon ta `i, kad su kre nu li ti fil mo vi. Bila je tu Tea Brun {mid... Tea mi je bila ona ko pra va moja oso ba. Onda je do{ la Bla `en ka Jen ~ik, ka sni je Lida Bra ni{, pa je tu bio i Joja Re me nar, 12 ka sni je je do {ao i Bo ris Te {i ja to je sve bilo u mon ta `i. Ali mon ta `a je u po ~et ku za pra vo bila `en sko dru{ - tvo, ka sni je su do{ li i ovi mu{ kar ci. K: Ka kav je bilo od nos s vr hom ku}e? TAN HO FER: U redu je to bilo, nije bilo pro ble ma. Ja dran film je bila mala zgra da u ko joj su se svi dru `i li. To nije bilo ne ka kvo ve li ko po du ze }e. Da ne ka `em da su po sto ja le za - jed ni~ ke, sin di kal ne ve ~e re gdje se ple sa lo. Ja sam s pro fe so - rom 13 ple sa la val cer, pre div no je ple sao. Do bro. De ta lja ko - jeg se sje }am bilo je kad su ra di li film o Ste pin cu, 14 ni sam ja to ra di la, ali bila je pro jek ci ja, a onda je jed na {e sto me tar ska rola is cu ri la niz ste pe ni ce do lje. Pa ni ka! Ti (obra }a se Ze ~e - vi }u) zna{ {to to zna ~i. Obi telj, `i vot pri je fil ma T: Bili ste u Za gre bu kad su Vas an ga `i ra li u Ja dran film, ali ste ro e ni u Dr ni {u. TAN HO FER: Ro e na sam u Dr ni {u, moj otac je Li ~a nin, mama je Dal ma tin ka, oni su bili pro fe so ri, on hr vat skog, ona ma te ma ti ke i fi zi ke. Bili su slu ~aj no u kuli u Dr ni {u, gdje su mno gi sta no va li, i tamo sam se ja ro di la, bila tamo go di - nu dana. Ni kad po sli je ni sam bila u Dr ni {u. Onda smo bili u Ba nja Luci, tamo se ro dio moj Ra do van, i onda smo do{ li u Za greb 1938-e i ja sam u Za gre bu za vr {i la i gi mna zi ju, Dru - gu `en sku, u Kri `a ni }e li smo na Kre {i mi ro vom trgu. T: Ro di te lji su ra di li u {ko li? TAN HO FER: Mama je, otac ne. Otac je ostao u Ba nja Luci, oni su se ra sta li. K: Dok ni ste upa li u film, je ste li raz mi {lja li {to bi ste ra di li? TAN HO FER: Ne! K: Ni {ta? TAN HO FER: Ne ba{ ni {ta. Ima la sam mom ka koji je bio elek tro teh ni ~ar. A ja sam bila ma te ma ti ~ar u {ko li, dr `a la sam u sed mom-osmom ra zre du neke kru `o ke, do bi la knji gu za na gra du. I upi sa la sam elek tro teh ni ku, a i on sku pa smo upi sa li elek tro teh ni ku, po lo `i li. Ja sam onda po lo `i la dvi je go di ne, kom plet ne, a on ne znam ko li ko. On je oti {ao svo jim pu tem, na eko no mi ju, ja svo jim, na film. Ja sam jo{, uz mon ta `u, izvan red no stu di ra la, i to je bilo mami jo{ pri - hvat lji vo izvan red ni stu dij. Po la ga la sam ja to, al vi{e uz film... Z: Jed na di gre si ja. [to je Va{ brat mi slio o tome kad ste po - ~e li ra di ti taj film? TAN HO FER: Pa mom bra tu je to bilo zgod no, on je svi rao vi o li nu, ja sam svi ra la kla vir i mi smo za bav lja li su sjed stvo s tim. Nije on bio pro tiv toga, mi smo se sjaj no sla ga li. Re kao je:»za mi sli da si na mje {te na na ne ka kvoj elek tri~ noj cen - trali.«t: Kad ste to spo me nu li, i{li ste u Mu zi~ ku {ko lu ili kako? TAN HO FER: Ne, ne, sad kad ti ka `em {lag }e te stre fit ja sam ple sa la ba let u Dje~ jem car stvu. K: S ko li ko go di na? TAN HO FER: Kad sam do{ la u Za greb, u ni `oj gi mna zi ji. T: [to je to Dje~ je car stvo? 10 Blen da teh ni~ ki ter min koji ima ne ko li ko ra zli ~i tih zna ~e nja (ime nu je vrlo ra zli ~i te stva ri na fil mu), u ovom slu ~a ju obi lje `a va oso bi to di zaj ni ra ne op - ti~ ke spo ne iz me u sce na ili se kven ci. 11 Da nas Kino Eu ro pa. 12 Jo sip Re me nar. 13 Pro fe sor tako su zva li Ru dol fa Sre me ca. 14 Ste pi nac pred na rod nim su dom, do ku men ta rac, sce na rist i re da telj Fe dor Han `e ko vi}, Ja dran film,

13 hfl_54-q7:hfl :24 Page 12 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer S izleta TAN HO FER: Dje~ je car stvo je bila ne ka kva or ga ni za ci ja pri je rata, u Za gre bu, i tamo su na stu pa li ka sni je po zna ti, i So nja Kastl i ona Lea De utch i Pe pi} Kli ma. 15 Ozren De po - lo je bio princ. To su bile pred sta ve. I sje }am se, ja sam ple - sa la u [~el kun{~iku. Bila sam i kod Mar ga re te Fro man... K: I tko Vas je oda brao za tu rolu tamo? TAN HO FER: Nije to bila rola, to je bio ba let na gru pa. A kla vir sam u~i la kod jed ne Ru ski nje pri vat no... K: Je l Vas ba let pri vla ~io? TAN HO FER: To je valj da mama mi sli la da tre ba i}i... T: A Ra do van? TAN HO FER: Ra do van ne. On je u {ko li u~io vi o li nu, ali isto nije dugo. A svi ra li smo... on je malo {kri pio, ja sam malo uda ra la... Z: Za pra vo glaz be no pred zna nje je do sta po mo glo po sli je u mon ta `i? TAN HO FER: To je ono {to je re kao Sre mec za svog sina, da kad ga je dao u Glaz be nu da mu je otvo rio je dan svi jet. K: Ka sni je Vam je glaz ba ne {to zna ~i la u `i vo tu? Slu {a te je? TAN HO FER: Slu {am, na rav no, na rav no, da pa ~e. U ono vri - je me za gre ba~ ka ope ra je bila sjaj na, onda sam ja pro sta ja la sve ope re, ne znam ko li ko puta. I kon cer te. T: U gi mna zi ji? TAN HO FER: U gi mna zi ji i kad sam ra di la, da. Za sta va (1949) K: Je l se ima lo vre me na za ~i ta nje li te ra tu re, re ci mo, uz sav taj ci je li mon ta `er ski po sao? TAN HO FER: Kako ne, kako ne. Jer kad se je film ra dio, onda je to bilo jed no raz do blje. Za sta va je naj du lji film koji se ra dio, ra dio se sko ro dvi je go di ne. Ali ovi dru gi su se svi po ~e li ipak ra di ti u ne ka kvo nor mal no vri je me. Uvi jek su bili neki in ter va li kad se ra di lo vi{e, pa in ter va li kad se nije ra di - lo. Kad je bila Pula ili Be o grad ski fe sti val, kad se mora za vr - {i ti za njih, onda je bilo sta ni- pani, a kad je pa ni ka ne sta la... K: Za {to se to li ko ra zvu kao rad u tom fil mu? TAN HO FER: Zato jer je bila ta pri ~a o ba le ri ni i par ti za ni - ma. Pa je to bilo do sta nes po ji vo, ta ba le ri na koja mora oti - }i u par ti za ne... Na sni mi li su je dan dio, ve}i dio, i onda se ipak us po sta vi lo da ipak neg dje tre ba jo{ ne {to. I onda su kre nu li u novo pi sa nje sce na ri ja i novo sni ma nje no vih obje - 15 Jo sip Kli ma. 12

14 hfl_54-q7:hfl :24 Page 13 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer ka ta, onaj ples sa za sta vom i sve osta lo. Tako da je tu bio taj pro blem. T: Svo ju prvu mon ta `u ima li ste na cje lo ve ~er njem fil mu. Ali, pri je Za sta ve ste ra di li i krat ke fil mo ve? TAN HO FER: Ne, na pra vi la neg dje us put ovaj mali film, 16 a onda sam i{la u Za sta vu, koju je onda ra dio Mar ja no vi}, i onda je on mene uzeo za asi sten ta. I sva ka mu ~ast... Ja sam na rav no do{ la, glu mi la sam pra vog asi sten ta koji je, Sla ve ne, i{ao sva ku ve ~er, pje{ ke na Jor da no vac {tar ta ti ne ga tiv tona, ne ga tiv i ne ga tiv sli ku za ton sku ko pi ju rad nog ma te ri ja la. To je spa da lo u moj po sao. Sni ma ti se po ~e lo naj pri je s ovim ate li jer skim stva ri ma. Vuk sa no vo or gi ja nje je bila ne ka kva sce na, tu je bilo role i role ma te ri ja la... I onda one gar de ro - ba ba le ri na, gdje su bile sve ove na{e da nas slav ne ba le ri ne, tamo glu mi le, i So nja Kastl i Neva [ibl, Ne ven ka Bi in i sve osta le su bile tamo. Kad je do{ lo pro lje }e i{li smo na te ren, i opet sam ja i{la s nji ma, k o kla pa, ni sam tamo ima la mon - ta `u. A onda smo i{li na Kal nik. I na vrh Kal ni ka je do {ao ne ka kav Rade Bu lat, ge ne ral, koji je s vrha Kal ni ka go vo rio kud koja voj ska da ide. A sa vrha Kal ni ka se vi dje lo ona ko sve malo... Bilo je brdo ogro mnih to ta la, na ko ji ma se nit ko nije vi dio kud tko ide to smo mi to zva li»to ta li Rade Bu - lat«. Al se to sve po sni ma lo. Za pra vo, pri je Kal ni ka smo i{li u Va ra` din. Tamo smo sni ma li `r tve na trgu i onda smo i{li na Kal nik i na kon tog Kal ni ka smo se u lje to vra ti li, do lje na sta ni cu, tamo je bio za po ~eo in for mbi ro... K: Ka kav je Mar ja no vi} bio na setu? TAN HO FER: On je bio vrlo strog, ali on je znao, on je je - di ni za pra vo znao. K: Zna te {to me za ni ma sada: s jed ne stra ne ima te jed nu go - mi lu ma te ri ja la, se kven ce koje ste ka sni je mo ra li bi ra ti... Je li Mar ja no vi} sni ma ju }i imao do sta pre ci zni pre gled bu du - }eg izgle da mon ta `e sa mo ga fil ma? TAN HO FER: Ne znam {to je do vo di lo do toga da se sni ma - lo s to li ko sil no puno re pe ti ci ja. To se po sli je ni kad vi{e nije ra di lo, u tom fil mu se, nije se pi ta lo za ma te ri jal, nije to ni - {ta ko {ta lo, nije nit ko, nit ko in zi sti rao da toga bude ma nje, tako da se tro {i lo, tro {i lo, tro {i lo, i na rav no, kom pli ci ra lo i rad, jer se sve mo ra lo {tar ta ti 17, je l, ne samo {tar tat ne ga tiv sli ku i ne ga tiv ton, nego ka sni je po zi tiv ton, {tar ta ti sa sli - kom. K: Je ste li lako skla pa li, evo sad to pi ta nje, je ste li lako skla - pa li sce nu s ob zi rom na kon ti nu i tet ili je to bilo tra `e nje? TAN HO FER: Mar ja no vi} je bio mon ta `er ni je mog fil ma, a ja sam ne ka ko ima la malo vje {ti ne s to nom i tako da smo mi neg dje bila kom bi na ci ja. U ton se on nije puno mi je {ao, nije bio vi ~an tome. T: Je li bilo te`e ra di ti kod Po po vi }a ili kod Mar ja no vi }a? TAN HO FER: ^e kaj, kod Po po vi }a je to sve bilo nama kom - pli ci ra no, ali to je bilo vrlo jed no stav no s re `ij ske stra ne, po nje go vu na ~i nu re `i je. Mar ja no vi} je to puno ra fi ni ra ni je ra - dio. Re ci mo, tamo ima ona ne ka kva sce na u ka za li {tu, gdje oni ple {u, a ovi gle da ju... tre ba lo je to po ve za ti, nisu to bile jed no stav ne stva ri za ra di ti. T: A kod Po po vi }a ste po ga a li tre nu tak za rez, sli ~i cu po sli - ~i cu, a kako je to i{lo kod Mar ja no vi }a? TAN HO FER: Kod Mar ja no vi }a, on je to znao, sve {to sam tada na u ~i la, na u ~i la sam od Mar ja no vi }a... Z: Da li je i Tani 18 sma trao Mar ja no vi }a kao svog u~i te lja? TAN HO FER: Ne, u ono doba, i jo{ neko vri je me ka sni je, sni ma te lji su jako ko ti ra li, ne znam da li to zna te. To je bilo ne ka kvo nu` no zna nje koje dru gi nisu ima li, tako da su oni bili jako ci je nje ni. A Tani je stvar no do sta toga znao, on se sla gao s Mar ja no vi }em, oni su do bro funk ci o ni ra li. K: Teh ni~ ko zna nje, to je je di no zna nje koje je bilo si gur no. TAN HO FER: Nit ko se nije mo gao mi je {a ti, a u ovo dru go se svug dje mo gao net ko umi je {a ti. K: Go to vo kao da su bili re `i se ri. TAN HO FER: Pa ~ak, Pjer, vi{e su ko ti ra li nego re `i se ri. Z: Htio sam pro vje ri ti do jam da su za pra vo pro duk cij ski uvje ti u tom po ~et ku stva ra nja ki ne ma to gra fi je bili ta kvi da se ni kad vi{e nisu po sli je po no vi li? TAN HO FER: Da, mo gu} no sti su bile enor mne. Tu nit ko nije pi tao {ta {to ko {ta, ko li ko {to tra je, nije bilo pra vo ga zna nja o pro ce su rada na fil mu K: Kod Mar ja no vi }e ve Za sta ve mon ta `a fil ma, re kli ste, tra - ja la je dvi je go di ne? TAN HO FER: Ne mon ta `a, nego rad na fil mu. K: A mon ta `a? TAN HO FER: Pa mon ta `a je u tome. K: Pa ra lel no ide? TAN HO FER: Da, jer se sni ma lo, pa se onda mon ti ra lo, pa se onda osta vi lo pa se opet sni ma lo... K: Do koje se mje re mon ti ra lo za vri je me sni ma nja, do fi no - ga {ni ta ili tek gru bo ga? TAN HO FER: Kako {ta, re ci mo onu gar de ro bu..., onu neku ka za li{ nu pred sta vu, ne znam vi{e, ne sje }am se kako se zove, kad ona pad ne u ne svi jest, to smo do sta dugo ra di li, po ~e li smo Lhot ka 19 i ja to ne {to {tar ta ti, ra di ti, po sli je smo Mar ja no vi} i ja do sta dugo to ra di li, al smo je do ra di li, ni - smo je osta vi li ne do vr {e nu. Al onda se opet i{lo na sni ma - nje, pa se od go di lo, pa tako je to, ra di lo se Na no vom putu, Kre {o Go lik, [tar ta nje/star ta nje ma te ri ja la obra da sli kov ne vrp ce i ton ske vrp ce da nog ka dra kako bi se mo gli sin kro no vr tje ti (u pro jek ci ji i na mon ta` nom sto - lu) te obi lje `a va nje sva kog tako obra e nog ka dra pre ma re do sli je du iz knji ge sni ma nja. 18 Ni ko la Tan ho fer, ko je ga su su rad ni ci zva li Tani, bio je mla i sni ma telj Za sta ve, po sli je Ra doj kin su prug. 19 Sa{a (Alek san dar) Lhot ka, tada je vo dio glaz be nu mon ta `u. 13

15 hfl_54-q7:hfl :24 Page 14 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer K: A re ci te, kad je on gle dao te za vr {e ne ma te ri ja le, ako mu se u~i ni lo da ne {to nije uspje lo, da li je to po no vio..., je l se sje }a te ta kvo ga ne ~e ga. Da mu se ~i ni lo da je pro ma {e no? TAN HO FER: Ne, ne, nije htio po nav ljat, ali su oni po sli je to tra `i li... U jed nom su ~asu za u sta vi li sni ma nje, pa su onda mi je nja li sce na rij, pa su onda do da li sve one sce ne, pa nje zin ples, mi slim da je Gold ste in u tome su dje lo vao, kod tog no - vog sce na ri ja, sad se ne sje }am... Onda su oni tamo puno toga mi je nja li. K: Zna ~i, oni su u toku sni ma nja na do gra i va li sce na rij? U toku sni ma nja? TAN HO FER: Da, da, u toku tih go di na. K: Da li Vas je Mar ja no vi} kon zul ti rao oko tih na do grad nji, da li ste Vi re kli da ne {to tre ba na do sni mi ti? TAN HO FER: Ne, ne, u to se ja ni sam mi je {a la. T: Je ste bili za do volj ni sa Za sta vom? Ka kva je bila re ak ci ja? TAN HO FER: Mi slim da bi se ispla ti lo to po gle da ti, da nije tako lo{e, ba rem neki di je lo vi. Kad smo na pra vi li film no si - li smo ga, di rek tor, Mar ja no vi} i ja, u Be o grad, na rav no na kon tro lu. Avi o nom smo i{li, pun avi on, ja je di na `en ska, prvi put le tim. A di rek tor je re kao sje di tu po kraj mene da me ne osra mo ti{. I kad je stao avi on, on me po vu kao van iz avi o na,»tu ~e kaj.«strah ga je bilo. I onda smo do{ li tamo u Ava lu film, sje li smo odo stra ga, a na pri jed je bilo sve ono dru{ tvo, i \ilas, 20 to ci je lo dru{ tvo, do{ li su vi dje ti taj film. To je bio je dan me u pr vim fil mo vi ma onda. I ide film, ide film, ti {i na, ni da se ~uje muha i ko na~ no film za vr {i, a mi sje di mo otra ga, nas tro je, a \ilas se okre ne i samo ova ko po - ka `e pa lac gore Mar ja no vi }u. I sje li u vlak, sve je bilo ri je {e- no, film, sve ~a na pre mi je ra, ne znam {ta je sve bilo. T: A da li su svi fil mo vi mo ra li i}i u Be o grad na kon tro lu? TAN HO FER: Ja mi slim da su svi i{li. Ka sni je je, mi slim, po - sto ja la, kod Ci gu li ja Mi gu li ja, u Hr vat skoj kon tro la. Ali ovi prvi su mo ra li i}i u Be o grad. T: Da l se sje }a te ka kve su bile re ak ci je kri ti ke? TAN HO FER: Bilo je do bro, to je bio do bar uspjeh. Z: Bo lje nego Po po vi }ev film? TAN HO FER: Pa i Po po vi} je bio je di ni u to vri je me. Z: Ali je dru ga ~i ja bila kon cep ci ja. TAN HO FER: Da, da, Za sta va je ~i sto, ona ko, par ti zan ski film. Pla vi 9 (1950) K: Mo ra mo se vra ti ti na prvi krat ki film koji ste ra di li pri je Za sta ve Na no vom putu, Kre {e Go li ka. Da li se ve} per - fek ci o ni zam koji resi Go li ka osje tio ve} u tom pr vom radu? TAN HO FER: Nije to nje gov prvi rad. On je ve} ra dio `ur - na le, ra dio je pri ~e u Pre gle di ma 21, i onda je ra dio taj do ku - men tar ni film, prvi nje gov do ku men tar ni film Na no vom putu. U nje mu je bila sce na ri sti ca Ve sna Pa run i pi sa la je po - prat ni tekst. Bila je pre kra sna, li je pa ko sli ka. To je bio je dan kla si~ ni do ku men ta rac, ni {ta se nije isti cao iz dru gih fil mo - va. T: Onda ste ra di li, na kon Za sta ve, po nov no s Kre {om Go li kom na Pla vom 9. TAN HO FER: Pla vi 9 sni mao se u Spli tu. To je stvar no bila ko me di ja i, mi slim, do bra ko me di ja. I to se li je po sni ma lo, po sao je jako do bro i{ao. K: Re ci te, je ste li su dje lo va li ve} u sa mom sni ma nju?. TAN HO FER: Opet me je za pa la kla pa. Jer ja sam bila mon - ta `er i onda je bio obi ~aj da mon ta `e ri idu i kao klap-maj - sto ri kao da upo zna ju ma te ri jal... Z: Do kad je tra ja la taj obi ~aj da mon ta `e ri uda ra ju kla pu? TAN HO FER: Do sta dugo, to da su i{li na sni ma nje. T: Je ste li onda ima li asi sten ta? TAN HO FER: Je, onda sam ve} ima la asi sten ta. U Za sta vi ni sam ima la, a u Pla vom 9 sam ima la asi sten ta, ubij me ako znam tko mi je bio... Ali taj asi stent ski po sao, to je bio kr va - vi po sao, jer su oni mo ra li {tar ta ti ma te ri jal, a broj ki ca 22 jo{ nije bilo. K: A broj ki ca jo{ nije bilo? TAN HO FER: A broj ki ca jo{ nije bilo! Broj ki ce sam ja»ku- pi la«u Lju blja ni. Do tada su u{tar ta va li na kla pu, a onda su pi sa li ne ka kve ozna ke, plu se ve, mi nu se ve, ne znam {ta su pi - sa li. Ja sam, re ci mo, pi sa la R, R, R, a asi sten ti ca je pi sa la I, I, I... Broj ki ce je do nio ^ap 23 iz ^e{ ke u Slo ve ni ju; Slo ven ci su to tada ve} ima li. K: Gal ge su ve} po sto ja le? TAN HO FER: Gal ge su po sto ja le, ko {a ra je po sto ja la i re sto - vi 24 su po sto ja li. K: A mon ta` ni sto lo vi? TAN HO FER: Mon ta` ni stol je bio s du ga~ kim za slo nom oko ekra na kroz koji se do lje gle da lo. Sli ki ca fil ma je bila u rupi. 20 Mi lo van \ilas, tada je bio {ef Agit pro pa (agi ta cij sko-pro pa gan dnog ti je la) Cen tral nog ko mi te ta Ko mu ni sti~ ke par ti je Ju go sla vi je, po sli je naj ~u ve ni ji di - si dent. 21 Osim sa stav nih pri ~a u Pre gle di ma ra e nim ti je kom 1948., Go lik je sni mio i do ku men ta rac Neki brod je za plo vio (1948), koji je za ku pio ci je li Pre gled br. 3; a te iste go di ne sni mio je i dva au to no mna do ku men tar ca (mimo Pre gle da) Kako se gra di la Au to stra da brat stva-je din stva i Na no vom putu. 22 Broj ki ce na knad no upi sa ni rub ni bro je vi na vrp ci na ko joj je sli ka te na po seb noj ton skoj vrp ci (per fo-vrp ca) ~ija po du dar nost omo gu }u je to ~an sin - kro ni tet sli ke i zvu ka. Broj ki ce omo gu }u ju da se izre `e dio na sli kov noj i ton skoj vrp ci na ko jem je sni mljen uda rac kla pe a da se o~u va ju ozna ke za sin kro ni tet. 23 Fran ti {ek ^ap, isku san ~e{ ki re da telj koji se do se lio u Lju blja nu i sni mio vi{e fil mo va u Slo ve ni ji, naj po zna ti ji i naj po pu lar ni ji Ve sna (1953) 24 Re sto vi, re stlo vi odre za ni osta ci ka dro va koji su nisu u{li u mon ti ra nu vrp cu. 14

16 hfl_54-q7:hfl :24 Page 15 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer Z: To je bila mu vi o la? 25 TAN HO FER: Ne, mu vi o la je druk ~i ja, to je bio stol. A kad smo do bi li Ste in bec ka, to je bilo... T: Ti prvi sto lo vi su bili na sli je e iz NDH-a? TAN HO FER: Da, iz NDH. Ta dva sto la. Bili su to sta ri sto - lo vi, s ma lom sli ~i com na ekra nu. K: Je li bilo pro ble ma u mon ta `i Pla vog 9 po ve zi va nje kon ti nen tal nih ka dro va i onih s mora? TAN HO FER: Nije, to je funk ci o ni ra lo. K: To je Go lik, re `i ra ju }i, pre ci zno vo dio? TAN HO FER: On je ve} imao pri li~ nu prak su na Pre gle di ma i for mi ran na ~in mi {lje nja, tako da je to bilo vrlo ele gan tno na prav lje no. K: A, dru go me in te re si ra... Po ve zi va nje do ku men tar nih ele - me na ta u fil mu s igra nim? TAN HO FER: Mi sli te na no go met? K: Da. Iz film skog `ur na la su uze te te tri bi ne, pu bli ka. Kad su bili kru pni ka dro vi to je bilo sni mlje no s glum ci ma, ali to - ta li su, ko li ko znam, uze ti sa Zvez di nog sta di o na... Da li je tre ba lo puno da to usu gla si te? TAN HO FER: Ni sam ja tra `i la in ser te, Go lik je to ra dio, on je znao no go met bo lje od svih nas i znao je na}i od go va ra ju - }i ma te ri jal. K: Jer je bio sport ski no vi nar. T: A i ra dio je u `ur na lu pa je znao gdje po tra `i ti ma te ri jal. T: U fil mu je bilo do sta uo~ lji vih zvu kov nih rje {e nja. Re ci - mo, slu {a ju uta kmi cu pre ko ra di ja na ce sti. TAN HO FER: To je bio Mla den Pre bil. 26 T: To je sve bio do dan zvuk na ve} sni mlje nu sce nu? TAN HO FER: Na rav no. Al u tom fil mu je ve} bilo puno ma nje na knad ne sin kro ni za ci je, tu je bilo vi{e ton skog sni - ma nja. T: Jesu li bila uspje{ na ta ton ska sni ma nja? TAN HO FER: Jesu, jesu, meni se ~ini da bi se to mo glo i da - nas slu {a ti. Ne znam, dugo ni sam vi dje la taj film, ali mi slim da bi se mo glo. K: Da, sve se ra zu mi je u ton ski sni ma nim sce na ma. T: Vi ste tada uda ra li kla pe? TAN HO FER: Ja sam vi dje la puno iz vje {ta ja, kla pa po zi ti va, na ko ji ma se i mene vidi kako uda ram kla pu. Ja sto jim ova - ko, pa ova ko, u svim mo gu }im po za ma. T: A zvuk su hva ta li s pe calj kom? 27 TAN HO FER: Pa da, ja sno, nego {ta. K: Ka kvi su glum ci bili na setu, a kako izvan? Ire na Ko le sar, An tun Na lis...? TAN HO FER: Ni sam ja s Ire nom ima la ni {ta pri sni ma nju, ni sam je vi dje la. A An tun Na lis je bio ve li ki {ar mer koji je nama uvi jek pri po vi je dao vi ce ve, on je bio be sko na~ no du - ho vit u dru{ tvu. T: A {to se ti~e na knad ne sin kro ni za ci je, ni ste ima la ni {ta s tim? TAN HO FER: Je sam, kako ne, a tko }e. Tre ba pri re di ti {laj- fe, 28 a tad smo mi to ve} kao zna li. Slo bod na pro fe si ja i rad na Du brov ni ku (1952) T: Sje }a te se rada na Du brov ni ku Mi la na Ka ti }a? TAN HO FER: E, to je, to je zgod na pri ~a. Tada smo oti{ li u slo bod nu pro fe si ju. T: A, da, to je va` na pro mje na. TAN HO FER: To je 52, tako je, oti{ li smo u slo bod nu pro - fe si ju. I onda Ka ti} re `i ra Du brov nik, Mi le ti} sni ma, i ja }u bit mon ta `er. I ka`e Ka ti},»mo ra{ i}i do lje di rek to ru«, valj - da je jo{ bio Ko sta Hla vaty,»mo ra{ se do go vo rit za ugo vor«. A ja sam pla }u ima la dvi je hi lja de osam sto ili tri hi lja de. I ja pi tam,» Tata Ka ti}, a {ta da ga tra `im.ja ti ne znam re}i, ali ~uj ako ti da ~e ti ri hi lja de, od li~ no.«ja odem do lje i do - em k nje mu. A on je ne {to amo- tamo, a znao je kako je to kod slo bod ne pro fe si je i on ka`e» Onda dru ga ri ce, {ta ti mi - sli{ za ho no rar?«a ja ka `em,»ja za pra vo to~ no ne znam.«a on ka`e:»jel bi ti bila za do volj na s tri de set hi lja da.«kad sam se vra ti la gore, Ka ti }a je sko ro {lag tre fil, jer i on jo{ nije bio pot pi sao ugo vor, mi ni smo zna li ka kve su te ci je ne. Zna - te, s de set hi lja da sam ja onda oti{ la sa spa va }im va go nom u Du brov nik i sta no va la mje sec dana u ho te lu Ar gen ti na. Nije to bilo na nji ho vom sni ma nju, nego ra ni je. Eto ko li ka je to svo ta bila. Nije to dugo tra ja lo, da budu to li ki ho no ra ri, jer se onda ra ~u na lo da bi ti ho no rar tre bao po kri va ti i ono vri - je me kad ne ra di{, tako ne ka ko. Z: A to je bio do da tak na ba zi~ nu pla }u? TAN HO FER: Ne, ne na pla }u. Pla }e vi{e ni{, sad smo slo - bod nja ci, sad je go to vo s pla }om. Radi se na ugo vor. T: Jesu ba{ svi mo ra li i}i u slo bod nja ke? TAN HO FER: Jesu, jer je u tom ~asu Ja dran film imao pre - ko pet sto na mje {te ni ka i onda su sve ovo po sla li u slo bod - nja ke. T: A tko je ostao tamo? TAN HO FER: Osta li su ~i nov ni ci, la bo ra to rij, mon ta `a ne - ga ti va, ton ski mi slim da je ostao, ni sam si gur na, ton ci sva ka - ko vi{e ne, ali teh ni ~a ri da. T: A koja su za ni ma nja i{la u slo bod ne umjet ni ke? 25 Mu vi o la eng. mo vi o la mon ta `er ska na pra va na ko joj se vrp ca vrti oko mi to, kao na pro jek to ru, s ma lim ekra nom na ko jem se vidi sli ka. Mon ti - ra se sto je }i. Upo tre blja va la se pre te `i to u SAD-u, iako po neg dje i u Eu ro pi. 26 Mla den Pre bil, ~u ve ni sni ma telj zvu ka, po ~eo jo{ u Hr vat skom sli ko pi su za vri je me Dru gog svjet skog rata. 27 Pe calj ka du ga ~ak {tap ko je mu na vrhu visi mi kro fon; nji me se» peca«zvuk. 15

17 hfl_54-q7:hfl :24 Page 16 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer TAN HO FER: Svi iz eki pe smo oti{ li u slo bod nja ke. T: Svo je dob no ste mi re kli da se mon ta `a nije ra ~u na la kao umjet ni~ ka pro fe si ja, kao au tor ski rad. TAN HO FER: Ne, ne, to je to~ no, ali kad smo svi oti{ li u slo bod nja ke, onda su i mon ta `e ri oti{ li u slo bod nja ke. T: A onda je ute me lje no i Dru{ tvo film skih rad ni ka, koje je bilo i kao sin di kat. TAN HO FER: Da, da, da. Tre ba lo je ima ti je dan odre en broj ugo vo re nih dana na go di nu. Re ci mo, kad sam ja ra di la, kad bi ima la je dan ve li ki ugo vor, igra ni, pa je dan mali do ku - men ta rac, a Bla `en ka nije ima la, onda bi te moje dane vi {eg dala Bla `en ki, dru gi put bi ona dala meni, tako da smo uvi - jek bili po kri ve ni. To je Dru{ tvo ne ka ko re gu li ra lo. I onda smo ra di li taj Du brov nik. Li je pi je bio, ko li ko se sje }am, Mi - le ti} je to li je po sni mio, Ka ti} je li je po pri ~ao. K: Vje ro jat no ste ima li puno sni mlje nog ma te ri ja la pa si iz toga ra di la sve {to si htje la? TAN HO FER: Ne, ne, Ka ti} je bio vrlo, vrlo {pa ran, {to bi se re klo. On je bio zgo dan je dan gos po din, dva me tra je imao, imao je je dan glas ova kav, vrlo {ar man tan. On je ve} za vri je me rata ra dio, ne znam vi{e {ta je ra dio. Jo{ smo i po - sli je ra di li za jed no. Z: Mi slim da ste ga par puta na zva li» tata Ka ti}«, za {to? TAN HO FER: Zato jer je bio puno sta ri ji. Ja sam ima la de - vet na est go di na, a Mi le ti} i Mar ja no vi} tri de set i osam. Ja sam mi sli la {ta oni ho}e jo{ od `i vo ta. Sram me je re}i, ali to je to. Z: Vi ste re a gi ra li kao ti nej d`er ka. TAN HO FER: Pa k o kre ten (smi jeh). Mi le ti }a smo zva li Onkl Okti, a ovo ga smo zva li tata Ka ti}. T: Kako je da lje bilo u tom raz do blju slo bod nih umjet ni ka? Kad ste bili na mje {te ni ci, onda ste stal no i{la iz fil ma u film, a kako je sad to bilo? TAN HO FER: Ne, ni pri je ni sam i{la iz fil ma u film. Re ci mo, ra dio se film, pa bi se film svr {io onda su bili in ter va li kad nisi ra dio, ali je pla }a te kla. A sad je bilo ono» Bo`e po mo - zi«ako ima{ film, ima{ i nov ce, a kad ne ma{ film ne ma{ ni no va ca. T: To je onda na sta lo ne si gur no vri je me. TAN HO FER: Da. Is po ~et ka su ti ho no ra ri stvar no bili pri - li~ ni, po sli je su shva ti li da to tako ne ide, pa su po sta li... Z: Do sta sli~ no da nas. TAN HO FER: Da, da. T: Onda ste do sta ovi si li o tome tko vas po zo ve? TAN HO FER: Da, na rav no. Ne samo ja, nego svi. A onda je ve} po ~e lo»ko je ~iji mon ta `er«,»ko je ~iji re `i ser«, zna{. Jer ako si s ne kim ra dio prvi film pa je bilo u redu, onda si ra - dio i da lje. Ci gu li Mi gu li, po li ti~ ki na pad, stu dij ski film (1952) T: Te go di ne, 1952, do vr {en je i Ci gu li Mi gu li. K: Opet Mar ja no vi}, je l se mo`e sma tra ti da je Mar ja no vi} po stao za pra vo Va{ re `i ser? TAN HO FER: Je, je, ap so lut no. Ja sam zna la, ako Mar ja no - vi} radi, ra dim i ja, to je si gur no. K: A ka sni je }e on, na rav no, mon ti ra ti sam svo je fil mo ve. TAN HO FER: On je ra dio ove male fil mo ve o `i vo ti nja ma, koji su za pra vo bili bez go vo ra. To opet ka `em, on je mon - ta `er ni je mog fil ma, on je male fil mo ve zato sam ra dio. T: Sje }am se, sam je mon ti rao onaj film ZREN, gi mna sti~ ko na tje ca nje. Mon ti rao je to u ej zen {tej nov skom sti lu, ska ~e s do njih ra kur sa na gor nje... TAN HO FER: E, to sam ja do{ la kod nje ga kad je on ra dio taj ZREN. A pri je toga je imao ne ka kvu po li ti~ ku ne la god nu si tu a ci ju, pri je toga ZREN-a, jer je ra dio za vri je me rata. I onda je do bio taj ZREN da radi, i bio je malo opre zan kad sam ja do{ la u mon ta `u.»tko je sad to do {ao, tko je sad ta `en ska?«, je li, malo ova ko s res pek tom. K: Pri ~a lo se da je on ra dio u kon spi ra ci ji, ako bi net ko u{ao za u sta vi la bi se mon ta `a. TAN HO FER: A, to da. Ne daj Bog da net ko vidi ma te ri jal i da ja ne kom po ka `em ma te ri jal, ne bi mi palo na pa met. A ako je net ko do {ao na vra ta, ga sio je stol da se ne vidi. On je bio vrlo fina oso ba, ali ne po vjer ljiv. I onda smo do{ li do Ci gu li Mi gu li Jo`e Hor va ta. Objekt za sni ma nje je sa gra en gore na [a la ti i to je bio zgo dan po sao. T: I opet ste uda ra li kla pu? TAN HO FER: Ne, ne, ni sam vi{e uda ra la kla pu. Mi slim da je tu Ivan ka Fo ren ba cher ve} bila skript. 29 Ne znam si gur no jeli ona bila, ali sva ka ko vi{e ja ni sam i{la na kla pu. I onda smo to mon ti ra li, to je bilo tamo puno i mu zi ke, i {uma, i sve ga i sva ~e ga. T: Zna ~i da ste pre u ze la mon ta `u onda kad je ve} bilo za vr - {e no sni ma nje? TAN HO FER: Ne, ne, pa ra lel no sam ja to sla ga la, ako ni {ta dru go, ono sam pra vi la gru bi {nit. Neke stva ri koje su bile ja sne ve} smo i re za li, ve} se mon ti ra lo. Z: Jesu sva ki dan bile rad ne pro jek ci je? [laj fa, {laj fna, od no sno pet lja, kru` no spo je na vrp ca ka dra oso be koja go vo ri, koja se ne pre kid no vrti u krug kako bi glu mac u stu dij skoj sin kro ni za - ci ji uvje` ba vao iz go vor di ja lo ga u po du dar no sti sa sli kom. 29 Skript (se kre ta ri ca, taj ni ca re `i je) po seb na slu` ba pri sni ma nju fil ma, od no sno sam za pis koji se kre ta ri ca re `i je radi pri sni ma nju. Od vi{e po slo va koje obav lja se kre ta ri ca re `i je, za mon ta `u je oso bi to va` na kon tro la nad pri zor nim kon ti nu i te ti ma od ka dra do ka dra, kao i uno {e nje u knji gu sni ma - nja pro mje na u od no su na pla ni ra nu ver zi ju sce ne. Na kon raz do blja re `i ra nja za Pre gle de, Ivan ka Fo ren ba cher se je spe ci ja li zi ra la za skript.

18 hfl_54-q7:hfl :24 Page 17 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer TAN HO FER: Pro jek ci je su bile sva ki dan, sni ma nje od da - nas gle da lo se su tra, {tar ta lo se, iza bi ra lo, jel, mi smo onda to od va ja li, sla ga li i tako. To je ve} li ~i lo na ne {to. Z: To zna ~i da je do kra ja sni ma nja fil ma je ve} bilo do sta mon ti ra no? TAN HO FER: Ne, bilo je jo{ do sta rada. Brzo }e bit kod ^apa, tek tamo po ~i nje brzo mon ti ra nje, ovo je sve jo{ bilo len to, len to. Z: A od ^apa po ~i nje... TAN HO FER: Od ^apa po ~i nje pro fe si o nal nost. K: Re ci te, kad se do{ lo s tim ma te ri ja lom, da li se neg dje ne - {to go vo ri lo da bi ma te ri jal mo gao biti pri je po ran? TAN HO FER: Ne, ne, jer je Jo`a Hor vat imao na pi sa no od \ila sa, ili ne znam od koga, da se to odo bra va. On je od ne - ko ga to imao na pi sa no, tako da tu nije bilo ni ka kve sum nje, nije se o~e ki va lo lo{u re ak ci ju. K: Da kle, niti Vi ni ste uop }e na slu }i va li da bi taj film mo gao iza zva ti ono {to je iza zvao, Vi ste nor mal no ra di li svoj po sao. TAN HO FER: A iza zvao je maj ko mila! Kad smo ga za vr {i li onda su bile pro jek ci je za pro jek ci ja ma, to su do la zi li svi... A naj smje{ ni je je to da sam ja mo ra la sje di ti na svim tim pro - jek ci ja ma i za pi si va la sam {to se go vo ri lo. Ima la sam ova kav {op za pi sni ka, pri mje da ba s tih pro jek ci ja. Kad je [kra ba lo pi sao po vi jest fil ma, spo me ne Ci gu li Mi gu li.»joj«, ka `em,»ja ti imam tih pa pi ra.«me u tim, ni sam ih na{ la. Neg dje sam ih za met nu la, a gre ho ta, jer kako sam sje di la na svim tim pro jek ci ja ma pa sam sva ki put pi sa la sve {to je re ~e no to bi bio do ku ment! Z: Meni je to, osob no, ba{ sja jan film. TAN HO FER: Eto vi di{, je, je. I nije za vri je dio za pra vo ta - kvu sud bi nu. K: Je li u mon ta` nom smi slu sve glat ko te klo? TAN HO FER: Je, je, tu smo ve} funk ci o ni ra li nas dvo je, Mar ja no vi} i ja, jako fino, to je bio li je pi po sao. K: Je li usvo jio neke Va{e pri jed lo ge u mon ta `i? TAN HO FER: Je, kako ne. Ja sam nje ga jako po {to va la, mo - ram vam re}i, i ne ka ko smo ba{ li je po funk ci o ni ra li. K: Kako se on osje }ao, kako se on po na {ao pri vat no {to se ti~e sa mo ga do ga a nja? Je li bio sta lo `en, je li bio ner vo zan, je li bio upla {en? TAN HO FER: Nije mu bilo jed no stav no, nije mu bilo lako, ni nje mu, ni Jo`i Hor va tu, ni jed nom nije bilo lako, to je bila ve li ka afe ra. Samo se sje }am da smo kad je po ~e lo ci je la str - ka, onda smo se mi je dan put od {e ta li gore neg dje na [a la tu, ne ka kav ka fi} i sje di li smo obad vo je jako `a lo sni. To je druk - ~i je vri je me bilo. T: Sje }a te se kako je izgle da lo na pr voj pro jek ci ji fil ma? TAN HO FER: Ja se sad ne sje }am oso ba koje su tamo sje di - le. Prva dva reda su sje di le sve ve li ke za gre ba~ ke oso be. I to je bio muk, muk je dan, osje }a lo se od mah, go to vo je... K: Nit ko se nije smi jao iako je to bila ko me di ja. TAN HO FER: Ne daj Bog. A nisu to uop }e tako pri hva ti li. T: I onda se tako na sta vi lo? TAN HO FER: Da, onda se po ~e lo u no vi na ma, pa je kre nu - lo na vi{e ra zi ne, ba{ je bilo stra{ no. K: Je li na slov fil ma od mah bio Ci gu li Mi gu li? TAN HO FER: Je, je. I je jo{ je dan pod na slov, ja se vi{e ne sje }am {ta je bilo. Trg je bio sce no graf ski zgod no ri je {en, to je tamo gore sve bilo na prav lje no na [a la ti. Z: Jo{ jed no pi ta nje. Ci gu li Mi gu li je za pra vo bio prvi film ti je kom 1950-ih koji se ra dio po stu dij skom su sta vu, kao ame ri~ ki stu di ji? TAN HO FER: Pa on je bio ve }im di je lom stu dij ski, to je to~ - no, to ima{ pra vo. Mi slim da je izvan stu di ja bilo samo dvo - je za lju blje nih mla dih, to se u Sa mo bo ru sni ma lo. Ina ~e ve - }im di je lom je bio u tom gra e nom objek tu. Objekt je bio ek ste ri jer ni, nije bio u ate ljeu. Taj trg je bio glav ni. Tako da je to ve }im di je lom bio film sni mljen u stu di ju. Z: Prvi put se to po jav lju je zna ~i u tom fil mu? TAN HO FER: Ne, stu dij ske sce ne su se ve} sni ma le, ve} ~ak i ovaj na rod, ali ovaj je bio prvo go to vo ci je li sni - mljen u stu di ju. K: Je li pre sta lo ro go bo re nje u obi te lji pro tiv film skog po sla u to vri je me? TAN HO FER: Je, da. Pre sta lo je na rav no. Sad se i mama po - mi ri la, a ja sam za ra i va la ve} i Kad smo ga sni - ma li onda smo bili u Bo san skoj Kru pi, bila je tamo ne ka kva ogro mna ba ra ka, i sva eki pa i sva teh ni ka, sve je bilo u toj ba ra ci. A tamo je do{ la UN RI NA po mo} 30, u Bo snu je do{ - lo vi{e nego u Za greb. Ja sam do{ la u Za greb s hla ~a ma za Ra do va na. Kon cert (1954), Tre nu ci od lu ke (1955) va ri jan te pro fe si o nal no sti T: Ka kvo je bilo isku stvo rada s Bran kom Be la nom na Kon - cer tu? TAN HO FER: A Bran ko Be lan je bio, mo`e se re}i, pro fe si - o na lac. Na ma te ri ja lu smo se do go va ra li. Bran ko Be lan nije sje dio u mon ta `i, on je oti {ao i onda bi do {ao i re kao,»ja bi ovo«,»ja ovo ne bi«, ra di li smo ko rek tu re, je l, i opet smo se do go va ra li. I na taj na ~in smo Kon cert jako li je po na pra - vi li. K: Do bro, ot kud, re ci mo, to nje go vo isku stvo, jer nema pri - je toga ba{ ne {to sni mlje nih fil mo va. 30 UNRA (kra ti ca za Uni ted Na ti ons Re li ef and Re ha bi li ta ti on Ad mi ni stra ti on) ured Uje di nje nih na ro da koji je ras po re i vao po mo} sta nov ni{ tvu te{ - ko po go e nih ze ma lja u Dru gom svjet skom ratu. Dis tri bu i rao je po mo} u hra ni (mli je ko u pra hu, jaja u pra hu tzv. Tru ma no va jaja, sir u kon zer vi i dr.), DDT-u (sred stvu pro tiv na met ni ka), odje }i i dr. Ta je po mo} pri sti za la i u on da{ nju Ju go sla vi ju. 17

19 hfl_54-q7:hfl :24 Page 18 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer Koncert TAN HO FER: Ja ne znam ot ku da. U ono doba je bio do sta ri je dak taj na ~in nje go va rada. Na pri mjer, on u ko na~ noj sin kro ni za ci ji nije sje dio unu tra nego bi se do go vo rio i oti - {ao, mi smo sami sin kro ni zi ra li, Li di ja Jo ji}, Ma ri jan To ma - ze ti} i ja. 31 K: Je li Kon cert za vas bio s mon ta `er skog sta ja li {ta ne {to {to je dru ga ~i je u od no su na pri ja{ nje fil mo ve, s ob zi rom na dra - ma tur gi ju ci je log fil ma, pet pri ~a itd? TAN HO FER: Ne, meni to nije bilo dru ga ~i je u tom smi slu, ali mi je bilo u na ~i nu Be la no va rada. Be lan je onda odu da - rao od dru gih. K: Daj te malo pre ci zi raj te tu ra zli ku? TAN HO FER: Pa ka `em, Be lan je to~ no znao {to ho}e i kako ho}e. T: A da li je on imao pre ci znu knji gu sni ma nja 32 s ko jom ste mo gli ba ra ta ti u mon ta `i, kako je to bilo? TAN HO FER: Pa ~uj, za vi si tko je bio skript. Skript je mon - ta `e ru uvi jek po ma gao i ako je bio do bar skript ko re ci mo na{a Ivan ka, 33 onda bi ona sve ko rek tu re koje bi se na sni ma - nju de si le, uni je la u knji gu sni ma nja pa je to onda vri je di lo. Ako je bio slab skript, onda nema toga. K: Ja jo{ uvi jek in zi sti ram na ovo me, nije do kra ja ja sno u ~emu je stvar. Vje ro jat no je vi{e vri je di lo {to je on smi sle no ra zu mio jed nu cje li nu nego li {to je on re kao tu tre ba tako i tako... TAN HO FER: To~ no, to~ no. K: Za ra zli ku od dru gih koji su bili, ko ji ma je bilo mut no {to za pra vo `ele. TAN HO FER: To~ no to. On je imao to smi {lje no. I zato je to tako funk ci o ni ra lo. I stvar no se nije mo glo na pra vi ti mimo tog nje go vog. To je bio Be lan. K: Nije bilo ni ka kvih na do sni ma va nja i sli~ nih stva ri? TAN HO FER: Ne, ne Li di ja Jo ji}, mon ta `er ka zvu ka; Ma ri jan To ma ze ti}, ton sni ma telj. 32 Knji ga sni ma nja je pre ci zi ra nje sce na ri ja, tek stu al na (kat kad i sli kov na) ra zra da sva kog ka dra u pla ni ra nu fil mu. Pre ma njoj se pri pre ma za sni ma nje, pla ni ra ras po red sni ma nja i uglav nom se pre ma njoj i sni ma, po ne kad uz po ne ke pro mje ne pri je ili ti je kom sni ma nja. Nisu svi re da te lji prak ti ci ra li ima - ti pre ci znu knji gu sni ma nja. 33 Fo ren ba cher.

20 hfl_54-q7:hfl :24 Page 19 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer T: Onaj po sred ni~ ki, na ra tor ski glas, taj tekst, to je na knad - no stav ljen i smi {ljen ili je za mi {ljen u ve} u po ~et ku. TAN HO FER: Puno me pi ta{. Ali obi~ no na ra to ri se na knad - no stav lja ju, na knad no po ma `u na ra to ri, {to bi se re klo, to je za pra vo izlaz za nu` du. T: Kad smo go vo ri li o isto dob nom sni ma nju i mon ti ra nju spo me nu li ste da se od su rad nje s ^a pom sve to pro mi je ni - lo. TAN HO FER: To je bilo na fil mu Tre nut ki od lo ~i tve. I va` na bila ^a po va am bi ci ja da se do ka `e da se mo`e film na pra vi - ti u jed nom krat ko me roku, a ne da se rad ra ste `e na ne ko - li ko mje se ci i go di na, da se mo`e ra di ti kako se pro fe si o nal - no u svi je tu rade fil mo vi. I na to su oni mene zva li i ja sam do{ la u Lju blja nu. Mo ram re}i da sam se tada prvi put sre la sa ma gnet skom tra kom. Nju sam vi dje la u Pa ri zu kad sam bila s jed nom na {om de le ga ci jom film skih rad ni ka u Pa ri zu, kod Ko da ka sam vi dje la tu per fo-tra ku, je l, ali samo vi dje - la. A u Lju blja ni sam mo ra la sad na njoj ra di ti. Tamo smo ku - pi li broj ki ce koje su kod njih ve} onda po sto ja le. Ima la sam dva asi sten ta, jed na asi sten ti ca je pi sa la broj ki ce, a asi stent je u{tar ta vao sin kro ni tet. Ra di li smo ta kvim si ste mom da je ^ap ci je li tje dan sni mao, mi mon ti ra li, u ne dje lju bi do {ao u mon ta `u, mi bi po gle da li, do go vo ri li, i opet je on i{ao sni - ma ti i kad je sni ma nje bilo za vr {e no i{li smo na sni ma nje mu - zi ke. U roku od dva mje se ca ko li ko je tra ja lo sni ma nje film je bio go tov. T: To zna ~i, ti si sa mo stal no mon ti ra la film? TAN HO FER: Ja sam mon ti ra la, na rav no. Ali, mi smo u ne - dje lju ili pre gle da va li mon ti ra no i do go va ra li se, i ja sam pra - vi la ko rek tu re. K: Kako je to i{lo? To su bile au to no mne se kven ce koje, nor - mal no, nisu mo ra le biti kro no lo{ ki po stav lje ne, je l tako? TAN HO FER: Oni su sni ma li objek te, je li, i kad je je dan objekt 34 bio za vr {en, onda su i{li na dru gi objekt. To su mo - gle biti za o kru `e ne se kven ce. Re ci mo, jed nu ne dje lju smo bi - ra li ma te ri jal, do go vo ri li se, dru gu ne dje lju sam ja taj ma te - ri jal po ka za la mon ti ran i do go vo ri li bi se o ko rek tu ra ma, bi - ra li dru gi ma te ri jal i do go va ra li se. K: I te su cje li ne bile po seb no ostav lje ne, nisu na rav no po - ve zi va ne TAN HO FER: A, po ve zi va ne su kako su se mo gle po ve zat, mi smo mak si mal no od toga na pra vi li. Ali to je jo{ je dan {tos koji sam ja od ^apa po ku pi la, to je on, mo ram re}i, mene na u ~io, ja od tada ni kad vi{e ni sam li je pi la film, Sla ve ne, zna{, nego sam samo pra vi la ozna ke i pi sa la na pa pir. A asi - stent moj je to re zao i li je pio pre ma ono me {to je bilo na pi - sa no. I to je bilo fan ta sti ~an si stem. T: To je bilo br`e. TAN HO FER: To je bilo ne us po re di vo br`e, mi slim br`e se ra di lo i pe dan tni je se ra di lo. Mira i ja smo iz mi sli li si stem tog ozna ~i va nja, tak da se... T: Koja Mira? TAN HO FER: Mira [kra ba lo, onda se zva la, dje vo ja~ kim pre zi me nom, \uri} tako da sam ja ozna ~a va la, re ci mo, je dan ka dar koji se re`e na ~e ti ri puta, onda dva de set osam prvi rim ski, dva de set osam dru gi... dva de set osam ~e tvr ti. Sve, ~ak i ton ske pre la ze sam ja ozna ~a va la. Na pri mjer, Pjer po ~i nje u svom ka dru, a pre la zi na Sla ve nov ka dar, onda bi ja pu sti la taj ton sve do tamo, i tamo bi tek na sta vi la Sla ve - nov od go vor Pje ru. To je sve bilo u ozna ka ma. I na rav no, to je po la ko ra slo, ali kad smo do{ li ve} do Div ljih svi nja, to je bilo fan ta sti~ no. Z: A ni ste bili zna ti `elj ni to od mah vi dje ti? TAN HO FER: Ne, ne. Re `u }i ka dar a to sam od ^apa, mo ram re}i, na u ~i la re `u }i ga ja sam ga, za pra vo, u gla vi mon ti ra la, a ozna ~a va la na pa pi ru. T: A ve} si ima la ne ka kvo isku stvo u pre do ~a va nju re zo va? TAN HO FER: E, da, ve} sam ima la. Tako smo tog ^apa stvar no brzo za vr {i li. Z: Ali, po sli je bi ra di li ko rek ci je? TAN HO FER: To je dru go, na rav no. I onda bi ja taj pa pi ri} i rolu dala asi sten ti ci i ona je to izre za la i to je kat kad ka sni - je funk ci o ni ra lo na kva drat, {to bi se re klo. T: A jesi ima la knji gu sni ma nja? TAN HO FER: Pa na rav no, nego {ta. T: Kod tog sni ma nja se to po dra zu mi je va lo, ali da li se po - dra zu mi je va lo kod dru gih? TAN HO FER: To se po dra zu mi je va za re `i se re koji rade ova - ko kao {to je ^ap ra dio, pro fe si o na lac. Kao {to je ra dio Bran ko Ba u er. K: Je ste do bi va li sce na rij? TAN HO FER: Na rav no. Da, da. Al to samo na po ~et ku do - go vo ra, to se vi{e ne ra ~u na, vi{e nit ko to ne gle da kad po~ - ne sni ma nje i mon ta `a. Z: ^ap je do {ao iz ~e{ kog stu dij skog su sta va. On je ve} imao fil mo va pri je Tre nu ta ka od lu ke. TAN HO FER: Na rav no, na rav no. K: Je li alat ko jim ste tamo ba ra ta li u Lju blja ni bio kva li tet - ni ji od ovog u Za gre bu? TAN HO FER: Oni su bili na neki na ~in pro fe si o nal ni ji u toj to~ ki, i onda po sli je... K: Tak ti~ ki pot ko va ni ji? TAN HO FER: Ne samo to, nego na pred ni ji. Jer kod nas jo{ nije bilo ma gnet ske tra ke. Kad sam do{ la u Lju blja nu, mon - 34 Objekt je am bi jent pri re en (even tu al no iz gra en) da»glu mi«u fil mu, a s objek tom su ve za ne sce ne za o kru `e ni di je lo vi ak ci je koje se u nje mu od vi ja ju. 35 Uda na za Ivu [kra ba la. 19

21 hfl_54-q7:hfl :24 Page 20 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer ta `e ri su pi ta li:»[to ste zva li onu mon ta `er ku iz Za gre ba koja ne zna {to je to ma gnet ska tra ka.«i onda sam ja re kla:»ivo, ajde sje di«, i ovaj moj asi stent i ja smo sje li jed no po - pod ne i shva ti li u ~emu je bit toga. Z: Par don, tko je Ivo? TAN HO FER: Ivo Leh pa mer, asi stent. On je meni tamo bio asi stent u Slo ve ni ji. Tamo je ve} bilo uho da no pi sa nje broj - ki, tamo je bio sja jan ton ski stu dio. Kad sam tamo go sto va - la, pred Pulu 36 sva ki bi tje dan bi u po ne dje ljak do{ la jed na eki pa, od sin kro ni zi ra la film i oti{ la na trag. Bilo ih je iz Be o - gra da, Sa ra je va, pa ~ak i iz Za gre ba. Jer su ima li tamo u [en - tvi lju sja jan ton ski stu dio, s dva sjaj na ton ska maj sto ra, Me - gli~ i Jur jec. 37 Tako je to bilo na neki na ~in vrlo pro fe si o nal - no. I onda smo mi to pre ni je li u Za greb, na rav no. I u Za gre - bu smo po ~e li pi sa ti broj ki ce i po ~e li uno si ti ta kav si stem... Ima la sam je dan put jed nu asi sten ti cu koja je pi sa la do pola fil ma, a po sli je {tu fa la, di gla ruke. (smi jeh) K: A ovi hr vat ski re `i se ri su onda za pra vo taj prin cip pri hva - ti li, je l tako? TAN HO FER: Pri hva ti li su jer je nji ma bilo ljep {e. Oni bi sa mnom po gle da li ma te ri jal, iza bra li, do go vo ri li se i go to vo. Do {ao je, re ci mo, Ber ko vi }ev Ron do... Ber ko vi} bi do {ao, po gle dao i re kao:»^uj, ja bi ovo ova ko i ova ko«i go to vo. A je dan puta sam par ti ju {aha sama na pra vi la, i po sli je sam do - bi la od nje ga ~o ko la du. (smi jeh) Jer je sje la od prve. T: Kako ste raz go va ra li s ^a pom, Slo ven cem ~e{ kog po dri - je tla? TAN HO FER: ^ap je bio zgo dan. ^ap je sva ko ju tro na sni - ma nje do {ao i sa sva kim od ~la no va eki pe se ru ko vao, sve do ra svjet lji va ~a. Sa sva kim. A go vo rio je ne ka kvi slo ven sko- ~e{ ki i sve je bilo u redu. A sa Slo ven ci ma sam go vo ri la hr - vat ski, oni slo ven ski i to je funk ci o ni ra lo od li~ no. Ada mi~ je kom po ni rao mu zi ku. 38 A u Slo ve ni ji su mon ta `e ri ra di li i zvuk, ne samo sli ku. Ja sam tamo do{ la kod ^apa i mo - ram ra di ti zvuk. Toga kod nas nije bilo, mi smo ima li Teu i Li di ju 39 Z: Mon ta `a sli ke i zvu ka je od mah bila po di je lje na. TAN HO FER: Da, mi smo ima li Teu i Li di ju, a kod njih ne, kod njih to sve radi mon ta `er, tako da sam ja u svim tim slo - ven skim fil mo vi ma ra di la i zvuk, to je ta kav bio si stem. T: I kako ste se sna{ li u tome? TAN HO FER: ^uj, pad ne{ na noge, do ~e ka{ se. A na sni ma - nju mu zi ke Ada mi~ je na jav lji vao:»[te vil ka ena, prvi put za Ra doj ku«. Dje voj ka i hrast (1955) T: Te iste go di ne ste za pra vo ra di li dva fil ma, pre ma fil mo - gra fi ji. Dru gi je bio Dje voj ka i hrast Kre {e Go li ka. TAN HO FER: To je bilo pri je, pri je pa je iza{ lo te go di ne, da. Z: Ali re ci mo, kako bi us po re di li su rad nju sa re ci mo Be la - nom i Go li kom, koji je ve} za pra vo imao igra ni film? TAN HO FER: To je bio druk ~i ji film od Kon cer ta, druk ~i ji. Kon cert je bio di ja lo{ ki, ovaj je bio druk ~i ji, ova ko malo ep - ska pri ~a, je l. Tu je bio onaj za ni mlji vi kom po zi tor Bra - ni mir Sa ka~. K: Kada go vo ri mo o Go li ku, da li Vas je {o ki ra lo {to se za - pra vo nje gov prvi film Pla vi 9 tako sil no ra zli ko vao od Dje - voj ke i hra sta? TAN HO FER: Ja mi slim da se kod nje ga sva ki film ra zli ko - vao, kod Kre {e, jer po sli je je ra dio u Lju blja ni Kalu T: Ali u Dje voj ci i hra stu ste ima li, ~e sto puta, jako na gla {e- ne kom po zi ci je. TAN HO FER: Tamo je, tamo se i{lo puno na sli ku. To je Can ci 41 sni mao i puno se i{lo ba{ na tu sli ku, na to crno bi je lo, na tu Can ci je vu fo to gra fi ju... K: Kako je u ovom fil mu zbog sti li za ci ja mon ta` ni kon ti nu - i tet ne {to bio upi tan, da li se tu ve} kod sni ma nja vo di lo se ra ~u na da li }e to biti te{ ko mon ta` no po sta vi ti ili je to funk - ci o ni ra lo ve} una pri jed, u gla vi? TAN HO FER: Je, nje mu je to funk ci o ni ra lo, ne samo kod nje go vih fil mo va, nego i kod tu ih ko ji ma je on asi sti rao. K: Kako se on osje }ao kod mon ta `e jed nog ta kvog fil ma, jer je on po pri ro di sa svim dru go? TAN HO FER: Da, ali to je on s ve li kim ve se ljem ra dio, nje - ga je ba{ to dr `a lo. T: Mene to za ni ma i ko li ko su re `i se ri vi si li nad sva kim re - zom, a ko li ko nisu vi si li. Kod Po po vi }a smo ve} re kli da nije, Be lan ta ko er... TAN HO FER: Be lan je za hti je vao, ali on nije vi sio... T: A Mar ja no vi}? TAN HO FER: Mar ja no vi} je pak vi sio na sva kom kva dra ti - }u, to je to~ no, a Kre {o je imao kon cep ci ju ~i stu, on je vrlo ~e sto na pa pi ru znao dat {ta bi htio. K: Ali i vi ste pred la ga li rje {e nja, je l tako? TAN HO FER: Ovo sve {to sam vam re kla sad... Moja asi sten - ti ca i ja smo ka sni je ba{ do bro funk ci o ni ra li, ona je sta ja la iza mene i mi smo re `i se ru ser vi ra li prvu ver zi ju, u ko joj on, go - to vo, i nije su dje lo vao, nije kod sva kog reza bilo pa {ta }e{ na pra vi ti, pa ho }e{ ova ko pa ne }e{ ona ko Mi sli se na Pul ski fe sti val, ko jeg se me to ni mij ski zva lo jed no stav no Pula. 37 Mar jan Me gli~; Fra njo Jur jec. 38 Bo jan Ada mi~, kom po zi tor, au tor je film ske glaz be za mno ge on da{ nje ju go sla ven ske fil mo ve. 39 Tea Brun {mid i Li di ja Jo ji} je Go lik ko re `i rao taj film s An drejem Hi en gom.

22 hfl_54-q7:hfl :24 Page 21 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer K: A je li to bilo prak sa sa svim re `i se ri ma, da oni ~e ka ju da Vi na pra vi te? TAN HO FER: Pa sko ro sa svi ma, {to da lje to vi{e. Jer re ci - mo, s He tom 42 sam de la la Div lje svi nje, mi smo se tamo prvi put sre li i to je tre ba la biti se ri ja od se dam pri ~a, na kon cu je ima la, mi slim dva na est. Onda je on iza brao ma te ri jal i kad je slje de }i put do {ao gle dao je prvu ver zi ju i re kao ja bi ovo, ja ovo ne bi, a ja opet to ni sam re za la, ja sam to samo ozna - ~a va la, i i{li bi da lje. Tako da je nji ma bilo to lak {e, nisu tre - ba li ~e ka ti da to stvar no na pra vim... K: Zna ~i da ste Vi ma nje vi{e-ma nje ra di li pre ma svom osje - }a nju stva ri... TAN HO FER: A to je do re `i se ra. Kad taj radi svoj prvi film, onda on tra `i, pita, a {ta ka`e Jel ki ca, ili ne znam tko ve}, onda zo ve mo nju, onda ona po gle da pa ka`e i ona ne {to svo - je... Ina ~e re `i ser ka sni je ima ve }eg po vje re nja. K: Da li je to mo` da bilo ba{ s Vama da su ima li ve li kog po - vje re nja u Va{e umi je }e, ili je tako bilo sa svim mon ta `er ka - ma? TAN HO FER: Ja, to mi je te{ ko re}i, ja ne znam kak je bilo kod dru gih. K: Raz go va ra li ste valj da, ne? TAN HO FER: U mon ta `a ma se zna lo da ima la kih i te{ kih re `i se ra, to se zna lo. Neki su lak {e na ra vi, neki su te{ ke. Na pri mjer, je dan za gre ba~ ki re `i ser kad smo po ~e li ra di ti, a to mu je bio prvi film, re kao je:»zna te {ta, ja ne mam po vje re - nja spram ni ko ga. Pa pre ma tome ni spram Vas«. Ja sam re - kla:»ok, ide mo ra dit«. On je sje dio, on je sje dio, ja sam ra - di la, od no sno opet sam ko ri sti la na{ si stem ozna ~a va nja, ali on je sje dio ci je lo vri je me jer nema po vje re nja. Ali u redu, funk ci o ni ra lo je. Z: Ja bih htio ne {to pi ta ti. Na i me, na tom po ~et ku kad se za - pra vo usta nov lja va la ki ne ma to gra fi ja, za pra vo ni ste ima li mo de le u po vi je sti na koje bi se osla nja li. Koji su re ci mo bili re da te lji koji su, re ci mo, po dr `a va li neko istra `i va nje, da li pri po vje da~ ko, koji su bili sklo ni tome da se po ku {a ne {to druk ~i je. TAN HO FER: Be lan je na neki na ~in do nio ne {to novo, je l. Ali, mi slim da je svat ko ne ka ko htio da to {to radi na pra vi {to bo lje. Z: Da, ali se nisu ni na {to osla nja li. TAN HO FER: Ali re ci mo bilo je re `i se ra koji su to ra di li vrlo jed no stav no... Re ci mo Han `e ko vi} koji je imao je dan svoj film u ko jem nije bilo puno ba{ film sko ga. A bio je do {ao Be - lan koji je po ka zao sa svim ne {to dru go. Z: Evo za {to Vas to pi tam: kad po gle da mo dio Va{e fil mo - gra fi je 1950-ih, onda se uo ~a va da ste jako puno ra di li s re - da te lji ma koje da nas do `iv lja va mo puno vje {ti jim nego dru - ge u to doba: Mar ja no vi}, Be lan, Ba u er, Go lik, Tan ho fer... TAN HO FER: A re kla sam ti, da onda re `i se ri nisu uvi jek tako ko ti ra li kao da nas. Neko vri je me su ~ak sni ma te lji bili glav ni, a sva kom tom re `i se ru je to bio prvi ili dru gi film pa mu je bilo gro zno... T: Bili su naj ~e {}e i ne si gur ni ji i od mon ta `e ra i od sni ma te - lja. TAN HO FER: Tako je. I za pra vo su bili na neki na ~in za vi - sni, po go to vo od sni ma te lja. O sni ma te lju su bili stra{ no ovi - sni. K: Da li se u mon ta `i do sta raz go va ra lo? Re ci mo neki re `i - ser voli puno pri ~a ti za {to je to tako, a dru gi re ci mo {uti i samo tra `i da se re`e? Je l ima tu neke ra zli ke? TAN HO FER: Pa ima ih ra zli ~i tih, ima te Fa di la Had `i }a koji kad sni mi film onda do e u mon ta `u i ka`e:»ja bi ve} vi - dio taj film«, jel. (smi jeh) Ima nas ra zli ~i tih... T: Ra di li ste na fil mo vi ma na ko ji ma su bili ba{ jako vri jed - ni sni ma te lji. Re ci mo na Kon cer tu je bio Okti, onda je bio Vo do pi vec u igra nim i do ku men tar nim, pa Za lar... Da l su oni zna li do}i u mon ta `u pa po gle da ti kako to izgle da. TAN HO FER: Ne, uvi jek se vo zi la prva pro jek ci ja za sni ma - te lje, ka mer ma ne, oni su ~ak u la bo ra to ri ju gle da li ko pi ju, ne daj Bog da bi net ko ne {to pri je vi dio. Tek kad su oni od gle - da li i odo bri li, onda smo tek mi dru gi smje li gle da ti. Rad na krat ko me tra` nim fil mo vi ma ( ) ulo ga sni ma te lja i mon ta `e ra po ko na~ ni izgled fil mo va K: Kad smo kod sni ma te lja, Vo do pi vec je 53. re `i rao do ku - men ta rac Pla ve ti {i ne. TAN HO FER: Je, je, to je bila nje go va sli ka i to je bilo ne ka - kvo more, i pod vod no i nad vod no, ne sje }am se vi{e puno, ali je bila nje go va atrak tiv na fo to gra fi ja. Isto tako kao i fo - to gra fi ja u Cr nim vo da ma koje smo mi neki dan gle da li u jed noj lo {oj ko pi ji, a koje je on na pra vio. T: Da li se ra zli ko vao po ne ~e mu rad na krat kom fil mu od ovog na igra nom fil mu? Da l si mo` da slo bod ni je ra di la ili ne? TAN HO FER: Ne, ne, isti je si stem, iako za vi si...na krat kom fil mu su re `i se ri vi{e gri zli nad tim, jer im je bilo sta lo. T: Kako je bilo sa Srem cem ra di ti na Cr nim vo da ma, 1956, ba{ ne ka ko na kon ovih igra nih fil mo va o ko ji ma smo go vo - ri li? TAN HO FER: To smo mi jako li je po na pra vi li, to je bio u to vri je me jako atrak tiv ni film Tu je bila ta Can ci je va ka me ra, tako da je ka sni je Tani ra dio onaj svoj film, ne znam vi{e kak se zove, u mo ~va ri... Z: Nije bilo uza lud (1957). TAN HO FER:...hva la ti, po tim Cr nim vo da ma. T: Jo{ ste ra di li po ne {to sa Srem cem? 41 Fra no Vo do pi vec zvan je Can ci. 42 Ivan He trich, ko le ge su ga zva li Het. 21

23 hfl_54-q7:hfl :24 Page 22 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer Crne vode TAN HO FER: Ni sam puno s njim ra di la. Crne vode su bile meni se ~ini, je dan od naj bo ljih nje go vih fil mo va. T: Je, je, to i ja mi slim. Da li ste tu mon ti ra li sa mo stal no ili kako? TAN HO FER: Ne, ne. To smo za jed no ra di li i on bi uvi jek re kao:»joj Ra doj ka, {ta }emo mi, ho }e mo mi na pri jed«. Meni je osta lo u pam }e nju da je u fil mu bila jako fina zvu~ - na atmos fe ra. T: Bila je, jako su ge stiv na zvu~ na atmos fe ra. K: [to mi sli te da li se za pra vo mo glo raz mi {lja ti o tome da je go to vo na neki na ~in ko a u tor, ako ne i vi{e od toga, sam Can ci Vo do pi vec? TAN HO FER: Je, ap so lut no, sa tom sli kom. K: Ka sni je Sre mec ne}e po no vi ti ni ka da tako ne {to. TAN HO FER: Ni kad tako, sa tom sli kom. T: Mada je on imao iz vr snu sli ku i u Lju di ma na to~ ko vi - ma. 43 TAN HO FER: Ne sje }am se toga, tko je to sni mao? T: Ne znam ni ja, ne sje }am se vi{e. Op sa da, Do li na mira (1956) na vi ja nje za film Z: Da li ima te neko sje }a nje na Mar ja no vi }e vu Op sa du? TAN HO FER: Mar ja no vi }e va Op sa da po ~i nje sa [kra ba lom tamo na ne kom ta va nu ne ka kvom, je l. Tamo je on glu mio onog dok to ra. Z: Da, okvir je ta van i ima tri rat ne pri ~e. TAN HO FER: Mo ram pri znat, ne sje }am se puno Op sa de. 43 Lju di na to~ ko vi ma, red. Ru dolf Sre mec, sni ma telj Ili ja Vu kas, mon ta `er ka Lida Bra ni{. 22

24 hfl_54-q7:hfl :24 Page 23 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer K: Do bro, Mar ja no vi} je per fek ci o nist, na stav lja i da lje na taj na ~in, zna sve {to `eli... Ali Op sa da nije bila sni ma na kao onaj film od pri je dvi je go di ne, je li tako? TAN HO FER: Ne, vi{e nije. Samo je Za sta va bila tako dugo sni ma na. K: Na ~el no jed no pi ta nje jo{, koje se ti~e kon kret ne ki ne ma - to gra fi je u to doba da li su re `i se ri po ne kad po zi va li neke lju de sa stra ne da bi re kli da li to funk ci o ni ra ili ne funk ci o - ni ra, da li je bilo toga? TAN HO FER: U ti je ku fil ma, ri jet ko, Mar ja no vi} ni ka da. Ali po sli je se obi ~a va lo to da se zove pri ja te lje na prvu pro jek ci - ju. I onda pri ja te lji, sva ki svo je pri ~a, {to god, al ako puno njih pri ~a o jed noj stva ri, zna ~i tamo ne {to ne {ti ma, je l. To se tek ka sni je uo bi ~a ji lo, ali pri je toga ne. K: Je li kat ka da do {ao net ko ne po znat na pro jek ci ju, neki po li ti ~ar? TAN HO FER: Ne, ne daj Bog, pa oni do u i tako kad mo - ra ju do}i. T: Kad je go tov film?! TAN HO FER: Kad je go tov film, da. T: Te ste go di ne ra di li i Do li nu mira od [ti gli ca? TAN HO FER: E, to je kra san film. To sam opet u Lju blja ni ra di la. To je bio onaj cr nac Kit zmi ler 44 i dvo je dje ce i pre kra - sna mu zi ka od nji ho vog kom po zi to ra, 45 tre ba lo je to i}i na Pulu, a mi smo u{li u sin kro ni za ci ju kad je Pula ve} po ~e la. I ta pa ta pa ta pa, sti gli smo na za dnji dan Pule i do bio je ne ka - kve ve li ke na gra de i onda smo se ra zi{ li. A kad je Pula bila go to va, u sep tem bru su do pi sa li jo{ ne ko li ko sce na i na sni - mi li ih i onda smo mi u je sen to za vr {i li, i ta kav je ka sni je i{ao na fe sti va le. Ali je bio jako li jep. K: Sje }a te se {to su do da li? TAN HO FER: Do da li su do sta sce na koje su obja{ nja va le neke stva ri, a toga u toj pr voj ver zi ji nije bilo. Mi smo to isto ra di li pa ra lel no sa sni ma njem jer se mo ra lo sti }i na Pulu, mene su zva li neg dje na pro lje }e kad su oni ve} sni ma li, i mi smo to brzo ra di li da bi sti gli na Pulu. K: Ka kav je bio [ti glic kao re `i ser i ka kva je bila Va{a su rad - nja s njim? TAN HO FER: Od li~ na, sjaj na, samo naj bo lje mogu re}i. Je - dan vrlo fini gos po din i to smo ba{ jako li je po ra di li. K: Vi kad u e te u mon ta `u, o~i to ima te ne ka kav na vi ja~ ki od nos pre ma fil mu, da mu po mo gne te da bude {to bo lji. TAN HO FER: Na rav no! Kad ra di te film, ra di te ga kao svoj i stal no na vi jaj te... K: Pa i jest ta ko re }i va{. TAN HO FER: Pa na rav no. Mo ra{ se za ni je ti, ne mo `e{ ga druk ~i je ra di ti, je li. I stal no na vi ja{ za taj film, i tek po sli je, kad pro e neko vri je me, tek onda vi di{... Sje }am se pre mi je - re jed nog fil ma, ne}u opet re}i ko jeg re `i se ra, bio je u Bal - kan kinu, moj film. Iza em van, a vani me ~e ka ju Ba ba ja, Tani i ne znam tko je bio, Berk, 46 ~ini mi se, tre }i. Ova ko, na tmu re ni, nji ma se to ni {ta nije svi dje lo. [ta je to, ja sam bila gro zno uvri je e na. Ali onda pro u dva, tri mje se ca, onda po gle da{ i onda si objek ti van. K: Ali re ci mo, ima li ste ma te ri jal koji ste od mah vi dje li da je lo{e sni mljen... Ka kva je to si tu a ci ja, psi ho lo{ ki, ka kav je od - nos pre ma tom ~o vje ku koji jo{ uvi jek vje ru je u svoj ma te ri - jal? TAN HO FER: Ima la sam i ta kav ma te ri jal, to je bio, mi slim, naj stra{ ni ji ma te ri jal koji sam do bi la. Re `i ser je to sni mao, sni mao, sni mao i onda smo mi po ~e li mon ti ra ti. To nije i{lo, nije i{lo, no }i ma i da ni ma i no }i ma... Onda je do {ao pro du - cent ili di rek tor, pa smo Mira on i ja ra di li pre ko no}i. Jer je re `i se ru ve} bilo do sta. K: Na ko joj ra zi ni to nije i{lo, da li spo je vi mon ta` ni, ili po lo {oj glu mi...? TAN HO FER: To je ono, kad film kre ne kri vo pa je sve bilo ne ka ko kri vo. K: Vje ro jat no je film bio brza im pro vi za ci ja. TAN HO FER: Da, to je ono. A opet u fil mu se kat kad po sre - }i, kao {to je bilo kod Ber ka, 47 kad se po sre }i lo i do bra sce - no gra fi ja i glum ci i sve se neg dje slo `i lo. A kat kad se po sre - }i da ne ide, ni glum ci, ni ka me ra, sve je oti{ lo... K: U Lju blja ni ste ra di li jo{ je dan film Do bro more (1958) TAN HO FER: To je po koj ni Gro bler, Mir ko Gro bler. Sje - }am se da je on pu {io ci ga re. Ima li smo jed nu malu mon ta - `u, koja je bila pola ove sobe i da je on do {ao s ci ga rom, a Ivo i ja smo dva dana {u tje li, da, a po sli je smo re kli:»ne mo`e, ili mi ili ci ga ra.«to je bilo te{ ko, to je nje mu bio prvi film je dan, ova ko, na iv ni sce na rij... Mi slim da je ~ak bio dje~ ji film, ne sje }am se si gur no... Tako, na pra vi li smo ga. Rad s Ni ko lom Tan ho ferom K: Jo{ ste ne ko li ko ste fil mo va ra di li s Mi la nom Ka ti }em Vin cent iz Ka stva (1956) i II Gymna e stra da (1957). TAN HO FER: To je bila ona cr kvi ca u Ka stvu, a sni mao je Okti. A naj du lje sam s Ka ti }em ra di la onu Gymna e stra du. To je bio ne ka kvi du ga~ ki do ku men ta rac. A onda nam je Sti - pi ca Ra di} svi rao na kla vi ru i im pro vi zi rao mu zi ku pre ma mon ti ra nom fil mu. 48 To je bilo jako zgod no. S Ka ti }em je bilo za bav no, on je bio {ar man tan, sve nas je za bav ljao, nek nam samo tra je sni ma nje. 44 John Kit zmi ler. 45 Mar jan Ko zi na. 46 Berk tako pri ja te lji i znan ci zovu Zvo ni mi ra Ber ko vi }a. 47 U fil mu Ron do (1966). 48 Stje pan Ra di}, pi ja nist. Nije za bi lje `en kao au tor glaz be za taj film u Fil mo gra fi ji ju go slo ven skog fil ma. 23

25 hfl_54-q7:hfl :24 Page 24 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer Plave ti{ine K: A evo, na sce ni se po ja vio je dan novi de bi tant u igra nom fil mu, a isku san sni ma telj Ni ko la Tan ho fer s Nije bilo uza lud (1957). TAN HO FER: E Tan ho fer je puno je sni mao i bilo mu je do - sta re `i se ra. I kre nuo je sa tim fil mom Nije bilo uza lud, apro po onih Srem ~e vih Cr nih voda. K: Isto i sni ma telj? TAN HO FER: Nije, mi slim da je Za lar 49 nje mu sni mao, uvi - jek mu je bio net ko dru gi sni ma telj. K: Tan ho fer je bio isku san sni ma telj koji se isku {a va u re `i ji igra nog fil ma. Je li se osje }a lo da je de bi tant? TAN HO FER: Pa ne, jer je on ve} pri je imao do sta isku stva i sa svim tim re `i se ri ma s ko ji ma je ra dio, on je su dje lo vao ili ve} kod sce na ri ja ili kod knji ge sni ma nja, a i kod za vr{ ne mon ta `e, a po go to vo kod sni ma nja, uvi jek je neg dje su dje lo - vao, tako da je imao ve} ne ka kvo isku stvo. T: Sje }am iz raz go vo ra s Ba u e rom, da je Tani, kad je sni mao s re da te lji ma, da je on za pra vo do sta utje cao na sce nu, da je on do sta gle dao glum ce, kako se po stav lja ju... A Ba u er je to re la tiv no s ot po rom pri mao. Ali o~i gled no je Tan ho fer ve} imao i re `ij skog isku stva, bez ob zi ra na re `i se re s ko ji ma je ra dio. TAN HO FER: Pa to ka `em, imao je ne ka kvo isku stvo. Z: U tom fil mu ima jed na dvo ja kost. S jed ne stra ne ima re - la tiv no ba nal nu pri ~u, a za pra vo je na ovoj izved be noj ra zi - ni su pe ri o ran. Re `ij ski, sni ma telj ski i Va{ po sao, to je stvar - no fas ci nan tno, izved be no je kao bilo koji `an rov ski film bilo gdje na svi je tu. TAN HO FER: Da, sce na rij je bio ona ko Slav ko Za lar. 24

26 hfl_54-q7:hfl :24 Page 25 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer K: Kako se on, u od no su na dru ge re `i se re po na {ao u mon - ta `i, je li sje dio s Vama. TAN HO FER: Ne, nije sje dio, nije on ba{ sje dio, ali je su dje - lo vao u sve mu tome i imao je isku stva, i to je funk ci o ni ra lo. K: Ali ne ka ko me stra{ no kop ka, za {to Vam je taj film tako izbli je dio? TAN HO FER: Zato {to je Sla ven re kao ovo {to je re kao. Po - sli je toga je Tani na pra vio H-8..., koji je bio od li ~an i u svo - je vri je me i jo{ uvi jek je da nas. Ne kim re `i se ri ma se desi prvi film, a ne ki ma tek po sli je... T: To je za ni mlji vo kad je sje }a nje u pi ta nju. Pri mi je tio sam, raz go va ra ju }i sa lju di ma prak se, da se do go di da za bo ra ve neke svo je do bre fil mo ve svo je kad puno ra di{ i ide{ iz pro jek ta u pro jekt, onda za bo ra vi{ mno ge svo je ra do ve. TAN HO FER: Da, da, to se ra di lo... Z: Mi slim i da je na knad na re cep ci ja tome kri va. Lju di puno spo mi nju H-8..., a ni kad Nije bilo uza lud, iako su oni meni vrlo bli zu po kva li te ti. T: H-8... je slo `en film po struk tu ri. TAN HO FER: Da, ci je la ta dra ma tur gi ja, tog H-8..., nije bila jed no stav na. Tan ho fer ga je za pra vo pra vio to kom sni ma nja, to kom mon ta `e. To je je dan od onih fil mo va koji su u mon - ta `i na sta li. T: Re ci te, da li to zna ~i da je on to kom mon ta `e jo{ pre ki - dao da bi do sni mio ne {to? TAN HO FER: To ti ne mogu re}i, ali mo` da je. K: Mali ot klon da li je net ko od tih re `i se ra cr tao ka dro - ve pri je sni ma nja? TAN HO FER: Kre {o Go lik. Kre {o Go lik je re do vi to cr tao. On je imao sve na cr ta no. K: Nit ko osim nje ga? TAN HO FER: Pa mo` da je jo{ net ko, ne mogu se sje ti ti. Z: Da li Vam je H-8... bio naj zah tjev ni ji za mon ta `u? TAN HO FER: Pa bio je kom pli ci ran. Vi{e smo na tome isku - {a va li stva ri. K: Da li Vas je to fas ci ni ra lo, da se prvi put za pra vo po ja vi - lo tako ne {to? TAN HO FER: Pa mene, mo ram pri znat nije, ali sam po sli je ~ula da je to bila atrak ci ja. Z: Da li se u toj dra ma tur gi ji, od po ~et nog sce na ri ja do za - vr{ nog fil ma, stva ri jako ra zli ku ju, ja ni sam ni kad vi dio sce - na rij... TAN HO FER: Je, ja mi slim da ima puno ra zli ke, ~ak i od knji ge sni ma nja je bilo ra zli ke, od stu pa nja, i da je taj dra ma - tur {ki si stem na stao ka sni je, u mon ta `i. To je Ta ni je vo. T: Kon cem pe de se tih i po ~et kom {ez de se tih sni ma li ste do - sta s Tan ho fe rom: Osma vra ta (1959), Sre }a do la zi u 9 (1961), Dvo stru ki obru~ (1963), Sva nu }e (1964). TAN HO FER: Da Osma vra ta, Ni ko lu je pro ga njao broj osam. To je bio onaj glu mac be o grad ski, Mi li no vi}, to smo ra di li u Be o gra du, za Be o grad. To nije bio hr vat ski film. Mi slim da je bio vi{e ma nje ate li jer ski, s na {om glu mi - com Ne vom Ro {i}. K: Imam in ti mno pi ta nje: je ste li u to vri je me bili u bra ku s Ta ni jem? TAN HO FER: Ne. Vjen ~a li smo se K: Kad ste po sta li bra~ ni dru go vi, da li se pro mi je nio od nos vas i Tan ho fe ra? TAN HO FER: Ne, ne. On je ostao re `i ser, ja sam osta la mon ta `er ka. K: Znam, ali mi slim dok je pri pre mao pro jekt, da li je s Vama raz go va rao, {ta }e ra dit, kako }e ra dit? TAN HO FER: Ako mu je {ta tre ba lo, ako je tre bao raz go va - rat s ne kim... Ali ina ~e su jako po di je lje ne tu ulo ge bile, a i za u ze to sti. Jer on je bio je re ci mo kod ku}e i smi {ljao, a ja sam ra di la na ne kom dru gom fil mu... T: Jer ste i{li iz fil ma u film. TAN HO FER: Da, obad va smo bili slo bod ne pro fe si je i bilo je sret no ako se ide u film, a ne sje dit doma. K: Nije se ni {ta pro mi je ni lo kad ste mon ti ra li kao bra~ na dru `i ca u od no su na onda kad ste bili samo su rad ni ci? TAN HO FER: Ne, ne, sve je bilo isto. Uvi jek je to bio au to - ri tet re `i se ra i to je to. To tako mora biti. T: Za pra vo ste tek Dvo stru ki obru~ (1963) ra di li za jed no kao bra~ ni par. TAN HO FER: E, to je bio do bar film, taj je bio sja jan. Ne znam je ste vi to gle da li... T: Je, je smo, i meni se taj u`a sno do pa da. TAN HO FER: To je onaj rat ni, u onoj kr~ mi. Ima li smo jed - nu ver zi ju sin kro ni zi ra nu na en gle ski, to je sjaj no izgle da lo to je bio ame ri~ ki film, ba{ je bio do bar. T: Ba{ ak cij ski. TAN HO FER: Da, da. Ja sam tu en gle sku ver zi ju je dan put po klo ni la Ki no te ci, na dam se da je to kod njih. Z: A tko je sin kro ni zi rao? TAN HO FER: Ne znam kako je to na prav lje no. Tani je to pre u zeo po sli je valj da, u Ame ri ci je bila sin kro ni zi ra na. To je bio do bar film po atmos fe ri, po sni ma nju, po glum ci ma, tamo je bilo.. T: Sje }a te se mon ta `e tog fil ma? TAN HO FER: Znam da je bila ne ka kva sce na gdje glu mac ne {to go vo ri pa ka`e:»ja idem«, pa ne {to go vo ri pa opet on ka`e:»ja idem!«mi smo to da ni ma mon ti ra li. Na kon cu mi je Tani re kao:»daj pu sti ga nek ide ve} je dan put! Do sta je bilo!«(smi jeh) T: To je je dan od ak cij ski naj do tje ra ni jih, naj kom plek sni jih fil mo va ko jih se sje }am da sam gle dao od na {ih. T: Da li je to bilo pri je ili na kon Ron da, no s Tan ho fe rom ste ra di li i te le vi zij sku se ri ju Le to vi koji se pam te? 25

27 hfl_54-q7:hfl :24 Page 26 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer TAN HO FER: E to smo ra di li, mi slim, po sli je Ron da. To smo za pra vo ra di li u Be o gra du, to nije bila za gre ba~ ka nego be o grad ska se ri ja, ne sje }am se ko li ko je to bilo pri ~a. U Be - o gra du smo to mon ti ra li. T: A {to je to za pra vo bilo? TAN HO FER: To su bili ne ka kvi voj ni fil mo vi, Za sta va film, ono voj no-film sko po du ze }e, bila je pro du cent, i to su bile ne ka kve pri ~e o avi ja ti ~a ri ma. A Tani je vo lio le tje ti i vo zi - ti... Tenk, avi on, na ono me vla ku u Sva nu }u, u sva koj dru - goj sce ni, sve je on to vo zio. K: I pod mor ni cu? TAN HO FER: Pod mor ni cu nije, a u Klem pu je le tio na onoj je dri li ci. S Ba u e rom: Samo lju di (1957), Tri Ane (1959) teh ni~ ka una pre e nja mon ta `e T: Da se vra ti mo na go di nu pr vog Ta ni je vog fil ma. Tada ste s Ba u e rom ra di li Samo lju de. TAN HO FER: To smo ra di li u Sa ra je vu, u nji ho vom ate ljeu. Oni su sni ma li u ate ljeu, a mi smo bili gore na pr vo me katu, ima li smo tamo mon ta `u. Bran ko Ba u er je u pa u za ma, i u su - bo tu i ne dje lju, do la zio u mon ta `u. K: Ma te ri jal se no sio u la bo ra to rij, ra zvi jao se... Mon ta `a je, zna ~i, i{la us po red no sa sni ma njem fil ma... TAN HO FER: To~ no us po red no sa sni ma njem, to je bio {tos, to je Ba u er ra dio kao ^ap. Naj pri je se sni mao sni jeg i onda se do{ lo u ate lje. I kad je sni ma nje za vr {i lo bio je go to - vi {nit. 50 To se ri jet ko de {a va lo. K: Ba u er nije ni {ta na do pi si vao, dr `ao se samo knji ge sni ma - nja? TAN HO FER: Ne, ne. Mi je njao je na sni ma nju. To su ti re - `i se ri koji ako {to mi je nja ju, mi je nja ju na sni ma nju; ili tekst, ili sce ne, ili ne znam {ta... K: Za u sta vi sni ma nje pa se po vu ~e, pa radi malo... TAN HO FER: Pri je }e biti da na ve ~er pro mi sli pa su tra pro - mi je ni... K: Stva ra li to pro ble me u mon ta `i? TAN HO FER: Ne, ako je do bar skript, i ako se onda sve une se unu tra, kao {to radi Ivan ka. A ako nije tako, onda Bog ti po mo zi. T: Ba u er se, zna ~i, {e tao od sni ma nja do vas u mon ta `u i na - trag. TAN HO FER: Da, i vra }ao se opet nama. Ivan ki ca 51 je pi sa - la broj ki ce i mi smo tako ra di li. Kad su oni za vr {i li sni ma nje, eki pa je oti{ la, a mi smo jo{ osta li su bo tu, ne dje lju, a u po - ne dje ljak smo i{li u Lju blja nu na sni ma nje mu zi ke. Ada mi~ je bio kom po zi tor. To je bilo sjaj no na prav lje no jer je Ba u er tako to to~ no znao {ta sve ho}e. K: Opet mala di gre si ja: koju vr stu fil mo va ste Vi vo lje li ra - di ti, da li rat ni, me lo dra mu, lju bav ni, da li psi ho lo{ ku dra - mu, {ta Vam je bilo dra `e? TAN HO FER: Ja sam vo li la di ja log fil mo ve, a Samo lju di je ba{ di ja log film. To mi je bilo zgod no ra di ti. K: U mon ta` nom smi slu, je l? TAN HO FER: U mon ta` nom smi slu, na rav no. T: Za ni mlji vo je da ste vo lje li di ja log fil mo ve, a da ste iz vr - sno ra di li ove atmos fer ske fil mo ve, u ko ji ma je ugo aj jako va `an. TAN HO FER: Da, da, ali vo lje la sam ba{ di ja lo{ ke sce ne, to je meni bilo zgod no, ako me se pita. Na rav no, ra di la sam sve, nit ko te ne pita {to vo li{. I Samo lju de smo jako li je po ra di li, bilo je par glu ma ca tamo i Bran ko je bio vrlo, ova ko, vrlo sa bran. Jo{ sam je dan put po sli je s njim ra di la u Be o gra - du... T: Tri Ane (1959)? TAN HO FER: Tri Ane tako je; to smo ra di li za Ma ke don ce, a ra di li smo ga u Be o gra du. K: Do sta je su mo ran, crn, taj film TAN HO FER: Je, ali je do bar. Druk ~i ji je od Samo lju di. K: Ni ste ni ka ko rav no du{ ni dok dr `i te pod ru ka ma ra zli ~i te ma te ri ja le... TAN HO FER: Ali, sva ki film dok ga ra di te, za vo li te ga. K: Da li zna te da je u Sa ra je vu taj film bio za pra vo za bra njen za pri ka zi va nje, zbog pre vi {e crne sce no gra fi je. TAN HO FER: Oz bilj no? To ni sam zna la. Znam da smo ga, kad smo za vr {i li, vo zi li do lje u Sko pje i da je tamo do bro pri - mljen bio, a ne znam kako je po sli je pro{ lo. K: Do bro, sad Vi vi{e ne ma te onih po ~et nih te{ ko }a kad ste tek spo zna va li po sao, sad ste Vi mon ta `er ka, Vas tre ba ju na sve stra ne, ra di te, mi slim, ovaj, kom pe ten tno... TAN HO FER: Nije da me tre ba ju na sve stra ne, ali idem ta - ko re ku} iz fil ma u film, hva la Bogu. K: Jesu li se uvje ti u Ja dran fil mu pro mi je ni li na bo lje? TAN HO FER: Pa u Ja dran fil mu su do{ li pra vi mon ta` ni sto - lo vi, Ste en bec ki; ve} se sni ma lo ton ski, na rav no, nah sin kro - ni za ci je je bilo vrlo ri jet ko. Sve je ve} funk ci o ni ra lo, i mon - ta `a i zvuk i sin kro ni za ci je i sve. T: A vi ste sad uglav nom u Ja dran film skoj mon ta `i, kad ra - di te u Hr vat skoj? TAN HO FER: A gdje drug dje? Do du {e, ka sni je jed no ga mon ti ra la u Dal ma tin skoj uli ci, a jed no ga Se ne ~i }a neg dje u [e sti na ma. Ali ina ~e uglav nom sve u Ja dran fil mu. Ne, i u Cro a ti ji... Vr do lja ka sam ka sni je u Cro a ti ji mon ti ra - la. A drug dje nije bilo. Z: Ova dru ga mje sta su bila ka sni je [nit (od njem. Der Schnit; kroj), faza u mon ta `i fil ma mon ti ra na sli ka, bez zvu ka, ili samo sa sin kro no sni mlje nim, pri zor nim zvu kom. 51 Ivan ka Gu lo zni}, asi sten ti ca mon ta `e.

28 hfl_54-q7:hfl :24 Page 27 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer Rad na do ku men tar nom pre ma radu na igra nom; jav ni sta tus mon ta `e T: Vi ste ra di la jako puno igra nih fil mo va, ali i do sta do ku - men tar nih. Ali o~i gled no pre ma ono me ~ega se bo lje sje }a- te, ipak vam je glav na kon cen tra ci ja bila na igra nom?! TAN HO FER: Da, na igra nom fil mu ja sam uglav nom ra - di la igra ne. Do ku men tar ne ako je net ko ule tio iz me u dva igra na fil ma, net ko tko je ba{ htio mene. Ali meni je bilo naj dra `e ra di ti na igra nom. Z: Da l to zna ~i da ste od bi ja li krat ke? TAN HO FER: Ne, ni ka da, ni ka da. Ne smi je{ od bi ti. K: Ra di li ste do ku men ta rac s An to nom Mar ti jem, km `iv lje nja. Ra ri tet je zna ti da je on ra dio do ku men - tar ne fil mo ve, da li se ne ~e ga sje }a te? TAN HO FER: Je, sje }am se, kako ne. To su me opet zva li u Lju blja nu, jer je Mar ti na pra vio ne ka kav do ku men tar ni film o 100 km ne ka kve pru ge, ne sje }am se {ta je bilo u tom fil - mu... Ali je Mar ti onim svo jim go vo rom mene fan ta sti~ no za bav ljao i mi smo to za ~as na pra vi li na ve se lje di rek to ra Tume, jer smo mi to tap-tap-tap slo `i li, smi ja li se i za bav lja - li. Zgo dan je on bio, zna{ kako je go vo rio ŠHr vo je: da hr - vat ski na ta li jan skiš, to je mi slim moje za dnje go sto va nje u Lju blja ni. K: U sva kom slu ~a ju je bio ve}a atrak ci ja od sa mo ga fil ma. Je li vas u tom raz do blju net ko apo stro fi rao, kao»do bar mon ta `er ski rad«, je ste li to pro ~i ta li neg dje u kri ti ci? TAN HO FER: Ne, mi slim da ne. K: Uop }e su Vas igno ri ra li kao mon ta `er ku?! TAN HO FER: Ne mene, nego mon ta `u. (smi jeh) Da nas se ve} pi{e i o mon ta `i, a onda nije. T: Ne {to me po vi je sno za ni ma. U kla si fi ka ci ja ma po slo va na fil mu neki se po slo vi tre ti ra ju kao au tor ski, a mon ta `a kao teh ni~ ki. Oda kle to? TAN HO FER: Da, da. To je jako dugo, jako dugo... Mi slim da su se u jed noj fazi mon ta `e ri bo ri li za ne ka kva au tor ska pra va, al ne znam kol ko su u tome uspje li. K: Mon ta `a nije teh ni~ ki, nego su rad ni~ ki po sao, po ter mi - no lo gi ji. Ovo su su rad ni ci, po mo} ni ci, a ono au tor ski po slo - vi: sce na rist, skla da telj, re `i ser, sce no graf, sni ma telj e: rad ne za jed ni ce, do la zak no vih re da te lja i»film skih ku}a«tan HO FER: A vi zna te onaj si stem»film skih rad nih za jed - ni ca«? U tome je bio prvi Fa dil, 53 s Abe ce dom stra ha. K: To je on iz mi slio, da. TAN HO FER: U Abe ce di stra ha smo do bi va li od ho no ra ra, sad }u vas pre va ri ti, ~e tr de set po sto ili ne znam {ta, a onaj za dnji po sto tak do bi lo se kad se film ispla ti. A to je do sta dugo tra ja lo... Znam samo da su te za dnje rate ka sni je gu bi - le na vri jed no sti... No vac se mi je njao, tako da je to, kad bi ka sni je ka pnu lo na kon ne znam ko li ko vre me na, bilo za ne - ka kvu tram vaj kar tu... Z: Ja bih, mo` da, kad ve} pre la zi mo iz pe de se tih u {ez de se - te, kao uvod u {ez de se te re kao da tu do la ze za pra vo druk ~i - ji ti po vi fil ma druk ~i ji re da te lji... TAN HO FER: Na rav no, da. Sad do la ze novi re da te lji. Z:... Tu ste, re ci mo, do sta ra di li s Had `i }em, s re da te ljem ko jeg, kako bi re kao, za ni ma ju vi{e teze koje su iza pri zo ra, nego {to bi bio re `ij ski pot ko van. Tu su i re da te lji koji su, ova ko... dra ma tur zi prvo, a onda tek re da te lji, oso bi to Ber - ko vi}, po meni. TAN HO FER: Pa Ber ko vi }ev Ron do je... Z:...sja jan film! TAN HO FER: Da, da. Z: Ali... K: Evo tu, 61, ~ak dva Had `i }e va fil ma: Abe ce da stra ha i du go me tra` ni film Ze mlja sa pet kon ti ne na ta. TAN HO FER: Da, da, to je bio do ku men ta rac. Z: Ali re ci mo Had `i} je bio u us po red bi s kla si~ ni jim re da - te lji ma, re ci mo s Mar ja no vi }em, ipak druk ~i ji tip re da te lja? TAN HO FER: Pa Had `i} je bio za pra vo no vi nar... K: O ~emu svje do ~i ova Ze mlja sa pet kon ti ne na ta, ti pi~ na no vi nar ska in spi ra ci ja. TAN HO FER: Do ku men ta rac o Ju go sla vi ji s kon tra sti ma, ze mlja pet kon ti ne na ta, svih pet kon ti ne na ta su za stu plje ni. K: I on lovi te kon tra ste... TAN HO FER: Ne ko li ko je sni ma te lja bilo u tome, du go me - tra` ni film koji je do sta dugo ra en. K: Da li je Had `i} do {ao sa sre e nim ma te ri ja lom, ili se to ra di lo na mon ta` nom sto lu? TAN HO FER: Pa on je imao kon cep ci ju, glav nu, {ta }e iz toga na pra vi ti i onda smo ga sla ga li na sto lu. To je film koji se vi{e ra dio na sto lu, da. T: Iako je Sla ven je re kao da je Had `i} dru ga ~i ji tip re da te - lja, me u tim Abe ce da stra ha... Z: To je jo{ pre la zni film, koji kao da pri pa da pe de se ti ma... T:... vrlo kla si~ noj mon ta `i s vi zu al no ra zra e nim sce na ma i di ja lo zi ma. Z: Do bro, mi slim, Had `i} nije naj bo lji pri mjer za to {to sam re kao, ali se, mi je nja se tip re da te lja. TAN HO FER: To da. Z: Ko li ko Had `i} bio vje{t re da telj? TAN HO FER: A on je brzo ra dio, po sli je ima niz fil mo va. Mi slim da sam se dam fil mo va s njim ra di la. 52 An ton Mar ti, te le vi zij ski re da telj, pre te `i to je ra dio, i po tome bio ~u ven, za bav no-glaz be ne emi si je. 53 Fa dil Had `i}, Abe ce da stra ha,

29 hfl_54-q7:hfl :24 Page 28 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer Z: Kako je bilo s njim u mon ta `i? TAN HO FER: Fa dil je bio za do vo ljan, kad bi do {ao, da je to na prav lje no i da to funk ci o ni ra K: Da li to zna ~i da je samo obi la zio mon ta `u? TAN HO FER: Ne, ne, on je to ra dio, do {ao je on i bi rao ka - dro ve, i gle dao i sve... Ali, bio je ne str pljiv, sje di u mon ta `i i pita je l go to vo. Re kao bi:» Ajmo, ja bi da vi dim ve} ovaj film!«t: Sada mon ti ra te i dru gim re da te lji ma koji do la ze TAN HO FER: Da, na kon Fa di la do la zi i prvi K: A tu je i Ne ve sinj ska pu{ Mi tro vi}, ve} pro slav - ljen kao izvan re dan obrt nik, radi se o `an ro vi ma? TAN HO FER: E tu je on do {ao, to je on ra dio tu za Ja dran film i ja sam mu na rav no mon ti ra la je l. A nje gov mon ta `er je u Be o gra du bio Va nja Bje nja{. Sja jan mon ta `er i zgo dan ~o vjek. I onda sam ra di la i sve je bilo do bro dok ni smo do{ li do neke to~ ke, kad se po ja vio Va nja Bje nja{. I ja sam po gle je po gle dao je valj da mi slio da bi tu tre bao jo{ Va nja su dje lo va ti jer je to bio nje - gov mon ta `er kroz sve fil mo ve, je l. A ja sam re kla:»evo, ako Va nja radi, ja odoh«. Va nja i ja smo po pi li kavu, Va nja je oti {ao, a ja sam osta la. K: To je bio ak cij ski film, ma te ri jal je bio do sta pre ci zno na - prav ljen, jer tu se tra `i pre ci znost, vi{e nego drug dje? TAN HO FER: Je, je bio ru ti ner, to je funk ci o ni ra lo. K: Zna ~i, ovaj, kro no lo{ ki ste sla ga li ma te ri ja le? TAN HO FER: Da, ja sam na pra vi la, a on je to gle dao, funk - ci o ni ra lo je jako do bro. Z: Bio je pri sto jan kao ~o vjek. TAN HO FER: Da, da, sve u redu je bilo. Bili kod nje ga na Lo {i nju na jed noj ve ~e ri. Vrlo fino. Nje go va `ena, Fi li po vi}, knji `ev ni ca, ona je na pra vi la ve ~e ru, sami ja sto zi su bili. Bili smo, Mira, Tani i ja. T: Da li ste odr `a va li do di re s re `i se ri ma s ko ji ma ste ra di li, ili su do di ri pre sta ja li sa fil mom i ob nav lja li se s dru gim fil - mom? TAN HO FER: Na rav no, pre sta ja li su uglav nom... Osim s ko - ji ma si bio pri ja telj, to je bio re ci mo Ber ko vi}, mi smo nje - mu ku mo vi. K: Pri ja telj stvo Ber ko vi }a i Tan ho fe ra bilo je jo{ od ra ni je? TAN HO FER: Da, da, sta no va li su u istoj ku}i, tamo onoj film skoj ku}i. Mi smo bili na ~e tvr tom katu, a Ber ko vi }i... K: Koja»film ska ku}a«? TAN HO FER: U Iva ni} grad skoj. K: To je bila film ska ku}a? TAN HO FER: Ono tamo po kraj one nove cr kve, tamo su bili film ski rad ni ci unu tra. I kad smo mi tamo do se li li, otra - ga su bile samo li va de. Tani je do bio tamo stan. Na pr vom katu je bio Vr do ljak, onda je tu bila Bla `en ka Jen ~ik, onda Va nja Pin tar koja je jo{ uvi jek tamo, onda smo bili mi i bio je Ber ko vi}. I jo{ ih je bilo, bio je je dan iz cr ta nog fil ma, to 28 su sve bili film ski rad ni ci. Mi slim, grad je to ne ka ko... ne znam vi{e kako... K: Grad i ki ne ma to gra fi ja su se do go vo ri li? TAN HO FER: Grad i film ski rad ni ci. Ron do (1966) K: S Ber ko vi }em ste ra di li Ron do. Tamo je bio Kre {o Go lik, kao po mo} nik re `i je, je dan va `an fak tor za film, ~o vjek koji je bri ljan tno ra dio. TAN HO FER: Jako va `an fak tor... Bio je jo{ je dan sja jan po - mo} nik, Miki Sta men ko vi} koji je do {ao iz Be o gra da, taj je isto bio po mo} nik koji je bio {tit ispred re `i se ra»ne moj - te nje ga di rat, ja }u sve rje {a va ti.«sja jan je bio. A Kre {o je bio dru gi stil, ono... ako se ne {to na sni ma nju desi, onda bi on to od mah po sta vio, tako da mi ne bi bili za o sta ja li u mon - ta `i. U Ron du se po sre }i lo puno stva ri. Prvo taj sce na rij, dru - go su glum ci, tre }e je sce na, to je mi slim jed na od pr vih Se - ne ~i }e vih sce no gra fi ja, koja je sjaj no izgle da la, Pin te ro va ka - me ra... i sve je tamo ne ka ko sje lo. A ve li ka de sna ruka, mi - slim da je Ber ku bio Kre {o. Tako da je to ba{ ono do bro funk ci o ni ra lo. To je bio li jep film na kra ju. K: Lako se skla pa lo na mon ta` nom sto lu, je l da?! TAN HO FER: Od li~ no, od li~ no! Z: [to sam vas ve} pi tao kod H-8..., ko li ke su bile ra zli ke iz - me u onog {to je bilo na pa pi ru i go to vog fil ma. TAN HO FER: E, vi{e je pro mje na bila kod H-8... nego kod Ron da. Z: To zna ~i, i taj se film mon ti rao us po red no sa sni ma njem? TAN HO FER: Da, to je po stao si stem, osim kod ne kih re `i - se ra koji rade svoj prvi film pa sad ho}e prvo sni mit, a onda mon ti ra ti, je l. Ali ina ~e je bio si stem da se tje dan dana na - kon po ~et ka sni ma nja in sta li ra mon ta `a, i kako oni sni ma ju ma te ri jal, tako ovi dru ka ju broj ke, u{tar ta va se i mon ti ra. T: Po sli je je re ak ci ja na film bila vrlo do bra? TAN HO FER: Je, od li~ na, od li~ na. T: Osim pri je do ku men tar nog i Ron da vi{e ni ste ra di li s Ber - ko vi }em? TAN HO FER: Jo{ je on mene zvao za je dan film, ali ja sam ve} bila kod ne kog dru gog, od ovih s ko ji ma sam pri je ra di - la. Jer je po sto ja lo pra vi lo, ako s ne kim ra di{, onda si ti nje - gov mon ta `er, je l, onda ak te zove ne ko dru gi, ne }e{ iz da - ti ovo ga. Objek tiv nost pro cje ne; mane duge mon ta `e (Pro test, 1967) K: ste, po fil mo gra fi ji, mon ti ra li samo je dan je di ni film, do sta zna ~a jan u Had `i }e vu opu su Pro test. TAN HO FER: Pro test je bio do bar film. Sni mio ga je do sta brzo, ali je ne ka ko {ti mao, bio je brz i po sli je smo se vo zi li u Lju blja nu... Znam da su bile ne ka kve ne pri li ke, vi{e se ne sje }am koje, po li ti~ ke, kad smo i{li na ko na~ nu sin kro ni za - ci ju Pro te sta, al meni je dvo stru ko do bro na prav ljen film.

30 hfl_54-q7:hfl :24 Page 29 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer Rondo 29

31 hfl_54-q7:hfl :24 Page 30 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer T: To je ve} bilo raz do blje kad su po ~e li tr za ti na crni film, a taj je bio me u hr vat skim naj bli `i cr nom fil mu. TAN HO FER: Je, je. T: Pa to je ba{ film, vje ru jem, po va{e tu ima te sjaj no ra - zra e ne di ja lo{ ke si tu a ci je, ali i do bro ra zra e ne ove ni je me di ja lo{ ke si tu a ci je, gdje po gle di go vo re... TAN HO FER: Da, da, meni je ostao u pam }e nju kao do bar film, taj Pro test. K: Fa dil osta je uvi jek, {to se ti~e same mon ta `e, u istom od - no su? TAN HO FER: Fa dil su dje lu je, nije da ne su dje lu je. Ali nije ono da sje di pa da mora bit sa mnom ci je lo vri je me, je l. K: Ali zna da }ete... TAN HO FER: Ali to je za pra vo i do bro, to je do bro, objek - tiv ni ji je, jer ako on meni sje di na sva kom rezu, onda ne mo`e biti objek ti van. Z: Nema od ma ka. TAN HO FER: Tako je, nema od ma ka. Kad do e na go to vo, onda je to druk ~i je. K: A re ci te, da li mo `e te na pra vi ti ra zli ku, ova ko u gru bo, iz me u onih koji rade dugo, koji su pro mi {lja li, i onih s ko - ji ma je sve brzo, kao s Fa di lom? TAN HO FER: Uglav nom smo, osim tog Sa ra jev skog aten ta - ta, mi to brzo svr {a va li. Sko ro sva ki nje gov film. Ali ako se je dan film radi jako dugo, onda je on ipak iz mr cva ren. Ono, ako ba{ stal no ne {to mi je nja te, pa ga gnje ca te... K: Va di{, stav lja{, va di{... TAN HO FER: Da, da, da... Ni kad ne}u za bo ra vi ti, opet }u se vra ti ti na Za sta vu, Pe tar i Ma ri ja, Pe tar i ko me sar, kolo i ne znam {ta je bilo ~e tvr to, ~e ti ri sce ne su bile na ne ka kvoj ri je ci. I onda se Mar ja no vi} de rao:»pe tar i Ma ri ja, Pe tar i ko me sar, kolo... ne, ne, Ra doj ka: kolo, Pe tar i ko me sar...«(smi jeh) K: Da, mi je nja te ras po red. TAN HO FER: Da, mi je nja nje. I oti{ lo je ko na~ no gore na sin kro ni za ci ju, vi{e ne znam koja od tih va ri jan ta, i on je meni po slao pa pir:»ra doj ka, mo lim Vas: kolo, Ma ri ja, Pe - tar...«(smi jeh) To je to, je l. Jer je to tako bilo da ste stvar - no mo gli sta vi ti bilo ko jim re dom, bilo ko jim re dom, sva ka je funk ci o ni ra la i sva ki put nam se ~i ni lo, ovo je bo lje, ne, ne, daj te ovo, daj te ono, ja znam da mi je iz sin kro ni za ci je po slao jo{ jed nu pro mje nu od tih koje smo ra di li. Al to je to, to je to, da. Pri je laz na 1970-e rad na gu `va; du lji na rada na fil mu; Kr le `a u mon ta `i T: Ono {to je pre ma se dam de se ti ma za pra vo sja jan rad, jesu Vr do lja ko vi fil mo vi. TAN HO FER: Da, mi smo do sta ra di li, a naj bo lji mu je prvi Kad ~u je{ zvo na. K: I U gori ra ste ze len bor? TAN HO FER: Taj ni sam ja ra di la. T: Kako ni ste ra di li? U Fil mo gra fi ji ju go slo ven skog fil ma na - ve de ni ste kao mon ta `er ka tog fil ma? TAN HO FER: Ma ne, Kad ~u je{ zvo na je sam mon ti ra la, a U gori ra ste ze len bor ni sam, da. To je ra dio Va nja Bje nja{. Jer tada je do {ao ne ka kav moj re `i ser Mi slim da je to bila 71. go di na, bur na go di na je bila, je l?! T: Da, TAN HO FER: A po sli je smo ra di li Deps. T: U Kad ~u je{ zvo na ima{ sjaj na mon ta` na rje {e nja... to je film od scen skih aneg do ta po ve za nih elip sa ma, koje mo ra ju biti ja sne i po en ti ra ti... TAN HO FER: Da, da, a ti po ve zu je{. To je meni osta lo, sje - }am se, kao jako do bar, ba{ jako do bar film T: Da li ste to rje {a va la u mon ta `i ili je to bilo pret hod no ispla ni ra no... TAN HO FER: Pa to smo ra di li isto ta kvim si ste mom: on je sni mao, mi smo mon ti ra li. K: Puno ste ma te ri ja la mo ra li ba ci ti? TAN HO FER: Pa ne, mi slim da smo to ra di li u ne ka kvim nor mal nim omje ri ma, ne sje }am se ko li ~i ne. Uvi jek vam ne - {to ot pad ne u fil mu, je li? Z: Za ni ma me ka kav je bio do `iv ljaj Vr do lja ka kao, tada, de - bi tan ta? Re ci mo, us po re di ti ga s Ber ko vi }em ili s Had `i }em, ili s tim dru gim iz {ez de se tih? TAN HO FER: Ono {to je i da nas do bro on do bro radi s glum ci ma. Ko li ko se sje }am, tamo su glum ci bili sjaj ni. K: Film je be spri je ko ran. T: Za ni ma me je dan teh ni~ ki po da tak: ko li ko u to doba pro - sje~ no tra je uku pan rad na fil mu? TAN HO FER: ^uj, sad je to ve} i{lo neg dje u ne ka kvim ga - ba ri ti ma. Oni su ima li odre e ni broj tje da na sni ma nja, i onda ka sni je jo{ par tje da na za za vr {e tak mon ta `e sve ono nor mal no kao {to se da nas dela. T: Zna ~i, par tje da na je mon ta `a? TAN HO FER: Da, bilo je tako pred vi e no. E sad, kod ne kog fil ma je to bilo br`e go to vo, a kod ne kog fil ma se pro du `i lo, je l. A uglav nom vi{e nije bilo du ga~ kih ter mi na, sad je ve} to ko {ta lo i ne smi je pre ko bud `e ta. Kad je Lu stig 55 do {ao kod Ta ni ja, onda bi se, ako bi se pu {i lo na hod ni ku, pro {e- tao dva puta, tre }i put je re kao:»gos po do, stol ~eka!«k: Lu stig je bio strog? 54 Vje ro jat no Fa dil Had `i} s Lov cem na je le ne koji se ra dio Bran ko Lu stig. 30

32 hfl_54-q7:hfl :24 Page 31 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer Protest TAN HO FER: Pa, pro jek ci je je, kod Ba u e ra Samo lju di to mu je, mi slim, bio prvi film za ka zi vao u 17:40 ili 18:10. (smi jeh) K: To je bila {ala, ili se tre ba lo toga dr `a ti? TAN HO FER: Nije, to je bilo oz bilj no. Ali je bio sja jan, dr - `ao je sve kon ce u ru ka ma, u eki pi. T: Se dam de se ta vam je za pra vo bila jako plod na. TAN HO FER: Ma ne moj! T: Jer u fil mo gra fi ji su upi sa na ~e ti ri cje lo ve ~er nja fil ma: Idu dani, Ba blje lje to, Put u raj i Dru` ba Pere Kvr `i ce i se ri ja Kuda idu div lje svi nje. TAN HO FER: Da, al ne {to je tu po ~e lo, ne {to je tu svr {i lo od pri ja{ nje go di ne. Idu dani su Fa di lo vi, ono na li va di, mo - der ni sti~ ki ne ka kav film. T: Jesi ti ima la ne kih pro ble ma u mon ti ra nju to je bila kao ap sur di sti~ ka ko me di ja, pa je mo glo biti pro ble ma u ve - zi va nju sce na? TAN HO FER: To mi ni smo zna li {ta }e bit, a onda je na stu - pi la ba{ Li di ja 56 koja je na pra vi la lude {u mo ve, or ke star {u- mo va je na pra vi la... Znam da su neke `abe kre ke ta le pa nisu kre ke ta le, fan ta sti~ no je to na pra vi la, tako da je tomu dala je dan smi sao. K: Vi ste s Li di jom Jo ji} bili u eki pi vi{e puta? TAN HO FER: Puno, ne iz mjer no puno za jed no ra di li... Da, da, ali sjaj na je bila. Li di ja Jo ji} je ge nij, to zna mo. To {to ona na pra vi od {u mo va, to je fan ta sti~ no. A uvi jek je ho da la ova - ko s vrp ca ma oko vra ta,»tre ba{ jed no zvo no, tra `im je dan klju~«... sjaj na je bila, sjaj na. I uvi jek je bila ~u pa va i onda kad svr {i sin kro ni za ci ja, onda svi ide mo na fri zu ru. K: Sje }a te li se da li je za pra vo taj Had `i }ev ma te ri jal koji je pre ten di rao da bude mo der ni sti~ ki, da li je on bio ski nut kod sni ma nja pre ma sce na ri ju, pa se kad se to mon ta` no sla ga lo da se to mo glo po sce na ri ju, po knji zi sni ma nja ili je tu bilo puno slo bo de pa se mo glo ne {to novo..., TAN HO FER: Po knji zi sni ma nja, po knji zi sni ma nja, a sad to~ no kako je to bilo... Al to je bio ta kav je dan ma te ri jal da za pra vo ni sami ni smo zna li... Na kra ju je is pao naj po ve za - ni ji, da. T: U toj go di ni do vr {a va te jo{ tri fil ma, kako ste to uspje li? TAN HO FER: Ne ka ko se nam se za lo mi lo. Do vr {i mo Fa di - la, a onda do e Fa nel li i Ta dej...i za lo mi lo se, Miri i meni, 56 Li di ja Jo ji}. 31

33 hfl_54-q7:hfl :24 Page 32 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer Sa studentima (1973) da smo ra di li Fa nel li ja i Ta de ja pa ra lel no. To ni kad u `i vo tu ni sam... K: Kako to obja sni ti, nije ja sno? TAN HO FER: E pa sad }u Vam re}i. To je bilo gro zno. Ne - ka ko se de si lo, a ja Vam za pra vo ne mogu re}i kak se de si lo, jer je je dan valj da za ka snio, dru gi je do {ao malo ra ni je, ne znam za pra vo ka kva je to bila si tu a ci ja, al samo znam da smo do pod ne ra di li Fa nel li ja, a po pod ne Ta de ja. K: Ko li ko sati ste onda dnev no ra di li, kad se sa be re? TAN HO FER: Jed no ga uju tro, dru go ga po pod ne. Do bro ni - smo ci je lo vri je me, ja mi slim da je bilo tako da smo jed no ga po ~e li, a ni smo svr {i li... Neg dje su se izblen da li, u jed nom mo men tu. Ali u jed nom di je lu je to bilo jako na por no. K: To prvi put ~u jem. TAN HO FER: ^a sna ri je~, to je bilo stra{ no. Mi je smo ima - li taj ne ka kav svoj si stem rada i to je funk ci o ni ra lo. Pa meni je bilo za ni mlji vo to ra di ti, po pri ~i Cvr ~ak pod vo do pa dom od Kr le `e. 57 Jed nom nam je i Kr le `a do {ao u mon ta `u. T: Kr le `a u mon ta `i? TAN HO FER: Kad smo slo `i li taj {nit, do{ o nam je Kr le `a u mon ta `u i onda je sjeo... Na rav no, upo zna li smo se, on je ova ko mene po gle dao:»von Thar nau?«, ja sam re kla:»je, znam Von Thar nau«, 58 Ta ni jev tata je ra dio u Lek si ko graf - skom za vo du kod Kr le `e, tako da smo s tim ne ka ko us po sta - vi li kon takt. Na kon {to je od gle dao film nije imao ne ka kvih ve li kih pri mjed bi, ali je onda pri ~ao... to ja ni ka da u `i vo tu ne}u za bo ra vi ti, te nje go ve pri ~e. Do bi je {la gvort pa kre ne... tako je bila ne ka kva pri ~a, za vri je me rata, pred Kri `a ni }e- vom {ko lom... ja i da nas to vi dim kao film, vje ruj te mi. Ne da sam ja to ~ula Kr le `u pri ~a ti nego je on to tako pri ~ao da ja da nas vi dim te voj ni ke koji su ho da li ispred moje {ko- le... K: To je rat na pri ~a? TAN HO FER: Rat na pri ~a, na rav no. Ali sjaj no je pri po vi je - dao. K: Zna ~i o fil mu nije ni {ta go vo rio? TAN HO FER: O fil mu ne, on je bio za do vo ljan, nije imao ne ka kvih spe ci jal nih pri mjed bi. On je bio jed na vrlo pri jat na oso ba... K: U tom fil mu ima mo jed nu li ni ju re a li te ta, a onda ne ka - kvih sno va ili fan ta zi ja? TAN HO FER: Da, da, sva {ta je bilo, da. Za ni mlji vo je bilo... Ali s Fa nel li jem je bilo jako li je po to ra di ti. Ne sje }am se kao Ri je~ je o fil mu Ma ria Fa nel li ja, Put u raj (1970), ra e nom pre ma sce na ri ju Mi ro sla va Kr le `e. 58 Pre zi me Tan ho fer po tje ~e od izvor nog Von Thar nau, a otac Ni ko le Tan ho fe ra bio je To mi slav Tan ho fer, glu mac i pi sac o ka za li {tu, su rad nik en ci klo - pe dij skih iz da nja Lek si ko graf skog za vo da.

34 hfl_54-q7:hfl :24 Page 33 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer da je bio ne ka kav na por, samo se sje }am te Kr le `i ne po sje te je dan put nam je samo do {ao i to od gle dao. K: U se dam de se toj ima te i krat kih fil mo va. Tu se po jav lju ju Vr do ljak, Pli va, Be bi miks, pet re kla ma... je ste li pri je ima li uop }e bilo ka kav su sret sa re kla ma ma ili je to prvi put? TAN HO FER: Ne, ne, ni sam, mi slim da ni sam ra di la re kla - me osim se ri je za Agro kom bi nat. 59 K: Nije Vas se doj mio taj rad, ni ste sklo ni radu na re kla ma - ma? TAN HO FER: Pa do bro... ^e ka te, pa vam do e mu {te ri ja, pa onda mu {te ri ja nije za do volj na... To je naj go re kod tih re - kla ma ti je na pra vi{ i onda do e mu {te ri ja mi smo to zva li»i kad do e mu {te ri ja...«a oni ne zna ju ni {ta o fil - mu, ali ima ju za htje ve:» Mora biti ova ko, ne smi je biti ova - ko.«to su naj ve }i pro ble mi kod njih. I onda ajde sad za do - vo lji i re `i se ra i mu {te ri ju. T: To ste u mon ta `i za do vo lja va li, ili ste mo ra li na do sni ma - va ti... TAN HO FER: Ne, ne na do sni ma va ti, samo pro mi je ni ovo, skra ti ovo, do daj. K: Kako su i{le te na rud` be, di rek tno na neko po du ze }e, ili vama osob no? TAN HO FER: Ne, ne, to je po du ze }e zva lo. Kla {ter ka je bio di rek tor u OZE HI. T: Pri je ste spo me nu li da vam je isku stvo s ^a pom ko ri sti lo kod Kuda idu div lje svi nje? TAN HO FER: Fan ta sti~ no! Kuda idu div lje svi nje su bile je - dan ve li ki pot hvat, ja mi slim da smo mi to po ~e li ra dit neg - dje u sep tem bru... T: To se film ski ra di lo? TAN HO FER: Film ski se ra di lo, po ~e li smo neg dje u sep - tem bru, a svr {i li smo ga neg dje u maju. Jer ne znam kol ko je na kra ju bilo epi zo da tre ba lo ~ini mi se biti se - dam epi zo da. Tamo je bio i onaj po mo} nik He tri chov... K: Zlat ko Su do vi}. TAN HO FER: Da, Su do vi} je ra dio s He tri chom, da. Tre ba - lo je biti, mi slim, se dam epi zo da, ali oni su to li ko toga sni - ma li, ra zra i va li te sce ne, tako da je mon ti ra nog ma te ri ja la na ra slo. I onda se Su do vi} tu an ga `i rao i znam da smo to ne - ka ko di je li li i na kra ju ih je bilo dva na est, puno vi{e epi zo da nego {to su o~e ki va li. T: Da l to zna ~i da ste mon ti ra li dok se sni ma lo? TAN HO FER: Na rav no, na rav no. Sve je i{lo pa ra lel no dok se dalo. A to je bilo puno, puno ma te ri ja la. Ali je bila je to do bra se ri ja. T: Da. TAN HO FER: To su bili od li~ ni glum ci, do bra atmos fe ra. T: Ne dav no su re pri zi ra li se ri ju na Hr vat skoj te le vi zi ji. TAN HO FER: Ja ni sam sada gle da la, al mi je osta lo u sje }a- nju da je do bra. Het je bio, ono, gos pon. Je l je, koja je to go di na? Tu sam ja ve} na Aka de mi ji. T: To je se dam de se ta. TAN HO FER: E, da, 69. sam ja do{ la na Aka de mi ju. Jer znam da su ve} tu prak su na Div ljim svi nja ma ra di li mali aka dem ci. Jer je to bilo stra{ no ma te ri ja la i Mira nije vi{e ni mo gla sti }i sve to sama, a pi sa lo se broj ki ce jo{ ru~ no. T: Mira [kra ba lo ti je stal no bila asi sten ti ca? TAN HO FER: Mira mi je a ja ne znam u ko jem je fil mu bila prvi puta dugo bila prva asi sten ti ca. Ali ona je ra di la jo{ i drug dje osim sa mnom. K: He trich je bio te le vi zij ski spi ker, bio je zvi jez da ekra na sa San drom Lan ger holz, re `i ra, a sad prvi put re `i ra ne {to ve - li ko... Kako je to izgle da lo u mon ta `i? Ne mo ra mo po seb no re}i da je Het bio gos po din, to zna mo, ali je li on pu stio pot - pu no slo bo du u mon ta `i? TAN HO FER: Ja sam se s njim sre la prvi put kad je on ra dio ne ka kav film o ono me dok to ru Ba go vi }u, gi ne ko lo gu. Ne {to su sni ma li, ne ka kav nje gov ma gi star ski ili dok tor ski gi ne ko - lo{ ki rad. To smo Mira i ja jed va od gle da le, a on je po zvao svo ju dok to ri cu i svi su re kli»div no!«, a mo `e{ mi slit kako je to sve izgle da lo u ko lo ru. To je bio ne ka kav kao na ru ~e ni film. A kad smo ra di li Div lje svi nje, mi smo Heta uvi jek do - ~e ka li s mon ti ra nim ma te ri ja lom. Mira bi ova ko sta vi la tri ku ti je:»ovo da nas mora bit go to vo!«i onda bi ja po tome i{la i na pra vi la te ozna ke i pa pi ri }e za nju, i to je tako {ti ma - lo. Samo tako se to mo glo i na pra vi ti, re la tiv no brzo, u re la - tiv no krat kom vre me nu, je l. T: A daj reci, bu du }i da si re kla da su oni do sta ra zra i va li stvar na sni ma nju kako si se s time no si la? TAN HO FER: Oni su po ve }a va li, nji ma je sva ki objekt ra - stao, nisu oni do da va li ne kih puno stva ri, nego to je ra slo, ra slo i na je dan put se pret po sta vi lo da je to {te ta ba ca ti, da je to sve do bro, pa su onda druk ~i je pla ni ra li pre ki de ovih epi - zo da. To je Su do vi}... T: A on je po sli je raz di je lio ma te ri jal? Ali vi ste mo ra li mon - ti ra ti na osno vu sce na ri ja... TAN HO FER: Ja sam ova ko na pra vi la, a onda je Su do vi} bio taj koji je po ma gao Hetu kod tih gra ni ca s ~im }e koja epi zo da za vr {i ti a slje de }a po ~e ti, jer sva ka pri ~a mora s ne - kim po ~e ti i s ne kim za vr {i ti. K: Mi slim da je sce na rist [ti vi ~i} o~i to imao pune ruke po - sla... Je li se zbog a`u ri ra nja po jav lji vao? TAN HO FER: Ni sam ga ja vi dje la, mo ram pri zna ti. Mo` da je do la zio, ali ja to ne znam. On je na pro jek ci je do la zio, ali Se dam de se tih je za jed no s Ni ko lom Tan ho fe rom kao re da te ljem ra di la se ri ju re kla mnih fil mo va za Agro kom bi nat to nije za bi lje `e no u Fil mo gra fi ji ju go slo ven skog fil ma. 33

35 hfl_54-q7:hfl :24 Page 34 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer K: Je li to bila br`a mon ta `a s ob zi rom za pra vo na ko li ~i nu ma te ri ja la u od no su na film ski rad? TAN HO FER: Ne us po re di vo. Ne us po re di vo br`e zato jer smo mi ve} ima li ta kav si stem, a Het je to brzo mi slio, ovo mu je do bro, ovo mu nije do bro. T: He trich je bio iz vr stan. Nje ga pam ti mo kao vo di te lja, ali on je ra dio ci je li niz TV dra ma, i to neke sjaj ne `an rov ske, vrlo mo der no, ra ska dri ra no, puno ra zli ~i ti je od, re ci mo, Fa - nel li ja koji je ra dio u`a sno lo{e i tra di ci o na li sti~ ke ko mor ne dra me. He trich je upo tre blja vao i jazz, kom po zi ci je fri{ ko ra e ne, ra dio je i u do ku men ta ri sti~ koj ma ni ri, tako da je imao ima ve li ko isku stvo s film skim ra dom... TAN HO FER: I bio je vrlo, vrlo od lu ~an, on je to~ no znao {ta ho}e. T: A re ci te je ste li ra di li jo{ koje TV dra me te po dat ke ne - ma mo u fil mo gra fi ji? TAN HO FER: Jed na je bila, ali se sad vi{e ne sje }am kako se zove... Sre di na se dam de se tih pro ri je en rad uz Aka de mi ju T: Ako ot pa da kao Va{ rad Vr do lja kov film U gori ra ste ze - len bor, is pa da da ste 71. ra di li vje ro jat no tek Had `i }ev Lov na je le ne (do vr {en 1972)? TAN HO FER: E, to je bio pro blem. Mi smo ga ra di li kod Kru ne He id le ra u FAS-u, on je bio tamo na Trgu `r ta va, ra - di li smo u ne ka kvoj ma loj mon ta `i, i kad smo ga po ~e li sla - gat, bila je ona sjed ni ca 71, ne ka kva ve li ka sjed ni ca, da, i to je bila dra ma do neba. K: Mi sli te na Ka ra or e vo 60? TAN HO FER: Da, da, Ka ra or e vo je bilo. Mi smo to ra di - li, a Fa dil je bio si ro tan uko ~en, nije znao {ta sad i kako. Tamo je igra la San dra Lan ger holz, ~a snu se stru je igra la. I mi smo ga na pra vi li, ne znam je li u Puli igrao. Mi slim da smo ga gle da li na Cvjet nom trgu je dan put. 61 K:Gle da li smo ga naj nor mal ni je u ki ni ma, pre mi je ra je bila, no isti na je da film nije uop }e po slan u Pulu, sam ga je Had - `i} za u sta vio. TAN HO FER: Tako je.da. K: Do{ la je Pula i onda nje gov, ja gle dam {ta je ovo, nema ga, a nit ko ga nije za bra nio. T: Te ste go di ne ra di li s Ar ha ni }em Po sli je pod ne jed nog fa - za na. TAN HO FER: Da, Ar ha ni}, to mu je prvi film. To sad sli je - de re `i se ri, ono, sa sva kim ra dim nji hov prvi film. Ra dim s Ar ha ni }em, S Ar ha ni }em smo ra di li tog Fa za na u Dal ma tin skoj uli ci, do bro to je bilo. I tu mi je bio prvi asi - stent aka de mac. T: Koji? TAN HO FER: Zlat ko Pu {i}. On mi je bio prvi aka de mac koji mi je asi stent. Da, Mire vi{e nije bilo. T: To je vri je me kad ve} pre da je te na Aka de mi ji. A da li ste ka sni je jo{ ko ri sti li aka dem ce? TAN HO FER: Sad tu ja sko ro pre sta jem ra di ti, jo{ malo pa me nema vi{e. Sva ki put mi je bio net ko od aka de ma ca, ali ne kao sta ri ji asi stent. T: Uz Ar ha ni }a (Fa za na i Le ta ~i ve li kog neba, 1977) (Ku}a, 1975) isto dob no s ra dom na Aka de mi ji ra di te jo{ samo s Vr do lja kom (Deps, 1974; Me }a va, 1977; Po vra tak, 1979). TAN HO FER: Da, ta dva su mi za dnji fil mo vi koje sam ra di - la. Na kon toga ja {a ljem svo je aka dem ske, mon ta `e re. K: No, tu u fil mo gra fi ji po sto ji jo{ je dan film, ne kog ame ri~ - kog re da te lja. TAN HO FER: A to sam ja pri ~a la Hr vo ju da sam tu neg dje, jo{ u Lju blja ni, ra di la sa ne kim Ame ri kan cem koji se zvao Gary, a ne znam kako se pre zi vao, film Vjer na `ena, Zve sta `ena, cje lo ve ~er nji igra ni film, Mira i ja. Da kle, to je bilo pri - je se dam de se te. K: To je bila ne ka kva vanj ska pro duk ci ja, ili {to je to bilo? TAN HO FER: Ja ne znam kak je on dos pio u Lju blja nu, film je bio na en gle skom. Sje di li smo na ne koj ve ~e ri, a kao ja sam se htje la ne {to do go vo rit, re `i ser je re kao:»ne mo `e te se ni {ta do go vo rit, jer ne mo `e te na pra vi ti druk ~i ji film nego {to ga ja sni mim.«i to~ no tako je i bilo. Ina ~e je uvi jek Mira i{la u te ko pro duk ci je, ona je kao asi stent i{la u ko pro duk ci - je i sva ki put je do ni je la ne {to no vo ga, ne ka kvu no vost u po - stup ku, u na ~i nu. U tom mon ta `er skom po slu. A tu smo prvi put je di ni bili za jed no na toj ko pro duk ci ji, to nam je do bro osta lo u pam }e nju, to je brzo bilo go to vo. K: Je li Vas Ame ri ka nac ne ~e mu na u ~io? TAN HO FER: Pa vje ro jat no je, {to ja sad ne sje }am vi{e. To je bio si stem isti kao kod ^apa. Mi smo ra di li, re `i ser je do - {ao u ne dje lju, ili na ve ~er. Mi samo mon ti ra mo, a on ka`e ovo je u redu, ovo da, ovo ne, to je tako bilo. T: Kad je tvr dio da se ne mo`e dru ga ~i je mon ti ra ti, na {to je mi slio? TAN HO FER: I nije se mo glo jer je on to~ no tako sni mao, a nije ni pra vio ne ka kve va ri ja ci je, tako da ono {to je smi slio, to se na pra vi lo. Osni va nje stu di ja mon ta `e na Aka de mi ji ka za li{ ne umjet no sti (1969) T: Glav ni ra zlog za tvoj ma nji rad, od no sno za pre kid rada na fil mu bilo je vo e nje stu di ja mon ta `e na Aka de mi ji U Ka ra or e vu, Sr bi ja, odr `a na je sjed ni ca na ko joj se Tito obra ~u nao s hr vat skim pro lje }ar skim po kre tom U on da{ njem Kinu Za greb. 62 Kako je re ~e no, u vri je me uvo e nja film skih pred me ta Aka de mi ja je na zi va na Aka de mi ja ka za li{ ne umjet no sti, ili ko lo kvi jal no Ka za li{ na aka de mi ja i tada je dje lo va la kao au to no mna sve u ~i li{ na usta no va, s rek to rom. Po osa mo sta lje nju film skog stu di ja Aka de mi ja je pre i me no va na u Aka de mi ju

36 hfl_54-q7:hfl :24 Page 35 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer Kako je uop }e ute me ljen stu dij mon ta `e, i kako ste do{ li na Aka de mi ju? TAN HO FER: Sad }u ti ja re}i. Ne znam kad je ute me ljen film ski odjel na Aka de mi ji, 63 ali re ci mo, ovaj na{, mon ta` ni je po ~eo 69-e, a pri je toga je po sto jao samo kao re `i ja koji je ute me ljio Bra co Ba ba ja 64 i on je to vo dio. Sje }am se da sam go sto va la kod njih na Aka de mi ji, uz one ste pe ni ce, tamo su neg dje bili za pe li. Tamo je bio ne ka kav mon ta` ni stol i Bra co je do veo stu den te da se po ka `e {to je to mon ta - `a... A onda je Bra co Ba ba ja po zvao Ta ni ja i mene, Ta ni ja za sni ma telj ski, a, ne samo mene, nego Pe ter li }a, Be la na i mene za mon ta `u. T: I Pe ter li }a za mon ta `u!? TAN HO FER: Na rav no. Na pr vim pri je mnim is pi ti ma bili su Pe ter li}, Be lan i ja. I sje di li smo ova ko svo tro je, ni smo pra - vo zna li kako }emo, {ta }emo... Al do bro, oni su bili zgod - ni, obad vo ji ca. Oni su se bili za ovaj te o ret ski dio, a ja sam se tre ba la bri nut za ovaj prak ti~ ni. Tako je to po ~e lo i to je bila 69. u je sen. T: Kako ste ra di li obra zov ne pro gra me, jer njih tada u nas nije bilo? TAN HO FER: Iz nule, opet iz nule, je l. Oni su ra di li ove te - o ret ske stva ri, a ja sam ra di la ovaj prak ti~ ni dio. I prvi stu dij mon ta `e je bio dvo go di{ nji. T: I sni ma telj ski isto. TAN HO FER: Mi slim da je tako bilo jed nu ili dvi je bio ta - kav pa je na ra stao na tri, pa na ~e ti ri. 65 I sad kako smo ga na pra vi li stu dij. Prvo su mo ra li na u ~i ti ba ra ta ti sa sto lom i vrp com, je li, i ja sam sma tra la da se prvo mo ra ju od go ji ti za asi sten te, da mo ra ju svla dat te po slo ve, a onda da se od - go je za mon ta `e re. I tu neg dje u po ~et ku mi se po sre }i lo da sam neke stva ri onda do bro smi sli la, mo ram se hva li ti, a to je da ne rade samo fil mo ve stu de na ta, one koje stu den ti re - `i je sni ma ju, nego da do bi va ju iz pro duk ci ja re stlo ve svih fil - mo va. Na rav no ja sam se mo ra la za kle ti na sve `ivo da se ni - kad to ne}e upo tri je bi ti ni za {to dru go. K: Do{ li su i meni da me snu be da dam ma te ri ja le. Neki ne bi dali ni za `ivu gla vu, ja sam dao. TAN HO FER: Pa ja sno. Samo jed nu stvar se ne smi je na pra - vi ti ni kad ne po ka za ti re `i se ru ma te ri jal koji je mon ta `er kre i rao i ma ni pu li rao po svo me. To sam samo je dan put na - pra vi la, ni kad vi{e. A onda, na po ~et ku, Bra co Ba ba ja i ja smo i{li u Ja dran film i na hod ni ku smo vi dje li je dan pre - vost 66 i onda smo oti{ li di rek to ru, Su lji Ka pi }u, i iz mo li li taj pre vost i onda ga je on dao pre ve sti na Aka de mi ju. A Aka - de mi ja je ima la ve} je dan stol, taj na koji sam ja nji ma prvi put po ka zi va la mon ta `u, ali ovo sada je bio je dan no vi ji pre - vost. T: A oda kle taj prvi pre vost na Aka de mi ji? TAN HO FER: To su ku pi li, mi slim da su taj prvi ku pi li, a ovaj dru gi su do bi li. A onda, po sli je je sve i{lo tako da se `i - ca lo sta re sto lo ve tako da je u jed nom ~asu Aka de mi ja ima - la jed nu zbir ku sta rih sto lo va koji su bili svi za pra vo odra e - ni, ot pi sa ni, a ni je dan nije bio po sve ispra van. Al do bro, {ta da se radi. To je bilo, taj pro gram, prvo {to je bilo ona ko do - bro smi {lje no. Dru go smo u tom pro gra mu odre di li, {ta }e ra di ti stu den ti. Na rav no, naj pri je po ~et od onih kla si~ nih pik {te la. 67 Dru go je bilo da smo ih sla li na prak su. Po sli je prve go di ne, ili po sli je pr vog se me stra, ne sje }am se sad vi{e to~ no, i{li su u la bo ra to rij. A onda u mon ta `u ne ga ti va. 68 T: A kako ste sve u pro i zvod nji fil ma po zna va li mo gli ste to do bro or ga ni zi ra ti! TAN HO FER: Da, da. Ali mi slim, taj prin cip je bio do bar. Da mo ra ju i}i u la bo ra to rij, da mo ra ju i}i u mon ta `u ne ga ti - va i da onda idu u mon ta `u. K: Jesu li su ra i va li pro fe si o nal ci kad ste to tra `i li? TAN HO FER: Jesu, jesu. A tu sam ima la dvi je stva ri: prvo da oni to na u ~e, a dru go da oni iz stru ke njih tamo upo zna ju. E tako, net ko se na toj prak si ista kao, mi sli li bi ova mala je bila jako zgod na, spret na, ona sve to zna, daj kad tre ba, zovi ju. Tako da je to bio na ~in obo stra nog upo zna va nja. A oni su i{li su tako po stu pno naj pri je u la bo ra to rij, gdje su gle da - li, u mon ta `u ne ga ti va, gdje su gle da li, a kad su do{ li u mon - ta `u ve} su ne {to malo zna li, pa bi obje si li vrp ce na gal gu pra vo, a ne k o ja, kri vo. Ve} su zna li ne {to. A onda je po la - ko ra stao taj pro gram. A pro gram za ~e tvr tu go di nu, kad je uve de na, to sam ku pi la od [kra ba la. On je re kao kako je bio na ne ka kvom fe sti va lu i da tamo ima ne {to {to se zove pro - mo film. [ta je to pro mo film? Pa ka`e, to pro du cent na pra - vi skra }e nu ver zi ju fil ma za one koji ku pu ju film, da se vidi kva li te ta toga fil ma. Onda sam ja to sta vi la u pro gram ~e tvr - te go di ne, jed nom stu den tu da{ sav ma te ri jal i sad pra vi svoj pro mo- film. T: Od jed no tri de set, ~e tr de set pet mi nu ta. TAN HO FER: Da, da, mi ni mum je bio tri de set mi nu ta, a mak si mum je bio, ne znam ko li ko... i onda sam ka sni je jo{ ka za li{ ne i film ske umjet no sti, a u Aka de mi ju za ka za li {te, film i te le vi zi ju kao fa kul tet u sklo pu Sve u ~i li {ta u Za gre bu, a je do bi la da na{ - nje ime Aka de mi ja dram ske umjet no sti. 63 Film ska re `i ja kao po se ban ko le gij za ka za li{ ne re `i se re uve de na je na Aka de mi ju ka za li{ ne 1967, a film je kao po se ban stu dij, s odje lom re `i je, sni ma - nja i mon ta `e uve den Za po vi jest Aka de mi je usp. tekst» Na{i ko ri je ni«ni ko le Ba tu {i }a u N. Ba tu {i}, N. Pu hov ski, V. Zup pa, gl. ur., 2004, Aka - de mi ja dram ske umjet no sti (mo no gra fi ja), Za greb: ADU, Cen tar za dram sku umjet nost, Iz da nja An ti bar ba rus. 64 Antu Ba ba ju ko le ge i pri ja te lji zovu Bra co. 65 Na ~e ti ri go di ne je po ve }an kad je Aka de mi ja u{la u sa stav Sve u ~i li {ta u Za gre bu (1979) i kad je mo ra la pri la go di ti sve stu dij ske pro gra me sve u ~i li{ - nim nor ma ma. 66 Mar ka mon ta` nog sto la, Pre vost. 67 Pik {te la sli je pljen spoj dvi ju film skih vrp ca, zaljepak. 68 Mje sto na ko jem se s po seb nim opre zom mon ti ra ne ga tiv fil ma na kon do vr {e ne mon ta` ne obra de fil ma na tzv. rad nim ko pi ja ma. 35

37 hfl_54-q7:hfl :24 Page 36 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer po ku pi la i dra ma tur gi nju Anu Pro li}, 69 koja je bila ge ni jal na, tako da je mon ta `er glu mio re `i se ra, a Pro li} je bila dra ma - tur gi nja u tome, i po ma ga la. I to jo{ uvi jek za da tak ~e tvr te go di ne, jo{ uvi jek to oni rade... Tako se po ste pe no sla gao taj pro gram, nije to na je dan put izra slo, na rav no. Ali neke stva - ri su od po ~et ka bile do sljed ne. T: Da kle, stu dent se na pr voj go di ni os po so bio za asi sten ta, i{ao na prak su, a {ta su kon kret no ra di li na dru goj go di ni? TAN HO FER: Na po ~et ku stu di ja se u pr voj se go di ni ba{ naj mi ni mal ni je ba ra ta lo s tim ma te ri ja li ma, i svla da lo broj ki - ce i sve ove {e grt ske po slo ve. U dru goj go di ni je stu dent do - bi vao ma te ri jal koji je re ci mo di ja lo{ ka sce na gdje nema {ta iz mi {lja ti, nego samo mora ko rek tno na pra vi ti. Nema tu sad nje go ve fan ta zi je ili ne znam ~ega. Tek u tre }oj go di ni on do - bi va ma te ri jal, do ku men tar ni, gdje mo`e ima ti neku kon cep - ci ju, gdje ne {to sla `e itd. A na ~e tvr toj je za vr{ ni pro mo- film. T: A kad su ti je kom stu di ja po ~e li ra dit s re `i se ri ma, da nji - ma mon ti ra ju? TAN HO FER: Dok su se re `i se ri uho da li to je ve} bila dru - ga, tre }a go di na, i mon ta `e ri su mo gli mon ti ra ti. Samo, u po ~et ku, re `i se ri i nisu puno ra di li I da nije bilo puno tog na - bav lje nog ma te ri ja la mon ta `e ri ne bi ima li {to ra di ti. K: Re `i se ri su is pr va ra di li vrlo malo fil mo va. TAN HO FER: Po sli je je do {ao net ko iz be o grad ske Aka de - mi je, vi{e se ne sje }am tko, i re kao:»joj, to, kako se ni smo sje ti li«, mi slio na to sku pi ti ma te ri jal iz pro i zvod nje. T: A da li se sje }a{ {to je Pe ter li} pre da vao na mon ta `i u po - ~et ku? TAN HO FER: Ja se ne sje }am {to je on pre da vao, jer ja u nji - ho vu te o ri ju ni sam ula zi la. Samo sam je dan put go sto va la na pre da va nju Be la nu i za ka sni la sam i to mi je bio smrt ni gri - jeh, ali, a on je imao pre da va nje u osam uju tro. Ali tu u po - ~et ku na tom pri je mnom, mi smo sje di li svi tro je, Ante, Be - lan i ja, i uvi jek smo se za jed no do go va ra li koga da, a koga ne. T: Gdje su bile smje {te ne mon ta `e? TAN HO FER: Prve mon ta `e su bile tamo u pri ze mlju, kad do e{ od por te, ona li je va soba. Tamo je bio je dan stol, ogra - en s ne ka kvom za vje som, a oko lo su sje di li stu den ti.to je bila prva. Onda su nas ba ci li na ta van, a kad su nas ba ci li gore onda smo ve} ima li par sto lo va. Tu je bilo lje ti za po lu - dit, jed na stu den ti ca mi je je dan put pala u ne svi jest na sred sata. K: Od ~ega su se sa sto ja li ti prvi mon ta` ni is pi ti? TAN HO FER: Is pi ti mon ta `e?! Oni su na sva koj go di ni mo - ra li po ka zat svo je ma te ri ja le i po lo `i ti te o ri ju... K: A pri je mni? TAN HO FER: A pri je mni! E, to. Ima li smo samo pi ta nja. Ni - smo mi jo{ ima li ni {ta dru go, sad oni ima ju sva {ta na pri je - mnom. Onda smo se raz go va ra li, raz go va ra li o ra znim stva - ri ma, da vi di mo ka kvu ne ka kvu na o braz bu ima ju, {ta ih za - ni ma i tako... Sje }am se kad je Maja Ro di ca do{ la i ka`e:»ja idem na stu dij u Lon don«, a mi smo se ova ko na smi ja li i pri - mi li ju. I nije oti{ la u Lon don. Ali to su bili samo raz go vo ri, nisu do bi va li ni te sto ve ni ni {ta. T: To je sve vi{e bila im pre si ja o po je din cu... TAN HO FER: Da, da... K: Na pi pa va nje. TAN HO FER: Da, da. Jed ne smo go di ne pri mi li do sta izvan - red nih stu de na ta, koji su ra di li na te le vi zi ji, ima li smo ih iz Sa ra je va, iz Slo ve ni je, ima li smo jed nu ge ne ra ci ju s Ko so va, a ima li smo i iz Be o gra da i No vog Sada... K: Jesu li sti za li ki no a ma te ri, lju di koji su ve} ima li neko isku stvo? TAN HO FER: Jesu, i za ni mlji vo je to s ki no a ma te ri ma, ima - la sam ih par. U po ~et ku oni ima ju pred nost pred dru gim, a po sli je ih dru gi pre u, to sam osje ti la. K: Kao pra vi lo? TAN HO FER: Ne, ne mo`e se re}i kao pra vi lo, ali do sta ~e - sto. Na neki na ~in su u pred no sti, a onda po sli je, po sli je ne idu da lje. K: Kad ste zna li osje ti ti, re ci mo, da se net ko lu cid no {}u iz - dva ja a da net ko nema {an se, da li je to prva go di na, dru ga... Da li se mo`e od mah osje ti ti ra zli ka? TAN HO FER: Na rav no, na rav no. Meni se ~i ni lo da tko tre - ba pa sti, pada u fe bru a ru. I ka`e Maja 70 da sam onda bila jako stro ga, da po sli je vi{e ni sam... Jer ako nije ra dio, ja mu u fe bru a ru ka `em da }e pa sti. T:...a na kon prve go di ne se pa da lo ili...? TAN HO FER: Ne, na pr voj go di ni je samo jed na stu den ti ca pala koja nije do{ la uop }e ci je li prvi se me star, ali ina ~e na pr voj go di ni se nije smje lo pa sti jer onda gubi pra vo {ko lo - va nja na Aka de mi ji. A to nije u redu. A na dru goj go di ni ih je puno palo za svo ju ko rist. Ne bih ih sad ime no va la, mno - gi su pali na dru goj go di ni i po sli je su izra sli u pra ve mon ta - `e re. Nisu to od mah oz bilj no shva ti li. K: Jed no ova ko be zna ~aj no pi ta nje, ali ba{ me in te re si ra: je li bilo ne kih koji su Vas odu {e vi li? TAN HO FER: Odu {e vio me Da mir Ger man, na pr voj go di - ni, kad je na pra vio prvu ver zi ju ma te ri ja la... T: On je rano po ~eo mon ti ra ti i u`a sno je puno ra dio... K: Ja sam ga zvao»de mon mon ta `e«. A da li se do go di lo da neko blje sne pa ka sni je utr ne Stu dij dra ma tur gi je ute me ljen je na Aka de mi ji 1978, a ovo je bio na ~in da se neki stu den ti dra ma tur gi je ogle da ju u prak ti~ nom film sko-dra ma tur {kom po slu. 70 Maja Ro di ca, jed na od pr vih stu den ti ca mon ta `e, da nas pro fe so ri ca na ADU.

38 hfl_54-q7:hfl :24 Page 37 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer TAN HO FER: Ma nje de si lo da net ko utr ne, a vi{e bi se de - si lo da net ko od koga ne o~e ku je{ ne {to, da se ra zvi je. Jer bi ga neg dje za in te re si ra lo to, ne na po ~et ku nego tek neg dje ka sni je. T: Kad je za po {lja va nje po sri je di, stu den ti su ima li po la zne pro ble me da se za po sle u pro fe si ji, po seb no, re ci mo, re `i ja, a i sni ma te lji su ima li po la zne pro ble me, kako se uklju ~i ti u pro fe si o nal nu pro i zvod nju... Me u tim kod mon ta `e ra mi se ~i ni lo da to nije ba{ bilo tako? TAN HO FER: Bila je tome za slu` na prak sa koja je bila obo - stra no upo zna va nje i mno gi su se na toj prak si afir mi ra li. A po sli je, kad su neki od ovih glav nih re `i se ra meni po nu di li film, se dam de set i koje go di ne, ja tada vi{e ni sam ra di la, nego sam re kla, evo vam sad go to vih mon ta `e ra, a ako ne - {to za pne, ja sam tu. Ni kad nije za pe lo, ni kad me nisu zva li. T: Zna ~i da ste ih za po {lja va li i jam ~i li za svo je stu den te. TAN HO FER: Tako je, da. Mi slim da uzeo Mar ti - na 71 po pre po ru ci i ne znam tko jo{... Mon ta `e ri bi to zna li vi{e nego ja. T: I na te le vi zi ju ste isto pre po ru ~i va la stu den te. TAN HO FER: Da, da, pa na rav no. Tko god je tra `io pre po - ru ~i va la sam i uvi jek su bili do bri. T: I za pra vo se do go di la, tamo neg dje se dam de se tih, go to vo pot pu na smje na jer se ve }i na sta ri jih mon ta `e ra po vu kla, a aka dem ci su do{ li... TAN HO FER: Da, da, a osim toga smo ima li jed nu ge ne ra - ci ju iz Sa ra je va, bila je jed na ge ne ra ci ja iz Slo ve ni je, je dan sja jan mon ta `er 72 i dvi je Slo ven ke su bile. Onda smo ge ne - ra ci ju iz Ko so va, isto tako.. Mno gi su oti{ li u re `i se re, tro je ih je oti{ lo u Au stra li ju, jed nu ima mo u Am ster da mu, je dan mi pi{e iz Lon do na, a ne ko li ko ih je u Ame ri ci, SAD-u... K: Kad su po ~e li sti za ti ovi mon ta `e ri s aka de mi je, to se ~i - ni lo k o da se pro mi je ni la br zi na mon ti ra nja, utro stru ~i lo se, br`e se ra di lo, di na mi~ ni je, efek tni je, stru~ ni je. TAN HO FER: To je `iva isti na, oni su ra di li de set vje` bi na go di nu i re `ij ske fil mo ve. K: A {to mi sli te na da na{ nju po pla vu mon ta `e ra koji do la ze na te le vi zi ju a nisu stu di ra li? TAN HO FER: E, to je pi ta nje kri te ri ja na te le vi zi ji. To oni tamo ne ma ju kri te ri ja, ne ma ju kri te ri ja u pr vom redu o tome da ne kog tko je pra vi mon ta `er, da ga ne stav lja ju onda na vi je sti, a da ne ko ga po ku pe sa ce ste pa da isto tako mon ti ra. A da ne ka `em o oni ma koji dr`e na ugo vor, ne ma ju stal no - ga na mje {te nja, pri hva }a ju sve {to mo ra ju... K: Jesu tu sada neka ime na, ova ko, mar kan tna, na koje ste sada po no sni? TAN HO FER: Ma, po no sna sam na sve njih, kako god koga vi dim. Da nas kad ~i tam te le vi zij ske {pi ce pa evo ovo je moja biv {a, ovaj re `i ser je moj stu dent... Kuda idu divlje svinje T: Spo me nu li ste ima mno go re a li za to ra i re `i se ra koji su po obra zo va nju mon ta `e ri, a to je do brim di je lom ve za no uz kon cep ci ju na sta ve mon ta `e. TAN HO FER: Da, to. E, jo{ ne {to, a oni su kao mon ta `e ri po sta ja li i skrip ti, se kre ta ri re `i je, tako da ih i u tom zva nju ima jako puno. T: To je ka sni je uve de no, zar ne? TAN HO FER: To je ka sni je uve de no, to je onda kad smo uve li ~e ti ri go di ne stu di ja, onda je do{ la Ivan ka 73 sa skrip - tom i onda su oni do bi va li i to zva nje. K: To je bila na stav na je di ni ca mon ta `e. TAN HO FER: Da, da, u okvi ru mon ta `e. I to se je, na kra ju, zna lo ra di ti. A evo, Du brav ka Pre mar je ton ska mon ta `er ka. T: K tome kad su se za po {lja va li novi na stav ni ci mon ta `e, tru di li ste se da to budu ipak stu den ti, lju di koji su pro{ li Aka de mi ju i prak su... TAN HO FER: Na rav no, na rav no. Prva je bila Maja Ro di ca, pa onda Inge Fü llep je neko vri je me bila, a po sli je su bili sve aka dem ci. 71 Mar ti na To mi }a. 72 Stan ko Ko sta nje vec, da nas pro fe sor mon ta `e u Lju blja ni na Aka de mi ji za gle da li {~e, film, ra dio in te le vi zi jo. 73 Ivan ka Fo ren ba cher je dugo go di na vo di la na sta vu iz»skrip ta«i na pi sa la te melj ni ud` be nik Se kre tar re `i je i film (1987). 37

39 hfl_54-q7:hfl :24 Page 38 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 8 do 38 Biofilmografski razgovor s Radojkom Tanhofer K: Do la zi te li jo{ na Aka de mi ju, da li na vra ti te?? TAN HO FER: Da, da, zovu me na di plom ske is pi te i kad je is pit ~e tvr te go di ne, onda do em... K: Zna ~i Vi ima te jo{ i da lje ne ka kav uvid u stva ri? TAN HO FER: Pa ja sam jo{ lani-pre kla ni de la la kod njih... Ali mene ve se li tamo do}, ja nji ma do ne sem tor ti ce... K: Nisu na{ ko di li va {em dje lu? TAN HO FER: Ne, ne. Neke stva ri koje su, mo` da slu ~aj no, na sta le u or ga ni zi ra nju na sta ve, po ka za le su se kao do bre i tako da to jo{ funk ci o ni ra. Na rav no, sad je jo{ sve to pro {i- re no, po ve }a no, ali onaj osnov ni prin cip je jo{ uvi jek ostao, je l. K: Je li Vas uhva ti lo ovo elek tro ni~ ko vri je me, elek tro ni~ ka mon ta `a?? TAN HO FER: Ne, fala Bogu. Ne, ne, to ne bih mo gla, to nije vi{e za mene bilo. K: Da nas ide te puno u kino i kad da nas gle da te ra zvoj mon - ta `e, kako vam se ~ini, re ci mo, ta da na{ nja mon ta `a... TAN HO FER: Ja ovo {to oni zna ju ne znam uop }e, ovu teh - ni ku koju oni da nas ima ju i mogu na pra vi ti sve na ovom svi - je tu... Ali ja uvi jek po nav ljam da mi se ~ini da ne rade fil mo - ve br`e nego {to smo ih ra di li mi. K: Ne mi slim na teh no lo gi ju, nego na re zul ta te. TAN HO FER: Da, e pa to je dru ga ~i je. Nji ma {to god pad ne na pa met, sve mogu na pra vi ti. K: Su {ti na stva ri osta je ista. TAN HO FER: Da, osta je ista. ^ini mi se da je tako. Samo to su fan ta sti~ ne mo gu} no sti {ta oni sad to rade. K: Mene in te re si ra ne {to dru go, da li u va {im ru ka ma osje - }a te mon ta `u, da li po ne kad osje ti te ko lu to ve, vrp cu, da li sa nja te re ci mo da mon ti ra te? TAN HO FER: Ne daj Bog! (smi jeh) K: Nema sno va... TAN HO FER: Ne, ne, Pjer, zna te {ta, ja sam stvar no puno ra di la, i onda kad mi se ba{ ~i ni lo na za dnja dva fil ma da mi je malo do sta, onda mi je do{ la ta Aka de mi ja kao spas. K: Meni ~ini da se po ne sre }i lo to {to u za dnjoj fazi ne us po - re di vo ma nje ima fil mo va koji bi vas mo gli po ni je ti. TAN HO FER: Ne ba{, dje co, nego ovi fil mo vi koji su se ka - sni je ra di li mo ra li su krat ko biti u mon ta `i, pa se ra di lo od osam uju tro do dva u no}i, to za mo ri... K: Kad gle da te sada fil mo ve slo bod no, ra ste re }e ni, da li osta je onaj po gled u Vama da pro ma tra te mon ta `u, da to za - pa `a te? TAN HO FER: Ne, ne, pu bli ka sam ja; do ga a lo se da kad smo gle da li film ja se uzru ja vam ili pla ~em. Pa ka`e Tani:»Kaj ti pe ~e{ ki fle ili ra di{ fil mo ve.«to mu je bilo gro zno. 38 Plakat za Zastavu

40 hfl_54-q7:hfl :24 Page 39 LJETOPISOV RAZGOVOR Fil mo gra fi ja Ra doj ke Tan ho fer FIL MO GRAF SKA NA PO ME NA. Fil mo gra fi ja je pri pre - mlje na pre ma Fil mo gra fi ji ju go slo ven skog fil ma (Be o grad: In sti tut za film, ). Za hva lju je mo, ta ko er, Zrin ki Do mes iz IN DOK slu` be Hr vat ske ra di o-te le vi zi je za po dat - ke o te le vi zij skom radu Ra doj ke Tan ho fer. Do Ra doj - ka Tan ho fer fil mo ve pot pi su je dje vo ja~ kim pre zi me nom Ivan ~e vi}, a od (od fil ma Dvo stru ki obru~) sa da{ njim pre zi me nom, kao Ra doj ka Tan ho fer. U raz go vo ru s Ra doj - kom Tan ho fer usta no vi lo se da neki fil mo graf ski po da ci iz Fil mo gra fi ja ju go slo ven skog fil ma nisu to~ ni niti pot pu ni. Mon ti ra la je ame ri~ ko-slo ven ski film Zve sta `ena, me u tim o nje mu nema po da ta ka u Fil mo gra fi ji, niti u slo ven skoj Fil - mo gra fi ji slo ven skih ce lo ve ~e nih fil mov (Lju blja na: Slo ven ski gle da li{ ki in film ski mu zej, 1994), kao niti na IMDb-u i in - ter net skim pre tra `i va ~i ma; pre ma in ter vjuu Nine Za go ri~ - nik s Pe te rom Zlo be com u slo ven skom ~a so pi su Ekran (ok - to ber-no vem ber 2006, vol. 31, let nik XLI I I), film je sni man u re `i ji Gar yja Tre vi sa (o ko je mu ni smo na{ li ni je dan po da tak); Zlo bec se sje }a sni ma nja u stu di ji ma Tri glav fil ma u Lju blja ni. Ta ko er, iako se u Fil mo gra fi ji ju go slo ven skog fil ma na vo di kao mon ta `er ka Vr do lja ko va fil ma U gori ra ste ze len bor, taj su film mon ti rali Jelena i Va nja Bje nja{. Ta ko - er, ne ko li ko krat kih fil mo va za koje se ona na vo di kao mon ta `er ka ili su mon ta `er ka nije mon ti ra la. Nije mon ti ra la dva krat ka fil ma Mi la na Ka ti }a pri je Pro sla va Pr - vog maja (1946) i Iz tame u svje tlost (1947; koji je mon ti ra - la, pre ma nje zi nu iska zu Jel ki ca Sa ko man). Nje zin prvi krat ko me tra` ni rad bio je Na no vom putu (1948) Kre {e Go - li ka. Ta ko er, iako se za krat ki film Je dan dan u Ri je ci Ante Ba ba je na vo di u Fil mo gra fi ji kao su mon ta `er ka uz Bo ri sa Te - {i ju, ona nije za pi sa na na na slov ni ci fil ma i ni je ~e da je to ra - di la. S dru ge stra ne, mon ti ra la je i re kla mne fil mo ve za OZE HA (je dan s Ber ko vi }em kao re da te ljem i Tan ho fe rom kao sni ma te ljem), ali to nije za bi lje `e no u fil mo gra fi ja ma. Igra ni fil mo vi: Hr vo je Tur ko vi} }e ovaj na rod, red. Ni ko la Po po vi}, Ja dran film: Za greb, Za sta va, red. Bran ko Mar ja no vi}, Ja dran film: Za greb, Ci gu li Mi gu li, red. Bran ko Mar ja no vi}, Ja dran film: Za greb, Kon cert, red. Bran ko Be lan, Ja dran film: Za greb, Dje voj ka i hrast, red. Kre {o Go lik, Ja dran film: Za greb, Tre nut ki od lo ~i tve (Tre nu ci od lu ke), red. Fran ti {ek ^ap, Tri glav film: Lju blja na Op sa da, red. Bran ko Mar ja no vi}, Ja dran film: Za greb, Do li na miru, red. Fran ce [ti glic, Tri glav film: Lju blja na, Nije bilo uza lud, red. Ni ko la Tan ho fer, Ja dran film: Za greb, Samo lju di, red. Bran ko Ba u er, Ja dran film: Za greb, Do bro mor je (Do bro more), red. Mir ko Gro bler, Tri glav film: Lju blja na, H-8..., red. Ni ko la Tan ho fer, Ja dran film: Za greb, Osma vra ta, red. Ni ko la Tan ho fer, Ava la film: Be o grad, Do bri sta ri pi a ni no, red. Fran ce Ko sma~, Tri glav film: Lju blja - na, Tri Ane, red. Bran ko Ba u er, Var dar film: Sko plje, Sre }a do la zi u 9, red. Ni ko la Tan ho fer, Ja dran film: Za greb, Abe ce da stra ha, red. Fa dil Had `i}, Ja dran film: Za greb, Da li je umro do bar ~o vjek?, red. Fa dil Had `i}, Ja dran film: Za - greb, Dvo stru ki obru~, red. Ni ko la Tan ho fer, Ja dran film: Za greb, Ne ve sinj ska pu{ ka, rad Mi tro vi}, Ja dran film: Za greb, Pla vi 9, red. Kre {o Go lik, Ja dran film: Za greb, Sva nu }e, red. Ni ko la Tan ho fer, Ja dran film: Za greb,

41 hfl_54-q7:hfl :24 Page 40 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 39 do 41 Filmografija Radojke Tanhofer Ron do, red. Zvo ni mir Ber ko vi}, Ja dran film: Za greb, Pro test, red. Fa dil Had `i}, Pro du cent ska gru pa» Most«, Za greb i Viba film, Lju blja na, Tri sata za lju bav, red. Fa dil Had `i}, Ja dran film: Za greb, Sa ra jev ski aten tat, red. Fa dil Had `i}, FRZ: Be o grad, Kad ~u je{ zvo na, red. An tun Vr do ljak, FRZ Za greb i FRZ Be - o grad, Div lji an e li, red. Fa dil Had `i}, Ja dran film: Za greb, Lju bav i po ne ka psov ka, red. An tun Vr do ljak, Cro a tia film: Za - greb, Ba blje lje to, red. Ni ko la Tan ho fer, Dal ma ci ja film, Split i Ki ne - ma to gra fi, Za greb, Idu dani, red. Fa dil Had `i}, Ja dran film: Za greb, Put u raj, red. Ma rio Fa nel li, Ja dran film: Za greb i Ra di o te le - vi zi ja Za greb, Dru` ba Pere Kvr `i ce, red. Vla di mir Ta dej, Cro a tia film: Za greb, Lov na je le ne, red. Fa dil Had `i}, FAS, Za greb, Po sli je pod ne jed nog fa za na, red. Ma ri jan Ar ha ni}, Ja dran film: Za greb, Deps, red. An tun Vr do ljak, Ja dran film: Za greb, Ku}a, red. Bog Ja dran film: Za greb, Le ta ~i ve li kog neba, red. Ma ri jan Ar ha ni}, Ja dran film, Za greb i Cro a tia film, Za greb, Me }a va, red. An tun Vr do ljak, Ja dran film, Za greb i Cro a tia film, Za greb, Po vra tak, red. An tun Vr do ljak, Sla vi ca film, Split i Ja dran film, Za greb, TV dra me i TV se ri je: Le to vi koji se pam te, red. Ni ko la Tan ho fer TV se ri ja, RTV Za greb, Kuda idu div lje svi nje, Ivan He trich TV se ri ja, RTV Za - greb, Gor ~i na u grlu, Edo Ga li}, TV dra ma, Ra dio te le vi zi ja Za greb (RTZ), Za greb, Har mo ni ka, Jo a kim Ma ru {i}, TV film (TV-dra ma), Ra dio te le vi - zi ja Za greb (RTZ), Za greb Krat ko me tra` ni fil mo vi: Na no vom putu, red. Kre {o Go lik, Ja dran film, Za greb, Na{e drvo, do ku men tar no-pro pa gan dni, red. Me li ta Fi li po vi}, Ja dran film, Za greb, Du brov nik, do ku men tar ni, red. Mi lan Ka ti}, Ja dran film, Za - greb, Spri je ~i ne sre }u u tek stil noj in du stri ji, do ku men tar no-pro pa gan - dni, red. Kre {o Go lik, Ja dran film, Za greb, Prva sje ~a (teh ni~ ka za {ti ta u {umi), igra ni, red. Kre {o Go lik, Ja - dran film, Za greb, Pla ve ti {i ne, do ku men tar ni, red. Fra no Vo do pi vec, Ja dran film, Za greb, Je dan dan u Ri je ci, do ku men tar ni, red. Ante Ba ba ja, Ja dran film, Za greb, Sa mot no oto~ je, do ku men tar ni, red. Ru dolf Sre mec, Ja dran film, Za greb, Crne vode, do ku men tar ni, red. Ru dolf Sre mec, Ja dran film, Za - greb, Vin cent iz Ka stva, do ku men tar ni, red. Mi lan Ka ti}, Za greb film, II Gymna e stra da, do ku men tar na re por ta `a, red. Mi lan Ka ti}, Stje pan Ve li}, Za greb film i Zora film, Za greb, km `iv lje nja, do ku men tar na re por ta `a, red. An ton Mar ti, Tri glav film, Lju blja na, Klem po, igra ni, red. Ni ko la Tan ho fer, Zora film, Za greb, km `iv lje nja, red. An ton Mar ti, Tri glav film, Lju blja na, (do ku men tar ni, du go me tra` ni) Je dan iz le gen de, do ku men tar ni, red. Fa dil Had `i}, Za greb film, Za greb, Kar ne val, do ku men tar ni, red. Fa dil Had `i}, Za greb film, Za - greb, Sto lje }e ve li ke ku}e, do ku men tar ni, red. Ge or gij Paro, Za greb film, Za greb, Na na slov ni ci fil ma Ante Ba ba je kao mon ta `er je na ve den samo Bo ris Te {i ja, no u Fil mo gra fi ji ju go slo ven skog fil ma , na vo di se i Ra doj ka Ivan ~e vi} kao su mon ta `er ka.

42 hfl_54-q7:hfl :24 Page 41 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 39 do 41 Filmografija Radojke Tanhofer 18. Sa ra ka ~a ni, do ku men tar ni, red. Fa dil Had `i}, Za greb film, Za - greb, Ze mlja sa pet kon ti ne na ta, do ku men tar ni, red. Fa dil Had `i}, Za greb film, Zlat na do li na, re kla mni, red. Ru dolf Sre mec, Za greb film, Za - greb, Do vi e nja u Puli, do ku men tar no-pro pa gan dni, red. Mla den Fe man, Za greb film, Za greb, Otvo re ni ho ri zon ti, do ku men tar no pro svjet ni, red. Ru dolf Sre - mec, Zora film, Za greb, Kr sto He ge du {i}, do ku men tar ni, red. Mla den Fe man, Za greb film, Za greb, Lje po ti ca Ja dra na, do ku men tar no-pro pa gan dni, red. Mla den Fe man, Za greb film, Za greb, Dre` ni ca, do ku men tar ni, red. Slav ko Gold ste in, Za greb film, Za greb, Kle sa ri, do ku men tar ni, red. Edu ard ga li}, Za greb film, Za greb, Osve ta, igra ni, red. Edu ard Ga li}, Za greb film, Za greb, Du{a na{a za gor ski je kraj, do ku men tar ni, red. Mi li ca Bo ro je - vi}, FAS Za greb, Du bro va~ ke ljet ne igre, do ku men tar ni, red. Zvo ni mir Ber ko vi}, Za greb film, Za greb, Buna (Ma ti ja Gu bec), do ku men tar ni, red. Mi li ca Bo ro je vi}, FAS Za greb, Ze le ni Ju raj, do ku men tar ni, red. Lji lja na Jo ji}, Za greb film i FAS, Za greb, Ho kus-po kus, igra no-do ku men tar ni, red. Fa dil Had `i}, Za greb film, Za greb, Pli va be bi miks»^e ka o ni ca«, re kla mni, red. An tun Vr do ljak, Cen tar-film ski odjel, Za greb, Pli va be bi miks»pri ja telj«, re kla mni, red. An ton Vr do ljak, Cen - tar-film ski odjel, Za greb, Pli va pe per mint»dio li~ ne gar de ro be«, re kla mni, red. An ton Vr do ljak, Cen tar-film ski odjel, Za greb, Pli va pe per mint»pu to va nje«, re kla mni, red. An ton Vr do ljak, Cen tar-film ski odjel, Za greb, Pa{ ke ~ip ke, do ku men tar ni, red. Lji lja na Jo ji}, Za greb film, FAS, Za greb, Mo tor no ulje» Hena«Mo dri ~a, do ku men tar no-pro pa gan dni, red. Ivan He trich, Oze ha, Za greb, I sve je do bro, do ku men tar ni, red. To mi slav Ku re lec, Za greb film, Za greb Ivan Lac ko vi}-cro a ta, do ku men tar ni, red. An ton Vr do ljak, Za - greb film, Za greb, Pli tvi~ ka je ze ra, do ku men tar no-pro pa gan dni, red. Mla den Fe - man, Adria film, Za greb, Ze mljo pri mi me, do ku men tar ni, red. Ru dolf Sre mec, Za greb film, Za greb, No`, igra ni, red. Bog Za greb film, Za greb, \ur i ca Bje dov ili o sre }i, do ku men tar ni, red. Edu ard Ga li}, Za greb film, Za greb, Pred zoru, igra ni, red. Edu ard Ga li}, Za greb film, Za greb, XX Sto lje }e (iz se ri je: Umjet nost na tlu Ju go sla vi je), do ku men - tar ni, red. Ni ko la Tan ho fer, Adria film, Za greb, Od ko ljev ke pa do gro ba naj ljep {e je a~ ko doba, igra ni, ko Se ne ~i}, Adria film, Za greb, Agro ko ka, se ri ja do ku men tar no-pro pa gan dnih, red. Ni ko la Tan ho fer, Adria film, Za greb,

43 hfl_54-q7:hfl :24 Page 42 DE LE U ZE I FILM Uvod na bi lje{ ka Fou ca ul to vo se pro ro{ tvo da }e 20. sto lje }e mo` da jed nom po sta ti De le u ze o vim be spri je kor no is pu nja va. De le u ze ov utje caj na broj nim znan stve nim i umjet ni~ kim po dru~ ji ma ra ste ek spo nen ci jal nom br zi nom. Go to vo da vi{e nema ne - kog hu ma ni sti~ kog sku pa ko jim ne pre vla da va ju»de le u ze ov - ci«. U umjet no sti, oso bi to kod ku sto sa i umjet ni~ ke kri ti ke, upo ra ba De le u ze o ve ter mi no lo gi je po sta je jam stvom su vre - me no sti i pro gre siv no sti vla sti te po zi ci je. Mo gu} nost pro bo - ja ne kog te o rij skog in stru men ta ri ja, a oso bi to `ar go na, u neko po dru~ je mi {lje nja i stva ra la{ tva s De le u ze om je do se - gnu la vr hu nac. Toj vr to gla voj ek span zi ji nje go vih poj mo va do dat no po ma `e ot por onih koji u te o ri ji na kon 1960-ih, oso bi to u Fran cu - skoj, vide kon stan tnu de ka den ci ju mi {lje nja iza zva nu uglav - nom za mu }i va njem dis ci pli ni ra nih po dje la, in ven tiv nim ispre ple ta njem po lja mi {lje nja s po ljem stva ra la{ tva i sl. ^i - nje ni ca da je Gil les De le u ze bio me u naj va` ni jim mr si te lji - ma ra ~u na tim gun a li ma au to mat ski ga ~ini gu ru om od ro - di te lja raz vr gnu te dje ce i u~i te ljem ri zo mat skog mi {lje nja i dje lo va nja, onog koji ne po zna je ni ka kve hi je rar hi je, nego samo li ni je bi je ga. Rije~ je da kle o am bi va len tnoj po zi ci ji: no vost neke te o ri je po sta je svo jom `r tvom. Film ska te o ri ja i kri ti ka ne samo da nije izu ze ta iz ta kvog sta nja stva ri, nego mo` da naj bo lje de - mon stri ra tu dvo smi sle nost. Ot kad su se po ja vi la dva De le - u ze o va sve ska na zva na jed no stav no Cinéma I i Cinéma II, ni jed na fi lo zof ska knji ga nije iza zva la vi{e pa `nje u film skim kru go vi ma. Kao da je sed ma umjet nost na po kon do bi la sebi do stoj nog mi sli o ca. Osta lo je po zna to: De le u ze je pro mo vi - ran u naj re fe ren tni jeg au to ra na po dru~ ju film ske te o ri je i kri ti ke koji ni do da nas nije nad ma {en. No, da bi smo oti{ li ko rak da lje od te ba nal ne kon sta ta ci je, mora usli je di ti ne ko li ko ne u god nih pi ta nja. Pre sko ~i mo od - mah ona koje se sma tra ju skan da lo zni ma i koja se uvi jek izno va po stav lja ju kada se de le u ze ov ski en tu zi ja sti `ele pro - ka za ti: mogu li se te knji ge uop }e pro ~i ta ti do kra ja, a na kon toga jo{ i shva ti ti? Tako se De le u zea stav lja na istu ra van s He ge lom, su ge ri ra ju }i da su nje go va dva sve ska po sve }e na fil mu po put Lo gi ke ili Fe no me no lo gi je duha o ko ji ma uvi jek ne {to zna mo, ali ni ka da u toj mje ri da bi smo ih u pot pu no - sti ra zu mje li. Ako je knji ge do kra ja do i sta i pro ~i tao samo ma len broj lju di, mno{ tvo raz go vo ra koje je objav lje no s De - le u ze om, a po tom i pri ru~ ni ka i knji ga o toj temi, nje gov te - o rij ski alat ~ini do i sta pri stu pa~ nim. Dvo smi sle na pri sut nost De le u zea u film skoj te o ri ji i kri ti ci po stav lja da le ko ra di kal - ni je pi ta nje: za hti je va li shva }a nje fil ma vla sti tu fi lo zo fi ju ili ~ak koz mo lo gi ju, svo ju»pri rod nu po vi jest«? Ne ~ini li De le - u ze od fil ma upra vo»pri ro du«de fi ni ra ju }i sli ku sa mim bi - }em, a ne nje go vim odra zom? I tu na i la zi mo na samo sre di - {te dvo smi sle no sti upo ra be De le u ze o ve te o ri je u film skoj te - o ri ji: kao {to se po sljed njih go di na u fi lo zo fi ji u pot pu no sti re sta u ri rao He gel, ali bez nje go ve glav ne teze o Ap so lut nom Duhu, tako se sve De le u ze o ve te o rij ske teze pri hva }a ju, osim one naj va` ni je o im per so nal nom, pan te i sti~ kom ka rak te - ru mi {lje nja. Poj mo vi po put in ten zi te ta, per cep ta ili afek ta ima ju smi sao samo ako je pri ro da ta koja do se `e me ha niz me mi {lje nja, dok je ljud ski mo zak ekran koji to mi {lje nje za u - stav lja. Dakle, oz bilj na ra spra va o De le u ze o vu utje ca ju na film sku te o ri ju i kri ti ku jed va da je da nas za po ~e la. Ve lik do pri nos toj ra spra vi bila je i knji ga La Fa ble cinéma to grap hi qu e Jac - qu e sa Ran cièrea, iz koje ov dje do no si mo po glav lje. Shva }a - ju }i oz bilj no De le u ze ov iza zov film skoj te o ri ji, Ran cière us - pi je va uka za ti na ne ko li ko klju~ nih ne kon zi sten tno sti u poj - mo vi ma sli ke-po kre ta i sli ke-vre me na, a koje ima ju da le ko - se` ne po slje di ce na nje gov po ku {aj mi {lje nja fil ma kao ta - kvog. Osim poglavlja iz sa mo ga De le u ze o va dje la Cinéma I L Ima ge-mo u ve ment, Hr vat ski film ski lje to pis u ovo me»de le u ze ov skom«te ma tu do no si i esej Ton ~i ja Va len ti }a te stu di ju Sa{e Voj ko vi}. Oba De le u ze o va sve ska, kao i Ran cière o va knji ga, usko ro izla ze u bi bli o te ci Ci ne ste ti ka udru ge Bi je li val iz Za gre ba, koja je rado do pu sti la objav lji va nje dva ju po glav lja iz ru ko - pi sa pri je vo da. Le o nar do Ko va ~e vi} 42

44 hfl_54-q7:hfl :24 Page 43 DE LE U ZE I FILM Gil les De le u ze Okvir i ka dar, uo kvi ri va nje i mon ta `a (Film I: sli ka-po kret, po glav lje 2) UDK: Gilles Deleuze I. Prva ra zi na: okvir, de kor ili za tvo re ni su stav Kre ni mo od vrlo jed no stav nih de fi ni ci ja, uz mo gu} nost da ih ka sni je ispra vi mo. Uo kvi ri va njem na zi va mo odre i va nje (re - la tiv no) za tvo re nog su sta va koji obu hva }a sve {to je pri sut no u sli ci: de ko re, oso be, re kvi zi te. Okvir da kle pred stav lja cje - li nu koja ima ve lik broj di je lo va, to jest ele me na ta koji sami ula ze u pod cje li ne. O~i gled no, ti su di je lo vi i sami u sli ci. To ~ini da ih Ja kob son na zi va pred me ti ma-zna ko vi ma, a Pa so li - ni»ki ne mi ma«. Ta kva ter mi no lo gi ja me u tim su ge ri ra us po - red be s je zi kom (ki ne mi bi bili na lik fo ne mi ma, a ka dar mo - ne mu) koje se ne ~ine nu` ni ma 1. Jer ako okvir ima isto vr stan izraz, pri je }emo ga na}i u in for ma ti~ kom su sta vu nego u lin gvi sti~ kom. Ele men ti su po da ci ~as u vrlo ve li kom bro ju, ~as bro jem ogra ni ~e ni. Okvir je da kle ne od vo jiv od dvi je ten den ci je, pre za si }e no sti i pro ri je e no sti. Ve li ko plat no i du bi na ka dra po go to vo do pu {ta ju umno go stru ~i va nje ne o vi - snih po da ta ka, do te mje re da se spo red no do ga a nje smje - {ta u pred nji plan dok se klju~ no do ga a u po za di ni (Wyler), ili da uop }e ne mo `e mo opa zi ti ra zli ku iz me u glav nog i spo red nog (Al tman). Na pro tiv, pro ri je e ne sli ke pro i zvo de 1 Pier Pa o lo Pa so li ni, L expéri en ce héréti qu e, Pa yot, str

45 hfl_54-q7:hfl :24 Page 44 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 43 do 52 Deleuze, G.: Okvir i kadar, uokvirivanje i monta`a se ili dok je sav na gla sak stav ljen na je dan je di ni pred met (kod Hitc hcoc ka, ~a{a mli je ka osvi jet lje na iznu tra u Sum nji, `ar ci ga re te u cr nom pra vo kut ni ku pro zo ra u Dvo ri{ nom pro zo ru), ili dok je cje li na ispra `nje na od ne kih pod cje li na (na pu {te ni kra jo li ci kod An to ni o ni ja, ispra `nje ni in te ri je ri kod Ozua). Mak si mum pror je i va nja ~ini se po sti gnut pra - znim pro sto rom, kad ekran po sta ne po sve crn ili po sve bi jel. Hitc hcock nudi pri mjer za to u fil mu Op sjed nut, kad jed na dru ga ~a{a mli je ka is pu ni ekran, ostav lja ju }i samo bi je lu pra - znu sli ku. No, s obje stra ne, pre za si }e no sti ili pro ri je e no sti, okvir nas tako u~i da se sli ka ne daje samo gle da nju. Ona je ~it lji va jed na ko kao i vid lji va. Okvir ima tu im pli cit nu ulo gu da sni mi ne samo zvu~ ne, nego i vi zu al ne in for ma ci je. Ako vi di mo jako malo stva ri u sli ci, to je zato {to je lo{e zna mo i{~i ta ti, jed na ko joj lo{e pro cje nju je mo pre za si }e nost kao i pro ri je e nost. Po sto ji pe da go gi ja sli ke, po se bi ce s Go dar - dom, gdje ta ulo ga po sta je ek spli cit na, gdje ka dar vri je di za ne pro zir nu po vr {i nu in for ma ci je, ~as usko me {a nu pre za si }e- no {}u, ~as sve de nu na pra znu cje li nu, na crni ili bi je li ekran 2. Kao dru go, okvir je odu vi jek bio ge o me trij ski ili fi zi~ ki, ovi - sno pred stav lja li su stav za tvo ren u od no su na oda bra ne ko - or di na te ili u od no su na pro bra ne va ri ja ble. ^as je da kle okvir osmi {ljen kao kom po zi ci ja pro sto ra u pa ra le la ma i di - ja go na la ma, ta kvo stje ci {te da obli ci i li ni je sli ke koja ga is - pu nja va na la ze rav no te `u, a nji ho vi po kre ti in va ri jan tu. Tako je ~e sto kod Dre ye ra; An to ni o ni na i zgled ide sve do kra ja ta kvog ge o me trij skog kon cep ta okvi ra koji po sto ji pri - je ono ga {to se u nj upi su je (Po mr ~i na). 3 Kat kad je okvir za - mi {ljen kao di na mi~ ka kon struk ci ja na dje lu, koja usko ovi - si o sce ni, o sli ci, o li ko vi ma i o pred me ti ma koji ga is pu nja - va ju. Po stu pak pre gra de kod Grif fit ha, koja prvo izo li ra lice, pa se otva ra i po ka zu je oko li nu, Ej zen {tej no va istra `i va nja na dah nu ta ja pan skim cr te `i ma, koja pri la go a va nju okvir temi, pro mje njiv ekran kod Gan cea koji se otva ra i za tva ra»pre ma dra ma tur {kim po tre ba ma«, i po put»vi zu al ne har - mo ni ke«: od po ~et ka su se ni za li po ku {a ji di na mi~ kih va ri ja - ci ja okvi ra. U sva kom slu ~a ju, uo kvi ri va nje je ogra ni ~a va - nje 4. No, pre ma sa mo me kon cep tu, gra ni ce mogu biti po - stav lje ne na dva na ~i na, ma te ma ti~ ki ili di na mi~ ki: ~as kao pret hod ne ti je li ma ~iju su {ti nu u~vr {}u ju, ~as idu }i to~ no do tamo do kud ide mo} po sto je }eg ti je la. Od an ti~ ke fi lo zo fi je, to je bio je dan od osnov nih as pe ka ta opre ke iz me u pla to - ni ~a ra i sto i ka. Okvir je na jo{ je dan na ~in ge o me trij ski ili fi zi~ ki, u od no su na di je lo ve su sta va koje raz dva ja i obje di nju je isto vre me no. U pr vom slu ~a ju, okvir je ne od vo jiv od ~vr stih ge o me trij skih dis tink ci ja. Jed na vrlo li je pa sli ka iz Grif fit ho ve Ne tr pe lji vo - sti si je ~e ekran pra te }i ver ti ka lu koja od go va ra zidu ba bi lon - skog be de ma, dok s de sne stra ne vi di mo kra lja kako se pri - mi ~e po vi {oj ho ri zon ta li, op hod na vrhu zida, a s li je ve stra - ne kola kako ula ze i izla ze na ni `oj ho ri zon ta li, na grad skim vra ti ma. Ej zen {tejn pro u ~a va u~in ke zlat no ga reza na film - sku sli ku, Dre yer istra `u je ho ri zon ta le i ver ti ka le, si me tri je, vi so ko i ni sko, iz mje ne cr nog i bi je log, ek spre si o ni sti ra zvi - ja ju di ja go na le i pro tu di ja go na le, pi ra mi dal ne ili tro ku ta ste fi gu re koje se na go mi la va ju u ti je la, go mi le, mje sta, su dar tih masa, ~i ta vo po plo ~e nje ka dra»u ko jem se ocr ta va ju po put cr nih i bi je lih kva dra ta {a hov ni ce«(lan go vi Ni be lun zi i Me - tro po lis). 5 ^ak je i svje tlost pred met ge o me trij ske op ti ke, kad se or ga ni zi ra s ta mom u dvi je po lo vi ce, ili u iz mje ni~ ne pru ge, pra te }i ek spre si o ni sti~ ku ten den ci ju (Wi e ne, Lang). Crte raz dva ja nja ve li kih ele me na ta Pri ro de ja sno igra ju glav - nu ulo gu, kao u For do vim ne bi ma: raz dvo je nost neba i ze - mlje, ze mlja u dnu ekra na. No tu su ta ko er i voda i ze mlja, ili izvu ~e na crta koja raz dva ja zrak i vodu, kad voda sa kri va bje gun ca na dnu, ili gu{i `r tvu na gra ni ci po vr {i ne (Le Roy - jev Ja sam bje gu nac iz Cha in Gan ga, New ma nov Klan ne u - kro ti vih). Kao op}e pra vi lo, sile pri ro de nisu uo kvi re ne na isti na ~in kao oso be ili stva ri, po je din ci ne na isti na ~in kao go mi le, a po de le men ti ne na isti na ~in kao ka me ni te melj ci. Tako da u okvi ru ima mno go ra zli ~i tih okvi ra. Vra ta, pro zo - ri, okna, ta van ski pro zor ~i }i, au to mo bil ska sta kla, ogle da la, okvi ri su unu tar okvi ra. Ve li ki re da te lji ima ju po seb nu bli - skost s tim ili tim od dru gih, tre }ih itd. okvi ra. I kroz ta ume - ta nja okvi ra di je lo vi cje li ne ili za tvo re no ga su sta va se raz dva - ja ju, no ta ko er i su ra u ju i uje di nju ju se. S dru ge stra ne, fi zi~ ko ili di na mi~ ko po i ma nje okvi ra uvo di ne ja sne cje li ne koje se jo{ di je le samo u zone ili `a lo ve. Okvir vi{e nije pred met ge o me trij skih po dje la, nego fi zi~ kih gra da ci ja. Di je lo vi cje li ne vri je de kao in ten ziv ni di je lo vi, a cje li na sama mje {a vi na je koja pro la zi kroz sve di je lo ve, kroz sve stup nje ve sje ne i svje tlo sti, kroz ci je lu ska lu chi a ros cu ra (We ge ner, Mur nau). To je dru ga ten den ci ja ek spre si o ni sti~ - ke op ti ke, iako neki au to ri su dje lu ju u obje, unu tar ek spre - si o niz ma ili izvan. To je doba u ko je mu ne mo `e mo vi{e ra - zli ko va ti zoru od su mra ka, ni zrak od vode, vodu od ze mlje, u ve li koj mje {a vi ni jed ne mo ~va re ili olu je 6. Ov dje se kroz stup nje ve mje {a vi ne di je lo vi ra zli ku ju i mi je {a ju, u stal noj tran sfor ma ci ji vri jed no sti. Cje li na se ne raz dva ja u di je lo ve bez da sva ki put pro mi je ni pri ro du: nije ni ne dje lji va ni dje - lji va, nego»di vi du al na«. Isti na je da je to ve} bio slu ~aj u ge - o me trij skoj kon cep ci ji: ume ta nje okvi ra je ono {to je zna ~i - lo pro mje ne u pri ro di. Film ska je sli ka uvi jek di vi du al na. Kraj nji ra zlog tomu jest {to ekran, kao okvir okvi ra, daje za - jed ni~ ku mje ru ono me {to ina ~e mje ru nema, uda lje nom pla - nu kra jo li ka ili kru pnom pla nu lica, astro nom skom su sta vu i ka plji ci vode, di je lo vi ma koji nisu u istom na ziv ni ku uda Noël Burch, Pra xis du cinéma, Gal li mard, str. 86: o cr nom ili bi je lom ekra nu, kad vi{e ne slu `i jed no stav no»in ter punk ci ji«, nego pre u zi ma»struk tu - ral nu vri jed nost«. 3 Cla u de Ol li er, So u ve nirs é cran, Ca hi ers du cinéma, str. 88. To je ono {to je Pa so li ni ana li zi rao kao»na pa sno ka dri ra nje«kod An to ni o ni ja (L expéri en - ce héréti qu e, str. 148). 4 Do mi ni que Vil la in, u ne o bjav lje nom radu koji sa dr `i in ter vjue sa sni ma te lji ma, ana li za dva ju po i ma nja ka dri ra nja: Le ca dra ge cinéma to grap hi qu e. 5 Lot te Ei sner, L é cran démo ni a qu e, Ency clopédie du cinéma, str Vidi Bo u vi er i Le u trat, Nos fe ra tu, Ca hi ers du cinéma, str

46 hfl_54-q7:hfl :24 Page 45 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 43 do 52 Deleuze, G.: Okvir i kadar, uokvirivanje i monta`a lje no sti, ista knu to sti, osvi jet lje no sti. U svim tim smi slo vi ma okvir osi gu ra va de te ri to ri ja li za ci ju sli ke. Kao ~e tvr to, okvir od go va ra jed nom kutu ka dri ra nja, jer je za tvo re na cje li na sama po sebi op ti~ ki su stav koji upu }u je na neko gle di {te s ob zi rom na skup di je lo va. Na rav no, gle di {te mo`e biti ili se ~i ni ti ne o bi~ nim, pa ra dok sal nim: film svje do - ~i o ~ud no va tim ku to vi ma gle da nja, na ra zi ni tla, ili odoz go pre ma do lje, odoz do pre ma gore, itd. No oni se ~ine pod vr - gnu ti pra gma ti~ nom pra vi lu koje ne vri je di samo za na ra tiv - ni film: osim ako ne pad nu u pra zan este ti zam, oni se mo ra - ju obja sni ti, mo ra ju se ot kri ti nor mal ni ma i pra vil ni ma, bilo s gle di {ta {ire cje li ne koja po dra zu mi je va prvo, bilo s gle di - {ta ele men ta koji je is pr va ne pri mi je }en, iz prve cje li ne. Kod Je a na Mi try ja na la zi mo opis jed ne se kven ce koja je u tom smi slu eg zem plar na (Lu bits chev ^o vjek ko je ga sam ubio): ka me ra, u bo~ noj vo `nji na sred njoj vi si ni, po ka zu je `ivi zid gle da te lja vi e nih s le a, i po ku {a va ukli za ti u prvi red, da bi se za u sta vi la na jed no no gom ~o vje ku ~iji ma njak noge do vo - di do po gle da na pro ma tra ni pri zor, voj ni de fi le koji pro la - zi. Da kle sni ma prvo zdra vu nogu, za tim {ta ku, i pod ba trlj - kom, de fi le. Evo jed nog ne sum nji vo ~ud no va tog kuta gle da - nja. No dru gi ka dar po ka zu je jo{ jed nog bo ga lja iza pr vog, koji to~ no tako vidi de fi le, i koji ak tu a li zi ra ili ostva ru je pret hod ni kut gle da nja 7. Re}i }emo da kle da je kut ka dri ra - nja oprav dan. Me u tim, to pra gma ti~ no pra vi lo ne vri je di uvi jek, ili, ~ak i kad vri je di, ne is klju ~u je slu ~aj. Bo nit zer je stvo rio vrlo za ni mljiv kon cept»ra ska dri ra nja«(déca dra ge) da bi odre dio te ab nor mal ne to~ ke gle da nja koje se ne mi je - {a ju s ko som per spek ti vom ili pa ra dok sal nim ku tom, i upu - }u ju na neku dru gu di men zi ju sli ke 8. Pri mje re za njih na{ li bi smo u Dre ye ro vim sje ku }im okvi ri ma, li ci ma od sje ~e nim ru bom ekra na u Stra da nju Iva ne Or le an ske. No jo{ vi{e, vi - djet }emo, pra zni pro sto ri na Ozu ov na ~in, koji ka dri ra ju mr tvu zonu, ili od sje ~e ni pro sto ri na na ~in Bres so na, ~iji se di je lo vi ne po ve zu ju, pre ko ra ~u ju sva ku na ra tiv nu ili op }e- ni ti je pra gma ti~ nu oprav da nost, i mo` da po tvr u ju da vi zu - al na sli ka ima ~it lji vu funk ci ju izvan svo je vid lji ve funk ci je. Preostaje pro stor izvan okvi ra. To nije ne ga ci ja; a ta ko er nije do volj no de fi ni ra ti ga ne po kla pa njem iz me u dva okvi - ra od ko jih bi je dan bio vi zu al ni, a dru gi zvu~ ni (na pri mjer, kod Bres so na, kad zvuk svje do ~i ono me {to ne vi di mo, i»za- mje nju je«vi zu al no umje sto da ga ud vo stru ~u je 9 ). Pro stor izvan okvi ra upu }u je na ono {to ni ne ~u je mo ni ne vi di mo, no {to je ipak sa vr {e no pri sut no. Isti na je da ta pri sut nost do - no si pro blem, i sama upu }u je na dvi je nove kon cep ci je ka - dri ra nja. Ako pre uz me mo Ba zi no vu al ter na ti vu, za slon ili okvir, ~as okvir dje lu je kao po kret ni za slon pre ma ko je mu se sva ka cje li na pro du lju je u jo{ {iru ho mo ge nu cje li nu s ko jom ko mu ni ci ra, ~as kao sli kar ski okvir koji iz dva ja je dan su stav i ne u tra li zi ra nje go vu oko li nu. Ta se dvo ja kost izra `a va na eg zem pla ran na ~in iz me u Re no i ra i Hitc hcoc ka, za jed no - ga pro stor i rad nja uvi jek na di la ze gra ni ce okvi ra koji dje lu - je samo kao pre du jam na plo hi, a za dru go ga okvir pra vi»ogra du za sve sa stav ni ce«, i dje lu je kao okvir ta pi se ri je jo{ vi{e nego kao sli kar ski ili ka za li{ ni okvir. No, ako je dan dje - lo mi~ ni skup ne ko mu ni ci ra for mal no sa svo jim pro sto rom izvan okvi ra osim pre ko po zi tiv nih ~la no va okvi ra i re ka dri - ra nja, to~ no je ta ko er da za tvo re ni su stav, ~ak i vrlo za tvo - ren, uki da pro stor izvan okvi ra samo pri vid no, i na svoj mu na ~in do dje lju je jed na ko od lu ~u ju }u, mo` da jo{ vi{u od lu ~u - ju }u va` nost 10. Sva ko ka dri ra nje odre u je neki pro stor izvan okvi ra. Ne po sto je dva tipa okvi ra od ko jih bi samo je dan upu }i vao na po lje izvan okvi ra, nego ra di je dva vrlo ra zli ~i - ta as pek ta pro sto ra izvan okvi ra od ko jih sva ki upu }u je na neki na ~in uo kvi ri va nja. Djeljivost ma te ri je zna ~i da di je lo vi ula ze u ra zli ~i te sku po - ve, koji se ne pre sta ju da lje di je li ti u pod sku po ve ili sami biti pod skup jed nog {i reg sku pa, do be skra ja. Zato se ma te ri ja de fi ni ra isto dob no kroz ten den ci ju da stva ra za tvo re ne su - sta ve i kroz ne do vr {i vost te ten den ci je. Sva ki za tvo re ni su - stav ta ko er je i spoj ni. Uvi jek po sto ji neka nit koja po ve zu - je ~a{u za {e}e re ne vode sa sun ~e vim su sta vom, i bilo koji skup s ne kim {i rim sku pom. To je prvi smi sao ono ga {to na - zi va mo pro sto rom izvan okvi ra: kad je neki skup uo kvi ren, da kle vi en, uvi jek po sto ji i neki ve}i skup, ili neki dru gi s ko jim prvi sa stav lja ve}i skup, i koji ta ko er mo `e mo vi dje - ti, pod uvje tom da stvo ri mo novi pro stor izvan okvi ra, itd. Skup svih tih sku po va tvo ri ho mo gen kon ti nu i tet, sve mir ili do i sta ne o gra ni ~en okvir ma te ri je. No to ni ka ko nije neka»cje li na«, iako taj ka dar ili ti sve ve}i i ve}i sku po vi nu` no ima ju neki ne i zrav ni od nos s»cje li nom«. Po zna te su ner je {i- ve pro tur je~ no sti na koje na i la zi mo kad po stu pa mo sa sku - pom svih sku po va kao s ne kom»cje li nom«. Ne radi se o tome da je po jam»cje li ne«li {en smi sla; no on nije skup i ne po sje du je di je lo ve. On je ra di je ono {to spre ~a va sva ki skup, ko li ko god bio ve lik, da se za tvo ri u sebe, i ono {to ga tje ra da se pro du `i u ve}i skup. Cje li na je da kle po put niti koja pro la zi sku po vi ma, i daje sva ko me nu` no ostva re nu mo gu} - nost da ko mu ni ci ra s dru gim, do be sko na~ no sti. Ta ko er je cje li na Otvo re no, i upu }u je na vri je me ili ~ak na duh vi{e nego na ma te ri ju i pro stor. Ka kav god bio nji hov od nos, ne - }e mo da kle po mi je {a ti na stav lja nje sku po va jed nih u dru ge i otva ra nje»cje li ne«koja pre la zi u sva ki. Za tvo ren su stav ni - kad nije ap so lut no za tvo ren; no s jed ne stra ne on je pro stor - no po ve zan s dru gim su sta vi ma po mo }u vi{e ili ma nje»na- pe te«niti, s dru ge stra ne je in te gri ran ili re in te gri ran u neku 7 Jean Mi try, Esthéti que et psycho lo gie du cinéma, II, Ed. Uni ver si ta i res, str Pas cal Bo nit zer,»déca dra ges«, Ca hi ers du cinéma, br. 284, si je ~anj Bres son, No tes sur le cinéma to grap he, Gal li mard, str :» Zvuk ni kad ne smi je do la zi ti u po mo} sli ci, niti sli ka u po mo} zvu ku. (...) Sli ka i zvuk ne tre ba ju biti oslo nac jed no dru gom, nego sva ki tre ba ra di ti za sebe kroz neku vr stu re le ja.«10 Naj su stav ni ju stu di ju pro sto ra izvan okvi ra na pra vio je Noël Burch, upra vo o Re no i ro voj Nani (Pra xis du cinéma, str ). Isto ga gle di {ta, Jean Nar - bo ni su prot stav lja Hitc hcoc ka Re no i ru (Hitc hcock, Ca hi ers du cinéma,»vi sa ges d Hitc hcock«, str. 37). No, kako nas pod sje }a Nar bo ni, film ski je okvir uvi jek za slon ka kvim ga je shva }ao Ba zin: zato za tvo re no ka dri ra nje kod Hitc hcoc ka ta ko er ima svoj pro stor izvan okvi ra, iako na po sve dru ga ~i ji na ~in nego kod Re no i ra (ne vi{e»kon ti nu i ran i ho mo gen pro stor u onom ekra na«nego»dis kon ti nu i ran i he te ro gen off-pro stor u onom ekra na«, koji de fi ni ra vir tu al no sti). 45

47 hfl_54-q7:hfl :24 Page 46 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 43 do 52 Deleuze, G.: Okvir i kadar, uokvirivanje i monta`a»cje li nu«koja mu pre no si tra ja nje uz du` te niti 11. Sli je dom te spo zna je, nije mo` da do stat no s Bur chom ra zli ko va ti kon - kre tan pro stor i ima gi nar ni pro stor po lja izvan okvi ra, po {to ima gi nar ni po sta je kon kre tan ~im pri je e u okvir, da kle kad pre sta ne biti po lje izvan okvi ra. U sa mo me sebi pro stor izvan okvi ra ve} ima dva as pek ta koji se po pri ro di ra zli ku - ju: re la ti van as pekt po ko je mu za tvo ren su stav upu }u je na pro sto ru na skup koji ne vi di mo, ali koji mo`e biti vi en, slo bo dan pro u zro ~i ti novi ne vi e ni skup, i tako be sko na~ no mno go puta; ap so lut ni as pekt po ko je mu se za tvo re ni su stav otva ra tra ja nju ima nen tnoj»cje li ni«sve mi ra, koja vi{e nije skup i ne pri pa da redu vid lji vo ga 12. Ra ska dri ra nja (déca dra - ges) koja se ne oprav da va ju»pra gma ti~ ki«upu }u ju upra vo na taj dru gi as pekt kao na svoj ra zlog po sto ja nja. U pr vom slu ~a ju, pro stor izvan okvi ra ozna ~a va ono {to po - sto ji drug dje, sa stra ne ili oko lo; u dru gom slu ~a ju, pro stor izvan okvi ra svje do ~i o jo{ alar man tni joj pri sut no sti, za koju ne mo `e mo ~ak ni re}i da eg zi sti ra, nego ra di je da»in zi sti - ra«ili»op sta je«, ne kom ra di kal ni jem Drug dje, izvan ho mo - ge nih vre me na i pro sto ra. Ne sum nji vo se ta dva as pek ta pro - sto ra izvan okvi ra bez pre stan ka mi je {a ju. No, kad pro ma - tra mo uo kvi re nu sli ku kao za tvo ren su stav, mo `e mo re}i da je dan as pekt pre vla da va nad dru gim pre ma pri ro di» niti«. [to je de blja nit koja po ve zu je vi e ni skup s dru gim ne vi e - nim sku po vi ma, to uspje{ ni je pro stor izvan okvi ra ostva ru je svo ju prvu funk ci ju, na do da va nje pro sto ra pro sto ru. No kad je nit ve o ma na pe ta, ne za do vo lja va se oja ~a va njem za tvo re - no sti okvi ra, ili ukla nja njem od no sa s izvanj skim. Ona za si - gur no ne osi gu ra va pot pu nu izo la ci ju re la tiv no za tvo re no ga su sta va, {to bi bilo ne mo gu }e. No, {to je na pe ti ja, to se vi{e tra ja nje uvla ~i u su stav po put pa u ka, pro stor izvan okvi ra bo lje ostva ru je svo ju dru gu funk ci ju, koja se sa sto ji u uvo e - nju tran spro stor nog i du hov nog u su stav koji ni ka da nije sa - vr {e no za tvo ren. Dre yer je od toga na pra vio asket sku me to - du: {to je sli ka pro stor no za tvo re ni ja, ~ak i sve de na na dvi je di men zi je, to je spo sob ni ja otvo ri ti se pre ma ~e tvr toj di men - zi ji koja je vri je me, i pre ma pe toj koja je Duh, du hov na od - lu ka Je an ne ili Ger trud 13. Kad Cla u de Ol li er de fi ni ra An to - ni o ni jev ge o me trij ski okvir, ne ka`e samo da o~e ki va ni lik jo{ nije vid ljiv (prva funk ci ja pro sto ra izvan okvi ra), nego i to da je on tre nut no u zoni pra zni ne,»bi je lo ga na bi je lom, ne mo gu }e ga za sni mi ti«, do slov no ne vid lji vo ga (dru ga funk - ci ja). A, na dru gi na ~in, Hitc hcoc ko vi okvi ri ne za do vo lja va - ju se samo ne u tra li zi ra njem oko li {a, gu ra njem za tvo re nog su sta va ono li ko da le ko ko li ko je mo gu }e i za tva ra njem u sli - ku mak si mu ma sa stav ni ca; oni }e isto dob no od sli ke pra vi ti men tal nu sli ku, otvo re nu (vi djet }emo to) pre ma igri ~i sto za mi {lje nih od no sa koji tka ju neku»cje li nu«. Zato smo go - vo ri li da uvi jek po sto ji pro stor izvan okvi ra, ~ak i u naj za tvo - re ni joj sli ci. I da uvi jek po sto je isto dob no dva as pek ta pro - sto ra izvan okvi ra, od nos koji je mo gu }e ak tu a li zi ra ti s dru - gim sku po vi ma, vir tu al ni od nos s»cje li nom«. No, u jed nom slu ~a ju, do dru go ga }e se od no sa, ta jan stve ni je ga, do pri je ti ne i zrav no, pre ko po sred ni{ tva i pro du lji va njem pr vo ga, kroz sli jed sli ka; u dru gom slu ~a ju, do nje ga bi se do pi ra lo izrav ni je, u sa moj sli ci, i kroz ogra ni ~a va nje i ne u tra li za ci ju pr vo ga. Sa`mimo re zul ta te ove ana li ze okvi ra. Uo kvi ri va nje je umjet - nost oda bi ra nja svih vr sta di je lo va koji ula ze u neki skup. Taj je skup za tvo re ni su stav, re la tiv no i ar ti fi ci jel no za tvo ren. Za tvo ren su stav odre en okvi rom mo`e se pro ma tra ti kroz od nos s po da ci ma koje pre no si gle da te lji ma: on je oba vi je - stan, te za si }en ili pro ri je en. Pro ma tran iz dvo je no i kao ogra ni ~e nje, on je ge o me trij ski i fi zi~ ki-di na mi ~an. Pro ma - tran u pri ro di svo jih di je lo va, jo{ uvi jek je ge o me trij ski, ili fi - zi~ ki i di na mi~ ki. To je op ti~ ki su stav, kad ga se pro mo tri u od no su na gle di {te, na kut ka dri ra nja: on je ili pra gma ti~ ki oprav dan, ili za hti je va vi{i stu panj oprav da nja. Na po sljet ku, on odre u je pro stor izvan okvi ra, bilo u obli ku ne kog {i re - ga sku pa koji ga pro du lju je, bilo u obli ku»cje li ne«koja ga in te gri ra. II. Dru ga ra zi na: ka dar i po kret Ra ska dri ra nje (déco u pa ge) je odre i va nje ka dra, a ka dar odre i va nje po kre ta koji se us po stav lja u za tvo re nom su sta - vu, iz me u ele me na ta ili di je lo va sku pa. No, kako smo vi - dje li, po kret se ta ko er ti~e neke»cje li ne«, koja se po pri ro - di ra zli ku je od sku pa. Cje li na je ono {to se mi je nja, otvo re - no ili tra ja nje. Po kret da kle izra `a va pro mje nu cje li ne, ili eta - pu, as pekt te pro mje ne, tra ja nje ili ar ti ku la ci ju tra ja nja. Tako po kret ima dva lica, jed na ko ne od vo ji va kao pi smo i gla va, dvi je stra ne ko va ni ce: on je od nos iz me u di je lo va, i on je sklo nost cje li ne. S jed ne stra ne on mo di fi ci ra od no sne po lo - `a je di je lo va ne kog sku pa, koji su kao nje go vi od sje~ ci, sva - ki ne po kre tan sam po sebi; s dru ge stra ne on je sam po kret - ni od sje ~ak sve ga ~iju pro mje nu izra `a va. U jed nom po gle - du, on je na vod no re la ti van; u dru gom, na vod no je ap so lu - tan. Za mi sli mo sta ti ~an ka dar u ko je mu se li ko vi mi~u: oni mi je nja ju svo je od no sne po lo `a je u ka dri ra nom sku pu; no ta bi pro mje na bila po sve ar bi trar na kad ne bi ta ko er izra `a - va la ne {to {to se upra vo mi je nja, neku, ~ak i naj ma nju, kva - li ta tiv nu al te ra ci ju u cje li ni koja pro la zi tim sku pom. Za mi - sli mo ka dar u ko je mu se ka me ra mi~e: ona mo`e i}i od jed - nog sku pa ka dru go me, mi je nja ti od no sne po lo `a je sku po va, sve je to nu` no samo ako re la tiv na mo di fi ka ci ja izra `a va ap - so lut nu pro mje nu sve ga koje pro la zi tim sku po vi ma. Na pri - mjer, ka me ra pra ti mu{ kar ca i `enu koji se pe nju stu bi {tem, i koji sti `u do vra ta koja mu{ ka rac otva ra; za tim ih ka me ra na pu {ta, i vra }a se u je dan je di ni ka dar, ide du` vanj skog zida sta na, na stu bi {te ko ji me se spu {ta na tra{ ke, izla zi na Ber gson je ra zvio sve te to~ ke u Stva ra la~ koj evo lu ci ji, pogl. I. O»na pe toj niti«, vidi str. 503 (10). 12 Bo nit zer je pri go va rao Bur chu da ne po sto ji»na sta nak-izvan-okvi ra pro sto ra izvan okvi ra«, i da pro stor izvan okvi ra osta je ima gi na ran, ~ak i kad se ak tu a li zi rao pod u~in kom ra kor da: ne {to osta je uvi jek izvan okvi ra, i pre ma Bo nit ze ru sama je ka me ra ta koja se mo`e po ja vi ti umje sto nje ga, no uvo - de }i onda novu du al nost u sli ku (Le re gard et la voix, 10-18, str. 17). Te Bo nit ze ro ve pri mjed be ~ine nam se u pot pu no sti osno va ne. No vje ru je mo da i u sa mom pro sto ru izvan okvi ra po sto ji unu tar nja du al nost, koja ne upu }u je samo na sred stvo rada. 13 Dre yer, ci ti rao Ma u ri ce Dro uzy, Carl Th. Dre yer né Nil sson, Ed. du Cerf, str. 353.

48 hfl_54-q7:hfl :24 Page 47 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 43 do 52 Deleuze, G.: Okvir i kadar, uokvirivanje i monta`a Dvori{ni prozor (sa snimanja) plo~ nik, i uz di `e se izva na sve do ne pro zir nog pro zo ra sta - na. Taj po kret, koji mo di fi ci ra od no sni po lo `aj ne po kret nih sku po va, nu `an je samo ako izra `a va ne {to {to se upra vo do - ga a, pro mje nu u ne kom»sve«koji sam po sebi pro la zi kroz te mo di fi ka ci je: `ena }e upra vo biti ubi je na, u{la je slo bod - na, no vi{e ne mo`e o~e ki va ti ni ka kvu po mo}, uboj stvo je ne u mit no. Re}i }emo da je taj pri mjer (Hitc hcoc ko va Mah - ni tost) slu ~aj elip se u na ra ci ji. No, ima li ili nema elip se, ili ~ak ima li ili nema na ra ci je, nije u ovom tre nut ku bit no. Ono {to je va` no u ovim pri mje ri ma, to je da ka dar, ka kav god bio, ima ne {to po put dva pola: u od no su na sku po ve u pro - sto ru gdje uvo di od no sne mo di fi ka ci je me u ele men te i po - de le men te; u od no su na sve ~iju ap so lut nu pro mje nu u tra - ja nju izra `a va. To sve ni ka da se ne za do vo lja va samo elip ti~ - no {}u, ni na ra tiv no {}u, iako mo`e biti obo je. No ka dar uvi - jek, ka kav god bio, ima ta dva as pek ta: on pred stav lja mo di - fi ka ci je od no sno ga po lo `a ja u ne kom sku pu ili sku po vi ma, on izra `a va ap so lut ne pro mje ne u ne koj»cje li ni«ili u cje li ni. Kadar op }e ni to ima jed no lice okre nu to pre ma sku pu ~ije mo di fi ka ci je me u di je lo vi ma pre vo di, a dru go lice okre nu - to pre ma cje li ni ~iju pro mje nu izra `a va. Otu da si tu a ci ja ka - dra, koji mo `e mo ap strak tno de fi ni ra ti kao po sred ni ka iz - me u uo kvi ri va nja sku pa i mon ta `e sve ga. ^as okre nut pre - ma polu ka dri ra nja, ~as pre ma polu mon ta `e. Ka dar, to je po kret, pro mo tren u svom dvo stru kom as pek tu: pri je nos di - je lo va ne kog sku pa koji se {iri u pro sto ru, pro mje na neke»cje li ne«koja se tran sfor mi ra u tra ja nju. To nije samo ap strak tno odre e nje ka dra. Jer ka dar na la zi svo je kon kret no odre e nje u mje ri u ko joj ne pre sta je osi gu - ra va ti pri je laz s jed nog as pek ta na dru gi, ven ti la ci ju ili dis tri - bu ci ju oba as pek ta, nji ho vu stal nu kon ver zi ju. Vra ti mo se na tri ber gso nov ske ra zi ne: sku po vi i nji ho vi di je lo vi, cje li na koja se mi je {a s Otvo re nim ili pro mje na u tra ja nju, po kret koji se usta nov lju je iz me u di je lo va ili sku po va, no koji ta - ko er izra `a va i tra ja nje, to jest pro mje nu cje li ne. Ka dar je po put po kre ta koji ne pre sta je osi gu ra va ti kon ver zi ju, cir ku - la ci ju. On di je li i izno va di je li tra ja nje pre ma pred me ti ma koji tvo re skup, obje di nju je pred me te i sku po ve u jed no je - di no tra ja nje. On ne pre sta je di je li ti tra ja nje u pod tra ja nja, sama po sebi he te ro ge na, i uje di nja va ti ih u jed no tra ja nje ima nen tno sve mu sve mi ra. A kako jed na svi jest obav lja te po dje le i uje di nja va nja, re}i }emo o ka dru da dje lu je po put 47

49 hfl_54-q7:hfl :24 Page 48 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 43 do 52 Deleuze, G.: Okvir i kadar, uokvirivanje i monta`a Gomila svi je sti. No je di na film ska svi jest, to ni smo mi, gle da telj, niti ju nak, to je ka me ra, ~as ljud skih obi lje` ja, ~as ne ~o vje~ na ili nad ~o vje~ na. Za mi sli mo po kret vode, onaj pti ce u da lji ni, i onaj lika na bro du: oni se mi je {a ju u je din stve nu per cep ci ju, jed nu mir nu cje li nu hu ma ni zi ra ne Pri ro de. No evo gdje se pti ca, obi ~an ga leb, obru {a va i ra nja va oso bu: tri se toka di - je le i po sta ju izvanj ski je dan dru go me. Cje li na }e se po nov - no za tvo ri ti, no bit }e pro mi je nje na: po stat }e je di na svi jest ili per cep ci ja sve ga pti ca, svje do ~e }i o ne koj po sve»pop ti ~e - noj«pri ro di, okre nu toj pro tiv ~o vje ka, u be skraj nom i{~e ki - va nju. Po nov no }e se po di je li ti kad pti ce na pad nu, pre ma na ~i ni ma, mje sti ma, `r tva ma nji ho vog na pa da. Za tvo rit }e se jo{ jed nom radi pre da ha, kad ljud sko i ne ljud sko u u u ne ri je {en od nos (Hitc hcoc ko ve Pti ce). Mo gli bi smo jed na ko tako re}i da je po dje la iz me u dvi ju»cje li na«, ili»cje li na«iz - me u dvi ju po dje la 14. Ka dar, to jest svi jest, ocr ta va po kret koji ~ini da se stva ri iz me u ko jih se us po stav lja ne pre sta ju spa ja ti u jed nu cje li nu, a cje li na, da se ne pre sta je di je li ti me u stva ri ma (Di vi du al no). Pokret je sam taj koji se ra stav lja i po nov no sa stav lja. Ra stav - lja se pre ma ele men ti ma me u ko ji ma igra u ne kom sku pu: oni ma koji osta ju ne po mi~ ni, oni ma ko ji ma je po kret pri pi - san, oni ma koji ~ine ili trpe ta kav jed no sta van ili dje ljiv po - kret... No on se ta ko er po nov no sa stav lja u je dan ve li ki slo - `e ni po kret, ne dje ljiv pre ma cje li ni ~iju pro mje nu izra `a va. Mo `e mo pro ma tra ti odre e ne ve li ke po kre te kao au to rov vla sti ti pot pis, koji ka rak te ri zi ra ju cje li nu fil ma ili ~ak cje li - nu opu sa, no koji odje ku ju s od no snim po kre tom te pot pi - sa ne sli ke, ili tog de ta lja u sli ci. U eg zem plar noj stu di ji o Mur na u o vu Fa u stu, Eric Ro hmer po ka zao je kako su se po - kre ti ek span zi je i kon trak ci je po di je li li iz me u oso ba i stva - ri, u»sli kov nom pro sto ru«, no i kako su izra zi li istin ske Ide - je u»film skom pro sto ru«, Do bro i Zlo, Boga i So to nu 15. Or - son Wel les ~e sto opi su je dva po kre ta koji se sla `u, od ko jih je je dan po put ho ri zon tal nog pra vo crt nog bi je ga u ne koj vr - sti iz du `e nog i re {et ka stog ka ve za, a dru gi po put kru` ne pu - ta nje ~ija ver ti kal na os na vi si ni vr{i do nji, od no sno gor nji ra kurs: ako su ve} ti po kre ti ti koji po kre }u Kaf kin knji `ev O raz dva ja nju i spa ja nju to ko va, vidi Ber gson, Durée et si mul tanéité, pogl. III (Ber gson za mo del uzi ma tri toka, svi je sti, vode koja te~e i pti ce koja leti). 15 Eric Ro hmer, L or ga ni sa ti on de l es pa ce dans le»fa ust«de Mur na u,

50 hfl_54-q7:hfl :24 Page 49 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 43 do 52 Deleuze, G.: Okvir i kadar, uokvirivanje i monta`a ni opus, za klju ~it }emo da po sto ji bli skost iz me u Wel le sa i Kaf ke, bli skost koja se ne svo di samo na film Pro ces, nego ra di je obja{ nja va za {to je Wel les imao po tre bu izrav no se su - o ~i ti s Kaf kom. Ako se ta kvi po kre ti na la ze i du bo ko kom - bi ni ra ju u Re e do vu Tre }em ~o vje ku, za klju ~it }emo ili da je Wel les bio vi{e od glum ca u tom fil mu, i da je bli sko su ra i - vao s re da te ljem pri nje go vu stva ra nju, ili da je Reed bio Wel le sov na dah nu ti u~e nik. Mno gim svo jim fil mo vi ma Ku - ro sa wa daje pot pis koji pod sje }a na iz mi {lje no ja pan sko slo - vo: de be la oko mi ta crta si la zi s vrha na dno ekra na, dok je dva ta nja la te ral na po kre ta pre la ze s de sna na li je vo i s li je - va na de sno; ta kav je dan slo `e ni po kret je u od no su s cje li - nom fil ma, vi djet }emo to, na na ~in da po i ma cje li nu fil ma. Ra{ ~la nju ju }i po ne ke Hitc hcoc ko ve fil mo ve, François Re - gna ult je iz sva ko ga izvu kao neki glo bal ni po kret ili»glav nu, ge o me trij sku ili di na mi~ ku, for mu«, koji bi se u ~i stom sta - nju mo gli po ja vi ti u {pi ca ma:»spi ra le iz Vr to gla vi ce, po ki da - ne crte i su prot na struk tu ra u crno-bi je lo me iz Psi ha, kar te - zi jan ske ko or di na te u stre li ci iz Sje ver-sje ve ro za pad...«i mo` da su ve li ki po kre ti iz tih fil mo va upra vo sva ki za sebe sa stav ni ce jed nog jo{ ve }eg po kre ta koji bi izra zio cje li nu Hitc hcoc ko va opu sa, i na ~in na koji je taj opus evo lu i rao, na koji se mi je njao. No ni {ta ma nje za ni mljiv nije dru gi smjer pre ma ko je mu se ve li ki po kret, okre nut pre ma cje li ni koja se mi je nja, ra stav lja u re la tiv ne po kre te, u lo kal ne obli ke okre - nu te pre ma od no snim po lo `a ji ma di je lo va jed nog sku pa, atri bu ci ja ma oso ba ma ili stva ri ma, po dje la ma me u ele men - ti ma. Re gna ult ga pro u ~a va za Hitc hcoc ka (tako, u Vr to gla - vi ci, ve li ka spi ra la mo`e po sta ti ju na ko va vr to gla vi ca, no ta - ko er i kru` ni ca koju on opi su je svo jim vo zi lom, ili ~ak uvo - jak ju na ki nji ne kose 16 ). No taj tip ana li ze po `e ljan je za sva - kog au to ra, to je nu `an pro gram istra `i va nja za sva ku ana li - zu re da te lja, ono {to bi smo mo gli na zva ti sti li sti kom: po kret koji se us po stav lja iz me u di je lo va sku pa u okvi ru, ili od jed - nog do dru gog sku pa u re ka dri ra nju; po kret koji izra `a va cje li nu u ne kom fil mu ili opu su; po du da ra nje iz me u njih, na ~in na koji odje ku ju, na koji pre la ze je dan u dru gi. Jer to je isti po kret, ~as sa stav ni, ~as ra stav ljen, to su dva as pek ta istog po kre ta. A taj po kret, to je ka dar, kon kret ni po sred nik iz me u cje li ne koja pro `iv lja va pro mje ne i sku pa koji ima di - je lo ve, i koji ne pre sta ju pre la zi ti jed no u dru go pre ma nje - go va dva lica. Kadar, to je sli ka-po kret. Uko li ko pre no si po kret cje li ni koja se mi je nja, to je po kret ni isje ~ak ne ko ga tra ja nja. Opi su ju }i sli ku jed no ga pro svje da, Pu dov kin je re kao: to je kao da se po pne te na krov da bi ste ga vi dje li, po tom si e te na pro zor pr vo ga kata da bi ste pro ~i ta li tran spa ren te, te se po tom iz - gu bi te u go mi li To je samo»kao da«, jer pri rod na per - cep ci ja uvo di sta ja li {ta, si dri {ta, fik sne to~ ke ili raz dvo je na gle di {ta, ra zli ~i ta vo zi la, dok film ska per cep ci ja dje lu je kon - ti nu i ra no, u jed nom po kre tu ~ija su sta ja li {ta sama po sebi nje go vi sa stav ni di je lo vi i samo su vi bra ci ja na sebe. Go mi la Kin ga Vi do ra, ono {to je Mi try na zvao»jed nom od naj ljep - {ih vo `nji u ~i ta vom ni je mom fil mu«: ka me ra ula zi u go mi - lu una trag, usmje ra va se pre ma jed nom ne bo de ru, pe nje se sve do dva de se tog kata, uo kvi ru je je dan od pro zo ra, ot kri va halu pre pu nu rad nih sto lo va, pro di re unu tra i do la zi do sto - la za ko jim sje di ju nak. Ili ta ko er slav ni ka dar iz Mur na u o - va Po sljed njeg ~o vje ka: ka me ra na bi ci klu, koji je prvo smje - {ten u di za lo, spu {ta se s njim i obu hva }a dvo ra nu ve li kog ho te la kroz sta kla, iz vr {a va ju }i ne pre kid na ra stav lja nja i po - nov na sa stav lja nja, za tim» juri kroz lobi i kroz go le ma kri la ro ti ra ju }ih vra ta u jed noj je di noj i sa vr {e noj vo `nji«. Ka me - ra ov dje po vla ~i dva po kre ta, dva ti je la u po kre tu ili dva vo - zi la, di za lo i bi cikl. Mo`e po ka za ti jed no, koje ~ini dio sli ke, i sa kri ti dru go (mo`e ta ko er u po ne kim slu ~a je vi ma po ka - za ti u sli ci i samu ka me ru). No nije to ono {to je va` no. Ono {to jest va` no, to je da je po kret na ka me ra po put op }eg ekvi - va len ta svih sred sta va za kre ta nje koje po ka zu je ili ko ji ma se slu `i (zra ko plov, au to mo bil, brod, bi cikl, hod, pod ze mna `e - lje zni ca...). Iz te }e ekvi va len ci je Wen ders na pra vi ti du{u svo jim dva ma fil mo vi ma, U ti je ku vre me na i Ali ce u gra do vi - ma, uvo de }i tako u film po seb no kon kret nu re flek si ju o fil - mu. Dru gim ri je ~i ma, svoj stvo film ske sli ke-po kre ta jest da iz vo zi la i tijela u pokretu izvu ~e po kret koji im je za jed ni~ - ka sup stan ca, ili da iz po kre ta izvu ~e mo bil nost koja im je esen ci ja. To je bila Ber gso no va `e lja: po ~ev {i od ti je la ili predmeta u pokretu ko ji ma na{a pri rod na per cep ci ja pri pa - ja po kret kao vo zi lu, izvu }i jed no stav nu obo je nu»mr lju«, sli - ku-po kret, koja se»svo di na samu sebe u nizu ek stre mno br - zih os ci la ci ja«i»u stvar no sti je samo po kret po kre ta«. 18 A ono za {to je Ber gson sma trao film nes po sob nim, jer je pro - ma trao samo ono {to se de {a va u apa ra tu (ap strak tni ho mo - ge ni po kret sli je da sli ka), ba{ je za to apa rat naj vi {e spo so - ban, izvan red no spo so ban: za sli ku-po kret, da kle ~i sti po - kret izvu ~en iz ti je la i mo bi la. To nije ap strak ci ja, nego oslo - bo e nje. Uvi jek je ve lik tre nu tak u fil mu kad, kao kod Re - no i ra, ka me ra osta vi lik i ~ak mu okre ne le a, ~i ne }i vla sti ti po kret na kra ju ko je ga }e mu se po nov no vra ti ti 19. ^ine}i tako po kret ni isje ~ak sli ka, ka dar se ne za do vo lja va izra `a va njem tra ja nja neke cje li ne koja se mi je nja, nego ne pre sta je va ri ra ti ti je la, di je lo ve, as pek te, di men zi je, uda lje no - sti, od no sne po lo `a je ti je la koja stva ra ju neki skup u sli ci. Jed no se radi dru gim. Zato {to ~i sti po kret di je lje njem va ri - ra ele men te sku pa na ra zli ~i te na ziv ni ke, zato {to ra stav lja i po nov no sa stav lja skup, zato se po du da ra s te melj no otvo re - nom cje li nom, ~ije je svoj stvo da»se stva ra«bez pre stan ka ili da se mi je nja, da tra je. I obr nu to. Ep ste in je taj koji je naj du - blje, naj po e ti~ ni je, ra zot krio tu pri ro du ka dra kao ~i stog po - kre ta, us po re u ju }i ga s ku bi sti~ kom ili si mul ta ni sti~ kom sli - 16 François Re gna ult,» Système for mel d Hitc hcock«, u Hitc hcock, Ca hi ers du cinéma. O kom po zi ci ji po kre ta koji bi izra `a vao cje li nu opu sa, vidi str Pu dov kin, ci ti rao Lher mi ni er, L art du cinéma, Seg hers, str Ber gson, Matière et mémo i re, str. 331 (219); La pensée et le mo u vant, str ( ). ^e sto }emo i kod Gan cea na}i isti izraz»po kret po kre ta«. 19 Vidi ana li zu Andréa Ba zi na, koji je pro sla vio ve li ku Re no i ro vu pa no ra mu iz Zlo ~i na gos po di na Lan gea: ka me ra na pu {ta lik u jed nom kutu dvo ri {ta, okre }e se u su prot nom smje ru da bi do ~e ka la lik u dru gom kutu dvo ri {ta, tamo gdje }e on po ~i ni ti svoj zlo ~in (Jean Re no ir, Champ Li bre, str. 42:»taj za div lju ju }i po kret apa ra ta (...) je pro stor ni izraz ci je le re `i je«). 49

51 hfl_54-q7:hfl :24 Page 50 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 43 do 52 Deleuze, G.: Okvir i kadar, uokvirivanje i monta`a Posljednji ~ovjek kom:»sve se po vr {i ne di je le, okr nju ju, ra stav lja ju, bri {u, kako za mi {lja mo da to ~ine u kuk ~e vom oku od ti su }u di je - lo va. Opi sna ge o me tri ja ~ije je plat no ka dar kuta. Umje sto da se pod vr gne per spek ti vi, ovaj je sli kar ci je pa, ula zi u nju. (...) Izvanj sku per spek ti vu tako za mje nju je unu tar njom per - spek ti vom, vi {e stru kom, sjaj nom, va lo vi tom, pro mje nji vom i sku plji vom per spek ti vom, po put vla` ne vla si. Ona nije ista li je vo kao de sno, niti gore kao do lje. Frak ci je stvar no sti koje sli kar pred stav lja nisu na istim na ziv ni ci ma uda lje no sti, ni re ljef no, ni svje tlo sti.«zato {to film, jo{ izrav ni je nego sli - kar stvo, daje re ljef u vre me nu, per spek ti vu u vre me nu: on samo vri je me izra `a va kao per spek ti vu ili re ljef. 20 Zato vri - je me su {tin ski pri ma mo} da se ste `e ili da se ra ste `e, kao {to po kret ima spo sob nost us po ra va nja ili ubr za va nja. Ep ste in se naj vi {e pri bli `io kon cep tu ka dra: to je po kret ni isje ~ak, to jest vre men ska per spek ti va ili mo du la ci ja. Otu da pro i stje ~e ra zli ka iz me u film ske i fo to graf ske sli ke. Fo to gra fi ja je svo - je vr sno»ka lu plje nje«: ka lup or ga ni zi ra unu tar nje sna ge stva - ri, tako da one po sti `u sta nje rav no te `e u odre e nom tre nut - ku (ne po kret ni isje ~ak). Dok se mo du la ci ja ne za u stav lja kad se po sti gne rav no te `a, i ne pre sta je mi je nja ti ka lup, stva ra ti pro mje njiv, kon ti nu i ran, vre men ski ka lup. 21 Ta kva je sli kapo kret, koju je Ba zin s toga gle di {ta su prot stav ljao fo to gra - fi ji:»fo to graf po du zi ma, po sred ni{ tvom objek ti va, istin sko uzi ma nje svje tlo snog oti ska, ka lu plje nje (...). ŠNoš film stva - ra pa ra doks uka lu plji va nja u vri je me pred me ta i jo{ k tome uzi ma nja oti ska nje go va tra ja nja.«22 III. Po kret lji vost: mon ta `a i po kret ka me re [to se do ga a lo u vri je me ne po mi~ ne ka me re? Ta je si tu a ci - ja ~e sto opi si va na. Kao prvo, okvir je odre en je din stve nim i fron tal nim, gle da te lje vim ku tom gle da nja na ne pro mje njiv skup: da kle ne po sto ji ko mu ni ka ci ja pro mje nji vih sku po va koji upu }u ju je dan na dru go ga. Kao dru go, ka dar je je din - stve no pro stor no odre e nje koje upu }u je na»ko mad pro sto - ra«na toj ili toj uda lje no sti od ka me re, od kru pnog pla na do uda lje nog pla na (ne po kret ni isje~ ci): po kret nije da kle izvu - ~en radi sebe sa mo ga i osta je po ve zan uz ele men te, li ko ve i stva ri, koji mu slu `e kao po kret na ti je la ili vo zi la. Na po sljet - ku, cje li na se mi je {a sa sku pom u du bi ni tako da je po kret no ti je lo pre la zi pre la ze }i s jed nog pro stor nog ka dra na dru gi, s jed nog pa ra lel nog isje~ ka na dru gi, tako da sva ki ima svo ju ne o vi snost i svo ju po de {e nost: nema da kle pro mje ne ni tra - ja nja u pra vom smi slu ri je ~i, a tra ja nje im pli ci ra sa svim dru - 20 Ep ste in (Ecrits, I, Seg hers, str. 115) pi{e taj tekst u vezi Fer nan da Lé gera, koji je ne sum nji vo bio sli kar naj bli `i film skoj umjet no sti. No on }e pre u ze ti poj mo ve izrav no za film (str. 138, str. 178). 21 O toj ra zli ci iz me u ka lu plje nja i mo du la ci je op }e ni to, vidi Si mon don, L in di vi du et sa genèse physi co-bi o lo gi qu e, P.U.F., str André Ba zin, Qu est-ce que le cinéma?, Ed. du Cerf, str

52 hfl_54-q7:hfl :24 Page 51 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 43 do 52 Deleuze, G.: Okvir i kadar, uokvirivanje i monta`a ga ~i ju kon cep ci ju du bi ne, koja mi je {a i raz mje {ta pa ra lel ne zone umje sto da ih su per po ni ra. Mo `e mo da kle odre di ti pri - mi tiv no sta nje fil ma u ko je mu je sli ka u po kre tu pri je nego da je sli ka-po kret, i u od no su na to pri mi tiv no sta nje se kre - }e ber gso nov ska kri ti ka. Ako se pi ta mo kako se kon sti tu i ra la sli ka-po kret, ili kako se po kret iz dvo jio iz lju di i stva ri, za klju ~u je mo da je to bilo u dva ra zli ~i ta obli ka, i u oba slu ~a ja na ne pri mje tan na ~in: s jed ne stra ne na rav no mo bil no {}u ka me re, tako da ka dar sam po sta je mo bi lan; no s dru ge stra ne ta ko er i mon ta `om, to jest ra kor dom ka dro va od ko jih bi sva ki ili ve }i na mo gli osta ti ne po mi~ ni. ^i sta bi se mo bil nost mo gla tim sred stvom po sti }i, izvu ~e na iz po kre ta li ko va, s vrlo malo kre ta nja ka - me re: to je ~ak bio naj ~e {}i slu ~aj, i po go to vo onaj Mur na u - o va Fa u sta, po {to je po kret na ka me ra bila re zer vi ra na za izni mne sce ne ili po seb ne tre nut ke. Dva }e se sred stva na svo jim po ~e ci ma na}i pri mo ra ni da se skri va ju: ne samo da su mon ta` ni ra kor di tre ba li biti ne pri mjet ni, nego i po kre ti ka me re ako su se ti ca li obi~ nih tre nu ta ka ili ba nal nih sce na (po kre ti tako spo ri da su na gra ni ci per cep ci je 23 ). Jer oba obli ka ili sred stva bi in ter ve ni ra la samo da bi stvo ri la po ten - ci jal sa dr `an u ne po mi~ noj pri mi tiv noj sli ci, to jest u po kre - tu ka kav je jo{ bio ve zan uz oso be i stva ri. Taj je po kret ve} bio svoj stvo fil ma, i za hti je vao neku vr stu oslo bo e nja, ne mo gav {i se za do vo lji ti gra ni ca ma u ko ji ma su ga dr `a li pri - mi tiv ni uvje ti. Tako da se na vod no pri mi tiv na sli ka, sli ka u po kre tu, de fi ni ra la ma nje kroz svo je sta nje nego kroz svo ju te `nju. Pro stor ni i ne po mi~ ni ka dar imao je ten den ci ju dati jed nu ~i stu sli ku-po kret, ten den ci ju koja je malo-po ma lo pre{ la u dje lo kroz mo bi li za ci ju ka me re u pro sto ru, ili pak kroz mon ta `u po kret nih ili jed no stav no ne po mi~ nih ka dro - va u vre me nu. Rije~»ka dar«mo `e mo re zer vi ra ti za ne po mi~ na pro stor na odre e nja, od sje~ ke pro sto ra ili uda lje no sti u od no su na ka - me ru: tako ~ini Jean Mi try, ne samo kad pro ka zu je izraz»ka dar-se kven ca«, po nje mu ne ko he ren tan, nego jo{ oprav - da ni je kad u vo `nja ma ne vidi ka dar nego se kven cu ka dro - va. Da kle se kven ca ka dro va je ta koja na slje u je od po kre ta i od tra ja nja. No kako to nije do volj no odre en po jam, tre - bat }e stvo ri ti pre ci zni je kon cep te da bi izvu kli je din stva po - kre ta i tra ja nja: vi djet }emo to sa»sin ta gma ma«chri sti a na Met za i»se gmen ti ma«ray mon da Bel lo u ra. No, iz na {eg kuta gle da nja, za sad, po jam ka dra mo`e ima ti do volj no je - din stvo i do volj nu ek sten zi ju ako mu se pri da nje gov puni pro jek cij ski, per spek tiv ni i vre men ski smi sao. U biti, je din - stvo je uvi jek ono od ~ina koji ta kav ka kav je po dra zu mi je - va mno go stru kost pa siv nih ili ak tiv nih ele me na ta 24. Ka dro - vi, kao ne po kret na pro stor na odre e nja, sa vr {e no mogu u tom smi slu biti mno go stru kost koja od go va ra je din stvu ka - dra, kao po kret nog od sje~ ka ili vre men ske per spek ti ve. Je - din stvo }e va ri ra ti ovi sno o mno go stru ko sti koju sa dr `a va, ali ne}e biti ma nje je din stvo te ko re la tiv ne mno go stru ko sti. U tom po gle du ra zli ko vat }emo vi{e slu ~a je va. U pr vom slu - ~a ju, kon ti nu i ran po kret ka me re je taj koji }e de fi ni ra ti ka - dar, ka kve god bile pro mje ne ku to va i gle di {ta (na pri mjer, vo `nja). U dru gom slu ~a ju, kon ti nu i tet ra kor da je taj koji kon sti tu i ra je din stvo ka dra, iako to je din stvo za»ma te ri ju«ima dva ili vi{e suk ce siv nih ka dro va koji uo sta lom mogu biti ne po mi~ ni. Ta ko er i po kret ni ka dro vi mogu du go va ti svo - ju ra zli ~i tost samo ma te ri jal nim utje ca ji ma, i obli ko va ti sa vr - {e no je din stvo u funk ci ji pri ro de nji ho ve mon ta `e: tako kod Or so na Wel le sa, dva gor nja ra kur sa iz Gra a ni na Ka nea, u ko ji ma ka me ra do slov no pre la zi sta klo i pro di re u unu tra{ - njost jed ne ve li ke pro sto ri je, bilo u ko rist ki{e koja se obru - {i la na sta klo i muti ga, bilo u ko rist olu je i jed nog uda ra gro - ma koji to sta klo lomi. U tre }e mu slu ~a ju, na la zi mo se pred ka drom du go ga tra ja nja, ne po mi~ nim ili po kret nim,»ka - drom-se kven com«, s du bi nom po lja: ta kav ka dar u sebi sa - dr `a va sve od sje~ ke pro sto ra odjed nom, od kru pnog pla na do uda lje nog pla na, no nema ni {ta ma nje je din stva koje do - pu {ta da ga se de fi ni ra kao ka dar. To je zato {to du bi na vi{e nije shva }e na na na ~in»pri mi tiv nog«fil ma, kao na sla gi va nje pa ra lel nih od sje ~a ka od ko jih sva ki ima po sla samo sa so - bom sa mim, dok su svi samo pre e ni istim po kre ta lom. Na - su prot tome, kod Re no i ra ili Wel le sa, skup po kre ta ras po re - u je se u du bi nu na taj na ~in da stva ra ju veze, ak ci je i re ak - ci je, koje se ni kad ne ra zvi ja ju jed na po red dru ge, na istom pla nu, nego se po stro ja va ju na ra zli ~i te uda lje no sti i u ra zli - ~i tim pla no vi ma. Je din stvo ka dra ov dje je stvo re no iz izrav - ne veze me u ele men ti ma uze ti ma u mno go stru ko sti na sla - ga nih pla no va koje vi{e nije mo gu }e izo li ra ti: od nos bli skih i uda lje nih pred me ta taj je koji ~ini je din stvo. Ista se evo lu - ci ja po ja vi la u po vi je sti sli kar stva iz me u 16. i 17. sto lje }a: na sla gi va nje pla no va od ko jih je sva ki is pu njen spe ci fi~ nim pri zo rom, i u sva ko me se li ko vi na la ze jed ni do dru gih, za - mi je ni la je po sve dru ga ~i ja vi zi ja du bi ne, u ko joj se li ko vi su - sre }u u per spek ti vi i obra }a ju se jed ni dru gi ma iz jed no ga pla na u dru gi, u ko joj ele men ti jed nog pla na agi ra ju i re a gi - ra ju na ele men te dru go ga, u ko joj se ni je dan oblik, ni jed na boja ne ogra ni ~a va ju na samo je dan plan, u ko joj su di men - zi je pred nje ga pla na ab nor mal no po ve }a ne da bi izrav no u{le u od nos sa stra `njim pla nom kroz na glu re duk ci ju ve li - ~i na 25. U ~e tvr to me slu ~a ju, ka dar-se kven ca (jer po sto je mno ge vr ste) vi{e ne sa dr `a va ni ka kvu du bi nu, ni na sla gi va - nje ni uti ski va nje: on izgla ~a sve pro stor ne pla no ve u je dan je di ni pred nji plan koji pro la zi kroz ra zli ~i te okvi re, na taj na ~in da je din stvo ka dra pod sje }a na sa vr {e nu plo{ nost sli - ke, dok je ko re la tiv na mno go stru kost ona re ka dri ra nja. To je 23 Te je esen ci jal ne to~ ke ana li zi rao Noël Burch: 1) mon ta` ni ra kord i ba nal ni po kret ka me re ima ju ve o ma ra zli ~i te ko ri je ne; Grif fith je taj koji ko di fi ci - ra ra kor de, no ~i ne }i od po kret ne ka me re izni mnu upo tre bu (Ro e nje na ci je); Pa stro ne je taj koji uvo di po kret nu ka me ru u obi~ nu upo tre bu, no za - ne ma ru ju }i ra kor de, i smje {ta ju }i se»pod ek sklu ziv ni znak fron tal no sti, ka rak te ri sti ~an za prvi pri mi tiv ni film«(ca bi ri a). 2) No oba po stup ka, kod Grif fit ha i kod Pa stro nea, pr ko se istom uvje tu na mjer no tra `e ne ne pri mjet no sti (Noël Burch, Mar cel L Her bi er, Seg hers, str ). 24 Ber gson, Es sai sur les données immédi a tes de la con sci en ce, str. 55 (60). 25 Te dvi je kon cep ci je du bi ne u sli kar stvu, u 16. i 17. st., pro u ~io je Wölfflin u vrlo li je pom po glav lju Osnov nih na ~e la po vi je sti umjet no sti. Film pred - stav lja ba{ istu evo lu ci ju, kao dva vrlo ra zli ~i ta as pek ta du bi ne po lja koje je ana li zi rao Ba zin (» Pour en fi nir avec la pro fon de ur de champ«, Ca hi ers du cinéma, br. 1, tra vanj 1951). Us pr kos svim svo jim re zer va ma po pi ta nju Ba zi no ve teze, Mi try mu pri zna je osnov no: u pr vot nom obli ku, du bi na je po - 51

53 hfl_54-q7:hfl :24 Page 52 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 43 do 52 Deleuze, G.: Okvir i kadar, uokvirivanje i monta`a bio Dre ye rov slu ~aj, u nje go vim ka dro vi ma-se kven ca ma ana lo gni ma plo ha ma, i koji ni je ~u sva ku ra zli ku iz me u ra - zli ~i tih pro stor nih pla no va, tako da pu {ta ju po kret da pro la - zi kroz niz re ka dri ra nja koja za mje nju ju iz mje nu ka dra (Ri- je~, Ger trud). 26 Sli ke bez du bi ne ili sli ke sla be du bi ne obli - ku ju tip ka dra koji je te ku }i i kli `u }i, koji se su prot stav lja vo - lu me nu du bo kih sli ka. U svim tim smi slo vi ma, ka dar do i sta ima je di ni cu. To je je di - ni ca po kre ta, i ona zbog toga po dra zu mi je va ko re la tiv nu mno go stru kost koja mu ne pro tur je ~i 27. [to vi {e mo `e mo re}i da je ta je di ni ca uze ta u dvo stru kom za htje vu, u od no su na cje li nu ~iju pro mje nu ti je kom fil ma izra `a va, i u od no su na di je lo ve ko ji ma odre u je raz mje {ta nja u sku po ve i iz jed - no ga sku pa u dru gi. Pa so li ni je taj dvo stru ki za htjev izra zio na vrlo ja san na ~in. S jed ne stra ne, film ska bi cje li na bila je - dan je di ni ana li ti~ ki ka dar-se kven ca, ne o gra ni ~en, te o rij ski kon ti nu i ran; s dru ge stra ne di je lo vi fil ma bili bi dis kon ti nu - i ra ni ka dro vi, raz ba ca ni i ra su ti, bez odre di ve veze. Zato tre - ba da se cje li na odre kne svo je ide al no sti i po sta ne sin te ti~ - kom cje li nom fil ma koji se ostva ru je kroz mon ta `u di je lo va. Obrat no, po treb no je da se di je lo vi pro be ru, uskla de, u u u spo je ve i veze koji kroz mon ta `u re kon sti tu i ra ju vir tu al ni ka - dar-se kven cu ili ana li ti~ ku cje li nu fil ma 28. No ne po sto ji ta po dje la na ~i nje ni cu i pra vo (koja kod Pa - so li ni ja im pli ci ra ve li ku od boj nost pre ma ka dru-se kven ci, uvi jek za dr `a nom u vir tu al no sti). Po sto je dva as pek ta koji su ujed no ~i nje ni~ ni i prav ni i koji ma ni fe sti ra ju ten zi ju ka dra kao je di ni ce. S jed ne stra ne di je lo vi i nji ho vi sku po vi ula ze u od no sne kon ti nu i te te, kroz ne pri mjet ne spo je ve, kroz po - kre te ka me re, kroz ka dro ve-se kven ce ~i nje ni ce, sa ili bez du - bi ne po lja. No uvi jek }e biti re zo va i pre ki da, ~ak i ako se kon ti nu i tet opet us po sta vi, koji do stat no po ka zu ju da cje li - na nije s ove stra ne. Cje li na in ter ve ni ra s dru ge stra ne i u dru gom po ret ku, po put ono ga koji spre ~a va sku po ve da se za tvo re u sebe ili jed ni u dru ge, ono ga koji svje do ~i o ne u - ma nji voj otvo re no sti kon ti nu i te ti ma ni {ta ma nje nego i nji - ho vim pre ki di ma. Cje li na se po jav lju je u di men zi ji tra ja nja koje se mi je nja i ne pre sta je se mi je nja ti. Po jav lju je se u kri - vim spo je vi ma (faux rac cords) kao esen ci jal ni pol fil ma. Taj la` ni spoj mo`e se po ja vi ti u sku pu (Ej zen {tejn) ili u pri je la - zu s jed nog sku pa na dru gi, iz me u dva ka dra-se kven ce (Dre yer). Zato ~ak ne do sta je re}i da ka dar-se kven ca in te ri - o ri zi ra mon ta `u u sni ma nju; on na pro tiv po stav lja spe ci fi~ - ne pro ble me u mon ta `i. U jed nom raz go vo ru o mon ta `i, Nar bo ni, Sylvie Pi er re i Ri vet te pi ta ju: gdje je pro{ la Ger - trud, gdje je Dre yer u~i nio da pro e? A od go vor koji daju, to je: pro{ la je kroz za lje pak 29. Kri vi spoj nije niti spoj kon - ti nu i te ta niti pre kid ili dis kon ti nu i tet u spo ju. Kri vi je spoj sa mo me sebi di men zi ja Otvo re nog, koja iz mi ~e sku po vi ma i nji ho vim di je lo vi ma. On ostva ru je dru gu po ten ci ju pro sto ra izvan okvi ra, ono ga drug dje ili one pra zne zone, ono ga»bi - je lo ga na bi je lom ne mo gu }e ga za sni mi ti«. Ger trud je pro{ la mje stom koje je Dre yer na zi vao ~e tvr tom di men zi jom. Da le - ko od toga da pre ki da ju cje li nu, kri vi spo je vi su ~in cje li ne, kut koji za bi ja ju u sku po ve i nji ho ve di je lo ve, kao {to su pra - vi spo je vi obrat na ten den ci ja, ona di je lo va i nji ho vih sku po - va da se pri klju ~e cje li ni koja im umi ~e. s fran cu sko ga pre ve la Mir na [i mat di je lje na u na sla ga ne od sje~ ke koje je mo gu }e izo li ra ti, od ko jih sva ki vri je di sam za sebe (npr. kod Fe u il la dea ili Grif fit ha); no kod Re no i ra i kod Wel - le sa, dru gi oblik za mje nju je od sje~ ke stal nom in te rak ci jom i pre tr ~a va-obi la zi pred nji i stra `nji plan. Li ko vi se vi{e ne su sre }u u isto me pla nu, nego ko - mu ni ci ra ju iz jed no ga u dru gi plan. Prvi pri mje ri te nove du bi ne bili bi mo` da u Stro he i mo voj Po hle pi, i sa svim bi od go va ra li Wölffli no voj ra{ ~lam bi: tako `ena po sko ~i u bli `i plan, dok joj mu` ula zi na stra `nja vra ta, a zra ka svje tlo sti pre la zi s jed no ga na dru go. 26 Hitc hcoc kov po ku {aj u fil mu Ko nop, jed na je di na ka dar-se kven ca za ~i tav film (pre ki nut samo pro mje na ma role), od go va ra istom slu ~a ju. Ba zin je pri - mi je tio da Re no i ro vi, Wel le so vi i Wyle ro vi ka dro vi-se kven ce ra ski da ju s tra di ci o nal nom mon ta `om ili tra di ci o nal nim ka drom, dok ih Hitc hcock za dr - `a va, za do vo lja va ju }i se time da iz vr {i»stal no ni za nje re ka dri ra nja«. Ro hmer i Cha brol od go va ra ju s pu nim pra vom da je u tome upra vo Hitc hcoc ko - va no vi na, koja tran sfor mi ra tra di ci o nal ni okvir, dok ga Wel les, obrat no, za dr `a va (Hitc hcock, Ed. d Au jo urd hui, str ) 27 Bo nit zer je ana li zi rao sve te ti po ve ka dro va, du bi nu po lja, ka dro ve bez du bi ne, sve do mo der nih ka dro va koje na zi va»pro tur je~ ni ma«(kod Go dar da, Syber ber ga, Du ras) u knji zi Le Champ ave u gle (Sli je po po lje), Ca hi ers du cinéma-gal li mard. I ne sum nji vo, me u su vre me nim kri ti ~a ri ma, Bo nit zer je taj koji se naj vi {e za ni mao za po jam ka dra i nje go ve evo lu ci je. ^ini nam se da bi ga te vrlo ri go ro zne ana li ze tre ba le od ve sti do nove kon cep ci je ka dra kao kon zi sten tne je di ni ce, do nove kon cep ci je je di ni ca uop }e (~ije ekvi va len te mo `e mo pro na }i u zna no sti ma). Ipak, on ra di je iz vla ~i sum nje o kon zi - sten tno sti poj ma ka dra, ko je mu ot kri va»mi je {an, dvo jak i iskon ski kri vo tvo ren ka rak ter«. Je di no ga u toj to~ ci ne mo `e mo sli je di ti. 28 Pa so li ni, L expéri en ce héréti qu e, str Nar bo ni, Sylvie Pi er re i Ri vet te,»mon ta ge«, Ca hi ers du cinéma, br. 210, o`u jak

54 hfl_54-q7:hfl :24 Page 53 DE LE U ZE I FILM Jac qu es Ran cière Od jed ne sli ke do dru ge? De le u ze i film ska raz do blja (poglavlje iz knji ge La Fa ble cinéma to grap hi qu e, Pa riz: Se u il, 2001) UDK: Pret po sta vi mo da po sto ji film ski mo der ni tet. On bi kla si~ - nom fil mu, koji sli ke po ve zu je radi na ra tiv nog kon ti nu i te ta ili zna ~e nja, tre bao su prot sta vi ti au to no mnu mo} sli ke koja bi se obi lje `a va la na dva na ~i na: svo jom au to no mnom tem - po ral no {}u i pra zni nom koja je od va ja od osta lih sli ka. Taj bi ras cjep iz me u dva raz do blja imao dva eg zem plar na svje do - ka: Ro ber ta Ros sel li ni ja, izu mi te lja film ske ne pred vid lji vo - sti, koji kla si~ noj pri po vi je sti su prot stav lja esen ci jal ni dis - kon ti nu i tet i dvo smi sle nost ono ga stvar nog, i Or so na Wel le - sa, koji se tra di ci ji na ra tiv ne mon ta `e su prot sta vio stva ra - njem du bi ne po lja. Taj bi ras cjep imao isto tako dva mi sli o - ca: Andréa Ba zi na, koji se 1950-ih, s ala tom po su e nim od fe no me no lo gi je i re li gij skim mo ti vi ma, ba vio te o ri jom umjet ni~ kog is pu nje nja biti fil ma koja se izjed na ~u je s»re a - li sti~ kom«spo sob no {}u da se»ot kri je skri ve ni smi sao bi}a i stva ri, a da se ne pre ki ne nji ho vo pri rod no je din stvo«1, i Gil - le sa De le u zea koji 1980-ih, po mo }u stro ge on to lo gi je film - ske sli ke, us po stav lja ras cjep iz me u dva ju raz do blja. To~ - nim in tu i ci ja ma i te o rij skim aprok si ma ci ja ma jed nog pri god - nog fi lo zo fa ka kav je bio André Ba zin, De le u ze bi na vod no dao ~vr sto ute me lje nje: te o re ti za ci ju ra zli ke iz me u dvi ju vr - sta sli ke, sli ke-po kre ta i sli ke-vre me na. Sli ka-po kret bi bila or ga ni zi ra na po lo gi ci sen zor no-mo to ri~ ke she me, pri ~emu se sli ka shva }a kao ele ment koji se pri rod no po ve zu je s dru - gim sli ka ma u lo gi ci sku pa koja je ana lo gna s lo gi kom svr ho - vi te sve ze per cep ci ja i rad nji. Sli ku-vri je me bi obi lje `a vao ras cjep od te lo gi ke po ja vom koja je kod Ros sel li ni ja eg - zem plar na ~i stih op ti~ kih i zvu~ nih si tu a ci ja koje se vi{e ne tran sfor mi ra ju u rad nje. Po la ze }i od toga, us po sta vi la bi se lo gi ka koja je eg zem plar na kod Wel le sa sli ke-kri sta - la u ko joj se ta sli ka vi{e ne bi po ve zi va la s ne kom dru gom po sto je }om sli kom, nego sa svo jom vla sti tom vir tu al nom sli - kom. Da kle, sva ka se sli ka od va ja od dru gih kako bi se otvo - ri la vla sti toj be sko na~ no sti. I ono {to od tada ~ini sve zu jest od sut nost sve ze, tj. me u pro stor iz me u sli ka koji umje sto sen zor no-mo to ri~ kog ulan ~a va nja uprav lja no vim ulan ~a va - njem koje uzi ma u ob zir tu pra zni nu. Tako bi sli ka-vri je me ute me lji la mo der ni film koji se su prot stav lja sli ci-po kre tu koja je pred stav lja la sre di {te kla si~ nog fil ma. Iz me u tih dva - ju raz do blja na la zio bi se ras cjep, kri za sli ke-po kre ta ili pre - kid sa»sen zor no-mo to ri~ kom niti«koju De le u ze po ve zu je s hi sto rij skim ras cje pom Dru gog svjet skog rata, koji pak pro - i zvo di si tu a ci je koje vi{e ne vode ni do ka kvog pri la go e nog od go vo ra. Iako ja sna u svo jem iska zu, ta se po dje la za tam nju je ~im kre - ne mo u istra `i va nje dva ju pi ta nja koju ta po dje la po stav lja. Naj pri je, kako shva ti ti od nos iz me u unu tra{ njeg ras cje pa umjet no sti sli ka i ras cje pa koji po ga a ju op}u po vi jest? A po tom, kako u kon kret nim dje li ma pre po zna ti obi lje` ja tog ras cje pa iz me u dva ju doba i dvi ju vr sta sli ke? Prvo pi ta nje upu }u je na fun da men tal nu dvo smi sle nost»mo der ni sti~ kog«mi {lje nja. To mi {lje nje, u svo jem naj ra spro stra nje ni jem obli - ku, po i sto vje }u je mo der ne umjet ni~ ke re vo lu ci je s ma ni fe - sta ci jom vla sti te biti sva ke umjet no sti. Da kle, no vost koja je svoj stve na toj»mo der no sti«sa sto ji se u ono me {to je svoj - stve no umjet no sti, nje zi noj biti koja je ve} ak tiv na u svo jim pret hod nim o~i to va nji ma, koja osva ja svoj au to no mni oblik, ra ski da ju }i s okvi ri ma mi me ze koji su je spu ta va li. To novo, ova ko shva }e no, ve} je odu vi jek bilo na go vi je {te no u sta ro - me. Taj»ras cjep«u ko na~ ni ci pred stav lja samo ne i zbje `an za plet ute me lju ju }e pri po vi je sti pu tem koje sva ka umjet nost po tvr u je sebi svoj stve nu umjet ni~ kost, sa moj sebi po ka zu - ju }i pri la god lji vost sce na ri ju mo der ni sti~ ke re vo lu ci je u umjet no sti, pri ~emu sva ka umjet nost ne pre sta no po tvr u je svo ju bit. Tako za Ba zi na wel le sov ska i ros sel li ni jev ska re vo - lu ci ja samo is pu nja va re a li sti~ ni po ziv film ske au to no mi je koji je ve} po tvr en kod Mur na ua, Fla hert yja ili Stro he i ma, na su prot he te ro no mnoj tra di ci ji fil ma mon ta `e koju ilu stri - ra ju grif fit hov ski kla si ci zam, ej zen {tej nov ska di ja lek ti ka ili ek spre si o ni sti~ ki spek ta ku la ri zam. Deleuzeova po dje la sli ke-po kre ta i sli ke-vre me na ne iz mi ~e tom ra spro stra nje nom kru gu mo der ni sti~ ke te o ri je. No, od - nos iz me u sli kov ne kla si fi ka ci je i po vi je sno sti ras cje pa pre - u zi ma jo{ da le ko slo `e ni ju fi gu ru i po stav lja mno go ra di kal - ni ji pro blem. Kod De le u zea se vi{e ne radi, na i me, samo o tome da se op }oj po vi je sti pri do da neka po vi jest umjet no sti. U nje go vim ra do vi ma nema go vo ra u pra vom smi slu ri je ~i ni o po vi je sti umjet no sti ni o op }oj po vi je sti. Za nje ga je sva ka po vi jest»pri rod na po vi jest«.»pri je laz«iz jed ne vr ste sli ke u dru gu dio je te o rij ske epi zo de,»ras cje pa sen zor no-mo to ri~ - ke sve ze«koja je de fi ni ra na unu tar jed ne pri rod ne po vi je sti sli ka koja je, u svom na ~e lu, on to lo{ ka i koz mo lo{ ka. Kako da kle shva ti ti po du dar nost lo gi ke te pri rod ne po vi je sti, ra - 1 André Ba zin, 1997, L évo lu ti on du lan ga ge cinéma to grap hi qu e, u Qu est-ce que le cinéma?, Pa ris: Édi ti ons du Cerf, str

55 hfl_54-q7:hfl :24 Page 54 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 53 do 60 Rancière, J.: Od jedne slike do druge? Stradanje Ivane Orleanske zvo ja obli ka neke umjet no sti, s»po vi je snim«ras cje pom koji obi lje `a va rat? Deleuze nas na po ~et ku i sam upo zo ra va: iako nam nje go va knji ga go vo ri o re da te lji ma i fil mo vi ma, iako po ~i nje s Grif - fit hom, Ver to vom i Ej zen {tej nom, da bi se za vr {i la s Go dar - dom, Stra u bom ili Syber ber gom, nje go va knji ga nije po vi jest fil ma. To je»po ku {aj kla si fi ka ci je zna ko va«na na ~in pri rod - ne po vi je sti. No, {to je za De le u zea znak? On nam ga de fi - ni ra ova ko: zna ko vi su»ek spre siv na obi lje` ja koja sa ~i nja va - ju sli ku uvi jek je izno va stva ra ju }i, no se }i i za no se }i po kret - nom ma te ri jom«. 2 Zna ko vi su da kle dio sli ka, nji hov ge net - ski ele ment. [to je onda sli ka? Sli ka nije ni ono {to vi di mo, ni odraz stva ri uo bli ~en na {im du hom. Svo jim se raz mi {lja- nji ma De le u ze upi su je u na sta vak fi lo zo fij ske re vo lu ci je koju on pri pi su je Ber gso no vu mi {lje nju. Koje je da kle na ~e lo te re vo lu ci je? Uki nu }e opre ke iz me u fi zi~ kog svi je ta po kre ta i psi hi~ kog svi je ta sli ke. Sli ke nisu odraz stva ri. One su stva ri same,» skup ono ga {to se po jav lju je«, od no sno skup ono ga {to jest. Tako }e De le u ze, sli je de }i Ber gso na, ova ko de fi ni ra - ti sli ku:»put ko jim u svim smje ro vi ma pro la ze pre i na ke mno `e }i se sve mir skim be skra jem«3. Slike su da kle u pra vom smi slu ri je ~i stva ri ovo ga svi je ta. Iz toga se lo gi~ ki mora za klju ~i ti jed no: film nije ime neke umjet no sti. Ri je~ je o ime nu jed no ga svi je ta.»kla si fi ka ci ja zna ko va«pred stav lja jed nu te o ri ju ele me na ta, pri rod nu po - vi jest bi}a koja se mogu po du da ra ti. Ta»fi lo zo fi ja fil ma«po - pri ma da kle od po ~et ka pa ra dok sa lan za o kret. Film se op }e- ni to sma tra umjet no {}u koja pro na la zi sli ke i stva ra vi zu al ni sli jed sli ka. No, De le u ze o va knji ga za stu pa ra di kal nu tezu. Sli ku ne ~ine ni po gled, ni ima gi na ci ja ni umjet nost. Sli ku ne mo ra mo sa ~i ni ti. Ona po sto ji po sebi. Ona nije re pre zen ta - ci ja duha. Sli ka je ma te ri ja svje tlo u po kre tu. Lice koje gle da i mo zak koji poj mi obli ke pred stav lja ju, obr nu to, crni ekran koji pre ki da kre ta nje sli ka u svim smje ro vi ma. Ma te - ri ja je ta koja je oko, sli ka ta koja je svje tlo, a svje tlo je svi - jest Gil les De le u ze, 1985, L ima ge-temps. Cinéma 2, Pa riz: Les édi ti ons de Mi nu it, str Gil les De le u ze, 1983, L ima ge-mo u ve ment. Cinéma 1, Pa riz: Les édi ti ons de Mi nu it, str. 86.

56 hfl_54-q7:hfl :24 Page 55 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 53 do 60 Rancière, J.: Od jedne slike do druge? Iz toga mo `e mo za klju ~i ti da nam De le u ze ni na koji na ~in ne go vo ri o film skoj umjet no sti i da nje go va dva sve ska o sli - ci pred stav lja ju neku vr stu fi lo zo fi je pri ro de. Film ske su sli - ke tu obra e ne kao do ga a ji i ustro ji svje tlo sne ma te ri je. O ne koj vr sta ka dri ra nja, igri svje tla i sje ne, o na ~i nu po ve zi va - nja ka dro va tre ba lo se da kle go vo ri ti samo kao o pre o braz - ba ma ele me na ta ili kao o»snu ma te ri je«, u smi slu Ga sto na Ba che lar da. Ali to se ne}e do go di ti. Ta se pri rod na po vi jest po kret nih sli ka nama pred stav lja kao po vi jest odre e nog bro ja rad nji i in di vi du a li zi ra nih kom bi na ci ja koje se mogu pri pi sa ti re da te lji ma, {ko la ma, raz do blji ma. Uz mi mo na pri - mjer po glav lje koje De le u ze po sve }u je pr vom ve li kom obli - ku sli ke-po kre ta, sli ci-per cep ci ji, i ana li zu te o ri je kino-oka Dzi ge Ver to va, koja je na prav lje na u istom tom po glav lju. O tome nam De le u ze ka`e slje de }e:»ono {to po Ver to vu ~ini mon ta `u jest uno {e nje per cep ci je u stva ri, po stav lja nje per - cep ci je u ma te ri ju tako da bilo koja to~ ka pro sto ra sama za - mi je ti sve to~ ke na koje ona dje lu je ili koje dje lu ju na nju, sve dok se nje zi ne rad nje ili nji ho ve re ak ci je ne pre sta nu {i ri ti.«4 Ta nam re ~e ni ca na me }e dva pro ble ma. Naj pri je se mo `e mo pi ta ti je li to ba{ ono {to je Ver tov htio u~i ni ti. S pra vom }emo pri go vo ri ti da nje go va ka me ra ite ka ko pazi da ne sta - vi per cep ci ju u stva ri. Ona, na su prot tome, po ku {a va per - cep ci ju sa ~u va ti za sebe, po ve za ti sve to~ ke pro sto ra u sre di - {te koje pred stav lja ka me ra. Ista knut }emo po tom na ~in na koji sva ka sli ka u ^o vje ku s film skom ka me rom upu }u je na ustraj ni pri kaz sve pri sut nog sni ma te lja sa svo jim okom-stro - jem i na mon ta `e ra ~ije rad nje daju `i vot sli ka ma koje su same po sebi iner tne. No, pri hva ti mo li De le u ze o vu tezu, taj pa ra doks po sta je jo{ ra di kal ni ji: Ver tov, ka`e nam on,»uno - si per cep ci ju u stva ri«. Ali za {to bi je tre ba lo uni je ti? Nije li De le u ze o va is ho di{ na to~ ka bila da je ona tu uvi jek bila, da su stva ri te koje za mje }u ju, da su one u be skraj nom od no su jed ne s dru gi ma? De fi ni ci ja mon ta `e tako se ~ini pa ra dok sal - nom: mon ta `a daje svoj stva sli ka ma, do ga a ji ma ma te ri jesvje tla, koje one ve} ima ju. ^ini mi se da po sto je dva od go vo ra na to pi ta nje. I ta du al - nost od go va ra traj noj na pe to sti De le u ze o va mi {lje nja. S jed - ne stra ne, per cep tiv na svoj stva sli ke samo su po ten ci jal no sti. Per cep ci ja koja je»u stva ri ma«u vir tu al nom sta nju, mora se iz njih izvu }i. Ona se mora istr gnu ti iz uzro~ no-po slje di~ nih od no sa po ko ji ma su stva ri u od no su jed ne s dru gi ma. Unu - tar po ret ka tje le snih sta nja i uzro~ no-po slje di~ nih od no sa, unu tar ak ci ja i re ak ci ja koji obi lje `a va ju te od no se, umjet nik us po stav lja plan ima nen ci je u ko je mu se do ga a ji, u~in ci ne - tje le sno ga, od va ja ju od ti je la i ~ine ustroj u vla sti tom pro sto - ru. Unu tar kro no lo{ kog vre me na uzro ka koji dje lu ju na ti je - la, on us po stav lja neko dru go vri je me ko je mu De le u ze daje gr~ ko ime aion: vri je me ~i stih do ga a ja. Ono {to op }e ni to sa ~i nja va umjet nost, a oso bi to film ska mon ta `a, jest istr gnu - }e in ten ziv nih kva li te ta iz tje le snih sta nja, nji ho ve do ga aj ne po ten ci jal no sti. Ta kvo gle di {te oso bi to ra zvi ja te o ri ja» bilo ka kvih pro sto ra«, u po glav lju o sli ci-afek tu. Re da telj iz pri - po vi je sti i li ko va vadi po re dak ~i stih do ga a ja, ~i stih kva li te - ta iz dvo je nih iz tje le snih sta nja: na pri mjer, u uboj stvu Lulu, kod Pab sta, blje sak svje tla na no`u, o{ tri ca no`a, Jac kov u`as, Lu lu i no»ga nu }e«. On ih iz dva ja i od njih stva ra vla sti - ti pro stor koji se izu zi ma iz ori jen ta ci je i pri po vjed nih sve za, izu zi ma se jo{ op }e ni ti je, na na ~in na koji gra di mo obi~ ni pro stor na {ih usmje re nih per cep ci ja i na {ih svr ho vi tih po - maka. Tu se jav lja dru gi ra zlog pa ra dok sa. Na neki na ~in, ri je~ je samo o tome da se dru ga ~i je ka`e ista stvar. No, taj dru gi na - ~in uvo di u igru vrlo dru ga ~i ju lo gi ku. Ako stva ri ma tre ba dati per cep tiv nu sna gu koje su one ve}»ima le«, onda je to zato jer su je iz gu bi le. No, ako su je iz gu bi le, za to po sto ji vrlo pre ci zan ra zlog: taj {to je svje tlu ca vost sli ka svi je ta i nji - ho vo kre ta nje u svim smje ro vi ma bilo pre ki nu to tom ne pro - zir nom sli kom koja se zove ljud ski mo zak. On je u svo ju ko - rist pre u zeo in ter val iz me u ak ci je i re ak ci je. Pre u zev {i taj in ter val, on se po sta vio u sre di {te svi je ta. Ljud ski je mo zak us po sta vio svi jet sli ka na svo ju upo ra bu: svi jet in for ma ci ja koji mu osta je na ras po la ga nju i po mo }u ko jih gra di svo je mo to ri~ ke she me, ori jen ti ra se u svo jim po kre ti ma, a od fi - zi~ kog svi je ta stva ra be skraj nu ma {i ne ri ju uzro ka i u~i na ka koji mo ra ju po sta ti sred stva u ostva re nju nje go va ci lja. Ako mon ta `a mora uve sti per cep ci ju u stva ri, onda je to zato {to ta rad nja pred stav lja ~in ob no ve. Volj ni rad umjet no sti do ga - a ji ma ~ul ne ma te ri je vra }a po ten ci jal no sti koje im je odu - zeo ljud ski mo zak kako bi sa gra dio sen zor no-mo to ri~ ki svi - jet pri la go en svo jim po tre ba ma i kako bi ga pod vr gnuo svo joj vla sti. Ima da kle ne ~eg am ble mat skog u tome da je Dzi ga Ver tov, pred stav nik sna` ne so vjet ske i kon struk ti vi - sti~ ke vo lje pot pu nog pre u stro ja ma te ri jal nog svi je ta u slu` - bu ljud skih ci lje va, sim bo li~ ki na veo De le u zea na su pro tan za da tak: izno va vra ti ti per cep ci ju stva ri ma, us po sta vi ti»po - re dak«umjet no sti koja svi je tu vra }a nje gov su {tin ski ne red. Upra vo tako pri rod na po vi jest sli ka mo`e pre u ze ti oblik po - vi je sti umjet no sti koja svo jim ra dom ap stra hi ra ~i ste po ten - ci ja le ~ul ne ma te ri je. No, ta je po vi jest film ske umjet no sti isto tako po vi jest ot ku plje nja. Umjet ni~ ki rad op }e ni to raz - vr ga va obi ~an rad ljud skog moz ga, te je din stve ne sli ke koja se po sta vi la u sre di {te svi je ta sli ka. To bo `nja»kla si fi ka ci ja«film skih sli ka za pra vo je po vi jest ob no ve sli ka-svje to va nji ma sa mi ma. Ona je po vi jest ot ku plje nja. Otuda po tje ~e slo `e nost poj ma sli ke kod De le u zea i te po vi - je sti fil ma koja to nije. Ta slo `e nost ne sta je ~im se oslo ni mo na ana li ze koje po du pi ru tezu i pri mje re koji je ilu stri ra ju. Sli ka-vri je me se smje {ta s onu stra nu ras cje pa»sen zor no-mo - to ri~ ke she me«. Pa ipak, nisu li nje zi na svoj stva ve} pri sut na u us po sta vi sli ke-po kre ta, a oso bi to u radu sli ke-afek ta koji us po stav lja po re dak ~i stih do ga a ja od va ja ju }i kva li te te in - ten ziv no sti od tje le snih sta nja? Sli ka-vri je me ra ski da s tra di - ci o nal nim pri po vi je da njem pro tje ru ju }i sve obli ke koji su su - klad ni od no su iz me u pri po vjed nih si tu a ci ja i emo ci o nal nog izra za kako bi oslo bo di la ~i ste po ten ci jal no sti no {e ne li ci ma i ge sta ma. No, ta je sna ga vir tu al nog, svoj stve na sli ci-vre me - nu, ve} dana u radu sli ke-afek ta koja oslo ba a ~i ste kva li te - te i koja od njih ~ini ustro jem ono ga {to De le u ze zove» bilo 4 L ima ge-mo u ve ment. Cinéma 1, str

57 hfl_54-q7:hfl :24 Page 56 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 53 do 60 Rancière, J.: Od jedne slike do druge? ka kvim pro sto ri ma«(es pa ces qu el con qu es), pro sto ri ma koji su iz gu bi li obi lje` ja pro sto ra koji se ori jen ti ra ju pre ma na {oj vo lji. Tako isti pri mje ri slu `e ilu stra ci ji us po sta ve» bilo ka - kvih«pro sto ra u sli ci-afek tu i ilu stra ci ji us po sta ve ~i stih op - ti~ kih i zvu~ nih si tu a ci ja u sli ci-vre me nu. Uz mi mo pri mjer jed nog eg zem plar nog pred stav ni ka film ske»mo der no sti«koji je isto tako po zna ti te o re ti ~ar au to no mi je film ske umjet - no sti, Ro ber ta Bres so na. On se jav lja na dva va` na mje sta u De le u ze o voj ana li zi. U po glav lju po sve }e nom sli ci-afek tu, Bres so nov se na ~in us po stav lja nja» bilo ka kvih«pro sto ra su - prot stav lja Dre ye ro vu na ~i nu. Dok je Dre yer imao po tre bu za kru pnim pla no vi ma Iva ne Or le an ske i nje zi nih su da ca kako bi oslo bo dio in ten ziv ne po ten ci jal no sti sli ke, Bres son je svo je po ten ci jal no sti po stav ljao u sam pro stor, tako da ih po ve `e, da izno va spo ji op ti~ ke i tak til ne od no se. Tako bi, ukrat ko, ana li za Bres so no va fil ma ima la ulo gu de mon stra ci - je sli~ ne onoj iz vr {e noj na Ver to vu: rad ob no ve po ten ci jal no - sti u sli ci ve} je na dje lu u svim sa stav ni ca ma sli ke-po kre ta. No, ana li za po sve }e na Bres so nu u Sli ci-vre me nu pod na slo - vom Mi sao i film pre u zi ma sve ono bit no iz ulom ka po sve - }e nog Bres so nu, pod na slo vom Sli ka-afekt. Ri je~ je da kle o istim sli ka ma koje se u pr voj knji zi ana li zi ra ju kao kom po - nen te sli ke-po kre ta, a u dru goj kao kon sti tu tiv na na ~e la sli - ke-vre me na. Tako is pa da da je od re da te lja eg zem plar nog za sli ku-vri je me ne mo gu }e iz dvo ji ti sli ke-vre me na, one koje ima ju obi lje` ja su prot na od onih»sli ka-po kre ta«. Iz toga lako mo `e mo izvu }i za klju ~ak da sli ka-po kret i sli kavri je me ni po {to ne od go va ra ju dvje ma su prot stav lje nim vr - sta ma sli ka, nego dva ma gle di {ti ma na sli ku. Iako se u njoj po stav lja pi ta nje re da te lja i fil mo va, Sli ka-po kret ana li zi ra for me film ske umjet no sti kao do ga a je ma te ri je-sli ke. Iako pre u zi ma ana li ze iz Sli ke-po kre ta, Sli ka-vri je me ana li zi ra te for me kao for me mi {lje nja-sli ke. Pri je laz s jed ne knji ge na dru gu ne}e de fi ni ra ti pri je laz s jed ne vr ste i jed nog raz do blja film ske sli ke na dru gu vr stu i raz do blje, nego pri je laz s jed - nog gle di {ta na dru go gle di {te o istim sli ka ma. Iz me u sli keafek ta, kao obli ka sli ke-po kre ta i»op ti~ ke sli ke«(op si gne), izvor nog obli ka sli ke-vre me na, ne pre la zi mo od jed ne obi te - lji sli ka do dru ge, nego ra di je od jed ne do dru ge stra ne istih sli ka, od sli ke kao ma te ri je do sli ke kao for me. Ukrat ko, pre - la zi mo put od sli ka kao ele me na ta neke fi lo zo fi je pri ro de do sli ka kao ele me na ta neke fi lo zo fi je duha. Kao fi lo zo fi ja pri - ro de, Sli ka-po kret svo jom nas spe ci fi~ no {}u film skih sli ka uvo di u ka o ti~ ni be skraj pre o braz bi ma te ri je-svje tla. Kao fi - lo zo fi ja duha, Sli ka-vri je me nam po mo }u ope ra ci ja film ske umjet no sti po ka zu je kako mi {lje nje ra zvi ja sna gu svoj stve nu mje ri tog ka o sa. Sud bi na fil ma i mi {lje nja ne sa sto ji se u gu blje nju, da isko ri sti mo po jed no stav lju ju }e»di o ni zij - stvo«, u be sko na~ no sti uza ja mne ek spre siv no sti sli ka-ma te ri - je-svje tla. Ono se sa sto ji u nje zi nu po nov nom po ve zi va nju u po ret ku vla sti te be sko na~ no sti. Ta je be sko na~ nost ona koja pri pa da izjed na ~a va nju onog be skraj no ma log s be skraj no ve li kim. Ta be sko na~ nost svoj eg zem plar ni izraz na la zi u»sli ci-kri sta lu«, u kri sta lu mi {lje nja-sli ke koja ak tu al nu sli ku po ve zu je s vir tu al nom, koja ih di fe ren ci ra u sa moj nji ho voj ne ra zlu ~i vo sti, ne ra zlu ~i vo sti koja je isto dob no ne ra zlu ~i vost stvar nog i ima gi nar nog. Rad se mi {lje nja sa sto ji u vra }a nju sna ge in ter va la sve mu, a koju je odu zeo ekran/mo zak. A vra - ti ti sve mu in ter val zna ~i stvo ri ti neko dru go sve po la ze }i od jed ne dru ge sna ge in ter va la. In ter va lu-ekra nu, koji pre ki da uza ja mnu ek spre siv nost sli ka na me }u}i svoj za kon nji ho vim slo bod nim po kre ti ma, su prot stav lja se kri stal-in ter val, sje me koje»oplo u je oce an«{to ho}e re}i, ja sni je, da stva ra neko novo sve, sve in ter va la, kri sta la koji su sami po sebi izra `aj ni, a na sta ju iz pra zni ne i u nju se vra }a ju. Ka te go ri je koje su po De le u zeu svoj stve ne sli ci-vre me nu la` ni spoj, la` ni po kret, ira ci o nal ni ras cjep ma nje da kle ozna ~a va ju pre po znat lji ve ope ra ci je koje od va ja ju dvi je obi te lji sli ka ko - li ko obi lje `a va ju na ~in na koji se mi {lje nje izjed na ~u je s ka o - som koji iza zi va. A»ras cjep sa sen zor no-mo to ri~ kom she - mom«, pro ces koji se ne mo`e na}i u pri rod noj po vi je sti sli - ka, ozna ~a vao bi za pra vo taj od nos po du dar no sti iz me u be - sko na~ no sti ka o sa ma te ri je-sli ke, i be sko na~ no sti ka o sa svoj stve nog mi {lje nju-sli ci. Ra zli ka iz me u dvi ju sli ka bila bi upra vo tran scen den tal na i ne bi se po du da ra la ni s ko jim pre po znat lji vim ras cje pom u pri rod noj po vi je sti sli - ka ili u po vi je sti ljud skih do ga a ja i umjet ni~ kih obli ka. Iste bi se sli ke Dre ye ro ve ili Bres so no ve, Ej zen {tej no ve ili Go - dar do ve mo gle ana li zi ra ti u okvi ru sli ke-afek ta ili op ti~ - kog zna ka, or gan skog ili kri stal nog opi sa. Takvo bi se gle di {te op }e ni to mo glo oprav da ti. Pa ipak nam De le u ze to za bra nju je. Isti na je, ka`e on, da je sli ka-po kret ve} pred stav lja la otvo re no sve sli ke. No, to sve jo{ je bilo vo - e no lo gi kom aso ci ja ci ja i pri vla~ no sti me u sli ka ma, koje su bile poj mlje ne po mo de lu ak ci je i re ak ci je. Dok ov dje glav nu ulo gu ima me u pro stor, pro stor koji od va ja sli ke, u sli ci-vre me nu i mo der nom fil mu, na su prot tome, sva ka sli ka za i sta izla zi iz pra zni ne i u nju se vra }a. Ne po sto je samo dva gle di {ta koja se od no se na iste sli ke. Po sto je upra vo dvi je lo - gi ke sli ke koje se po du da ra ju s film skim raz do blji ma. Iz me - u tih dva ju raz do blja po sto ja la bi neka pre po znat lji va kri za sli ke-po kre ta, ra skid sa sen zor no-mo to ri~ kom she mom. I ta bi kri za bila po ve za na s Dru gim svjet skim ra tom i s kon kret - nom po ja vom ne po ve za nih pro sto ra i li ko va koji se, okru `e - ni rat nim ru {e vi na ma i zbu nje no {}u gu bit ni ka, su o ~a va ju sa si tu a ci ja ma na koje ne ma ju re ak ci je. Ta nas pro gla {e na hi sto ri za ci ja izno va stav lja pred po ~et ni pa ra doks: kako se kla si fi ka ci ja vr sta zna ko va mo`e pre po lo - vi ti izvanj skim po vi je snim do ga a jem? Mo`e li»pri/po vi - jest«(»hi sto i re«5 ), uze ta kao po ~et na da tost na po ~et ku Sli - ke-vre me na, iza zva ti i{ta dru go doli sank ci o ni ra ti unu tar nju kri zu sli ke-po kre ta: mo`e li unu tar nji ra skid s kre ta njem sli - ka biti po sebi rav no du {an pre ma vre men skim ne vo lja ma i rat nim u`a si ma? Upra vo tu kri zu De le u ze izno si u po sljed - njem po glav lju Sli ke-po kre ta. ^vr sta se to~ ka te dra ma tur gi - je smje {ta u ana li zu Hitc hcoc ko va fil ma. Ra zlog tomu da je Hitc hcock po stao po vla {te nim pri mje rom te kri ze jest taj {to nje gov film na neki na ~in sa `i mlje ~i ta vu ge ne zu sli ke-po kre Fran cu ska ime ni ca l hi sto i re mo`e ozna ~a va ti pri ~u, pri po vi jest i po vi jest. Stav lja ju }i je u na vod ni ke, au tor tek sta o~i to ci lja na oba zna ~e nja. (Nap. prev.)

58 hfl_54-q7:hfl :24 Page 57 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 53 do 60 Rancière, J.: Od jedne slike do druge? ta. On u nju in te gri ra sve nje zi ne sa stav ni ce: igru sje na i svje - tla, uo bli ~e nu u {ko li sli ke-per cep ci je koja svoj vr hu nac ima nje ma~ kom ek spre si o niz mu; us po stav lja nje» bilo ka kvih pro sto ra«u ko je mu ~i ste kva li te te (na pri mjer, bje li na ~a{e mli je ka u Sum nji ili sni je gom pre kri ve no po lje u fil mu Op - sjed nut) tvo re niz do ga a ja; ura nja nje tih» bilo ka kvih pro - sto ra«u odre e ne si tu a ci je; tvor ba ve li ke she me rad nje koja se te me lji kru gu ak ci ja-si tu a ci ja-ak ci ja. In te gra ci ja svih tih ele me na ta de fi ni ra ono {to De le u ze na zi va»men tal nim sli ka - ma«: Hitc hcock, ka`e nam on, sni ma od no se. Pred met nje - go va film su ve li ke igre iz me u rav no te `e i ne rav no te `e koje se gra de oko ne kih pa ra di gmat skih si tu a ci ja, kao {to je od - nos kriv/ne du `an ili dra ma tur gi ja pro mje ne zlo ~i na. Taj film da kle obi lje `a va svr {e tak us po sta ve fil ma-po kre ta: in te gra ci - je svih nje go vih ele me na ta. No, sli je de }i lo gi ku umjet ni~ kog rada, to bi do vr {e nje isto tako tre ba lo ozna ~a va ti kraj tog po kre ta ob no ve in ten ziv nih po ten ci jal no sti u sli ci-ma te ri ji koja se do ga a u sva koj toj vr ste film ske sli ke. No, De le u ze nam to do vr {e nje pred stav lja kao is cr plje nost. Kru nid ba sli - ke-po kre ta pred stav lja isto tako tre nu tak nje zi na ula ska u kri zu, kri zu u ko joj se ra ski da sa she mom koja je po ve zi va la si tu a ci ju i re ak ci ju, upu }u ju }i nas sada na svi jet ~i stih op ti~ - kih i zvu~ nih si tu a ci ja. No, kako se o~i tu je taj ra skid? U De - le u ze o voj se ana li zi ra skid vidi u si tu a ci ja ma pa ra li ze i mo to - ri~ koj in hi bi ci ji: u Dvo ri{ nom pro zo ru, lo vac na sli ke Jeff, ko je ga utje lov lju je Ja mes Ste wart, po go en je mo to ri~ kom pa ra li zom: s no gom u gip su, on mo`e biti samo vo a jer ono - ga {to se do ga a s dru ge stra ne dvo ri {ta. U Vr to gla vi ci, de - tek tiv Scot tie je, utje lov ljen istim tim Ja me som Ste war tom, pa ra li zi ran vr to gla vi com pa ne mo`e sli je di ti raz boj ni ka ko - jeg sli je di do kro va ili se ne mo`e po pe ti do vrha zvo ni ka gdje se ovje ko vje ~u je zlo ~in ma ski ran u sa mo u boj stvo. U fil - mu Kri vo op tu `en, su pru ga la` nog kriv ca, koju utje lov lju je Vera Mi les, pada u psi ho zu. Li je pa me ha ni ka sli ke-rad nje za - vr {a va da kle u si tu a ci ja ma sen zor no-mo to ri~ kog ras ci je pa koji lo gi ku sli ke-po kre ta do vo di do kri ze 6. Ta je ana li za na prvi po gled ne o bi~ na.»pa ra li zu«tih li ko va za pra vo de fi ni ra ju fik ci o nal ne da to sti, pri po vjed na si tu a ci ja. I ne vi di mo za {to bi nji ho ve mo to ri~ ke ili psi ho mo to ri~ ke ne vo lje pri je ~i le sli ke da se po ve zu ju i rad nju da ide da lje. To {to je Scot tie su bjekt vr to gla vi ce ni po ~emu ne pa ra li zi ra ka - me ru koja tu, {to vi {e, vidi pri li ku da ostva ri spek ta ku lar nu var ku po ka zu ju }i nam Ja me sa Ste war ta kako visi dr `e }i se za `li jeb, dok je is pod nje ga vr to gla vi bez dan. Sli ka je, ka`e nam De le u ze, iz gu bi la svoj»mo to ri~ ki pro du `e tak«. No, mo to ri~ - ki pro du `e tak sli ke Scot ti e ja koji ne iz vje sno visi nad pra zni - nom nije sli ka Scot ti e ja koji po ku {a va us po sta vi ti rav no te `u `e le }i se po pe ti na krov. Ri je~ je o sli ci koja taj do ga aj po - ve zu je s fik ci o nal nim sli je dom, sa slje de }im ka drom koji nam po ka zu je Scot ti e ja koji je izbje gao ne vo lju, ali pri je sve - ga ve li kom na ra tiv nom i vi zu al nom pod va lom koju }e omo gu }i ti nje go va ot kri ve na nes po sob nost: Scot tie }e biti iz ma ni pu li ran u pri pre mi la` nog sa mo u boj stva koji je pra vi zlo ~in. Scot ti e va vr to gla vi ca ni po ~emu ne spu ta va, ve} na - pro tiv fa vo ri zi ra igru men tal nih i»sen zor no-mo to ri~ kih«od no sa koji }e se ra zvi ti oko pi ta nja: tko je `ena koju Scot - tie mora nad zi ra ti? Koja `ena pada sa zvo ni ka? I kako pada: zbog sa mo u boj stva ili umor stva? Lo gi ka sli ke-po kre ta ni po ~emu nije pa ra li zi ra na fik ci o nal nom da to {}u. Tu pa ra li zu tre ba da kle shva ti ti kao sim bo li~ ku, od no sno, da su si tu a ci - je fik ci o nal ne pa ra li ze ko ji ma se bavi De le u ze puke ale go ri - je koje bi tre ba le am ble ma ti zi ra ti ra skid sa sli kom-rad njom i nje zi nim na ~e lom: ra skid sa sen zor no-mo to ri~ kom sve zom. No, ako taj ra skid tre ba ale go ri zi ra ti u obli ku fik ci o nal nih obi lje` ja, nije li to zato {to se ta obi lje` ja ne mogu pro na }i u obli ku pra ve ra zli ke iz me u vr sta sli ka? Nije li ra zlog tomu taj {to je te o re ti ~ar fil ma imao po tre bu da na e neko vid ljivo utje lov lje nje pu kom ide al nom ras cje pu? Sli ka-po kret je»u kri zi«zato {to je mi sli lac imao po tre bu da ona bude u kri zi. Za{to je imao tu po tre bu? Zao {to je pri je laz s be sko na~ no - ga ma te ri je-sli ke na be sko na~ no mi {lje nja-sli ke ta ko er jed - na po vi jest isku plje nja. I to je isku plje nje uvi jek iskriv lje no. Re da telj vra }a per cep ci ju sli ka ma oti ma ju }i ih tje le snim sta - nji ma i stav lja ju }i ih u plan ~i stih do ga a ja. On im tako daje mi sa o nu po ve za nost. No, ta je mi sa o na po ve za nost uvi jek isto dob no novo na me ta nje lo gi ke ne pro zir nog ekra na, sre - di{ nje sli ke koja za u stav lja kre ta nje dru gih sli ka u svim smje - ro vi ma i koja ih opet ustro ja va po sa moj sebi. Rad na ob no - vi uvi jek je kre ta nje pre ma no vom za to ~e nju. De le u ze da kle `eli»pa ra li zi ra ti«tu lo gi ku men tal ne sve ze sli ka, i zato pre - sta ti da va ti au to no mnu op stoj nost fik tiv nim obi lje` ji ma fik - tiv nih bi}a. De le u ze isto to pri mje nju je na re da te lju ma ni pu - la to ru par ex cel len ce stva ra te lju koji film shva }a kao stro - gi skup sli ka ure e nom da ori jen ti ra de zo ri jen ti ra gle - da te lje ve osje }a je. On pro tiv Hitc hcoc ka okre }e fik ci o nal nu pa ra li zu koju re da te lje vo ma ni pu li ra ju }e mi {lje nje na me }e svo jim li ko vi ma u svo je ek spre siv ne svr he. Okre nu ti pro tiv zna ~i da je `eli kon cep tu al no tran sfor mi ra ti u stvar nu pa - ra li zu. Zna ko vi to je to da je ri je~ o istoj ope ra ci ji koju Go - dard prak ti ci ra na sli ka ma istog Hitc hcoc ka kada, u Po vi je - sti(ma) fil ma, iz re da te lje ve funk ci o nal ne dram ske sve ze uzi - ma ka dro ve pred me ta ~a{u mli je ka iz Sum nje, bu te lje vina iz Ozlo gla {e ne ili na o ~a le iz fil ma Sje ver-sje ve ro za pad kako bi ih pre tvo rio u mr tvu pri ro du, u sa mo do stat ne iko ne. De le u ze i Go dard ra zli ~i tim si pu te vi ma po stav lja ju isti za da tak: pa ra li zi ra ti Hitc hcoc kov film, iz dvo ji ti nje go ve sli ke, tran sfor mi ra ti nje go ve dram ske ustro je u tre nut ke pa - siv no sti. Oni Hitc hcoc ka, a onda i {ire, fil mo ve ko ji ma se bave, `ele na odre e ni na ~in»pa si vi zi ra ti«, ote ti ih des po tiz - mu re da te lja kako bi ih, kod De le u zea, vra ti li ka o su ma te ri - je-sli ke ili, kod Go dar da, uti sku stva ri na ekra nu pre o bra `e - nom u Ve ro ni kin veo. Tu ne do ti ~e mo samo sre di {te De le u ze o va je din stve nog od - no sa pre ma fil mu, nego, jo{ du blje, sre di {te pro ble ma {to ga film po stav lja pred mi {lje nje, s ob zi rom na izni mno mje sto koje film za u zi ma u ono me {to se zove umjet ni~ kom mo der - no {}u a {to ja ra di je na zi vam estet skim re `i mom umjet no - sti. Ono po ~emu se taj re `im su prot stav lja kla si~ nom, re pre - zen ta tiv nom re `i mu za pra vo je dru ga ~i ja ide ja mi {lje nja koja 6 L ima ge-mo u ve ment, str

59 hfl_54-q7:hfl :24 Page 58 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 53 do 60 Rancière, J.: Od jedne slike do druge? D`epar 58 je na dje lu u umjet no sti. U re pre zen ta tiv nom re `i mu, rad umjet no sti mi sli se po mo de lu ak tiv ne for me koja se na me - }e pa siv noj ma te ri ji kako bi je sta vi la u slu` bu re pre zen ta ci - je. U estet skom se re `i mu ta ide ja volj nog na me ta nja for me ma te ri ji od ba cu je. Od sada se sna ga dje la izjed na ~u je s iden - ti te tom su prot no sti: po i sto vje }e njem ak tiv nog i pa siv nog, mi {lje nja i ne-mi {lje nja, in ten ci o nal nog i ne in ten ci o nal nog. Spo mi njao sam ve} ra ni je da ide ju estet skog re `i ma naj o{ tri - je sa `i mlje Fla u bert, koji si je za dao da na pi {e dje lo koje ne po ~i va ni na ~emu doli na sebi sa mom, od no sno koje na oku pu dr`i samo nje gov stil, ~ime bi bilo oslo bo e no sva ke teme, sva ke ma te ri je, po tvr u ju }i samo svo ju ap so lut nu mo}. No, {to to tre ba pro i zve sti taj su ve re ni stil? Dje lo oslo - bo e no sva kog tra ga pi {~e ve in ter ven ci je, dje lo koje bi po ~i - va lo na in di fe ren tno sti, ap so lut noj pa siv no sti stva ri bez vo - lje i zna ~e nja. Tu nije na pro sto ri je~ o izra zu umjet ni ko ve ide o lo gi je. Ri je~ je o po ret ku mi {lje nja umjet no sti koji isto tako izra `a va jed nu ide ju mi {lje nja. Ta ide ja vi{e nema veze sa spo sob no {}u vo lje da se uti sne u svo je pred me te. Radi se o ide ji o spo sob no sti izjed na ~e nja vo lje s nje zi nom su prot no - {}u. Ta je jed na kost su prot no sti u He ge lo vu dobu bila apo - lon ska ide ja koja izla zi iz same sebe kako bi se o~i to va la u svje tlo sti sli ke ili u smi je{ ku ka me nih bo go va. Od raz do blju od Ni etzs chea do De le u zea, ona je po sta la su prot no, di o ni - zij ska sna ga po mo }u koje se mi {lje nje odri ~e volj nih obi lje` - ja, gu be }i se u ka me nu, boji ili je zi ku te svo je ak tiv no o~i to - va nje izjed na ~u je s ka o som stva ri. Vidjeli smo koji je od nos film skog pa ra dok sa spram te ide je umjet no sti i mi {lje nja. Film je po svo je mu ma te ri jal nom ustro ju do slov no utje lov lje nje tog je din stva su prot no sti, je - din stva pa siv nog oka au to ma ti zi ra ne ka me re i svje sno ga re - da te lje va oka. Te o re ti ~a ri iz 1920-ih osla nja li su se na tu ide - ju kako bi od nje pro i zve li novu umjet nost, iden ti~ nu s vla - sti tim je zi kom isto dob no pri rod nih i pro i zve de nih sli ka. No, nisu vi dje li da je sama au to ma ti~ nost ki ne ma to graf ske pa siv - no sti po mu ti la estet ski plan. Za ra zli ku od ro ma no pis ca ili sli ka ra koji je sam ak ter svo je ga po sta ja nja-pa siv nim, ka me - ra ne mo`e a da ne bude pa siv na. Iden ti tet su prot no sti za dan je una pri jed, da kle i iz gu bljen una pri jed. Oko re da te lja, koje uprav lja me ha ni~ kim okom, ve} je spre mno na iner tne ce lu - lo id ne ko ma di }e ko ji ma samo mon ta `a mo`e udah nu ti `i - vot. Ri je~ je upra vo o tom dvo stru kom ovla da va nju koje De - le u ze te o rij ski obra u je u ide ji sen zor no-mo to ri~ ke she me: za hva lju ju }i me ha ni~ kom ustro ju, iden ti tet ak tiv nog i pa siv - nog pre o kre }e se u sve mo} ne kog duha koji uprav lja ra dom ne ~i jeg su ve re nog oka i su ve re ne ruke. Izno va se da kle ob -

60 hfl_54-q7:hfl :24 Page 59 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 53 do 60 Rancière, J.: Od jedne slike do druge? nav lja sta ra lo gi ka for me koja obli ku je ma te ri ju. Na kra ju kra je va, re da te lje vo oko ne mora gle da ti kroz objek tiv ka - me re. Do gra ni ce je do {ao upra vo je dan re da telj. Hitc hcock se hva li da ni ka da nije po gle dao u ka me ru. Film je smje {ten»u nje go voj gla vi«: ~i sti afek ti koji su istr gnu ti iz ra zli ~i tih sta nja stva ri, bili su naj pri je pre do dre e ni kao funk ci o nal ni afek ti koji su tre ba li iza zva ti gle da te lje vu za ~u e nost ili tje - sko bu. Hitc hcock utje lov lju je odre e nu lo gi ku fil ma koja u pot pu no sti pre o kre }e estet ski iden ti tet pa siv no sti i ak tiv no - sti u su ve re nost ne kog sre di{ njeg moz ga. Upra vo ga zato De - le u ze na kra ju Sli ke-po kre ta stav lja u po zi ci ju de mi ur ga ko - je ga po bje u je au to mat koji je on stvo rio, a ko jeg za uz vrat po ga a pa ra li za. Rascjep»sen zor no-mo to ri~ ke she me«nig dje se ne do ga a kao pro ces koji na zna ~u ju pre ci zna obi lje` ja u tvor bi ne kog ka dra ili od no su iz me u dva ka dra. Ge sta koja oslo ba a po - ten ci jal no sti uvi jek ih za pra vo izno va ve`e. Taj je ras cjep uvi - jek u na do la sku, kao su ple ment raz vla {te nja. Je dan od ve li - kih pri mje ra sli ke-kri sta la u tom je po gle du vrlo va `an. De - le u ze kao pri mjer uzi ma film Toda Brow nin ga Nepoznati. No, vrlo je te{ ko u ka dro vi ma i se kven ca ma tog fil ma na zna - ~i ti obi lje` ja koje opi su ju ras cjep sen zor no-mo to ri~ ke sve ze, be skraj no raz mi ca nje in ter va la i kri sta li za ci ju vir tu al nog i ak tu al nog. Sva ka De le u ze o va ana li za po ~i va na ale go rij skom sa dr `a ju pri ~e. Ju nak fil ma je za pra vo ~o vjek bez ruku koji izvo di cir ku sku to~ ku: on baca bo de `e no` nim pr sti ma. Ta mu tje le sna mana isto dob no omo gu }u je da u`i va u in ti - mnom od no su s cir ku skom ja ha ~i com koja ne pod no si ljud - ske ruke. Je di ni je pro blem, {to }emo od mah ot kri ti, da je ri - je~ o hi nje noj tje le snoj mani: ju nak je pri svo jio novi iden ti - tet jer se skri va od po li ci je. U stra hu da ja ha ~i ca to ne pri mi - je ti i da ga ne na pu sti, on do no si ra di kal nu od lu ku: am pu ti - ra si ruke. Pri ~a }e za nje ga za vr {i ti vrlo lo{e, nje zi ne pre dra - su de ne sta le su u me u vre me nu me u ru ka ma cir ku skog sna ga to ra. No ono {to je nama va` no nije ju na ko va ne sre }a, ve} ale go ri ja koja pred stav lja taj ra di kal ni oblik»ras cje pa sen zor no-mo to ri~ ke she me«. Ako Nepoznati pred stav lja sli - ku kri stal, eg zem plar nu fi gu ru sli ke-vre me na, onda to nije ni zbog ka kvog svoj stva nje go vih ka dro va ili ras po re da tih ka dro va. Ra zlog tomu je {to taj fil ma ale go ri zi ra ide ju rada umjet no sti kao ki rur gi je mi {lje nja: stva ra la~ ko se mi - {lje nje uvi jek mora osa ka ti ti, odu ze ti si ruke, kako bi se su - prot sta vi lo lo gi ci po ko joj to mi {lje nje od sli ka svi je ta ne pre - sta no uzi ma slo bo du po mo }u koje se one ob nav lja ju. Odu - ze ti si ruke zna ~i raz vr gnu ti ko or di na ci ju iz me u oka koje ono vid lji vo sebi stav lja na ras po la ga nje i ruke koja uprav lja vid lji vo sti ma po mo }u moz ga koji na me }e svo ju lo gi ku usre - di {te nja. De le u ze po dri va sta ru pri ~u o sli jep cu i bo ga lju: po - gled re da te lja mora po sta ti tak ti lan, on se mora izjed na ~i ti s po gle dom sli jep ca koji na pi pa va kako bi ko or di ni rao ele - men ti ma vid lji vog svi je ta. I obr nu to, ruka koja uprav lja mora biti ruka bo ga lja. Ona mora biti uhva }e na pa ra li zom po gle da koji stva ri mo`e do ta knu ti samo s dis tan ce, a ni ka - da ih ne mo`e uze ti. Opreka iz me u sli ke-po kre ta i sli ke-vre me na tako je fik tiv ni ras cjep. Nji hov od nos je vi{e od nos be sko na~ ne spi ra le. Ak - tiv nost umjet no sti uvi jek se pre o kre nu ti u pa siv nost, mora se na la zi ti u toj pa siv no sti i izno va joj se su prot sta vi ti. Ako se Bres son isto dob no na la zi u ana li zi sli ke-afek ta i me u ju na - ci ma sli ke-vre me na, onda je to zato {to nje go vi fil mo vi vi{e nego bilo koji dru gi utje lov lju ju tu di ja lek ti ku koja pred stav - lja sre di {te De le u ze o vih knji ga, koja utje lov lju je, jo{ du blje, ra di ka lan oblik film skog pa ra dok sa. Bres so nov ski je film za - pra vo sa ~i njen od dvo stru kog su sre ta ak tiv nog i pa siv nog, volj nog i ne volj nog. Prvi su sret po ve zu je su ve re nu vo lju re - da te lja s tim sni mlje nim ti je li ma koje on na zi va mo de li ma kako bi ih su prot sta vio glu ma~ koj tra di ci ji. Mo del se naj pri - je jav lja kao ti je lo u pot pu no sti pod vr gnu to au to ro voj vo lji. On od nje ga tra `i re pro duk ci ju ri je ~i i ge sta koje mu na zna - ~u je, a da ni ka da ne glu mi, ni ka da ne utje lo vi»lik«kao {to to ~ini tra di ci o nal ni glu mac. Mo del se mora po na {a ti kao au to mat i re pro du ci ra ti jed no li~ ni ton ri je ~i koje je na u ~io. No, lo gi ka au to ma ta po tom se pre o kre }e: me ha ni~ ki re pro - du ci ra ju }i, bez svi je sti, ri je ~i i ge ste koje dik ti ra re da telj i koje }e is pu ni ti nje go vu vla sti tu unu tar nju isti nu, mo del }e iz nje dri ti isti nu za koju sam nije znao. No, za tu isti nu je jo{ ma nje znao sam re da telj, a ri je ~i i ge ste koje je ti ran ski na - me tao mo de lu pro i zvest }e da kle film koji nije mo gao pred - vi dje ti, koji mo`e biti pot pu no su pro tan od ono ga {to je pro - gra mi rao. Automat, ka`e De le u ze, o~i tu je ono ne mi sli vo u mi {lje nju: u mi {lje nju op }e ni to, ali naj pri je u mi {lje nju au to ma ta, a onda i pri je sve ga u re da te lje vu. To je prvi su sret volj nog i slu ~aj - nog. No, po sto ji i dru gi su sret: isti na, koju ne svje sno o~i tu - je glu mac i ne svje sno re da te lja, au to ma tu izno va iz mi ~e. Ta se isti na ne na la zi u sli ci koju nudi ka me ra, nego u ustro ju sli ka koju }e ostva ri ti mon ta `a. Ono {to glu mac izla `e samo je»sup stan ci ja«fil ma, pr vo bit na ma te ri ja koja je ana lo gna vid lji vom pri zo ru koja se na la zi ped sli ka rom:»ko ma di }i pri ro de«, ka`e Bres son u svo jim Bi lje{ ka ma o ki ne ma to gra - fu. Rad umjet no sti sa sto ji se sla ga nju tih ko ma di }a pri ro de da bi se po ka za la nji ho va isti na, da bi im se udah nuo `i vot kao {to se daje `i vot cvi je }u. Tako se suz bi ja ra sko rak iz me u ono ga {to bi me ha ni~ ko oko tre ba lo uhva ti ti i ono ga {to je uhva ti lo te ne sta je u in di - fe ren tnoj jed na ko sti»ko ma di }a pri ro de«koje umjet nik mora po slo `i ti. Nije li tu da kle opet ri je~ o re pro duk ci ji sta - re ti ra ni je in ten ci o nal ne for me nad pa siv nom ma te ri jom? To pi ta nje pro `i ma De le u ze o ve ana li ze Bres so na. U sre di {te tih ana li za on po stav lja pi ta nje» ruke«koja am ble ma ti zi ra rad mon ta `e, od no sno od nos umjet ni~ ke vo lje s au to no mnim kre ta njem sli ka. Bres son gra di, ka`e nam De le u ze,»hap ti~ - ki«pro stor, pro stor do di ra koji iz mi ~e op ti~ kom im pe ri ja liz - mu, fra gmen ti ra ni pro stor ~iji se di je lo vi sla `u na pi pa va njem» ruke«. Mon ta `a je dje lo ruke koja do ti ~e, a ne ruke koja uzi ma. I on tu daje pri mjer koji je isto tako ale go ri ~an i go - vo ri o pri zo ru iz D`e pa ra u ko je mu se pro stor gra di ru ka ma d`e pa ra koji pre no se ukra de ni no vac. No, te ruke ne uzi ma - 7 L ima ge-temps, str

61 hfl_54-q7:hfl :24 Page 60 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 53 do 60 Rancière, J.: Od jedne slike do druge? ju, ka`e on, one samo do ti ~u, do di ru ju pred met kra e. 7 Ti d`e pa ri koji ne uzi ma ju ono {to ukra du nego se za do vo lja va - ju da to do ta knu kako bi us po sta vi li pro stor bez ori jen ta ci - je, o~i to su srod ni s oni ma koji su la` no am pu ti ra ni i pre o - bra `e ni u pra ve bo ga lje. No, ne sum nji vo je Sret no, Bal ta zar film koji naj bo lje ilu stri ra tu di ja lek ti ku. Taj film ne pred - stav lja ni {ta dru go do dugu po vi jest ruku. Ona po ~i nje s pr - vim ka drom u ko je mu ruke dje voj ~i ce do di ru ju ma gar ~i }a i od mah se tran sfor mi ra ju u ruke koje uzi ma ju i vuku ma gar - ~i }a od ko jeg dvo je dje ce `ele na pra vi ti svo ju igra~ ku. Ta se po vi jest na stav lja ru ka ma dje te ta koje kr ste ma gar ~i }a Bal ta - za rom, a po tom ru ka ma koje uprav lja ju ma gar cem, uda ra ju ga ili ga {i ba ju. A ma ga rac je pri je sve ga sim bol pa siv no sti. On je `i vo ti nja koja pri ma udar ce. A to }e ~i ni ti i Bal ta zar sve do puc nja koji }e ga ubi ti na kra ju fil ma, u afe ri kri jum - ~a re nja koja lo{e za vr {a va. U me u vre me nu }e se po ja vi ti nova igra ruku: igra `e lje lu ta li ce Gérar da koji `eli mla du Ma rie na isti na ~in kao {to su dvo je dje ce `e lje li ma gar ca, a koji uprav lja svo jim lo vom sa vr {e nom ko or di na ci jom oka i ruke. Nje go va ruka ko ri sti no} da bi do hva tio ruku Ma rie koja le`i na klu pi u vrtu. Ka sni je }e se po ja vi ti ruka koja opa - lju je {a mar koji po bu nje nu Ma rie ob ve zu je da pri hva ti svo - je ga gos po da ra, po tom ruka mli na ra koja }e se po lo `i ti pre - ko Ma ri ji ne ruke kako bi joj izno va po ka zao nje zi nu ovi - snost. ^itav film da kle pred stav lja po vi jest dvi ju lo vi na, ma gar ca i dje voj ke, `r ta va mo}i onih koji svo ju mo} po tvr u ju ko or di - na ci jom po gle da i ruku. Kako tu da kle ne vi dje ti ale go ri ju à la De le u ze? Gé rard, pro tu ha, sa vr {e ni je hitc hcoc kov ski re - `i ser. Po put Hitc hcoc ka, on svo je vri je me pro vo di u po stav - lja nju za mki, bilo da se radi o iza zi va nju ne sre }e pro li je va - njem ulja po kol ni ku, o za u stav lja nju Ma ri ji na auta slu `e }i se Bal ta za rom kao mam cem ili o pre tva ra nju Arsènea u ubo ji - cu, dav {i mu pi {tolj, te je ovaj po vje ro vao da ga `an da ri do - la ze uhi ti ti. On ne pre sta no ko ri sti svo je ruke i ri je ~i, pro i - zvo de }i odre e nu vid lji vost koja tre ba pro i zve sti po kre te koje on `eli i koji omo gu }u ju po ja vu no vih ge sti. Gé rard je tako ale go ri ja» zlog«re da te lja, onog koji vid lji vo me na me }e za ko ne svo je vo lje. No, pa ra doks se o~i to sa sto ji u tome {to zao re da telj ne o bi~ no sli ~i ono me do bro me. Nje go voj maj ci, koja pita vidi li {to do bro u Gérar du, Ma rie od go va ra:»zna - mo li za {to vo li mo ne ko ga? On mi ka`e: Do i! Ja do em. Na pra vi ovo! Ja na pra vim.«no, jed na kost tona s ko jim»mo del«, Anne Wi a zemsky, go vo ri te ri je ~i op tu `u je srod - nost mo}i pro go ni te lja Gérar da s mo}i re da te lja Bres so na. Ovaj po to nji ta ko er ka`e svo jim mo de li ma: Re ci te ovo, i oni ka`u. Na pra vi te ovo, i oni na pra ve. Mo `e mo re}i da po - sto ji ra zli ka kada Anne Wi a zemsky u~i ni ono {to `eli Bres - son jer ona u~i ni i ne {to dru go od ono ga {to on `eli, ona pro i zve de ne o ~e ki va nu isti nu koja mu pro tur je ~i. I Bres so - no va re `i ja za mki Gérar da-re da te lja mora pro i zve sti ra zli ku iz me u dvi ju»mi zan sce na«. No, ta se ra zli ka uvi jek odi gra - va na gra ni ci ra zlu ~i vo sti. I ta ne ra zlu ~i vost je stvar igre dvi - ju ruku. De le u ze o va tvrd nja da Bres son iz gra u je»hap ti~ ke«pro sto re, koje po ve zu je ruka, na ~in je na koji on go vo ri o fra gmen ta ci ji ka dro va koja je ka rak te ri sti~ na za Bres so no ve fil mo ve. De le u ze u toj fra gmen ta ci ji vidi sna gu me u pro sto - ra koji od va ja ka dro ve i po stav lja pra zni nu iz me u njih, pro - ti ve }i se mo}i»sen zor no-mo to ri~ kog«ulan ~a va nja. No, ta je opre ka iz me u dvi ju su prot stav lje nih lo gi ka u prak si jed va ra zlu ~i va. Bres son rabi vi zu al no fra gmen ti ra ne ka dro ve i pri - je la ze koji tvo re elip se. On nam rado po ka zu je di je lo ve ti je - la: ruke koje do ti ~u ma gar ~ev tr buh, koje izvo de ge stu kr {te - nja, ruku koja pro li je va bocu ulja, istu tu ruku koja se u mra - ku po mi ~e pre ma ruci koja je osvi jet lje na. No, fra gmen ta ci - ja ti je la i ka dro va je isto tako dvo smi slen po stu pak. De le u ze tu vidi be skraj no raz mi ca nje in ter va la koji de zo ri jen ti ra pro - sto re i od va ja sli ke. No, tu mo `e mo vi dje ti i ne {to po sve su - prot no. Fra gmen ta ci ja je sred stvo in ten zi vi ra nja vi zu al ne i dram ske ko or di na ci je: ako uzi ma mo ru ka ma, onda nema po tre be da se pri ka `e ~i ta vo ti je lo. Ako ho da mo no ga ma, onda nema ko ri sti od pri ka zi va nja gla ve. Fra gmen ti ra ni ka - dar isto je tako eko no mi ~an po stu pak po mo }u ko je ga rad - nju usre do to ~u je mo na ono bit no, na ono {to se u kla si~ nim te o ri ja ma sli kar stva zva lo pre gnan tnim tre nut kom pri ~e. Gérar do va se ruka mo`e sve sti na malu crnu sje nu koja samo do ti ~e neki bi je li oblik na koji se svo di Ma ri ji na ruka. No, ta fra gmen ta ci ja samo na gla {a va ne u mo lji vu»ko or di na ci ju«gérar do va lova na nju i fil ma koji taj lov upri zo ru je. ^i tav film funk ci o ni ra tako po go to vo ne ra zlu ~i voj ra zli ci iz me u pri ka za ho ti mi~ nog lova i ne ho ti mi~ nog re da te lje va lova. S De le u ze o ve to~ ke gle di {ta, to isto uka zu je na prak ti~ nu ne - ra zlu ~i vost lo gi ke sli ke-po kre ta i lo gi ke sli ke-vre me na, mon - ta `e koja usmje ru je pro sto re pre ma»sen zor no-mo to ri~ koj«she mi i mon ta `e koja te pro sto re de zo ri jen ti ra kako bi svje - sno mi {lje nje u~i ni la iden ti~ nim sa sna gom slo bod nog ra zvi - ja nja po ten ci jal no sti sli ka-svje to va. Bres so no vi fil movi i de - le u ze ov ska te o ri ja obje lo da nju ju kon sti tu tiv nu di ja lek ti ku fil ma. Film je umjet nost koja do vr {a va taj pr vo bit ni iden ti tet mi {lje nja i ne-mi {lje nja koji de fi ni ra mo der nu sli ku umjet no - sti i mi {lje nje. No, on je i umjet nost koja pre o kre }e smi sao tog iden ti te ta kako bi izno va us po sta vio ljud ski mo zak u svo joj pre ten zi ji da se u~i ni sre di {tem svi je ta i da stva ri po - sta vi u svo ju slu` bu. Ta di ja lek ti ka od sa mog po ~et ka ~ini krh kom samu vo lju da se po svo jim dis kri mi na cij skim obi - lje` ji ma ra zli ku je dvi je vr ste sli ka i da se tako us po sta vi gra - ni ca koja raz dva ja kla si~ ni film od onog mo der nog. s fran cu sko ga pre veo Le o nar do Ko va ~e vi} 60

62 hfl_54-q7:hfl :24 Page 61 DE LE U ZE I FILM Ton ~i Va len ti} Mi {lje nje sli ke kao sli ka mi {lje nja: bi lje{ ka o De le u ze o voj fil mo zo fi ji UDK: De leu ze, G. Fran cu ski fi lo zof Jac qu es Ran cière jed nom je izja vio da ne po sto ji ne {to ta kvo po put fi lo zo fi je fil ma, a u tom sta vu ni - po {to nije osa mljen. Po sto ji ne bro je no mno go au to ra koji fi - lo zof ski pro mi {lja ju film kao umjet nost ili kao ono {to na di - la zi umjet ni~ ku prak su za di ru }i u samu sr` pro ble ma ti ke vi - zu al no sti, vre me ni to sti i uop }e per cep tiv no sti. No, za ra zli - ku od se mi o ti ke, so ci o lo gi je, te o ri je ili pak po vi je sti fil ma, odre e na ne la go da pri ko ri {te nju ter mi na»fi lo zo fi ja fil ma«ni po {to se ne mo`e sma tra ti do ka zom za manj ka vost fi lo zo - fi je kao»dis ci pli ne«ili nje ne ne mo gu} no sti da fil mu pri stu - pi na isti na ~in kao i broj nim dru gim on ti~ ko-on to lo{ kim unu tar-svjet skim fe no me ni ma. Pro blem nije ni u mno go stru - ko sti fe no me na fil ma koji je s jed ne stra ne puki»teh ni~ ki dis po zi tiv«, a s dru ge stra ne po pu lar na za ba va koja po vre - me no na di la zi gra ni ce ra zo no de pre tva ra ju }i se u istin sku umjet nost. Radi se po naj pri je o okli je va nju da se film raz mo - tri kao fi lo zof ski»pred met«koji u sebi sa dr `a va ne {to vi{e od svo je»po vi je sno sti«,»vi zu al no sti«ili»dru{ tve no-po li ti~ - kog zna ~a ja«. To ne {to vi{e nosi na ziv me ta fi zi ka, a uko li ko po sto ji au tor koji se naj vi {e pri bli `io fil mu kao umjet no sti u ko joj je ona na dje lu, onda je to Gil les De le u ze. Kao {to je to slu ~aj s fi lo zo fi ma op }e ni to, po sto je dva na ~i na na koji se mo`e o nji ma pi sa ti. Prvi je de skrip ti van i usre do to - ~en na pre pri ~a va nje i pro ble ma ti zi ra nje teza, a dru gi je ne kri - ti~ ko usva ja nje i pre u zi ma nje nji ho va dis kur sa (ili `ar go na). Kad je ri je~ o De le u zeu, a i broj nim dru gim su vre me nim fran - cu skim fi lo zo fi ma, je di ni pro duk ti van pri stup je prvi, uglav - nom zbog pro ble ma ti~ no sti `ar go na koji ve} po de fi ni ci ji u tu - im ru ka ma ve o ma lako mo`e po sta ti pu kom mo dom ili pra - znom re to ri~ kom ge stom. Pre pri ~a va nje De le u ze o va ve o ma slo `e nog fi lo zo fij skog i fil mo zo fij skog su sta va (nu` no fra gmen - tar nog i ri zom skog, kao {to su to uo sta lom svi su sta vi na kon He ge la, a na po se oni unu tar no vi je fran cu ske fi lo zo fi je) mo glo bi za po ~e ti De le u ze o vim ri je ~i ma na po ~et ku knji ge po sve }e ne fil mu, kad ka`e da ne `eli na pi sa ti kla si~ nu po vi jest fil ma, nego tak so no mi ju, neku vr stu kla si fi ka ci je film ske sli ke i zna ko va, s na gla skom na dva te melj na poj ma: pro stor i vri je me. Deleuzeova va` nost u kon tek stu fi lo zof skog pro mi {lja nja fil - ma na la zi se u ba rem tri klju~ na ~im be ni ka. Prvo, on u svo - jim dje li ma Film 1: Sli ka-po kret (1983) i Film 2: Sli ka-vri je - me (1985) do no si nov na ~in pro mi {lja nja ra zli ~i tih funk ci ja film ske sli ke. Dru go, on je prvi ve li ki fi lo zof koji je to li ko pa `nje po sve tio upra vo fil mu i nji me se ba vio mno go de talj - ni je od dru gih. I na po sljet ku, on je prvi au tor koji je fil mo - zof ski uka zao na va` nost funk ci je pro sto ra i vre me na unu tar film skog zbi va nja, a sa mim time i na va` nost fil ma za ra zu - mi je va nje ne kih fi lo zof skih fe no me na. U tom smi slu, De le u - ze o va je te `nja uka za ti na du bo ku vezu fil ma s mi {lje njem, ali ta ko er i s osje til no {}u, ~ime }e se ka sni je (ma hom ih) ba vi ti odre e ni broj au to ra, bilo da su svo je te o ri je obli - ko va li pod utje ca jem De le u zea ili pro tiv nje ga. Pri mje ri ce, Ray mond Bel lo ur na tom tra gu go vo ri o»me u sli ci«(en tre- Ima ge), me u vre me nu fik sne sli ke i sli ke-po kre ta na te me lju koje bi se otvo ri la mo gu} nost stva ra nja nove tje le sno sti. Tu je ta ko er i Ale xan dar García Düttmann ko jeg pri mar no za - ni ma pro blem osje til no sti i utje lov lje nja na fil mu, kao i mo - gu} nost pri ka zi va nja pro stor no-vre men skog dis/kon ti nu i te - ta, po naj pri je teh no lo{ ko-film skim teh ni ka ma ko ji ma je svr - ha su bjek ti vi zi ra nje pro sto ra na vi zu al no/estet ski na ~in. Iako De le u ze o va na mje ra nije bila, kao {to je ve} re ~e no, is - pi sa ti po vi jest fil ma, u nje go vim dvje ma knji ga ma ipak se za - pa `a odre e na sin kro nij sko-di ja kro nij ska per spek ti va koja bi se mo gla na zva ti estet sko-on to lo{ kom po vi je {}u fil ma. Nov na ~i na pro mi {lja nja po kre ta (po naj pri je u di ja lo gu s Ber gso - nom i nje go vom ana li zom kre ta nja-vre me na) De le u zeu omo - gu }a va kro no lo{ ki od ~i ta ti ra zvoj ne faze fil ma s ob zi rom na sta tus sli ke. Tako ve} u pr voj fazi fil ma puki»pri kaz«ne ~eg ubr zo po sta je se mi o ti~ kim zna kom, ne kao sli ke ti je la pri ka - za ne na plat nu, ve} ti je la kao sli ke po kret sto ga nije od vo - jiv od ti je la. Rani film (uglav nom je ri je~ o ni je mom i crnobi je lom) od li ku je se sen zor nom mo to ri kom kao je din stvom ono ga tko gle da i ono ga {to je gle da no. Ko per ni kan ski obrat de {a va se pre ma De le u zeu na kon Dru go ga svjet skog rata, kad u fil mo vi ma po kret po sta je sve vi{e po dre en vre me nu ({to je na po se vid lji vo u re vo lu ci o nar nim Wel le so vim ostva re nji - ma). Taj tre nu tak je u svo joj biti me ta fi zi~ ki: umje sto ne po - sred nog do `iv lja ja vre me na, gle da telj do `iv lja va kre ta nje sa - mog vre me na. Do ga a se iz vje sno»oslo ba a nje«sli ka, pri ~emu kre ta nje po sta je ek spre siv no, a ne samo re pre zen ta tiv - no kao {to je to bio slu ~aj s fil mo vi ma iz prve po lo vi ce 20. sto lje }a. Ukrat ko, ono {to je naj va` ni je u ci je loj toj ana li zi jest ~i nje ni ca da se s fil mom mi je nja i samo shva }a nje po kre ta, koji po sta je su bor di ni ran pro to ku vre me na. Va`nost ova kvih uvi da, osim fil mo lo{ ke, ima i me ta fi zi~ kofi lo zof sku te `i nu: De le u ze za pra vo `eli re}i da nje gov dvo - sve {~a ni po ku {aj fil mo zof ske ana li ze pri je la za iz ne i zrav ne re pre zen ta ci je vre me na sli ke-po kre ta u izrav nu sli ku-vri je me zna ~i da ov dje ne ma mo po sla s pu kom re pre zen ta cij skom hi sto ri jom fil ma ili»sin kro nij sko-di ja kro nij skom tak so no mi - jom«, nego s pra vom on to lo{ kom po vi je {}u vre me na kao ta - 61

63 hfl_54-q7:hfl :24 Page 62 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 61 do 63 Valenti}, T.: Mi{ljenje slike kao slika mi{ljenja 62 kvog! Taj obrat se u neku ruku do i sta mo`e sma tra ti re vo lu - ci o nar nim, jer se is po stav lja da je jed no umjet ni~ ko po dru~ - je (film) ne op hod no da bi se uop }e mo gla ra zu mje ti on to lo - gi ja vre me na, od no sno da je bez fil ma kao do mi nan tnog fe - no me na svi je ta u ko jem `i vi mo ne mo gu }e ri je {i ti iz vje sne fi - lo zof ske pro ble me. Tre }e doba fil ma, kako De le u ze na zi va (za sad) po sljed nju film sku fazu, ne od no si se vi{e na ono {to sto ji iza sli ke, pa ~ak ni na na sto ja nje da se pro na e pri kla - dan na ~in do `iv lja va nja sli ke kao ta kve: da nas je naj ve }a eni - gma kako se uvu }i u sli ku, kako pre vla da ti film kao tem po - ral nu ino va ci ju (Wel les), kao ra di kal nu kri ti ku in for ma ci je (Go dard), pa onda i po `e li mo li kre nu ti da lje od De le u - zea, on kraj nje go ve kri ti ke po kre ta kao pu kog ari sto te lov - skog pri je no sa u pro sto ru kao pre vla da va nje sa mog vre - men skog stro ja u ko jem sli ka po sta je mi sao, a mi sao se vi zu - a li zi ra (npr. kod Ku bric ka ili Lyncha). Osim estet ske funk ci je fil ma, De le u ze o ve knji ge uka zu ju i na spo znaj nu funk ci ju fil ma u su vre me nom dobu u ko jem pe - da go gi ja per cep ci je smje nju je ne ka da{ nje zna ~e nje fil ma kao»en ci klo pe di je svi je ta«. Neki au to ri uo ~i li su ko gni tiv ni ka - rak ter ta kve»on to lo{ ke hi sto ri o gra fi je«. Pri mje ri ce, Ce sa re Ca sa ri no za pa `a kako De le u ze ne pe ri o di zi ra film, nego sâmo vri je me, od no sno prak su vre me na koja se na zi va fil - mom. Po vi je sno isku stvo od no si se upra vo na po vi jest vre - me na koja tre ba film» kako bi pro mi sli la ra di kal nu tran sfor - ma ci ju na ~i na na koji se vri je me pro i zvo di, utje lov lju je i pro - `iv lja va u po vi je snim for ma ma«. Film je ov dje neka vr sta nu` nog i ne i zbje` nog ka ta li za to ra pro ce sa istin ske fi lo zof ske spo zna je svi je ta u ko jem `i vi mo. U tome De le u ze ipak nije usa mljen: ko gni tiv ni ka rak ter fil ma oso bi to je na gla {en kod Mulholland Drive au to ra po ka koji film uzi ma ju ne zato da bi na jed - no sta van,»zdra vo ra zum ski«na ~in psi ho a na li ti~ ki obja sni li slo `e ne po vi je sne pro ce se koji se zbi va ju na ra zi ni»po li ti~ ki ne svje snog«, nego zato da bi po ka za li kako je film naj va` ni - ja vr sta (umjet ni~ ke) prak se bez koje fi lo zo fi ja da nas uop }e vi{e ne mo`e me to do lo{ ki funk ci o nal no pro ni knu ti u samu sr` dru{ tve nih od no sa. Pre ci zni je re ~e no, po du dar nost dvi ju in ter pre ta tiv nih me to da (De le u ze o ve ko ve) je o~i ta, ali te o rij ski po sve ra zli ~i to izve de na. ka je film ul ti ma - tiv na»per ver zna«umjet nost koja pru `a naj du blji uvid u na - ~in na koji ide o lo gi ja funk ci o ni ra u svom ~i stom obli ku, a za De le u zea je film spa so no sno sred stvo o`iv lja va nja fi lo zo fi je pu tem nove ar ti ku la ci je od no sa vre me ni to sti i sli kov no sti, oso bi to s ob zi rom na ra di kal nu tran sfor ma ci ju mi {lje nja u sli kov nost i vi zu al no sti u mi sao. To ukrat ko zna ~i da film»tre}eg doba«(s pa ra di gmat skim pri mje ri ma Re sna i sa, An to ni o ni ja, Ber gma na, Ku bric ka, Pa - so li ni ja i na po se Ozua) pred stav lja zonu in ter fe ren ci je vid lji - ve i ne vid lji ve for me, fil ma i vre me na, te na sta ja nja i ne sta - ja nja. Fil mo log i fi lo zof Sto jan Pel ko u svo joj in spi ra tiv noj knji zi o De le u zeu (2006) de talj no je ana li zi rao na koji na ~in ti je lo do la zi do ri je ~i, ne vid lji vo do vid lji vo sti, a sli ka do mi - sli, i{~i ta va ju }i (i pre gle da va ju }i) ve lik broj su vre me nih film - skih ostva re nja (po seb no su po ti caj ne ana li ze fil mo va 2001: odi se ja u sve mi ru, Mul lho land Dri ve, Iz gu blje na ce sta, O~i {i rom za tvo re ne i Do gvil le). Pel ko va kri ti~ ka re flek si ja te me - lji se na na i zgled kon tra dik tor nom, ali za pra vo pro duk tiv - nom `i `e kov sko-de le u ze ov skom pri stu pu koji omo gu }a va plod ne in ter pre ta ci je npr. mi zan sce ne kod Pe te ra Gre e na wa - ya, pro ble ma per cep ci je kod Cas sa ve te sa ili pak sli kar stva

64 hfl_54-q7:hfl :24 Page 63 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 61 do 63 Valenti}, T.: Mi{ljenje slike kao slika mi{ljenja Fran ci sa Ba co na. Ipak, spo me nu ta pro ble ma ti ka utje lov lje - nja ri je ~i i ber gso nov sko-de le u ze ov ske on to lo gi je vre me na naj ja sni je je vid lji va u pri mje ru dvi ju fas ci nan tnih se kven ci, dva ju bri ljan tnih pri mje ra ono ga {to je De le u ze sma trao kraj njom kon ze kven ci jom film ske on to lo gi je vre me na. Prva je gla so vi ta»hi pno ti~ ka«se kven ca s kra ja Ku bric ko ve u ko joj do la zi do film skog otje lov lje nja mi sli i sli ke koja po - sta je fi lo zof ski trak tat, pri zo ra u ko jem glav ni ju nak, pro {av- {i kroz mi ste ri o zan vre men ski pro ci jep u sve mi ru, pro ma tra ci je li svoj `i vot od ro e nja do smr ti iz neke, la ca nov ski ka - za no,»ek sti mne«per spek ti ve. Dru gi je pri mjer»si len cio«-se - kven ca iz Lyncho va Mul lho land Dri ve a u ko joj do la zi do ras - cje pa gla sa i fi zi~ ke oso be, ju na ki nje ~iji glas op sje da dvo ra - nu i na kon {to se sru {i na po dij, uka zu ju }i po put sa bla sti ne samo na te melj fil ma kao ilu zi o ni sti~ ke umjet no sti, nego po - naj pri je na on to lo{ ki pro stor no-vre men ski pro ci jep u ko jem se, ~i stom film skom ma gi jom, otva ra je dan po sve novi svi jet koji na di la zi ko or di na te ovo ga koji po zna je mo. Taj svi jet ne na da je se kao ono fi lo zof ski mi sli vo, ve} po naj - pri je kao sli ka-po kret koja tek po sre do va njem fil ma po sta je vi zu a li zi ra na/udje lov lje na mi sao, {to zna ~i da se nje na stvar - nost na la zi upra vo u sa mom jazu iz me u ko gni tiv ne pre dod` - be i»sen zi tiv no sti«film ske sli ke. (Ta kve pri mje re mo gli bi smo, sli je de }i De le u zea, pro na }i npr. kod Lyncha u se kven ci ra stva - ra nja cr ve nog bar {u na u Twin Pe ak su, u sjaj no re `i ra nom vre - men sko-pro stor nom zgu{ nja va nju na sre di ni fil ma Unu tra{ nje car stvo kad iden ti tet glav ne ju na ki nje po sta ne»izglo bljen«ili pri mje ri ce u Iz gu blje noj ce sti kod prve»za mje ne«iden ti te ta pro ta go ni sta). Sli~ ne ma ni fe sta ci je tog ras cje pa mo gli bi smo na}i ~ak i kod Tar kov skog, npr. u Zr ca lu ili Stal ke ru. No, tre - ba re}i i to da ta kve pri mje re»sli ke koja mi sli«, od no sno mi - {lje nja koje po sto ji je di no kao ma te ri jal na film ska sli ka, nije te - ma ti zi rao samo De le u ze vri je di se pri sje ti ti in spi ra tiv ne knji ge Edu ar da Ca da ve Ri je ~i svje tla o fe no me nu fo to gra fi je koja po sta je tekst (»svje tlo pis«): iz me u je zi ka i svje tla po sto ji ne ra ski di va veza u ko joj se sklad nom me u i grom otva ra pro - stor lu cid no sti, pro svjet lje nja i zna nja. Ri je ~i o svje tlu ujed no su i ri je ~i o po vi je sti kao od no su iz me u ri je ~i i svje tla pro - i zvo e nje po vi je snih do ga a ja nji ho vim svo e njem na pred - met pod lo `an teh ni~ koj re pro duk ci ji i pre o braz bi u sli ke. Pro - ci jep koji se za Bar the sa u nje go vu dje lu Svi je tla ko mo ra jav lja po gle dom na fo to gra fi ju kao mr tvi objekt isto dob no po kre }e i me ha niz me `ud nje i me ha niz me nad zo ra, pro i zvo di po vi jest i omo gu }a va de mo kra ti~ nost po gle da. Sli~ nu stvar na i la zi mo i kod De le u zea, pa sto ga ovo film sko ra stva ra nje vre men skopro stor nih ka te go ri ja, ni ma lo pa ra dok sal no, na la zi svog srod - ni ka u po lju tzv. fi lo zo fi je fo to gra fi je. Ukoliko bi se mo glo re}i da sli ka-vri je me svo ju vla sti tu he te - ro ge nost pre o bli ku je na kva li ta ti van na ~in, onda sli ka-po - kret to ~ini svo jom kvan ti ta tiv nom ho mo ge no {}u. Je dan od naj za ni mlji vi jih no vi jih pri mje ra sve ga do sad re ~e nog, da kle te ma ti zi ra nja me u o vi sno sti sli ke i vre me na, od no sno po vi - je sno sti ma te ri ja li zi ra ne mi sli, ali s ka rak te ri sti~ nim obra tom u ko je mu je gle da telj/pro ma tra~/re da telj onaj koji struk tu ri - ra cje lo vi tost pri ~e (umje sto ra ni je na ve de nih pri mje ra gdje se kon struk ci ja su bjek ta zbi va pre ma po nu e nom obras cu koji gle da te lja ve} una pri jed po ga a u to~ ki pro ci je pa iz me - u dva ju per cep tiv no dru ga ~i jih svje to va), pred stav lja film za koji bi se is pr va mo glo re}i da je u naj ma njoj mje ri bli zak De le u zeu, na ro ~i to kad je ri je~ o izri ~i tom sta vu da su nje go - ve knji ge tak so no mi je, a ne hi sto ri o graf ski pri ka zi fil ma. Ri - je~ je, da ka ko, o Go dar do vim Po vi jest(ima) fil ma, ne o bi~ no plod nom i stu di o znom film skom me di ta ci jom koja go vo ri o ne mo gu} no sti film ske po vi je sti pri ka zu ju }i nje zin fa tal ni ma njak, izo sta nak su sre ta s vla sti tom po vi je sno {}u (Ran cière ka`e da je to sto ga {to film nije pre po znao sna gu vla sti te sli - ke: s fil mo vi ma koji po sto je, Go dard radi fil mo ve koji nisu bili na prav lje ni). Ta kvom»odu zi ma nju sli ke nji ho vim ispri - po vi je da nim pri po vi je sti ma ko ji ma su bile po dre e ne«su - prot stav ljen je mon ta `er ski rad na sla ga nju tih sli ka u neke dru ge mo gu }e, po ten ci jal ne (pri)po vi je sti. Godardov in ge ni o zni uvid u istin ski pro blem fil ma ne mo - gu} nost fil ma da ispri ~a svo ju po vi jest koja ne o bi~ no na li ku - je Be nja mi no vu sta vu da je hi sto ri ja ve} u sa moj svo joj biti hi ste ri~ na jer se ni kad ne mo`e u ci je lo sti re kon stru i ra ti, a svag da je nu` no pret po stav lje na pred stav lja ra di kal no»po stva ri va nje«, udje lov lje nje De le u ze o ve teze o mno go stru - kim obli ci ma film ske sli ke koja se, u kraj njoj li ni ji, iz dva ja od svo je ga na ra tiv nog sklo pa, po sve pre o bra `a va ju }i svo ju sli - kov nu, od no sno per cep tiv nu pri ro du (Go dar do va vje {ta mon ta `a to kri stal no ja sno po tvr u je). Po vi jest(i) fil ma je pri ~a o kon struk ci ji fil ma kao po vi je sti, o tom ne mo gu }em i uza lud nom»he roj skom«za dat ku po nov ne sa kra li za ci je sli - ke-po kre ta i sli ke-vre me na od ko jih ne samo da nisu osta li fra gmen ti, nego ona ui sti nu ni kad nije ni po sto ja la. Uko li ko je, pa ra fra zi ra ju }i He ge la, fi lo zo fi ja ne kad bila»svo je vri je - me obu hva }e no u mi sli ma«, onda je da nas na po ~et ku no vog sto lje }a i mi le ni ja fi lo zo fi ja do i sta»svo je vri je me obu hva }e- no u sli ka ma«. Za da tak istin ske fil mo zo fi je ne sa sto ji se u tome da iz nje dri neku dis ci pli nar no ja sno ome e nu»fi lo zo - fi ju fil ma«(po put so ci o lo gi je, psi ho lo gi je, este ti ke fil ma, itd.), nego da uka ze na re zo ve u film skoj prak si, dis kon ti nu - i te te u film skoj po vi je sti, na ko gni tiv ne pro ce se ko ji ma se otva ra ju vra ta jed nog svi je ta u ko jem sli ka tre ba po sta ti mi - {lju, a mi sao sli kom. Tom za dat ku vi{e nisu do ra sle na ra tiv - ne, pa ~ak ni afek tiv ne re pre zen ta cij ske stra te gi je, nego samo istin ska sen zi bil nost za pre po zna va nje ta kvih pu ko ti na i pu sto lov na od va` nost za pro mje nom per cep ci je. Li te ra tu ra Bar thes, Ro land, 2003, Svi je tla ko mo ra bi lje{ ka o fo to gra fi ji, Za greb: An ti bar ba rus Bellour, Ray mond, 2008,»Me u sli ka: Fo to gra fi ja, film i vi deo«, Up&Un der gro und, br , str Cadava, Edu ar do, 2002, Re~i sve tlo sti, Be o grad: Be o grad ski krug Casarino, Ce sa re, 2007,»Pro blem on to lo{ ke po vi je sti vre me na; ili, o me to di stu di je fil ma Gil le sa De le u zea«, u: Vi zu al ni ko le gij zbor nik, Za greb: Mul ti me di jal ni in sti tut Deleuze, Gil les, 1991, Po do ba-gi ba nje, Lju blja na: [KUC Düttmann, Ale xan dar García, 2006, Vis con ti: Uvi di u krvi i mesu, Za greb: Lo kal na baza za osvje `a va nje kul tu re McGowan, Todd, 2000,»Fin ding Our sel ves on a Lost Hig hway : Da vid Lynch s Les son in Fan tasy«, Ci ne ma Jo ur nal, sv. 39, br. 2, str Pelko, Sto jan, 2006, Po do ba mi sli, Lju blja na: [tu dent ska za lo` ba Rancière, Jac qu es, ,»Film sko mi {lje nje«, Up&Un der gro - und, br , str

65 hfl_54-q7:hfl :24 Page 64 DE LE U ZE I FILM Sa{a Voj ko vi} De le u ze, Gu at ta ri i umjet nost su prot stav lja nja do mi nan tnim struk tu ra ma zna ~e nja UDK: Yuen Woo Ping 64 Yuen Woo Ping i de te ri to ri ja li zi ra ju }a sli ka `en sko sti U ovom ese ju su ge ri rat }u da se»umjet nost«hon gkon {kog re da te lja i ko re o gra fa ak ci je Yuen Woo Pin ga tre ba pro ma - tra ti u smi slu sub ver ziv ne funk ci je umjet no sti, od no sno, re - fe ri ra ju }i se na kon cept Gil le sa De le u zea i Fe li xa Gu at ta ri ja, de te ri to ri ja li zi ra ju }e funk ci je umjet no sti. U sre di {tu za ni ma - nja su Yu e no ve kung-fu ko me di je kao pri mjer»umjet no sti«omo gu }a va nja `en skih li ko va i pot ko pa va nja pa tri jar hal nog iden ti te ta. Glav ni ar gu ment je da se ovi, u na ~e lu ko mer ci - jal ni fil mo vi koji se ne mogu oka rak te ri zi ra ti kao»art-fil- mo vi«(umjet ni~ ki fil mo vi) tre ba ju sa gle da ti i pro pi ta ti u smi slu nji ho ve de te ri to ri ja li zi ra ju }e funk ci je, ili to~ ni je, u smi slu spo sob no sti da obli ku ju omo gu }a va ju }u sli ku `en sko - sti. U tom smi slu na gla sak je na na ra tiv noj re pre zen ta ci ji `en sko sti i dis tri bu ci ji mo}i. Po seb no su per ti nen tni kon cep - ti De le u zea i Gu at ta ri ja; u knji ga ma Anti- Edip i Ti su }u pla - toa De le u ze i Gu at ta ri uvo de kon cep te kao {to su de te ri to - ri ja li za ci ja, na sta ja nje/pre tva ra nje, ti je lo bez or ga na, li ni ja bi - je ga (De le u ze i Gu at ta ri, 1996). Sva ki od tih kon cep ta alu - di ra na ne hi je rar hij ske dvo smjer ne re la ci je ra zli ~i tih obli ka koje utje ~u na po li ti ke iden ti te ta. Posredstvom tih ide ja pro pa gi ra se iden ti tet koji je u pro ce - su kon stan tnog na sta ja nja; ri je~ je o kon cep tu al nom pro sto - ru unu tar ko jeg zna ~e nja slo bod no plu ta ju. Zbog spe ci fi~ nih as pe ka ta i ele me na ta pri po vi je da nja po ve za nog s kul tu ral - nim pra vi li ma, kao i film skim sred stvi ma ka rak te ri sti~ nim za ove fik cij ske svje to ve, hon gkon {ki fil mo vi odu pi ru se kon - cep ti ma tra di ci o nal ne film ske te o ri je. U spo me nu tim knji ga - ma De le u ze i Gu at ta ri na pa da ju dvi je oko sni ce se mi o ti ke fil - ma, La ca na i Sa us su rea. U nji ho voj in ter pre ta ci ji ne svje sno do bi va lik tvor ni~ kog stro ja umje sto ka za li{ ne po zor ni ce ko - jom su se ba vi li Fre ud i La can. Tvr di li su da je Fre u do va pri - ~a o Edi pu slu `i la kao re pre siv ni me ha ni zam koji je ko ri stio pa tri jar hal nom ka pi ta liz mu zato {to po ti sku je sve ne kon tro - li ra ne `ud nje (ne samo sek su al ne `ud nje). Kao su prot nost La ca no vu edi pov skom su bjek tu po nu di li su uto pij sku po li ti - ku po li va len tne `ud nje gdje se {i zo fre ni ja ne shva }a kao ne - {to bo le sno, ve} kao sub ver ziv no re me }e nje bur `o a skih mi - sa o nih pro ce sa. U tom smi slu su ge ri ra la bih da je»umjet nost«(spe ci fi~ nih hon gkon {kih fil mo va) me u za vi sna s odre e nim re `i mi ma zna ko va. Kad je u pi ta nju au tor ski sve mir Yuen Woo Pin ga i su prot stav lja nje te ri to ri jal nim re `i mi ma, to ta ko er im pli ci - ra su prot stav lja nje struk tu ra ma zna ~e nja koje su uvje to va ne kul tu ral nim fik sa ci ja ma, nor ma ma i pra vi li ma koje uprav lja - ju kon struk ci jom re pre siv ne sli ke `en sko sti ba zi ra noj pri mje - ri ce na fre u dov skoj pret po stav ci da su `ene pa siv ne, dok su mu{ kar ci ak tiv ni. Su prot stav lja nje ovim fik sa ci ja ma uklju ~u - je vezu iz me u film ske re pre zen ta ci je roda i pri po vi je da nja. Ov dje tre ba na gla si ti da na ra tiv na re pre zen ta ci ja nije odre - e na samo pro ce som film skog pri po vi je da nja, ve} i odre e - nim mo du som kul tu ral nog izra za koji in for mi ra fa bu lu fil - ma. Djela koja `ene iz Yu e no vih fil mo va mogu iz vr {i ti ovi sna su o vezi iz me u pri po vi je da nja i pra vi la i nor mi koje odre u - ju koji `en ski li ko vi su za mi sli vi. To ta ko er po dra zu mi je va da je»umjet nost omo gu }a va nja `en skih li ko va«po ve za na sa spe ci fi~ nim kul tu ral nim ima gi na ri jem. Go vo re }i op }e ni to o hon gkon {kim fil mo vi ma i fa bu la ma koje se osla nja ju na `ene od ak ci je, mo gu }e je ustvr di ti da ovi fil mo vi dje lu ju u su - prot no sti sa za ko ni ma zdra vog ra zu ma koji obli ku ju ima gi - na ri je za pad nih tra di ci ja. Za do volj stvo gle da nja pro i zla zi iz spek ta ku lar nih ak cij skih sce na i nad ljud skih spo sob no sti `en skih li ko va kao {to je Wing Chun iz isto i me nog fil ma Yuen Woo Pin ga. Pre ma le gen di, Wing Chun je na u ~i la bor - be ne vje {ti ne od bu di sti~ ke sve }e ni ce Ng Mui. Le gen da ka`e da je Wing Chun pri vu kla pa `nju lo kal nog na sil ni ka koji ju je po ku {ao pri si li ti da se uda za nje ga. Na sil ni ko ve pri jet nje po sta le su ne iz dr `i ve za Wing Chun i nje zi nu obi telj i kad je to sa zna la, Ng Mui se sa `a li la i od lu ~i la je po mo }i Wing Chun. Na u ~i la ju je bo ri la~ ke vje {ti ne kako bi se sama mo - gla obra ni ti od na sil ni ka. Kad se vra ti la u svo je selo, iza zva - la je na sil ni ka na dvo boj i po bi je di la ga. Ova le gen da je pre - tekst za Yuen Woo Pin gov film iz go di ne. Iako je pro - blem iz pro{ lo sti ri je {en, u Yu e no vu fil mu novi pri ti sak je stav ljen na `en ski iden ti tet le gen dar ne ju na ki nje. Po vi jest kao znan stve na fan ta sti ka Pre ma Clif for du Ge er tzu, ra zli ~i tost umjet ni~ kih izra za po - ve za na je s ra zli ~i tim kon cep ci ja ma o tome {to je za mi sli vo i {to od go va ra uvri je `e nim pra vi li ma (Ge ertz, 1983). Uo bi ~a - je ne i op }e pri hva }e ne ka rak te ri za ci je ono ga {to se do ga a po ve za ne su sa za mi {lja nji ma ono ga {to je mo gu }e. Ge ertz uvo di po jam»za ko ni te sen zi bil no sti«koji im pli ci ra da su pri ~e ovi sne o za ko nu; taj za kon po ve zan je s dru gim kul tu - ral nim for ma ci ja ljud skog `i vo ta kao {to su mo ral na na ~e la, umjet nost, teh no lo gi ja, zna nost, re li gi ja, po dje la rada ili po -

66 hfl_54-q7:hfl :24 Page 65 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 64 do 70 Vojkovi}, S.: Deleuze, Guattari i umjetnost suprotstavljanja... vi jest. Ki ne skim dru{ tvom do mi ni ra li su mu{ kar ci i oni su se sma tra li su pe ri or ni jim od `ena. Kon fu ci je va u~e nja po tvr i - va la su ovu hi je rar hi ju. Iako je `en ski ele ment klju ~an u fi lo - zof skom smi slu (po seb no u ta o i sti~ koj mi sli) zato {to je ispre ple ten s mu{ kim ele men tom, ta kva rav no te `a sna ga ne mo`e se na}i i po tvr di ti u stvar noj po zi ci ji `ena u sva kod nev - nom `i vo tu tra di ci o nal no pa tri jar hal nog ki ne skog dru{ tva. Usprkos `en skoj su bor di na ci ji u sva kod nev nom `i vo tu, pri - ~e o `e na ma rat ni ca ma pre no si le su se iz jed ne ge ne ra ci je u dru gu i `ene igra ju he roj sku ulo gu za koju se ne mo`e na}i pan dan u eu rop skim ili holl ywo od skim avan tu ri sti~ kim fil - mo vi ma. Osim ta o iz ma i kon fu ci ja niz ma, kad se po sta vi pi - ta nje dru{ tve nih i kul tu ral nih for ma ci ja koje re gu li ra ju ono {to `ene mogu i smi ju ~i ni ti, Wing Chun nas pod sje }a i na tre }u do mi nan tnu re li gi ju u Kini, a to je bu di zam. Po {to je put pre ma du hov nom ostva re nju u bu diz mu bio jed na ko do - stu pan mu{ kar ci ma i `e na ma, to se re flek ti ra i u fil mo vi ma; na pri mjer, u~i te lji ca koja Wing Chun po du ~a va u bo ri la~ - kim vje {ti na ma, koja je i naj vi {i na ra cij ski au to ri tet u fil mu, bu di sti~ ka je sve }e ni ca. To se mo`e za mi sli ti zato {to u kon - fu ci jev skoj Kini bu di zam i ta o i zam pri zna ju, ba rem u te o ret - skom smi slu, rav no prav nost mu{ ka ra ca i `ena. Na sna zi je prin cip jed na ko sti pre ma ko jem se mu{ kar ci i `ene mogu du - hov no uz di za ti i u for mal nom smi slu; u ta o iz mu je bilo uo - bi ~a je no da mu `e vi i `ene za jed no obav lja ju sve }e ni~ ke du` - no sti (Schip per, 1993). Sto ga nije ~ud no da je Wing Chun mo gla na}i uto ~i {te u bu di sti~ kom hra mu i da ju je bu di sti~ - ka sve }e ni ca mo gla na u ~i ti kung-fu. Dakle, ~i nje ni ca da su u fil mo vi ma `ene ela bo ri ra ne kao vje - {ti bor ci po ve za na je sa spe ci fi~ no sti ma `an ra in kor po ri ra ni - ma u pro ces film skog pri po vi je da nja, no, odre e na vi zi ja fil - ma koja pre la zi ra zi nu svi je ta fik ci je uvje tu je ti po ve za mi sli - vih `en skih li ko va o ko ji ma je ri je~. In te li gen tne `ene-bor ci, su bjek ti koji po ti ~u rad nju, ti po vi su koji se mogu na}i u Pe - kin {koj ope ri, ro ma ni ma o bo ri la~ kim vje {ti na ma ili u tra di - ci o nal nim ki ne skim pri ~a ma o fan ta sti~ nom i nad na rav nom; ovi `en ski li ko vi ovi se o nor ma ma koje cir ku li ra ju unu tar ki - ne skog kul tur nog na sli je a. Pro to tip koji je slu `io kao mo - del za mno ge ki ne ske dje voj ~i ce i `ene koje su `e lje le na pu - sti ti strik tno `en sku ulo gu i u}i u po li ti~ ke sfe re je Hua Mu - lan (Fa Mu lan na kan ton skom), ju na ki nja Pet di na sti ja ( ) koja se pre o bu kla u mom ka i oti{ la u rat umje sto svog bo le snog oca. Mu lan je le gen dar na fi gu ra koja je po sta la slav na (i koju je ~ak ap sor bi rao Holl ywo od) zato {to je ano - ni mni pje snik njoj u sla vu spje vao Pje smu o Mu lan. Dis ku si - je o re de fi ni ra nju `en sko sti kroz ak cij ski `anr, {to je ma ni fe - sti ra no po seb no u su vre me nom Holl ywo o du, po vre me no se po ve zi va lo sa `e na ma rat ni ca ma hon gkon {ke ki ne ma to gra fi - je koje su se po ja vi le na film skim ekra ni ma ne ko li ko de set - lje }a pri je holl ywo od skih `ena od ak ci je (Jef fords, 1996; Ta - sker, 1998). Je dan od ra zlo ga je taj {to ra zli ~i te tra di ci je hon gkon {kog fil ma do pu {ta ju ra znim li ko vi ma, a ne samo glav nim pro ta go ni sti ma, da vla da ju bo ri la~ kim vje {ti na ma. Na pri mjer, u fil mu Pi ja ni u~i telj Yuen Woo Pin ga ne tre ba Pi ja ni u~i telj (1983) po sto ja ti na ra tiv no oprav da nje za sre do vje~ nu maj ku koja }e se upu sti ti u bor bu s mla dim Wong Fei Hun gom 1 koji je isko ri stio na iv nost nje ne k}er ke i iz ma mio po lju bac. U smi - slu hon gkon {kog fil ma to je ~in zdra vog ra zu ma. U fil mo vi - ma Yuen Woo Pin go va sve mi ra rad nja je smje {te na u pro{ - lost, no `ene se ~ine eman ci pi ra ne do ra zi ne ne za mi sli ve u tra di ci ja ma Za pa da. U tim fil mo vi ma po vi jest go to vo do - slov no fi gu ri ra kao znan stve na fan ta sti ka. Deleuze i Gu at ta ri na po mi nju da kre a tiv na fa bu la ci ja mo`e osvi je tli ti skri ve ne sve mi re (1994: 171). Tre ba do da ti da je u slu ~a ju hon gkon {kog fil ma ono {to do `iv lja va mo kao novi sve mir po ve za no sa spe ci fi~ no sti ma kul tu ral nog ima gi na ri ja. Po jam po zi tiv nih/no vih ima gi nar nih ra zr je {e nja mo`e se u {i- rem smi slu uze ti kao ana lo gan ide ji De le u zea i Gu at ta ri ja o kre a tiv noj fa bu la ci ji. Ko ri stim ovaj po jam kako bih pod sje ti - la na spo sob nost na ra tiv nih tek sto va da po kre }u sim bo li~ ku ko mu ni ka ci ju i kako bih upo zo ri la na nu` nost (po nov nog) ot kri va nja i (re)de fi ni ra nja mi to va, po vi je sti i fa bu la jer upra vo fa bu le ima ju mo} obli ko va nja i pro mo vi ra nja odre - e nih vi zi ja svi je ta ili, u De le u ze o vu i Gu at ta ri je vu smi slu, kre i ra nja i omo gu }a va nja li ni ja bi je ga od te ri to ri jal no sti se - mi o ti~ kih re `i ma. Teritorijalnost se mi o ti~ kih re `i ma i izna la `e nje mo gu} no sti bi je ga Prema De le u zeu i Gu at ta ri ju, se mi o ti~ ki su sta vi uvje to va ni su ra zli ~i tim sklo po vi ma zna ko va. Svi sklo po vi su u osno vi te ri to ri jal ni i prvo je pra vi lo ot kri ti koju te ri to ri jal nost obu - hva }a ju. Ovi sno ko jem sklo pu pri pa da, odre e ni na rod ili je zik mo`e osi gu ra ti nad mo} jed nog te ri to ri jal nog su sta va nad dru gim. De le u ze i Gu at ta ri ana li zi ra ju re `i me zna ko va u od no su na kon kre tan slu ~aj dru{ tve nu di men zi ju, pa to - lo{ ku za blu du ili po vi je sni do ga aj. Bilo koje spe ci fi~ no for - ma li zi ra nje izra za oni na zi va ju re `i mom zna ko va. Re `im zna ko va kon sti tu i ra se mi o ti~ ki su stav. De le u ze i Gu at ta ri iz - dva ja ju ~e ti ri se mi o ti~ ka su sta va koji po sje du ju ra zli ~i te ka - rak te ri sti ke: des pot ska se mi o ti ka ozna ~a va nja, pri mi tiv na se mi o ti ka ozna ~a va nja, se mi o ti ka kon tra-ozna ~a va nja i su - bjek tiv na se mi o ti ka ozna ~a va nja. Unutar do me ne ozna ~a va ju }eg su sta va mo `e mo pre po zna ti kre ta nje de te ri to ri ja li za ci je, no u sva kom od ~e ti ri su sta va ozna ~a va nja sam su stav blo ki ra ovo kre ta nje; dru gim ri je ~i - ma, sam su stav pri sva ja i ap sor bi ra kre ta nje de te ri to ri ja li za - ci je. Li ni ja ili fron ta bi je ga je kre ta nje pre ma ko jem se na pu - {ta te ri to rij, {to se ta ko er mo`e shva ti ti kao de te ri to ri ja li za - 1 Wong Fei Hung je le gen dar ni maj stor bo ri la~ kih vje {ti na i li je~ nik ver zi ran u ki ne skoj me di ci ni. 65

67 hfl_54-q7:hfl :24 Page 66 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 64 do 70 Vojkovi}, S.: Deleuze, Guattari i umjetnost suprotstavljanja... ~a va nja mo `e mo pre po zna ti kre ta nje de te ri to ri ja li za ci je, no, kao {to sam na po me nu la ra ni je, sam su stav blo ki ra ovo kre - ta nje, od no sno su stav ga ap sor bi ra i pri sva ja. Re`imu uni ver zal ne ob ma ne ili se mi o ti ci ozna ~a va nja De le - u ze i Gu at ta ri su prot stav lja ju tri pre o sta la su sta va. Ta ko zva - na pri mi tiv na se mi o ti ka puno je bli `a pri rod nom ko di ra nju koje ope ri ra bez zna ko va. U ovom slu ~a ju, preko di ra nje koje ozna ~a va pri vi le gi ra ni sta tus je zi ka ope ri ra di fu zno: izja ve su ko lek tiv ne, su stav po dr `a va po li vo kal nost. Obli ci tje le sno - sti, ge ste, ri tam i ples ko eg zi sti ra ju he te ro ge no s vo kal nim for ma ma. Jo{ je dan re `im zna ko va koji je su prot stav ljen se - mi o ti ci ob ma ne je ta ko zva na se mi o ti ka kon tra-ozna ~a va nja. Pred stav ni ci ovog su sta va su no ma di rat ni ci. U ovom re `i mu oblik izra `a va nja je Broj. Ov dje se im pe ri jal na des pot ska li - ni ja bi je ga na do mje {ta li ni jom abo li ci je {to uka zu je na am bi - ci ju da se uni {ti im pe rij. Po se ban na gla sak De le u ze i Gu at ta - ri stav lja ju na»su bjek tiv ni re `im«. Dok ozna ~a va ju }i znak re fe ri ra samo na dru ge zna ko ve, a skup svih zna ko va na sa - mog ozna ~i te lja, znak u ovom»su bjek tiv nom re `i mu«pre ki - da od nos zna ~e nja s dru gim zna ko vi ma. Ra zlo mlje nost iz - me u»ja«i»ti«mo`e se ta ko er shva ti ti kao tre nu ta~ na smrt koju De le u ze i Gu at ta ri opi su ju kao ap so lut nu de te ri - to ri ja li za ci ju izra `e nu u cr noj rupi svi je sti i stra sti. velike obitelji Yang, fotografija iz istoimene kineske opere. U prvom planu je baka; iza nje je jedna od `ena vojskovo a. ci ja. Po sto je ra zli ~i te vr ste de te ri to ri ja li za ci je, ali u prin ci pu je di na mo gu} nost po zi tiv ne i ap so lut ne de te ri to ri ja li za ci je je na ra zi ni»ti je la bez or ga na«, {to zna ~i izvan se mi o ti~ kih re - `i ma. De le u ze i Gu at ta ri uve li su po jam»ap strak tnog stro ja«koji pre la zi ra zi nu je zi ka; on je de te ri to ri ja li zi ran i nije ni fi - zi~ ki ni tje le san vi{e nego {to je se mi o ti~ ki. Nema sup stan ce ni obli ka. Razina ti je la bez or ga na je ap strak tna i stvar na te po ve za na s od no som br zi ne i spo ro sti iz me u ele me na ta. Na ovoj ra - zi ni od vi ja ju se ne tje le sne tran sfor ma ci je kao {to su»pre tva - ra nja«/»na sta ja nje«. Pre ma De le u zeu i Gu at ta ri ju»na sta ja - nje«je u sre di ni i ono kon sti tu i ra zonu naj ve }e bli zi ne, ne o - dre di vo sti, koja se mo`e ra zu mje ti kao ni ~i ja ze mlja.»na sta - ja nje«im pli ci ra ula zak u ovu izvan te ri to ri jal nost. Na su prot zone po zi tiv ne i ap so lut ne de te ri to ri ja li za ci je na ve de na su ~e ti ri re `i ma zna ko va koji ima ju ra zli ~i te ka rak te ri sti ke. Prvi i naj ra spro stra nje ni ji re `im je (des pot ska) se mi o ti ka ozna ~a - va nja nje go va osnov na ka rak te ri sti ka je uni ver zal na ob - ma na. Re `im je ob ma nju ju }i zato {to je re gu la ti van. Kon tro - li ra ozna ~a va nje, in ter pre ta ci je, daje na li~ je sre di {tu te uprav lja li ni jom bi je ga od no sno kre ta njem de te ri to ri ja li za ci - je (De le u ze i Gu at ta ri, 1996). U ovom kon tek stu»da va ti na - li~ je ozna ~i te lju«pret po stav lja fik si ra nje zna ~e nja, no ta ko - er alu di ra i na in trin zi~ nu spo sob nost ozna ~i te lja da ge ne - ri ra la`i, to jest da ob ma nju je. Unu tar do me ne su sta va ozna - Br zi na, od mor, sen za ci ja i de te ri to ri ja li za ci ja Re de fi ni ra nje `en sko sti i mu{ ko sti kroz ak cij ski `anr uklju ~i - va lo je slu ~a je ve u ko ji ma su mu{ kar ci objek ti vi ra ni kao i `ene koje su po pri ma le mu{ ke od li ke. U su prot no sti s holl - ywo od skim pri mje ri ma, `ene rat ni ce iz hon gkon {kih fil mo - va ne mogu se opi sa ti kao ma sku li ne jer nji ho va ti je la niti su mi {i}a va niti mu{ ko ba nja sta una to~ tome {to su ~e sto odje - ve ne kao mu{ kar ci. Iako joj tet ka pri go vo ri da je iz gu bi la sve osim {aka, Wing Chun ne po ka zu je mu{ ke od li ke u sti lu holl ywo od skih ju na ki nja kao {to su Sa rah Con nor iz Ter mi - na to ra 2 ili Ri pley iz se ri ja la Ali en. Nje na mu{ kost mo`e se pri pi sa ti ki ne skom kul tur nom ima gi na ri ju. To se u pr vom redu od no si na ta o i sti~ ko po i ma nje ti je la; ta o i zam daje pri - o ri tet ljud skom ti je lu nad dru{ tve nim i kul tu ral nim su sta vi - ma. Ova tra di ci ja» `ena/mu{ ka ra ca«po tje ~e od Pe kin {ke ope re koja je ima la vrlo sna `an utje caj na ma ~e va la~ ke i kung-fu `an ro ve i bo ri la~ ke `an ro ve uop }e, {to uklju ~u je i kung-fu ko me di je. Tra di ci o nal no, ma sku li ni za ci ja `en skih bo ra ca u hon gkon {kom fil mu ne do `iv lja va se kao pro blem i ne do vo di u pi ta nje `en skost lika. Nji ho va»mu{ kost«ne pret po stav lja gu bi tak `en sko sti zato {to ti li ko vi uklju ~u ju du al nost dvo je u jed nom {to je re do vi to slu ~aj u Pe kin - {koj ope ri. Ovaj tip `en skog lika na zi va se wu dan i uka zu je na `enu od ak ci je koja una to~ tome {to se pre o bla ~i u mu{ kar ca za dr `a - va svo ju `en sku pri vla~ nost (A. C. Scott, 1983). Za ni mlji vo je da je do kra ja fil ma Wing Chun odje ve na kao mu{ ka rac. U jed nu ruku film se na stav lja na tra di ci ju `en skog pre o bla - ~e nja no, u ovoj kung-fu ko me di ji pre o bla ~e nje ta ko er evo U jed nu ruku, pro ces su bjek ti vi za ci je mo`e se per ci pi ra ti u po zi tiv nom smi slu de cen tri ra nje zna ka. znak se lomi u dva lica koja su jed no dru go me okre nu ta le i ma. Vidi ta ko er Vojkovi}, 2001.

68 hfl_54-q7:hfl :24 Page 67 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 64 do 70 Vojkovi}, S.: Deleuze, Guattari i umjetnost suprotstavljanja... Ples pijane bogomoljke (1979) Pijani Tai Chi (1984) ci ra su vre me ne igre s ro dom, po seb no ide ju o rodu kao per - for man su. To je po seb no evi den tno u sce na ma u ko ji ma se Wing Chun kri vo per ci pi ra kao mu{ ka rac; to se mo`e shva - ti ti kao sub ver ziv na kon fu zi ja i mo gli bi smo re}i da u ta kvim si tu a ci ja ma pre o bla ~e nje iza zi va, kao {to bi to Ju dith Bu tler opi sa la,»ne vo lje s ro dom«. Za Bu tler,»ne vo lja s ro dom«ima po zi tiv ne ko no ta ci je kao i pa ro di ra nje roda kroz pre o - bla ~e nje (Bu tler, 1990). Iako je pre o bla ~e nje kul tu ral ni ste re o tip i Wing Chun u mu{ - koj odo ri mo`e pre va ri ti sva ko ga uklju ~u ju }i i svo ju lju bav iz dje tinj stva, mi zna mo da je Wing Chun `en skog roda. Da kle, nje` na in te rak ci ja iz me u Wing Chun i dru ge `ene u da na{ - njem kon tek stu se ne mi nov no mo`e per ci pi ra ti kao qu e er. Nje zin qu e er-iden ti tet uka zu je na ne sta bil nu struk tu ru roda i ima de te ri to ri ja li zi ra ju }i u~i nak. Ove stra te gi je su do ve de - ne do fe no me nal nih kraj no sti u fil mo vi ma koje je re `i rao i/ili pro du ci rao Tsui Hark s Bri git te Lin u glav noj ulo zi; na pri mjer, Bluz Pe kin {ke ope re (Do me daan, 1986), Ma ~e va lac II (Xiao ao ji ang hu zhi Dong Fang, Bu Bai, Siu Tong Ching, 1992), Istok je cr ven (Dung Fong Bat Baai: Fung wan joi hei, Siu Tong Ching / Ray mond Lee, 1992). 3 ^ini se da je Wing Chun, kao bra ni te lji ca sela od raz boj ni ka i naj hra bri ja oso ba,»iz gu bi la«svo ju `en skost i sto ga po nov - no mora ste }i svoj»`en ski or ga ni zam«, da upo tri je bim po - jam De le u zea i Gu at ta ri ja. Mora se po tvr di ti kao `ena i kao naj bo lji bo rac. Iako se u ko na~ ni ci po jav lju je u `en skom iz - da nju (odje ve na je i do tje ra na kao `ena), nje na `en skost, nje - zin `en ski au to ri tet nije ostva ren kroz `en ski izgled. Ona po - nov no osva ja svo ju su bjek tiv nost kroz vla sti tu me to du bor - be, da kle, tako {to se bori kao `ena. Time {to je po nov no osvo ji la svoj `en ski or ga ni zam i {to je po sta la `ena ta ko er se mo`e shva ti ti u od no su na De le u ze o vu i Gu at ta ri je vu ide - ju o mo lar noj po li ti ci, to jest u od no su na tvrd nju da je pri - je ko po treb no da `ene vode mo lar nu po li ti ku kako bi po - nov no osvo ji le svoj vla sti ti or ga ni zam, svo ju po vi jest, svo ju vla sti tu su bjek tiv nost (De le u ze i Gu at ta ri, 1996: ). Mo lar na po li ti ka tre ba se sa gle da ti iz per spek ti ve da je sva - ko na sta ja nje mo le ku lar no, {to uklju ~u je i pre tva ra nje u `enu. Pre ma De le u zeu i Gu at ta ri ju po sta ti- `ena zna ~i vi{e od pri hva }a nja i imi ti ra nja `en skog izgle da. Radi se o spo sob no - sti isi ja va nja ~e sti ca koje ula ze u od nos kre ta nja i mi ro va nja ili zonu naj ve }e bli sko sti, mi kro-`en stve no sti. To se po du da - ra s tvrd nja ma Ju dith Bu tler o ar ti fi ci jel no sti roda, {to im pli - ci ra da rod ozna ~a va per for mans ra di je nego iden ti tet. Mi kro-`en stve nost, br zi na i spo rost, jin i jang U da nom kul tu ral nom ima gi na ri ju `ena mo`e dati svi je tu bo ri la~ ku vje {ti nu, {to ta ko er zna ~i, kao {to sam na po me - nu la, da mo`e po tvr di ti svoj iden ti tet kroz bo ri la~ ku vje {ti- nu. Go vo re }i o»po stan ku«u smi slu ovog fil ma, su ge ri ra la bih da je mi kro-`en stve nost Wing Chun naj pro mi nen tni je izra `e na kroz bo ri la~ ke vje {ti ne, kroz od nos br zi ne i spo ro - sti u bri ljan tnoj ko re o gra fi ji Yuen Woo Pin ga i vr hun skoj izved bi Mi chel le Yeoh. U ovom kon tek stu jed na ko je va `an»po sta nak«mi chel le Yeoh jer ona se (na izvan tek stu al noj ra - zi ni) od lje po ti ce/mi si ce pre tvo ri la u naj po zna ti ju `enu bor - ca ~ija hra brost go to vo da se mo`e mje ri ti s he roj skim ka ska - der skim pot hva ti ma Jac ki ea Cha na. Yeoh nije tre ni ra la bo ri - la~ ke vje {ti ne pri je nego {to je do{ la na film no, za hva lju ju }i upor no sti i od va` no sti, nje ne ak cij ske sce ne po sta le su jed - na ko au ten ti~ ne kao sce ne naj bo ljih mu{ kih bo ra ca. Dok fa bu la fil ma o le gen dar noj ju na ki nji Wing Chun uvje tu - je osje }aj omo gu }a va nja, br zi na i spo rost Mi chel le Yeoh izra - `e na kroz spo sob nost da sama izvo di sve fi zi~ ke za hva te je ono {to ne mi nov no uvje tu je mi kro-`en stve nost lika kao {to je Wing Chun. Kao lik, Wing Chun ovi si o na ra tiv nom dri - ve u ak cij skog fil ma, no ~i nje ni ca da `en ski lik mo`e izve sti fas ci nan tne ak ci je kroz di na mi ku br zi ne i spo ro sti stva ra je - din stve ni osje }aj koji se mo`e opi sa ti kao»osje}aj-omo gu }a- va nja«. Po sred stvom ovog od no sa Wing Chun kao lik mo`e se per ci pi ra ti kroz sli ku mo}i koju ge ne ri ra. U Yu e no vu opu - su na la zi mo sre do vje~ ne, sta re ili ~ak de be le `ene od ak ci je 3 Vidi Vojkovi},

69 hfl_54-q7:hfl :24 Page 68 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 64 do 70 Vojkovi}, S.: Deleuze, Guattari i umjetnost suprotstavljanja... Wing Chun (1994) koje mogu o~i ta ti mu{ kar ci ma lek ci ju; ove `ene se kre }u tako brzo da su nji ho ve ak ci je na mo men te ne vid lji ve. Pre - ma De le u zeu i Gu at ta ri ju»zna ti ostar je ti ne zna ~i osta ti mlad, to zna ~i izvu }i iz svo je dobi ~e sti ce br zi ne i spo ro sti, ti je ko ve koji kon sti tu i ra ju mla dost te dobi«(227). O~ito su neke od tih `ena od ak ci je ostar je le no u do slov - nom smi slu one utje lov lju ju br zi nu i spo rost koja kon sti tu i - ra mla dost nji ho ve (sta ri je) dobi. Nji ho va spo sob nost os ci li - ra nja iz me u br zi ne i spo ro sti je ono {to im daje mo} su prot - stav lja nja pa tri jar hal nim fik sa ci ja ma i kre i ra nja ima gi nar nih so lu ci ja za kri zu `en sko sti. Kad dis ku ti ra mo o kre ta nju i mi - ro va nju, br zi ni i spo ro sti, ne i zbje `an par kom ple men tar nih ele me na ta koje mo `e mo do da ti nizu poj mo va De le u zea i Gu at ta ri ja je jin i jang ta o i sti~ ki prin cip rav no mjer ne raz - mje ne iz me u ak tiv no sti i pa siv no sti. Jin i jang su dvi je fun - da men tal ne faze ta o i sti~ kog dje lo va nja; nji me se mo`e ozna - ~i ti od nos to plo/hlad no, mje sec/sun ce, meko/tvr do, `en - sko/mu{ ko, smrt/`i vot. Nji ho va kom ple men tar na su prot nost po sto ji u sve mu i nji ho va iz mje na je prvi za kon ki ne ske koz - mo lo gi je: kad jin do e do vr hun ca, mi je nja se u jang i obr - nu to. To nas pod sje }a da di na mi ka raz mje ne kom ple men tar - nih ~e sti ca koja ge ne ri ra pro ces De le u ze o va i Gu at ta ri je va»na sta ja nja«u ovom slu ~a ju mo`e biti ispre ple ten sa spe ci fi~ - no sti ma kon kret nog kul tu ral nog ima gi na ri ja. Proces na sta ja nja/pre tva ra nja u Wing Chun ovi san je o na ra - tiv nom struk tu ri ra nju, no kao {to sam na gla si la, ovi san je ta - ko er i o di na mi ci br zi ne i spo ro sti, kre ta nja i od mo ra koja se od vi ja u zoni mi kro-`en stve no sti. Od zna ~a ja je ~i nje ni ca da je me to da bor be koju Wing Chun ko ri sti u fi nal nom dvo - bo ju nje na vla sti ta kre a ci ja. Smi sao nje ne nove stra te gi je, kao {to to me ta fo ri~ ki opi su je nje na u~i te lji ca kung-fua, ta je da se pro tiv sna` nog pro tiv ni ka ne mora nu` no ko ri sti ti sna - ga, mek {i stil mo`e biti jo{ u~in ko vi ti ji. Na ima gi na ti van na - ~in, njen novi stil, Wing Chun kuen, ko in ci di ra s bu e njem nje zi na do tada pri kri ve nog `en skog»ja«. Nje no pre tva ra nje u `en stve ni ju ver zi ju sebe same nije da kle po ve za no s imi ta - ci jom zato {to je njen `en ski iden ti tet ne od vo jiv od nje ne ori gi nal ne me to de `en ske bor be. Sli ka-po kret kao sli ka-omo gu }a va nja Wing Chun se mo`e de fi ni ra ti kao su bjekt koji je afir mi ran kroz ak ci ju, te se u tom smi slu mo`e aso ci ra ti sa De le u ze o - vom sli kom-po kret. Za De le u zea, sli ka-po kret pri pa da u pr - vom redu fil mo vi ma in ten ziv nog na ra cij skog kre ta nja svoj - stve nog, pri mje ri ce, ak cij skim fil mo vi ma (De le u ze, 1983). U Fil mu 1, De le u ze ko ri sti se mi o ti~ ke kla si fi ka ci je G. S. Pe ar - cea kako bi opi sao ra zne sli ke-po kre te. De le u ze ra sprav lja o tri vr ste sli ke-po kre ta: sli ka-per cep ci je, sli ka-~uv stva i sli kaak ci je. Sli ke-po kret od no se se na fil mo ve na pe to sti i ja kih pri po vje da~ kih stra te gi ja i op }e ni to na fil mo ve ak ci je. U tim fil mo vi ma po kret se po ve zu je s dru gim osje til nim od no si ma, a sve u svr hu ne vid lji vih mon ta` nih re zo va ti pi~ nih za»po- pu lar ni film«. Je dan od naj po pu lar ni jih `an ro va mju zikl ti pi ~an je pri mjer sli ke-po kret; ak cij ski ples Fre da Asta i - rea koji spo mi nje De le u ze mo`e se od vi ja ti na» bilo ko jem mje stu«.» Bilo koje mje sto«je»tran zi cij ski pro stor«pro - stor kroz koji li ko vi pro la ze da bi do{ li do mje sta na ko ji ma se od vi ja rad nja. De le u ze opi su je Asta i re o vo kre ta nje u tran - zi cij skom pro sto ru u ko jem je po kret uvi jek po ve zan s pro - mje nom. Ov dje mo `e mo do da ti da se bor ba koja se od vi ja u zra ku, koja pr ko si za ko ni ma gra vi ta ci je, mo`e per ci pi ra ti u smi slu tog»tran zi cij skog pro sto ra«koji se mo`e us po re di ti s ple sa njem Fre da Asta i rea po pla fo nu u fil mu Kra ljev sko vjen ~a nje (Ro yal Wed ding, Stan ley Do nen, 1951). Deleuze na gla {a va da se po kret ka me re i mon ta `a mogu sa - gle da ti kao ~i sta mo bil nost ne o vi sna o po kre tu li ko va. Upra - vo je holl ywo od ski `an rov ski film ovi san o po kre tu i ak ci ji. Li ko vi u sli ci-po kret stav lje ni su u na ra tiv ne po zi ci je, {to za De le u zea pret po stav lja ru tin sko per ci pi ra nje stva ri. Li ko vi re a gi ra ju i po du zi ma ju ak ci ju u od no su na do ga a je. (Ove tvrd nje tre ba us po re di ti s opi som fil mo va koji se mogu ka - rak te ri zi ra ti kroz sli ku-vri je me, jer u tim fil mo vi ma li ko vi gle da ju i per ci pi ra ju svi jet za sebe, a ne u svr hu neke pre do - dre e ne, uzro~ no-po slje di~ ne lo gi ke.) Sli je di za klju ~ak da je u sli ci-po kret vri je me odre e no po kre tom. Taj prvi dio film - ske po vi je sti (koji De le u ze obi lje `a va kao pe ri od do kra ja Dru go ga svjet skog rata) na pro sto re flek ti ra fas ci na ci ju po - kret nim sli ka ma. Da kle, sli ka-po kret mo`e pro i zve sti osje til - ne re la ci je koje se, pre ma De le u zeu, u ve li koj mje ri ra zli ku - ju od sli ka-vri je me. Za slje de }u knji gu, Film 2: Sli ka-vri je me, De le u ze po la zi od Kan ta; Kant po stav lja vri je me kao ele ment ko je mu po kret mora biti po dre en film izra `a va»~i sto vri je me«(de le u - ze, 1989). U fil mu, tvr di De le u ze, do ga a se sli ~an pre o kret. Po vi je sno kul tu ral ni ra zlog za taj pre o kret je Dru gi svjet ski rat. Ve li ke isti ne za pad ne kul tu re do vo de se u pi ta nje, a pri - rod ne veze gube u~i nak. S upo tre bom»ne pri rod nih«ili»kri- vih«spo je va koji ne sli je de se kven cu na ra tiv nog u~in ka sli - ke-po kret, na fil mu se po ~i nje ma ni fe sti ra ti vri je me po sebi, da kle sli ka-vri je me. 4 Kao lik, Wing Chun sva ka ko ovi si o na - ra tiv nom po ti ca ju ak cij skih fil mo va, no ~i nje ni ca da upra vo `en ski lik mo`e iz vr {i ti spek ta ku lar ne i u~in ko vi te ak ci je koje su ar ti ku li ra ne kroz di na mi ku br zi ne i spo ro sti kre i ra je din stve ni osje }aj koji se mo`e de fi ni ra ti kao osje }aj-omo- gu }a va nja. Spe ci fi~ nost ak ci je koju mo`e iz vr {i ti, a to je ujed De le u ze sma tra da na kon Dru go ga svjet skog rata film ska ener gi ja od la zi u dru gom smje ru; po jav lju je se ne {to {to dje lu je na na ~in da spre ~a va per cep - ci ju da pre la zi u ak ci ju i {to je do vo di u kon takt s ide ja ma/mi sli ma. Per cep ci ja se do vo di u vezu s mi {lje njem i no vim zna ko vi ma. Sli ka-vri je me stav lja per cep ci ju u kon takt s mi sli ma umje sto ak ci jom.

70 hfl_54-q7:hfl :24 Page 69 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 64 do 70 Vojkovi}, S.: Deleuze, Guattari i umjetnost suprotstavljanja... no i in trin zi~ no svoj stvo fil ma, vi so ki je stu panj ki ne ma ti~ ke ener gi je, raz mje na br zi ne i spo ro sti koja uvje tu je `en sko omo gu }a va nje. Po sred stvom ove osje til ne re la ci je Wing Chun kao lik mo`e fi gu ri ra ti kao sli ka-omo gu }a va nja; ona uka zu je na mo }an `en ski su bjekt kon di ci o ni ran spo nom iz - me u film skog ekra na i kul tu ral nog ima gi na ri ja.»po sta ti- Wing Chun«za vi sno je o ak ci ji koja ge ne ri ra osje }aj omo gu - }a va nja i ta se ak ci ja mo`e pro pi ta ti na ra zi ni pri po vjed nog pro ce sa. U Yu e no vim fil mo vi ma, umjet nost omo gu }a va nja `en skih li - ko va po ve za na je sa se ri jom do dat nih»pre tva ra nja«; ova pre tva ra nja ili blo ko vi ko eg zi sten ci je ima ju de te ri to ri ja li zi ra - ju }i u~i nak ti pi ~an za hon gkon {ke fil mo ve. To uklju ~u je na pri mjer,»pre tva ra nje u bo go molj ku«(u fil mu Ples pi ja ne bo - go molj ke), u tai chi maj sto ra (Tai Chi maj stor), ili u Miss Ho (Pi ja ni u~i telj). Ono {to je za jed ni~ ko li ko vi ma u ovim fil mo - vi ma jest to {to ih se mo`e sa gle da ti kao nad ljud ska stvo re - nja koja ~ak mogu»po sta ti«`i vo ti nje ili pri vre me no pro mi - je ni ti rod. Tre ba mo se samo pri sje ti ti uda ra ca i bor be nih sta - vo va koje su in spi ri ra le ra zli ~i te `i vo ti nje; u hon gkon {kom fil mu, je dan od na ~i na na koji se ot kri va ju nove bor be ne teh - ni ke jest pro ma tra njem `i vo ti nja u na pa du. Na pri mjer, u fil - mu Zmi ja u or lo voj sje ni, Jac kie Chan imi ti ra po kre te zmi je in spi ri ran na pa dom ko bre na ma~ ku. Dana{nja ta o i sti~ ka gi mna sti ka tai chi chu an mo`e se uze ti kao ana lo gna De le u ze o voj ide ji o»po stan ku«; vje` be se na - zi va ju Ples pet `i vo ti nja i ta kva me to da po sti za nja skla da i bla go sta nja je bo ri la~ ka vje {ti na za obra nu unu tar njeg svi je - ta. Us po stav lja ju }i vezu s De le u ze om i Gu at ta ri jem, kao {to sam na po me nu la ra ni je,»po sta nak«/»pre tva ra nje«mo`e se izra zi ti kroz iz mje nu jin ga i jan ga, po kre ta i od mo ra, br zi ne i spo ro sti. Ta o i sti daju pri o ri tet ljud skom ti je lu nad dru{ tve - nim i kul tu ral nim su sta vi ma; pre ma ta o i sti~ koj mi sli na{a ti - je la stvo re na su kroz ko a gu la ci ju ener gi ja chi, i ova ko a gu la - ci ja pod vr ga va se di na mi ci tran sfor ma ci je u vre me nu. Fu zi ja jina i jan ga po sti `e se u tre nut ku sa mo o stva re nja. Ovaj tre - nu tak mo`e se ra zu mje ti kao»pre tva ra nje«u ti je lo bez or ga - na u naj pro duk tiv ni jem smi slu; upra vo ti je lo bez or ga na pr - ko si si la ma gra vi ta ci je. De le u ze i Gu at ta ri i ana li za film skih na ra tiv nih tek sto va Kako bih pod cr ta la mo gu} nost su prot stav lja nja te ri to ri jal - nim re `i mi ma zna ko va, kad su u pi ta nju `ene od ak ci je po - ve za la sam ovaj pro ces s ki ne skim kul tur nim na sli je em. Dok pro ces re for mu li ra nja ima gi nar nih so lu ci ja ne mo`e biti de fi ni ran u strik tno De le u ze o vu i Gu at ta ri je vu smi slu kao kre a tiv na fa bu la ci ja, ipak je usko po ve zan s pos tmo der nom ten den ci jom re de fi ni ra nja mi to va i po tre be da se po vi je sti da novo lice, da se kon stru i ra novi iden ti tet ili da se jed no stav - no»po pra vi«, u ve }i ni slu ~a je va, mu{ ki su bjekt. Za ko ni zdra vog ra zu ma igra ju va` nu ulo gu kad uz me mo u ob zir dru{ tve no i kul tu ral no za mi sli ve fik cij ske svje to ve, li ko ve i rad nje; ~e sto ima mo do jam da ove fa bu la ci je stav lja ju pri ti - sak na zdra vo ra zum sko po i ma nje onog {to je pri hvat lji vo i lo gi~ no u igra nom fil mu. Pre o ku pa ci ja fa bu la ma i na ra tiv - nim struk tu ra ma za hti je va na ra to lo{ ki pri stup, dok na gla sak na kre a tiv nim fa bu la ci ja ma evo ci ra ide je o umjet no sti po ve - za ne s de te ri to ri ja li za ci jom zna ko va i su prot stav lja nje do mi - nan tnim struk tu ra ma zna ~e nja. Iz tog ra zlo ga kon cep ti De - le u zea i Gu at ta ri ja mogu biti vri jed na na do pu na na ra to lo{ - kom pri stu pu. To se mo`e ~i ni ti kao kon tra dik tor na kom bi - na ci ja zato {to De le u ze i Gu at ta ri po ti ~u de te ri to ri ja li za ci ju zna ka i bi jeg od (do mi nan tnih) struk tu ra zna ~e nja, dok kri - ti~ ka na ra to lo gi ja tra `i do dat no pro pi ti va nje se mi o ti ke pri - po vi je da nja u svr hu pre po zna va nja i lo ci ra nja ovih struk tu ra zna ~e nja. Unato~ tome, taj, kako se ~ini, kon tra dik to ran pro ces mo`e biti pro duk ti van za vr stu pot hva ta o ko je mu je ri je~. Kao {to sam na gla si la na po ~et ku, po la zi{ na to~ ka je da se fil mo vi Yuen Woo Pin ga mogu su prot sta vi ti spe ci fi~ nim re `i mi ma zna ko va, to jest struk tu ra ma zna ~e nja koje su za vi sne o kul - tu ral nim fik sa ci ja ma, nor ma ma i pra vi li ma koja vla da ju za - pad nja~ kom (do mi nan tnom) ima gi na ci jom. Shod no tome, ove se mi o ti~ ke struk tu re re gu li ra ju re pre zen ta ci ju `en sko sti. Lo gi~ no je, da kle, da mo ra mo biti svje sni re `i ma zna ko va i struk tu ra koje ih obli ku ju, no ta ko er tre ba mo uze ti u ob zir na ~i ne su prot stav lja nja te ri to ri jal nim re `i mi ma, {to omo gu - }a va stva ra nje al ter na tiv nih sve mi ra. Jed na ko per ti nen tno, ide je De le u zea i Gu at ta ri ja mo` da su naj ko ri sni je za pre po - zna va nje spe ci fi~ ne»umjet no sti«svoj stve ne kung-fu ko me - di ja ma, kao na pri mjer onih koje je ra dio Yuen Woo Ping. Ri je~ je o fil mo vi ma koji se ne osla nja ju na kom plek sne li ko - ve ni ra fi ni ra ne fa bu la tiv ne li ni je, ve} su umje sto toga usmje - re ne na usa vr {a va nje ak cij skih sce na. Bez ob zi ra na to {to ne od go va ra ju estet skim kri te ri ji ma ti pi~ nih»art fil mo va«, Yu e - no vi fil mo vi nas mogu po ta knu ti da re-si tu i ra mo pi ta nja koja se od no se na kon struk ci ju su bjek tiv no sti i iden ti te ta i raz mo tri mo mo gu} nost bi je ga od do mi nan tnih struk tu ra zna ~e nja koja cir ku li ra ju na na {em kul tu ral nom ekra nu. 69

71 hfl_54-q7:hfl :24 Page 70 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 64 do 70 Vojkovi}, S.: Deleuze, Guattari i umjetnost suprotstavljanja... Li te ra tu ra Bal, Mi e ke, 1997, Nar ra to logy. In tro duc ti on to the The ory of Nar - ra ti ve, Uni ver sity of To ron to Press Bal, Mi e ke, 1996, Do u ble Ex po su res: The Su bject of Cul tu ral Anal - ysis, New York & Lon don: Ro u tled ge Bal, Mi e ke, 1994, On Me a ning-ma king: Es says in Se mi o tics, So no - ma: Po le rid ge Press Butler, Ju dith, 1990, Ne vo lje s ro dom: fe mi ni zam i sub ver zi ja iden - ti te ta, pre ve la Mir ja na Pai}-Ju ri ni}, Za ska in fo te ka Cass, Vic to ria, 1999, Dan ge ro us Wo men: War ri ors, Gran ni es and Ge is has of the Ming, Lan ham Bo ul der New York Ox - ford: Row man and Lit tle fi eld Pu blis hers, Inc. Deleuze, Gil les, 1983, Ci ne ma 1: The Mo ve ment-ima ge, transl. H. To mlin son & B. Hab ber jam, Lon don: The At hlo ne Press Deleuze, Gil les, 1989, Ci ne ma 2: The Time Ima ge, transl. H. To - mlin son & R. Ga le ta, Lon don: The At hlo ne Press Deleuze, Gil les & Fe lix Gu at ta ri, 1996, Tho u sand Pla te a us: Ca pi - ta lism and Schi zop hre nia, transl. Bri an Mas su mi, Lon don: The At hlo ne Press Deleuze, Gil les & Fe lix Gu at ta ri, 1994, What Is Phi lo sophy?, transl. G. Bur cell and H. To mlin son. Lon don: Ver so Deleuze, Gil les & Fe lix Gu at ta ri, 1983, Anti-Oe di pus: Ca pi ta lism and Schi zop hre ni a, transl. R. Hur ley, M. Seem, HR Lane, Uni - ver sity of Min ne so ta Press Geertz, Clif ford, 1983, Lo cal Know led ge: Fur ther Es says in In ter - pre ta ti ve Ant hro po logy, New York: Ba sic Bo oks Hong King ston, Ma xi ne, 1977, The Wo man War ri or: Me mo irs of a Gir lho od Among Ghosts, Lon don: Pi ca dor Jeffords, Su san, 1996, Hard Bo di es: Holl ywo od Mas cu li nity in the Re a gan Era, Rut gers Uni ver sity Press Jeffords, Su san, 1989, The Re mas cu li ni za ti on of Ame ri ca, Gen der and the Vi et nam War, In di a na Uni ver sity Press Mackerras, Co lin, 1975, Pe king Ope ra, Ox ford Uni ver sity Press Schipper, Kri sto fer, 1993, The Ta o ist Body, Uni ver sity of Ca li for - nia Press Spence, Jo nat han D., 1990, The Se arch For Mo dern Chi na, New York: W. W. Nor ton & Com pany Tasker, Yvon ne, 1998, Wor king Girls: Gen der and Se xu a lity in Po - pu lar Ci ne ma. Lon don and New York: Ro u tled ge Tasker, Yvon ne, 1993, Spec ta cu lar Bo di es. Gen der, Gen re and the Ac ti on Ci ne ma, Lon don: Ro u tled ge Vojkovi}, Sa{a, 2004,» Hong Kong Ci ne ma and the Art of Co un te - ring Ter ri to ri al Re gi mes: Wo men War ri ors, Wic ked Eu nuchs and Soc cer Pla yers from Sha o lin«, u: Jo ost de Blo o is, Sjef Ho - up per mans, Frans-Wil lem Kor sten (ur.), Dis cer nments: De le u zi - an Aes the tics, Am ster dam New York: Ro do pi Vojkovi}, Sa{a, 2005,»Hon gkon {ki film i umjet nost su prot stav lja - nja te ri to ri jal nim re `i mi ma: `ene rat ni ce, zli eu nu si i no go me - ta {i iz [a o li na«, Kolo, god. XV, br. 1, pro lje }e Vojkovi}, Sa{a, 2001,»Schin dler s List and the Fa cing of Hi story: The Re turn of the Pro mi sed Land«, u: Mi cro po li tics of Me dia Cul tu re: Re a ding the Rhi zo mes of De le u ze and Gu at ta ri, ur. Pa - tri cia Pi sters, Am ster dam Uni ver sity Press 70

72 hfl_54-q7:hfl :24 Page 71 IZ PO VI JE STI HR VAT SKO GA FIL MA Mla den Ju ran UDK: 791(497.5)(091) O ko lek tiv noj svi je sti i to~ no sti po da ta ka hr vat skih `i vu }ih fo to gra fi ja Bio sam, a i da nas sam fas ci ni ran fe no me nom ot kri }a fil ma. Di men zi ja tog pi sma koja se od no si na sje }a nje izvan na{e svi je sti pri sut na je da nas kod sva kog ~o vje ka su vre me nog svi je ta.»kre ni mo zato u ki no te ku!«go vo rio je {i ro ko - grud ni zna lac Lee Stras berg, tvo rac slav nog Ac tor s Stu dia iz New Yor ka nama, nje go vim pa ri{ kim a ci ma, 18. ruj - na I ne tako»dav ne«, kako ka`u no vi nar ske po {ta pa - li ce jer, do ga a ji ili jesu u svi je sti, ili nisu! Lee Stras berg upe ~at lji vo je po znat film skim i te le vi zij skim gle da te lji ma iz Cop po li na fil ma Kum u ulo zi bez boj nog, ali opa kog `i dov skog bos sa Rot ha. Go di ne po u ~a vao nas je o svo joj Me to di, umjet no sti i `i vo tu, po ka zi vao nam u ki - no te ci pa la ~e Cha il lot u Pa ri zu ni je me fil mo ve:»ve li ki pro - blem ka za li {ta je u tome {to pri mje ri ne sta ju umi ra njem glu - ma ca. Ko li ko ima ve li kih kre a ci ja koje mi da nas ne mo `e mo vi dje ti. U du gim umjet no sti ma ve li ka dje la za dr `a va ju svo ju ve li ~i nu Pi cas so ne eli mi ni ra Mi che lan ge la. Sta ri fil mo vi omo gu }u ju nam vra ti ti se u pro{ lost. Vi di te Saru Ber nhardt! Im pre siv no, ali ona svo je sta nje `eli pri ka za ti kret nja ma kada se radi o dra ma ti~ noj sce ni. A, sada po gle daj te za {to je Ele o no ra Duse jed na od naj ve }ih glu mi ca koju sam ika da vi - dio, pro{ lost, sa da{ njost i bu du} nost glu me i za {to bih bio za do vo ljan kada bi za sto ti nu go di na bilo glu ma ca nje zi nih kva li te ta. Sa rin fran cu ski ni je mi film sni mljen je iste go di ne kada i ovaj ta li jan ski. Vi di te, kod Ele o no re nema su vi{ nih kret nji. Da li ste pri mi je ti li ovu kret nju, kada stav lja ma ra mu na gla vu? Ona je stu di ra la kla si~ nu skul ptu ru i taj se utje caj pri mje }u je kod ove se ljan ke, koju ona in kar ni ra. Tu si lu e tu sam vi dio na plat ni ma ve li kih ta li jan skih sli ka ra. Vi di te da ona nije samo `iva oso ba na sce ni, nego da ~ini samo dio cje - li ne sli ke, ka dra. Ona se sta pa s oko li nom. Kada je kraj po - to ka, ona je kao stru ja vode, na slo nje na na sta blo, ona se po - i sto vje }u je sa sta blom. Ma gi ja je u jed no stav no sti i vo lji da se ne radi ni {ta su vi {e. Za do vo lja va se samo jed nim po kre - tom. Ona go vo ri slu `e }i se ri je ~i ma, a ipak ne radi iz vje {ta- ~e nu mi mi ku. Ni {ta ne in di ci ra. Mi sami iz vla ~i mo za klju~ - ke.«u svom sje }a nju s po no som no sim stu dent ske dane u Pa ri zu {ez de se tih go di na kada sam, ta ko er u pa la ~i Cha il lot, gle - dao pret po vi je sne fil mo ve Pathéa, Ga u mon ta i izu zet ne pri - vat ne ko lek ci je Al ber ta Kah na iz To u lo na, o»cro a tie et Bo - snie et Her ze go vi nie«, mi sle }i na ri je ~i Andréa Ba zi na:»a sada se obra }am re da te lji ma: za {to uvi jek pada ki{a kad na - red nik daje su }ut i kada De ro u le de dr`i go vor? Za {to se samo nebo pri la go a va do ga a ju si gur ni je nego naj ta na ni ja atmos fe ra stu di ja (...) Za {to slu ~aj i stvar nost ima ju vi{e ta - len ta od svih film skih au to ra?slu ~aj ili Bog«re kao bi ve li ki Lo u is Bu ñu el. ^uda su se do ga a la sva kog dana. ^udo se do ga a lo i kada sam vo lon ter ski asi sti rao ~o vje ku koji je po ~et kom pro{ log sto lje }a uzvi knuo:»do{ lo je vri je me sli ke!«abe lu Gan ceu (TV se ri jal Valmy O.R.T.F., 1967), au to ru fil ma Na po le - on iz go di ne, za ~iju re ha bi li ta ci ju }e se mno go ka sni - je osob no za lo `i ti mla di i mo} ni Fran cis Ford Cop po la, ra - za pi nju }i di vov sko {a tor sko film sko plat no, po nov no pri ka - zu ju }i svi je tu trip tih ve li ko ga Gan cea. Samo Gan ce do nio je ljud skom izra zu po kret lji vost ka me re to li ko svje` dah da se on ne mo`e uga si ti. Zato mu je Lo u is Del luc i za hva lji vao:»mer ci Gan ce, ni ka da ne moj te pre sta ti gle da ti ve li ko!«i naj bo lji re da telj fran ko-ame ri~ kih kri mi }a Jean-Pi er re Mel - vi lle gle dao je ve li ko. Svo je fil mo ve (pra tio sam re a li za ci ju Sa mu ra ja go di ne, u nje go vu pa ri{ kom stu di ju u uli ci Jen ner, koji }e usko ro biti uni {ten u po `a ru), mon ti rao je na kla si~ nom mon ta` nom sto lu koji je bio spo jen s pro jek ci jom Napoleon 71

73 hfl_54-q7:hfl :24 Page Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 71 do 73 Juran, M.: O kolektivnoj svijesti i to~nosti podataka... u dvo ra ni tako da je sli ka bila pro ji ci ra na na ve li kom ekra - nu. Htio je biti u sli ci, vi dje ti rez, kako je go vo rio,»u ka dru, ne izvan.«iz istih smo ra zlo ga biti u sli ci u pa ri{ kim ki - no te ka ma u uli ci Ulm i u pa la ~i Cha il lot gle da li fil mo ve iz pr vih re do va, pri mje ri ce s Jean-Lu com Go dar dom ili s»ocem svih ki no te ka«, mon si e u rom Hen ri jem Lan glo i som. ^udotvornost fan ta sti ke pro{ lo sti u vezi je s mo jim vje ro va - njem u film ilu zi ju `i vo ta u gi ba nju, re pli ci gi ba nja `i vo ta u ilu zi ju, u film koji po meni naj bli `em film skom te o re ti ~a - ru (uz na {eg Pe ter li }a) Ba zi nu:»fo si li zi ra mi nu li svi jet, koji nam se vra }a, stvar ni ji od nas sa mih, a ipak fan ta sti ~an!«samo na tom osje }a ju stvo rio sam ci klus ki no fil mo va o po - vi je sti hr vat ske ki ne ma to gra fi je, one koja je po ~e la dav no pri je go di }e fo to gra fi je sli ke iz pro{ lo sti fil - ma u Hr vat skoj (1982, 60, 16mm, Ja dran film), [ko la na - rod nog zdrav lja na{a ne po zna ta film ska in du stri ja (1984, 60, 16mm, Ja dran film), Sli ke iz par ti zan ske ki ne ma to gra fi - je (1985, 60, 16mm, Ja dran film), Prvi su kre nu li do ku men - ta ri sti (1990, 40, 16mm, f.r.z. Zora fo to gra fi - je II. hr vat ske sli ke iz pro{ lo sti sred nje u rop skog fil ma (2006, 85, beta, In ter film) }e fo to gra fi je III. hr - vat ske sli ke iz pro{ lo sti me di te ran skog fil ma (u pro duk ci ji, 30, beta, In ter film). Svi su oni stvo re ni na ele men ti ma fan - ta sti ke pro{ lo sti kao izra `aj nom sred stvu, ar hiv skom gra om pro na e nom du go traj nim istra `i va njem, na ru ko pi su koji dav no sni mlje ne ka dro ve uvo di u novi film, or ga ni zam, u novu cje li nu, a koji tim uvo e njem po sta ju» moji«, rav no - prav ni svim no vo sni mlje nim ka dro vi ma (Ba zin). Tako sam ra dio na ve de ne i neke dru ge fil mo ve, kao i ci je li niz te le vi - zij skih do ku men ta ra ca (1970-ih Za dnja po {ta Za greb, Za - gre bu lje, Mala ki no te ka), koji su pret ho di li na ve de nom film - skom ci klu su, i ka sni je, igra no-do ku men tar nih se ri ja la (1980-ih Pri zo ri iz pro{ log sto lje }a, Po zdrav iz Za gre ba, ZG pa nop ti cum). Tra `io sam, i tra `im, svo je ga pret ka ne lo - pa tom, ve} svje tlom.»ime Lumière zna ~i Svje tlost; ono kao da je pre dis po ni ra lo tvor ca fil ma na stu dij op ti ke, fo to gra fi je, fan to ma svje tlo sti«slu tio je dav no pje snik Tin Uje vi}. I, imao je pra vo: otac bra }e Lumière bio je fo to graf, a pre zi me Lumière za slu `io je djed pa le }i svi je }e u cr kvi! Kolektivno sje }a nje izvan na{e svi je sti ne mo`e tek tako ne - sta ti. Nje ga u `i vo tu dr`i fan tom svje tlo sti go di ne Hr vat ska ki no te ka je za po ~e la ra dom, bo lje re}i ve leb nim po slom ~u va nja i o~u va nja film ske ba {ti ne. No, nje zin fan tom svje tlo sti ni ka da nije bio upa ljen, jer ni - ka da nije ni ima la vla sti tu dvo ra nu za film sku pred sta vu, {to je po se ban slu ~aj u svi je tu. I nije to je di na {te ta s po slje di ca - ma u ovom pod ne blju. U pro slo vu fil }e fo to gra fi je go di ne htio sam po sta vi ti pi ta nje me dij skog, pre ko mjer nog ko ri {te nja ter mi - na ta ko zva nog ar hiv skog fil ma, ne kao usko stru~ nog ime na, nego kao op}e no vi nar ske po {ta pa li ce ~ija po vr{ nost za ne - ma ru je po dat ke izvor no sti i au tor stva. Po {ta pa li ci bi od go va - ra lo slje de }e pi ta nje: Je li, pri mje ri ce, Do sto jev ski ar hiv - ski pi sac? Odustao sam mi sle }i da je ve} do vo ljan iza zov to {to hra bro ula zi mo u prvu po lo vi cu 20. sto lje }a, de set lje }i ma za ta{ ka - va nu ar he o lo gi ju hr vat skog fil ma» koji je ro en go di - ne«, ~ija se Po vi jest ne u~i ni na Aka de mi ji, s tada ni ka da vi - e nim, a da nas ne za o bi la znim pr vim fil mo vi ma sni mlje nim na tlu Hr vat ske kao {to je do ne dav no naj sta ri ji: [i ben ska luka. Od fo to gra fi ja pro{ lo je, eto, ~e tvrt sto lje }a i do{ la je nova pret po stav ka: sni ma telj Wil son je ot pao i ustu - pio mje sto vje ro do stoj ni jem po dat ku dru gom En gle zu, sni ma te lju Fran ku S. Mot ter sha wu, a go di nu za mi je - ni la je go di na I ne samo to. Upra vo se taj da tum po ma kao za ci je lih {est go di na! Od go di ne do 1898, kada je sni ma telj Ale xan - dre Pro mio iz Dru{ tva Lumière, 28. i 29. trav nja u Puli i u [i be ni ku sni mio fil mo ve u ~iji je dra go cje ni trag u{ao Enes Mid `i}. Na rav no, film ski fra gment [i ben ska luka iz go di ne i da lje osta je, po meni, zbog izni mno osmi {lje nog pa - no ram skog po kre ta ka me re na {i ben skoj rivi, je dan od po - naj bo ljih sni ma ka pret po vi je sti svjet skog fil ma. No, na prav ljen je novi isko rak i osje }am po tre bu da se pri - bli `im raz mi {lja nji ma pro i za{ lim iz tog no vog i va` nog do ga - a ja. Pri mjed be na to~ nost po da ta ka koje izno si fil mo gra fi ja Fil mo vi u Hr vat skoj ki no te ci pri Hr vat skom dr `av nom ar hi vu od do go di ne 1. [i ben ska luka iz go di ne nije»do bi ve na od pri vat - nog ima te lja«kako je na zna ~e no, nego je izo li ra ni dio, se - kven ca mo je ga fil fo to gra fi je iz 1982, {to sam bio spre man to le ri ra ti s ob zi rom da je taj film ski fra gment od vi - {e stru ke na ci o nal ne va` no sti, za do vo ljan de set lje }i ma kon ti - nu i ra nom su rad njom s Ki no te kom i s nje nim rev nim rav na - te ljem dr. Ma tom Ku ku lji com, koji je (uz dr. Pe ter li }a) sta jao iza sva ko ga mog na ve de nog pro jek ta, po ~ev {i od pr }ih fo to gra fi ja:»izu ze tan kul tur ni isko rak koji je stvo rio svi - jest o po vi je sti hr vat ske ki ne ma to gra fi je«dr. sc. Mato Ku - ku lji ca;»ot kri }e ne po zna tog eu rop skog kon tek sta hr vat ske ki ne ma to gra fi je na izvo ri {tu hr vat ske i eu rop ske kul tu re«dr. sc. Ante Pe ter li}. [i ben ska luka iz go di ne je ot ku plje na i prvi put {i ro - koj jav no sti»ot kri ve na«jo{ u mom TV se ri ja lu Mala ki no te ka (Te le vi zi ja Za greb, emi si je Ne dje ljom po pod ne, ured nik Mi ro slav Ma he ~i}), s teh ni~ ki kva li tet ni jom sli kom (16mm) nego u fil fo to gra fi je iz Tada su»ot kri ve ne«i»pre mi jer no«pri ka za ne i slje de }e se kven ce fil - fo to gra fi je: Pro ce si ja sv. Duje u Spli tu (1911), Spro vod gra do na ~el ni ka Vic ka Mi ha lje vi }a (1911), Ka va na Cor so u Za gre bu (1915) te So lin i nje go ve sta ri ne (1926). Ta - ko er su [i ben ska luka i Spro vod gra do na ~el ni ka Vic ka Mi - ha lje vi }a pri ka za ni u uvo du moga krat kog igra nog ki no fil ma Tran sa tlan tic iz No, s Ma lom ki no te kom za po ~e la je su rad nja i ot kup na ve - de nog film skog ma te ri ja la od Ju go sla ven ske ki no te ke u Be - o gra du na ~elu s ta da{ njim rav na te ljom Ste vo Jo vi ~i }em;

74 hfl_54-q7:hfl :24 Page 73 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 71 do 73 Juran, M.: O kolektivnoj svijesti i to~nosti podataka sam usta no vio da je film Grad ska ka va na u Za gre bu iz za pra vo sni mljen u Ka va ni Cor so. U me u vre me nu, do `i vje li smo i sto ti ro en dan fil ma i spo - zna li da je i on, kao i ~o vjek, smr tan! Usred te ve li ke, do gr~a na te gnu te obljet ni ce, ki nod vo ra ne u Hr vat skoj re dom su se za tva ra le. Grad na {eg naj sta ri jeg sa ~u va nog fil ma, re ne san - sni [i be nik, ostao je bez kina, po ~et kom ovog ti su} lje }a pri - ka zao svo ju po sljed nju ki no pred sta vu. Uz ki no te ku bez svje - tlo sti, bez kla si ka svjet skog fil ma, bez hr vat ske film ske ba {ti- ne otu e ne u Ju go sla vi ji, uz te le vi zij sko, Big Brot her gle da - telj stvo ko ji ma je na te le vi zi ji i u vi de o te ka ma do sta sta rih fil mo va i s ki no re per to a rom ko ji ma ca ru ju is klju ~i vo sjaj ni i in fan til ni, ti nej d`er ski me ga hi to vi. Vi{e se nit ko u ovom pod ne blju i ne osvr }e na me di ta tiv nu di men zi ju fil mo va koja, iako ugro `e na u ki nod vo ra na ma, ci vi li za cij skim na sto - ja nji ma na stav lja `i vje ti u ci je lom svi je tu. Novinarska po {ta pa li ca»ar hiv ski«film do da nas je, da ka ko, pre `i vje la, iako svi zna mo da Do sto jev ski nije ar hiv ski pi sac, kao {to ni Don Qu i jo te nije sta ra knji ga. Sta ra knji ga je samo ona koja je u lo {em sta nju. A film? Je li ve li ki ino va tor fil ma Jean-Luc Go dard pri mje ri ce ar hiv ski re da telj? Go dard sma tra da je film smr tan i da je nor mal no da ne sta ne. Tvr di da bi bio naj sret ni ji da se sla vi sto ti ne ro en dan fil ma, jer bi to bio do kaz da film `ivi, a slav lje nje sto tog ro en da na po nje mu samo do ka zu je da je film po ko pan. Da kle sla va mu! Iako se nes po ra zu mi ovog pod ne blja po seb no izra `e ni, a mo`e ih se i ra zu mje ti, jed no je sa svim si gur no: na la zi mo se u vre me nu koje na jav lju je sko ri ne sta nak vrp ce i kla si~ nog film skog am bi jen ta. Da li u ime or we lov ske jed no zna~ no sti svi je ta? Osta je pi ta nje mo`e li film ski je zik, pi smo»`i vu - }ih fo to gra fi ja«, pi smo sli ke i zvu ka ika da i{~e znu ti? 1920-ih lju di su se za no si li ide jom da pro i zve du to li ko fil - mo va ko li ko }e biti do stat no za pri ka zi va nje ti je kom ne ko li - ko de set lje }a. Do go di lo se da su mno gi fil mo vi umr li i za mr - li, za bo rav lje ni. Ili su za u vi jek ne sta li, ili uskla di {te ni ~e ka ju na svje tlost, ljud ski po gled kako bi o`i vje li... pri je nego {to ne sta nu u sme }u kao {to je ne sta lo 60 po sto fil mo va iz ni je - mog raz do blja, ili ti 50 po sto svih fil mo va sni mlje nih iz me u i go di ne, uni {te no {to zbog za pa lji vo sti ma te ri - ja la, {to zbog de ge ne ra tiv nih pro mje na. Ipak, tamo gdje ima gro bo va ima i uskr snu }a ka`u. 2. Se kven ca fil ma Ko ma rac i nje gov ra zvoj nije»sa ~u va na se - kven ca«pro i zvod nje [ko le na rod nog zdrav lja, nego je na te - me lju sa ~u va nih cr te `a kre a tiv no ani mi ra na za po tre be moga fil ma [ko la na rod nog zdrav lja (1984), {to se li je po vidi u sni - mlje noj se kven ci istog fil ma, ani mi ra nja na trik-sto lu za gu - blje nih cr te `a od stra ne mene kao re da te lja i sni ma te lja Sre} - ka Br ki }a. Au tor knji ga fil mo gra fi je Ki no te ke dr. Vje ko slav Maj cen kao da ni ka da nije vi dio moj film, iako je tek je da - na est go di na po sli je moga fil ma na pi sao knji gu o istom sa dr - `a ju? Snimaju}i film [ko la na rod nog zdrav lja An dri ja [tam par na{a ne po zna ta film ska in du stri ja go di ne ani mi rao sam sli kov ne pred lo{ ke ne sta lo ga fil ma Ko ma rac i nje gov ra - zvoj. Film je uskr snuo jer cr te `i nisu za vr {i li u sme }u. Imao sam osje }aj da se pet ljam u po sao dok to ra Fran ke ste i na. U{ao sam tada u za pu {te ni fo to la bo ra to rij [.N.Z. u ko jem su tri de se tak go di na, ot kad je bio za tvo ren film ski la bo ra to rij, bo ra vi li is klju ~i vo fo to la bo ran ti pa le }i ili mi je nja ju }i samo jed nu `a ru lju onu cr ve nu. Pi ta nje je ko li ko su oni uop }e zna li da je u tom ho ror-pro sto ru ti je kom dva de se tak go di na pri je Dru go ga svjet skog rata stvo re no 165 fil mo va svih vr sta igra nih, do ku men tar nih i ani mi ra nih. Za pre sta nak rada na{e»ne po zna te film ske in du stri je«kob na je bila cr ve na `a - ru lja go di ne. Go di ne u za pu {te ni fo to la bo - ra to rij na gr nu li su re flek to ri za sni ma nje mog fil ma. Is pod re zer vo a ra za ra zvi ja nje odjed nom sam ugle dao ~e tr de se tak li me nih ku ti ja u ko ji ma su se po hra nji va li fil mo vi. Ku ti je su bile to li ko za hr a le da sam im jed va otvo rio po klop ce! Na{u, to jest [tam pa ro vu i Roc ke fel le ro vu, u to vri je me je - di nu or ga ni zi ra nu ali»ne po zna tu film sku in du stri ju«, spa si - la je svje tlost i ljud ski po gled! U mul ti me dij skoj agre si ji da na{ nje glo bal ne pro duk ci je sli ke i zvu ka, `i vu }e fo to gra fi je iz pi o nir skog raz do blja ki ne ma to - gra fi je sve su rje e i ugro `e ni je, pred stav lja ju ve li ki ra ri tet. A upra vo u tom raz do blju, iz po vi je snih ra zlo ga pri pa da nja odre e nom ci vi li za cij skom kru gu, Hr vat sku i Hr va te po naj - vi {e su sni ma le ka me re iz Pra ga, Be~a, Bu dim pe {te, Rima, Ber li na, Pa ri za. Tom po slu po sve tio sam }e fo to - gra fi je II go di ne. Dr. Vje ko Maj cen s ve li kom zna ti - `e ljom pri dru `io mi se u tome ne po sred no pri je svo je izne - nad ne i pre ra ne smr ti. Osam dana gle da li smo u Pra gu, na kli ma vom sta rom mon ta` nom sto lu Pre vost sve {to pri pa da hr vat skom film skom pro sto ru pri je Dru gog svjet skog rata. Ja sam ozna ~a vao in ser te za» moje«ka dro ve koje uglav nom ni smo mo gli ot ku pi ti zbog iz vje snog in sti tu ci o nal nog ne ma - ra i ne do stat ka no va ca (i za }e iz go di ne bila je isto, {to je re zul ti ra lo pre ba ci va njem izvor nog 35mm na 16mm, a onda je Ki no te ka sa 16mm pre ba ci va la na 35mm!). }e fo to gra fi je II. za vr {io sam tek go di ne, a na mje sto ne ot ku plje nih i u film ne u vr {te nih in se ra ta od vi {e - stru ke na ci o nal ne va` no sti bio sam pri si ljen stav lja ti nat pi se o ne i ma nju au tor skih pra va! Da ~o vjek po mi sli na pro slov fil ma o tu ber ku lo zi u pro i zvod nji [ko le na rod nog zdrav lja, na ko je mu sto ji nat pis da smr to no sna bo lest pri je ti zbog NE - ZNA NJA I NE MA RA. Ipak ra dim fil mo ve i ~vr sto vje ru jem u bu du} nost fil ma. Film je pre vi {e na lik ljud skom bi}u, ba{ kao i ku}a, da bi se sveo samo na pro la znu in tri gan tnu pri ~u za kon zu mi ra nje ili odre e ni teh ni~ ki oblik. }e fo to gra fi je po sve tio sam go di ne Ok ta vi ja nu Mi le ti }u, iz po {to va nja i bli - sko sti. Go vo rio sam mu tada da je za mene film star ko li ko i jazz i avi ja ci ja, aso ci ra ju }i na ur ba no po dri je tlo. Na rav no, znao sam da je on bio me u pr vi ma koji su u Hr vat sku do - ni je li sak so fon. Oda kle? Pa, iz Be~a, da ka ko! Ok ti ja smo sni - mi li za svr {e tak fil ma. Imao je za go ne tan osmi jeh na licu. S vre men skom dis tan com od ~e tvrt sto lje }a po sta jem svje sni ji ko li ko je nje go va usa mlje na, me te or ska po ja va zna ko vi ta za cje lo ku pnu hr vat sku ki ne ma to gra fi ju i sud bi nu nje nih fil - ma{a. 73

75 hfl_54-q7:hfl :24 Page 74 IZ PO VI JE STI HR VAT SKO GA FIL MA Sla ven Ze ~e vi} UDK: : Po vra tak u ne red (sa svim osob no po nov no ~i ta nje Sin tak se i po e ti ke fil ma Branka Belana) 74 Od svih hr vat skih film skih re da te lja, koji su svo je au tor sko dje lo va nje usmje ri li i izvan gra ni ca osnov nog po zi va, da kle re `i je, Bran ko Be lan na me }e se kao mo gu }i no si telj ti tu le naj ra zno vr sni jeg fil ma {a u hr vat skim okvi ri ma. Mala ki ne - ma to gra fi ja, kao {to je na{a, me u ista knu tim je re da te lji ma ima la za mje tan broj lju di koji su po red svo je osnov ne pro fe - si je, to jest one za koju ih je jav nost uglav nom ve za la, uspje{ - no ra di li i dru ge stva ri, ~e sto ve za ne za film. No u ve }i ni slu - ~a je va ra di lo se o tran zi ci ji u ko joj su film ski dje lat ni ci dru - gih za ni ma nja pre la zi li u naj vi {i hi je rar hij ski red, da kle do bi - li pri li ku da se isku {a ju u re `i ji, da bi po tom ili osta li u toj ulo zi, ili us po red no dje lo va li na dvi je au tor ske ra zi ne. Lju di po put An tu na Vr do lja ka, Fa di la Had `i }a, Va tro sla va Mi mi - ce ili sve stra no ga Ni ko le Tan ho fe ra svo ju su au tor sku kre a - tiv nost ostva ri li u ra znim obli ci ma izra `aj nog dje lo va nja, no i po red bo ga tih ka ri je ra, ~ini se da na ve de ni re da te lji nisu bili u stva ra la{ tvu to li ko raz gra na ti po put Bran ka Be la na, re - da te lja koji je po put Ni ko le Tan ho fe ra stvo rio obr nu ti red film skog stva ra la{ tva, osta viv {i ve lik re da telj ski trag u for - ma tiv nim go di na ma hr vat ske ki ne ma to gra fi je, da kle pe de se - tih, da bi iz osob nih ra zlo ga (za ovaj osvrt je ne bi tan pred - znak tog ra zlo ga) bu du} nost po sve tio knji `ev no sti, sce na ri ji - ma, film skoj te o ri ji, zna no sti i obra zo va nju bu du }ih film skih ge ne ra ci ja s tek us put nim re da telj skim dje lo va njem, i to da - le ko od du go me tra` nog igra nog fil ma ({to je vje ru jem u ve - }oj mje ri bila od lu ka od lu ~u ju }ih film skih struk tu ra koje u Branko Belan, foto: Sini{a Tkalec, ~asopis Film, 1977, 8-9. Be la nu nisu vi dje le ni {ta od ono ga {to su ge ne ra ci je fil mo fi - la od 1970-ih na o va mo po nov no ot kri va le). Be lan: kla sik i mar gi na lac Za mjet na je ~i nje ni ca da je Be lan, kad se po pi {e nje go va ostav {ti na, ba rem kvan ti ta tiv no osta vio naj ma nje upra vo u ono me uz ~ega ga naj vi {e jav nost ve`e, u du go me tra` nom igra nom fil mu. Kao au tor jed nog od naj zna ~aj ni jih ta kvih ostva re nja, Kon cer ta iz 1954, da nas ve} usta lje nog kao kla - si ka, Be lan je do ta kao du go me tra` nu igra nu for mu samo jo{ jed nom u ka ri je ri, u fil mu Pod sum njom iz 1956, fil mu ~ija je pro duk ci ja bila pro ble ma ti~ na u toj mje ri da je pre sud no utje ca la na Be la na da svo je au tor stvo iska zu je u ono me u ~emu }e ima ti vi{e kon tro le. Ako ne ustra ja va mo na mo gu - }oj ide o lo{ koj po za di ni Be la no vih au tor skih su ko ba, nje gov slu ~aj nije ni {ta for mal no dru ga ~i ji od npr. re da te lja unu tar ame ri~ ke stu dij ske ki ne ma to gra fi je koji su ta ko er do `iv lja - va li stal na uple ta nja od stra ne pro du ce na ta. No, u Be la no vu slu ~a ju (a time i te`e za nje go vu ka ri je ru), ci je la biv {a dr `a va ili ba rem re pu bli ka bila je svo je vr sni film ski pro du cent ~iji su mar lji vi po da ni ci pa zi li da od stu pa nja od nor me (u stva ra - nju) budu {to ma nja. Be la na bi smo da kle mo gli sma tra ti `r - tvom so ci ja li sti~ ke ina ~i ce stu dij ske pro duk cij ske struk tu re, {to je hr vat ski film u svo jim for ma tiv nim go di na ma vi {e stru - ko pred stav ljao. Potom se po ~et kom 1960-ih Be lan na kul tur nom tr `i {tu ta - da{ nje dr `a ve po jav lju je u vi{e ulo ga, kao pi sac ra znih `an - rov skih usmje re nja ({to nije pred met ovog tek sta, a za dalj - nji in te res upu }u jem na tek sto ve To mi sla va [a ki }a, npr. u Vi - jen cu), te kao au tor knji ga film ske pu bli ci sti ke izla - zi knji ga Sce na rij, {to i kako, da bi za `i vo ta au tor iz dao jo{ i Sjaj i bi je du fil ma (1966), te knji gu o te o ri ji (isprav ni je, te - o ri ja ma) mon ta `e Sin tak sa i po e ti ka fil ma 1979, glav ni lik ovog tek sta. S ob zi rom na pa `nju koja se od kra ja 1970-ih usmje ra va pre ma Be la no vu re da telj skom radu, bilo pre ma kla si~ nom Kon cer tu, ili do ku men tar nim fil mo vi ma, za mjet - no je da ta kvu pa `nju Be lan uglav nom nije do ~e kao za svoj osta li au tor ski rad. Ra zlog za to mo`e biti i {ira ne do stu - pnost nje go vih ra do va, bilo kao ro ma no pis ca ili film skog pu bli ci sta, jer ~ini se da izvan u`e»knji `ev no fil skog«kru ga ili po li ca fil mo fi la, nje go va pi sa na dje la ne po sti `u onu do - volj nu ko li ~i nu in te re sa koja bi na tje ra la ne kog iz da va ~a da pri pre mi Be la no ve ra do ve za ge ne ra ci je ko ji ma je on u ve li - koj mje ri ne po znat.

76 hfl_54-q7:hfl :24 Page 75 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 74 do 77 Ze~evi}, S.: Povratak u nered Nisam ni ka da ~i tao Sce na rij {to i kako, dok se Sja ja i bi je de fil ma po vr{ no pri sje }am, a od Be la no va tri iz da nja na film - ske teme, ~ini se je di no je Sin tak sa i po e ti ka fil ma do `i vje la neki du`i `i vot me u fil mo fi li ma, za {to je do ne kle za slu` na nje zi na pri sut nost unu tar aka dem skih kru go va (kao is pit na li te ra tu ra), te to {to je po sljed nja iza{ la (1979), ~ime se po - ve }a la pri li ka da je film ski zna ti `elj nik ot kri je ba rem u an ti - kva ri ja tu. Mno gi sma tra ju Be la no ve film ske tek sto ve, objav - lje ne u ra znim pu bli ka ci ja ma biv {e dr `a ve, izra zi to vri jed nim objav lji va nja, no dok se to ne do go di fil mo fi li ma osta je naj - do stu pni ja Sin tak sa i po e ti ka fil ma, knji ga u mno{ tvu do sta za mjet na po oso bi toj lju bi ~a stoj boji ko ri ca. Izni man sta tus koji je film do bi vao i po sti gao u biv {oj dr `a vi vje ru jem da je po mo gao svi ma oni ma koji su se od lu ~i li na iz da va nje film - ske pu bli ci sti ke, tako da se, ba rem u pri je vo du (naj ~e {}e srp - skom), sta no vi ti broj ino ze mne film ske pu bli ci sti ke i te o ri je po ja vio na tr `i {tu biv {e dr `a ve. Na po ~et ku su to bili pri je - vo di ru skih au to ra ili do ka za nih pre drat nih te o re ti ~a ra (npr. Béla Balász, koji je opet bio ve zan uz Bu dim pe {tu i Mo skvu), da bi s ja ~a njem po zi ci je fil ma u aka dem skim kru go vi ma ti - je kom 1960-ih i 1970-ih (to je bio {iri pro ces na ra zi ni eu - rop skih i ame ri~ kih sve u ~i li {ta) i film sko iz da va{ tvo do bi lo za mjet ni ju ulo gu. Pojam film ske mon ta `e, iako stal no pri su tan kao tema film - ske pu bli ci sti ke od no sno kao tema te o ret skih pret po stav ki, nije me u hr vat skim film skim pis ci ma iza zva la po tre bu za po seb nim iz dva ja njem iz op }eg pri stu pa fil mu, a {to je do ne - kle obja{ nji vo ~i nje ni com da tek u dru goj po lo vi ci 1970-ih do bi va mo neke od klju~ nih film skih knji ga hr vat skih au to ra, po put Pe ter li }e ve Te o ri je fil ma (1977, koja sa dr `a va po seb - no po glav lje u ko je mu obra u je film sku mon ta `u), a ne tre - ba za bo ra vi ti ni Po jam i struk tu ru film skog vre me na (1976) u ko joj Pe ter li} ta ko er do ti ~e mon ta `u, ali u ma njem okvi - ru (iako mi je sa svim osob no ova Pe ter li }e va knji ga puno dra `a, no ni sam ni kad imao do bro obja{ nje nje za {to je to tako). Time je za ~ud ni je da prva knji ga ne kog hr vat skog au - to ra koja je u ci je lo sti po sve }e na pi ta nju film ske mon ta `e nije do bi la sta tus koju ima ju npr. Pe ter li }e va dje la ili re ci mo Tan ho fe ro va Film ska fo to gra fi ja (1981), no za ra zli ku od mno go ~e ga dru gog u Be la no voj ka ri je ri, za ta kav sta tus naj - vi {e je za slu` na sama Be la no va knji ga koja se (u obli ku u ko - jem iz da na) nije uspje la me u ~i ta te lji ma na met nu ti kao re - le van tno dje lo u svom po dru~ ju, te ne do stat kom ja sni je ko - mu ni ka tiv no sti pri bli `i ti kva li te tom na ve de nim dje li ma. Belanova te o ri ja mon ta `e izla zi u raz do blju kad sam au tor»vi{e nije bio ni fil ma{, ni nor mal ni knji `ev nik, niti ba rem pi sac kri mi }a nego do a jen hr vat ske znan stve ne fan ta sti ke«([a ki}, 2005), da kle ne o vi sno o pred zna ku svo jeg au tor stva na mar gi na ma per cep ci je kul tur ne jav no sti. Lin gvi sti ka i mon ta `a ^ini se da je iz da va nju Be la no ve knji ge po spje {i la na va la film skih pri je vo da ista knu tih svjet skih te o re ti ~a ra, jer se upra vo na pri je vo de Mi try ja, Ba zi na, Pla zew skog, Met za, Bur cha itd. Be la no va knji ga na stav lja se kao svo je vr sna kom - pi la ci ja po vi je snog pri stu pa film skoj mon ta `i i te o ri ji film ske mon ta `e, ovih ned voj be no vrlo ra zli ~i tih au to ra. No pri je nego {to po di je lim s ~i ta te ljem novo ~i ta nje Be la no ve knji ge, tre ba ukrat ko na zna ~i ti kako je Be lan za vr {io u te o ri ji film - ske mon ta `e, a ne re `i je. Kra jem 1960-ih je, za jed no s Ra - doj kom Tan ho fe rom tada ve} me u klju~ nim ime nom film ske mon ta `e i pro fe so rom An tom Pe ter li }em, na {im pr vim film skim te o re ti ~a rom, osno vao od sjek mon ta `e na ta da{ njoj ka za li{ noj i film skoj aka de mi ji. Za {to je Be lan od - lu ~io znan stve no slu `i ti film skoj mon ta `i a ne re `i ji, meni osta je ne po zna to, no od po ~et ka osni va nja ka te dre mon ta `e (1969, ako se ne va ram), Be lan pre u zi ma te o ri ju mon ta `e, a Ra doj ka Tan ho fer pre u zi ma izved be nu kom po nen tu rada stu de na ta od sje ka. Be lan tu po zi ci ju dr`i sve dok ga na od - sje ku nije za mi je nio Hr vo je Tur ko vi}. Ako bi ko jem slu ~a jem iz na zi va Be la no ve knji ge iz ba ci li odre e nje film skog, te osta vi li samo»sin tak su i po e ti ku«, vje ru jem da bi mno gi ~i ta te lji bili sklo ni za mi je ni ti Be la nov tekst za lin gvi sti~ ku stu di ju. To na rav no nije slu ~aj no, jer se Be lan ja sno pri klo nio onim te o ret skim pro mi {lja nji ma fil ma koja su se tru di la pro vla ~i ti us po red be pi sa nog i go vor nog je zi ka s onim {to se sma tra lo je zi kom fil ma. Pri stup ko jim su lin gvi sti ana li zi ra li je zik za mno ge je te o re ti ~a re bio do bar po ~et ni na ~in pri ana li zi ili te o ret skim ra do vi ma o fil mu, a s ob zi rom na ne ma li broj te o re ti ~a ra koji su se obli ko va li unu - tar je zi~ nih stu di ja ili stu di ja knji `ev no sti (oso bi to jer su ta - kvi stu di ji ~e sto bili sre di {ta film skih ko le gi ja), time i ta kav na ~in dje lo va nja do ne kle lo gi ~an. Uo sta lom film je kao mla - da umjet nost uvi jek stva rao po tre bu za do ka zi va njem da ui - sti nu pri pa da oda bra nom kru gu umjet ni~ kog dje lo va nja, pa je sva ka us po red ba i pre u zi ma nje ana li ti~ kog mo de la od»do ka za nih«umjet no sti pred stav ljao ko rak pre ma spa {a va - nju fil ma od jed no zna~ nog ko mer ci jal nog pred zna ka. Od sa mog je po ~et ka knji ge vid lji vo da je Be la nu lin gvi sti ka va` na i isko ri sti va zna nost ~iji su odre e ni ana li ti~ ki mo de li vi {e stru ko pri mje nji vi na film, a {to do ka zu je ne pre sta nom po tre bom da ana li zi ra {to na fil mu, od no sno od ele me na ta koje tvo re izra `aj ne mo gu} no sti fil ma, od go va ra tim ele - men ti ma u pi sa nom i go vor nom je zi ku. No, u po glav lju o sti li sti~ kim fi gu ra ma ipak ja sno od va ja oso bi ne au di o vi zu al - nog mo de la ko mu ni ci ra nja od osta lih obli ka ko mu ni ka ci je, za klju ~iv {i da su se»film ske sti li sti~ ke fi gu re mo ra le ra zvi ti ne o vi sno o knji `ev no sti, ali ne ima ju }i vla sti tu ter mi no lo gi - ju, pre u ze le su je od nje«(be lan, 1979: 118). Sta no vi ti od - mak da na{ njih te o re ti ~a ra fil ma od ta kvog»lin gvi sti~ kog«pri stu pa fil mu (ne i na ra zi ni na {ih sva kod nev nih raz go vo ra o fil mu) ne is klju ~u je ~i nje ni cu da je u doba kad je Be lan pi - sao knji gu ta»{ko la«ana li ze fil ma od go va ra la po tre ba ma znan stve nih kru go va, kao {to Ni ki ca Gi li} (2007: 34) za klju - ~u je da»bi se za ni mlji va po vi jest film skih te o ri ja, kao i po vi - jest od no sa film skih i knji `ev nih te o ri ja, mo gla pi sa ti i iz per - spek ti ve od no sa pre ma na sli je u lin gvi sti ke«. Za Be la na je film ko mu ni ka cij ski su stav, ~ime ga us po stav lja na ra zi nu je zi ka, pa time na sa mom po ~et ku ustvr u je da»- film kao i je zik pre no si mi sli«(be lan, 1979: 11), a te mi sli se obli ku ju u izved be nom po stup ku mon ta `e. Be lan je ve} kao re da telj na gla {a vao zna ~aj film ske mon ta `e u ko na~ nom obli ko va nju fil ma, tako da u pr vom po glav lju knji ge (»Po- dru~ je i gra ni ce mon ta `e«) `eli dati tom se gmen tu film ske izved be do volj no upe ~at lji vu po sve tu. Iako nig dje odre e no 75

77 hfl_54-q7:hfl :24 Page 76 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 74 do 77 Ze~evi}, S.: Povratak u nered 76 ne po stav lja mon ta `u na onu (re kli bi smo, mi sti fi ka cij sku) ra zi nu ka kvu je ima la u npr. ra nim tek sto vi ma Ser ge ja Ej zen - {tej na, ve} iz bro ja sa bra nih mi {lje nja o mon ta `i koje na la zi - mo kroz ve lik broj ci ta ta ti je kom ci je le knji ge mo `e mo za - klju ~i ti da je Be la nu cilj po sta vi ti mon ta `u na vi{u hi je rar hij - sku ra zi nu (tamo gdje je o~i to ne za tje ~e). Za ni mlji vo je da Be lan voli ci ti ra ti i svo ga ta li jan skog ko le gu Pa so li ni ja, pri - mje nju ju }i Pa so li ni je ve tek sto ve o od no su fil ma i je zi ka kao po `e ljan uzor. Ta ko er, u tek stu ~e sto do ti ~e po jam du hov - no sti (npr. du hov na ope ra ci ja ili du hov na ra zi na) kao `e lje - ni, no ri jet ko do sti` ni ele ment fil ma. ^e sta ne pro hod nost kroz Be la no ve aso ci ja ci je i ured ni~ ka ne sre e nost uvo da (a i ve }i ne knji ge) ~ini ovaj nje zin dio sla bim uvo dom, koji }e te{ ko za in te re si ra ti mo gu }eg ~i ta te lja. Time Be la no va knji ga do bi va pred znak tek sta koji za htje va se lek tiv no ~i ta nje {to, iako ne po pu lar no za ~i ta te lja koji za hti je va su stav nost mi sli, za one do bro na mjer ni je i str plji vi je ne na ru {a va u ko na~ ni ci vri jed no sti koje se is pod ne re da skri va ju u tek stu. Belan je sklon stal nom na do pu nja va nju svo jih de fi ni ci ja, iako se pri tom re do vi to ogra u je tvr de }i da one to nisu, tako da nudi ne ko li ko mi {lje nja o tome kako odre di ti mon - ta `u, a sva su po mom mi {lje nju pri mje nji va i do volj no ~vr - sta. Mon ta `a je tako»opred me }e nje fil ma«,»sin tak sa fil ma«({to sma tra usmje re njem, a ne de fi ni ci jom), za tim»dra ma - tur gi ja fil ma«koja se stva ra or ga ni zi ra njem gra e, po tvr u - ju }i da je na sli je e lin gvi sti~ kih {ko la ru skih for ma li sta do - bar izvor za raz go vor i za klju ~i va nja o film skoj mon ta `i, iako Be lan kao je dan od ci lja svo je knji ge vidi u tome da ona»vi{e go vo ri o mon ta` nom mi {lje nju nego o mon ta `i«(isto, 23). Tek s dru gim po glav ljem (»Pret po stav ke nul tog pi sma«) Be - lan us po stav lja na zna ke su sta va u ko ji ma }e dje lo va ti kroz ci - je lu knji gu. U tom po glav lju, koje je za se lek tiv nog ~i ta te lja do bar po ~e tak upo zna va nja s knji gom, Be lan nas ukrat ko pro vo di kroz do mi nan tna mon ta` na mi {lje nja do 1950-ih, za vr{ no s Ba zi nom, pri bli `a va ju }i ~i ta te lju ono {to on sma tra da je»nul to pi smo fil ma«, da kle one osnov ne ele men te koje po ve zu je mo s kla si~ nim pri po vjed nim fil mom i au to re koji su ga ra zvi ja li (Grif fith), da bi nji ma su prot sta vio one au to - re koji dje lu ju u od ma ku od tog»nul tog pi sma«(ku lje {ov, Ej zen {tejn). Be lan svoj i tekst da lje puni mno go broj nim ci ta - ti ma (po nav ljam, ta kav je kon cept ci je log dje la), a kao tri te - o re ti ~a ra koja se kroz ci ta te naj ~e {}e po jav lju ju mo gli bi smo iz dvo ji ti Je a na Mi tr ya, pr vog zna ~aj ni jeg fran cu skog film - skog te o re ti ~a ra, polj skog te o re ti ~a ra Jer zya Pla zew skog i klju~ nog fran cu skog film skog se mi o ti ~a ra, Chri sti a na Met - za. Dje la na ve de ne tro ji ce au to ra, kao i ve }i ne koje Be lan ci - ti ra (ako ne ra ~u na mo Balázsa ili re ci mo Ar nhe i ma) bila su pre ve de na u raz do blju od dru ge po lo vi ce 1960-ih do dru ge po lo vi ce 1970-ih na tr `i {tu biv {e dr `a ve. U»Pa ra me tri ma ka dra«, Be lan te me lji to ra zla `e od nos i zna - ~e nje film skih pla no va, te kako ra zli ~i ti pla no vi (gra a za bi - lje `e na u ra zli ~i tim pla no vi ma) mogu utje ca ti na nji ho vu mon ta` nu or ga ni za ci ju. Ovo po glav lje u osno vi po nav lja ne - do stat ke u pri stu pu ~i ta te lju koje su o~i ti i u pr vom po glav - lju. Tako se Be lan pre vi {e po uz da je u ja sno }u vla sti tog sli je - da mi {lje nja te na te gnu tih kon struk ci ja (npr. mon ta `a kao mi kro dra ma tur {ki po stu pak) da bi izne se ne teze iza zva le ve}u zna ti `e lju nego {to pri do da je mo bilo ko jem po ma lo pom po znom tek stu. Po glav lje»stra te gi ja mon ta `e nul tog film skog pi sma«do ti ~e neka od pra vi la na koja na i la zi mo u film skom po stup ku mon ta `e (pra vi lo ram pe ili odre i va nje tre nut ka pri je la za s ka dra na ka dar), te isprav no po stav lja ide ju da sva ki novi film ope to va no us po stav lja, ako ne pra - vi la, onda pri stup tim pra vi li ma, da bi unu tar fil ma po ku {ao ustra ja va ti na pro vo e nju pra vi la ~vr sto po stav lje nih u oda - bra nom mo de lu. Be lan ni u ovom po glav lju ne po su sta je od upit nih kon struk ci ja pa tako do ti ~e»mi kro dra ma tur gi ju tra - ja nja ka dra«koja bi tre ba la kao su stav re gu li ra ti od nos tra - ja nja, per cep ci je i zna ~e nja ka dra, {to za su bjek tiv ni gle da - telj ski tre nu tak ui sti nu dje lu je pre tje ra no no ne i bez osnov - ne za ni mlji vo sti. Sti li sti ka i op sjed nu tost fil mom U po glav lju o»sti li sti~ kim fi gu ra ma«, Be la no va op sjed nu tost te mom do bi va sa svim po zi ti van pred znak, te ovo po glav lje sva ka ko tre ba pre po ru ~i ti film skim zna ti `elj ni ci ma. Iako Be - lan u pri stu pu sti li sti~ kim fi gu ra ma na fil mu po ka zu je vje ~i - to ne za do volj stvo vla sti tim za klju~ ci ma, u tek stu je vid lji vo ko li ko je Be lan dr `ao do sta va da je pro ces ana li ze i kom pa - ra ci je su {tin ski za ni mlji vi ji od bilo ka kvih odre e nja, ma kar bio i sam au tor odre e nih za klju ~a ka. U tom po glav lju po - sve }u je go to vo 14 stra ni ca pi ta nju»elip se«na fil mu, ci ti ra ju - }i u ve li koj mje ri i Hr vo ja Tur ko vi }a (re kli bi smo da u tek - stu vodi di ja log s mla im ko le gom), na gla {a va ju }i sum nju i ne stal nost u osnov nu pret po stav ku elip se kao sti li sti~ ke fi gu - re, pi ta nje {to to~ no elip sa izo stav lja, od no sno koji je od izo - stav lje nih ele me na ta pre su dan za gle da telj sku per cep ci ju i usva ja nje elip se (fa bu la, pro stor ili vri je me). Za Be la na je pi - ta nje elip se ov dje i osnov no sti li sti~ ko pi ta nje na fil mu, u {to se i sva ki gle da telj nje go va kla si~ nog ostva re nja, fil ma Kon - cert, mo`e uvje ri ti. Be lan u po glav lju do ti ~e i si neg do hu, sim bol, me ta fo ru i ale go ri ju, ali sve kroz od nos pre ma elipsi. Spomenuo sam da Be lan na vo di»dra ma tur gi ju fil ma«kao jed no od mo gu }ih odre e nja film ske mon ta `e, sto ga se po - glav lje na slov lje no»mon ta `a i dra ma tur gi ja«~ini u osno vi po vr{ no; u tek stu se izno se samo osnov na na ~e la dra ma tur - {kog obli ko va nja sni mlje nog ma te ri ja la, te dra ma tur {ke u~in ke koje mo `e mo o~e ki va ti kod gle da te lja pod cr ta va ju }i to s po ko jim po vi je snim pri mje rom. Po glav lje koje sli je di (»Ri tam«) do ne kle je kon kret ni je, ili bi to ba rem bilo da Be - lan po ku {a va ju }i pri bli `i ti ~i ta te lju va` nost ri tma u obli - ko va nju fil mu ope to va no ne pri bje ga va ne u hvat lji vim odre e nji ma ri tma, kako na fil mu tako i `i vo tu. Za Be la na ri tam tako»pri pa da u osjet lji vost«(be lan, 1979: 155), s time da sma tra tu osjet lji vost do ku ~i vom, jer je»i osjet lji vost, prem da po klon neba, ne {to {to se mo`e ra zvi ti ba rem do neke mje re«(isto). U po glav lju o ri tmu, Be lan su na do ve zu je na raz mi {lja nja Je a na Mi tr ya, te samo po glav lje, iako kroz na bra ja nja ra znih obli ka ri tma mo`e dje lo va ti kao do bar po ~et ni im puls za dalj nju obra du teme, ne skri va lu - do sti svog pis ca koji se ne ustru ~a va iska za po put»osjet lji - vost za ri tam od go va ra osjet lji vo sti za sklad«(isto: 156) ili»jer je ri tam fil ma di sa nje fil ma«(isto), da bi pri bje gao pri - zna nju sta no vi te ne mo }i u odre e nju ri tma pa do da je da

78 hfl_54-q7:hfl :24 Page 77 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 74 do 77 Ze~evi}, S.: Povratak u nered»sre}om, nama i nije nu` no de fi ni ra ti ri tam, zato {to smo ga sve li pod me ta fo ri~ ki ter min sklad«(isto: 157). Poglavlja ove knji ge re do vi to za vr {a va ju go to vo po mir be no, kao da sam au tor, svje stan ne pro hod no sti ne kih svo jih teza, izno si mi {lje nja bez do dat ne di men zi je stra sti, kao pri zna nje da ne `eli iz gu bi ti ~i ta te lja ko jem se pred stav lja. Po glav lje o ri tmu Be lan tako za vr {a va s»usu u je mo se tvr di ti kako mon ta `a i da lje osta je sve kad je ri je~ o ri tmu«(isto:167). Ja - sno i to~ no. Od osta lih po glav lja u knji zi bih po seb no iz dvo jio jo{ dva ({to ne zna ~i da osta le u ~i ta nju tre ba izo stav lja ti), koja se ~ine po treb ni jim da na{ njem ~i ta te lju koji iska zu je za ni ma nje za pi ta nje mon ta` nog mi {lje nja na fil mu. Po glav lje»si ste ma - ti za ci ja mon ta` nih po stu pa ka«~ini se po treb nim iz prak ti~ - nog ra zlo ga, iako je sa mog Be la na u nje mu re la tiv no malo. Kao sa svim si gur no pre da ni ~i ta telj dru gih te o ret skih ra do - va, Be lan u po glav lju sa stav lja kom pa ra tiv nu ko lek ci ju kla si - fi ka ci ja mon ta` nih pri stu pa ra zli ~i tih svjet skih te o re ti ~a ra. Ovo po glav lje pri pa da onom di je lu knji ge u ko jem Be lan za - po ~i nje za vr{ nu ri je~ o temi koju obra u je, na vo de }i kako»funk ci ja mon ta `e u sin tak si i po e ti ci fil ma, na da mo se, izvan sva ke je dvoj be, mon ta `a ih ostva ru je«(isto: 171). No pra va je vri jed nost po glav lja u ci ta ti ma, oso bi to zbog ~i nje - ni ce da se u Hr vat skoj (tada i sada) mali broj film ske li te ra - tu re pre vo dio, pa se ~i ta te lju ko jem su ra do vi na ve de nih te - o re ti ~a ra ne do stu pni ~ini do bra pri li ka da na jed nom mje stu pro na e neke teze Balázsa, Pu dov ki na, Ej zen {tej na, Mar ti na, Pla zew skog, Met za i Pa so li ni ja. Ejzen{tejn je dao i po ~et ni im puls po glav lju» Uvod u di ja lek - ti~ ku mon ta `u«, no osta tak po glav lja je ~i sti ne u kro ti vi Be - lan koji kroz ra zne mo de le su ko ba u or ga ni za ci ji film ske gra - e go vo ri o osob nim ne po mir lji vo sti ma iz me u au to ra koji po djed na ko pri pa da kla si~ nom na ra tiv nom obras cu, ali i mo der ni sti~ kim stru ja nji ma koja su po vi je sno usli je di la iza Be la no va re da telj skog vr hun ca, u vri je me kad se Be lan sve ma nje okre }e film skoj re `i ji. Uz po glav lje o»sti li sti~ kim fi - gu ra ma«, ovo mi se po glav lje ~ini naj u vjer lji vi je i naj a u ten - ti~ ni je be la nov sko ({to }e na rav no za sva kog zna ~i ti ne {to sa - svim dru go). [to s Be la nom? Umje sto za klju~ ka, jer se i na kon mno go broj nih odre e nja koje su sre }e mo u knji zi ~ini da Be lan vje ~i to sum nja, tre ba re}i da ovu knji gu ne tre ba od ba ci va ti zbog ne or ga ni zi ra no - sti (niti je sma tra ti ob ve znom li te ra tu rom samo zato {to je prva). Za knji gu koja se bavi film skom mon ta `om, Be la no - voj knji zi upra vo ne do sta je do bar mon ta `er, od no sno ured - nik, koji bi toj bu ji ci mi sli dao neki pro hod ni ji ka rak ter. Iako ni sam ni kad svje do ~io Be la no vim pre da va nji ma, oni koji su ga slu {a li mi go vo re kako je bio do bar pre da va~ koji ~vr sto bra ni svo je sta vo ve. S ob zi rom na ve lik broj di gre si ja u knji - zi, mo` da bi Be la no vu knji gu tre ba lo po djed na ko ~i ta ti i Branko Belan, foto: Sini{a Tkalec, ~asopis Film, 1977, 8-9. izvo di ti, jer neki nje ni di je lo vi do bi va ju oblik ili ba rem pred - znak dram skog tek sta. O Be la no voj re da telj skoj ka ri je ri je do sta ka za no i na pi sa no, iako ne u onim raz mje ri ma koje bi o~e ki va li zbog vi so kog mje sta u hi je rar hi ji hr vat skih film skih re da te lja. Tu pa `nju bi tre ba lo {i ri ti i na»osta le Be la ne«, koji ne ma ju tu ko mu ni ka - tiv nu mo} nje go vih film skih dje la, ali su tu za uzi ma nje. Po - zna ti ra zlog Mal lor yje va tra gi~ nog po ku {a ja pe nja nja na pla - ni nu Eve rest, go di ne (Be ca u se it is the re zato {to je tamo), ne o vi sno da li je iz mi {ljen ili stva ran, mo`e uz svu svo ju otr ca nost dje lo va ti kao pri mje re na fra za za ot kri va nje Be la na. S tim ci ljem je i ovo novo ~i ta nje Be la no ve knji ge po - du ze to, iako mogu otvo re no pri zna ti da tom dje lu ni kad ni - sam bio sklon, {to sma tram po djed na kom ma nom pis ca Be - la na i mene kao ~i ta te lja. Od ba ci va ti Be la no vu knji gu samo zato {to nema or ga ni za ci ju ne kih hva lje ni jih te o ret skih ra do - va je ba ha tost u okvi ri ma sta no vi tog si ro ma{ tva, ba rem ako go vo ri mo o ko li ~i ni iz da ne hr vat ske film ske te o ret ske mi sli, ko joj ako oduz me mo Pe ter li }e va i Tur ko vi }e va dje la osta je ma len kor pus koji tek ~eka ve}i pri ljev no vih ime na (po put na ve de nog iz da nja Ni ki ce Gi li }a). Ako Be la no va knji ga mo`e dje lo va ti kao novi im puls za sa da{ nje ge ne ra ci - je hr vat skih film skih te o re ti ~a ra, pa ma kar i u su ko bu s nje - go vim tek stom, onda }e Be la no va ostav {ti na ima ti da le ko ve}u pri li ku da se na met ne unu tar okvi ra sva kod nev ni jih film skih raz go vo ra. Li te ra tu ra Be lan, Bran ko, 1979, Sin tak sa i po e ti ka fil ma: te o ri ja mon ta `e, Za - greb: Fil mo te ka 16 Gili}, Ni ki ca, 2007, Uvod u te o ri ju film ske pri ~e, Za greb: [kol ska knji ga [aki}, To mi slav, 2005,»Gro mo gla sni {a pat«, Vi je nac, br

79 hfl_54-q7:hfl :24 Page 78 STU DI JE Kre {i mir Pur gar»ka dri ra nje«tek sta: film ska na ra ci ja i fo ka li za ci ja u ro ma nu City Ales san dra Ba ric ca UDK: »Po ka zi va nje«tek stom i»go vo re nje«fil mom Mo`e li u vri je me za o kre ta pre ma vi zu al no sti i ana li za knji - `ev no ga dje la kao sli kov nog sa dr `a ja do bi ti sa mo ra zu mlji vi le gi ti mi tet ili je po treb no ra zvi ti nove ana li ti~ ke me to de koje }e, unu tar sa mo ra zu mlji ve tek stu al ne di men zi je dje la, po ja - ~a ti vid lji vost nje go ve sli kov ne di men zi je? Mi slim da je od - go vor na ovo pi ta nje po nu en ve} puno pri je nego {to je vi - zu al nost tek sta po sta la zna ~aj nom te o rij skom te mom, a iko - ni~ ki obrat 1 po mod nim na zi vom znan stve nog sank ci o ni ra - nja nove osjet lji vo sti na sli kov ne po dra `a je. Da bi sli ka i tekst po sta li sve di vi na za jed ni~ ki iko ni~ ki na ziv nik, po treb - no je uo ~i ti na ko jim se mje sti ma ta dva me di ja naj vi {e pri - bli `a va ju je dan dru gom, tj. po treb no je, s jed ne stra ne, pre - po zna ti uni ver zal ne na ra tiv ne teh ni ke koje se jav lja ju u naj - za stu plje ni jim pri po vje da~ kim struk tu ra ma, po put ro ma na i na ra tiv nih fil mo va, dok je s dru ge stra ne po treb no da i samo knji `ev no dje lo bude au tor ski struk tu ri ra no u vi zu al nom kodu na ra tiv nog fil ma. Dru gim ri je ~i ma, nije do volj no po - sje do va ti pla u zi bil ni in ter pre ta cij ski mo del, ve} je nu` no da i knji `ev no dje lo nudi do volj no for mal nih po ti ca ja za plo do - tvo ran su sret s film skom te o ri jom. Na slje de }ih ne ko li ko stra ni ca htio bih po ka za ti na koji je na ~in mo gu }e ~i ta ti ro man City Ales san dra Ba ric ca u op ti ci se mi o ti~ ko-na ra to lo{ ke stru je te o ri je fil ma. Ov dje se po naj - pri je mi slim osvr nu ti na od nos lin gvi sti ke i se mi o ti ke i nji - ho vo amal ga mi ra nje u struk tu ra li sti~ koj te o ri ji fil ma Chri sti - a na Met za te na film sku na ra to lo gi ju Sey mo u ra Cha tma na, za tim na ana li ze pri po vjed nih struk tu ra Gérar da Ge net tea, kao i na spe ci fi~ no»vi zu al no«tu ma ~e nje knji `ev no te o rij skih ter mi na Mi e ke Bal. Prem da vre men ski ne po du dar ne i ne jed - na ke po im pli ka ci ja ma na te o ri ju fil ma, teze spo me nu tih au - to ra mo `e mo sma tra ti za jed ni~ kim se mi o ti~ ko-na ra to lo{ kim pot hva tom jer po la ze od pret po stav ke da se ar bi trar nost go - vor nog je zi ka struk tu ri ra u pri ~u na isti na ~in na koji to ~ini»pri rod no«mo ti vi ra ni, ne ar bi trar ni film ski je zik. Po red ka - non skih te o rij skih ana li za na ve de nih au to ra, koje su s vre - me nom na{ le po djed na ko uspje{ nu pri mje nu u film skim i knji `ev nim stu di ji ma, htio bih po ka za ti da film sko ~i ta nje knji `ev nog tek sta mo`e u po to njem ot kri ti i neke emi nen tno film ske po stup ke, u sti lu koji bi smo mo gli pri god no opi sa ti kao pot pu nu kon ta mi na ci ju li te rar nog tek sta sli kov nim teh - ni ka ma sred njo stru ja{ ke pro duk ci je su vre me nog Holl y - wooda. Premda u nje mu na la zi mo vrlo malo izrav nih alu zi ja na kon - kret ne fil mo ve, pred met ove ana li ze, ro man City, iza bran je zato {to je ri je~ o pa ra di gmat skom vi zu al nom tek stu ra zvi je - nog pos tmo der niz ma, na pi sa nom 1999, i obi lje `e no me mno{ tvom stra te gi ja pris po do bi vih pri je sve ga po kret nim sli ka ma na {eg vre me na. Nje go va iko ni~ nost ne pro i zla zi samo iz, kao {to }emo vi dje ti, sub ver zi je ka non ski izve de nog od no sa»sli kov nog«i»tek stu al nog«pri po vi je da nja, a na koji se u svo jim raz ma tra nji ma po zi va ju Ge net te i Cha tman, nego po naj pri je iz sve pri sut no sti film skog me di ja da nas i po - tre be da se go vo ri no vim je zi kom sli ka. Su vre me ne re per ku - si je spo me nu to ga te o rij skog pro ble ma, tj. sta tu sa pri po vje - da~ ke sli ke unu tar pri po vje da~ kog tek sta, zato su do bar uvod u po stav lja nje osnov nih pret po stav ki na koje }e se po - zi va ti na{a ra spra va. U vrlo utje caj noj na ra to lo{ koj stu di ji Dis co urs du récit, Gé - rard Ge net te su vre me nu ra spra vu o na ~e li ma pri po vi je da nja vra }a na Pla to no vu di ho to mi ju di je ge ze i mi me ze:»pla ton us po re u je dva na ra tiv na po stup ka, onaj u ko je - mu pje snik osob no go vo ri ne po ku {a va ju }i nam su ge ri Prem da je po jam koji ov dje ko ri stim iko ni~ ki obrat do slov ni pri je vod ter mi na Iko nis che Wen dung Gott fri e da Bo e hma iz nje go vog tek sta»die Wi e der kehr der Bil der«objav lje nog u zbor ni ku Was ist ein Bild? (Wil helm Fink Ver lag, München), re fe ren ca se jed na ko od no si na go to vo isti po jam koji je go to vo u isto vri je me i pod vrlo sli~ nim ime nom pic to ri al turn uveo ame ri~ ki te o re ti ~ar W. J. T. Mit chell (»Pic to ri al Turn«, objav - lje no u: Pic tu re The ory, Uni ver sity of Chi ca go Press, Esej je izvor no objav ljen u ~a so pi su Ar tfo rum, o`u jak 1992). Pi ta nje koje isto dob no po - stav lja ju Mit chell i Bo ehm do i ma se klju~ nim za ra zu mi je va nje su vre me ne kul tur ne, umjet ni~ ke i me dij ske pro i zvod nje, a ono bi, po jed no stav lje no, gla - si lo: je li ui sti nu na stu pio tre nu tak pro mje ne osnov ne pa ra di gme ko jom tu ma ~i mo fe no me ne svi je ta koji nas okru `u je i mo `e mo li ko na~ no re}i da je u na {em mo de lu do `iv lja ja svi je ta na stu pio obrat pre ma do mi na ci ji sli ke uz na pu {ta nje pre vla sti lo go sa? Mit chell i Bo ehm svo je teze o pic to ri al/ico nic turn, o za o kre tu pre ma sli kov no sti, ra zvi ja ju u su prot no sti s ra ni jim po stav ka ma Ri char da Rort yja koji je tvr dio da su hu ma ni sti~ ke zna no sti, kao i kri - ti~ ka re flek si ja mo der nih dru {ta va o sa mi ma sebi, struk tu ri ra ni kroz ra zne obli ke tek stu al no sti i da se za vr{ ni ~in epi ste mo lo{ kog obra ta od vi ja upra - vo kroz lin gu i stic turn (ter min lin gu i stic turn Rorty prvi puta spo mi nje u zbir ci ese ja The Lin gu i stic Turn: Re cent Es says in the Phi lo sop hi cal Met hod, Chi ca go Uni ver sity Press, 1967). Spo me nu ta dvo ji ca ne po le mi zi ra ju s Rort yje vim te za ma pret po stav lja ju }i, vje ro jat no, da go to vo tri de set lje }a vre - men skog ras po na koji di je li nji ho ve pot pu no su prot ne uvi de u do volj noj mje ri omo gu }a va spek ta klu sva kod ne vi ce da se te o rij ski le gi ti mi ra kao sli kov - ni/iko ni~ ki/vi zu al ni obrat.

80 hfl_54-q7:hfl :24 Page 79 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 78 do 88 Purgar, K.:»Kadriranje«teksta ra ti da to ~ini net ko dru gi umje sto nje ga (Pla ton to na zi - va ~i stom na ra ci jom di je ge zom), i onaj, ako se radi o go vor nom ~inu, u ko je mu pje snik de kla mi ra kao da je net ko dru gi (kao da on sam pred stav lja je dan od li ko va Pla ton to na zi va imi ta ci jom ili mi me zom).«(ge net te: 1980, 162) 2 Vi di mo da ve} Pla to no va po dje la pri po vjed nih mo de la sank - ci o ni ra ra zli ~i tost knji `ev ne i ka za li{ ne na ra ci je, ali i an ti ci - pi ra ba zi~ nu dvoj nu struk tu ru su vre me nih film sko-te le vi zij - skih `an ro va i for ma ta. Na i me, ra zne te le vi zij ske docu-fic ti - on emi si je, re a lity pro gra mi i pse u do do ku men tar ci u ko ji ma se do naj sit ni jih po je di no sti upri zo ru je ne ~i je uboj stvo ili spek ta ku lar na plja~ ka ban ke funk ci o ni ra ju za pra vo kao oblik su vre me no ga ma sme dij skog te a tar skog mi me zi sa, kao ka za li{ na in sce na ci ja do ga a ja u ko je mu sada, za ra zli ku od an ti~ kog te a tra, mogu isto dob no su dje lo va ti mi li ju ni lju di. Prem da nam se mo`e ~i ni ti da }e zato kla si~ ni di e ge sis i da - lje biti re zer vi ran za»~i stu«fik ci ju, pri mje ri ce ro man i film, Sey mo ur Cha tman do ne kle re la ti vi zi ra spo me nu tu di ho to - mi ju tvr de }i da je i jed noj i dru goj za jed ni~ ka»kom po nen ta pri ~e«: obje se osla nja ju na ni za nje do ga a ja i na kro no lo{ - ko pred stav lja nje ti je ka zbi va nja koje mo`e biti ra zli ~i to od kro no lo gi je na ra tiv nog dis kur sa, {to je klju~ na oso bi na pri - po vi je sti te me lje ne na tek stu al nom pred lo{ ku. Ipak, ep ska di je ge za, prem da se sama ne slu `i sli ka ma, uvi jek upu }u je na lju de i zbi va nja koje mo `e mo ba rem men tal no pre do ~i ti i mi me ti~ ki sli kov no re pro du ci ra ti:»u onoj mje ri u ko joj ep ili ro man pred stav lja ju ne ver bal - ne do ga a je pre tvo re ne u ri je ~i, radi se o mi je {a noj di je - ge zi zato {to su uve de ni ele men ti mi me ze. S dru ge stra ne, u ka za li{ noj in sce na ci ji neke pri ~e ipak je ma nje- vi{e ri je~ o ~i stoj mi me zi. Ti je la glu ma ca tada po sta ju iko ni~ ki zna ko vi. Dru ga ~i je ka za no, oni tada funk ci o ni ra ju kao ozna ~i te lji koji pod sje }a ju na svo je ozna ~e no na ne ar bi - trar ni na ~in.«(cha tman: 1990, 111) Su {tin ska iko ni~ ka pri ro da ~o vje ko va su sta va pre do ~a va nja, bez ob zi ra radi li se o knji `ev nom, ka za li{ nom ili film skom»tek stu«, na vo di Cha tma na na ter mi no lo{ ko pre ci zi ra nje funk ci o ni ra nja na ra tiv nih mo de la, a time i do nove pa ra di - gme vi zu al no sti u vre me nu iko ni~ kog obra ta:»mo gli bi smo re}i da je ra zli ku iz me u mi me ze i di je ge - ze ili, da upo tri je bi mo nji ho ve mo der ni je si no ni me, iz me - u po ka zi va nja i go vo re nja mo gu }e sve sti na ra zli ku koja po sto ji iz me u iko ni~ kih i ne-iko ni~ kih, tj. sim bo li~ - kih zna ko va. Ovi po to nji obu hva }a ju sve nor mal ne (neono ma to pej ske) je zi ke. U go vo re nim pri ~a ma, po put epo va i ve }i ne ro ma na, na ra tiv nu funk ci ju pre u zi ma ju ar bi trar ni ozna ~i te lji, oni koje ne mo `e mo sma tra ti ana - lo gni ma rad nji, li ko vi ma ili si tu a ci ja ma koje ozna ~a va ju. U po ka za nim pri ~a ma, kao {to su na ra tiv ni fil mo vi, i rad nja i li ko vi pri ka za ni su na iko ni~ ki ili mo ti vi ra ni na - ~in.«(isto, 112) Za nas je po seb no va` no Cha tma no vo ar bi trar no shva }a nje ra zli ke iz me u ispri ~a nog i po ka za nog zato {to nji ho va pret - po stav lje na za mje nji vost pot ko pa va ne u pit nu kon ven ci ju da knji gu ~i ta mo, a sli ku gle da mo, i otva ra mo gu} nost pot pu no dru ga ~i je in ter pre ta ci je gra ni ca me dij ski na i zgled ~vr sto de - fi ni ra nih sa dr `a ja, sada ve} ovi snih samo o au to ro vu iz bo ru zna ko va. Ono {to ih po ve zu je bit }e no vo us po stav lje na kon - ven ci ja»pri ~e«(nar ra ti ve kod Cha tma na) kao poj ma na dre - e nog mi me ti~ koj i di je ge ti~ koj na ra ci ji:»una to~ svim tim mi je {a nim i ne do kra ja ja snim slu ~a je - vi ma, ne po sto ji na ro ~i ti ra zlog za {to bi pri po vi je da ti (to nar ra te) tre ba lo zna ~i ti samo go vo ri ti (to tell). Na kon {to smo pri hva ti li de fi ni ci ju po ko joj se na ra ci ja sa sto ji od pri ~e i dis kur sa (story and dis co ur se) zbog nji ho ve je din - stve ne dvo stru ke kro no lo gi je, tada je u naj ma nju ruku lo - gi~ no da se pri po vi je sti (nar ra ti ves) mogu upri zo ri ti na po zor ni ci ili u ne kom dru gom iko ni~ kom me di ju.«(isto, 114) Prem da je Cha tma no va po le mi ka s Ge net te om i, pre ko nje - ga, s Pla to nom u ovom slu ~a ju u pr vo me redu mo ti vi ra na ter mi no lo{ kim spe ci fi ci ra njem fil mu in he ren tne lo gi ke pri - po vi je da nja, ona da le ko na di la zi bor bu za eman ci pi ra njem film ske na ra to lo gi je i po sta je svo je vr snom te o rij ski ute me lje - nom apo te o zom sli kov ne na ra ci je u sada ve}»ne-mo ti vi ra - nom«i»ne-ana lo gnom«(~i taj: knji `ev nom) me di ju, a koja na ra ci ja ipak pre do ~a va svo je ozna ~i te lje na ne samo, kako je re kao,»kul tu ral no pre po znat ljiv na ~in«nego, do da li bi - smo, i na kul tu ral no pa ra di gmat ski na ~in:»po jam ne-pri po vi je da ne pri po vi je sti ( non-nar ra ted nar ra ti ve) pro i za {ao je iz po gre{ no za mi {lje nog po ku {a ja da se ~i nje nje ( agency ) ogra ni ~i na ljud ska bi}a, ali to se ogra ni ~e nje ne}e po ka za ti odr `i vim. Pre zen ta ci ja za hti - je va ono ga tko pre zen ti ra, bez ob zi ra radi li se o ljud - skom bi}u ili ne, dra ma tur {ki iz bru {e nom liku ili ne. Onda kada pri hva ti mo da je pri po vi je sti mo gu }e i po ka - zi va ti, pri hva tit }emo i po sto ja nje ono ga tko po ka zu je (show-er), bio on oso ba ili ne {to dru go«(isto, 116). Ana li za koja sli je di po ta knu ta je Cha tma no vim ape lom za pre o kre tom in ter pre ta cij ske pa ra di gme: niti je film ski pri po - vje da~ vi{e ne u tje lov lje ni im per so nal ni show-er, niti je knji - `ev ni na ra tor is klju ~i vo vi{e au tor ski pre po znat lji vi tell-er. Onaj tko go vo ri po ~eo je go vo ri ti sli kom, a onaj tko pri ka - zu je ~ini to go vor nim je zi kom i tek stom. Ri je~ je, da kle, o tome da knji `ev no dje lo le gi ti mno pod vr gne mo sli kov noj ana li zi i da u nje mu kao na ra tiv nom dis kur su par ex cel len ce pro na e mo to~ ke do di ra, pre kla pa nja i ana lo gi je s dru gim, iko ni~ kim na ra tiv nim me di jem fil mom. Od se mi o ti ke fil ma pre ma se mi o ti ci film skog ro ma na Usprkos broj nim in ter me dij skim kri `a nji ma koja u nje mu na la zi mo, fil mi~ no sti Cit yja ne mo `e mo pri stu pi ti kao pot - pu no sa mo ra zu mlji voj ~i nje ni ci: nu` no je nje go vu ki ne ma - 2 Na ve de ni i sve slje de }e Ge net to ve ci ta te do no sim pre ko en gle skog pri je vo da Jane E. Le win (1983). 79

81 hfl_54-q7:hfl :24 Page 80 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 78 do 88 Purgar, K.:»Kadriranje«teksta Casablanca ti~ ku pre dis po ni ra nost kao knji `ev nog tek sta me to do lo{ ki obja sni ti je zi kom fil ma, tj. pod vr gnu ti ga ana li ti~ kom po - stup ku pri klad nom oba ma me di ji ma se mi o ti ci. Nije slu - ~aj no {to se upra vo u okvi ru ove dis ci pli ne 1960-ih uz po ti caj kako Lévi-Stra us so va an tro po lo{ kog, tran slin gvi sti~ - kog struk tu ra liz ma, tako i de Sa us su re o va opi sa struk tu ra go vor nih je zi ka naj da lje oti{ lo u po ku {a ju tu ma ~e nja za - jed ni~ ke je zi~ ne pri ro de knji `ev no sti i fil ma. Pi ta nja koja su tada po stav lja na, po put Mo `e mo li uop }e lin gvi sti~ ki pri stu - pi ti iko ni~ kom me di ju fil ma?, za tim Je li od nos iz me u ki - ne ma ti~ kog ozna ~i te lja i ozna ~e nog mo ti vi ran ili ar bi tra ran? te, pri mje ri ce, po zna ta dvoj ba Mo `e mo li i u fil mu pro na }i dvo stru ku ar ti ku la ci ju kao mi ni mal ne je di ni ce ek spre si je i mi ni mal ne je di ni ce smi sla? sva ona upu }u ju na `e lju za oz bilj ni jim znan stve nim ute me lje njem film skog me di ja i za ra zvi ja njem ana li ti~ kog apa ra ta koji }e umjet nost po kret nih sli ka sta vi ti u {iri kon tekst kul tur ne pro i zvod nje. 3 Us pr kos do mi nan tnoj tra di ci ji eu rop sko ga re a li sti~ kog ro ma na, kao i utje ca ju ame ri~ ko ga na ra tiv nog fil ma, te una to~ za vod lji voj sli~ no sti u nji ho vo me pri po vje da~ kom po stup ku, Chri sti an Metz naj pri je se od lu ~io po za ba vi ti osnov nom (fo nem skomor fem skom) ra zi nom sli~ no sti iz me u fil ma i go vor nog je - zi ka, da bi ih tek ka sni je pro {i rio i na sin ta gmat ski plan. Metz stav lja na gla sak na istu se mi o ti~ ku ra zi nu knji `ev ne i film ske umjet no sti skre }u }i po zor nost na kom bi na to ri~ ka pra vi la fil ma i nje go ve ozna ~i telj ske pro ce du re:»za da to sti i ogra ni ~e nja estet ske na ra vi ver si fi ka ci ja, kom po zi ci ja i stil ske fi gu re u pr vom slu ~a ju; ka dri ra nje, po kre ti ka me re i svje tlo sni efek ti u dru gom ima ju ulo - gu ko no ta tiv nih in stan ci po stav lje nih iznad de no ti ra nog zna ~e nja. Ovo po to nje u knji `ev no sti pre po zna je mo kao ~i sto lin gvi sti~ ko ozna ~a va nje, tj. kao je di ni ce je zi ka ko - jim se au tor slu `i. U fil mu de no ti ra no zna ~e nje pred stav Zlat no doba struk tu ra liz ma u lin gvi sti~ kim stu di ji ma 1960-ih uvje to va lo je da i nova zna nost o fil mu, koja se tada tek for mi ra la na ru bo vi ma eta bli ra - nih dis ci pli na, pri hva ti neka op }e ni ta lin gvi sti~ ka na ~e la o pri ro di i funk ci o ni ra nju je zi~ nih su sta va, pret po stav lja ju }i da je i film su stav zna ko va po put bilo ko jeg dru gog. Tako je, pri mje ri ce, utje caj ni fil mo log Pe ter Wol len pre u zeo ~u ve nu zna kov nu tri ho to mi ju Char le sa San der sa Pi er cea i do slov no je pri mi je nio na film ski me dij: Wol len je u svo joj knji zi Signs and Me a ning in the Ci ne ma (1969)»tvr dio da film ko ri sti sve tri ka te go ri je zna ko va: iko - ni~ ke (sli~ no {}u sa sli ka ma i zvu ko vi ma), in dek sne (fo to ke mij skim re gi stri ra njem stvar no ga ) i sim bo li~ ke (ko ri {te njem go vo ra i pi sma)«(stam et. al., 1992: 30). ^ak je i Pier Pa o lo Pa so li ni tada pred lo `io tvrd nju da je film su stav zna ko va ~ija je se mi o ti ka us po re di va s onim {to on na zi va»mo gu }om se mi o lo gi jom si ste ma zna ko va stvar no sti same«(isto, 33). Prem da nije bio usa mljen u tvrd nji da je zik fil ma po sje du je vla sti tu ver zi ju dvo stru ke ar ti ku - la ci je go vor nog je zi ka, ra zli ko vao se od Chri sti a na Met za u opi su od ~ega se ona sa sto ji:»naj ma nje su je di ni ce film sko ga je zi ka ra zli ~i ti stvar ni pred - me ti koji za u zi ma ju ka dar. Ozna ~io je ove naj ma nje je di ni ce kao ki ne me, po ana lo gi ji s fo ne mi ma. Ki ne mi se za tim uje di nju ju u ve}u je di ni cu, ka dar, koji ko res pon di ra s mor fe mi ma pri rod no ga je zi ka«(isto).

82 hfl_54-q7:hfl :24 Page 81 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 78 do 88 Purgar, K.:»Kadriranje«teksta lje no je pu tem do slov nog (tj. per cep tiv nog) pri ka za ono - ga {to vi di mo na film skom plat nu...«(metz, 1974: 96) 4 Va` ni ji, da kle, od ~i nje ni ce {to se knji `ev ni je zik te me lji na pot pu no ar bi trar nim lin gvi sti~ kim ozna ~i te lji ma, a film ski na mo ti vi ra ni ma, tj. do slov no pri sut ni ma u sli ci, jest sam su - stav pro i zvod nje zna ~e nja od je di ni ca ni `e ga se man ti~ kog po ten ci ja la pre ma sa mo stal nim na ra tiv nim cje li na ma, a {to je za jed ni~ ko i jed nom i dru gom me di ju. Metz, ipak, pot pu - no od ba cu je mo gu} nost pri mje ne de Sa us su re o ve dvo stru ke ar ti ku la ci je go vor nog je zi ka na film ski je zik (pri ~emu se tvr - di lo da bi sli ka bila ekvi va lent ri je ~i, a se kven ca re ~e ni ci) in - zi sti ra ju }i da sli ka, tj. film ski ka dar, uvi jek ve} uklju ~u je go - vor, a ni po {to samo ap strak tnu je di ni cu je zi ka i da je film ski go vor zato odre en po naj pri je sin tak ti~ kim, a ne mor fo lo{ - kim ni zo vi ma:»sli ka je (ba rem kada se radi o fil mu) ekvi va - len tna jed noj ili vi{e re ~e ni ca, a se kven ca je kom plek sni dio dis kur sa«(metz, isto: 65-67). Iz ovo ga pro i zla zi da film mo - `e mo sma tra ti je zi~ nim su sta vom, ali ta kvim koji ope ri ra ve - }im»je di ni ca ma«zna ~e nja nego go vor ni je zik. Primjerice, je dan od za vr{ nih ka dro va u Ca sa blan ci, u ko jem vi di mo Hump hre ya Bo gar ta i In grid Ber gman kako se opra - {ta ju na ae ro dro mu, u knji zi bi smo mo gli opi sa ti ova ko: mu{ ka rac u ~e tr de se tim go di na ma i `ena u tri de se ti ma okre - nu ti su je dan pre ma dru go me, vidi im se tuga u o~i ma koja na jav lju je ne u mit ni ra sta nak, itd. Ali ~ak ni ova ko de talj nim opi som ne bi se ni iz da le ka is cr pi lo sve ono {to nam samo je - dan, spo me nu ti film ski ka dar go vo ri o kon kret noj si tu a ci ji, o vre men skim pri li ka ma, o emo tiv nom sta nju li ko va, nji ho - voj pro stor noj dis po zi ci ji u od no su na spo red ne do ga a je, ili o ka rak te ri sti ka ma ek ste ri je ra. Kada bi sva ka»sce na«u ro - ma nu ri je ~i ma na sto ja la pre ni je ti sav de skrip tiv ni po ten ci jal ekvi va len tno ga film skog ka dra, tada bi i naj jed no stav ni ja pri ~a mo gla ima ti ti su }e stra ni ca. Upra vo zato {to je ve} i naj ma nju je di ni cu sli ke mo gu }e obja sni ti u for mi smi sle ne re ~e ni ce, fo ne mi i mor fe mi go vor nog je zi ka ne ma ju svo je us po re di ve film ske je di ni ce na ra zi ni neke ar bi trar ne film ske sli ke ili fra me a (oni su, na i me, uvi jek ve} ak tu a li zi ra ni go - vor) nego naj ma nje na ra zi ni ka dra ili se kven ce. Dru ga ~i je ka za no, ka dar se ne sa sto ji od vi zu al nih ekvi va le na ta ri je ~i, nego od slo `e ni je ga se man ti~ kog sklo pa, kao {to su re ~e ni~ - ni iska zi, od lom ci, po glav lja itd. Ova op ser va ci ja je za nas na ro ~i to va` na jer nas upu }u je na bit ne oso bi ne»film skog ro ma na«: na nje go vo fa vo ri zi ra nje pri po vjed nih cje li na u od no su na mor fo lo gi ju i sti li sti ku tek sta, te na mul ti pli ci ra - nje sin kro nij skih na ra tiv nih ra zi na u od no su pre ma po sto ja - noj di ja kro ni ji pri ~e. Kao {to smo ma lo pri je vi dje li, po red go to vo isto vjet nog na - ~i na kako se ko no ti ra no zna ~e nje u sli ci i tek stu od no si pre - ma de no ti ra no me (ko no ta tiv ne in stan ce po stav lje ne iznad denoti ra nog zna ~e nja), osnov nu ana lo gi ju iz me u fil ma i je - zi ka a time i so fi sti ci ra nih je zi~ nih kon struk ci ja, po put pri po vi jet ki ili ro ma na Metz vidi u nji ho voj za jed ni~ koj sin ta gmat skoj pri ro di po mo }u koje ma ni pu li ra ju ozna ~i te lji - ma/ozna ~e nim kako bi ostva ri li na ra ci ju. I dok je zik kom bi - na ci jom fo ne ma i mor fe ma tvo ri re ~e ni cu, film ras po re dom sli ka i ka dro va stva ra»sin ta gme«, tj. osnov ne au to no mne na ra tiv ne je di ni ce ~iji ni zo vi tvo re film sko zna ~e nje. Ro bert Stam tvr di da Ve li ka Sin ta gma ti ka (Grand Synta gma ti que) pred stav lja Met zov po ku {aj us po stav lja nja odr `i va pro stor - no-vre men skog po ret ka pri mje nji vog na na ra tiv ni film, {to je do dat no osna `e no spe ci fi~ nom Met zo vom ki ne ma ti~ kom ter mi no lo gi jom au to no mnog kon sti tu i ra nja fil ma kao za seb - no ga na ra tiv nog dis kur sa (Stam, 2000: 115). Fran cu ski se - mi o ti ~ar svo ju sin ta gmat sku te o ri ju na ra tiv nog fil ma di je li na slje de }e ti po ve: 1. Au to no mni ka dar: ri je~ je o sin ta gmi koja obu hva }a po je - di na~ ni, sa mo stal ni ka dar i koja se di je li na dvi je sa stav ni ce ni `e ga sin ta gmat skog ran ga a) se kven cu u jed nom ka dru i b) ~e ti ri vr ste in se ra ta: ne di je get ski in sert (po je di na~ ni ka dar koji ne pri pa da fik ci o nal nom svi je tu rad nje); iz mje {te ni di je - ge ti~ ki in sert (onaj koji fa bu lar no pri pa da rad nji, ali je vre - men ski ili pro stor no»na kri vom mje stu«u di je ge ti~ kom nizu); su bjek tiv ni in sert (osob ni do `iv lja ji pro ta go ni sta) i opi sni in sert (po je di na~ ni ka dar koji ima funk ci ju do dat no pro tu ma ~i ti gle da te lju po je di ne di je lo ve rad nje). 2. Pa ra lel na sin ta gma: ov dje je ri je~ o dvi je rad nje koje pra - ti mo pa ra lel no, a nisu nu` no u pro stor no-vre men skoj ka u - zal noj vezi niti ih po ve zu je na ra tiv ni ozna ~i telj di je ge za. 3. Umet nu ta sin ta gma: krat ke sce ne koje ima ju is klju ~i vo opi snu funk ci ju, kako bi obo ga ti le gle da te ljev do `iv ljaj li ko - va i nje go ve po stup ke ne ve za ne uz glav nu rad nju. 4. Opi sna sin ta gma: su prot no umet nu toj sin ta gmi, ov dje je ri je~ o nizu pro stor no kon ti nu i ra nih zbi va nja po mo }u ko jih pre po zna je mo uzro~ no-po slje di~ ni di je get ski niz. 5. Iz mje ni~ na sin ta gma: ovo je je dan od naj po pu lar ni jih Met zo vih ti po va film ske na ra ci je zato {to je, s jed ne stra ne, vrlo in tu i ti van radi se o vre men ski si mul ta nom do ga a ju koji pra ti mo iz per spek ti ve dva ju ili vi{e pro ta go ni sta a, s dru ge stra ne, stil brze iz mje ni~ ne mon ta `e dvo stru kih fo ka - li za to ra go to vo je ne za o bi la zan u su vre me ni ma holl ywo od - skim fil mo vi ma po tje re. 6. Sce na: ova sin ta gma obu hva }a je dan ili vi{e do ga a ja koji di je le isto mje sto i ima ju kon ti nu i ra no vri je me rad nje, da kle po put ka za li{ nog je din stva mje sta i vre me na rad nje, ali s ob - zi rom na mon ta` nu pri ro du film skog me di ja, sce na je naj ~e - {}e ra zlo mlje na u vi{e mon ta` nih i/ili fa bu lar nih fra gme na taka dro va. 7. Epi zod na se kven ca: skup do ga a ja koji di je le ka u zal ne veze pri ka zan»ubr za no«, pre ko sim bo li~ ki i di je get ski naj - va` ni jih pri je lo mnih tre nu ta ka. 8. Or di nar na se kven ca: zbi va nje pri ka za no mon ta` nim kon - ti nu i te tom uz kon cen tra ci ju samo na»naj va` ni je«di je lo ve rad nje. Premda je kod Chri sti a na Met za pr ven stve no ri je~ o na ra tiv - nom or ga ni zi ra nju slo `e nih struk tu ra film skog tek sta kao se - mi o ti~ kog no si te lja bi nar ne opo zi ci je ozna ~i te lja i ozna ~e - 4 Na ve de ni i sve slje de }e Met zo ve ci ta te do no si mo pre ko en gle skog pri je vo da Mi cha e la Tay lo ra (1974). 81

83 hfl_54-q7:hfl :24 Page 82 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 78 do 88 Purgar, K.:»Kadriranje«teksta 82 nog, da kle struk tu ra po ten ci jal no jed na ko pri mje nji vih na vi zu al ne i ne vi zu al ne zna ko ve, pri je nego {to Grand Synta - gma ti qu e pris po do bi mo kon kret no me knji `ev nom ma te ri ja - lu po treb no je pro vje ri ti stil sko-na ra to lo{ ke in di ka ci je Cit yja za je dan ipak ne ka non ski iko ni~ ki pro dor u li te rar ni tekst. Struk tu ra ovog ro ma na vrlo je slo `e na i izra zi to fra gmen tar - no po di je lje na ali u osno vi bi smo mo gli re}i da je fa bu lar na oko sni ca pred stav lje na kroz tri me u sob no ispre si je ca na niza: prvi niz di je ge ti~ ki pra ti rad nju s dva glav na lika, dje - ~a ka Go ul da i nje go ve pri ja te lji ce/gu ver nan te Shatzy Shell; dru gi ~ine kra }e ve stern pri po vi jet ke koje pri po vi je da Shatzy Shell, na ra cij ski pre zen ti ra ne kao spo ra di~ ni ek stra di je ge ti~ - ki do da ci, dok se tre }i, pa ra lel ni izvan fa bu lar ni ti jek sa sto ji od opi sa bok sa~ ke ka ri je re sta no vi tog La rry ja Gor ma na, {to kul mi ni ra u bra vu ro znom, izra zi to vi zu al nom i film ski do ~a - ra nom opi su nje go va me~a za na slov svjet skog pr va ka. Ovaj fa bu lar ni na crt ne ot kri va broj ne si `ej ne di gre si je i izne na e - nja koji pro i zla ze ma nje iz ~i ta te lje ve `e lje za od go vo rom na pi ta nje»a {to se da lje zbi lo«, ko li ko iz au to ro vih po i gra va nja per spek ti vom pri po vi je da nja, na ra tiv nom kom bi na to ri kom, fo ka li za cij skim obra ti ma ili, pri mje ri ce, teh ni kom ne pre ki - nu tog izla ga nja koja se naj to~ ni je mo`e us po re di ti s di na mi~ - nim film skim du gim ka drom. Casablanca Od tri spo me nu te oko sni ce ro ma na samo onu koja di je get - ski pra ti zbi va nja Go ul da i Shatzy mo `e mo sma tra ti ne za vi - snim no si te ljem fa bu le: sve osta le si `ej ne di gre si je i pro stor - no-vre men ske elip se ili, kako bi Metz re kao, pa ra lel ne, opi - sne, umet nu te i iz mje ni~ ne sin ta gme do `iv lja va mo kao or na - men ta li za ci ju osnov ne pri ~e. Krat ke ve stern pri po vi jet ke pri pa da ju unu tra{ njoj na ra ci ji glav no ga `en skog lika, a fa bu - lar no ne mo ti vi ra ni opi si bok sa~ kih me ~e va La rry ja Gor ma - na (je smo li tu na tra gu Met zo ve umet nu te sin ta gme?) na ra - tiv no pri pa da ju mo no lo zi ma glav no ga mu{ kog lika. Ta li jan - ski knji `ev ni te o re ti ~ar Ales san dro Scar sel la s time u vezi po - tvr u je:»u skla du s ustro jem ci je log ro ma na, sva ki od li ko va pro - go va ra vla sti tim ne ~uj nim mo no lo gom koji u for mi stru - je svi je sti pri pa da ra zli ~i tim ti po vi ma dis kur sa: pri po vi - jet ki, aneg do ti, pre da va nju... Oni stva ra ju ja snu ce zu ru iz me u vi {ih ra zi na knji `ev ne stvar no sti i ni `ih ra zi na ma {te koje su pred stav lje ne Shatz ynim ve stern pri ~a ma i Go ul do vim shi zo fre nim fa bu li ra njem bok sa~ kih su sre ta (nje gov glas stva rao je dru ge gla so ve). Iz mje nji va nje ovih ra zi na pri po vi je da nja je na ~e lo i po kre ta~ na ra ci je. Glav - ni mu{ ki lik Cit yja pre u zi ma ulo gu po sred ni ka iz me u su -

84 hfl_54-q7:hfl :24 Page 83 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 78 do 88 Purgar, K.:»Kadriranje«teksta prot stav lje nih kul tu ral nih vri jed no sti tako {to stva ra pa - ra lel nu gla sov nu di men zi ju koja na mjer no ne `eli pri pa - da ti kon tek stu stvar nih do ga a ja. aric co je ovaj mo del pri po vi je da nja re a li zi rao teh ni kom di ja lo{ kog in ser ti ra - nja.«(scar sel la, 2003: 92) Talijanski te o re ti ~ar upu }u je, me u osta lim, i na otvo re ne in ter tek stu al ne veze iz me u Ba ric co va Go ul da i Sa lin ge ro va Hol de na, ali, za nas jo{ va` ni je, i na stil sku stra te gi ju ame ri~ - kog pis ca koju na zi va»ra pi dità del la sin tas si dis cor si va«, a ~i jim se opo na {a njem na for mal nom pla nu te ubr za va njem men tal nih ak tiv no sti glav nog lika na sa dr `aj nom pla nu, Ales san dro Ba ric co u Cit yju sa svim pri bli `io film sko me mon ta` nom po stup ku. Ve} je u pro lo gu knji ge ra zvid na stra te gi ja adi ci je i ispre ple - ta nja na ra tiv nih cje li na, {to }e po sta ti pre po znat lji va oso bi - na ci je log ro ma na. Ana li zi ra mo li pre zen ta ci ju pri ~e ter mi - no lo gi jom Met zo ve Ve li ke Sin ta gma ti ke, vi di mo da u na ~e lu jed no stav nu fa bu lar nu po stav ku Ba ric co kom pli ci ra raz bi ja - njem je din stve nog pri zo ra, tj. sta ti~ ne sce ne, na ne ko li ko di - je get ski i pro stor no-vre men ski po ve za nih fra gme na ta iz me - u ko jih se na la ze di je get ski i ne di je get ski in ser ti, za tim vrlo slo `e ne opi sne sin ta gme, ali i brzi au to no mni ka dro vi koji bi u stvar nom fil mu tra ja li mo` da ne ko li ko se kun di. Re do sli jed izla ga nja na pr vih dva de se tak stra ni ca ro ma na izgle da ot pri - li ke ova ko: Go uld i Shatzy raz go va ra ju te le fo nom, ona pro - vo di an ke tu u ime iz da va~ ke ku}e u ko joj radi i pita ga za mi {lje nje tre ba ju li sce na ri sti»ubi ti«jed nog strip-ju na ka; sli - je di du lja di gre si ja koju pri ~a Shatzy, o Vi jet nam cu i pot pu - no ne va` nom iz gre du u ne koj za lo gaj ni ci; na sta vak te le fon - skog in ter vjua; Shatzy pri la zi nje zin {ef, ona stav lja Go ul da na ~e ka nje, {ef joj daje ot kaz zbog pre du ga~ kih raz go vo ra; na sta vak te le fon skog raz go vo ra; Shatzy se opra {ta od ko le - ga na po slu; du ga~ ka di gre si ja o Shatz ynu dje tinj stvu, o pre - sli ka va nju sebe u lik Eve Bra un i oca u lik Hi tle ra; su sret Go - ul da i Shatzy u fast- food re sto ra nu; uvo e nje u pri ~u dva nova lika, diva Di e se la i glu ho ni je mog Po o me ran ga; njih dvo ji ca pra te sta no vi tu gos po u koja je iz gu bi la pot pe ti cu; ula ze za njom u ku}u i pre tra `u ju nje ne stva ri po spa va }oj sobi; pro ma tra ju nju i dr. Mor ten se na kako vode lju bav uz Ra ve lov Bo le ro; na kon kra }eg raz go vo ra o re ak ci o nar noj pri ro di Wal ta Dis ne ya, Go uld i Shatzy od la ze iz re sto ra na. Usprkos re la tiv noj jed no stav no sti fa bu le, ja sni ji uvid u slo `e - nost dis kur sa, u or ga ni zi ra nje na ra tiv nih cje li na, te ras po red in ter po la ci ja i su bjek tiv nih di gre si ja li ko va do bit }emo po - gle da mo li ovaj she mat ski pri kaz: 83

85 hfl_54-q7:hfl :24 Page 84 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 78 do 88 Purgar, K.:»Kadriranje«teksta Okajanje Iz pre do ~e ne she me po sta je ja sni je da je zbi va nje u po glav lju ba zi~ no ras po di je lje no u dvi je sce ne: u iz da va~ koj ku}i i u fast- food re sto ra nu. Da je ri je~ o sce na ma u pra vom smi slu ri je ~i (Metz, 1974: 129) vi di mo ako na tre nu tak ap stra hi ra - mo in ser te, se kven ce i sin ta gme; tada do bi va mo ~i stu, go to - vo ka za li{ nu in sce na ci ju koju do `iv lja va mo u au ten ti~ no me pro stor no-vre men skom je din stvu. Di je get ski kon ti nu i tet prve sce ne pre ki da ju dva in ser ta, ali s pot pu no ra zli ~i to mo - ti vi ra nim na ra tiv nim funk ci ja ma. U zgo di s Vi jet nam cem sa - svim je o~i to da se radi o spo red nom do ga a ju koji ni na koji na ~in ne utje ~e na na{u ra zi nu zna nja o li ko vi ma niti }e pre - do dre di ti fa bu lar ni ti jek i zato se ov dje u pra vom smi slu ri - je ~i radi o ne di je get skoj za gra di, dok je kod raz go vo ra sa {e - fom si tu a ci ja dru ga ~i ja, Shatzy tada do bi va ot kaz i mo`e u na stav ku ro ma na svo je vri je me po sve ti ti Go ul du, tj. u ve li - koj mje ri de ter mi ni ra ti bu du }a zbi va nja. Prem da Chri sti an Metz, do du {e, u svo joj sin ta gmat skoj ti po lo gi ji ne spo mi nje dru gu va ri jan tu koju smo mi na zva li di je get skim in ser tom (u na {em zna ~e nju: do da tak koji ne re me ti pro stor no-vre men - ski ti jek rad nje, zna ~a jan je za zbi va nja koja ne po sred no sli - je de, ali je ipak in ser ti ran u ~vr sto de fi ni ra nu oko sni cu ci je - le sce ne u call-cen tru iz da va~ ke ku}e), otvo re nost nje go va mo de la ostav lja ve li ki pro stor na knad nim do pu na ma i pri la - god ba ma za su vre me ne ana li ze 5. Funkcija epi zod ne se kven ce Shatz yne re mi nis cen ci je na dje - tinj stvo zato se u pot pu no sti ukla pa u Met zov te o rij ski okvir i op }e ni tu na mje nu epi zod ne se kven ce u film skoj na ra ci ji:»ona po ve zu je niz krat kih sce na koje su naj ~e {}e me u sob no odi je lje ne op ti~ kim sred stvi ma (pre ta pa nji ma i sl.) i koje kro no lo{ ki sli je de jed na dru gu«(metz, 1974: 130). Na i me, Shatzyn ek skurs u dje tinj stvo sa sto ji se od dis kon ti nu i ra nog niza krat kih sli ka ve za nih uz tra u ma ti~ no sje }a nje na oca, me ta fo ri~ ki pri ka za no kroz od nos Eve Bra un i Hi tle ra; zbi - va nja su me u sob no od vo je na pret po stav lje nim (ne i ek spli - cit no na zna ~e nim) vre men skim ras po nom i fa bu lar no ne pri pa da ju glav noj rad nji. Za ni mljiv je i sta tus dvi ju se kven ci unu tar opi sne sin ta gme s Di e se lom i Po o me ran gom u glav - nim ulo ga ma. Metz ka`e da je u opi snoj sin ta gmi je di ni pre - po znat lji vi kon ti nu i tet iz me u suk ce siv no pri ka za nih obje - ka ta onaj nji ho ve pro stor ne po ve za no sti i kao pri mjer na vo - di opi snu sin ta gmu kra jo li ka koja bi se sa sto ja la od su sljed - nih ka dro va dr ve ta, po to ka, bre `ulj ka u po za di ni itd. Ova - kvom de fi ni ci jom ne bi smo mo gli obu hva ti ti na{u kon kret - nu epi zo du da fran cu ski se mi o ti ~ar nije pro {i rio pri mje nji - vost teze i na `ive li ko ve u ak ci ji: 84 5 Oprav da nje za na do pu nu ti po lo gi je sin ta gmat skih struk tu ra fil ma na la zi mo ne samo zbog kon kret nog slu ~a ja gdje po jam di je get ski in sert naj bo lje opi - su je do ti~ nu na ra tiv nu si tu a ci ju, nego i zbog su ge sti je sa mog Met za da su Ve li ka Sin ta gma ti ka, lin gvi sti ka i se mi o ti ka fil ma op }e ni to otvo re ni kon cep - ti bez ~vr sto ome e nih gra ni ca tu ma ~e nja (Metz, 1974: 133).

86 hfl_54-q7:hfl :24 Page 85 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 78 do 88 Purgar, K.:»Kadriranje«teksta»Opi sna sin ta gma mo`e obu hva }a ti i ak ci ju, pod uvje tom da je ri je~ o ak ci ji koju do `iv lja va mo kao dio {i reg zbi va - nja, tj. kao pa ra lel nu u pro sto ru, ali koja se mo`e od vi ja - ti u bilo koje, za pro ma tra ~a ne o dre di vo, vri je me. (...) U fil mu i ne samo u nje mu, opis je mo da li tet go vo ra, a ne bit na oso bi na ono ga o ~emu se go vo ri; jed nu te istu stvar mo `e mo opi sa ti ili ispri ~a ti, ovi sno o lo gi ci ono ga {to je o njoj re ~e no.«(isto: 128) Pod sje ti mo se, se kven ca s Di e se lom i Po o me ran gom go to vo iri tan tnom mi nu ci o zno {}u opi su je fa bu lar no ne va` nu vo a - jer sku epi zo du kako su ta dvo ji ca pra ti li neku `enu ko joj se slo mi la pot pe ti ca, za tim su bili u nje nom sta nu, pre me ta li po nje nim osob nim stva ri ma, sve to, nota bene, bez vid lji ve sek - su al ne ili neke dru ge mo ti va ci je, te gar ni ra no nji ho vim (kako }emo ka sni je u knji zi vi dje ti) uo bi ~a je no po lu in te li - gen tnim ko men ta ri ma. Bu du }i da ta kav ira ci o nal ni men tal - ni drift li ko va u sti li sti~ kom smi slu nije izo li ra ni slu ~aj, nego se este ti ka ap sur dnih di ja lo ga i te mat ska ne mo ti vi ra nost stra te{ ki do sljed no pri mje nju ju u ci je lom ro ma nu, spo me nu - ta opi sna sin ta gma sa svim si gur no je, kako Metz ka`e, va` - ni ja kao»mo da li tet go vo ra«ne go li kao»oso bi na ono ga o ~emu se go vo ri«. Epi ste mo lo gi ja pri~e: tko go vo ri, a tko vidi? Na kon pi ta nja dis kur ziv nog ras po re da po je di nih di je lo va film ske i knji `ev ne pri ~e (Ge net te: hi sto i re, Cha tman: story) sli je di jo{ jed no, po djed na ko va` no i u epi ste mo lo gi ji fik cij - skih `an ro va klju~ no pi ta nje za ra zu mi je va nje iden ti te ta pri - po vje da ~a, sta tu sa li ko va i od no sa ra zli ~i tih ra zi na re a li te ta u dje lu: tko go vo ri (o pri ~i), a tko vidi (u pri ~i)? Re la ci ju na - ra tiv ne in stan ce pri po vje da ~a (bez ob zi ra je li on unu tar ili izvan rad nje) i li ko va su vre me na knji `ev na i film ska te o ri ja jed na ko na zi va ju fo ka li za ci jom. Mi e ke Bal, prem da se go to - vo u pot pu no sti osla nja na pre po zna va nje pro ble ma i osnov - nu ter mi no lo gi ju koju je uveo Gé rard Ge net te 6, u svo jim se ana li za ma ipak vi{e po sve }u je fo ka li za ci ji kao uni ver zal nom in ter me di jal nom pro ble mu za jed ni~ kom svim tek stu al nim (u u`em smi slu) i vi zu al nim na ra tiv nim obli ci ma, uz skre ta nje po zor no sti na teh ni~ ki ka rak ter poj ma pri mje ren ma ni pu la - tiv noj pri ro di fo to graf skog i film skog me di ja:»teh ni~ ki ter - min po mo }i }e nam da bo lje ra zu mi je mo pra vu pri ro du tog sred stva ma ni pu la ci je. Teh ni~ ko je vje ro jat no tek jo{ je dan alat, ali stra te{ ki ko ri stan.«(bal, 1997: 144). Ona po ku {a va ra zri je {i ti jed nu od glav nih na ra tiv nih apo ri ja vi zi ju ili po - gled kroz koji je pri ~a pred stav lje na i iden ti te ta oso be ili gla - sa koji ka zu je pri ~u; jed no stav ni je re ~e no, nju za ni ma ra zli - ka iz me u» onih koji vide i onih koji go vo re«(isto, 143). Slje de }i ci tat zor no su mi ra bit nu vi zu al nu uvje to va nost pro - ble ma fo ka li za ci je:»fo ka li za ci ja je od nos iz me u gle da nja, ono ga tko ili {to gle da, i ono ga {to je ili tko je gle dan(o). Taj od nos je sa - stav ni dio pri ~e, sa dr `a ja na ra tiv nog tek sta: A go vo ri da B vidi {to C radi. Po ne kad to nije mo gu }e ra zli ko va ti; pri - mje ri ce, kada je ~i ta te lju omo gu }e no da sa svim izrav no gle da. Onaj tko gle da i ono {to se gle da u tom se tre nut - ku po du da ra ju, kao {to je slu ~aj u stru ji svi je sti. Ali to ne zna ~i da je iz bri sa na gra ni ca iz me u ~ina pri po vi je da nja i gle da nja, sje }a nja i osje }a ja o ko ji ma se pri po vi je da. Jed - na ko tako, gle da nje ne mo`e biti izjed na ~e no s onim {to je tim ~i nom pro ma tra nja fo ku si ra no i na {to nam je skre - nu ta po zor nost. Na po sljet ku, fo ka li za ci ji je mje sto unu tar pri ~e, neg dje iz me u lin gvi sti~ kog tek sta i fa bu le. Bu du }i da smo fo ka li za ci ju de fi ni ra li kao od nos, obje stra ne tog od no sa, i su bjekt i objekt fo ka li za ci je, mo ra mo pro ma tra - ti od vo je no. Su bjekt fo ka li za ci je, ili fo ka li za tor, je to~ ka s koje je ne {to pro ma tra no. Ta to~ ka mo`e biti po ve za na s li kom (tj. s ele men tom fa bu le) ili izvan nje ga. Ako se fo - ka li za tor po du da ra s li kom, tada }e taj lik ima ti pred nost u od no su na sve osta le.«(isto, 146) Ov dje nam se po seb no za ni mlji vi ma ~ine dva mo men ta o ko ji ma go vo ri Bal: po naj pri je, tre nu tak»sub ver zi je«pri po - vjed nog po ret ka kada A vi{e ne `eli na pra vi ti ra zli ku iz me u ono ga {to B vidi i C radi, nego, na pro tiv, u for mi stru je svi - je sti au tor amal ga mi ra ~in pri po vi je da nja i sa dr `aj pri po vi je - da nog ili, film ski re ~e no, pri ka zi va~ ku in stan cu ki ne ma to - graf skog me di ja (de no ted in stan ce po kret ne sli ke, zvu~ ni za pis, itd.) po i sto vje }u je sa sa dr `a jem i zna ~e njem pri ~e (con no ted in stan ce). I za tim, si tu a ci ja kada fo ka li za tor po sta - je je dan od li ko va, ~ime ostva ru je pred nost nad svim osta lim li ko vi ma. Oba spo me nu ta slu ~a ja na la zi mo u fil mu Joh na Wrig hta Oka ja nje iz Kre ni mo od po to njeg: za plet po ~i nje onog tre nut ka kada tri na e sto go di{ nja Bri ony (Sa o ir se Ro - nan) ugle da svo ju se stru Ce ci li ju (Ke i ra Nightly) kako naga ska ~e u fon ta nu u pri sut no sti lje pu{ ka stog Rob bi e ja (Ja mes McA voy). U tom tre nut ku mu{ ki lik za Bri ony pred stav lja objekt pri vla~ no sti koju ona jo{ ne ra zu mi je, a za nje nu se - stru on je su bjekt sek su al ne po `u de. Rad nja kre }e pre ma fa - tal nom is ho du zato {to Bri ony, uda lje na od mje sta do ga a ja, nije upo zna ta s ra zlo zi ma za {to se Ce ci lia ski nu la i u{la u fon ta nu (kako bi do hva ti la vazu koja je tamo slu ~aj no pala), te je zbi va nje pro tu ma ~i la kao na mjer ni sek su al ni ek sces iz - me u dvo je odra slih, a ne kao ne pred vi di vi uzro~ no-po slje - di~ ni sli jed. Re `i ser nam tu si tu a ci ju pri ka zu je kroz dva fo - ka li za cij ska mo tri {ta: naj pri je ne u tral nim, vanj skim fo ka li zi - ra njem koje gle da te lju objek tiv no pre zen ti ra kako zgo du kraj fon ta ne tako i kon ster na ci ju male Bri ony koja do ga aj pro ma tra s pro zo ra; a za tim po nov no pri ka zu je istu se kven - cu iz su bjek tiv ne per spek ti ve dje voj ~i ce kao fo ka li za to ra. Dru gi put pri ka zan isti do ga aj, sada iz mo tri {ta jed nog od li ko va, gle da te lja do dat no upu }u je u ono {to taj lik su bjek - tiv no vidi, tj. u nje go ve osje }a je, raz mi {lja nja i mo ti va ci ju, {to sve pro du blju je gle da te ljev uvid i em pa ti ju s tim li kom; na po sljet ku, samo nje ga ui sti nu»osob no«upo zna je mo. Na taj na ~in, Bri ony stje ~e pred nost pred dru gim pro ta go ni sti - 6 Ri je~ je o poj mo vi ma unu tra{ nja fo ka li za ci ja koja se jav lja kada je pri ~a pre zen ti ra na iz osob ne per spek ti ve jed nog lika; za tim vanj ska fo ka li za ci ja koja ogra ni ~a va na{e zna nje o li ko vi ma, nu de }i nam samo objek tiv no mo tri {te bez uple ta nja nji ho vih mi sli i osje }a ja; na po sljet ku, u ne fo ka li zi ra noj na ra ci - ji ni je dan lik nema emo tiv nu ili ko gni tiv nu»pred nost«pred dru gim li kom (Ge net te, 1980: ; Stam et al., 1992: 88-91). 85

87 hfl_54-q7:hfl :24 Page 86 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 78 do 88 Purgar, K.:»Kadriranje«teksta Okajanje 86 ma i, prem da nje ne po stup ke u na stav ku fil ma vje ro jat no ne - }e mo oprav da ti, bit }emo sklo ni ji su o sje }a nju i na{a }e osu - da biti bla `a. John Wright se al ter na ci jom vanj ske i unu tra{ - nje fo ka li za ci je izrav no i pri stra no uklju ~io u mo ral ni pri je - por zlo ~i na bez ka zne, te je ma ni pu la ci jom film skim me di - jem in ter ve ni rao u epi ste mo lo gi ju (film ske) pri ~e, una pri jed po nu div {i na ra to lo{ ku, tj. me ta fik cij sku ispri ku za fik cij ske po stup ke jed nog lika. Re`ijsko i na ra to lo{ ko struk tu ri ra nje Oka ja nja za ni mlji vo je i zato {to u dru gom di je lu fil ma svje do ~i mo ko ri {te nju di ja - me tral no su prot nih film skih sred sta va koja }e nas po nov no pri bli `i ti Ba ric co vu Cit yju; pri po vje da ~e va (re `i se ro va/au to - ro va) go to vo emo tiv na in vol vi ra nost u isku plje nje tu ih gri - je ha,»ne do pu stiv«me ta fik cij ski pro dor u pra vo crt ni di je ge - ti~ ki ti jek ustu pit }e mje sto ne o ~e ki va noj objek tiv no sti i od po ret ka Mi e ke Bal u ko jem»a go vo ri da B vidi {to C radi«vi{e ne}e osta ti ni {ta jer }e ne sta ti nji ho vih struk tu ral nih ra - zli ka. Kada se u fil mu Rob bie za te kne u Dun kir ku na atlant - skoj oba li, ne pri su stvu je mo samo im pre siv noj rat noj fre ski na ~i nje noj u sti lu su vre me nog Hye ro ni mu sa Bos cha ili Mi - che lan ge la pot po mo gnu tih mo} nim 3D sof tve rom, nego ula zi mo u novi svi jet okrut ne objek tiv no sti ka me re i pot pu - no re du ci ra nih mon ta` nih in ter ven ci ja, u svi jet to li ko dru ga - ~i ji od Wrig hto va ra ni jeg po i gra va nja fo ka li za cij skim obra ti - ma. Ma sov na sce na na pla `i pri ka zu je po ra `e ne bri tan ske po stroj be pri je eva ku a ci je u En gle sku, ti su }e o~aj nih voj ni ka i ne u po tre blji vu oklo pnu teh ni ku {to ne mo} no ~e ka ju iz me - u iz gu blje ne nade i no vog po ~et ka. Ri je~ je, da kle, o sna` - no me emo ci o nal nom po ten ci ja lu tre nut ka koji tra `i jed na ko im pre siv no ka dri ra nje i sli kar sko-ki ne ma to graf ski ru ko pis. Re`iser se, na pro tiv, od lu ~u je za pot pu nu»objek tiv nost«ne - pre ki nu tog ka dra sni mlje nog ste a di ca mom, bez mon ta` nih re zo va, du ga~ kog go to vo pet mi nu ta. Sce na za po ~i nje, ge - net te ov ski ka za no, ne fo ka li zi ra nim ka drom u ko je mu niti je - dan lik nije va` ni ji od dru gog; mi, do du {e, vi di mo Rob bi e ja u op ti~ kom sre di {tu in te re sa, ali je se man ti~ ki fo kus ne u tral - no dis per zi ran na sve ono {to se gle da te lju ~ini bit nim (Ge- net te, 1980: ). Od mah po tom, ka me ra ostav lja Rob bi e ja izvan ka dra ali pra te }i nje go vo po ten ci jal no kre ta - nje, tako da u na stav ku du gog ka dra ima mo do jam da je po - kret ka me re za pra vo nje gov su bjek tiv ni ka dar. Sce na se, zna - ~i, pre tvo ri la u pa ra di gmat ski pri mjer unu tra{ nje fo ka li za ci - je, a kre ta nje glav nog pro ta go ni sta sada mo `e mo na zva ti fo - ka li za ci jom kroz lik (cha rac ter-bo und fo ca li za ti on, Bal, 1997: 148). Od tog tre nut ka, vid lji ve re `i ser ske in ter ven ci je (ka dri ra nje, mon ta` ni pri je la zi, struk tu ri ra nje na ra ci je) ustu - pa ju mje sto ne vid lji vom au to ru/ liku i nje go vu ki ne ma to graf - skom oku. Knji`evni ekvi va lent Wrig hto vu du gom ka dru i fo ka li za cij - skim pro mje na ma po sti gnu tim lo gi kom film ske ka me re na - la zi mo u Ba ric co vu Cit yju na vi{e mje sta, ali nig dje tako ek - spli cit no pri ka za no i do sljed no pri mi je nje no kao u 26. po - glav lju. U ovom di je lu ro ma na pra ti mo bok sa~ ki su sret La - rry ja Law ye ra Gor ma na (fik cij ske fi gu re koju je u svo jim men tal nim pro ce si ma stvo rio glav ni lik Go uld, po put svo je - vr snog ro ma na u ro ma nu) i iza zi va ~a za svjet ski na slov Stan -

88 hfl_54-q7:hfl :24 Page 87 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 78 do 88 Purgar, K.:»Kadriranje«teksta le ya Ho o ke ra Po re de. Zna ~aj ka ci je log po glav lja je na iz mje - ni~ na ne di fe ren ci ra na fo ka li za ci ja pet ra zli ~i tih li ko va koji u okvi ru pri ~e ne ma ju istu va` nost, ali se na ra zi ni dis kur sa do i ma ju ne i zbje` nim i rav no prav nim su di o ni ci ma zbi va nja; pri mje ri ce, po put po lu bli zog film skog ka dra u ko jem vi di mo bok sa ~a kao se man ti~ ko sre di {te dok isto dob no u vi do krug ka me re ula ze su dac, pu bli ka, vi zu al ni efek ti re flek to ra i sli~ - no. Ba ric co uklju ~u je u dis kur ziv no izla ga nje i sve ono {to je na na ra tiv noj ra zi ni ne bit no, ali {to bi po ten ci jal ni gle da telj film skog pri zo ra mo rao vi dje ti i ~uti. Da kle, Ba ric co u pr - vom redu po ku {a va vi zu a li zi ra ti tek stu al no isku stvo knji `ev - nog dje la u svo je vr snoj pri si li ~i ta te lja na film ski do `iv ljaj. Po gle daj mo naj pri je na koji na ~in slu` be ni na jav lji va~ su sre - ta pred stav lja dvo ji cu bok sa ~a:»u cr ve nom uglu FLASH u bi je lom dre su sa zlat nim ru - bom, 33 go di ne, 57 su sre ta, 41 po bje da FLASH 14 po ra - za, 2 ne ri je {e na me~a, dva na est go di na ka ri je re, dva puta iza zi va~ za svjet ski na slov, po vu kao se pri je dvi je go di ne i tri mje se ca na rin gu Atlan tic Cit yja, dis ku ta bi lan bok sa~, vole ga i mrze FLASH no} na mora bo o kma ke ra, li je vi gard, izni mno iz dr `ljiv bo rac ri jet ke sna ge, Stan le e e e e e e - ey»ho o o o o o o o o o o ker«po re e e e e e e da FLASH u pla vom uglu, u cr nom dre su, 22 go di ne, 21 su sret, 21 po bje da, 21 pri je iste ka vre me na, FLASH ne po ra `en i obo ren samo jed nom, jed na od nada svjet skog bok sa, de sni i li je - vi gard FLASH spo so ban bok sa ti FLASH vr to gla vim ri - tmom, spek ta ku lar no okre tan, mlad, ne pred vi div, aro - gan tan FLASH mr zak, mo mak ko je ga }emo za koju go di - nu zva ti naj ve }im, La rryyyyy La a a a a a a a aw yer Go o o o o - or man«(ba ric co, 2002: 208) Kada bi smo htje li sli kov no pre do ~i ti na ve de ni od lo mak, lako mo `e mo za mi sli ti ne pre ki nu ti ka dar sni man ka me rom iz ruke na sa mom rin gu ili ka me rom na kra nu po kret nom u svim smje ro vi ma. Ka dar bi pri ka zi vao naj pri je Stan le ya Ho - o ke ra i nje go va tre ne ra u jed nom kutu, a na kon krat ke i brze pa no ram ske»vo `nje«sli ka bi pri ka zi va la sli ~an mo tiv pro - tiv ni ka u su prot nom kutu. Ka dar bi bio di na mi zi ran broj nim blje sko vi ma no vi nar skih fo to a pa ra ta, na {to Ba ric co ned voj - be no uka zu je in ser ti ra njem ri je ~i FLASH ne o vi sno o sin tak - si glav nog iska za na jav lji va ~a. Ova kav po stu pak mo `e mo na - zva ti vi zu al nim pri po vi je da njem zato {to je in ter ven ci ja au - to ra u opis li te rar nih zbi va nja mi ni mal na i zato {to o li ko vi - ma ne do zna je mo ni {ta vi{e od ono ga {to nam oni sami svo - jim po stup ci ma `ele o sebi ot kri ti. Po red toga, re a li sti~ no opo na {a nje na jav lji va ~e va go vo ra s na gla {a va njem ime na bok sa ~a pri je do `iv lja va mo kao zvu~ nu pod lo gu izrav no ga te le vi zij skog pri je no sa ne go li kao knji `ev no si tu i ra nje do ga - a ja; ov dje je, na pro tiv, au to ro va in ter ven ci ja pot pu no izo - sta la kako bi ustu pi la mje sto ~i ta te lje voj kon struk ci ji men tal - ne sli ke li te rar nog zbi va nja i ispro vo ci ra la nje go ve (~i ta te lje - ve) in ter tek stu al ne aso ci ja ci je na neki dru gi, stvar ni do ga aj. U opi sa noj»sce ni«na jav lji va nja bok sa~ kog su sre ta na ra tiv - no-fo ka li za cij ski sli jed je re la tiv no jed no sta van jer uklju ~u je samo iskaz na jav lji va ~a, dok se u na stav ku od lom ka si tu a ci - ja kom pli ci ra uvo e njem fo ka li za cij skih mo tri {ta i dru gih li - ko va: sa mo ga La rry ja Gor ma na, nje go va tre ne ra i suca, uz na sta vak na jav lji va ~e vih ko men ta ra i flas he va fo to a pa ra ta. Osje }aj je din stve no sti»ka dra«i kon ti nu i ra nog po kre ta»ka - me re«po sti gnut je po nov no, s jed ne stra ne, Ba ric co vom ne - u tral nom na ra ci jom i izo stan kom pri po vje da~ kog ko men ta - ra te, s dru ge stra ne, kon ti nu i ra nom sin tak som, bez uo bi ~a - je nih ili o~e ki va nih di ja kri ti~ kih i stil skih ce zu ra u tek stu. Mo `e mo to pro mo tri ti na bilo ko jem na sum ce oda bra nom izvat ku:»...ko RI STI PRED NJI DI REKT, LA RRY, PRED NJI DI - REKT, OVA KO SAMO PRA VI[ VJE TAR vrlo ele gan tno oko sre di ne rin ga, ali ne uda ra, Law yer, kao da se go to - vo po dru gu je pro tiv ni ku FLASH uo sta lom to je ti pi~ no za Law ye ra, voli pred sta vu... neki nje go vi kle vet ni ci ka`u ~ak i pre vi {e (to bi htio, je li Po re da?, da osta nem bez daha tr ~e }i oko tebe kao da si bog dok ~e ka{ pra vi tre nu - tak da me za je be{, mi sli{ da pa dam na to, ha?, do bro kraj pred sta ve, bilo je to samo za) FLASH FLASH PO RE DIN DE SNI, izne nad ni de sni kro {e FLASH ne pri pre mljen, ali je izne na dio Law ye ra, udar cem u lice, ra ste na pe tost ov - dje u Pon ti ac Ho te lu (ko pi le, koji ku rac) LA RRY, GDJE SI U KU RAC? (tu sam, tu sam, u~i te lju, OK, kraj ple sa, ko - pi le), Law ye ro va fin ta, jo{ jed na, mi je nja gard, pred nji di - rekt, JO[ JE DAN PRED NJI DI REKT; I LI JE VI KRO [E; FLASH PO RE DA IZ BA ^EN IZ FLASH SRE DI NE RIN - GA; Po re da na ko nop ci ma...«(isto: 209) Prem da je sva ki po je di ni lik ja sno dis tin gvi ran u od no su na osta le, to je u~i nje no izo stan kom tra di ci o nal ne knji `ev ne fo - ka li za ci je kod koje pi sac izrav no daje do zna nja tko go vo ri, a tko vidi (pri mje ri ce:»re kao je taj i taj«ili»u tom tre nut ku po sta lo je ja sno da taj i taj... itd.) ko ri {te njem gra fi~ kih iden - ti fi ka to ra/fo ka li za to ra koji ne pri pa da ju re al no sti pri po vjed - nog tek sta, nego pred stav lja ju me ta fik cij sku pro te zu koja tre ba po mo }i ~i ta te lju da uspje{ ni je vi zu a li zi ra tko go vo ri, a tko vidi. Gra fi~ ki iden ti fi ka tor La rry ja Gor ma na je tekst u za gra da ma, fo ka li zi ra nje nje go va tre ne ra pre po zna je mo po ve li kim slo vi ma u kur zi vu, a go vo re pret po stav lje no ga te le - vi zij skog ko men ta to ra i na jav lji va ~a u dvo ra ni ra zli ku je mo po iska zi ma u ver za lu i ku ren tu. Fokalizatori se kroz ci je li od lo mak mi je nja ju u fre ne ti~ nom ri tmu, su ge ri ra ju }i da se sce na sa sto ji od mno{ tva mi kro si tu - a ci ja na koje va lja obra ti ti po djed na ku po zor nost, a»mon- ta` no«ne pre ki nu ti ti jek zbi va nja uki da po dje lu na glav ne i spo red ne li ko ve, te na glav ne i spo red ne se gmen te pri ~e 7. U du gom ka dru Oka ja nja, kao {to smo vi dje li, fo ka li za cij ska pro mje na do go di la se samo dva put: prvi puta kada smo s ne - 7 Da je u Ba ric co vu na ra tiv nom dis kur su do i sta ri je~ o su stav nom po ku {a ju ne u tra li za ci je au tor ske pri sut no sti i o ki ne ma ti~ kom pre zen ti ra nju pri ~e, te o na mje ri uki da nja ono ga {to bi smo pro vi zor no mo gli na zva ti li te rar nim mon ta` nim pri je la zom, bit }e nam ja sni je ako se pod sje ti mo kako uop }e per - ci pi ra mo mon ta` ni rez i koja je nje go va epi ste mo lo{ ka funk ci ja u film skoj pri ~i:»per cep tiv ni pri je kid koji iza zi va mon ta` ni pri je laz ne samo da pre ki - da i po ten ci jal no ugro `a va iden ti fi ka ci ju pri zo ra, ve}, za jed no s iden ti fi ka ci jom ugro `a va i pro ma tra~ ko sna la `e nje u pri zo ru. Na i me, tre ba pod sje ti ti da je u sna la `e nju po djed na ko va` no iden ti fi ci ra ti pri zor kao i odre di ti oda kle ga pro ma tra mo i kako se u nje mu pro ma tra~ ki kre }e mo. Pri tom, uza svu sraz mjer nu uza ja mnu ne o vi snost utvr i va nja iden ti te ta i utvr i va nja to~ ke pro ma tra nja, to dvo je ipak jest me u-uvje to va no: iden ti fi ka ci ja pri zo ra 87

89 hfl_54-q7:hfl :24 Page 88 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 78 do 88 Purgar, K.:»Kadriranje«teksta u tral ne vanj ske fo ka li za ci je Ja me sa McA vo ya pre{ li na nje - gov su bjek tiv ni ka dar pla `e u Dun kir ku i dru gi puta kada smo se po nov no vra ti li u kla si~ nu struk tu ru pri po vi je da nja u tre }em licu. Dok je Ba ric co vo struk tu ri ra nje na ra ci je evi den - tno na dah nu to mo gu} no sti ma film ske ka me re, pr ven stve no ne ver bal nim pri je la zi ma iz jed nog pri zo ra u dru gi, a za tim i film skim po kre tom u pro sto ru (u nje go vu slu ~a ju to pre po - zna je mo u iz mje ni pri zor nih si tu a ci ja bez uo bi ~a je nih au to - ro vih obja{ nje nja i pa u za u tek stu),»br zi na«ba ric co va film - skog tek sta (»ra pi dità del la sin tas si dis cor si va«) ~ak na di la zi br zi nu kla si~ no ga na ra tiv nog fil ma. Zna ~i li to da su mo gu} - no sti vi zu a li za ci je i fil mi za ci je ima nen tne li te rar nom tek stu ili su samo po slje di ca na{e nove osjet lji vo sti na vi zu al ne sa - dr `a je? Dru gim ri je ~i ma, je li sli kov na kom po nen ta pri ro e - na tek stu (na po sljet ku, mo`e li je on, po put Ba ric ca, jo{ i po - ja ~a ti) ili je na met nu ta vi zu al nim mo de lom tu ma ~e nja i na - {im po seb nim sen zi bi li te tom za sli ku u vri je me iko ni~ kog obra ta? Ako se su gla si mo, na te me lju ov dje izne se nih uvi da, da je film sku na ra ci ju mo gu }e pre ni je ti u knji `ev ni me dij i da nam za ana li zu i jed nog i dru gog mogu po slu `i ti isti kri ti~ - ko-te o rij ski ala ti, tada i s vi zu al nim obra tom u knji `ev no sti va lja oz bilj no ra ~u na ti. Li te ra tu ra Bal, Mi e ke, 1997, Nar ra to logy. In tro duc ti on to the The ory of Nar - ra ti ve, dru go iz da nje, Uni ver sity of To ron to Press Baricco, Ales san dro, 2002, City, pre ve la s ta li jan skog Van da Mik - {i}, Za greb: Edi ci je Bo `i ~e vi} Chatman, Sey mo ur, 1990, Co ming to Terms. The Rhe to ric of Nar - ra ti ve in Fic ti on and Film, Cor nell Uni ver sity Press Fece, Jo sep Lluís, 2004,»Fo ka li za ci ja i to~ ka gle di {ta u fik cij skom fil mu«, Hr vat ski film ski lje to pis, 37, str Genette, Gé rard, 1983, Nar ra ti ve Dis co ur se. An Es say in Met hod, pre ve la Jane E. Le win, Cor nell Uni ver sity Press. Pri je vod dje la Dis co urs du récit (1972), Pa ris: Edi ti ons de Se u il Gili}, Ni ki ca, 2004,»Na ra to lo gi ja i film ska pri ~a, Hr vat ski film ski lje to pis, 37, str Gili}, Ni ki ca, 2007, Uvod u te o ri ju film ske pri ~e, Za greb: [kol ska knji ga Gili}, Ni ki ca i Kra gi}, Bru no (ur.), 2003, Film ski lek si kon, Za greb: Lek si ko graf ski za vod Mi ro slav Kr le `a Metz, Chri sti an, 1974, Film Lan gu a ge. A Se mi o tics of the Ci ne ma, pre veo Mi cha el Tay lor, Uni ver sity of Chi ca go Press. Pri je vod dje la Es sa is sur la si gni fi ca ti on au cinéma, vol. 1 (1971), Pa ris: Edi ti ons Klinc ksi eck Peterli}, Ante (ur.), , Film ska en ci klo pe di ja, I-II, Za greb: Ju go sla ven ski Lek si ko graf ski za vod»mi ro slav Kr le `a«scarsella, Ales san dro, 2003, Ales san dro Ba ric co, Fi e so le: Cad mo Stam, Ro bert, Bur goy ne, Ro bert i Flit ter man-le wis, Sandy, 1992, New Vo ca bu la ri es in Film Se mi o tics. Struc tu ra lism, Post-struc - tu ra lism and Be yond, Lon don i New York: Ro u tled ge Stam, Ro bert, 2000, Film The ory. An In tro duc ti on, Lon don: Blac - kwell Pu blis hing Li mi ted Turkovi}, Hr vo je, 2000, Te o ri ja fil ma: pri zor, mon ta `a, te ma ti za ci - ja, Za greb: Me an dar 88 isto dob no je pra }e na utvr i va njem pro ma tra~ kog po lo `a ja u pri zo ru, jed no je uvje to va no dru gim. Na ve de na pra vi la pro ma tra nja za pra vo re gu li ra ju uza ja mnost iden ti fi ka ci je pri zor nog od vi ja nja i utvr i va nja to ~a ka pro ma tra nja pod uvje ti ma u ko ji ma je uza ja mnost na ru {e na pod uvje ti ma per cep - tiv nog pre ki da na mon ta` nom pri je la zu«(tur ko vi}, 2000: 131). Ba ric co, pre ma tome, uki da njem mon ta` nih pri je la za i uskra }i va njem re le van tnih in - for ma ci ja o to~ ka ma po gle da po je di nih li ko va za pra vo stav lja ~i ta te lja u po zi ci ju ka me re tako da opi sa ni do ga a ji po sta ju ~i ta te ljev»su bjek tiv ni ka - dar«.

90 hfl_54-q7:hfl :24 Page 89 STU DI JE Ire na Pa u lus Nove glaz be ne smjer ni ce: Ku brick na kon 2001: odi se je u sve mi ru Pa kle na na ran ~a UDK: Ku brick, S.:78 Ana li ti ~a ri su sklo ni film Pa kle na na ran ~a svr sta ti u znan - stve no fan ta sti~ ni `anr, a Ku bric kov film ski niz Dr. Stran ge - lo ve 2001: odi se ja u sve mi ru Pa kle na na ran ~a pro zva - ti Ku bric ko vom znan stve no fan ta sti~ nom tri lo gi jom. 1 Me u - tim, fil mo vi Stan le ya Ku bric ka ri jet ko su `an rov ski»~i sti«, {to zna ~i da ih je mo gu }e svr sta ti u ne ko li ko `an rov skih sku - pi na. Pa kle na na ran ~a je, po put i Dr. Stran ge lo ve a, smje {te na u»ne tako da le ku bu du} nost«, pa je se mo`e ra zu - mje ti i kao su vre me ni film smje {ten u»bu du }u sa da{ njost«u ko je mu su obra e ni neki (jo{ uvi jek) vrlo ak tu al ni dru{ tve ni, psi ho lo{ ki, po li ti~ ki, re li gij ski i dru gi pro ble mi. U tom smi slu, mogu joj se pri pi sa ti svi kon tra dik cij ski atri - bu ti koji su i Stan le yu Ku bric ku po slu `i li za re kla mu. U ki ni - ma se film na jav lji vao kao»du ho vit. Smi je {an. Sa ti ri~ ki. Glaz ben. Uz bud ljiv. Bi za ran. Po li ti~ ki. Na pet. Za stra {u ju }i. Me ta fo ri~ ki. Ko mi ~an.«ra zli ~i te odred ni ce do pu nje ne su ~i nje ni com da cilj fil ma i knji ge (film je sni mljen pre ma isto - i me nom ro ma nu An thon yja Bur ges sa) nije bio samo pri ka za - ti seks i na si lje kao sve ve}i pro blem su vre me nog dru{ tva (pa pre ma tome i dru{ tva bu du} no sti), nego po ka za ti ko li ko je va` na slo bo da iz bo ra da se bude»do bar«ili»zao«(u film skoj pri ~i je di no za tvor ski sve }e nik pred stav lja glas ra zu ma s tvrd njom da onaj tko ne mo`e bi ra ti ho}e li biti do bar ili lo{, pre sta je biti ~o vjek). Kubrick je ova ko po sta vio svo ju na mje ru:»re kao bih da je moja na mje ra s Pa kle nom na ran ~om bila biti vje ran ro ma nu i po ku {a ti pro ma tra ti na si lje iz Ale xo ve per spek ti ve, po ka za - ti kako je to za nje ga naj ve }a za ba va, naj sret ni ji dio nje go vog `i vo ta, po put ne kog ve li kog ak cij skog ba le ta. Bilo je nu` no pro na }i na ~in sti li zi ra nja na si lja, kao {to je Bur gess to u~i nio svo jim knji `ev nim sti lom. Iro nij ski kon tra punkt glaz be sva - ka ko je bio na ~in da se to po sti gne. Sve sce ne na si lja sa svim su druk ~i je bez glaz be.«2 Na si lje nad Ros si ni jem Naj {o kan tni ji pri zo ri na si lja zbi va ju se u pr vom di je lu fil ma. No za ni mlji vo je da se upra vo u tom di je lu ek spli cit no pri - ka zi va nje na si lja izbje ga va (ne vi di mo kako Alex si lu je Ale - xan de ro vu `enu) ili se pri ka zu je skra }e no (samo krat ko gle - da mo kako Alex i»dru go vi«pre bi ja ju skit ni cu) ili se pri ka - zu je kao za ba va (vo `nja Du ran gom 95) i gro te ska (uboj ke na tre nu tak na li ku je na pri zor iz stri pa). [ok je sve jed no ve lik. S jed ne stra ne ga iza zi va pri po vi je da nje u pr - vom licu jed ni ne koje gle da te lja po zi va da sam po sta ne Alex. U Bur ges so vu ro ma nu»uvla ~e nje u Ale xo vu«ko`u po sti `e se iz mi {lje nim je zi kom Nad sa tom, 3 ali Ku brick je, uz Nad sat, koji je u film sko me me di ju iz gu bio sna gu, s istim ci ljem upo - tri je bio glaz bu. Upotreba glaz be u Pa kle noj na ran ~i na do ve za la se na isku - stvo 2001: odi se je u sve mi ru, na ro ~i to ono koje je iza zvao pri zor pri sta ja nja spa ce shut tle a dr. Hey wo o da Floy da na ro - ti ra ju }u sve mir sku sta ni cu. Pri zor je pra tio val cer Jo han na Stra us sa Na li je pom pla vom Du na vu. Po bu na gle da te lja koji su bili na vi kli na stan dar dnu upo tre bu glaz be (glaz ba obja{ - nja va,»pra ti«sce ne) u~i nio je pri zor na ro ~i to pri vla ~i vim ra - zli ~i tim tu ma ~e nji ma, kri ti ka ma i in ter pre ta ci ja ma, a tu pri - vla~ nost nije iz gu bio do da nas. Tek se ka sni je po ja vi lo (pri- 1 Usp. Ho ward, 121; Mar ko vi}, 1990: Nel son, 1982: Kada je pi sao Pa kle nu na ran ~u, An thony Bur gess je od lu ~io {o kan tne do ga a je koje pri po vi je da na sil ni su di o nik Alex, sa kri ti kva zi fu tu ri sti~ kim ti nej - d`er skim je zi kom koji je sam iz mi slio. Nad sat kom bi ni ra ele men te en gle skog (coc kney sleng) i ru skog je zi ka, {to ga ~ini te{ ko ra zu mlji vim, a ~i ta nje pre tva ra u na por no pro ni ca nje smi sla sa dr `a ja. To je i bio Bur ges sov cilj: sa kri ti na si lje je zi kom. Kada su iz da va ~i u jed nom iz da nju Pa kle ne na ran ~e na svo ju ruku obja vi li rje~ nik, mo ra li su, na au to ro vo in zi sti ra nje, to iz da nje po vu }i. 89

91 hfl_54-q7:hfl :24 Page 90 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 89 do 97 Paulus, I.: Nove glazbene smjernice 90 hvat lji vo) Ku bric ko vo obja{ nje nje da je, o~a ran us po re nim kre ta njem u sve mi ru, pri zor pro ma trao kao ples i da ga je to na ve lo da osta vi glaz bu koja je tu tre ba la biti samo pri vre - meno. Me utim, {ok iza zvan val ce rom Na li je pom pla vom Du na vu nije se mo gao mje ri ti sa {o kom koji su iza zva le na sil ne sce ne iz pr vog di je la Pa kle ne na ran ~e. Radi se kon kret no o dvi je se kven ce (1. si lo va nje dje voj ke tu~ nja va s Bill ybo ye vom ban dom vo `nja Du ran gom 95; 2. Alex pre bi ja ~la no ve vla sti te ban de pro va la na ima ke) koje pra ti uver ti ra ope ri Krad lji va svra ka Gi o ac chi na Ros si ni ja. Le pr - {a vo or ke stri ra na Ros si ni je va glaz ba nije dje lo va la ne o bi~ no samo s ob zi rom na tra di ci ju, nego je dje lo va la i ne pri mje re - no, ne pri klad no, ~ak i mo ral no ne pri hvat lji vo. No Ku brick, go to vo na isti na ~in kao u 2001: odi se ji u sve mi ru, ve} sa - mim fil mom (tj. na ~i nom na koji je sni mljen, mon ti ran, glu - mljen) obja{ nja va za {to je upo tri je bio ba{ tu glaz bu. Razlog je s jed ne stra ne Ale xo va per spek ti va, nje go va na ra - ci ja koju je za dao An thony Bur gess. To je vrlo sli~ no per ver - znoj Hum ber to voj per spek ti vi koju je, ta ko er u ja-for mi, za dao knji `ev ni au tor Lo li te, Vla di mir Na bo kov. K tome, Ku bric ko vo glaz be no rje {e nje Lo li te, s po vre me nim»izle ti - ma«u iro nij ski ko men tar (na ro ~i to u pri zo ru Hum ber to va slav lje ni~ kog ku pa nja na kon Char lot ti ne smr ti), na jav lji va lo je ono {to se ~uje i vidi u Pa kle noj na ran ~i. Dru gi je ra zlog ples. Na po ~et ku prve se kven ce s upo tri je blje nom Ros si ni je vom glaz bom bo ga to osli ka ni svod po zor ni ce na pu {te nog ka si na aso ci ra na unu tra{ njost ne kog ka za li {ta. Ka me ra, me u tim, ot kri va da je zbi va nje i da le ko i bli zu ka za li{ nom: na na pu - {te noj po zor ni ci ban da se upra vo spre ma si lo va ti dje voj ku. Do ga aj pre ki da Ale xov do la zak (to~ no na po ~e tak nove glaz be ne cje li ne!), a tu~ nja vu nje go vih i Bill ybo ye vih mo ma - ka Ku brick ko re o gra fi ra po put akro bat ske ple sne to~ ke (uz to, glaz be na struk tu ra i film ska struk tu ra su to li ko po zor no po ve za ne da se ~ak raz bi ja nje ra zli ~i tih pred me ta, uglav nom sta rih sto li ca, od vi ja»u ri tmu«, pa da ju }i na po ~et ke glaz be - nih doba i kon tra pun kti ra ju }i Ros si ni je vim ~i ne la ma). U dru goj se kven ci, Ale xov na pad na ~la no ve vla sti te ban de od vi ja se us po re no (pri zor ko res pon di ra s ubr za nim pri zo - rom vo e nja lju ba vi u tro je koji pra ti ubr za na sin tet ska ver - zi ja Ros si ni je ve uver ti re za ope ru Wil helm Tell). Na pad po - nov no aso ci ra na ba let. Na i me, svoj»ba let ni na stup«(da bi uda rio no gom, mora je po di gnu ti po put ba le ta na) Alex-na - ra tor oprav da va glaz bom koju je ~uo s otvo re nog pro zo ra, ali kako se ta»dra `e sna glaz ba«na stav lja i u slje de }im sce na - ma u ka fi }u Duke of New York i na ima ke po ~i nje se po stav lja ti pi ta nje da li je glaz ba do i sta pri zor - na (za pra vo, pri zor nom se nije ~i ni la niti na po ~et ku pri zo -

92 hfl_54-q7:hfl :24 Page 91 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 89 do 97 Paulus, I.: Nove glazbene smjernice ra, una to~ obja{ nje nju na ra to ra) ili je ne pri zor na (ko le ba nje je ti pi~ no za Ku bric ka). Pre po zna je mo i glaz be nu ko re la ci ju s ra ni jom se kven com koja se pro ma tra iz Ale xo ve per spek ti - ve, pa se na si lje i ov dje do `iv lja va kao za ba va, per for mans i ples. Osim toga, prvi pri kaz unu tra{ njo sti ku}e na far mi Wo - od me re He alth po ka zu je g u We at hers odje ve nu u dres kako na podu izvo di vje` bu. Nje zi no mjer ka nje s Ale xom (ona kao oru` je ko ri sti malu Be et ho ve no vu bi stu, a on skul - ptu ru fa lu sa) aso ci ra na ne o bi~ no kolo (`ena i Alex kru `e jed no oko dru go ga)... 4 To su samo neki ne glaz be ni ele men ti koji po ka zu ju ulo gu ple sa u na sil nim sce na ma u Pa kle noj na ran ~i. Ako se tome doda Ros si ni je va uver ti ra Krad lji va svra ka, do jam je pot pun, jer je glaz ba skla da na u tro dob noj mje ri, pa je i ona u neku ruku val cer. No dok je ples u 2001: odi se ji u sve mi ru tra - `io div lje nje i pri hva }a nje sve mir skih le to va kao sva kod nev - ni cu, Ros si ni jev»val cer«u Pa kle noj na ran ~i ta ko er za hti je - va pri hva }a nje sva kod ne vi ce, ali ru` ne, na sil ne sva kod nev ni - ce koja `eli da je se per ci pi ra kao lje po tu, za ba vu i u`i tak. Ori gi nal no ne o ri gi nal na glaz be na dje la Osim Ros si ni je ve uver ti re Krad lji va svra ka, Ku brick je u fil - mu Pa kle na na ran ~a upo tri je bio: Glaz bu za spro vod kra lji ce Ma ri je (Mu sic for the Fu ne ral of Qu e en Mary) He nry ja Pur - cel la, uver ti ru Wil helm Tell Gi o ac chi na Ros si ni ja, Mar {e ve za sve ~a no sti i ce re mo ni je (Pomp and Cir cum stan ces Mar ches) br. 1 i br. 4 Ed war da El ga ra, Uver ti ru sun cu Te rry ja Tuc ke - ra, sim fo nij sku su i tu [e he re za da Ni ko la ja Rim ski-kor sa ko - va, ko ma di} Pete sim fo ni je te ne i zbje` nu De ve tu sim fo ni ju Lud wi ga van Be et ho ve na. 5 Ta ko er su (pri zor no) ko ri {te ne po pu lar ne pje sme:»molly Ma lo ne«ja me sa York sto na,»@elim se uda ti za svje ti o ni ~a ra«(»i Want to Ma rry a Ligh - tho u se Ke e per«) koju je na pi sa la i izve la Eri ka Ei gen te»pje- vam na ki{i«(»sin gin in the Rain«) Ar thu ra Fre e da i Na cia Her ba Brow na. Kubrick je od po ~et ka (a po u ~en isku stvom 2001: odi se je u sve mi ru) znao da ne `eli u fil mu ima ti ori gi nal no skla da nu glaz bu i da mu film ski skla da telj ne tre ba:» ^ini mi se da nema mno go smi sla uzi ma ti skla da te lja koji, ko li ko god bio do bar, nije Mo zart ili Be et ho ven, kada ima te to li ko {i ro ki iz - bor po sto je }ih or ke stral nih dje la, uklju ~u ju }i su vre me ne i avan gar dne sklad be. Na taj na ~in do bi va te mo gu} nost da, jo{ u ra noj fazi mon ta `e, ek spe ri men ti ra te s glaz bom, a u ne - kim slu ~a je vi ma da re `e te sce nu pre ma glaz bi.«6 Razmi{ljanje o film skim skla da te lji ma i ori gi nal noj film skoj glaz bi Ku brick je dje lo mi~ no pro mi je nio kada mu je pri stu - pi la skla da te lji ca i stru~ nja ki nja za sin tet sku glaz bu, Wendy Car los. 7 Pri vu ~en zna ti `e ljom, na ro ~i to kada se ra di lo o no - vim teh no lo gi ja ma nije, me u tim, odu stao od mi sli da»ni je - dan skla da telj nije do volj no do bar osim ako se ne zove Mo - zart ili Be et ho ven«. No Wendy Car los je upra vo zbog toga bila ide al na: nije se bu ni la (kao {to se bu nio Alex North kada je skla dao za 2001: odi se ju u sve mi ru) kada se od nje tra `i lo da za sin te saj zer obra di neka po zna ta kla si~ na dje la (to je, uo sta lom, bio i nje zin na ~in rada: nje zi no isku {a va nje mo gu} no sti Mo o go va sin te saj ze ra svo di lo se na aran `i ra nje dje la J. S. Ba cha). Sin tet ski aran `ma ni Wendy Car los u fil mu obu hva }a li su Ros si ni je vu uver ti ru Wil helm Tell, dru gi i ~e - tvr ti sta vak Be et ho ve no ve De ve te sim fo ni je te Glaz bu za spro vod kra lji ce Ma ri je He nry ja Pur cel la. Je di na ori gi nal na sklad ba u Pa kle noj na ran ~i koju je na pi sa la Wendy Car los bila je Ti me steps, a i ona je na sta la ne za vi sno od fil ma. 8 4 To je dru gi niz na si lja (se kven ca koja pri ka zu je slje de }u no}) koje Ku brick, od no sno Alex, ni`e jed no za dru gim ne do pu {ta ju }i gle da te lju ni tre nu tak pre da ha. Ov dje je va` no pri mi je ti ti da su obje se kven ce (ni zo vi) na si lja ve za ne uz istu glaz bu, Ros si ni je vu uver ti ru Krad lji voj svra ki. Time je Ku brick ja sno obli ko vao glaz be nu tro di jel nost pr vog di je la fil ma. To je tro di jel nost tipa A-B-A1, pri ~emu su di je lo vi A i A1 ve za ni uz no} i na si lje, a dio B pred - stav lja»obi ~an«dan u `i vo tu u~e ni ka-mar ki ran ta Ale xa. 5 Glaz ba ima ve li ku ulo gu u Bur ges so vu ro ma nu. Uz Be et ho ve no vu De ve tu sim fo ni ju, koja je oko sni ca pri ~e, Bur gess spo mi nje da je Alex u`i vao u dje - li ma J. S. Ba cha, W. A. Mo zar ta, G. F. Hände la i dru gih. To je vje ro jat no zato {to je An thony Bur gess, osim {to je bio pi sac, bio i skla da telj. Pi sao je sim fo ni je, ko mor na dje la, ope re, pje sme, mju zi kle i je dan ba let no dje la mu se, na `a lost, ne izvo de. Bur ges so vo za ni ma nje za glaz bu vid lji vo je u nje go vu knji `ev nom radu: knji ge mu se ~e sto te me lje na glaz be nim dje li ma (osim Pa kle ne na ran ~e, glaz bom se bavi ro man Na po le on ska sim fo ni ja iz koji struk tur no zr ca li Be et ho ve no vu Ero i cu). [to se ti~e Ku bric ko va glaz be nog iz bo ra za film Pa kle na na ran ~a, za ni mlji vo je da je, una to~ tomu {to je Bur gess u knji `ev nom pred lo{ ku kon kret no na veo neka glaz be na dje la koja je slu {ao Alex, re da telj pre u zeo samo cen tral nu Be et ho ve no vu De ve - tu sim fo ni ju. Osta la je dje la bi rao pre ma vla sti tim kri te ri ji ma. Ista je si tu a ci ja bila u 2001: odi se ji u sve mi ru gdje se pri glaz be nom iz bo ru re da telj nije vo dio su ge sti ja ma knji `ev nog pred lo{ ka, prem da ga je pi sao za jed no s Ar thu rom C. Clar ke om. 6 Ci ment, 1972: 5. 7 Wendy Car los ro en je kao Wal ter Car los u Pat wuc ke tu na Rho de Islan du u SAD. Po ~eo je skla da ti jo{ od ma lih nogu (Trio za kla ri net, har mo - ni ku i gla so vir na pi sao je s 10 go di na), a ta ko er ga je od ma le na za ni ma la kom pju ter ska teh no lo gi ja. Stu di rao je fi zi ku i glaz bu na Sve u ~i li {tu Brown ( ) i na Sve u ~i li {tu Co lum bia ( ), a na kon toga se za po slio na Cen tru za elek tro ni~ ku glaz bu Co lum bi a-prin ce ton. Od po ~i nje su - ra i va ti s in `e nje rom Ro ber tom Mo o gom koji je ra dio na pro to ti pu mo du lar nog sin te saj ze ra. Car los je upo tri je bio Mo o gov sin te saj zer na svom pr vom (i vje ro jat no naj slav ni jem) al bu mu Swit ched-on Bach (1968). Slje de }e go di ne iz dao je neku vr stu na stav ka, al bum The Well-Tem pe red Synthe si zer (1969) koji ipak nije do `i vio to li ko ve li ki uspjeh kao pret hod ni. Go di ne pri dru `io se Ku bric ko voj film skoj eki pi te je aran `i rao glaz bu za Pa kle - nu na ran ~u, a ka sni je }e su dje lo va ti i u stva ra nju glaz be za film Isi ja va nje (1980). Skla dao je i za prvi di gi tal no ani mi ra ni cr ta ni film Tron stu di ja Walt Dis ney (1982). Nje go vi sa mo stal ni al bu mi uklju ~u ju: So nic Se a so ning (1972), Be a uty in the Be ast (1986), Se crets of Synthe sis (1987) i Re dis co ve ring Lost Sco res (2005). Na po sljed njem je al bu mu obja vio di je lo ve par ti tu re iz fil ma Isi ja va nje koji se vi{e ne iz da ju, ne o bjav lje ne di je lo ve par ti tu re fil mo - va Wo un dings i Pa kle na na ran ~a te od lom ke par ti tu re za film Tron. Wal ter Car los je pro mi je nio spol 1962, ali se tek od (od no sno od al bu ma Swit ched-on Bran den burgs 1979) po ~eo jav no pot pi si va ti s Wendy Car los. Kako je u vri je me na sta ja nja Pa kle ne na ran ~e ve} bio Wendy, samo {to to nije jav no obja vi la, u tek stu ga pot pi su jem `en skim ime nom. 8 Ba ve }i se istra `i va nji ma glaz be ne elek tro ni ke, to~ ni je upo tre blja va ju }i Mo o gov mo du lar ni sin te saj zer za pre o braz bu i novo obli ko va nje kla si~ nih glaz - be nih dje la, skla da te lji ca Wendy Car los i nje zi na pro du cen ti ca Ra chel El kind bile su na putu da stvo re prvo elek tro ni~ ko»vo kal no«dje lo, obra du po - sljed njeg stav ka Be et ho ve no ve De ve te sim fo ni je za sin te saj zer. Kada je dje lo bilo do vr {e no, Car los mu je od lu ~i la do da ti uvod. Sklad ba se zva la Ti me - steps i no si la je ka rak te ri sti ke su vre me ne am bi jen tal ne glaz be. Tek na kon skla da nja slu ~aj no je pro ~i ta la Bur ges so vu Pa kle nu na ran ~u i uvi dje la da Ti - me steps ne vje ro jat no do bro hva ta ugo aj uvod nog po glav lja knji ge. Kako je Ku brick u to vri je me sni mao Pa kle nu na ran ~u u Lon do nu, Car los i El kind 91

93 hfl_54-q7:hfl :24 Page 92 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 89 do 97 Paulus, I.: Nove glazbene smjernice Na ran ~e na na vi ja nje: Tim esteps i Be et ho ven Sklad ba Ti me steps upo tri je blje na je ti je kom Lu do vi co va tre - tma na, a po ka zu je kako Alex ne zna {to ga o~e ku je (Ale xo - va per spek ti va): sve zan u lu a~ koj ko {u lji pri si ljen je gle da ti na sil ne sce ne koje }e mu, zbog se ru ma, iza zva ti mu~ ni nu. Na taj na ~in Alex ula zi u ko`u gle da te lja ko je ga je Ku brick pri - si lio da gle da si lo va nja i pre bi ja nja uz ve dre zvu ke Ros si ni je - ve Krad lji ve svra ke. 9 Ti me steps je mi {lje na ne u tral no (te me lji se na pre li je va nju zvu ko va u nove zvu ko ve), i za pra vo je sa svim ne ve za na uz film (samo je umet nu ta, i to ne u uvod ni pri zor na koji je mi - sli la Wendy Car los kada ju je po ka za la Ku bric ku), ali je po - slu `i la da ista kne po zna te ku bric kov ske ele men te. Na si lje se opet ve`e uz ples (Alex gle da film koji pri ka zu je ~o vje ka ko - je ga tuku, a po kre ti u tom fil mu su ko re o gra fi ra ni dok ista - knu ta ri tmi ka i kva zi i sto~ nja~ ka me lo di ka su ge ri ra ju isto). Pre tva ra nje glaz be u zvuk ta ko er na la zi pa ra le lu u Ale xo vu po na {a nju (»zu ja nje«glaz be, Ale xu je zlo) te sve si gur ni jem pre tva ra nju u»na ran ~u na na vi ja nje«(alex, koji se do sada ra zli ko vao od svo je oko li ne, pri si lja va se da po sta ne jed nak dru gi ma re ci mo, dok to ru Brod skom koji gla som ne u tral - nim po put am bi jen tal ne glaz be ne pod lo ge, tu ma ~i Lu do vi - cov po stu pak na vi e nom `i vom pri mje ru). 10 Od tre nut ka kada po sta je»na ran ~a na na vi ja nje«, Alex se izjed na ~a va s»obi~ nim«gle da te ljem (»na ran ~a na na vi ja nje«po sta je ve} kada mu po li ci ja odu zi ma slo bo du: u sobi za is - pi ti va nje Alex je `r tva, a po li caj ci su na sil ni ci koje, za ra zli - ku od Ale xa, {ti ti za kon; osim toga, Alex pri ula sku u za tvor gubi iden ti tet jer ga od mah ime nu ju bro jem ). To zna ~i da nje gov fan ta sti ~an svi jet ne sta je, da se, po put dru - gih»smrt ni ka«, i on po ~i nje»da vi ti«u ne u tral noj i pa siv noj stvar no sti. U stvar nom svi je tu»pre div na«de ve ta po sta je»u`a sna«de ve ta, pa Scher zo, koji je u jed nom tre nut ku bio mje sto pot pu nog u`it ka, 11 u dru gom tre nut ku po sta je sin tet - 92 od lu ~i le su oku {a ti sre }u te su mu po sla le obje sklad be i Ti me steps i obra du za vr{ nog stav ka Be et ho ve no ve De ve te sim fo ni je. Bio je to po ~e tak su - rad nje Wendy Car los i Ra chel El kind sa Stan le yem Ku bric kom 9 U dru gom film skom di je lu, koji za po ~i nje, go to vo ko res pon den tno pr vom di je lu, ada gi om iz Ros si ni je ve ope re Wil helm Tell, gle da telj ko na~ no ra zu - mi je Ale xa i s njim su o sje }a. No Ale xu je pro mje na ne pri rod na, jer je na nju pri si ljen za tvo rom (prvi dio dru gog di je la fil ma), od no sno Lu do vi co vim po stup kom (dru gi dio dru gog di je la fil ma). 10 Hr vat ski pre vo di telj Pa kle ne na ran ~e Mar ko Fan ~o vi} u svo me pred go vo ru na vo di pro blem pri je vo da na slo va Cloc kwork Oran ge (film ski kri ti ~ar Vla - di mir C. Se ver pi{e da je to» slab, ali uvri je `en pri je vod«se ver, 2002: 30.):»Ve }i ni pre vo di te lja i sam na slov za da vao je pro blem; cloc kwork oran - ge pre vo en je kao me ha ni~ ka ili ~ak (zbog ne ja sne aso ci ja ci je na pa kle ni stroj ili pa kle nu pri ro du rad nje) pa kle na na ran ~a, a naj pre ci zni je bi bilo na - ran ~a na na vi ja nje. U pi ta nju je sta ri coc kney `ar gon ski izraz, koji ozna ~a va ne {to {to ne mo`e po sto ja ti, i ko ri sti se za us po red bu s ne ~im {to je isto to - li ko ne o bi~ no kao za mi sao na ran ~e koja se na vi ja ~ud no ili izo pa ~e no, npr. ho mo sek su al no«(bur gess, 1999: 6-7). 11 Scher zo iz Be et ho ve no ve De ve te sim fo ni je u pra vom je smi slu ri je ~i»mje sto u`it ka«, jer slu {a ju }i ga, Alex ma stur bi ra za mi {lja ju }i na sil ne pri zo re koji su, za hva lju ju }i mon ta `i, sa vr {e no sin kro ni s pro to kom glaz be. Sce na se na do ve zu je na Ale xo vu dnev nu ru ti nu, koju obav lja na kon»no} nog po sla«. Tu po sta je ja sno da je Ale xov no} ni `i vot bi jeg od ru` ne stvar no sti u koju su nje go vi ro di te lji bes po mo} no za ro blje ni (maj ka radi u tvor ni ci). Slu {a nje Be -

94 hfl_54-q7:hfl :24 Page 93 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 89 do 97 Paulus, I.: Nove glazbene smjernice ski, u`a sni Scher zo koji }e»na{eg«an ti ju na ka na tje ra ti na sa - mo u boj stvo. U toj je pre tvor bi ori gi nal ni Be et ho ven znak za»nor ma lu«, Ale xa koji fan ta zi ra ona ko kako mu na la `e nje - go va na sil na pri ro da, a sin tet ski obra e ni Be et ho ven znak je za de for ma ci ju koja u ovo me slu ~a ju mo`e biti ~i ta na na dva na ~i na. Zrcalni lik, pi sac Ale xan der F., mu~i Ale xa tako da mu s ma - gne to fo na pu {ta snim ku Be et ho ve no ve De ve te sim fo ni je. Gle da telj ~uje sin tet sku obra du Scher za koja je vrlo vje ro jat - na s ob zi rom na znan stve no fan ta sti~ ni film ski `anr. Na i me, u bu du} no sti se Be et ho ven slu {a s d`u bok sa 12, pa je mo gu }e pret po sta vi ti da su ori gi nal ne izved be po put one u ko joj Alex u`i va kod ku}e, ili one koju pje va gos po a za su sjed - nim sto lom u mli je~ nom baru Ko ro va, ri jet ke. ^ini se da Ale xan der F. pu {ta Ale xu sin tet ski obra e nu ver zi ju Be et ho - ve na. Me u tim, s ob zi rom na na gla {e nu do mi na ci ju Ale xo - ve per spek ti ve, pri zor je mo gu }e slu {a ti i druk ~i je: Ale xan - der F. pu {ta ori gi nal nu or ke stral nu ver zi ju Be et ho ve no va Scher za koja u iz mu ~e noj gla vi zvu ~i sa svim izo bli ~e no sin tet ski. Be et ho ven je, usli jed Lu do vi co va po stup ka, ta ko - er po stao `r tvom, te se, iz gra ci o zne glaz be sa vr {e nog skla - da koja je Ale xu uvi jek bila po ti caj na»umjet ni~ ku izved bu«(bur gess ek spli cit no opi su je kako sna` no Be et ho ven i kla si~ - na glaz ba dje lu ju na Ale xo vo na sil no po na {a nje), pre tva ra u is ce re nu sin tet sku gro te sku. 13 Holl ywo od u za tvo ru Za ni mlji vo je da se od nos pre ma glaz bi u fil mu mi je nja kako se mi je nja Ale xov po lo `aj u dru{ tvu. U pr vo me di je lu fil ma Alex u`i va (~i ne }i gro zo te dru gi ma), pa glaz ba su ge ri ra za ba - vu, ples i u`i tak (osim Ros si ni je ve uver ti re Krad lji va svra ka, tu je ubr za na sin tet ska ver zi ja uver ti re Wil helm Tell koja pra - ti pa ro di ra nu, ubr za nu ver zi ju Ale xo ve sek su al ne za ba ve s ti - nej d`e ri ca ma iz glaz be nog du }a na). U dru gom i tre }em di je - lu Alex je pri sil no, iz vla sti tog svi je ta (fan ta sti~ no u znan - stve nom!) gur nut u svi jet re al no sti, pa glaz ba gubi kva li te tu iro nij skog kon tra pun kta, i po sta je ne za ni mlji va pa ra le la film skim pri zo ri ma (naj u pe ~at lji vi ji film ski pri zo ri, oni koji se naj vi {e pam te i na koje se od no se sve kri ti ke, su pri zo ri u ko ji ma glaz ba kon tra pun kti ra vi e nom uvla ~e }i nas u Ale xo - vo na sil no, li bi dal no ja to sva ka ko nisu pri zo ri iz dru gog, pa ni iz tre }eg di je la fil ma). Bu du }i da dru gi dio fil ma pra ti zbi va nja u za tvo ru i Lu do vi cov po stu pak, Alex je dje lo mi~ - no jo{ uvi jek» svoj«. Dok ~ita Bi bli ju i za mi {lja se u ulo zi rim skog voj ni ka koji bi ~u je Kri sta, koji re`e gr klja ne ne pri - ja te lji ma i u`i va u sek su s ne ko li ko `ena, on za pra vo ob nav - lja sli ke koje je vi dio u holl ywo od skim fil mo vi ma. Ku brick, na rav no, isko ri {ta va pri li ku za kri ti ku holl ywo od ske tra di ci - je: Ale xov san na javi dje lu je po put ne kog lo{e sni mlje nog holl ywo od skog epa, a pra te ga dvi je teme iz sim fo nij ske su - i te [e he re za da Ni ko la ja Rim ski-kor sa ko va. Thomas Al len Nel son us po re u je glaz bu Ni ko la ja Rim ski- Kor sa ko va s film skom glaz bom Mi klo sa Roz se, tvr de }i da je Kor sa kov»mi klos Roz sa kla si~ ne glaz be«. Us po red ba je do - bra (Mi klos Roz sa skla dao je za broj ne holl ywo od ske epo ve, a oku {ao se i u film no i ru) zbog na ~i na na koji Ku brick ve`e glaz bu sa sli kom. Pri je te }a dra mat ska tema sul ta na [a hri ja ra (bi ~e va nje Kri sta), a na ro ~i to nje` na [e he re za di na tema izve - de na na solo-vi o li ni (Alex u kre ve tu s ro bi nja ma) aso ci ra ju i na holl ywo od ske glaz be ne kli {e je koji, ova ko upo tri je blje ni, do la ze na gra ni cu s ki ~em. U ki~ je, uo sta lom, pre tvo ren i Be et ho ven na kon Lu do vi co va po stup ka, a kao ki~ i gro te ska (od no sno kao do ga a ji ko ji ma se pri da je pre ve li ka po zor - nost) do `iv lja va ju se sve ~a ni Mi ni strov po sjet za tvo ru te Ale - xov sve ~a ni pre ba ~aj u Lu do vi co vu usta no vu koje pra te El - ga ro vi Mar {e vi za sve ~a no sti i ce re mo ni je br. 1. i br. 4. S dru ge stra ne, aso ci ja ci je koje budi samo kla si~ no dje lo, in - spi ri ra no isto~ nja~ kim pri ~a ma Ti su }u i jed na no}, jo{ uvi jek ~vr sto us po stav lja ju Ale xo vu per spek ti vu fan ta sti ke, fan ta zi - je i baj ke. Ale xov fan ta sti ~an svi jet, ma kar Alex u za tvo ru na kon ka pe la no ve ce re mo ni je vodi pje va nje pje sme»bio sam za lu ta la ovca«(»i Was a Wan de ring She ep«), iznu tra je ostao ne pro mi je njen. 14 No glaz ba se (po ~ev {i od spo rog di - je la uver ti re Wil helm Tell, koji uno si tugu u uvod ni pri kaz za tvo ra gdje i Alex-na ra tor na jav lju je»pla~ ljiv i tra gi ~an dio pri ~e«) izjed na ~i la s pri zo ri ma, {to zna ~i da je Alex pri si ljen smi ri ti se, pre sta ti biti na sil nik / umjet nik / izvo a~ i po sta ti vo a jer/`r tva. 15 Dok nas je Ku brick u pr vom film skom di je lu pri si lja vao da bu de mo (ak tiv ni i kre a tiv ni) Alex, u dru go me di je lu on Ale xa pri si lja va da po sta ne (do sad nji kav i pa si van) ka kvi smo mi, gle da te lji, osta li li ko vi pri ~e. Otu da ne za ni - mlji vost glaz be i nje zi na po ve zi va nja s pri zo ri ma. et ho ve no va»fan ta sti~ nog«scher za, rje ~i to je opi sao Tho mas Al len Nel son:»sa zvu ci ma scher za iz Be et ho ve no ve De ve te koja is pu nja va spa va }u sobu, ka me ra kroz se ri ju za div lju ju }ih sli ka pri pre ma na Ale xov or gaz mi~ ki kli maks. Suk ce siv no zu mi ra nje sve je bli `e Be et ho ve no vu licu na ro le ti, dok nje - go ve o~i gle da ju di rek tno u ka me ru (po put Ale xa na po ~et ku fil ma, op. aut.), za tim pre ma sli ci gole `ene koja se bla `e no smi je {i u pozi sek su al nog po - zi va, a onda kli zi (pa no ra mom do lje) pre ma Ale xo voj zmi ji, Ba si lu, koji se sklup ~ao na gra ni tako da se ~ini kao da }e upra vo u}i u va gi nal ni otvor. Za tim, unu tar istog ka dra, sta tue ~e ti ri Kri sta na Ale xo vu no} nom or ma ri }u, spo je ni u stra sti slav lja (kru na od tr nja, nok ti i zglo bo vi, cr ve na kosa, ge - ni ta li je, de sna {aka sti snu ta u pr ko su, li je va noga ispru `e na u ple su), izo kre }u ras pe }e u per for mans.«(nel son, ). 12 Radi se o ~e tvr tom stav ku De ve te sim fo ni je uz ~ije zvu ke Alex mar {i ra glaz be nim du }a nom aso ci ra ju }i na Na po le o na (Na po le on je, ina ~e, bio film - ski pro jekt koji je Ku brick pla ni rao). Ista se ver zi ja Be et ho ve no ve glaz be ~uje sa vr {e no sin kro ni zi ra na s mar {em Hi tle ro vih tru pa u jed nom od Lu do - vi co vih fil mo va. 13 Na kra ju pre zen ta ci je Lu do vi co va po stup ka sve }e nik upra vo to ka`e:»vla sti ti in te res i strah od fi zi~ ke boli na ve li su ga na taj gro tes kni ~in (pod vu kla au to ri ca) sa mo po ni `a va nja«. No o~i to je da sve }e ni ko vo upo zo re nje nit ko nije shva tio oz bilj no mi ni star sma tra da su to samo ni jan se, kao {to je dr. Brodsky sma trao da je Be et ho ve no vo izo bli ~e nje samo ne u go dan nu spro i zvod po zi tiv nih re zul ta ta me to de. 14 Tekst pje sme»bio sam za lu ta la ovca«(koja je, po put za tvo re ni ka, ozna ~e na bro jem hi mna 258), upu }u je na»pro{ li `i vot«kada Alex nije vo lio»- svog pa sti ra«koji nad njim» nije imao kon tro lu«. Hi mna 258 je, da kle, oda slo bo di koju je Alex (a on po kre }e pro jek tor da se ri je ~i vide na plo ~i) iz gu bio. 15 Usp. ana li zu u Nel son, 1982: Osje }aj da se glaz ba izjed na ~i la s pri zo ri ma jer je Alex po stao `r tva, na stav lja se i u tre }em di je lu gdje, uz istu»tu` nu«glaz bu, ro di te lji od ba cu ju Ale xa zbog pod sta na ra koji im pla }a sta na ri nu i slu `i im kao za mje na za sina. 93

95 hfl_54-q7:hfl :24 Page 94 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 89 do 97 Paulus, I.: Nove glazbene smjernice Ale xov hor ror- show per for mans Sta tus izvo a ~a Alex je osi gu rao izved bom pje sme»pje vam na ki{i«. Pje sma je u film u{la ne plan ski, 16 ali je sce na pre bi - ja nja Ale xo va film skog dvoj ni ka Ale xan de ra F.-a i si lo va nja nje go ve `ene (nji ho vo ula zno zvo no svi ra»sud bin sku«temu pr vog stav ka Be et ho ve no ve Pete sim fo ni je), upra vo zbog Ale xo va per for man sa do bi la kul tni sta tus. No pri zor nema sna gu»uvla ~e nja«koju su ima le se kven ce s Ros si ni je vom Krad lji vom svra kom. Na i me,»pje vam na ki{i«pri pa da Ale - xu a ne gle da te lju (pri zor na izved ba do pu {ta dis tan ci ra nje od na si lja). Ku brick in zi sti ra na scen skoj izved bi: mo tiv po - zor ni ce, per for man sa, ple sa, a ov dje i na iv nog mju zi kla iz pe de se tih go di na jo{ je dan put kon tra pun kti ra sa dr `a ju stva - ra ju }i ne za bo rav ni pri zor (nije slu ~aj na ni»ba let na«poza Ale xan de ro ve `ene koju Tupi dr`i vi so ko iznad gla ve). 17 Su - kob sa dr `a ja i izved be»u sti lu«ne o ~e ki va no ga glaz be nog `an ra (Alex pje va i ple {e kao Gene Kelly dok pre bi ja jed nu i dru gu `r tvu) po nov no pod sje }a na upo tre bu Stra us so va val - ce ra iz 2001: odi se je u sve mi ru. Pri zor bi bio ko mi ~an da nije tra gi ~an. Kada pro va lju ju u pi {~ev»dom«, Alex i nje go vi»dru go vi«nose ma ske kla u no va, ~ime Ku brick (opet) sili `anr ko me di - je. Ko mi~ ni `anr fil ma (a ne samo do ti~ ne sce ne) ne pot kre - plju ju samo ma ske, nego odje }a koju nose ~la no vi Ale xo ve ban de, in zi sti ra nje na ve droj glaz bi (Ti me steps su iznim ka) i ve li ki broj zbi va nja na po zor ni ci: od si lo va nja dje voj ke na po zor ni ci na pu {te nog ka si na (Ros si ni: Krad lji va svra ka), pre ko gle da nja Lu do vi co vih fil mo va u kinu (Be et ho ven: De - ve ta sim fo ni ja, ~e tvr ti sta vak sin tet ska obra da), do pred - stav lja nja Ale xa kao»go tov pro i zvod«lu do vi co va po stup ka. U toj sce ni, zbog tru ba dur skog ka rak te ra Uver ti re sun cu Te - rry ja Tuc ke ra, po i gra va nje Ale xom i nje go vim spu ta nim na - sil nim na go ni ma {ti pa njem, plju ska njem, za vr ta njem nosa, po te za njem za u{i do bi va obi lje` je ko me di je dell arte. Za pra vo, glu mac je, pri pred stav lja nju»no vog«ale xa Mi ni stru, ap so lut no svje stan po zor ni ce i pu bli ke, pa joj se, na kra ju»za bav ne to~ ke«, na kla nja. He nry Pur cell,pa kle na na ran ~a i 2001: odi se ja u sve mi ru A na kon»ve se le to~ ke s kla u ni ma«,»na stu pa«go to vo pot pu - no gola dje voj ka. Pri zor je dvo zna ~an: dje voj ~in na ~in kla - nja nja pu bli ci na kon {to mu~ ni na baca Ale xa na pod usli jed po ku {a ja da zgra bi nje zi ne gru di (u o~i ma mu{ kar ca u pu bli - ci zr ca le se jed na ko po hot ne `e lje po put Ale xo vih, ali one su su spre gnu te dru{ tve nim nor ma ma) upu }u je na cir ku sku to~ Kada su sni ma li pri zor pro va le u»dom«pis ca Ale xan de ra, Ku brick je bio ne za do vo ljan jer sce na nije dje lo va la kako tre ba. Na kon tri dana sni ma nja, pri stu pio je Mal col mu McDo wel lu i pi tao ga zna li ple sa ti i pje va ti. Mal colm je re kao da zna, prem da ba{ i nije bio stru~ njak. I onda je za pje vao prvu pje smu koja mu je pala na pa met, a koju je jo{ znao iz dje tinj stva»pje vam na ki{i«(usp. Lo Brut to, 1997: 366). 17 Nel son sce nu do `iv lja va ova ko:»ale xov Sin gin in the Rain, po stav ljen je kao pa ro di ja pje sme i ple sa Ge nea Kell yja iz MGM-ova mju zi kla iz 1952; umje sto ki {o bra nom, Alex se slu `i {ta pom i kao ple snim po ma ga lom i kao oru` jem, jer kako pje sma ka`e, on ima taj ve li ~an stven osje }aj (glo ri o us fe - e ling, op. aut.) i spre man je za lju bav (re ady for love, op. aut.).«(nel son, 150)

96 hfl_54-q7:hfl :24 Page 95 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 89 do 97 Paulus, I.: Nove glazbene smjernice ku: ona je kro ti te lji ca la vo va koja je uspje{ no sta vi la gla vu u lav lje ra lje. No glaz ba ve`e pri zor uz Ale xo vu pro{ lost. Sin - tet ska obra da Glaz be za spro vod kra lji ce Ma ri je He nry ja Pur cel la u pr vom se di je lu fil ma slu {a la u mli je~ nom baru Ko ro va (kao i ov dje, ni u tim sce na ma nije ja sno da li je glaz - ba dio pri zo ra re ci mo neka ~ud na obra da koja svi ra s d`u - bok sa ili je to do da na, ne pri zor na glaz ba). Aso ci ja ci je na Ko ro vu od mah po vla ~e sli ku ne o bi~ no ure e nog in te ri je ra: ukra sne skul ptu re, sto lo vi i to ~i o ni ce pi}a di zaj ni ra ni su u obli ku go lih `ena po put»cir ku ske kro ti te lji ce la vo va«na Mi ni stro voj pred sta vi. Budu}i da je sko ro uvi jek ve za na uz mli je~ ni bar Ko ro va (pa i na po sre dan na ~in, na pred sta vi za mi ni stra), Pur cel lo va Glaz ba po sta je je di nom sklad bom u Pa kle noj na ran ~i koja bi mo gla ima ti laj tmo tiv ske ka rak te ri sti ke. 18 Me u tim, s ob zi - rom na Ku bric kov ko le bljiv od nos pre ma tra di ci ji, laj tmo ti - vi~ nost Pur cel la je samo po mi sao: Glaz ba za spro vod kra lji - ce Ma ri je nije Ale xo va glaz ba nego glaz ba Ale xo va omi lje nog mje sta i vre me na (prvi dio fil ma, kada Alex u`i va u na si lju), glaz ba ko jom film za po ~i nje i koja na ne o bi ~an na ~in po mno go ~e mu pod sje }a na Ku bric ko vo po stu pa nje s glaz bom u 2001: odi se ji u sve mi ru. Naime, una to~»uba ~e noj«sred njo vje kov noj se kven ci Dies irae, ko jom Wendy Car los na jav lju je bu du }a zbi va nja pa i ka - rak ter fil ma, sin tet ska obra da Pur cel la, sve de na na mo no to - no ni za nje sin tet skih ako ra da, dje lu je ne u tral no kao am - bi jen tal na glaz ba ili, jo{ bo lje mu zak. 19 Ako se pri sje ti mo mu za ka iz 2001: odi se je u sve mi ru, Stra us so va val ce ra Na li - je pom pla vom Du na vu i od lom ka iz ba le ta Ga ya ne Ara ma Ha ~a tu ri ja na, sje tit }emo se ne o bi~ ne veze, zbu nju ju }eg po - ve zi va nja glaz be 19. sto lje }a s pri zo ri ma iz 21. sto lje }a. Istu stvar na la zi mo u Pa kle noj na ran ~i: mu zak je jo{ sta ri ji (He nry Pur cell je `i vio u 17. sto lje }u), a vri je me je bu du} - nost. Kao u 2001, Ku brick je isko ri stio glaz bu da po ka `e kako lju di bu du} no sti nisu ni {ta druk ~i ji od lju di u sa da{ njo - sti: ~ak i oni»slu{a ju«sta re maj sto re, glaz be nu kla si ku, prem da je ov dje, za ra zli ku od 2001: odi se je u sve mi ru, kla - si ka sin tet ski obra e na pri la go e na vre me nu, ali i dru{ - tvu ko jim ma ni pu li ra ju ti nej d`e ri i po li ti ~a ri. Mnogi su au to ri uo ~i li da Pa kle na na ran ~a za po ~i nje kao na - sta vak 2001: odi se je u sve mi ru: dok se Di je te-zvi jez da po la - ko okre }e pre ma ka me ri (Ku brick re`e kraj okre ta nja i di - rek tan po gled Di je te-zvi jez da u gle da te lja za mje nju je odjav - nom {pi com), Alex na po ~et ku Pa kle ne na ran ~e gle da u ka - me ru, di rek tno u gle da te lja. Me u tim, veze po ~i nju jo{ pri - je Ale xo vog gra be `lji vog po gle da. Film ska {pi ca Pa kle ne na - ran ~e po ~i nje na pra znoj cr ve noj pod lo zi, kao {to je 2001: Odi se ja u sve mi ru za po ~e la pra znim cr nim ekra nom. Da li je Ku brick po ~et kom Pa kle ne na ran ~e (koji tra je samo 25 se - kun di) mi slio pod sje ti ti na»pra zni«, crni glaz be ni uvod u 2001: odi se ju u sve mi ru? Do du {e, u Odi se ji je to do i sta pra - zna plo ~a u koji je Li ge ti je va glaz ba upi si va la znan stve no fan - ta sti~ ni sa dr `aj. No u Pa kle noj na ran ~i je ta bu la rasa Pur cel - lo va pri li~ no ne u tral na glaz ba (mu zak) u koju vi zu al no upi - su je sa dr `aj o sek su i na si lju (cr ve na po za di na je is pi sa na krv - lju). Pri us po red bi Odi se je i Pa kle ne na ran ~e uo ~a va se da ~ak i glaz be na dje la u tom uvod nom, ta bu la rasa-di je lu»sli ~e«jed no dru go me. Atmosphères Gyögya Li ge ti ja gu stim, mi - kro po li fo nij skim sla ga njem di o ni ca u be sko na ~an clu ster na - sto ji kla si~ ne glaz be ne in stru men te pre tvo ri ti u zvuk. U Pa - kle noj na ran ~i pre tvor ba je iz vr {e na: Glaz ba za spro vod kra - lji ce Ma ri je nije izve de na na ori gi nal nim in stru men ti ma (~e- ti ri tru be i or gu lje) nego ju je Wendy Car los pre ra di la za sin - te saj zer in stru ment ~iji su to no vi (zbog ne do stat ka ali kvo - ta) do i sta zvu ko vi. Ku bric ko va igra glaz be nom tra di ci jom I dok pri mje }u je mo Ku bric ko vu fas ci na ci ju pa ra le lom glaz - be i zvu ka 20, sje }a mo se kako je Ku brick po stup kom cr nog ekra na u 2001: odi se ji u sve mi ru»pri si lio«gle da te lje da slu - {a ju Li ge ti je vu glaz bu. Ne pod sje }a li to na broj ne ka sni je po stup ke u Pa kle noj na ran ~i, na ro ~i to na pri si lu da se pri - hva ti Ale xo vu per spek ti vu slu {a njem Ros si ni je ve uver ti re Krad lji va svra ka i gle da njem na si lja. Sve pri sut nost mo ti va pri si le bez ob zi ra radi li se o si lo va nju ili na si lju, bez ob - zi ra da li se Alex pri si lja va da gle da Lu do vi co ve fil mo ve (si - lom otvo re ne o~i!) ili Alex pri si lja va Ale xan de ra F.-a da gle - da si lo va nje svo je `ene u ve }i ni slu ~a je va glav ni mo ment te pri si le je glaz ba. S jed ne stra ne glaz ba se ko ri sti kao izvor Mo}i (po put Tako je go vo rio Za rat hu stra u 2001: Odi se ji u sve mi ru, tu funk ci ju ~e sto ima Be et ho ve no va De ve ta sim fo - ni ja), a s dru ge se stra ne kao ele ment za ba ve, ple sa i per for - 18 Pur cel lo va Glaz ba za spro vod kra lji ce Ma ri je po jav lju je se i uz pri kaz no vin skih na slo va koje ~i ta ju ro di te lji i pod sta nar Joe kada se Alex vra }a ku}i iz za tvo ra; po jav lju je se i u sce ni po sje te ro di te lja Ale xu u bol ni ci, a Alex je, uo sta lom, i fu} ka (do du {e, kao jed nu va ri jan tu ori gi nal ne me lo di je) kada se u ranu zoru vra }a ku}i na kon uz bud lji vih no} nih avan tu ra u pr vom di je lu fil ma. Ta ko er, bu du }i da Pa kle na na ran ~a za po ~i nje sce nom u mli je~ nom baru Ko ro va, Pur cel lo va glaz ba koja je pra ti ujed no po sta je glaz bom uvod ne film ske {pi ce. To je, do du {e, ne o bi~ na na ja va, ali mno go go vo ri o film - skoj pri ~i. Sin tet ska obra da Wendy Car los smje {ta film u»ne tako da le ku«bu du} nost, a s dru ge stra ne, sta ri Pur cell, te jo{ sta ri ja uba ~e na sred njo vje - kov na se kven ca Dies irae, po sta ju veza iz me u pro{ lo sti i bu du} no sti: sa svim je ja sno da su Bur gess i Ku brick re fe ri ra li na sa da{ njost. 19 Glaz ba go vo ri i dru go: Ale xo va ne o bi~ na {min ka i po gled gra be `lji ve zvi je ri, za jed no s pri je te }im Dies irae uvo di u Ale xov na sil ni, fan ta sti~ ni, ali i kre - a tiv ni svi jet (ka me ra se po mi ~e una trag, pa ot kri va da Alex sje di me u svo jim pri ja te lji ma koji su jed na ko odje ve ni i gle da ju jed na ko gra be `lji vo po put nje ga). 20 Ku bric ko va fas ci na ci ja glaz bom kao zvu kom i obrat no do la zi do izra `a ja i na dru gim mje sti ma u Pa kle noj na ran ~i. Na pri mjer, u obje sce ne s Ros si ni - je vom Krad lji vom svra kom glaz bu na tre nu tak za u stav lja ju dva sli~ na zvu ka: dok mla te ~la no ve Bill ybo ye ve ban de, Alex dugo za zvi` di i vi kne»po li ci - ja!«, {to je uvod u novi glaz be ni od lo mak; u pri zo ru na pa da ma~ ku po li cij ske si re ne pa da ju ta ko er na za vr{ ni dio jed ne i po ~et ni dio nove glaz be ne cje li ne. Ta ko er, pri li kom upa da u pi {~ev»dom«, Alex zvi` du kom or ga ni zi ra ~la no ve svo je ban de, ko ji me na krat ko pre ki da pre mla }i va nje te na jav lju je ho ror-izved bu»pje vam na ki{i«. To aso ci ra na sli~ ne po stup ke u po sljed njim pri zo ri ma ra nog Ku bric ko va fil ma, Po lju bac smr ti, gdje Ra - pal lov smrt ni krik po sta je ur lik vla ka, a slu` be na na ja va od la ska i do la ska vla ko va (po sljed nja sce na, Dave ~eka Glo ri ju na pe ro nu) pre tva ra se u pje - smi cu-re ci ta ci ju na jed nom tonu. 95

97 hfl_54-q7:hfl :24 Page 96 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 89 do 97 Paulus, I.: Nove glazbene smjernice man sa (»Sin gin in the Rain«, Ros si ni je ve uver ti re Krad lji va svra ka i Wil helm Tell) koji po vre me no pre ra sta u ko me di ju (Te rry Tuc ker: Uver ti ra sun cu), a po vre me no u ki~ (El gar: Mar {e vi za sve ~a no sti i ce re mo ni je) i kli {ej (Rim ski-ko ra - skov: [e he re za da). Kada je glaz ba mu zak da kle ne u tral na tada Ku brick gle da te lji ma nudi ili ta bu lu rasa u koju se mo`e ne {to upi sa - ti (Pur cell kr va vo cr ve ni lo i glaz be ni mo tiv Dies irae) ili au to no mnu am bi jen tal nu glaz bu koja je po vla sti tim glaz be - nim ka rak te ri sti ka ma pra zna plo ~a (mi slim na Ti me steps W. Car los u koji Ku brick upi su je Lu do vi cov po stu pak) ili glaz - bu nad ko jom je pot pu no iz vr {e na lo bo to mi ja (Be et ho ve nov sin tet ski Scher zo za sa mo u boj stvo). No, na neki na ~in, Ku - brick `eli ima ti happy end, a to ~ini do pu nja va ju }i Bur ges so - vu tro di jel nu for mu. Kao ve li ki lju bi telj si me tri je (do volj no je samo po gle da ti uvod nu sce nu u ko joj kru pni plan Ale xa ra ste u sa vr {e no si me tri~ no po stav lje ne» `ene-sto lo ve«u Ko - ro va baru koji tvo re pi ra mi du na ~i jem je vrhu opet Alex), Ku brick i glaz bu ko ri sti u tom smi slu. U pr vom di je lu {o ki ra gle da te lja su prot nim od no som glaz be i pri zo ra, a u dru gom di je lu glaz bu (koja po put Ale xa do `iv lja va lo bo to mi ju) ko ri - sti kao pa ra le lu pri ka za nom. Na taj su na ~in sklad be ko ri {te - ne i u tre }em di je lu fil ma (Alex pro `iv lja va ono {to su pro - `iv lja va le nje go ve `r tve) gdje se zr ca le sva glaz be na dje la iz pr vog di je la fil ma (osim»{o kan tnog«ros si ni ja). Pjesma»Swe et Molly Ma lo ne«pi ja nog skit ni ce ko jeg Alex i nje go vi»dru go vi«tuku na po ~et ku pr vog di je la fil ma, zr ca li se u pje smi»i Want To Ma rry A Ligh tho u se Ke e per«koja svi ra s ra di ja dok ro di te lji od ba cu ju za tvor skog po vrat ni ka Ale xa zbog mno go po dob ni jeg pod sta na ra Joea. Pur cell se zr ca li u Pur cel lu: pri kaz ne o bi~ ne, go to vo za stra {u ju }e unu - tra{ njo sti bara Ko ro va gdje su se Alex i nje go vi pri ja te lji dru - `i li, zr ca li se u pri zo ru u ko je mu ga»pri ja te lji«, sada po li caj - ci, tuku i mu~e.»pje vam na ki{i«pri izvo e nju na si lja u pi - {~e vom domu zr ca li se u»pje vam na ki{i«po ko je mu pi sac Ale xan der F. u na vod noj `r tvi pre po zna je svog mu ~i te lja. A Be et ho ve nov pre kra san,»fan ta sti~ ni«scher zo uz koji se ma - stur bi ra, zr ca li se u izo bli ~e noj, sin tet skoj ver zi ji sa mo u bi la~ - kog Scher za na pi {~e vu ta va nu. No film ska Coda (»izli je ~e nje«) vra }a Be et ho ve na (i Ale xa) u»sta ro sta nje«. Izvor ni fi na le ~e tvr tog stav ka, u izved bi Ber - lin ske fil har mo ni je i zbo ra St. Hed wig skat he dra le pod rav - na njem Fe ren ca Fric sa ya, pri ka zan je u ma ni ri mju zi kla: dva ~i nov ni ka-ba le ta na u bo le sni~ ku sobu uno se cvi je }e, ve li ke zvu~ ni ke i ste re o-ure aj, pri dru `u ju im se no vi na ri-ko rus te u mo nu men tal nom za vr{ nom pri zo ru po di `u glav nog ju na - ka na tron vje~ ne sla ve i obe }a ne sret ne bu du} no sti. 21 Ide ju 21 Usp. Nel son,

98 hfl_54-q7:hfl :24 Page 97 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 89 do 97 Paulus, I.: Nove glazbene smjernice na stav lja i izvor na ver zi ja pje sme»sin gin in the Rain«iz isto i me nog mju zi kla (pje va je Gene Kelly) koja se» vrti«na odjav noj {pi ci, a koja, opet, iro nij ski ko men ti ra ljud sko po - na {a nje po put pje sme»srest }emo se po nov no«u fil mu Dr. Stran ge lo ve i val ce ra Na li je pom pla vom Du na vu u 2001: odi se ji u sve mi ru. Zajedno s Ale xo vom per spek ti vom (na si lje kao ples, per for - mans, umjet nost, ba let) vra }a se i ide ja o ko me di ji kao stvar - no mo gu }em `an ru Pa kle ne na ran ~e (ov dje bi smo se mo gli pi ta ti sto ji li na{e, gle da telj sko per ci pi ra nje tri film ska di je la kao ne red red ne red, jer Alex ih si gur no per ci pi ra obr - nu to, kao red ne red red). Do i sta, nije li Pa kle na na ran - ~a mju zikl a ne dra ma, ko me di ja a ne tra ge di ja, obi telj ski a ne znan stve nofan ta sti~ ni film? Pa kle na na ran ~a je u sva ko me slu ~a ju dje lo u ko je mu ko ri {te nje glaz be ko li ko god bilo {o kan tno pod sje }a, a po ne kad se stvar no osla nja na tra - di ci o nal ne holl ywo od ske po stup ke po put»pre u glaz belj no - sti«,»pre tje ri va nja«,»sim fo niz ma«i»kli{e ja«. Kri ti zi ra ju }i tra di ci ju, Ku brick je upor no ko ri sti, ali samo da se, po put Ale xa, gru bo po i gra s gle da te lji ma i nji ho vim na u ~e nim re - ak ci ja ma na film sku glaz bu. Li te ra tu ra Bur gess, An thony, 1999, Pa kle na na ran ~a, preveo Marko Fan~ovi}, Za greb: Za gre ba~ ka na kla da Ciment, Mi chel, 1972,»Ku brick on A Cloc kwork Oran ge (An in - ter vi ew with Mi chel Ci ment)«, Po si tif, sr panj 1972, pod na slo - vom»en tre ti en avec Stan ley Ku brick«, str ), su alme mory.co.uk/amk/doc/in ter vi ew. arco. html, URL pre gle dan 14. XII Howard, Ja mes,»uk Clock ticks aga in for Ku brick s Oran ge«, su al-me mory.co.uk/amk/doc/0088. html, URL pre gle dan 14. XII Howard, Ja mes, 1999, Stan ley Ku brick Com pa ni on, Lon don: Po le - star Whe a tons LoBrutto, Vin cent, 1997, Stan ley Ku brick, New York: Pen gu in Markovi}, Da rio, 1990,»Znan stve no fan ta sti~ ni film«, u: Film ska en ci klo pe di ja, II, ur. A. Pe ter li}, Za greb: JLZ»Mi ro slav Kr le - `a«, str Nelson, Tho mas Al len, 1982, Ku brick. In si de a Film Ar tist s Maze, In di a na Uni ver sity Press Sever, Vla di mir C., 2002,»Cvjet no na si lje«, Vi je nac, br. 210, 21. o`uj ka, str. 30. Stan ley Ku brick s Cloc kwork Oran ge, Mu sic From the So und track, War ner Bros. Re cord Inc., WEA In ter na ti o nal Inc. (ra zni skla - da te lji), Wal ter Car los, colmm cdo well.net, URL pre gle dan 13. lip nja Wendy Car los (tec hno Gu i de), tu i ti ve mu sic.com/tgu i de - wend ycar los. html, URL pre gle dan 13. lip nja Wendy Car los, ki pe dia.org/ wiki/wendy-car los, URL pre gle dan 13. lip nja

99 hfl_54-q7:hfl :24 Page 98 ESE JI I OSVR TI Ma ri jan Kri vak Zlat na vra ta ko mu niz ma (O film skoj po e ti ci Alek san de ra Dov `en ka) UDK: Dov `en ko, A. Sovjet ska ki ne ma to gra fi ja u svo jem re vo lu ci o nar nom raz - do blju fil mo fil ski je dra gulj sa dr `aj no-for mal nih ino va ci ja. Do i sta, gle da ju }i s po vi je sne dis tan ce od do brih osam de set - lje }a, so vjet ski je film mo` da i sto `er na umjet nost ru ske avan gar de. Jer, ki ne ma to graf ska po sti gnu }a niza au to ra za i - sta su bila pret hod ni ca/avan gar da mno gih ino va ci ja. Kao sto `e re so vjet skog fil ma re vo lu ci o nar nog raz do blja obi~ no se na vo de ~e ti ri au to ra: Ej zen {tejn, Ver tov, Pu dov kin i Dov `en ko. Ipak, u tom raz do blju dje lo vao je jo{ ~i tav niz au to ra po put Gri go ri ja Ko zin ce va i Le o ni da Tra u ber ga, Abra ma Ro o ma, Fri e dri cha Er mle ra, Vic to ra Tu ri na, Ja ko va Pro ta za no va, bra }e Ka uf mann, ka sni je i Med ved ki na, koji su ve }i nom pro i za{ li iz ~u ve ne {ko le Leva Ku lje {o va. Kada je bila us po stav lje na sta no vi ta sta bil nost no vo ga re `i - ma, na kon 1922, mo glo se kre nu ti u ostva re nje pro kla mi ra - ne Le nji no ve ide je:»od svih umjet no sti, ki ne ma to gra fi ja je naj va` ni ja za nas!«iako je ve} sva in du stri ja kao i ne ba{ ve li ka i umjet ni~ ki utje caj na ki ne ma to gra fi ja na ci - o na li zi ra na, tre ba lo se ~e ka ti sve dok se usto li ~e na so vjet ska vlast, kroz sna` ni mo no pol SKP (bolj{e vi ka), ne u~vr sti. Tek se iz te pret po stav ke kre nu lo u uo bli ~a va nje istin ske so vjet - ske ki ne ma to gra fi je, koja je bila izraz te `nji da se ide je so ci - ja liz ma (bolj{e viz ma) pro {i re po ci je loj ze mlji, a film da po - sta ne»slu` be nik«agit-pro pa nove so vjet ske vla sti. Una to~ toj ini ci jal noj ide o lo gi zi ra no sti, stvo re na su dje la izu zet ne ino va tiv no sti i ve li kih umjet ni~ kih do se ga. Mo skov ski in sti - tut za ki ne ma to gra fi ju usta nov ljen je kako bi obu ~io nove so vjet ske film ske stva ra te lje, a go di ne osno va na je or ga ni za ci ja, od no sno trust Sov ki no, da une se red u sve as pek te do ma }e ki ne ma to graf ske in du stri je i us po sta vi dis - tri bu ci ju izvan sa mog So vjet skog Sa ve za. Aleksandar Pe tro vi~ Dov `en ko dio je ve} spo me nu tog ~e tve - ro li sta naj ve }ih. Dok je Ver tov bio izvor ni do ku men ta rist di - na mi ke re vo lu ci o nar nog za no sa svo jom»ka me rom- okom«, Ej zen {tejn je pred stav ljao dra ma ti ~a ra mon ta` nih sklo po va u svr hu izla ga nja po li ti~ ke ide je, a Pu dov kin je na neki na ~in utje lov lji vao pro za i sta i epi ~a ra u naj bo ljoj tra di ci ji ru skog ro ma na, Dov `en ko je bio»li ri ~ar«. Na vla sti ta mu po e ti~ nost ~e sto je bila po ve zi va na s nje go vim po dri je tlom: za ra zli ku od osta le tro ji ce Dov `en ko je Ukra ji nac. Dje lu ju }i u do ne kle iz dvo je noj ukra jin skoj sre di ni mo gao se pre pu sti ti bo ga tom fol klor nom i ru ral nom na sli je u svo je do mo vi ne. Iako i sam su di o ni kom»gra an skog rata«na stra ni bolj {e vi ka, u svom re da telj skom radu mno go se vi{e ba vio pri po vi je sti ma koje 98 nisu izrav no u slu` bi agit-pro pa. Svo ju sklo nost i lju bav pre - ma pri ro di ne pre sta no je po ka zi vao in ven tiv no {}u svo jih pej za` nih ka dro va, kao i pa no ra ma ma ho ri zon ta u ko ji ma je nebo ni sko nad gla va ma pro ta go ni sta. Nebo i ze mlja tvo re vrlo bli zak okvir s lju di ma u sre di ni. Tako sti je{ njen, Dov - `en kov ~o vjek ne mo`e po bje }i od maj ~in ske pri ro de, koja mu pre do dre u je bi tak, daje ne po gre {i vu ne u mit nost nje go - vu `i vot nom ci klu su. Tri re da te lje va naj va` ni ja fil ma Zve ni go ra, Ar se nal i Ze - mlja pri mar no dje lu ju zbu nju ju }e. S odu {ev lje njem ih se mo`e pro ma tra ti tek kada se pri hva te au to ro va ne pi sa na pra vi la igre. Dov `en kov je hu ma ni zam op se si van kao i nje - go va ve za nost za pri ro du rod ne mu Ukra ji ne. Po ve za nost ~o - vje ka sa ze mljom, a koja se o~i tu je u svim nje go vim ostva re - nji ma, a po se bi ce u isto i me nom fil mu, vi{e je od pu kog umjet ni~ kog ha bi tu sa i pro `i ma cje lo ku pnu nje go vu osob - nost. Ona je sve pri sut na bilo da se radi o baj ci, od no sno le - gen di ka kva je Zve ni go ra, re vo lu ci o nar noj pa te ti ci i op se si ji smr }u, ka kav je Ar se nal, ili pak po et skim i sli kar skim do sti - gnu }i ma, koja do mi ni ra ju nad po li ti~ kom di ja lek ti kom u fil - mu o (pri sil noj) so ci ja li sti~ koj ko lek ti vi za ci ji sela, Ze mlja. Dov`enkov vi zu al ni stil ek stre mno odu da ra od tada pre vla - da va ju }e brze mon ta `e u so vjet skom fil mu. Ve} spo me nu ta do mi na ci ja du gih ka dro va, u ko ji ma se kom plek snost ak ci je i kom po zi ci je dje la gra di unu tar jed no ga ka dra, ~e sto se do - `iv lju je kao pro {i re no i o`iv lje no sli kar sko plat no. Go to vo su laj tmo ti vi nje go ve po e ti ke ukra jin sko selo, `e tva, po to ci i ri je ke, kru pni pla no vi na smi ja nih, po ~e sto gro tes knih lica au ten ti~ nih pro ta go ni sta ili pak ka dro vi ma le nih ljud skih fi - gu ra koje se kre }u pod»ogro mnim otvo re nim ne bom«. Ta - kvi ka dro vi daju uti sak bez vre me no sti, vje~ no sti i ne iz mje - nji vo sti. Iako je na sta vio stva ra ti i na kon do la ska zvu ka, Dov `en ko vi{e ni kad nije po sti gao taj je din stve ni vi zu al ni li - ri zam ko jim odi {u nje go va tri ni je ma fil ma. Nakon po ~et nih na sto ja nja u krat kom i sred njem me tru, Zve ni go ra (Zvenigora, 1928) je prvi Dov `en kov cje lo ve ~er - nji igra ni film. Po mno gi ma, vrlo je te{ ko uhva ti ti nje go ve na ra tiv ne niti. Mo za i~ nu struk tu ru fil ma, po put svo je vr snog mo ti va cij skog»lje pi la«, po ve zu je tek le gen da o {u mo vi toj pla ni ni u ko joj je skri ve no bla go pre da ka {to su ga osta vi li Ski ti. Na ra tor je ove film ske pri po vi je sti djed (Mi ko la Na - dem ski) koji svoj isti lik za dr `a va u svim po vi je snim raz do - blji ma, od ko za~ ke pro{ lo sti do re vo lu ci o nar ne zbi lje. Isto - vre me no, iz uvjet ne re al no sti, on se pre ba cu je u oni ri~ ko-

100 hfl_54-q7:hfl :24 Page 99 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 98 do 102 Krivak, M.: Zlatna vrata komunizma baj ko vi tu ima gi na ci ju, kako bi se i vi zu al no pre do ~i la le gen - da o po ri je klu bla ga s pla ni ne Zve ni go ra. Dje do va dvo ji ca unu ka pred stav lja ju dva pola stvar no sti so vjet ske Ukra ji ne. Je dan od njih, Pa vlo (Les Po do ro` ni) po ma lo je bu da la sti sa - njar. On s dje dom su dje lu je u baj ci i kopa ze mlju kako bi pro na {ao skri ve no zve ni gor sko bla go. Za vr {it }e kao re ak ci - o nar koji si u efek tnom ki jev skom per for man su ne od lu~ no po ku {a va odu ze ti `i vot kao pro test zbog»bolj {e vi za ci je«ukra ji ne. Dru gi je dje dov unuk Ti mo{ (Se mjon Sva {en ko), po sto lar i ka sni je rad nik-re vo lu ci o nar koji se pri dru `u je par - ti zan skim odre di ma. Go to vo po djed na ko te a tra lan u svo joj ge sti ku la ci ji, on }e utje lov lji va ti hra brost, od lu~ nost, po ne - kad i okrut nost kao od li ke so vjet skog re vo lu ci o na ra. U jed - noj se kven ci stat }e hra bro pred stre lja~ ki stroj, dok }e u dru goj, zbog na lo ga bor be, ubi ti i svo ju za ru~ ni cu. Ipak, Dov `en ko gra di film sku pri ~u na taj na ~in da ni smo po sve si gur ni {to je u njoj zbilj sko, a {to sno vi i ima gi na ci ja nje zi - nih pro ta go ni sta. Di je lo vi iz tzv.»re vo lu ci o nar ne stvar no sti«mi je {a ju se po sve ne o ~e ki va no, pri mje ri ce, sa se kven com u ko joj dje voj ka s po to ka, Ok sa na, po sta je mit skom kra lji com Rok sa nom. Upravo oda tle pro i zla ze i pri go vo ri in ter pre ta o na ra tiv noj zbr ka no sti. No, svu elip ti~ nost i ne ja snost na ra tiv ne li ni je au tor je na do mje stio vi zu al nom in ven tiv no {}u. Do mi na ci ja {i ro ko kut nih du gih ka dro va su po stav lje na je s pre ta pa nji ma i dvo stru kim ek spo zi ci ja ma. Ka dro vi pri rod no ~a rob ne pla - ni ne od mje nju ju se s vi zu al nom fan ta sti kom u ko joj se po - jav lju je sam ~ort, Ne ~a sti vi, kao mr {a vi vam pir, li kom i fi gu - rom vrlo bli zak Mur na u o vu Nos fe ra tu u. Ispre ple te nost ima - gi nar nog i re al nog, na kon cu, Dov `en ko ra sple }e u po et - skom, ali i sim bo li~ ki ned vo smi sle nom kra ju. Istje ru ju }i du - ho ve, Djed se su sre }e sa»svje tlom u mra ku«, vla kom koji vozi bolj {e vi ke. Is pr va pun ne po vje re nja, on na kon cu pri - hva }a nji ho vo da ri va nje je lom i pi }em, da bi nje go vim {i ro - kim osmi je hom une ko li ko na go vi je stio ra skid s mi to lo gi jom u ko rist nove, re vo lu ci o nar ne stvar no sti. Spomenuti Dov `en kov dug po li ti~ kom tre nut ku, me u tim, ni ma lo ne osla blju je vi zu al nu i idej nu ima gi na ci ju Zve ni go re. Ovaj film na vje {}u je stva ra la~ ku po ten ci ju koju }e»ukra jin - ski ki no pje snik«jo{ doj mlji vi je po ka za ti u slje de }im ostva re - nji ma. Tek ne {to bli `e kon ven ci o nal noj na ra tiv no sti smje stio je Dov `en ko svoj Ar se nal (Ar se nal, 1929). Re vo lu ci o nar ni za - nos i po let ono je {to obi lje `u je ovaj dru gi du go me tra` ni au - to rov film. Po vi je sno, film do ku men ti ra tur bu len tno vri je me s kra ja Pr vo ga svjet skog rata, kada mno gi voj ni ci na pu {ta ju Zemlja 99

101 hfl_54-q7:hfl :24 Page Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 98 do 102 Krivak, M.: Zlatna vrata komunizma bo ji{ ni cu, dok rad ni ci ki jev ske tvor ni ce oru` ja Ar se nal stu - pa ju u {trajk. Dov `en ko po nov no ko ri sti ime i lik iz Zve ni - go re. Na i me, Se mjon Sva {en ko opet je Ti mo{, re vo lu ci o nar - ni rad nik ovo ga puta osvi je {te ni pro le ter, lik-sim bol po - vi je snih pre vi ra nja Ukra ji ne ti je kom»gra an skog rata«. Mo - gli bi smo re}i, Ti mo{ je i svo je vr sni Dov `en kov al ter-ego, re - mi nis cen ci ja na re da te lje vu bolj {e vi~ ku rat nu pro{ lost. No, ov dje Ti mo{ do i sta stra da va, na i me stri je ljan je kao sim bol ugu {e nog ustan ka. U Ar se na lu Dov `en ko je mno go vi{e pod utje ca jem ej zen {tej- nov ske mon ta` ne sim bo li ke i ek spli cit nih po ru ka ne go li u pr vi jen cu. Pa no ra ma re vo lu ci je {to je au tor izvo di ipak nije osta la bez samo nje mu na vla sti te po e ti~ no sti. Isto dob no, on us pi je va sni zi ti vi sok re vo lu ci o nar ni pa tos ~e stim su po stav - lja njem sa ti ri~ kih i gro tes knih ele me na ta oni ma koji dra ma - ti~ no ocr ta va ju po vi je sni tre nu tak. Fol klor no, gro tes kno i ru - ral no ne od stu pa ju pred ne sum nji vo po vi je snom ide jom o re vo lu ci ji koji se bori pro tiv za o sta lo sti i ose buj nog po gan - stva oli ~e nih u na ci o na liz mu. Na i me, kao pre ma par tij skom za dat ku, Dov `en ko u Ar se na lu de nun ci ra na ci o na li zam. Ono {to je u Zve ni go ri tek na go vi je {te no, ov dje se ra zvi ja u ja san ide o lo{ ki i po li ti~ ki stav. Sto ga je po ma lo de kla ra tiv no ov dje iska za na pri vr `e nost di na mi~ kom, fre ne ti~ no mon ta` - nom sti lu koji ka rak te ri zi ra Ver to va, Ej zen {tej na i Pu dov ki - na. No, is pod tog, umno go me agre siv ni jeg vi zu al nog i idej - nog slo ja fil ma, pro bi ja se i ono Dov `en ku na vla sti ti je. Kroz vi zu al nu sim bo li za ci ju se o ske bi je de i pri kaz na zad nog na ci - o na liz ma po se bi ce u sce ni gdje se ukra jin ski pje snik Ta ras [ev ~en ko su po stav lja sa sli ka ma iko no sta sa i vo {ta ni ca pri sut na je i go to vo»go go ljev ska gro te ska«. Uop }e, po sto je ve li ke sli~ no sti iz me u ve li kog ukra jin skog pis ca, Go go lja, koji je sebe sma trao di je lom ru ske knji `ev no sti, i Dov `en ka koji je svo je po dri je tlo po dre dio osnov nim po ru ka ma u slu` - bi pro le ta ri ja ta i so vjet skog agit-pro pa. Ar se nal je film u ko - jem se au tor naj vi {e pri bli `io za sa da ma mon ta` ne {ko le. Dje - lo je pri mar no vi zu al na me ta fo ra, pa no ra ma re vo lu ci je, aso - ci ja tiv nom mon ta `om po ve za ni fra gmen ti u ko ji ma se mi je - {a ju po vi jest, fol klor, gro te ska i ale go ri ja. Op}enito je mi {lje nje da je Ze mlja (ZemlÓ, 1930) vr hu nac Dov `en ko va opu sa. I do i sta, ovo je go to vo na vla sti ta po e - ma. Pri po vi jest o tra u ma ti~ noj ko lek ti vi za ci ji So vjet skog Sa - ve za tu je pre do ~e na kao tra ge di ja s dra ma ti kom, tra gi~ kim ra zvo jem i ko na~ nom ka tar zom. U be skraj noj ukra jin skoj rav ni ci spre ma se do ga aj koji }e za u vi jek od mi je ni ti na ~in `i vo ta nje zi nih sta nov ni ka.»@it ni ca So vjet skog Sa ve za«, Dov `en ko va vo lje na do mo vi na, do `iv lju je tek ton ski po re - me }aj no vo ga doba. Re vo lu ci o nar ni na boj Ze mlje, me u tim, nije mo gao po ti snu ti nje zi nu po et sku di men zi ju. Od pr vih ka dro va ta la sa nja `it nih po lja pod ni skim ho ri zon tom po ko - jem plo ve obla ci, pa do za vr{ nih pri zo ra ki{e koja se spu {ta kako bi opra la i ka tar kti~ ki pro ~i sti la ob zor kako kra jo li - ka tako i film ske pri ~e! od vi ja se samo au to ru na vla sti ta eti da o ne u ni {ti vo sti pri ro de. Pri po vi jest je vrlo jed no stav na, a svo jim upri zo re njem po ka zu je Dov `en ko vu op ~i nje nost mo men tom smr ti i ob nav lja njem pri rod nih `i vot nih ti je ko - va. Va silj Opa nas (po nov no ga tu ma ~i Se mjon Sva {en ko) mla di je se ljak-par ti jac koji s odu {ev lje njem pri hva }a ko lek - ti vi za ci ju ze mlje kao i novu me ha ni za ci ju. Se kven ce do la ska trak to ra u selo i na po lja ot kri va ju ka riz mat ski na boj no vo - ga. Trak tor, kom bajn, stro je vi za pro i zvod nju p{e ni~ nog bra{ na... po pri ma ju auru se ku la ri zi ra nih bo go va re vo lu ci o - nar ne re li gi je re li gi je na pret ka i no vo ga! Na rav no, u po - za di ni tih zbi va nja, do ga a se i ot por. S jed ne stra ne, no vo - mu se pro ti ve ku la ci, koji su do tada ima li sve bo gat stvo ze - mlje re zer vi ra no za sebe, a s dru ge, i Va si ljov otac Tru ben ko (Ste pan Shku rat) s pre zi rom gle da na ide je mla dih kol ho zni - ka-par ti ja ca i nji hov en tu zi ja zam za pro mje ne. No kako ve} na sa mo me po ~et ku fil ma umi re sta ri Se mjon (Ni ko laj Na - dem ski, djed i u Zve ni go ri!), s nji me umi re i tra di ci o nal ni na - ~in `i vo ta i obra de ze mlje. Nema po vrat ka na sta ro! (Tim }e se te mat skim okvi rom ba vi ti i Ej zen {tejn u svom go di nu dana pri je sni mlje nom ostva re nju Sta ro i novo.) Tra gi~ kim sli je dom do ga a ja, ku lak Homa iz za vi sti ubi ja Va si lja. Ova }e se zgo da pre to ~i ti u ka tar zi~ ni pre o kret u `i vo ti ma pro ta - go ni sta. Va si lje va za ru~ ni ca (Je le na Mak si mo va) }e po lu dje - ti i svo jom na go {}u pro kli nja ti zle hu du sud bi nu; otac Opa - nas }e u svo joj boli od ba ci ti Boga i sve }e ni ka, te pri gr li ti novu re vo lu ci o nar nu vje ru; a Va si lje va }e se stra (Dov `en ko - va su pru ga Ju li ja Sol nce va) na svi jet do ni je ti di je te koje sim - bo li zi ra nov `i vot. U mno{ tvu vi zu al no o~a ra va ju }ih pri zo ra po se bi ce su upe - ~at lji vi oni sa sta ti~ nim se lja ci ma, okru `e nim vo lo vi ma, su - prot stav lje ni fre ne ti~ noj di na mi ci rada trak to ra i kom baj na. Za klju~ na se kven ca Va si lje va ne kr {}an skog po gre ba, pak, li - ri~ na je po sve ta sna zi pri ro de i nje zi na vje~ nog sa mo ob nav - lja nja. Va si li jev spro vod na ko li ma za ko ji ma ide ~i ta vo selo mit ska je re fe ren ca so vjet skog fil ma op }e ni to. U sa moj vo - `nji nje go vo se go to vo na smi ja no mr tvo lice su da ra s gra na - ma ja bu ka, a di je te ha la plji vo jede lu be ni cu. Pri ro da je u pu - no me cva tu i ra sko {i plod no sti! Ova }e se se kven ce sa svim si gur no sje ti ti An drej Tar kov ski u oni ri~ koj sce ni s ko li ma, ja bu ka ma i ko nji ma u svo me Iva no - vu dje tinj stvu (1962). Sce na, pak, ta la sa nja `it nih po lja laj - tmo tiv je nje go va vi {e stru ko me ta film skog Zr ca la (1974). Dov `en ko va je Ze mlja zbog spo me nu ta li riz ma iza zva la sta - no vi ta ne go do va nja. Tome su za si gur no pri do ni je le se kven - ce uri ni ra nja se lja ka u hlad njak trak to ra kao i ona s na gom, hi ste ri~ nom za ru~ ni com. Ipak, i Dov `en ko va Ze mlja, una to~ upor nim in ter pre ta cij skim she ma ma o nje zi noj ru ral no-na ci - o nal noj uko ri je nje no sti, pri pa da so vjet skom fil mu, nje go voj re vo lu ci o nar noj re to ri ci i en tu zi jaz mu. U dje lu ukra jin skog, ali i so vjet skog au to ra, film ski je je zik do `i vio svo ju avan gar - dnu pre o braz bu. Sto ga je Dov `en ko, uz Ej zen {tej na, Ver to va i Pu dov ki na, vrh so vjet skog kina u nje go vu naj cje nje ni jem, ni je mom raz do blju. Dov`enkova `i vot na su put ni ca, glu mi ca i re da te lji ca Ju li ja Sol nce va ( ) sni mi la je naj ek spli cit ni ju po sve tu svo - me su pru gu, dje lo Zlat na vra ta (Zo lotæe vo ro ta, 1969). Ova je film, sva ka ko, vi{e od bi o gra fi je. Hom ma ge je to koji je mno go vi{e od hom ma ge a. Sla `u }i pro bra ne ci ta te iz Dov - `en ko va Dnev ni ka, Sol nce va je kre i ra la izni mno po et sko dje lo. Zlat na vra ta isto vre me no je film po sve }en `i vo tu i umjet no sti ve li kog au to ra, ali i sa svim osob no i{~i ta va nje nje go va ostva re nog opu sa, te ne o stva re nih za mi sli i ide ja. Di je lo ve iz Dov `en ko va Dnev ni ka ~ita ve li ki so vjet ski hu -

102 hfl_54-q7:hfl :24 Page 101 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 98 do 102 Krivak, M.: Zlatna vrata komunizma do` nik Ser gej Bon da ~uk. Kroz me u pro `i ma nje iz go vo re - nog tek sta i film skih sli ka stvo ren je za ni mljiv ko la`. Sol nce - va ko ri sti in ser te iz kla si~ nih Dov `en ko vih fil mo va I to, naj - ~e {}e, u in te gral noj du lji ni po je di nih za o kru `e nih se kven ci. Za po ~i nju }i i za o kru `u ju }i cje li nu ep skom eti dom Po e ma o moru (Poùma o more, 1958) pr vim fil mom {to ga je na - kon su pru go ve smr ti sni mi la pre ma nje go vu sce na ri ju i sli je - de }i nje go ve ide je au to ri ca je cje lo vi to ocr ta la ide o lo{ koumjet ni~ ki ha bi tus Alek san de ra Dov `en ka. Na i me, Zlat na vra ta, za pra vo, jesu zlat na vra ta ko mu niz ma! Isto sa zna je mo na sa mo me kra ju fil ma. Sla ve }i ne i mar stvo so vjet skih gra di te lja, Dov `en ko je ov dje bio iska zao i svo ju ne pri je por nu oda nost so ci ja li sti~ kom pro jek tu/ek spe ri men - tu. Iako se ti je kom svo je umjet ni~ ke ka ri je re oso bi to kroz in ter pre ta ci je koje su u nje go voj umjet no sti vi dje li nu` ne kom pro mi se s po vi je snim kon tek stom»sta lji niz ma«~e sto spo mi njao nje gov od mak od ide o lo{ kog sta va, ovaj je ukra - jin ski au tor ostao vje ran so vjet skom dru{ tve nom okru` ju. Jed no stav no, ono {to ga je (mo` da?) od va ja lo od isto ga, bila je nje go va po e ti ka. Sklo nost po et skom, od no sno lir skom izri ~a ju, ~i ni la je Dov `en ko ve fil mo ve si `ej no slo `e ni ji ma, no sto ga i zna ~enj ski, te sim bo li~ ki bo ga ti ji ma. Solnceva je u Zlat nim vra ti ma, da kle, na pra vi la uspje li spoj idej nih i este ti~ kih pre o ku pa ci ja ve li kog Ukra jin ca. Po se bi ce se uspje li ma ~ine di je lo vi u ko ji ma vi zu a li zi ra sa svim osob na Zvenigora nje go va sje }a nja na dje tinj stvo. Dje ~ak koji za spe na ko li ma pu nim si je na... Ro di te lji ga nose u mi ri snu po ste lju... [kri pa ko ta ~a pod pre te{ kim te re tom plo do va i `ita... Pje sma dje vo - ja ka na kra ju dana, na kon na por nog, ali okre plju ju }e zdra - vo ga rada... Iko ni~ ki mo tiv pa da nja ja bu ka na tlo... Ki{a koja do la zi kao ka tar za pri ro de i ljud skih du{a... Sve su ovo tre - nu ci {to ih au to ri ca vi zu a li zi ra, sli je de }i in ti mne za pi se svog su pru ga. Naj po e ti~ ni je u tom sklo pu dje lu je jed na, tek na o - ko tri vi jal na rad nja. Na i me, o~e vo»kle pa nje kose«pred ju - tar nju ko{ nju lir ska je po sve ta onom ne u hvat lji vom tre nut - ku spo ko ja dje tinj stva i si gur no sti ro di telj skog za gr lja ja. Ve} spo me nu te du lje se kven ce po tje ~u iz Ze mlje. Ovo naj cje nje - ni je Dov `en ko vo ostva re nje Sol nce va je sli je di la uz do slov nu su pru go vu in ter pre ta ci ju. Po ~et na se kven ca dje do va umi ra - nja, jed na ko kao i ona Va si lje va ple sa pred mu~ ko uboj stvo, dane su in te gral no uz tu ma ~e nje sa mo ga au to ra. Obje ove se kven ce iska zu ju i ose buj nu Dov `en ko vu op se siv nost mo ti - vom smr ti. Ali, uz smrt, uvi jek se ra a i novi `i vot. Di je te koje jede, te sam pri kaz po ro a ja svje do ~e tomu. Na rav no, ka sni je ove se kven ce po sta ju to po ni mi ma. Ovi su to po ni mi zna ko vi ti ne samo za Dov `en kov opus ve} i za po op }en do - `iv ljaj vi zu al ne slo je vi to sti onog fe no me na {to se na ziv lje»so vjet skom ki ne ma to gra fi jom«. Osim Ze mlje kao ru ral nog pola, na da lje, Sol nce va uklju ~u je i dru gi mo ment Dov `en ko va umjet ni~ kog ha bi tu sa. Se kven - 101

103 hfl_54-q7:hfl :24 Page 102 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 98 do 102 Krivak, M.: Zlatna vrata komunizma ce iz [~or sa ([ors, 1939) ose buj nog ukra jin skog ^a pa - je va oda ju bolj {e vi~ ku Dov `en ko vu pro{ lost. Do daj mo i da su jo{ dva nje go va zvu~ na fil ma iz 1930-ih, Ivan (Ivan, 1932) i Ae ro grad (Aùrograd, 1935) te mom ve za ni uz gra - an ski rat i bor bu pro tiv kon tra re vo lu ci je. Dov `en kov»bolj- {e vi zam«u po je di nim mo men ti ma ka ri je re»osvje `a van«sta lji no vim po li ti~ kim in te re som za nje go ve umjet ni~ ke ide - je osta je ne u pit nom kon stan tom. Bi o gra fi ja Ni ko la ja [~or sa, ipak, nije vr hu nac au to ro va do mo ljub nog osje }a ja. U tu svr hu Sol nce va nam je po nu di la osvrt na nje go ve do ku - men tar ne fil mo ve s te ma ma iz Dru go ga svjet skog rata. Bit ka za na{u so vjet sku Ukra ji nu (Bitva za na{u Sovetsku² Ukrainu, 1943) i Po bje da u za pad noj Ukra ji ni (Pobeda na Pravobere`nox Ukraine, 1945) ned vo smi sle ne su ode Ve - li kom do mo vin skom ratu i nje go vim pre ~e sto ne zna nim ne - pri zna tim he ro ji ma. Me u tim, u svo joj ek spli cit noj pa te ti ci, ova ostva re nja ne dje lu ju ni ma lo na iv no. Osna `e na au to ro - vim dnev ni~ kim ko men ta ri ma, ti su fil mo vi au ten ti~ ni do ku - men ti epo hal ne umjet ni~ ke i ljud ske vri jed no sti. Dov `en kov prvi film u boji, Mi ~u rin (Mi~urin, 1949), ujed no je i nje - go vo po sljed nje re da telj sko ostva re nje. Osje }aj za pa sto ral ni ugo aj ov dje je po se bi ce do {ao do izra `a ja. Kroz struk tu ru po ma lo kon ven ci o nal no uo bli ~e nog pa ne gi ri ka so ci ja li sti~ - kom po vi je snom kon tek stu, bi o gra fi ja svjet ski po zna tog ukra jin sko-ru skog bi o lo ga do no si i ose bu jan ko lo rit na vla - sti to Dov `en ko ve au tor ske po e ti ke. Posve ori gi nal do pri nos Zlat nim vra ti ma Sol nce va je dala svo jim po ku {a jem upri zo re nja ne kih Dov `en ko vih ni kad sni mlje nih ko me di ja. Sam ve li ki re da telj ka zu je o svo joj ne o stva re noj `e lji da sni ma pra ve,»ra do sne i za i gra ne ko me - di je«. Kroz nje gov ne re a li zi ra ni sce na rij Car iz bi ja go to vo ne vje ro jat na `i vot na ek splo zi ja ra do sti ko me di je i mju zi - kla u jed no me. U izra zi to ar ti fi ci jel noj sce no gra fi ji iska zu je se au to ro va sa ti ra na car ski i voj ni su stav. Dru gi pak pri mjer za mi {lje ne ko me di je do no si nam au to ri ~i nu re in ter pre ta ci ju Dov `en ko va sar ka sti~ nog od no {e nja pre ma cr kve nim do sto - jan stve ni ci ma i pra vo slav noj or to dok si ji. Mo tiv ra ski da s in - sti tu ci jom Cr kve, pri su tan ve} i u Ze mlji, ov dje za do bi va nove di men zi je. Svo je vr sni»pu~ ki iko no kla zam«iska zu je po nov no au to rov smi sao za sa ti ru i gro tes kni hu mor, na tra - gu nje go va ve li kog ze mlja ka Ni ko la ja Va si lje vi ~a Go go lja. Dakle, Sol nce va je u fil mu, uz bri `lji vo oda bra ne ci ta te iz Dov `en ko va Dnev ni ka, izu zet no atrak tiv no vi zu a li zi ra la nje - go ve ni kad ostva re ne `e lje za ko me di jom. (Do du {e, Dov `en - ko je svo je vr sni slap stick ra dio ve} u svo joj naj ra ni joj, predumjet ni~ koj fazi s fil mo vi ma Re for ma tor Va sja i Plod lju ba vi /oba 1926/, koji su svo je vr sne so vjet ske ina ~i ce holl ywo od - ske ni je me bur le ske iz naj u spje li jeg raz do blja. Ra ni je, u ne - ko li ko fil mo va, Sol nce va je upri zo ri la i nje go ve ep ske si `ee.) Zlat na vra ta po en ti ra ju za jed ni~ ki umjet ni~ ki i `i vot ni put Alek san de ra Dov `en ka i Ju li je Sol nce ve. Na neki je na ~in ovim ostva re njem pod vu ~e na crta pod sa svim osob nu (auto)re cep ci ju opu sa. Iako je Dov `en ko ~e sto go vo rio i u sa mo me fil mu! da mu je opus broj no ma len, sve pri ka - za no go vo ri u pri log tomu da je taj opus pre bo gat, kako onim ostva re nim za nje go va `i vo ta tako i oni me»za mi {lje - nim«, te re pro du ci ra nim kroz dje lo Sol nce ve. Ba{ kao {to su The Wed ding Pre sent (tom pri li kom Ve sil ni po da ru nak) obra di li ukra jin ske na rod ne na pje ve na svom epo hal nom al - bu mu Ukra in ski vi stu pi v Joh na Pe e la (1989), tako je i Sol - nce va sa svim osob no istu ma ~i la Dov `en kov opus iz duha samo nje go ve po e zi je! Alek san dar Dov `en ko na taj nam na - ~in ostav lja otvo re nim Zlat na vra ta svo je au tor ske in ge ni o - zno sti i vje re u druk ~i ji, bo lji svi jet. 102

104 hfl_54-q7:hfl :24 Page 103 ESE JI I OSVR TI Sre} ko Hor vat Sve {to nam pre {u }u ju... a ot kri va ju dis to pij ski fil mo vi UDK: Po ru ka u boci za bu du }e ge ne ra ci je? Jo{ od bi blij ske pri ~e o No i noj arci po sto ji svi jest o tome da se je dan dio svi je ta mo`e i tre ba spa si ti za neke bu du }e ge - ne ra ci je, naj ~e {}e zbog pred sto je }e opa sno sti i ka ta stro fe koja pri je ti pro` di ra njem Ze mlje ka kvu zna mo. Kada u da - na{ nje doba ~u je mo vi je sti o tome kako se u ne kom di je lu svi je ta u spe ci jal nim ne pro boj nim kon struk ci ja ma za ko pa va - ju tzv. vre men ske kap su le, onda, me u tim, naj ~e {}e ima mo po sla s efe mer nim pred me ti ma koji to bo `e tre ba ju osli ka ti vri jed nost na{e ci vi li za ci je. Do volj no je, pri mje ri ce, po gle da - ti po pis stva ri koje su uvr {te ne na tzv. zlat nu plo ~u koja je za - jed no s Vo ya ge rom oti{ la u sve mir jo{ go di ne. Uko li - ko Vo ya ger za ne kih go di na, ko li ko je pred vi e no da mu tre ba do zvi jez de naj bli `e na {em Sun cu, i do e u ruke ne kih in te li gen tnih bi}a, oni }e na toj plo ~i, izu zev po zdra - va na 55 ra zli ~i ta je zi ka (me u ko ji ma je i je dan»mr tvi«, a nama bli ski je zik, na i me, srp sko-hr vat ski), pro na }i i 90 mi - nu ta glaz be u ko joj do mi ni ra ju Be et ho ven, Stra vinsky, Bach i Mo zart. Do bro, mo`e se tu pro na }i i glaz ba Na va jo In di ja - na ca, no za pad ni su kla si ci na rav no u ve }i ni (Bach se po jav - lju je ~ak tri puta, a Be et ho ven dva). Sto ga, ako jed no ga dana net ko i ot kri je»zlat nu plo ~u«te{ ko da }e ste }i pra vi uvid u zbi va nja na pla ne tu Ze mlja, gdje je punk-po kret (da uz me - mo samo je dan pri mjer) odi grao vje ro jat no istu, ako ne i ve}u ulo gu kao kla si~ na glaz ba u obli ko va nju na {eg da na{ - njeg svi je ta. Carl Sa gan, je dan od iz bor ni ka sa dr `a ja ove mo - der ne po ru ke u boci, ova ko }e sa `e ti nje no zna ~e nje:»sve - mir ski brod }e biti pro na en, a plo ~a po slu {a na je di no ako po sto je na pred ne ci vi li za ci je koje pu tu ju me uz vjez da nim Tihi bijeg 103

105 hfl_54-q7:hfl :24 Page 104 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 103 do 113 Horvat, S.: Sve {to nam pre{u}uju... a otkrivaju distopijski filmovi Tihi bijeg 104 sve mi rom. Ali po ri nu }e ove boce u koz mi~ ki oce an go vo - ri ne {to ve o ma op ti mi sti~ no o `i vo tu na ovom pla ne tu«glavni ju nak kul tnog fil ma Tihi bi jeg (Si lent Run ning, Do u - glas Trum bull, 1972) u sve mir je po slao ne {to bo lju po ru ku u boci. Ona je sli~ ni ja slu ~aj nim»vre men skim kap su la ma«kao {to su to re ci mo Pom pe ji, gdje je erup ci ja Ve zu va isto - vre me no osta vi la bi ljeg o stra{ noj ka ta stro fi, ali pra {i nom vul ka na ujed no stvo ri la sa vr {e no o~u va no ar he o lo{ ko na la - zi {te koje je ne ta knu to op sta lo ~ak 2000 go di na. Dok bi se Vo ya ger ve} una pri jed mo gao pro gla si ti ne u spje lim pro jek - tom u koji je, po uzo ru na ma ji ce koje se ku pu ju na tu ri sti~ - kim odre di {ti ma ili trendy-stra ni ca ma, mo` da bo lje tre ba lo sta vi ti krat ku ma ji cu s iro ni~ nim nat pi som»^e kao sam go di na da otvo rim vre men sku kap su lu i sve {to sam pro na {ao je ova glu pa ma ji ca«, Tihi bi jeg ne di je li op ti mi zam Car la Sa ga na. Da pa ~e, po ru ka u boci koju {a lje usa mlje ni astro na ut Fre e man Lo well je izra zi to pe si mi sti~ na. Radi se o je di noj pre `i vje loj (ze malj skoj) {umi u ~i ta vom sve mi ru. Tihi bi jeg je prvi au tor ski film Do u gla sa Trum bul la, koji je mo` da po zna ti ji po tome {to je pret hod no ra dio spe ci jal ne efek te za Ku bric ko vu 2001: odi se ju u sve mi ru, a ka sni je i za Bla de Run ner. Me u dis to pij skim fil mo vi ma isti ~e se kao je - dan od pr vih znan stve no fan ta sti~ nih fil mo va koji se po za ba - vio eko lo{ kom te ma ti kom. Sam na ziv fil ma do la zi iz ter mi - no lo gi je pod vod nog ra to va nja u ko jem se sa»si lent Run - ning«(tihi hod) ozna ~a va prak sa kada pod mor ni ce, u bi je gu od ne pri ja te lja, plu ta ju pod po vr {i nom u ap so lut noj ti {i ni. Rad nja fil ma kre }e bez stan dar dnih oko li {a nja ili du ga~ kih uvo da i obja{ nje nja. Sve {to zna mo jest da se rad nja od vi ja neg dje u»slje de }em sto lje }u«, dok je mje sto rad nje u bli zi ni Sa tur na gdje su se na{ la tri te ret na sve mir ska bro da, me u ko ji ma i Val ley For ge, dom pro ta go ni sta fil ma. Sva ki od ta tri bro da na sebi nosi {est ve li kih ku po la, ~u va ju }i ostat ke bi - os fe re s uni {te ne Ze mlje. No odjed nom do bi va ju na red bu da na pu ste pro jekt o~u va nja Pri ro de za neke bu du }e ge ne ra ci - je, da nu kle ar nim bom ba ma uni {te sve {ume i da se vra te ku}i kako bi se sve mir ski bro do vi vje ro jat no pre na mi je ni li u ko mer ci jal ne svr he. Kako nije dano ni ka kvo do dat no obja{ - nje nje, Fre e man Lo well sma tra da je ta od lu ka luda i ubi ja pre o sta lu tro ji cu ~la no va po sa de kako bi ih spri je ~io da uni - {te i po sljed nju ku po lu s vje ro jat no po sljed njom {u mom u sve mi ru. Kako na red ba za uni {te nje ku po le i da lje sto ji, Lo - well uvi a da je je di ni na ~in da od glu mi ve li ki kvar i sto ga svo jim ro bo ti ma na re u je da, po uzo ru na si mu la ci ju zna nu iz pod mor ni~ kog svi je ta, s bro da bace dio te re ta i ko na~ no za plo vi u» mrak«sve mi ra u ko jem vi{e ne}e biti u kon tak tu sa svo jim pret po stav lje ni ma.

106 hfl_54-q7:hfl :24 Page 105 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 103 do 113 Horvat, S.: Sve {to nam pre{u}uju... a otkrivaju distopijski filmovi Nakon {to sve mir ski brod pro e kroz opa sni kva drant Sa - tur no vih pr ste na, na nje mu se po ja vi ma nja {te ta, a pri tom stra da i je dan od ro bo ta. Pre o sta lo vri je me Lo well pro vo di u nje go va nju {ume i per so na li zi ra pre o sta la dva ro bo ta, da va - ju }i im ime na. Sva ki od njih, pa ~ak i tre }i ro bot pos thu mno, do bi va ime po ne }a ci ma Do nal da Duc ka: sada se zovu Huey, De wey i Lo u ie. I ve} u tom no mi na cij skom ~inu ima mo pre - se dan s ob zi rom na do ta da{ nju znan stve nu fan ta sti ku. Kao {to zna mo, prvi ro bo ti na fil mu bili su Mas chi nen mens chen iz Me tro po li sa Frit za Lan ga, ni ma lo sim pa ti~ ne kre a tu re, da bi ve }i na osta lih ro bo ta u film skoj po vi je sti ta ko er ima la ne ga tiv ne oso bi ne. Po se bi ce su u SF-u 1950-ih ro bo ti uglav - nom pri ka za ni kao zla bi}a koja na Ze mlju do no se osve tu. Uz mi mo samo Gor ta iz Dan kad je Ze mlja sta la (The Day the Earth Sto od Still, Ro bert Wise, 1951) ili jo{ ra di kal ni ju ver zi ju Ro- Mana iz fil ma Ro bot Mon ster (Phil Tuc ker, 1953) koji uni {ta va go to vu ~i ta vu Ze mlju. S izu zet kom Robb yja the Ro bo ta iz Za bra nje nog pla ne ta (For bid den Pla net, Fred M. Wil cox, 1956), ro bo ti su u fil mo vi ma 1950-ih uglav nom bili pri ka zi va ni kao ne pred vid lji va bi}a `elj na na si lja i ubi ja nja lju di, {to je za pra vo samo sim ptom»du hov ne si tu a ci je vre - me na«u ko joj se teh no lo gi ja (ro bot je po de fi ni ci ji vr hu nac teh no lo{ kog ra zvit ka) po i ma la kao ne {to {to }e do ni je ti pro - past svi je ta. [ez de se tih se ne mi je nja ni {ta ra di kal no, da bi 1970-ih do bi li dis to pij ske ro bo te iz Lu ca so va THX 1138, kao i okrut nog ro bo ta Box iz Lo ga no va bi je ga. Tihi bi jeg tu se iz dva ja kao svi je tla to~ ka ne samo zato jer ro - bo ti ve} na po vr {in skoj ra zi ni nose ime na ne }a ka Do nal da Duc ka, ve} i zato jer po prvi puta do bi va ju ko li ko-to li ko rav no pra van sta tus ne samo u na ra tiv noj for mi fil ma, ve} i kao glum ci. [to vi {e, ti su ro bo ti spe ci fi~ ni i po tome {to su ih u zbi lji glu mi li in va li di bez nogu, zbog ~ega se do i sta do - bi va do jam da su ro bo ti an tro po mor fni, sa so fi sti ci ra nim kret nja ma koje uve li ke odu da ra ju od pri ja{ njih (uglav nom jed no di men zi o nal nih) ekra ni za ci ja ro bo ta. Prem da je Tihi bi jeg, da kle, na stao u eri u ko joj se ro dio eko lo{ ki po kret, on je upra vo tom ~i nje ni com kri ti ~an spram pre vla da va ju }eg stra ha od teh no lo gi je. Lo wel lo vi ro bo ti kao da nam daju po - ru ku: teh no lo gi ja je ono {to lju di od nje na pra ve. Da pa ~e, u fil mu je ja sno po ka za no da tro ji ca ~la no va po sa de uop }e nisu bili pra vi Lo wel lo vi pri ja te lji, dok on upra vo u ro bo ti - ma na kra ju pro na la zi ne samo utje hu ili pri sil no dru{ tvo, ve} i pra ve su put ni ke na svo jem od va` nom pu to va nju. Upra - vo su ga Huey i De wey ope ri ra li na kon ne sre }e, kao {to su i s nji me, kada je bio pot pu no usa mljen, igra li po ker. U jed noj fan ta sti~ noj sce ni ~ak vi di mo kako ro bo ti va ra ju na kar ta ma, {to je i da lje de talj koji je ostao ne nad ma {en u znan stve no - fan ta sti~ nom fil mu. Ukrat ko, uko li ko mo `e mo re}i da Danny Boy le si gur no ne bi imao»vr to ve s ki si kom«u svom fil mu Sun shi ne (2007) da Do u glas Trum bull kao uzor za svo - ju ku po lu nije isko ri stio po zna ti Kli ma tron iz bo ta ni~ kog vrta u Mis so u ri ju, onda tre ba re}i i da naj po zna ti ji do bro - }ud ni ro bot R2-D2 vje ro jat no ne bi bio ono {to jest da nije bilo Hu e ya i De we ya koji su utr li put svim bu du }im do bro - na mjer nim i sim pa ti~ nim ro bo ti ma. Upravo nas ro bo ti do vo de i do dru ge zna ~aj ke zbog koje Tihi bi jeg ne tre ba i{~i ta ti samo kao pro i zvod svo je ga vre me - na, ve} i kao an ti ci pa ci ju oprav da nih kri ti ka ide o lo{ kih oso - bi na eko lo gi je do ko jih do la zi tek u ovom sto lje }u. Prem da je ne os por no da je Tihi bi jeg na stao samo ne ko li ko go di na na kon pr vo ga Dana Pla ne ta Ze mlje, na ko jem je su dje lo va lo ~ak 20 mi li ju na Ame ri ka na ca, te da je zbog toga za pra vo ma - ni fe sta ci ja jed nog ve} usto li ~e nog tren da, ko jeg su nota bene pre po zna li i de sni po li ti ~a ri od mah in kor po ri ra ju }i za {ti tu pri ro de u svo je po li ti~ ke pro gra me, ~i nje ni ca je da Tihi bi jeg ipak ide ko rak da lje. ^ak je Lo well, taj prvi eko lo{ ki bo rac u po vi je sti znan stve no fan ta sti~ no ga fil ma, pri ka zan kao pa - ra no ik koji je zbog za {ti te pri ro de ubio ~ak tro je lju di. Zar nje go vi so li lo kvi ji na po ~et ku fil ma, ko ji ma ne u spje{ no na - sto ji uvje ri ti svo je ko le ge u zna ~aj Pri ro de, nisu pr vo kla sni pri mjer»pro lu pa log ~o vje ka«, koji umje sto da se bavi»oz- bilj nim«astro na ut skim po slom (i kao sva ki do bar mu{ ka rac, de to ni ra nu kle ar ne bom be), sa nja ri po put pje sni ka? ^ujmo nje go vo obja{ nje nje za spas ku po le sa {u mom:»ona pri zi va vri je me u ko jem je cvi je }e bilo po svu da na Ze mlji... i bilo je do li na. A bilo je i po lja na pu nih vi so ke tra ve na koju je ~o vjek mo gao le}i mo gao je na njoj ~ak i spa va ti. Bilo je pla vih neba, i bilo je svje `eg zra ka... i stva ri su ra sle po - svu da, a ne samo u ne kim za tvo re nim ku po la ma mi li ju ni ma ki lo me ta ra u sve mi ru«. Ne zvu ~i li ovo kao ci tat ne kog ostar je log hi pi ja koji svo ju za stra nje nu dje cu po ku {a va uvje - ri ti u har mo ni ju ne ka da{ njeg `i vo ta? Na sta vak, me u tim, ujed no ot kri va i ne {to o kri ti ci eko lo gi je:»po gle daj na zid iza sebe. Po gle daj lice te dje voj ke. Ja znam da si ti to vi dio. Ali zna{ li {to ona ni ka da ne}e ima ti pri li ke vi dje ti? Ona ni - ka da ne}e vi dje ti jed no stav no ~udo li sta u svo joj ruci. Jer vi{e ne}e biti dr ve }a.«ako je Tihi bi jeg kri ti ka eko lo{ kog po kre ta na rav ni teh no - lo gi ja-~o vjek, gdje po ka zu je da je sva ki ira ci o nal ni strah od teh no lo gi je za pra vo ve} una pri jed dio ide o lo{ ke svi je sti koja ne `eli pri zna ti da je ~o vjek taj koji stva ra teh no lo gi ju, onda se on ujed no mo`e sa gle da ti i kao kri ti ka dis kur sa eko lo gi je. Kad slu {a mo ta Lo wel lo va kva zi pje sni~ ka obja{ nje nja, ve} nam je una pri jed ja sno da }e nje go vi ko le ge u ruke ra di je uze ti nu kle ar ne bom be i ra zo ri ti {umu, nego uze ti obi ~an list i di vi ti se nje go voj ~u de sno sti. Za {to? Zato jer je dis kurs Tho re a u o va Wal de na na `a lost ve} odav no passé. To su ja sno po ka za li i pre o sta li ~la no vi po sa de kad su na Lo wel lo ve hva - lo spje ve svje `oj i pri rod noj hra ni uz vra ti li ar gu men tom da je umjet nu hra nu mno go jed no stav ni je pri pre mi ti, te da je i mno go uku sni ja. U dobu u ko jem se ~ak i hra na mo`e re pro - du ci ra ti za hva lju ju }i teh no lo gi ji i umjet nim ma te ri ja li ma po - tre ba za pri ro dom na pro sto vi{e ne po sto ji. ^o vjek vi{e nije dio pri ro de, i to je ono {to Lo well ne shva }a i ni ka ko ne mo`e shva ti ti. Nje go ve ko le ge ne osje }a ju ni ka kvu mo ral nu od go vor nost, ili ba rem em pa ti ju, kada svo jim au to mo bi li ma jure po cvi je }u u po sljed njoj {umi u sve mi ru. U tom smi slu Tihi bi jeg, prem da je na stao u doba kada se eko lo{ ki po kret tek ra ao i kada jo{ uvi jek nisu po sto ja le par ti ku lar ne eko lo gi je, ujed no usta je pro tiv po mod ne ide je»du bo ke eko lo gi je«, re cen tnog tren da u eko lo{ kom po kre tu koji `eli po ka za ti da su lju di in te gral ni dio svo jeg oko li {a. Tre ba lo bi re}i upra vo su prot no: lju di vi{e nisu dio svo jeg oko li {a i tek ov dje po sto ji mo gu} nost za»pra va«pi ta nja o eko lo gi ji i o~u va nju Ze mlje. Kao pri rod ni su put nik te te o - ri je da su lju di in he ren tno pri rod na bi}a, prem da svim svo jim ~i no vi ma po ka zu ju su prot no da nas onda, kao pri - mjer me u mno gi ma, do la zi jo{ i eko fe mi ni zam: jer ako su 105

107 hfl_54-q7:hfl :24 Page 106 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 103 do 113 Horvat, S.: Sve {to nam pre{u}uju... a otkrivaju distopijski filmovi Loganov bijeg 106 lju di in te gral ni dio pri ro de, onda i u pri ro di va`e ljud ski od - no si. Glav na teza eko fe mi niz ma tako gla si: po sto ji us po re - div od nos iz me u ne pri zna va nja pra va `ena i uni {ta va nja Ze mlje. Dru gim ri je ~i ma, po sto ji di rek tna veza iz me u sek - siz ma, ra siz ma, spe ciz ma i eko ci da. Na rav no, na kra ju je i za uni {te nje pri ro de kriv pa tri jar hat, a neke eko fe mi ni sti ce idu ~ak to li ko da le ko da ko ri ste ar gu men ta ci ju osnov no{ kol ske lin gvi sti ke po ko joj je ri je~»pri ro da«`en skog roda, a naj po - zna ti ja sin ta gma»maj ka pri ro da«u tom ho ri zon tu nije ni {ta dru go nego do kaz da se i pri ro da isko ri {ta va kao {to se isko - ri {ta va ju `ene. Upravo se an tro po mor fi za ci ja pri ro de, bilo da se radi o vla - da ju }em dis kur su ili o»li je vom«dis kur su koji usta je pro tiv ovog pr vog (ne uvi a ju }i da i sam po nav lja istu gre{ ku), rav - na po onom sta rom na ~e lu koje je, u svo joj kri ti ci gr~ ke mi - to lo gi je gdje su i bo go vi ima li ljud ske ka rak te ri sti ke, izra zio jo{ Kse no fan:»kad bi vo lo vi, ko nji ili la vo vi ima li ruke i mo gli ru ka ma da sli ka ju i pro i zvo de umjet ni~ ka dje la kao lju di, ko nji bi li ko ve boga cr ta li na lik ko nji ma, go ve da na lik go ve di ma, a nji ho va bi ti je la na ~i ni li svo jim obli~ ji ma.«tu istu gre{ ku ~ini ve }i na par ti ku lar nih eko lo gi ja pa }e, uz ve} spo me nu ti eko fe mi ni zam koji sma tra da se pa ra lel nom ana - li zom isko ri {ta va nja `ena mo`e obja sni ti i spa si ti isko ri {ta va - nje Ze mlje, eta ti sti~ ka eko lo gi ja sma tra ti da se je di no ja ~a - njem dr `av ne in ter ven ci je mo`e osla bi ti za ga i va nje oko li {a, kon zer va tiv na eko lo gi ja za go va rat }e po vra tak»izvor nim vri jed no sti ma«i tra di ci o nal nim obi ~a ji ma, dok }e so ci ja li - sti~ ka eko lo gi ja tra `i ti uni {te nje ka pi ta li sti~ kih mo du sa pro - i zvod nje i po tro{ nje. Ono {to je za jed ni~ ko svim tim pri stu pi ma jest te `nja da se ~o vje ~an stvo vra ti na svo je vr snu»nul tu to~ ku«pri ro de kada su lju di, `i vo ti nje i bilj ke jo{ uvi jek `i vje li u pre sta bi li ra noj har mo ni ji. Me u tim, va lja ustvr di ti su prot no i re}i evi den - tno: po vrat ka vi{e nema. I mo` da su ba{ iz tog ra zlo ga kao sred stvo uni {te nja po sljed njih oaza pri ro de u Tihi bi jeg oda - bra ne nu kle ar ne bom be. Svi gle da te lji fil ma se, izu zev pi ta - nja za {to je uop }e do{ lo do na red be da se uni {te po sljed nje {ume, za si gur no pi ta ju za {to je, ako je ve} do{ lo do na red be, tre ba lo upo tri je bi ti upra vo nu kle ar ne bom be. Ci ni ~an od go - vor vje ro jat no bi gla sio: pa u bu du} no sti ni ne}e po sto ja ti neke dru ge bom be. No nu kle ar ne bom be u fil mu pri je ima - ju»pro pe de u ti~ ku«, od no sno»me to di~ ku«funk ci ju: nu kle - ar na ek splo zi ja je, jo{ od znan stve no fan ta sti~ nih fil mo va iz 1950-ih, i ne samo u po dru~ ju fil ma, sim bol ire ver zi bil no sti. Da kle, nu kle ar ne bom be tre ba ju po ve }a ti svi jest o tome ne samo da je uni {te nje pri ro de ne po vrat no, nego da ono isto - vre me no uklju ~u je i ne sta nak lju di. Ne nu` no lju di kao po - sto je }ih bi}a, nego lju di kao lju di da kle, bi}a koja }e u ruke uze ti obi ~an list i u nje mu vi dje ti ne {to vi{e. Tu je izno - va bi tan kon trast iz me u Lo wel la i tro ji ce osta lih astro na u - ta: dok on ima jako izra `e nu em pa ti ju, kao i ja sno vid lji ve osje }a je, osta la tro ji ca su na pro sto div lja ci koji dane pro vo -

108 hfl_54-q7:hfl :24 Page 107 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 103 do 113 Horvat, S.: Sve {to nam pre{u}uju... a otkrivaju distopijski filmovi de vo ze }i se au to mo bi li ma i igra ju }i po ker. [to vi {e, div lja troj ka je sa vr {e na per so ni fi ka ci ja pre vla da va ju }eg tipa lju di da na{ nji ce: to su lju di koji po put Ni etzs che o vih»po sljed njih lju di«ne mare za ni {ta dru go doli za za ba vu (ov dje se tre ba sje ti ti i Lo ga no va bi je ga i dis to pij skog dru{ tva pod ze mljom), te za njih ne po sto ji ni jed na vi{a vri jed nost na svi je tu zbog koje bi `r tvo va li vla sti ti `i vot. A upra vo }e to u~i ni ti Lo well na kra ju fil ma. Na kon ne kog vre me na, sve mir ski brod po sve za o bi e Sa turn i opet se us - po sta ve ko mu ni ka cij ski ka na li. Lo well do bi va na red bu da lan si ra i po sljed nju kap su lu. Kako je svje stan da vi{e ni na koji dru gi na ~in ne mo`e spa si ti {umu, kao ni `i vje ti sa svi - je {}u da je i sam po stao po put onih pro tiv ko jih se bori (ubi- ja ju }i tro ji cu ~la no va po sa de), Lo well se od lu ~u je na kraj nji ~in, sa mo u boj stvo. Pri je toga pro gra mi ra De we ya tako da se ovaj mo`e bri nu ti za {umu, na da ju }i se da }e jed nog dana u bu du} no sti tu»po ru ku u boci«mo` da ot kri ti net ko tko }e je zna ti ci je ni ti. Po sljed nja sce na fil ma ujed no je pe si mi sti~ na i op ti mi sti~ na, a za si gur no jed na od sce na iz dis to pij skih fil - mo va koja }e se dugo pam ti ti. Na kon {to ra zne se svoj brod, je di na pre o sta la»vre men ska kap su la«od la zi u be sko na~ ni sve mir gdje se za {umu sada bri ne ro bot De wey, za li je va ju }i bi lje {a re nom kan ti com za vodu... To nas vra }a na po ru ku u boci. Na kra ju fil ma, pri je nego u po sljed njem `r tvo va nju za Pri ro du sti sne gumb i nu kle ar - nom ek splo zi jom uni {ti sebe i svoj brod, Lo well }e svo jem pri ja te lju, dru gom ro bo tu re}i:» Zna{, kada sam bio di je te, sta vio sam po ru ku u bocu i na nju na pi sao svo je ime i adre - su. A onda sam bocu ba cio u oce an. I ni ka da ni sam sa znao da li ju je net ko pro na {ao.«time je Lo well vje ro jat no naj bo - lje sa `eo tra ge di ju ko joj svje do ~i mo na kra ju fil ma. Jer, koje su uop }e {an se da net ko u be sko na~ nom sve mi ru pro na e kap su lu sa {u mom i ve ge ta ci jom? Me utim, Lo wel lo va po ru ka u boci, od no sno Pri ro da u»vre men skoj kap su li«, nije samo pe si mi sti~ na. Da pa ~e, ona je ujed no i kri ti ka eko lo{ kog po kre ta koji je svu kri vi cu sva - lio na ra zvoj teh no lo gi je. Pret po sta vi mo {to bi se do go di lo da u io na ko be sko na~ no ve li kom sve mi ru nit ko ni ka da ne pro na e kap su lu: ako i Pri ro da ni ka da ne bude po nov no pro na e na, kraj nja iro ni ja je da su Ona i je dan ro bot, obo je na jed na kom stup nju sa mo svi je sti, pre do dre e ni za be sko - na~ ni po sve mu su de }i sa vr {e no sklad ni su `i vot. Pri ro - da ne mo`e op sta ti bez ro bo ta, jer je on op skr blju je umjet - nim sun cem i vo dom, a ro bot ne mo`e op sta ti bez pri ro de jer ga ova op skr blju je je di nom smi sle nom funk ci jom on je pro gra mi ran da se, vje ro jat no vje~ no, bri ne za nju, to je nje gov»smi sao `i vo ta«. I upra vo se tu na la zi za dnja po u ka fil ma: mo` da pri ro da mo`e op sta ti je di no bez lju di. [to vi {e, mo` da se ~ak i ro bo ti zna ju bo lje bri nu ti za nju! Bi jeg u novu uto pi ju?»neg dje u 23. sto lje }u, pre `i vje li od ra to va, pre na se lje no sti i za ga e nja, `ive u ve li kim gra do vi ma za {ti }e nim ku po la ma izo li ra ni od za bo rav lje nog vanj skog svi je ta. Tu, u eko lo{ ki iz - ba lan si ra nom svi je tu, ~o vje ~an stvo `ivi samo za za ba vu, a od ga ja ju ga au to mat ski stro je vi koji osi gu ra va ju sve. Po sto ji samo je dan pro blem: `i vot se za vr {a va s 30 go di na, osim ako se ne ob no vi ri tu a lom Ka ru se la«. Tako za po ~i nje uvod u Lo - ga nov bi jeg (Lo gan s Run, 1976) Mi cha e la An der so na, koji }e u film skoj po vi je sti osta ti za pam }en i kao re da telj prve ekra ni za ci je Or wel lo ve (i to jo{ dav ne 1956). Radnja Lo ga no va bi je ga je smje {te na u go di nu. Je dan dio ~o vje ~an stva sada `ivi u za tvo re nom svi je tu pod ku po - lom. Svi sta nov ni ci ovog dis to pij skog svi je ta nose»sat `i vo - ta«na svo joj ruci koji pri ro e nju nema boju, kad di je te na - pu ni osam go di na pre tvo ri se u `utu boju, sa 16 u ze le nu i sa 23 u cr ve nu. Svi nose odje }u koja je iste boje kao i nji ho - vi sa to vi `i vo ta, izu zev San dme na koji nose crne uni for me. Na Za dnji dan koji do la zi ~im oso ba na pu ni 30 go di na sat `i vo ta na iz mjen ce tre pe ri cr ve no i crno, a za tim po sta je sa svim crn. Na rav no, u ta kvom de ter mi ni ra nom i pre de sti - ni ra nom svi je tu na e se i lju di koji ne `ele pri hva ti ti una pri - jed za pi sa nu sud bi nu i `ele vi dje ti {to je iza 30. go di ne. Oni se na zi va ju»tr ka ~i ma«, a umje sto smr ti ili ne iz vje snog Ka ru - se la, oni od lu ~u ju po bje }i kamo, to ni sami ne zna ju, prem da po sto je gla si ne o ta ko zva nom Uto ~i {tu, ne kom mje - stu izvan Gra da, o ko je mu nit ko ne zna ni {ta. Glavni (anti)ju nak ovog dis to pij skog svi je ta je Lo gan (Mi- cha el York), koji je ~lan elit ne po stroj be San dme na. Za ra zli - ku od San dma na iz fol klo ra i dje~ jih pri ~a (o nje mu su pi sa - li H. C. An der sen, kao i E. T. A. Hof fmann), u ko ji ma je taj fik ci o nal ni lik naj ~e {}e por tre ti ran kao»an eo ~u var«koji ba ca njem pi je ska u o~i dje ci do no si do bar i mi ran san, u Lo - ga no vu bi je gu San dme ni eli mi ni ra ju Tr ka ~e i sve one koji se ne `ele pod vr gnu ti tra di ci ji Ka ru se la. Kako taj za tvo re ni svi - jet ipak ima ogra ni ~en pro stor, kao i ogra ni ~e ne re sur se, bit - no je da svi lju di umru do tri de se te. Ipak, kao neka vr sta pos tmo der ni sti~ ke lu tri je, po sto ji Ka ru sel ko jim se odre e ni ~la no vi dru{ tva mogu»ob no vi ti«, od no sno izbje }i sud bi nu koja ~eka ve }i nu. Kako sam ne po zna je ni ko ga tko se»ob no - vio«, Lo gan po la ko po ~i nje sum nja ti u ~i ta vu stvar, a kad pu tem pro gra ma za tra `e nje sek sa upo zna Jes si cu (Jenny Agut ter), nje go ve se sum nje ute me lje. Ona je dio po kre ta ot - po ra koja ta ko er di je li skep su spram vla da ju }eg su sta va. Upravo u tom tre nu Lo gan u sre di{ nji ci San dme na do bi va na red bu da se in fil tri ra u kru go ve Tr ka ~a i pro na e te uni {ti Uto ~i {te. Na rav no, ~la no vi po kre ta ot po ra su ve o ma sum nji - ~a vi spram Lo ga no vih na mje ra, no na kra ju se is po stav lja da se Lo gan iz an ti ju na ka, ono ga koji je sam ubi jao Tr ka ~e, pre - tvo rio u ju na ka te i sam po stao Tr ka~. On i Jes si ca us pi je va - ju po bje }i iz ku po le i do la ze na po vr {i nu gdje ih umje sto Uto ~i {ta do ~e ka za le e na pe }i na s ki bor gom ime nom Box. On je ne ka da skla di {tio i smr za vao hra nu za Grad, no ubr zo se is po stav lja da je iz ne kog ra zlo ga po ~eo smr za va ti Tr ka ~e, pa Lo gan i Jes si ca, ne `e le }i za vr {i ti kao oni, uni {te pe }i nu i us pi je va ju po bje }i. Tu ih do ~e ka pra vi {ok. Umje sto za tvo re - nog svi je ta na lik nad svo e noj ku po li u ko joj su pro ve li ~i tav `i vot ili obe }a nog raja ime nom Uto ~i {te, do ~e ka ih vanj ski svi jet, to jest Pri ro da. Ubr zo sa zna ju da je ne sta la boja na nji - ho vim»sa to vi ma `i vo ta«, te ot kri va ju svi jet pun {uma i je ze - ra, a na kra ju na i la ze i na ostat ke ci vi li za ci je pri ro dom pre kri ven Was hin gton. On dje ot kri va ju star ca ko jim su pot - pu no fas ci ni ra ni bu du }i da do tad nisu upo zna li ni ko ga tko bi imao vi{e od 30 go di na. Za ra zli ku od dis to pij skog svi je ta, gdje je glav ni cilj eg zi sten - ci je nes pu ta ni seks, Lo gan i Jes si ca usko ro ot kri va ju uza ja - mne osje }a je. No iako Jes si ca `eli osta ti ov dje, Lo gan osje ti 107

109 hfl_54-q7:hfl :24 Page Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 103 do 113 Horvat, S.: Sve {to nam pre{u}uju... a otkrivaju distopijski filmovi mo ral ni im pe ra tiv i ustvr di da ne bi mo gao mir no `i vje ti sa spo zna jom da svi dru gi lju di u pod ze mnom gra du i da lje `ive u ilu zi ji i des po ci ji. Sto ga se od lu ~u ju vra ti ti i po ka za ti isti - nu. Na rav no, nji ho va po ru ka nije na i{ la na plod no tlo i lju - di su ra di je i da lje vje ro va li u ide ju Ka ru se la i na su mi~ ne»ob no ve«. Lo gan je za to ~en i pri li kom is pi ti va nja od go va ra da nema Uto ~i {ta, {to na kra ju kom pju tor, usli jed unu tar nje kon tra dik ci je (bu du }i da za nje ga Uto ~i {te mora po sto ja ti, jer su ta kve ba zi~ ne pret po stav ke u nje go vim pro ra ~u ni ma), do vo di do sa mo u ni {te nja. Na kra ju, lju di iz pod ze mnog gra - da na po kon do la ze na po vr {in ski svi jet. Ve} iz ovog krat kog sa dr `a ja mo `e mo vi dje ti da je Lo ga nov bi jeg film o od no su uto pi je i dis to pi je. Me u tim, za ra zli ku od jed no di men zi o nal nih pri ka za u ko ji ma se uvi jek ja sno mo`e ra zlu ~i ti {to je uto pi ja, a {to dis to pi ja, ov dje je si tu a ci - ja ne {to za mr {e ni ja. Svi jet koji se na la zi u pod ze mnom Gra - du po svim bi kla si~ nim de fi ni ci ja ma bio uto pij ski svi jet. To je svi jet pun u`it ka i za do volj stva, li {en rada. ^ak ni ~i nje ni - ca da lju di mo ra ju umri je ti s 30 go di na ne mora a pri o ri odu - ze ti taj uto pij ski ka rak ter. Jer pret po stav ka da svi lju di `ele upra vo ta kav svi jet, a ne svi jet u ko jem bi umje sto u`it ka bilo pat nje, a umje sto za ba ve mu ko tr pnog rada, od nje ga ~ini uto pi ju, a ne dis to pi ju. (Pro blem je, da ka ko, u ne pri la go e - nim po je din ci ma koji se ne mogu za do vo lji ti na su mi~ nim iz - bo rom, kako se ka sni je is po stav lja io na ko la` nog Ka ru se la). S dru ge stra ne ima mo gor nji svi jet. Po kla si~ noj de fi ni ci ji, taj bi svi jet bio dis to pij ski jer za ra zli ku od do njeg, uto pij skog svi je ta, u nje mu na pro sto ne po sto ji ni ka kva iz vje snost, a ka - mo li ure en `i vot koji bi svim lju di ma jam ~io iste {an se. Me - u tim, i tu se po ka zu je jed na da le ko se` na po u ka Lo ga no va bi je ga, re al na si tu a ci ja mo`e biti dru ga ~i ja: ono {to je za jed - ne dis to pi ja, za dru ge je uto pi ja, i obr nu to, {to je za neke uto pi ja, za dru ge je dis to pi ja. Tu se izno va po ka zu je ve} po - zna ti slu ~aj iz Iz gu blje nog ho ri zon ta (Frank Ca pra, 1937). Bje `e }i od neke po bu ne u Kini gru pa lju di se na e u avi o nu za koji se is po stav lja da ga je oteo ki ne ski pi lot. Avi on na kra ju osta ne bez go ri va i sru {i se neg dje u Hi ma la ja ma. Gru - pu spa {a va ju mi ste ri o zni lju di koji je od vo de u»iz gu blje ni raj«, skri ve nu do li nu [an gri-la. Prem da na po ~et ku `elj ni od - la ska, ve }i na put ni ka na kra ju za vo li tu ne vje ro jat nu uto pi - ju. Glav ni lik Ro bert Con way, obra zo va ni i ugled ni bri tan ski di plo mat, ta ko er je za lu en tim skri ve nim mje stom, pot pu - no dru ga ~i jim od Za pad nog dru{ tva, a nje go va `e lja da osta - ne tamo za u vi jek samo se jo{ vi{e po ve }a kad upo zna atrak - tiv nu uro e ni cu Son dru. Me u tim, Con wa yev brat Ge or ge nije to li ko sre tan tim mje stom i prem da mu je re ~e no da }e nje go va dru `i ca Ma ria umri je ti ~im dos pi je na svje tlo dana, izvan za {ti }e nog pro sto ra uto pi je, jer ona samo on dje izgle - da kao da ima dva de se tak go di na, dok je ona ui sti nu za pra - vo sta ri ca s vi{e od sto ti njak go di na koja }e u»pra vom«svi - je tu umri je ti, on od lu ~u je oti }i. Ra za pet iz me u lju ba vi spram `ene i lo jal no sti spram bra ta, Con way se na kra ju ta - ko er po ko le ba i od lu ~i oti }i sa svo jim bra tom i nje go vom dru `i com. Na kon ne ko li ko dana ve o ma is cr plju ju }eg pla ni - na re nja po snje` nim i smr znu tih Hi ma la ja ma Ma ria pada u sni jeg, a kad bra }a do u do nje i okre nu joj lice, u`a snu ti ot - kri va ju da nije umr la od na po ra ili hlad no }e, nego od sta ro - sti dje voj ka od dva de se tak go di na sada je ima la vi{e od sto. Pri ~a o du go vje~ nim lju di ma i sto ti na ma go di na koje mogu do `i vje ti bila je, da kle, isti ni ta. Ge or ge gubi ra zum i sko ~i u pro va li ju, a Con way, u ne mo gu} no sti da pro na e pra vi put na trag, na sta vi da lje i na kra ju ga spa si ek spe di ci ja koja je po sla na da pro na e une sre }e ne put ni ke. Prem da u En gle skoj i{~e ki van kao naj ve }i ju nak su vre me nog doba, s mo gu} no {}u ka ri je re o ko joj je samo mo gao sa nja ti, Con way se od lu ~i vra ti ti, i u za dnjoj sce ni fil ma, prem da je mo rao pro }i sav u`as hlad nih pla ni na, vi di mo kako se us pio vra ti ti u [an gri-lu gdje ga ~eka Son dra. Iz gu blje ni ho ri zont sa vr {en je pri mjer Hob be so ve de fi ni ci je slo bo de jer po ka zu je da lju di i jed nom kad se na u u uto pi - ji ([an gri-la nije samo dru{ tvo u ko jem lju di `ive po sto ti ne go di na, ve} dru{ tvo u ko jem su po sve ne za mi sli vi po ro ci su - vre me nog doba i u ko jem sva ki po je di nac mo`e ostva ri ti svo je ide a le), ima ju po tre bu za onim {to Ami {i zovu Rum - sprin ga. Slo bo da je od sut nost izvanj ske pre pre ke kre ta nja, kako ka`e Hob bes, a upra vo je to ra zlog za {to ve }i na do {lja- ka na po ~et ku osje }a tje sko bu i ne za do volj stvo u uto pi ji: oni ne mogu iz nje oti }i. A to je ujed no i glav ni ra zlog za {to Tr - ka ~i u Lo ga no vu bi je gu uop }e `ude za Uto ~i {tem i vanj skim svi je tom. Oni, da ka ko, ne ma ju ni ka kvu iz vje snost da taj svi - jet uop }e po sto ji ali tu se po nov no po ka zu je kako je jed - na od glav nih ljud skih oso bi na uvi jek izno va, pa ~ak i onda kada smo naj si gur ni ji, tra `i ti ne iz vje snost. Iz tog ra zlo ga mo` da je sva ka uto pi ja isto vre me no i dis to pi - ja, {to se u Lo ga no vu bi je gu ja sno po ka zu je u kon tra stu iz - me u do njeg i gor njeg svi je ta. Do lje je sve, da kle, pod lo` no osob nom u`it ku i za ba vi, dok je gore po treb no stvo ri ti novi svi jet koji je ve} una pri jed pre do dre en svim opa sno sti ma koje sa so bom nosi Pri ro da. No, ju na ci fil ma se una to~ sve - mu ipak od lu ~u ju na gor nji svi jet, te tako iz dis to pi je po nov - no ula ze u uto pi ju, koja je sada, za njih svje sno, obi lje `e na tim dis to pij skim mo men tom ne iz vje sno sti. Tom od no su dis - to pi je-uto pi je pri do no si i glaz ba Je rr ya Gold smit ha, ina ~e do bit ni ka Os ca ra za Omen, a skla da te lja glaz be za fil mo ve po put Pla ne ta maj mu na, Pol ter ge i sta, Ali e na i mno gih dru - gih, kao i po zna te uvod ne {pi ce za se ri ju Star Trek. Na i me, kada se rad nja od vi ja u do njem gra du glaz be na po za di na se sa sto ji is klju ~i vo od elek tron skih zvu ko va, dok se, na su prot tome, pri rad nja ma u vanj skom svi je tu u glaz be nu po za di nu uklju ~u je ~i tav or ke star bez elek tron skih zvu ko va, kao da `eli su ge ri ra ti tu pu ni nu `i vo ta. Lo ga nov bi jeg nam ov dje ot kri va i ne {to o lju ba vi. Dok u do - njem svi je tu osim ne pre sta ne mo gu} no sti u`it ka po sto ji i ne - {to zva no Love Shop, kao {to ime ka`e:»du}an lju ba vi«u ko jem se ostva ru ju sve mo gu }e sek su al ne fan ta zi je, na gor - njem svi je tu po sto ji ne {to zva no Lju bav. Lo gan i Jes si ca to prvi puta ot kri va ju za jed no ku pa ju }i se u je ze ru i ka sni je kada ot kri va ju nad grob ne spo me ni ke i na nji ma ozna ~i te lje»vo lje ni mu`«i»vo lje na `ena«. Radi se o ozna ~i te lji ma tako dugo dok im sta rac ne obja{ nja va {to ti izra zi do i sta ozna ~a - va ju i upra vo u tom tre nu par ot kri va ono {to je ve} odu vi - jek znao: da u do njem svi je tu, upra vo zbog sve vla da ju }e ek - sta ze i per ma nen tnog u`it ka, ne po sto ji Lju bav. Za lju bav, i to je jo{ jed na bit na po u ka Lo ga no va bi je ga, uvi jek je po treb - na ne iz vje snost, ono {to do no si»vanj ski svi jet«koji uz sebe nosi i od go vor nost. Za lju bav je uvi jek po treb no i zlo, tj. da ne po sto je sa vr {e ni uvje ti kao {to su to bili uvje ti u za pra - vo dis to pij skom svi je tu gdje sva ka `e lja mo`e biti ostva re na

110 hfl_54-q7:hfl :24 Page 109 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 103 do 113 Horvat, S.: Sve {to nam pre{u}uju... a otkrivaju distopijski filmovi pri ti ska njem gum ba (kao {to je Lo gan na po ~et ku pu tem te - le por ta za br zin ski seks po zvao Jes si cu). U tom po gle du se Lo ga nov bi jeg ujed no mo`e i{~i ta ti i kao kri ti ka hip pi e-po kre ta. To se po se bi ce vidi u ro ma nu Wil li a - ma F. No la na i Ge or gea C. Joh nso na po ko jem je sni mljen film, a koji je prvi puta objav ljen 1967, da kle upra vo u vri - je me kad je hip pi e-po kret bio na vr hun cu (to je go di na u ko - joj je do{ lo do Sum mer of Love, tj.»lje ta lju ba vi«). Umje sto po i sto vje }i va nja s tra di ci o nal nom kul tu rom, mla de` je od ba - ci va la kon ven ci o nal ne obi ~a je i pre pu sti la se sek su al noj re - vo lu ci ji. Vi{e nego u fil mu, u knji zi je na gla {en upra vo taj mo ment. [to vi {e, u uvo du knji ge ~i ta mo:»sje me Ma lo ga Rata po si ja no je u ne mir nom lje tu to kom 60-ih go di na, kada je mla de` sit-ino vi ma i stu dent skim de mon stra ci ja ma isku {a- va la svo ju sna gu«. Lo ga nov bi jeg u tom smi slu ujed no pred stav lja sup til nu kri - ti ku 68-e. Film nam ja sno po ka zu je {to bi se do go di lo da su is pu nje ni glav ni za htje vi {ez de se to sma{ ke ge ne ra ci je: umje - sto ek splo a ta ci je rad ni ka i sek su al nog jed no u mlja, sada ima - mo svi jet oslo bo en rada i pot pu no usmje ren za ba vi i u`it - ku. I kao {to je do i sta slu ~aj s da na{ njim svi je tom u doba pos tpo li ti ke, umje sto ra di kal nih pro mje na, sve {to je osta lo od 68. su»`i vot ni sti lo vi«. Pa ~ak ni eman ci pa tor ski dis kur - si po put fe mi niz ma, eko lo{ kog po kre ta itd. nisu do ve li do struk tu ral nih pro mje na, ve} su do ve li do ap so lu ti za ci je po li - ti~ ke ko rek tno sti i ide o lo gi je ljud skih pra va, gdje se svi po li - ti~ ki i eko nom ski pro ble mi a pri o ri pre tva ra ju u»kul tur ne pro ble me«. Najbolji do kaz toga je Ni co las Sar kozy, koji je u svo joj pre - diz bor noj kam pa nji go di ne na ja vio kako }e, ako po - sta ne pred sjed nik,»jed nom za svag da li kvi di ra ti na sli je e 68-e«, prem da nije svje stan da je upra vo on sam per ver ti ra - ni pro dukt»go di ne koja je uz dr ma la svi jet«. Vje ro jat no po - naj bo lji od go vor Sar koz yju dao je Danny le Ro u ge, od no sno Da ni el Cohn-Ben dit, do du {e ko ri ste }i je dan sko ro pa ar gu - men tum ad ho mi nem, ali po ga a ju }i stvar: do kaz da je i Sar - kozy di je te 68-e jest da je pred sjed nik dr `a ve ~o vjek koji je dva put ra zve den! [to vi {e, upra vo se je dan od naj po zna ti jih {ez de se to sma{ kih slo ga na Vi vre sans co tra in te et jo u ir sans en tra ve mo`e pri klad no pri mi je ni ti i na Sar koz yjev pri vat ni `i vot, a po se bi ce nje go vu vezu s Car lom Bru ni. A ako }emo biti do kra ja re a li sti~ ni po ka zu ju }i na i zgled ne mo gu }e, tre ba re}i da upra vo Sar kozy sto ji uz bok Bra da Pit ta i Da vi da Bec - kha ma kao naj bo lje odje ven mu{ ka rac po iz bo ru ~a so pi sa Va nity Fair i to ni ma nje ni vi{e nego na 68. mje stu! Da - kle, pro i zvod 68-e, kako to pa ra dok sal no po tvr u je naj ve }i Loganov bijeg 109

111 hfl_54-q7:hfl :24 Page 110 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 103 do 113 Horvat, S.: Sve {to nam pre{u}uju... a otkrivaju distopijski filmovi Loganov bijeg 110 pro tiv nik 68-e Ni co las Sar kozy, jesu `i vot ni sti lo vi, od no - sno»kul tu ra«umje sto po li ti ke. To je izno va po tvr dio Lo ga nov bi jeg. Na i me, je di na pro mje - na koja je mo gu }a u dis to pij skom svi je tu nije po li ti~ ka ili»du bin ska«pro mje na, ve} is klju ~i vo po vr {in ska pro mje na koja }e na krat ko za do vo lji ti ne mir ne im pul se i po nov no ostva ri ti har mo ni ju u`it ka. Sa vr {e nu ilu stra ci ju ima mo u sce - ni kada Lo gan i Jes si ca do la ze u cen tar za pla sti~ nu ope ra ci - ju pod zna ko vi tim ime nom The New You. Na ula zu ih slje - de }im ri je ~i ma do ~e ku je re cep ci o nar ka Holy (glu mi je sekssim bol Far rah Faw cett, tako po sve re a li zi ra ju }i film sku fik - ci ju):»ako ste do{ li pro mi je ni ti sve {to ste odu vi jek `e lje li (nove o~i, novu kosu, novo lice), onda ste do{ li na pra vo mje sto!«an der so nov film se, da kle, izno va po ka zao kao ne - po gre {iv pro rok da na{ njih tren do va u ko ji ma svat ko s od go - va ra ju }im bud `e tom mo`e po sta ti net ko novi. Na rav no, pod uvje tom da je ta pro mje na samo po vr {in ska jer mi je nja ti se du bin ski ve} im pli ci ra odre e nu mje ru sub ver zi je. Dva ar hi tek ton ska de ta lja fil ma ta ko er su ja sno na go vi je sti - la na{u pos tmo der nu eru. Prvi je da je ve }i na fil ma sni mlje - na ni ma nje ni vi{e nego u shop ping-cen tru (radi se o Dal las Mar ket Cen tru). Iz tog ra zlo ga na sva kom ko ra ku su sre }e- mo po kret ne ste pe ni ce, a i ~i ta va atmos fe ra po sve od go va ra dis to pij skom svi je tu koji je kla u stro fo bi ~an i za tvo ren. Jer nije li shop ping-cen tar naj bo lji opis sa vr {e nog dis to pij skog svi je ta koji je pot pu no sa mo do sta tan, iz ko je ga lju di ne mogu i ne `ele po bje }i (bu du }i da u nje mu ima ju sve) i koji funk ci o ni ra kao pot pu no izo li ran grad bez po tre be za vanj - skim svi je tom? Ov dje, pa ra fra zi ra mo li izja vu gal skog Ri - mlja ni na Na ma ti ja na Ce za ru da je od svi je ta u~i nio grad, mo `e mo re}i da s pos tmo der nom ar hi tek tu rom, grad, ili shop ping-cen tar, po sta je svi jet. Za {to uop }e iza }i iz gra da kada u nje mu ima mo sve, od la tin skih do ki ne skih ~e tvr ti, sve za mi sli ve»au toh to ne«ku hi nje, kao i po prat ne sa dr `a je koje smo ne ko} mo ra li tra `i ti u uda lje nim kut ci ma svi je ta? Za {to uop }e iza }i iz shop ping-cen tra kad u nje mu ima mo vr - ti }e, spa va o ni ce, re sto ra ne, dis ko te ke, knji `a re, a osim is pu - nje nja svih za mi sli vih eg zi sten ci jal nih po tre ba na ras po la ga - nju po sto je ~ak i»in te lek tu al ne«za ba ve? Tendencija su vre me nog pos tmo der nog ur ba niz ma je stva ra - ti pri vid ne oaze unu tar po dru~ ja za koja zna mo da ih je io - na ko ve} odav no osvo jio obra zac koji si mu la ci jom iz bo ra i be sko na~ nih mo gu} no sti us pi je va stvo ri ti je dan za pra vo jed - no li ~an svi jet u ko je mu su te oaze tek la` na»osvje `e nja«spo - sob na da i da lje odr `a va ju sta tus quo. I tu do la zi mo do dru - gog de ta lja, s kra ja fil ma. Mje sto u koje Lo gan i Jes si ca ura -

112 hfl_54-q7:hfl :24 Page 111 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 103 do 113 Horvat, S.: Sve {to nam pre{u}uju... a otkrivaju distopijski filmovi nja ju kako bi po nov no do{ li do pod ze mno ga gra da i mje sto na ko jem oslo bo e ni gra a ni na kra ju su sre }u star ca, jest Fort Worth Wa ter Gar dens, kla si~ ni pri mjer pos tmo der ni - sti~ ke grad nje opi si van kao»osvje `u ju }a oaza unu tar be ton - ske d`un gle«. Ve} u toj sin ta gmi su sre }e mo za ni mlji vu za - mje nu ter mi na: upra vo u be ton skoj d`un gli se, par ko vi ma i osvje `u ju }im od mo ri {ti ma, na sto je stvo ri ti oaze, ~ime se za - pra vo pri kri va ~i nje ni ca da oaze u ve li kim gra do vi ma go to - vo vi{e ne po sto je. Tim za dnjim de ta ljem, koji mo` da nije tek sce no gra fi je radi uvr {ten u film, Lo ga nov bi jeg ja sno po ka zu je da u da na{ njem dis to pij skom svi je tu ~ak i uto pi je na kra ju idu u pri log dis to - pi ji ({to se za pra vo i ostva ri lo 2004, kad se tro je dje ce uto - pi lo u toj»osvje `a va ju }oj oazi unu tar be ton ske d`un gle«). Ra di kal na po u ka Lo ga no va bi je ga je da upra vo ono {to se sma tra po `elj nim i uto pij skim npr. svi jet oslo bo en ek - splo a ta ci je, rada, pat nje, itd. ne ri jet ko mo`e po sta ti samo jo{ jed no sred stvo radi ostva re nja dis to pi je, jo{ ve}e ek splo - a ta ci je koja }e se od one pri ja{ nje ra zli ko va ti po tome {to }e lju di na nju pri sta ti do bro volj no, mi sle }i da se time ostva ru - ju svi nji ho vi ide a li.»...ali ja to sve jed no `e lim«oni `ive Joh na Car pen te ra (They Live, 1988) na neki na ~in na stav lja ju tamo gdje je Stvor (The Thing, 1982) stao. Kao {to se u Stvo ru u ame ri~ koj istra `i va~ koj sta ni ci na An tar kti - ku po jav lju je izvan ze malj ski stvor koji ima spo sob nost da sa - vr {e no imi ti ra bilo koji oblik or gan skog `i vo ta s ko jim do e u fi zi~ ki kon takt, pa sto ga ~la no vi istra `i va~ kog tima vi{e ne zna ju tko je ~o vjek a tko nije, tako u Oni `ive ta ko er vi{e ne po sto ji ra zli ka iz me u izvan ze ma lja ca i lju di. No dok su u Stvo ru lju di po ~e li ubi ja ti jed ni dru ge jer vi{e nisu mo gli ra za zna ti ra zli ku iz me u lju di i stvo ra, u fil mu Oni `ive po - sto ji rje {e nje: to su crne sun ~a ne na o ~a le. Sret ni na la znik tog mo} nog oru a je John Nada (Roddy Ri per), ne za po sle ni lu - ta li ca koji do la zi u Los An ge les tra `e }i po sao. Nakon na por nog pr vog rad nog dana, je dan od rad ni ka, Frank Ar mi ta ge (Ke ith Da vid), po nu di mu pre no }i{te u obli - `njoj fa ve li. Nju{ ka ju }i na o ko lo, Nada usta no vi da se u ma - loj cr kvi pre ko puta zbi va ju ~ud ne stva ri. Umje sto mise, vje` - ba kora je za pra vo sni mlje na i re pro du ci ra na pu tem ra di ja, a ~i ta va je cr kva puna ne ka kvih ku ti ja. Istu no} ~i ta vo po dru~ - je po ~i nju nad li je ta li he li kop te ri, a ubr zo do la zi i ~i ta va eska - dri la po li ca ja ca koji za jed no s ba ge rom ru{e kako cr kvu, tako i fa ve lu. Dru gi dan Nada u ru {e vi na ma cr kve, u skro vi - {tu u zidu, pro na la zi ku ti ju i u njoj ta mne na o ~a le. O~e ku je ga ve li ko izne na e nje. Svi jet nije tako {a ren kao {to se ~i ni - lo pri je: na ve li kom jum bo-pla ka tu koji re kla mi ra kom pju - to re na la zi se crno-bi je li nat pis» Budi po slu {an«(obey), dok se na dru gom na ko jem ina ~e pi{e» Do i na Ka ri be«, iznad zgod ne `ene koja le`i na pla `i, na la zi nat pis»@eni se i re pro - du ci raj«. Nada po tom do la zi do ki o ska i za pre pa {}u je se kad sa zna da sve no vi ne za pra vo sa dr `e taj ne i skri ve ne po ru ke sa sli~ nim na red ba ma i po ru ka ma. Na nov ~a ni ca ma umje sto uo bi ~a je - ne ilu stra ci je na pro sto sto ji:»ovo je tvoj Bog«. Ubr zo ga do - ~e ka jo{ ve}e izne na e nje: na o ~a la ma ne samo da mo`e vi - dje ti su bli mi nal ne re kla me, ve} ujed no mo`e vi dje ti da me u lju di ma `ive izvan ze malj ci. Nji hov je cilj za vla da ti ljud skom ra som i pu tem si gna la koji se {a lje kroz te le vi zi ju ome sti ra - zli ko va nje iz me u izvan ze ma lja ca i ono malo lju di {to je jo{ osta lo. Film Oni `ive u neku je ruku sli ~an In va zi ji tje lo kra di ca (In- va si on of the Body Snat chers, Don Si e gel, 1956): i u jed nom i u dru gom fil mu izvan ze malj ci su ba{ po put nas, izva na izgle da ju kao i dru gi lju di, no is pod vanj {ti ne kri je se stra{ - na isti na. S dru ge stra ne, po sto ji i iz vje sna sli~ nost s ka sni jim Ma tri xom (1999), bu du }i da svi jet ka kav po zna je mo za pra - vo nije stva ran. On je samo pa ra van iza ko jeg se kri je mno - go stvar ni ji svi jet onaj koji uvje tu je po jav nost ovog svi je - ta ko jeg sma tra mo re al nim. No za ra zli ku od In va zi je tje lo - kra di ca, koji se mo`e tu ma ~i ti kao holl ywo od ski pri kaz McCarth yje ve ere i stra ha od»cr ve nih«koji su se in fil tri ra li u na{e dru{ tvo, i Ma tri xa, koji ima ili ba rem na sto ji ima ti fi - lo zof ske re per ku si je i pro pi ta ti di fe ren ci ju iz me u ono ga {to je stvar no i ono ga {to nije, Oni `ive je po naj pri je fo ku si ran na kri ti ku ide o lo gi je, kon zu me riz ma, re kla me. To }e naj bo lje iska za ti lik koji se od mah na po ~et ku fil ma po jav lju je u te le vi zij skom pro gra mu koji je ha ki ra la po bu nje - ni~ ka sku pi na iz obli `nje cr kve:»@ivi mo u umjet no stvo re - nom sta nju svi je sti koje na li ku je snu. Si ro ma{ ne i po tla ~e ne kla se ra stu. Ra sna jed na kost i ljud ska pra va ne po sto je. Oni su stvo ri li re pre siv no dru{ tvo, a mi smo nji ho vi ne svje sni or - ta ci... Nji ho va na mje ra da vla da ju po ~i va na po ni {ta va nju svi je sti. Us pa va ni smo u tran su. Zbog njih smo po sta li rav - no du{ ni, spram sebe sa mih, spram dru gih, usmje re ni smo samo na vla sti ti pro bi tak. Oni su si gur ni tako dugo dok nisu ot kri ve ni... To je nji ho va glav na me to da pre `iv lja va nja. Da nas odr `e u snu, da nas odr `e se bi~ ni ma, da nas odr `e za ve - de ni ma... Oni ra skla pa ju us pa va nu sred nju kla su. Sve vi{e i vi{e lju di po sta je si ro ma{ no. Mi smo nji ho va sto ka. Od ga ja - ju nas za rop stvo.«kao {to vi di mo, ova se po ru ka bez ika - kvih iz mje na mo`e pri mi je ni ti i na da na{ nje mul ti na ci o nal ne kor po ra ci je i u tom smi slu je Oni `ive an ti ci pa ci ja li je vih kri ti ka da na{ nje ga glo bal nog ka pi ta liz ma. Ideju za film Car pen ter je do bio iz dva izvo ra: ~i ta njem krat - ke pri ~e Eight O Clock in the Mor ning koja je 1960-ih objav - lje na u The Ma ga zi ne of Fan tasy and Sci en ce Fic ti on, te iz stri pa pod ime nom Nada, {to je i ime glav nog lika koje na {pa njol skom zna ~i»ni{ta«. U jed nom in ter vjuu Car pen ter je re kao da je izvor fil ma i po ja ~a na ko mer ci ja li za ci ja po li ti ke i po pu lar ne kul tu re:»po ~eo sam po no vo gle da ti TV. I ubr zo sam shva tio da je sve {to vi di mo stvo re no kako bi nam se ne - {to pro da lo. Samo se radi o tome da ne {to ku pi mo. Je di na stvar koju oni `ele je na{ no vac.«u tom smi slu Oni `ive je pri je sve ga kri ti ka raz do blja po zna tog i pod ime nom»de ka - da ek sce sa«, kada se ~i ni lo da je kon zu me ri zam na vr hun cu. Lju di su se uglav nom ba vi li sa mi ma so bom, {to se ma ni fe sti - ra lo kroz ve}e ku}e, ve}e te le vi zo re, ve}e kade, ve}e ga ra `e, ve}e ku hi nje, ve}e od mo re itd. Svi su htje li po sta ti vi{a sred - nja kla sa, a go di{ nji od mor (otu da u fil mu i jum bo-pla kat s nat pi som»oti i na Ka ri be«) po stao je con di tio sine qua non. Me utim, ko li ko god da Car pen te ra tre ba po hva li ti jer je se - ci rao kon zu me ri sti~ ku hi ste ri ju Re a ga no ve ere i utro put no - vim kri ti ka ma re kla me i po tro{ nje, Oni `ive ipak ima jed nu manu. Ona se, na i zgled pa ra dok sal no, na la zi u vje ro jat no po naj bo ljem de ta lju ~i ta vog fil ma. A to su, da ka ko, sun ~a ne 111

113 hfl_54-q7:hfl :24 Page Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 103 do 113 Horvat, S.: Sve {to nam pre{u}uju... a otkrivaju distopijski filmovi na o ~a le za i{~i ta va nje ide o lo gi je. U ~emu je pro blem? Oni `ive je, na kra ju kra je va, ti pi ~an pri mjer ne u ro ze oko su bli - mi nal nih re kla mnih po ru ka: kada gle da mo pla ka te i re kla - me mi za pra vo gle da mo samo po vr {i nu, a po ru ka koja nas na go va ra da ne {to ku pi mo ili da se po na {a mo na to~ no odre en na ~in du bin ska je i ni smo je svje sni. Me u tim, ne ide li i kri ti ka su bli mi nal nog re kla mi ra nja, ma kar ne svje sno, izno va na ruku sa mim kor po ra ci ja ma? Na i me, upra vo se kri - ti kom su bli mi nal nih po ru ka onih koje su, da kle,»du bin - ske«po put nat pi sa»@eni se i re pro du ci raj«is pod po vr {in ske po ru ke» Do i na Ka ri be«su ge ri ra da je je di na vr sta ma - ni pu la ci je su bli mi nal na ma ni pu la ci ja. I tu se na la zi gre{ ka: jer upra vo sve re kla me, ~ime se ujed no mo`e mje ri ti nji ho va uspje{ nost, po ~i va ju na stva ra nju kul tur nih sim bo la koji }e osta ti ne svje sni u ko gni tiv nim pro ce si ma i dje lo va ti na na{e emo ci je. Sva ki je ~in ku po va nja, uko li ko `eli biti uspje {an, ovi san pri je sve ga o emo ci ja ma, a ne o ra ci o nal nim iz bo ri - ma. Uzmimo je dan od pri mje ra iz po zna te knji ge In du stri ja svi - je sti Van cea Pac kar da. Di rek tan pri mjer upo tre be ne ra ci o - nal nih sim bo la u stva ra nju pre dod` be je 1950-ih u Ame ri ci bila tran sfor ma ci ja pa ki ra nja mar ga ri na mar ke»do bra sre - }a«. U po ~et ku je na omo tu u ko jem se mar ga rin pro da vao bilo vi{e ele me na ta, uklju ~u ju }i i cr te` sa mog mar ga ri na. U jed nom uglu bio je i mali cr te` dje te li ne sa ~e ti ri li sta. Du - bin skim istra `i va njem do{ lo se do za klju~ ka da dje te li na sa ~e ti ri li sta iza zi va»po volj ne«uti ske i u tri suk ce siv ne pro - mje ne pa ki ra nja cr te` dje te li ne sa ~e ti ri li sta je do bi vao sve vi{e mje sta, sve dok na kra ju nije pot pu no do mi ni rao pa ki - ra njem. E sad, va lja se za pi ta ti klju~ no pi ta nje: {to je tu su - bli mi nal no, kad io na ko zna mo da je dje te li na sa ~e ti ri li sta ve} odav no sim bol sre }e i da nije po treb no puno kon tem pla - ci je kako bi smo sa zna li koje je nje no»du bin sko«zna ~e nje? Cilj kri ti ke re kla ma u tom smi slu ne bi tre ba le biti su bli mi - nal ne re kla me, ve} upra vo one»obi~ ne«. Pro blem nije u tome da su po ru ke skri ve ne, ve} u tome da su sa svim vid lji - ve» kupi ovaj pro i zvod«, kako ne ri jet ko gla se ogla si, nije skri ve no ve} ek spli cit no i ~i tav pro jekt shva }a nja za {to lju di ku pu ju neke stva ri ne bi tre bao le `a ti u ra zu mi je va nju skri - ve nih po ru ka po je di nih re kla ma, ve} upra vo u shva }a nju kako to da lju di i{~i ta va ju ek spli cit ne po ru ke (» kupi ovo«), to ra ci o na li zi ra ju (» znam da je to samo re kla ma, i da me `ele uvje ri ti u ne {to {to ne `e lim«), ali isto vre me no bi va ju `r tva - ma emo ci ja i ira ci o nal nih iz bo ra (»ali ja to sve jed no `e lim«). Pro blem da na{ nji ce je, da kle, upra vo u ovo me»ali ja to sve - jed no `e lim«: kako to da lju di zna ju da im se sva kod nev no pro da ju pro i zvo di, da ih se uvje ra va u ne {to {to im naj ~e {}e ne tre ba, a oni sami sve jed no stva ra ju pre dod` bu da to `ele i da im je upra vo neki pro i zvod nu `an i ne op ho dan za na - sta vak za do volj nog i sret nog `i vo ta? Upravo lo gi ka»ali ja to sve jed no `e lim«mo` da naj bo lje mo`e opi sa ti i zna ~e nje na slo va fil ma Oni `ive. Na i me, u jed - nom se gmen tu fil ma ~ak vi di mo nat pis»oni `ive, mi spa va - mo«i upra vo to ilu stri ra osje }aj kon zu me na ta pri ne po sje do - va nju ne kog pro i zvo da. Ne radi se o tome da»izvan ze malj - ci«`ive zato jer zna ju pra vi smi sao (iza skri ve nih po ru ka itd.), nego se radi o tome da oni `ive jer ima ju ne po sre dan pri stup u`it ku. Oni su ti koji zna ju {to sto ji iza sva kog pro i - zvo da. A nije li ba{ to me ha ni zam koji po kre }e ~i ta vu in du - stri ju re kla me? Pri mje ri ce, `va ka }e gume su ve} odav no stan dar dni pro i zvod koji nam vi{e ne mo`e po nu di ti ne {to novo, a ipak ih ku pu je mo. Go to vo kao to a let ni pa pir, o ko - je mu u jed noj se ri ji Se in fel da (epi zo da 109) pri ~a Ge or ge, uvi a ju }i da je to a let ni pa pir je dan od onih pro i zvo da koji se u po sljed njih 100 go di na nije ra di kal no pro mi je nio: umje - sto tvr dog pa pi ra ima mo sve mek {i i nje` ni ji, umje sto jed ne, sive boje, sada ima mo ra zne boje, pa ~ak i re pro duk ci je umjet ni~ kih dje la ali to je sve, nije se pro mi je ni la funk ci - ja, ili prin cip. Ili, kako to ne za bo rav no ka`e Ge or ge:»it s just pa per on a roll, that s it. And that s all it will ever be.«jed na ko je sa `va ka }im gu ma ma. Pa sve jed no sva ke go di ne na tr `i {te do la ze nove `va ka }e gume; s oku som lu be ni ce, s oku som ma re li ce, s oku som Coca- Cole, itd. I prem da ve }i- na lju di u pra vi lu pre fe ri ra»kla si~ ne«`va ka }e, uvi jek izno va po sto ji po tre ba za re pro du ci ra njem no vih oku sa, no vih pro - i zvo da koji se pro da ju po prin ci pu»ali ja to sve jed no `e lim«. Da kle, iako zna mo da svi ti novi oku si ne}e za do vo lji ti na{e pre fe ren ci je, mi ih sve jed no ku pu je mo i to upra vo zato da ih isku {a mo. A izvan ze malj ci, ili bo lje re ~e no kor po ra ci je, u Oni `ive ve} una pri jed zna ju da je u pi ta nju samo do bar trik. Jedna u svo joj sr`i per ver zna prak sa po ka zu je kako su po tro - {a ~i ~ak i svje sni tog tri ka, ali i da lje dje lu ju po na ~e lu»ja to znam, ali ipak...«u Ju go sla vi ji su po sto ja le, a i da lje se na ne - kim mje sti ma mogu ku pi ti, po zna te `va ka }e ^un ga Lun ga. Prem da je nji hov okus bio ka rak te ri sti ~an i mno gi ma pri ma - mljiv, taj bi okus ta ipak se radi o so ci ja li sti~ kom pro i zvo - du, do da li bi ci ni ci brzo ne stao. Ra zlog je vrlo jed no sta - van: okus `va ka }ih guma za pra vo nije bio to li ko bi tan. Bit - ne su bile sli ~i ce koje su se na la zi le unu tar am ba la `e. Dok se da nas `va ka }e uglav nom ku pu ju kako bi se pri krio ne u go - dan za dah iz usta, pa iz tog ra zlo ga one naj po pu lar ni je ni ne - ma ju po prat ne sli ~i ce za sku plja nje, ^un ga Lun ga se ku po - va la ne samo zbog svog io na ko krat ko traj nog oku sa, ve} zbog sli ~i ca. Kad se da nas sje ti mo ^un ga Lun ge, onda je do - i sta ~ud no kako su mo gle po sta ti to li ko po pu lar ne. Za ra zli - ku od da na{ njih `va ka }a koje se di~e time da sa dr `e malo ka - lo ri ja, ju go sla ven ske `va ke su ima le {e}er (jo{ uvi jek nije bilo do{ lo»de ko fe i ni zi ra no doba«). Za ra zli ku od da na{ njih sli - ~i ca koje se li je pe i ~ak se mogu sku plja ti u al bu me, sli ke klin ca na ve li kom ba lo nu nisu ima le ni ka kvu svr hu. No ipak, ku po va le su se. Jednako je na Za pa du bilo i jo{ uvi jek je s Kin der ja ji - ma, kao ne {to ipak so fi sti ci ra ni jom ver zi jom tri ka. Svi mi zna mo da Kin der jaje ima i ~o ko la du, me u tim ono {to je bit no nije sama ~o ko la da, ve} ono {to se na la zi unu tar nje. To je izne na e nje, od no sno igra~ ka. Naj bo lja po tvr da toga su i ra {i re ni kru go vi ko lek ci o na ra di ljem Eu ro pe, i to uglav - nom me u sta ri jom po pu la ci jom. [to vi {e, nje ma~ ki pro i zvo - a~ je ~ak oti {ao to li ko da le ko da su po je di ne igra~ ke ru~ no obo ja ne i na vod no se na la ze u sva kom sed mom ja je tu, o ~emu go vo ri i po zna ti slo gan:»jetzt in je dem si eb ten Ei«. Da je ~o ko la da kod Kin der- jaja, kao i `va ka }a guma kod ^un ga Lun ge, za pra vo ne bit na, po sred no, kao i uvi jek, go - vo ri ame ri~ ki za kon koji jo{ od go di ne za bra nju je»ne- nu tri tiv ne sa stoj ke«u hra ni (od no sno mi je {a nje hra ne i pla - sti ke), pa se tako ori gi nal na Kin der- jaja mogu ku pi ti svug dje na svi je tu osim u SAD-u. Umje sto kla si~ nih i pre po znat lji vih Kin der- jaja, u SAD-u ona mo ra ju biti ili samo pla sti~ na ili

114 hfl_54-q7:hfl :24 Page 113 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 103 do 113 Horvat, S.: Sve {to nam pre{u}uju... a otkrivaju distopijski filmovi samo ~o ko lad na. Me u tim, tu se jav lja ju dva o~e ki va na pa - ra dok sa za na{ pos tmo der ni svi jet. Prvo, zbog lo gi ke tr `i {ta (po nu de i po tra `nje) upra vo su u SAD-u igra~ ke, od no sno fi - gu re naj cje nje ni je. A dru go, zbog lo gi ke mul ti kul tu ra liz ma ori gi nal na se Kin der- jaja, uz malo tru da, ipak mogu pro na }i na te ri to ri ju SAD-a. Do volj no je oti }i u imi grant ske ~e tvr ti New Yor ka ili dru gih ve li kih gra do va gdje je le gal no da du - }a ni spe ci ja li zi ra ni za»au toh to nu hra nu«ujed no mogu pro - da va ti i Kin der- jaja. Jed na ko tako se na ame ri~ ko-ka nad skoj ili ame ri~ ko-mek si~ koj gra ni ci Kin der- jaja ipak mogu ku pi ti, bu du }i da ona u Ka na di i Mek si ku nisu za bra nje na. A da ne go vo ri mo o in ter ne tu, gdje su ona ve} neko vri je me, na rav - no, do stu pna i na Ama zo nu. Pa ipak, kao neka vr sta ilu zor - ne bor be pro tiv»ali ja to sve jed no `e lim«lo gi ke, Ame ri~ ka ko mi si ja za si gur nost pro i zvo da po zi va sve kon zu men te da pri ja ve Kin der- jaja koja se na la ze u lo kal nim ili on li ne-du }a- ni ma. Ova ko gla si glav ni ar gu ment:»ako do i sta `e li te izne - na di ti svo ju dje cu ovog Uskr sa, raz mi sli te o tome da im po - seb no da ru je te slat ki {e i igra~ ke. Mi je {a ti to dvo je, po seb no ako se igra~ ka na la zi unu tar slat ki {a, kao {to je to slu ~aj sa Kin der-ja je tom, {a lje mi je {a nu po ru ku o tome {to je je sti vo, a {to nije, i pred stav lja ri zik za mla u dje cu.«[to ne va lja s tom po ru kom? To je ve} na prvi po gled ja sno: s jed ne stra - ne ima mo tu kva zi kr {}an sku tezu koja mo ra li zi ra da ri va nje za Uskrs (jer kako se za Uskrs mo`e da ri va ti i{ta {to nije pri - rod no i bli sko Bogu?), s dru ge stra ne ima mo ap so lut no li ce - mjer je bu du }i da je Ame ri ka zna na ne samo kao ze mlja pla - sti ke, ve} i kao ze mlja ~ije je tra di ci o nal no jelo junk food. Ako ig dje po sto ji mi je {a nje hra ne i»ne nu tri tiv nih sa sto ja ka«, onda je to upra vo u re sto ra ni ma i fast-fo o do vi ma koji su po - te kli iz SAD-a. Me u tim, po lje gdje se ap so lut no ru{i ide o - lo gi ja Ame ri~ ke ko mi si je za si gur nost pro i zvo da jest ve} pri - je spo me nu ta ~i nje ni ca da se Kin der- jaja naj ~e {}e io na ko ne ku pu ju zbog hra ne ve} zbog igra ~a ka. I tu se vra }a mo na Oni `ive. Nama da nas vi{e nisu po treb ne na o ~a le za i{~i ta va nje ide o lo gi je kako bi smo zna li zbog ~ega ku pu je mo Kin der- jaja. Po sto je ~ak i oni kon zu men ti koji pri - li kom ras pa ki ra va nja am ba la `e na pro sto bace ~o ko la du i usre do to ~e se is klju ~i vo na»izne na e nje«. Ko li ko je te{ ko za mi sli ti ne ko ga tko }e samo po je sti ~o ko la du i ba ci ti igra~ - ku mo` da je naj bo lji do kaz tog per ver znog obi ~a ja. U kon - tek stu Car pen te ro va fil ma, sun ~a ne na o ~a le koje ot kri va ju skri ve ne po ru ke iza pro i zvo da i re kla mnih zna ko va u tom bi se smi slu mo gle pro tu ma ~i ti i kao»se mi o lo{ ke na o ~a le«koje ot kri va ju za {to ne {to ~i ni mo (npr. ide mo na Ka ri be zbog `e - nid be i re pro duk ci je, ku pu je mo Kin der- jaja zbog izne na e - nja). Pa ipak, Oni `ive je na neki na ~in ve} an ti ci pi rao je dan sta ri ji znan stve no fan ta sti~ ni film B-pro duk ci je, ^o vjek s ren - dgen skim o~i ma (X The Man with the X-Ray Eyes, 1963) Ro ge ra Cor ma na. Za ra zli ku od Nade, ov dje glav ni lik Dr. Ja mes Xa vi er nije mo gao vi dje ti samo iza re kla mnih pla ka ta ve} i iza odje }e, pa pi ra, zi do va, pa ~ak i ljud ske ko`e. I to vla sti tim o~i ma, dok su mu na o ~a le slu `i le ne kao sred stvo i{~i ta va nja ide o - lo gi je kao u Oni `ive, ve} kao obra na od»po no ra«, od ne - pod no {lji vo sti tog de kon stru i ra nog svi je ta. Ili, kako ka`e Ni - etzs che u svom po zna tom afo riz mu koji kao da opi su je tra - gi~ nu sud bi nu dok to ra Xa vi e ra:» Onaj koji se bori pro tiv ~u - do vi {ta mora pa zi ti da i sam ne po sta ne ~u do vi {te. I ako dugo gle da{ u po nor, po nor }e ti uz vra ti ti po gled.«u tom smi slu, naj bo lji kon tra sa vjet ide o lo gi je ~u je mo iz ri je ~i sve }e- ni ka ko je mu na kra ju fil ma do la zi ve} pot pu no po lu dje li dok tor s cr nim o~i ma. Kad dok tor pri e k nje go voj go vor - ni ci, go vo re }i mu o svje tlu koje vidi is pod svih stva ri, sve }e- nik mu od go va ra da ga jo{ samo Evan elje po Ma te ju mo`e spa si ti. I do i sta, nije li Ma tej naj ra di kal ni ji, go to vo fun da - men ta li sti~ ki po ziv da se oka ni mo gri je ha ma kako taj gri - jeh izgle dao. Jer dok tor je, isku {a va ju }i svo je novo»oru e«, na jed nom ple su vi dio is pod odje }e svih pri sut nih i s po `u - dom gle dao gola ti je la `ena, time ne svje sno ostva ru ju }i upra vo ono pro tiv ~ega usta je Ma tej:» ^uli ste da je re ~e no: Ne ~ini pre lju ba! A ja vam ka `em: Tko god s po `u dom po - gle da `enu, ve} je s njo me u~i nio pre ljub u srcu«(mt 5,29). No dok tor Xa vi er na sve }e ni kov upit `eli li biti spa {en od - go va ra:»spa{en? Ne. Do {ao sam vam re}i {to vi dim. Po sto - je ve li ke tmi ne. Sta ri je od vre me na sa mog. A iza te tmi ne... svje tlo koje isi ja va, mi je nja se... a u sre di {tu sve mi ra... oko koje nas sve vidi.«sve }e nik mu po tom ka`e da je gre{ nik i da peto po glav lje Ma te ja ka`e {to tre ba u~i ni ti:»ako te de - sno oko sa bla `nja va, isko paj ga i baci od sebe. Ta bo lje je da ti pro pad ne je dan od udo va, nego da ti ci je lo ti je lo bude ba - ~e no u pa kao.«(mt 5,30) Na kon sve }e ni ko vih ri je ~i Xa vi er vi{e ne mo`e iz dr `a ti {to vidi i do i sta si, vla sti tim ru ka ma, isko pa o~i. I tu film za vr {a va. Osim ~i nje ni ce da Xa vi er nije vi dio su bli mi nal ne po ru ke re - kla ma ve}»po nor«sâm (ili ne pod no {lji vu te `i nu bi va nja), Car pen te rov i Cor ma nov film ra zli ku je jed na vje ro jat no jo{ va` ni ja stvar. I u jed nom i u dru gom ima mo na o ~a le koje ima ju od lu ~u ju }u funk ci ju u po i ma nju pra ve re al no sti: no dok u Oni `ive tek s na o ~a la ma mo `e mo vi dje ti iza ove, la` - ne stvar no sti, u ^o vje ku s ren dgen skim o~i ma na o ~a le ima ju su prot nu funk ci ju one su za {ti ta od onog Re al nog sa mog. [to vi {e, da nema na o ~a le, Xa vi er ne bi mo gao pod ni je ti»svje tlo koje isi ja va u sre di {tu sve mi ra«. Po sto ji ~ak po da tak da je re da telj raz mi {ljao i o al ter na tiv nom za vr {et ku. Umje - sto da film za vr {i s kr va vim dok to ro vim o~i ma, tre bao je za - vr {i ti tako da dok tor Xa vi er, i bez o~i ju, ur li kne:»jo{ uvi jek vi dim!«i to je vje ro jat no naj bo lja po u ka o ide o lo gi ji. [to ako se ne radi o tome da tre ba mo sta vi ti na o ~a le kako bi smo vi dje li ide o lo gi ju, nego je obrat no: tek ski da njem na o ~a la vi di mo ono {to je do i sta ov dje. Ili, kako nas po u ~a va al ter na tiv ni za - vr {e tak ^o vje ka s ren dgen skim o~i ma, kraj nja kri ti ka ide o lo - gi je i su bli mi nal nih re kla ma u Oni `ive bila bi kad bi Nada i bez na o ~a la vi dio taj ne po ru ke koje kon stru i ra ju na{ `i vot. Glav no je pi ta nje, na rav no, bi li to i{ta po mo glo ili bi, kao kod kon zu me na ta Kin der- jaja, pra vo zna ~e nje pro i zvo da, po put ~o ko la de, na pro sto bilo ba ~e no u sme }e, a igra u ko - joj svi za u zi ma mo ci ni~ ne po zi ci je (zna mo {to ~i ni mo, ali to ipak ~i ni mo) osta la ne pre ki nu ta. 113

115 hfl_54-q7:hfl :24 Page 114 FE STI VA LI I RE VI JE Ju ri ca Sta re {in ~i} UDK: (497.5 Za greb): "2008"(049.3) 17. Dani hr vat skog fil ma (2008) ani mi ra ni filmovi 114 Neko li ko dana pri je po ~et ka ovo go di{ njih Dana hr vat skog fil ma, me u lju bi te lji ma do ma }e ani ma ci je gla sno je odje - knu la vi jest da }e dva do ma }a fil ma biti pri ka za na u glav noj kon ku ren ci ji naj pre sti` ni jeg fe sti va la ani mi ra nih fil mo va na svi je tu u fran cu skom An nec yju. Osim toga, svo je vr stan je re - kord i ~ak pet do ma }ih fil mo va u Ve li kom na tje ca nju za gre - ba~ kog Ani ma fe sta (~iji su se lek to ri ipak tra di ci o nal no na - klo nje ni ji hr vat skoj ani ma ci ji). Nije sto ga pre tje ra no go vo ri - ti o ve li kom bu e nju dav no za spa log diva svjet ske ani ma ci - je, ~ak i ako je da le ko od toga da se vra ti u sta nje u ko jem su naj va` ni je me u na rod ne na gra de sva kod ne vi ca. U tom kon tek stu ne izne na u je da se ve }i ni kri ti ~a ra koji su pra ti li Dane upra vo kon ku ren ci ja ani mi ra nog fil ma u~i ni la u cje li ni naj kva li tet ni jom. A i ap so lut ni po bjed nik Dana (sve tri naj va` ni je na gra de: Ve li ka na gra da za naj bo lji film, Ok ta - vi jan za ek spe ri men tal ni film i Na gra da pu bli ke), film Ma ni - re ~ine ~o vje ka ru ~ak Ane Hu{ man, pri ka zan u kon ku ren - ci ji ek spe ri men tal nih fil mo va, kom bi na ci ja je film skog sni - ma nja i ani ma ci je obje ka ta. U nje mu au to ri ca na stav lja ra zvi - ja ti svoj pre po znat lji vi ru ko pis koji mi je {a tra di ci je ek spe ri - men tal nog, ani mi ra nog, do ku men tar nog, a ovaj put i igra - no ga fil ma. Izli za nom fo to gra fi jom (di rek tor fo to gra fi je Ivan Slip ~e vi}) vra }a nas u ne tako dav no vri je me kad su li ce mjer - ja ma lo gra an stva re zul ti ra la slo `e nim pra vi li ma vla da nja i op ho e nja, pre tvo riv {i obi~ no slu `e nje ru~ ka u pa `lji vo pri - pre ma ni obred. Me u tim, kako se opus Ane Hu{ man sve vi{e okre }e in ti mni jim i osob ni jim te ma ma i pri stu pi ma (ov- dje su oso be koje se po jav lju ju u fil mu uglav nom oso be iz nje zi ne bli `e oko li ce i ona sama), lo gi~ no je da i ovaj film ostva ru je po se ban od nos pre ma sva kod nev noj stvar no sti, Ona koja mjeri po zi va ju }i nas da pro mi sli mo kako se da nas od no si mo pre - ma kon ven ci ja ma koje nam je pro{ lost osta vi la. Sve u sve mu, izni man film koji se nije slu ~aj no na {ao u ovom tek stu jer su naj za ni mlji vi ji tre nu ci upra vo ma e stral no ani mi ra ne se kven - ce gdje se de kon stru i ra sce no gra fi ja ci je log obre da, ostav lja - ju }i ga go lim i ba nal nim. Animirani fil mo vi oki ti li su se jo{ po ne kom na gra dom: Mo - ra na je do bi la na gra du Dru{ tva hr vat skih film skih kri ti ~a ra Ok ta vi jan za naj bo lji ani mi ra ni film, Ken ges je po dru gi put iza bran za naj bo ljeg pro du cen ta, Velj ko Po po vi} za naj bo ljeg de bi tan ta, a Hr vo je [te fo ti} je do bio na gra du za naj bo lju glaz bu. Sve su to na gra de Ken ge so vim fil mo vi ma, oni ma isti ma koje }e upo zna ti i fran cu ska pu bli ka u An nec yju. Red je da kle da od njih i kre ne mo. Spominjanje za nat ske do tje ra no sti go vo re }i o Ken ge so vim pro duk ci ja ma ve} se neko vri je me sma tra ple o naz mom me u po zna va te lji ma su vre me ne hr vat ske ani ma ci je, pa ni Mo ra na Si mo na Bo go je vi }a Na rat ha i Ona koja mje ri Velj ka Po po vi }a nisu izu ze tak. Oba fil ma za ni mlji vo ko ri ste tre nut - no mo` da i naj ko ri {te ni ju teh ni ku ani ma ci je ani mi ra nje tro di men zi o nal nih kom pju tor skih mo de la. Za ra zli ku od pro{ la dva Na rat ho va fil ma (ta ko er vrlo uspje{ ni Pla sti cat i Le vi ja tan), ovaj put i Na rath i Po po vi} ko ri ste ma nje re a li - sti~ nu ko na~ nu obra du (tzv. ren de ring), iako je u Mo ra ni ani - ma ci ja to li ko pre ci zna da su ge ri ra ko ri {te nje neke vr ste ko - pi ra nja sni mlje nog po kre ta (ili ro to sko pi ju ili mo ti on cap tu - ring). Mo ra na je obra e na tako da na li ku je kla si~ nom ani mi - ra nom fil mu cr ta nom ru kom i za pra vo joj je ta pre tje ra na pre ci znost u ko pi ra nju stvar nog po kre ta pa ra dok sal no je di - ni ne do sta tak (bu du }i da ani mi ra ni film naj ~e {}e dje lu je `iv - lje i su ge stiv ni je ako po nu di ek spre siv ni ji po kret ko je mu igra ni film ne mo`e kon ku ri ra ti), dok je Ona koja mje ri, osim {to je ve} u di zaj nu li ko va i ani ma ci ji gro tes kna, pri li~ - no je din stve na u na ~i nu ko ri {te nja li ni je i boje. Za~udni po sta po ka lip ti~ ni svi jet Mo ra ne pre pun je o~a ra va - ju }e za bav nih mu ta ci ja, a re `i ja je igra no film ski ~i sta i za ni - mlji va. Eko lo{ ki i hu ma ni sti~ ki pod tekst uple ten je go to vo ne pri mjet no u gra u znan stve no fan ta sti~ ne sli kov ni ce i kao cje li na dje lu je kon cen tri ra ni je od Le vi ja ta na i sup til ni je od Pla sti ca ta (iako se mo`e re}i da je i ma nje am bi ci o zno za mi - {ljen od oba ju ra ni jih Na rat ho vih fil mo va). No ovaj film upu }u je na ne {to dru go: Si mon Bo go je vi} Na rath vje ro jat no je spre man da se oku {a u du go me tra` nom ani mi ra nom fil - mu. To je za si gur no ne {to ~emu bi se pra vi za lju blje ni ci u ani ma ci ju ra do va li vi{e nego jo{ jed noj ne mu {toj ko pi ji Dis -

116 hfl_54-q7:hfl :24 Page 115 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 114 do 115 Stare{in~i}, J.: 17. Dani hrvatskog filma (2008) animirani filmovi ne ye vih `i vo tinj skih li ko va u izved bi ne vi{e tako mla dog, ali i da lje vrlo am bi ci o zno ga Mi la na Bla `e ko vi }a. Puno ek spli cit ni ja je me ta fo ra o sli je pim po tro {a ~i ma u Onoj koja mje ri Velj ka Po po vi }a, koji nas je, osim fil mom, za ba vio i du ho vi tim od go vo ri ma u krat kom in ter vjuu pri je pri ka zi - va nja fil ma (ne{to {to je da le ko ma nje uspje{ no pro vo e no pri je sva ko ga blo ka od ne ko li ko fil mo va). Ov dje pra ti mo ju - na ka kako se slu ~aj no oslo ba a pro pa gan dnog stro ja koji kon tro li ra `i vo te svih osta lih lju di u dis to pij skom svi je tu ko - jim au to krat ski vla da re kla mna in du stri ja. Ne pre tje ra no ori - gi nal na ide ja izve de na je s puno {ar ma i hu mo ra. Najdu`i film ci je log pro gra ma, tri na e sto mi nut ne Note Mar - ka Me{ tro vi }a, tek je la ga ni od mak od pre po znat lji vog ru ko - pi sa koji je au tor iz gra dio u suradnji s Da vo rom Me u re ~a - nom. Mra~ ne, aso ci ja tiv no po ve za ne mo no kro mat ske sli ke pri po vi je da ju o dis funk ci o nal noj obi te lji, na ro ~i to od no su oca i sina. S teh ni~ ke stra ne im pre si o ni ra au to ro va spo sob - nost stva ra nja atmos fe re, dok malo iri ti ra ju»dr ve ni«mo de - li lica u ko ji ma ne do sta je ka rak te ra i glu me. U sva kom slu - ~a ju, pri po vjed ni po stup ci koji u pam }e nje pri zi va ju re mekdje la po put Zr ca la An dre ja Tar kov skog ili Pri ~u nad pri ~a ma Ju ri ja Nor {tej na pre po ru ka su sami po sebi, pa se i za ovaj film mo`e re}i da je izra zi to us pio i sva ka ko vri je dan (naj ma - nje jed nog) gle da nja. Sli~ no je i s Krat kim `i vo tom Da ni e la [u lji }a i Jo han ne Fre i se. Pro na {av{i pred lo `ak u umjet ni~ - kom stri pu, jo{ uvi jek mla di, ali u ani ma ci ji isku sni au tor ostva rio je in tri gan tnu i do tje ra nu stu di ju `en ske in ti me pro - `e tu ma {to vi tim, a po ne kad i {o kan tnim sli ka ma. Ipak, do - jam je da se [u lji} iz fil ma u film tra `i i te{ ko je pred vi dje ti kako }e se nje go va ka ri je ra da lje ra zvi ja ti. Milan Trenc (koji je ne dav no do `i vio svo jih pet na est mi nu - ta sla ve kad mu je u sku poj holl ywo od skoj pro duk ci ji ekra - ni zi ra na sli kov ni ca) pred sta vio se ne o bi~ nim ani mi ra nim fil - mom za dje cu (`anr po mno gi ma ne pra ved no za po stav ljen u do ma }oj ani ma ci ji) Slo ni} ide u vr ti}. Radi se o na pro sto {ar - man tnoj pri ~i o mi {e vi ma koji se na sto je bri nu ti o ma lom slo ni }u, ali mo ra ju pod no si ti sve nje go ve hi ro ve jer je puno ve}i i ja~i od njih. Po neg dje su pri mjet lji vi ne do sta ci sof tve - ra koji je ko ri {ten, ali cr te` je do volj no za ni mljiv da od vra ti pa `nju od po ne ke nez gra pno sti u ra ~u nal noj obra di. Jo{ dva fil ma na pro sto bi ne pra ved no bilo ne spo me nu ti us - pr kos ri zi ku da se ovaj tekst pre tvo ri u na bra ja nje svih pri - ka za nih fil mo va, {to samo svje do ~i o kva li te ti pro gra ma: Mo bi tel ma ni a Dar ka Vi da~ ko vi }a nije oso bi to pro du hov - ljen ni stu di o zan, ali oda bir kla si~ ne, low- tech ani ma ci je (i vje {to ru ko va nje istom) za pa ro di ra nje ovi sno sti o teh no lo{ - koj no vo ta ri ji po put mo bi te la sve nas je na smi jao, a neke i odu {e vio, dok je ^o vjek koji je smr skao kip Ju sti ne Ko sir ne - o bi~ no zre lo i pro mi {lje no ostva re nje vrlo mla de au to ri ce o ro bo va nju nov cu. Selektor Mid hat Aja no vi} ovo go di{ nju je kon ku ren ci ju ani - mi ra nih fil mo va oci je nio»vje ro jat no naj u jed na ~e ni jom i naj - bo ljom od osa mo sta lje nja Re pu bli ke Hr vat ske«. Nije se te{ - ko slo `i ti s tom ocje nom, po go to vo kad je po tvr u ju i stra - ni se lek to ri ugled nih fe sti va la ani mi ra nih fil mo va. Vo de }e po zi ci je u svi je tu umjet ni~ ke ani ma ci je koje smo kra jem 1950-ih i po ~et kom 1960-ih dr `a li jo{ uvi jek dje lu ju ne do - sti` no i fan ta sti~ no, a i kon ku ren ci ja je da nas puno ve}a (tad se ra di lo o sve ga ne ko li ko ve li kih cen ta ra, dok da nas umjet - ni~ ku ani ma ci ju pro i zvo de sko ro u sva kom kut ku svi je ta), ali, ako se trend po ra sta kva li te te na sta vi, ne ~ini se sa svim ne mo gu }e da se ko li ~i na i kva li te ta go di{ nje do ma }e pro - duk ci je u sa gle di voj bu du} no sti pri bli `i stan dar di ma tih go - di na. 115

117 hfl_54-q7:hfl :24 Page 116 FE STI VA LI I RE VI JE Jo sip Grozda ni} UDK: (497.5 Za greb): "2008"(049.3) 17. Dani hr vat skog fil ma (2008) do ku men tar ni filmovi 116 Selek ci ja do ku men tar nih na slo va na 17. Da ni ma hr vat skog fil ma me u upu }e ni ma te di je lom u jav no sti do bra no je oprav da no iza zva la po pri li~ nu buru. Za slu ge za to va lja pri - pi sa ti iz bor ni ci do ku men tar nih fil mo va Nani [oj lev, do ne - dav noj ured ni ci do ku men tar nog pro gra ma Hr vat ske te le vi - zi je, koja se u oda bi ru na slo va za pri ka zi va nje vo di la naj bla - `e re ~e no ne o bi~ nim kri te ri ji ma. Ipak, pri ka za na se lek ci ja po ka za la je sa svim so li dan kva li ta tiv ni pro sjek fil mo va. Naj - u spje li ji do ku men ta rac pri ka zan na Da ni ma ne os por no je iz - vr sni Slu ~aj ni sin To mi sla va Mr {i}a i Ro ber ta To mi }a Zu be - ra, dje lo za slu `e no ovjen ~a no Ok ta vi ja nom i na gra dom Dana za naj bo lji do ku men tar ni film. Da se u Ro ber tu To mi - }u Zu be ru kri je vr sni no vi nar i re por ter-istra `i va~ gle da te lji - ma dr `av ne te le vi zi je do bro je zna no ve} go di na ma, a hra - brim i izu zet no in ti mnim do ku men tar cem Slu ~aj ni sin on, uz sce na ri sti~ ku su rad nju Da vo ra [i{ ma no vi }a, uvjer lji vo do ka - zu je da po sje du je i istan ~an do ku men ta ri sti~ ki nerv. Raz go - va ra ju }i sa svo jom bi o lo{ kom maj kom koja ga je na pu sti la u dobi od go di ne dana, te tra ga ju }i za ocem ne po zna ta ime na i mje sta bo rav ka, Zu ber se uz su o ~a va nje s vla sti tim pre dra - su da ma, stra ho vi ma, dvoj ba ma i na da ma, te uz re gi stri ra nje ve }i ne eg zi sten ci jal nih dvoj bi, tje skob nog osje }a ja ne pri pa - da nja i uza lud nih nada s ko ji ma se su sre }u na pu {te na dje ca i mla di lju di sud bi na sli~ nih nje go voj, su o ~a va i s ~e sto ap sur - dnim do ma }im pra vo sud nim su sta vom oli ~e nim u ne lo gi~ - nim za kon skim odred ba ma i hlad nim bi ro kra ti ma ko ji ma je pri mar ni cilj ne ri je {e ni pred met sta vi ti ad acta. Na po sljet ku za klju ~u ju }i da mu pra vi ro di te lji nisu la `i ma sklo na maj ka i otac po kraj ~ije je ku}e go di na ma ne zna ju }i sva kod nev no pro la zio, ve} po `r tvov ni bra~ ni par koji ga je po di gao i od - go jio, au tor shva }a da `i vot ~e sto pi{e tra gi~ ne dra me bez smi sla i da ro di telj ska lju bav nije pi ta nje krvi ve} po naj pri je do bro te i eti~ no sti. U znak za hval no sti svo jim adop tiv nim ro di te lji ma svo jem pre zi me nu pri do dav {i i nji ho vo, Ro bert To mi} Zu ber je odre e nu, ma kar skro mnu za do volj {ti nu do - `i vio i na kon sve ~a ne pre mi je re fil ma, kad mu je bi o lo{ ka maj ka, po tre se na vi e nim, pri zna la da ne bi pro mi je ni la niti za rez nje go ve pri ~e, jer je ri je~ o uzne mi ru ju }oj i bol noj isti - ni s ko jom se i sama mora su o ~i ti i na u ~i ti s njom `i vje ti. U kva li ta tiv ni vrh do ku men tar nih fil mo va pri ka za nih na Da - ni ma sva ka ko se ubra ja na slov La ris sa, mir na `ena Mla de na ]a pi na, pri ~a o hra broj dje voj ci La ris si Ic ca ri ni, ro dom [vi- car ki, koju su u dje tinj stvu pune tri go di ne su stav no si lo va li i zlo stav lja li su sjed pe do fil i nje go vi»pri ja te lji«. Tra u ma ti zi - ra na stra vi~ nim do ga a ji ma koje je su sjed sni mao»za us po - me nu«, isto dob no joj go vo re }i da je maj ka ne voli jer u pro - tiv nom ne bi do pu sti la da joj k}i pred nje zi nim o~i ma do `iv - lja va za stra {u ju }u tor tu ru, La ris sa se da nas s gdje kad uzne - mi ru ju }im ka ta to ni~ nim mi rom od va` no pri sje }a u`a sa, svje - sna da je maj ka ui sti nu mo ra la zna ti ili ba rem na slu }i va ti pa - kao kroz koji je pro la zi la. Po ti ski va nje tra u me, sa mo za va ra - va nje i bi jeg od okrut ne stvar no sti po ne kad se na krat ko mogu u~i ni ti spa so no snim izla zom, no ne su o ~a va nje s u`a - som, osim nje go va tra ja nja i per pe tu i ra nja, uvi jek u sebi nosi kli cu jo{ ve}e bu du }e tra ge di je. La ris si ne stra vi~ ne us po me - ne dra ma tur {ki i na ra tiv no kon ci pi ra ju }i kao niz flash-bac - ko va ko jih se dje voj ka pri sje }a ti je kom no} ne vo `nje vla - kom, au tor Mla den ]a pin nje zi nu pri ~u na do ne kle za ~u dan na ~in po e ti zi ra i in ti mi zi ra te ~ini izu zet no su ge stiv nom i tje - skob nom. Tako er izni mno za ni mlji vu, emo tiv nu i dir lji vu `en sku sto - ri ju, sre }om sa svim su prot nog, op ti mi sti~ nog, prem da di je - lom me lo dra mat skog pred zna ka, do no si od li ~an zmaj Ne boj {e Sli jep ~e vi }a. U sre di {tu pri ~e opet je jed na od - lu~ na, hra bra i ener gi~ na mla da `ena, dje voj ka An tea, koja se s ne vje ro jat nim i ra zo ru `a va ju }im op ti miz mom nosi s po - slje di ca ma te{ ke ne sre }e koju je do `i vje la uo~i Bo `i }a go di ne. Vla kom do pu to vav {i iz Za gre ba u Split, An tea je pred o~i ma svog oca s pe ro na pala pod ko ta ~e lo ko mo ti ve koja se ne o ~e ki va no po ja vi la, po slje di ca ~ega su bile ne i - zbje` ne am pu ta ci je dje voj ~i ne ruke i noge. Pri ~u o An tei, koja da nas sa za mjen skim udo vi ma `ivi novi, pri vid no a na daj mo se i stvar no bez bri `an i ne op te re }en `i vot, re da - telj do mi {lja to kon stru i ra, gle da te lji ma is pr va ne ot kri va ju }i o ~emu je ri je~ te ih dr `e }i u uvje re nju da je pred nji ma tje - le sno pot pu no zdra va i»kom plet na«oso ba. Dok po stu pno sa zna ju de ta lje o An te i noj tra ge di ji, gle da te lji tako bi va ju pri si lje ni i na pre is pi ti va nje vla sti tih pre dra su da, {to cje li ni daje do dat nu, za seb nu ka kvo }u. Na ovo go di{ njem fe sti va lu rock-fil ma DORF u Vin kov ci ma pro gla {en naj bo ljim ostva re njem, a na Da ni ma na gra en za mon ta `u Hr vo ja Mr {i}a i Ne na da Vu ko vi }a, do ku men ta rac Edo Ma aj ka sev dah o ro da ma Sil vi ja Mi ro{ ni ~en ka sli ko - vi ta je i efek tna, ali raz mjer no kon ven ci o nal na i dra ma tur {ki ne oso bi to ma {to vi to struk tu ri ra na pri ~a o hip-ho pe ru Edi - nu Osmi }u, uz mom ke iz TBF-a i Hlad nog piva za si gur no naj an ga `i ra ni jem i naj o svje {te ni jem (i) hr vat skom glaz be ni - ku, bes po {ted nom, pro nic lji vom i du ho vi tom kri ti ~a ru tu - rob nog tu ze mnog div lje ka pi ta li sti~ kog i tran zi cij skog svag - da na, koji mo` da ba{ zbog toga ima pro ble ma s do bi va njem

118 hfl_54-q7:hfl :24 Page 117 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 116 do 118 Grozdani}, J.: 17. Dani hrvatskog filma (2008) dokumentarni filmovi Na{a tvornica hr vat skog dr `av ljan stva i pu tov ni ce. Dok Edu ka me ra pra ti ti je kom au to mo bil ske vo `nje od nje go vog rod nog Br~ kog do No vog Pa za ra, gdje }e odr `a ti prvi hip-hop kon cert u tom di je lu San d`a ka, glaz be nik o ko jem je srp sko-cr no gor ski au - tor ski dvo jac Da vor Ko nji ku {i} Mi{o Ba bo vi} pri je ne ko - li ko go di na sni mio su pe ri or ni ji film Traj no na sta nje ni stra - nac, o~e ki va no o{ trim je zi kom izno si lu cid na za pa `a nja ko - ji ma pre ci zno de tek ti ra so ci o-pa to lo{ ke fe no me ne hr vat skog i ex-ju go sla ven skog dru{ tve nog pre zen ta (na ci o na li zam, {o- vi ni zam, pri mi ti vi zam... sve do dat no pot hra nji va no ne i ma - {ti nom i bes per spek tiv no {}u) ot kri va ju }i nam ne u mo lji vo i bez za dr{ ke sve sla bo sti i ne do stat ke, ali i po ne ku vr li nu nas sa mih. Silvio Mi ro{ ni ~en ko pot pi su je i Dnev nik jed nog skin sa, vrlo in tri gan tno ostva re nje koje sa Sev da hom di je li te mat sku pre - o ku pa ci ju ana li zom ov da{ nje ne ve se le zbi lje. No, za ra zli ku od do bro du{ nog al tru i sta i po zi tiv ca Ede Ma aj ke, na slov ni pro ta go nist Dnev ni ka sve je samo ne mi ro lju bi va i do bro - }ud na oso ba. Pri pad nik za gre ba~ ke fi lo na ci sti~ ke sup kul tu - re, je dan od onih koji sva kod nev no pro la ze po red nas a da ih i ne pri mje }u je mo, grub je, ra bi ja tan, na ri je ~i ma `e stok i na nu le ri cu o{i {an tip ko jem in deks tje le sne mase vi {e stru ko nad ma {u je kvo ci jent in te li gen ci je. Ne o bra zo va ni i ne ar ti ku - li ra ni mr zi telj dru gih na ci ja, rasa, kul tu ra, ide o lo{ kih opre - dje lje nja i do slov ce sve ga, od glaz be nih do mod nih uku sa, ne zna obja sni ti niti ba rem malo ra ci o na li zi ra ti svo ju pa to lo{ ku mr `nju pre ma»{ta kor vi ma«,»ci ga ni ma koje bi naj ra di je za pa lio«,»za o sta lim sr ben da ma, tro fa znim maj mu - ni ma«,»smrd lji vim pe der skim pa ra da ma«i»ko so o ki ma koji }e na mjer no upro pa sti ti ovaj grad«(ispri ~a vam se zbog ci ti - 117

119 hfl_54-q7:hfl :24 Page 118 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 116 do 118 Grozdani}, J.: 17. Dani hrvatskog filma (2008) dokumentarni filmovi ra nih uvre da, no dr `im da na neke po ja ve va lja di rek tno i bez oko li {a nja uka za ti), za pra vo je ide al ni gle da telj ve }i ne do ma }ih re kla ma za pivo, oso bi to one no tor ne i pro fa {i sti~ - ke O~e..., be spri zor nik koji je kao ne `e lje ni nu spro dukt sta - sao u ne to le ran ci jom, is klju ~i vo {}u i od vla sti spon zo ri ra nim de sni ~a re njem im pre gni ra nom hr vat skom dru{ tvu ti je kom pro te klih dva de se tak go di na. Ukrat ko, po ja va nad ko jom se i zbog koje se ne ma mo ni naj ma nje pra vo izne na i va ti i sne - bi va ti. Svojevrsna gor ko-ci ni~ na no stal gi ja za ne po vrat no pro hu ja - lim vre me ni ma so ci jal no osjet lji vi jeg, po {te ni jeg i pra ved ni - jeg dru{ tva, Zlat nom ulja ni com tjed ni ka Glas kon ci la na gra - e nom an ga `i ra nom fil mu Na{a tvor ni ka Sa ri }a daje oso bi tu aro mu. Pra te }i 40-ak rad ni ka, ve }i nom `ena, koji su ti je kom lip nja i srp nja go di ne za u ze li pro sto ri je Tvor - ni ce du ha na Za greb u Ja gi }e voj uli ci, pro ti ve }i se od lu ci o nje zi nu pre se lje nju u istar ski Kan fa nar, Sa ri}, ocr ta va ju }i o~aj ni~ ku don ki ho tov sku bor bu s vje tre nja ~a ma kru pnog ka pi ta la, ta ko er do no si efek tno i po tre sno svje do ~an stvo o div ljem ka pi ta liz mu na hr vat ski na ~in, o be {}ut nom dru{ tvu ne za in te re si ra nom za po je di na~ ne ljud ske sud bi ne, o na vod - no prav no ure e noj za jed ni ci kon ti nu i ra no za ti ra ne hu ma - no sti koju obli ku ju ko rum pi ra ni po li ti ~a ri, `u ti lom pre plav - lje ni me di ji i ka ri jer ni sin di kal ni vo e. Uza lud no do po sljed - njeg tre nut ka vje ru ju }i da }e za svo je pro ble me uspje ti za in - te re si ra ti odav no umrtv lje nu jav nost, rad ni ci TDZ-a na po - sljet ku su po sta li tek jo{ jed ne u nizu `r ta va hr vat ske tran zi - ci je. Svakako vri je di spo me nu ti i do ku men ta rac Mu sli ma ni u Eu - ro pi Hr vat ska Al cea Mar ti ja, hr vat sku epi zo du je da na e - sto di jel ne se ri je koju je po kre nu la EBU-ova rad na sku pi na za mul ti kul tu ru, pro jekt na mi je njen ru {e nju (ne ga tiv nih) pre - dra su da i ste re o ti pa o isla mu, uz kr {}an stvo dru goj naj ve }oj eu rop skoj re li gi ji. Be hi ja Ber be ro vi} i El vis Ke ra no vi} mla di su Bo{ nja ci iz Za gre ba i Si ska koji, sa svim in te gri ra ni u dru{ - tvo u ko jem mu sli ma ni ne pred stav lja ju imi grant sku za jed ni - cu, ste kav {i pu no ljet nost od lu ~u ju po bli `e upo zna ti svo ju kon fe si ju i nje zi ne te me lje, a obi telj ske pro mje ne i mini-dra - me koje time uzro ku ju na vlas su iste oni ma kroz koje od la - skom dje te ta na fa kul tet pro la ze sve obi te lji. Naposljetku, va lja na ve sti da Mla den ]a pin, au tor pret hod - no spo me nu tog dje la La ris sa, mir na `ena, pot pi su je i naj ma - li ci o zni ji do ku men ta rac pri ka zan na Da ni ma, upad lji vo ten - den ci o zan film Evo zore, lju bi ~i ce bi je la. Na i me, pod ma - skom na vod no ne pri stra nog i objek tiv nog de tek ti ra nja da - na{ njeg tre tma na ra zli ~i tim ide o lo{ kim pred zna ci ma obi lje - `e nih pje sa ma su ko blje nih stra na iz Dru gog svjet skog rata (kon kret no u na slo vu na zna ~e nih, usta{ ke pje sme Evo zore, evo dana i nje zi na par ti zan skog pan da na Dru `e Tito, lju bi ~i - ce bi je la), au tor ne su mjer lji vo vi{e vre me na po sve }u je jed noj stra ni, me u no stal gi~ na pri sje }a nja ne ka da{ njih ~la no va usta{ ke mla de `i o nji ho vim rat nim zgo da ma (?) ne po treb no ume }u}i isje~ ke Pa ve li }e vih go vo ra, koji s obra i va nom te - ma ti kom da ka ko ne ma ju ni ma lo veze. Tito i»lju bi ~i ca bi je - la«tako bi va ju spo me nu ti tek kao pro zi ran ali bi za jo{ je dan za go vor odav no po ra `e ne i po vi je sno pre ga `e ne ide o lo gi je» krvi i tla«. 118

120 hfl_54-q7:hfl :24 Page 119 FE STI VA LI I RE VI JE Ire na Pa u lus UDK: (497.5 Za greb): 78(086.8)"2008"(049.3) 17. Dani hr vat skog fil ma (2008) glaz be ni spo to vi Glaz be ni spot spe ci fi ~an je `anr koji nema pra vog ko re la ta ni u jed nom glaz be no-vi zu al nom me di ju, jer u sre di {te po - zor no sti stav lja glaz bu, ali tako da je pred stav lja vi zu al nim. Di je lom je to pa ra doks: glaz ba je ap strak tna umjet nost (mo`e je se samo slu {a ti, a ne i gle da ti, opi pa ti ili omi ri sa ti) i ti je kom po vi je sti sva ki po ku {aj nje zi na po ve zi va nja s vi zu - al nim (ope ra, pro gra mna glaz ba) ~e sto je na i la zio na o{ tre kri ti ke i `e stok ot por. Po pu lar na glaz ba nije ima la taj pro - blem. Da pa ~e po ja va te le vi zi je, pot po mo gnu ta ka sni je pro gra mom MTV-a, po ta kla je ra zvoj glaz be nog `an ra koji se osla nja na vi zu a li za ci ju, {to je da nas, u doba in ter ne ta, u doba sve ve }ih te le vi zij skih ekra na i MMS po ru ka, do i sta po sta lo sa stav nim di je lom sva kod ne vi ce. Spot nije (samo) ne o bi~ na ko mer ci jal na iz mi {ljo ti na gru pa i pje va ~a po pu lar - ne glaz be, nego je glaz be no-film ska vr sta koji se sni ma pre - ma odre e nim stan dar di ma i ~ije je stva ra nje ve} odav no pre{ lo u ru ti nu. Ako je sni ma nje spo ta ru tin ski po sao ~ije se smjer ni ce i stan - dar di zna ju una pri jed, mo ra lo bi se u tom `an ru mo}i na}i za ni mlji ve isko ra ke koji, osim ko mer ci ja li za ci je, nude i umjet ni~ ku vri jed nost. No ~ini se da 17. Dani hr vat skog fil - ma u tom smi slu, na vi so koj i vrlo vi so koj ra zi ni, nisu po nu - di li mno go. Spo to vi su bili po di je lje ni u dva osnov na tipa. Prvi je glaz bu pri ka zao is klju ~i vo vi zu al nim, bez pri sut no sti nje zi nih tvo ra ca-izvo a ~a, s uvri je `e nim na sto ja njem da se iz glaz be for mi ra pri ~a, dje li} pri ~e ili svo je vr sni vi zu al ni ko la` (ta kav je, na pri mjer, bio spot Rip pling u re `i ji Vla di mi ra Kon ~a ra, ko je mu je am bi jen tal no-in stru men tal na glaz ba gru pe Tri na gu li Zo na po nu di la mo gu} nost»pre tvor be«dje - ~a ka u tran ssek su al ca). Dru gi tip spo ta in zi sti ra na pri ka zu izvo a ~a ta kvih je spo to va bilo mno go, no oni su se po - ka za li uspje li jim ako su kom bi ni ra li ele men te pr vog tipa, tj. ako su se re da te lji ko ri sti li»pri po vjed nim ume ci ma«koji su vi zu al no o`iv lja va li izved bu. Koji god se tip iza brao, bilo je ja sno da je te melj na pro blem ska oko sni ca spo ta upra vo nje - go va sr`, da kle ta kva vi zu a li za ci ja glaz be da to i gle da te lju i slu {a te lju bude za ni mlji vo i da pri tom glaz ba ne pad ne u dru gi plan. Zanimljivo, naj lo {i jim su mi se u~i ni li spo to vi koji su kre ta li iz glaz be, od no sno koji su in zi sti ra li na pri ka zu izvo a ~a. Nji hov je, ~ini mi se, glav ni pro blem nar ci so id nost: glaz ba je po dre e na izved bi ~ije gle da nje ne mora uvi jek biti za ni mlji - vo na ro ~i to ako ni glaz ba nije za ni mlji va. Na pri mjer, spot Ples Zo ra na Vu le ti }a za gru pu Jazzy Blef (za pra vo, nije mi ja sno za {to se pje sma zove» ples«na slov bi bo lje od - go va rao spo tu Pu to ka za Na ran ~a koji je re `i rao Ju suf [e fo - vi}, a koji pri ka zu je ple sa ~e iza i na ka za li{ noj po zor ni ci) po - ku {a va pje smu izvu }i ~e stim pri ka zom je di ne»zvi jez de«u ben du, Ma ti je De di }a. No u tome ne us pi je va, pa iz izvo a - ~a sla `e ka le i do skop koji se opet ~ini sa mom sebi svr hom. Go to vo je ~ud no da je isti au tor, Vu le ti}, re `i rao mno go bo - lji spot Je e be na gru pe Con nect. Ali na rav no, ov dje se radi o do broj pje smi (za ra zli ku od ra ni je spo me nu te) pa se onda, prin ci pom»iz vla ~e nja stan dar da«kao {to su ti pi~ ni po ma ci ka me re, pri kaz sli ke u sli ci, ri tmi~ no sli je e nje glaz be, te du - ho vi ti pri kaz tek sta kroz ne ko li ko sli ~i ca u ko ji ma su pje va - ~i, te{ ko mo glo po gri je {i ti. Sli~no vi zu al nom rje {e nju pje sme Ples (izvo a ~i u pr vom pla - nu), ali na mno go `e {}i na ~in, u spo tu Di `em se Iva na Lon - ~a ri }a i Ma ri ja Aloj ze Lu bi ne za gru pu Tran zi stor na sto ji se glaz ba»po pra vi ti«br zom mon ta `om (radi se o hard roc ku), ali gle da nje ro ke ra koji ur la ju u mi kro fon pro i zvo de }i ne iz - mjer nu buku po sta je za mor no i jed no li~ no jer ta kva im je i glaz ba. Da su se re da te lji od lu ~i li na ra ni je spo me nu te vi - zu al ne umet ke mimo is klju ~i vog pri ka za izvo a ~a, do jam je mo gao biti bo lji. Zato je mno go uspje li ji bio spot Let s Go Out Ju ri ce Hi `a ka za sa stav ko mi~ nog na zi va Chu ba ka, Che ti ri chu da ka i Chu ba ki na baka, koji nije skri vao svo je trash izvo re kao ni na mje ru da pa ro di ra fil mo ve o In di a ni Jo ne su (~la no vi ben da spa {a va ju zlat nu mo tor nu pilu). No i unu tar te {ale ja sno je da je Hi `ak pra tio struk tu ru pje sme (in stru men tal ne di je lo ve isko ri stio je za pri ~u, a pje va ne za izvo a ~e), pa je i du ho vi ta pa ro di ja-za ba va (na ro ~i to je za ni - mlji vo ~i ta ti ti tlo ve na»odjav noj {pi ci«) do bi la svoj unu tar - nji smi sao. Spot Sret na re da te lja Va nje Vas car ca u vi zu al nom nudi niz na dre al nih aso ci ja ci ja (sni mljen je u za tvo re nom pro sto ru sobe-sta na gdje se po jav lju ju»med vjed«,»dvoj ni ci«,»astro- na ut«itd.) ali in zi sti ra na na{ min ka nom licu pje va ~i ce Ima a - ni ~ija je pje sma i tek stov no i glaz be no pri li~ no ne ja sna (~emu re fren na en gle skom je zi ku?, za {to se»pod vo stru ~a - va njem«isti ~e lo{a kva li te ta nje zi na gla sa?, ka kva je po ru ka tek sta?). Glaz be na ne ja sno }a po vla ~i i vi zu al nu osim aso - ci ja ci ja na na dre al ne fil mo ve, u nje mu nema ni ka kve po ru - ke, ni ka kve pra ve veze s pje smom ni nje zi nom struk tu rom, u nje mu nema ~ak ni ono ga {to se vrlo ~e sto pro vla ~i kroz Vas car ~e ve spo to ve (jer na Da ni ma hr vat skog fil ma u kon ku - ren ci ji ih je pri ka za no ~ak pet!) a to je sta te ment, od no - sno po bu na mla dih pre ma po sto je }em so ci jal nom sta nju. 119

121 hfl_54-q7:hfl :24 Page 120 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 119 do 120 Paulus, I.: 17. dani hrvatskog filma (2008) glazbeni spotovi Taj sta te ment vrlo je sna `an u ur ba no ori jen ti ra nom son gu Bri ge uga sim pje smom gru pe Con nect koja pje va o otu e no - sti, usa mlje no sti, trci za nov cem, sli je pom pre pu {ta nju po slu i tako da lje. Ta se tema vrlo ~e sto slu {a la u tek sto vi ma pje sa - ma, ali su je do ni je la lo {i ja vi zu al na i glaz be na rje {e nja (Fi ni - to u re `i ji To mi sla va Mr {i}a za gru pu DeL yri cum, Mi je nja se kli ma re da te lja Jak {e Bo ri }a za gru pu Po pay). U Bri ge uga - sim pje smom Vas ca rac je slu {ao glaz be nu struk tu ru (re pa nje tro ji ce pje va ~a odi je lje no in stru men tal nim me u di je lo vi ma) koju je uklo pio u sli kov ni pri kaz tmur nog tek sta, koji je po - pra tio smje {ta ju }i izvo a ~e u si vi lo na pu {te nog, po lu iz gra e - nog kom plek sa. Isti osje }aj za glaz be nu struk tu ru, Vas ca rac je po ka zao u pje smi Ja ne znam gru pe Fren kie koja je spje - va na u ~ast rat ne i po sli je rat ne Bo sne. Ne pre ten ci o znost i jed no stav nost Vas car cu o~i to bo lje le`e (vidi se i u pje smi Play Off za Ne red i Baby Do oks koja usli jed bo gat stva boja pod sje }a na re kla mu za neki `en ski ~a so pis), ali po ne kad ga in spi ra ci ja po vu ~e, pa osmi sli ne {to sa svim druk ~i je. Spot za pje smu So li tu de (Gin Cool Qu ar tet i Pe tra Bje li}) sni mljen je po put fran cu skih kri mi }a iz 1970-ih, a za pra vo u sebi kom - bi ni ra ele men te film ske {pi ce i film skog for {pa na. Na rav no, ide ju je mo ra la po vu }i sama pje sma, jer {to su pje sme in ven - tiv ni je, ~ini se, in ven tiv ni ji je i vi zu al ni odraz re `i se ra. Zato Din ku Klo bu ~a ru nije bilo te{ ko sni mi ti spo to ve (u ko - ji ma su opet u pr vom pla nu izvo a ~i): Pri vat ni pa ka o za gru - pu Va tra, Pi ta la si me i Sre }a za Hlad no pivo (Sre}u je Klo - bu ~ar re `i rao za jed no s Ra di sla vom Jo va no vom Gon zom, a za Pi ta la si me na gra en je Ok ta vi ja nom). Hlad nom pivu za - pra vo ne tre ba re kla ma ove su pje sme hi to vi i ve} same po sebi nose spot koji je samo do da tak nji ho vu mar ke tin gu (koji ta ko er nije te{ ko pro ve sti jer im je glaz ba od li~ na, a tekst lju bav ni s gor kim odje kom su vre me nih pro ble ma). Klo bu ~ar, po put Vas car ca, po ka zu je osje }aj za glaz bu pra - ti nje zi nu struk tu ru, i nje zin tem po, te pri kaz po pu lar ne gru - pe»za ~i nja va«po ne kim na dre al nim umet kom koji izvo a ~e stav lja u ne o bi~ ne si tu a ci je (bend u Pi ta la si me svi ra na {a- hov skoj plo ~i). U nizu na dre al nog, koji je ~e sto sa stav ni dio spo tov skog pri - ka za glaz be, naj u spje li ji mi se ~ini spot Child With Ten or Ele ven Fa ces re da te lja Jo si pa Vi sko vi }a za duo Etui Etui So - nic zo il & Skvr! Ne iz go vor lji vi na ziv je odraz glaz be nog sti la koji je neki rev ni slu {a telj na in ter ne tu na zvao»smje som elek tron skog roc ka«s ele men ti ma hip- hopa, reg ga e a, elec tropopa, elec tro-bod yja, dan ce-roc ka, d n ba, ho u se a, jun gle ri - tmo va, scrat cha, lo- fija i tako da lje. Ukrat ko, radi se o in - stru men ta lu (za moje u{i) pri li~ no agre siv nog, pa ~ak i po - ma lo ne in ven tiv nog ka rak te ra (broj ni lo o po vi pri li~ no su ba - nal ni). No ~ini se da su izvo a ~i svje sni sve ga {to nji ho va glaz ba sa dr `i, jer su sami taj stil (na al bu mu Sva {ta, sva {ta, stvar no sva {ta, oda kle je i ova pje sma) na zva li, u sti lu vla sti - tih pse u do ni ma [krip zik. Uglav nom, Vi sko vi} je tu glaz - bu pre tvo rio u ni je mi film sa svim nje go vim ka rak te ri sti ka - ma: ubr za ni tem po vrt nje role pre no si se u ubr za no kre ta nje li ko va, crno-bi je la snim ka (no ona je vrlo ~e sta u svim spo - to vi ma) daje po se ban {tih, slap stick ge go vi stav lja ju ~la no ve dua u ne o bi~ ne si tu a ci je... Tome su do da ni i ele men ti ani mi - ra nog fil ma (cvi je }e se re`e {ka ra ma iz ko la `a) te ele men ti stri pa (ani mi ra nog fil ma do sje tio se jo{ je di no Din ko Ku ma - no vi} koji je osmi slio cr ti} za pje smu Trn Tre na gru pe Flo ri - an). Una to~ eklek ti~ nom pri stu pu (koji sa svim od go va ra eklek ti~ no sti glaz be nog `an ra), Vi sko vi} je us pio stvo ri ti du - ho vi tu i za ni mlji vu cje li nu koja za vr {a va vrlo su vre me no:»di je te s de set ili je da na est lica«(de set su ba lo ni, a je da na e - sto je nje go va vla sti ta gla va) od pi pni ~a ra tra `i si ste mom ti tla u ni je mom fil mu de set piva! Bio je to, ~ini mi se, je - di ni vi de os pot koji je pot pu no kre nuo iz glaz be (iz nje zi nih vla sti tih ka rak te ri sti ka), koji je glaz be ne ele men te pre nio na po dru~ je fil ma (in stru men tal bez gla sa po sta je sli kom bez gla sa) i koji je vi zu al nim o`i vio glaz be no (jed no li~ na elek tro - ni~ ka glaz ba dje lu je po put sa svim lo gi~ ne»prat nje«ni je mom fil mu). Do du {e, time je sama glaz ba pala u dru gi plan, ali je, s dru ge stra ne, film po krio sve nje zi ne ne do stat ke. U spo tu je, da kle, sve u ide ji. No bu du }i da je mo gu} no sti bez broj, a ogra ni ~e nja za pra vo i nema, ~ini se da su se mno - gi (osim ne kih) po gu bi li u svim tim mo gu} no sti ma, a ujed no su za bo ra vi li otvo ri ti u{i i stvar no slu {a ti glaz bu. To je ve li ki pro blem do ma }eg glaz be nog spo ta, od no sno ba rem onih koje su pred sta vi li 17. Dani hr vat skog fil ma. Dru gi je pro - blem su pro tan: kada se nema ide ja, sni ma se sa stav ili pje va - ~a s po vre me nim sli kov nim ume ci ma koji ri jet ko funk ci o ni - ra ju kao po ti caj za slu {a nje. U ta kvim slu ~a je vi ma glaz ba mora biti izni mno do bra kako bi izvu kla spot. No zbog ne - do stat ka ko re la ci je iz me u vi zu al nog i au di tiv nog, osta je ne - do re ~e na pra zni na koja glaz be ni spot spre ~a va da od do brog po sta ne iz vr stan. Ukrat ko, do ma }i glaz be ni spot pati od mr - vi ce koja je odu vi jek raz dva ja la fil ma {e i glaz be ni ke, koju je te{ ko de fi ni ra ti, ali koja bi se mo gla na zva ti: ka ri kom koja ne do sta je. 120

122 hfl_54-q7:hfl :24 Page 121 FE STI VA LI I RE VI JE Jo sip Groz da ni} UDK: (497.5 Za greb):791-21"2008"(049.3) 17. Dani hr vat skog fil ma (2008) igra ni filmovi Prem da tvrd nja da na ovo go di{ njim Da ni ma hr vat skog fil - ma nije pri ka za no ni jed no ui sti nu izvan red no ostva re nje na - `a lost ne os por no dr`i vodu, jed na ko je tako ne po bit na ~i nje - ni ca da su lju bi te lji do ma }eg fil ma u sva koj od ka te go ri ja mo gli po gle da ti ne ko li ko vrlo vri jed nih dje la koja sva ka ko za slu `u ju gle da telj sku po zor nost i kri ti ~ar sku pre po ru ku. U se gmen tu igra nih fil mo va ti tu la naj u spje li jeg ostva re nja pri - pa da na gra dom Ok ta vi jan za naj bo lji film i na gra dom Ocje - nji va~ kog suda Dana za naj bo lji sce na rij ovjen ~a nom dje lu Kru pni ot pad Igo ra Mir ko vi }a, ne ko} vr snog an ga `i ra nog re por te ra i no vi na ra HTV-ove po li ti~ ke re dak ci je koji ti je - kom po sljed njeg de set lje }a plo vi vo da ma sed me umjet no sti, po djed na ko si gur no kao re da telj za ni mlji vih i raz mjer no in - tri gan tnih do ku men ta ra ca (Novo, novo vri je me, Sret no di je - te), koji su se uspje li iz bo ri ti i za ki no di stri bu ci ju, te kao su - or ga ni za tor i di rek tor Mo to vun Film Fe sti va la. Va lja se na - da ti da je krat ki dva de se to mi nut ni film Kru pni ot pad, ur ba - na dra ma o do bro sto je }em mu{ kar cu ko jem se ti je kom samo jed nog dana, kroz pa ra lel no SMS-do pi si va nje sa su pru gom i lju bav ni com, do slov ce ras pad ne ~i tav `i vot, a on na po sljet - ku dos pi je na Ja ku {e vac gdje u ne pre gled noj hrpi sme }a uza - lud no po ku {a va pro na }i ostat ke svo je do ju ~e ra{ nje eg zi sten - ci je, tek pro mi {lje na, uglav nom stil ski za o kru `e na i efek tna po ka zna vje` ba za de fi ni ra nje smje ra ko jim bi mo gla kre nu - ti ka ri je ra da ro vi tog i po ten ci jal no vrlo za ni mlji vog re da te - lja. Kroz pri ~u o ener gi~ nom po slov nom ~o vje ku zna ko vi tog pre zi me na Kralj (uvjer lji vi El vis Bo{ njak, glu mac split skog HNK te au tor hva lje ne i na gra i va ne dra me Nosi nas ri je ka), hlad nom i ma ni pu la tiv nom, od no sno po svo jim oso bi na ma ti pi~ nom pri pad ni ku be zob zir ne po slov ne eli te, koji is klju ~i - vo raz mje nom SMS-po ru ka isto vre me no do la zi u su kob s lju bav ni com i sa su pru gom koja za nju do zna je, Mir ko vi} daje i efek tne kro ki je izra zi tim kon tra sti ma obi lje `e nog hr - vat skog pre zen ta, koji uz aro gan tne taj ku ne ~ine i gru bi skin - he a di, o~aj ni be sku} ni ci i sli ko vi ti Romi. Kra ljev si la zak s tro na i ubr zan me ta fo ri ~an put do naj ni `e ra zi ne ljud ske eg - zi sten ci je, one ne volj ni ka ko jem bu du} nost ovi si o ko pa nju po ot pa ci ma, au tor za in tri gi ran ali je na ci jom do koje na i - zgled pa ra dok sal no do vo de nova i teh ni~ ki sve sa vr {e ni ja sred stva ko mu ni ka ci je, re `i ra pro mi {lje no, si gur no i ri tmi~ - no, doj mlji vom vi zu a li za ci jom i {kr tom na ra ci jom u~in ko vi - to gra di ra ju }i dram sku ten zi ju i stva ra ju }i su ge stiv no ozra~ - je. Vje ru jem da za kre ta nje u re a li za ci ju sl je de }eg, mo` da i du go me tra` nog igra nog fil ma, Mir ko vi }u ne}e tre ba ti pune dvi je go di ne kao u slu ~a ju Kru pnog ot pa da, koji se upra vo to li ko dugo po vla ~io po ra zli ~i tim fon do vi ma, za hva lju ju }i iner tno sti, ne do stat ku slu ha i bi ro krat skom men ta li te tu nji - ho vih ~la no va. Na gra en za naj bo lju re `i ju, film Ma sve }e biti u redu Go - ra na De vi }a, pri ~a o dvo ji ci ne pri la go e nih i bun tov nih za - gre ba~ kih mla di }a (uvi jek po uz da ni Ra kan Rus ha i dat i Kre - {i mir Mi ki}), mom ci ma iz pret po stav lji vo dis funk ci o nal nih obi te lji koji izlaz iz bes pa ri ce, bes per spek tiv no sti i mo` da do sa de be zu spje{ no tra `e u od la sku u (ne kad oku pi ra na?) ru ral na po dru~ ja gdje po na rud` bi mi ni ra ju ku}e (po ten ci jal - nih po vrat ni ka?), {kr to je no su vi slo re `i ra no, ali ne e la bo ri - ra no i ne oso bi to uvjer lji vo dje lo koje ne us pi je va is pu ni ti gle da telj ska o~e ki va nja. Dok mo ti vi i ra zlo zi dje lo va nja ne - sim pa ti~ nih pro ta go ni sta osta ju ne ra zja{ nje ni i otvo re ni za pret po stav ke, {to mo` da i nije lo{a dra ma tur {ka stra te gi ja, a nji ho vi ka rak te ri tek ski ci ra ni gru bo {}u, ne mar nim odi je va - njem i vul gar nim rje~ ni ci ma, osnov ni je pro blem fil ma u tome {to je te{ ko po vje ro va ti da se mi ni ra njem bave mom ci koji su pred stav lje ni kao lju bi te lji rock-glaz be i Boba Dyla na. Da de~ ki ti je kom vo `nje u au to mo bi lu slu {a ju dr `av no pro - te `i ra nog Thom pso na, [ko ru ili Matu Bu li }a, sve bi se do i - ma lo znat no au ten ti~ ni je i vje ro do stoj ni je. Jer, Dyla no vi sti - ho vi sva ka ko idu uz eg zi sten ci jal ne dvoj be i de{ pe ra ci ju, ali ne i uz (or ga ni zi ra ni) kri mi nal. Tematski, no ne na ro ~i to i izved be no, in tri gan tan je i film Da{a Da ri ja Ju ri ~a na, dra ma o mla dom ru skom paru koji, `i - vo ta re }i u ga ra `i u za gre ba~ koj Du bra vi, ma {ta o bo ljoj bu - du} no sti i `i vo tu na Za pa }i ostva ri ti svoj san, do bi - Da{a 121

123 hfl_54-q7:hfl :24 Page 122 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 121 do 122 Grozdani}, J.: 17. Dani hrvatskog filma (2008) igrani filmovi ti la` nu pu tov ni cu i ot pu to va ti u Nje ma~ ku, sen zi bil na Da{a na na go vor par tne ra Dime i uz asi sten ci ju pri je tvor nog sta - no dav ca (ve te ran Bo `i dar Smi lja ni}) pri sta je na ile gal nu ek - splan ta ci ju bu bre ga, ne zna ju }i da ni to ne}e biti do volj na ci - je na za pri `elj ki va nu kar tu za spas. Prem da au tor raz mjer no efek tno i eko no mi~ no ocr ta va ~e mer nu, ne samo imi grant - sku sva kod ne vi cu ur ba nog `i vo ta, do dat no pod cr ta nu pred - vid lji vom za vr{ nom po an tom o ne mo gu} no sti bi je ga, te iako do stat no atmos fe ri~ noj i su ge stiv noj cje li ni ne ne do sta je duha, pri ~i o ile gal noj tr go vi ni ljud skim or ga ni ma i traf fic - kin gu u do ma }im okvi ri ma manj ka sup til no sti i an ga `ma na u ka rak te ri za ci ji li ko va, kao i u pri ka zu ljud ske i eg zi sten ci - jal ne dra me pro ta go ni sti ce i nje zi na izra zi to bli je dog i u osno vi su vi{ nog par tne ra. Zbog toga Da{a ostav lja do jam ne ra zra e nog i ne za o kru `e nog ostva re nja. Sli~no nje go vim igra no film skim na slo vi ma Zlat ne go di ne, Pu to va nje ta mnom po lut kom i Pre zi mi ti u Riu, i ne u jed na ~e - na krat ka eg zi sten ci ja li sti~ ka dra ma Od {to pa va nje Da vo ga ~a pred stav lja kao fil ma {a nes po sob nog pre vla da ti svo ja re da telj ska i sce na ri sti~ ka ogra ni ~e nja, jer je ri je~ o dje - lu koje se od li ku je su ge stiv nim tu rob nim ozra~ jem i za ni mlji - vim de ta lji ma koji na `a lost nisu uklo plje ni u pamt lji vu cje li - nu. Pri ~a o vo do in sta la te ru (Dra `en [i vak) koji, pro vo de }i dan u po prav lja nju od vod nih ci je vi i in sta la ci ja u sta no vi ma ne ko li ko kla sno ra zli ~i tih za gre ba~ kih obi te lji, isto dob no svje do ~i nji ho vim obi telj skim dra ma ma, uzne mi ru ju }i je pre - sjek po re me }e nih od no sa i pa to lo gi je u onom {to se uvri je - `e no na zi va te melj nom }e li jom dru{ tva. Na `a lost, osli ka va - nje za te gnu tih i ne ri jet ko tra gi~ nih i mr `njom obi lje `e nih re - la ci ja sre do vje~ ne `ene i star ca ko jeg nje gu je, mla de dje voj - ke i oca koji je sek su al no zlo stav lja, od no sno in ti mnih tra u - ma klin ca koji mu ~en stal nim sva a ma svo jih ro di te lja maj - ~in vjen ~a ni pr sten baca u nu` nik i tran sve sti ta svje snog svo - je pot pu ne od ba ~e no sti od dru{ tva koji isprav no za klju ~u je da ni u sa mo u boj stvu ne}e pro na }i izlaz, jer ga nit ko ne}e ni re gi stri ra ti, po naj pri je se do i ma ju ne za o kru `e ni ma te od ve} am bi ci o zni ma i pre ten ci o zni ma. Te me lji ti ja i slo je vi ti ja ra - zra da svih na zna ~e nih dra ma za hti je va stu di o zni ji pri stup i vri je me znat no du`e od 21 mi nu te. Pretjerana am bi ci o znost, po vr{ nost u obra di iza bra ne teme, ne in ven tiv no po i gra va nje me ta tek stu al no {}u, kli {e i zi ra nost i do ne kle tri vi jal na raz mi {lja nja o umjet ni~ kom dje lu, nje go vu te gob nom na stan ku i sli ko vi tim osob no sti ma i ka rak ter nim ma na ma nar ci so id nih (pse u do)umjet ni ka koji su dje lu ju u pro ce su re a li za ci je, mane su fil ma Pri ~aj mi o lju ba vi mla de Sare Hri bar, ko joj se upra vo go di ne i ma njak isku stva mogu uze ti kao ola kot ne okol no sti. ^ini se da au to ri ca nije sa svim si gur na {to `eli re}i i u ko jem smje ru `eli ra zvi ti is pr va za ni - mlji vu dram sku pre mi su o di je lom sebi sli~ nom re da te lju Be - ri sla vu E. Hor va tu, ne si gur nom mom ku koji u jed nom za - gre ba~ kom dvo ri {tu, na setu svog de bi tant skog fil ma, uza - lud no po ku {a va ukro ti ti i uskla di ti pe to ro ma nje ili vi{e ek - scen tri~ nih su rad ni ka, po stu pno shva }a ju }i da oni, ba{ kao ni on sam, ne vje ru ju u smi sao onog {to rade. Ri je ~i»ovo je film o fil mu, o fil mu iza fil ma, kli {e ji ui sti nu po sto je«iz po - prat nog ma te ri ja la, ne ko vr sni re kla mni slo gan dje la, po naj - pri je zvu ~e kao ne u vjer lji vi ali bi au to ri ce koja je ti je kom rada i sam po gu bi la niti i do pu sti la da joj se na met nu sna` - na glu ma~ ka osob nost Ma rin ka Prge i ne o ~e ki va no izra `aj - na po jav nost Je le ne Vu kmi ri ce. Ipak, fil mu Sare Hri bar ne mogu se os po ri ti odre e na za bav nost i ne ko li ko za ni mlji vih de ta lja. Da tra je du`e od sve ga 11 mi nu ta, ti je kom ko jih se au tor nez gra pno po ku {a va do ta knu ti {to vi{e mo ti va ve za nih uz pro ble ma ti ku za bo rav lje nih, ra zo ~a ra nih i PTSP-om po go - e nih su di o ni ka Do mo vin skog rata, u slo ven skoj pro duk ci ji re a li zi ran na slov Rupa dva de set pe to go di{ njeg sce na ri sta i re - da te lja Mar ka [an ti }a osta vio bi znat no bo lji do jam. Ova ko, ne e la bo ri ra na pri ~a o ne za po sle nom rat nom ve te ra nu Stje - pa nu (uo bi ~a je no doj mljiv Leon Lu ~ev), koji se tra u ma ti zi - ran bes po sli com i bes per spek tiv no {}u u im pro vi zi ra nom sklo ni {tu iza ku}e od lu ~u je za o~aj ni~ ki ~in sa mo u boj stva, od ~ega ga u po sljed nji tre nu tak us pi je va ju od go vo ri ti maj ka (Bo `i dar ka Fra it), brat (Ra kan Rus ha i dat) i po {tar koji do no - si va` nu oba vi jest, nudi tek te mat sku in tri gan tnost gar ni ra - nu po vr{ nim psi ho a na li ti~ kim aso ci ja ci ja ma. Naposljetku, sed mo mi nut nom mi ni ja tu rom Za mka, pri ~om o za lju blje nom mla dom paru koji }e kr va vo pla ti ti od lu ku da krat ko traj no lju bav no uto ~i {te pro na e na hod ni ku {kol ske zgra de, da ro vi ti Kri sti jan Mi li} osta je vje ran svom omi lje - nom `an ru, ho ro ru. Spret no ek splo a ti ra nje op }ih `an rov skih mje sta, so li dan ri tam i na tru he cr nog hu mo ra jo{ su je dan, ma kar i mi nu ta `om skro man do kaz da od re da te lja s osam Zlat nih are na ovjen ~a ne rat ne dra i mr tvi, adap ta ci - je na gra i va nog ro ma na Jo si pa Mla ki }a, u bu du} no sti va lja mno go o~e ki va ti. 122

124 hfl_54-q7:hfl :24 Page 123 Na gra de 17. Dana hr vat skog fil ma Na gra de Ocje nji va~ kog suda 17. DHF-a u sa sta vu Sa nja Ive ko vi}, Go ran Du ki}, Ju ri ca Pa vi ~i} Ve li ka na gra da DHF-a za naj bo lji film MA NI RE ^INE ^O VJE KA RU ^AK redateljica: Ana Hu{ man Na gra da za naj bo lju re `i ju Go ran De vi} za re `i ju fil ma MA SVE ]E BITI U REDU Na gra da za naj bo lji sce na rij Igor Mir ko vi} za sce na rij fil ma KRU PNI OT PAD Na gra da za naj bo lju mon ta `u Hr vo je Mr {i} i Ne nad Vu ko vi} za mon ta `u fil ma EDO MAJ KA SEV DAH O RO DA MA Na gra da za naj bo lju glaz bu Hr vo je [te fo ti} za glaz bu u fil mo vi ma MO RA NA i ONA KOJA MJE RI Na gra da za naj bo lju ka me ru Bo ris Po ljak za ka me ru u fil mu BA STI ON Na gra da za naj bo ljeg de bi tan ta Velj ko Po po vi} za film ONA KOJA MJE RI Na gra da za naj bo ljeg pro du cen ta Ken ges za pro duk ci ju fil mo va MO RA NA i ONA KOJA MJE RI Posebno pri zna nje Ocje nji va~ kog suda dokumentarni film BULE BI JE LAC, re da telj To mi slav ]ur ko vi} Na gra de OK TA VI JAN Hr vat skog dru{ tva film skih kri ti ~a ra za naj bo lji: igra ni film: KRU PNI OT PAD, re da telj: Igor Mir ko vi} dokumentarni film: SLU ^AJ NI SIN, re da te lji: To mi slav Mr {i} i Ro bert Zu ber animirani film: MO RA NA, re da telj: Si mon Bo go je vi} Na rath eksperimentalni film: MA NI RE ^INE ^O VJE KA RU ^AK, re - da te lji ca Ana Hu{ man namjenski film: OVO GA PUTA NE MO@EMO RE]I DA NI SMO ZNA LI, re da telj Sla brek glazbeni spot: PI TA LA SI ME (Hlad no pivo), re da telj: Din ko Klo - bu ~ar Na gra da pu bli ke MA NI RE ^INE ^O VJE KA RU ^AK, re da te lji ca: Ana Hu{ man Na gra da ZLAT NA ULJA NI CA Ka to li~ kog tjed ni ka Glas Kon ci la za pro mi ca nje eti~ kih vri jed no sti na fil mu: dokumentarni film NA[A TVOR NI CA, re da ko Sa ri} Na gra da JE LE NA RAJ KO VI] Hr vat skog dru{ tva film skih re da te lja za naj bo ljeg mla dog re da te lja: Din ko Klo bu ~ar za re `i ju glaz be nog spo ta PI TA LA SI ME Na gra da SA LO NA OD BI JE NIH za naj bo lji pri jav lje ni film koji nije uvr {ten u pro gram kon ku ren ci je: igra ni film IGRA, re da te lji ca: Mia Pr ki} 123

125 hfl_54-q7:hfl :24 Page 124 Filmografija 17. Dana hr vat skog fil ma o`uj ka Igra ni fil mo vi DA[A; Da rio Ju ri ~an; 19 KRUPNI OT PAD; Igor Mir ko vi}; 20 MA SVE ]E BITI U REDU; Go ran De vi}; MAMA; Iva na [kra ba lo; 6 38 OD[TOPAVANJE; Da ga~; 21 PRI^AJ MI O LJU BA VI; Sara Hri bar; 45 RUPA; Mar ko [an ti}; 11 TAXIDEYO; Mla den Bu ri}; 8 40 ZAMKA; Kri sti jan Mi li}; 6 56 Do ku men tar ni fil mo vi BULE BI JE LAC; To mi slav ]ur ko vi}; 45 DAN NE ZA VI SNO STI RA DI JA 101; Vin ko Bre {an; 112 DIREKT: LOP TA, CI PE LA, COCA- COLA; Di ja na Bo lan ~a Pa u li}, Mi ro slav Si ka vi ca; DNEVNIK JED NOG SKIN SA; Sil vio Mi ro{ ni ~en ko; 25 EDO MAJ KA SEV DAH O RO DA MA; Sil vio Mi ro{ ni ~en ko; 52 EVO ZORE, LJU BI ^I CE BI JE LA; Mla den ]a pin; 35 IDIOT; Ve li mir Ro di}; 38 KRHOTINE; Je le na Bra ~un, 8 44 LARISSA MIR Mla den ]a pin; MARADONE IZ HOR VA TA; I{ tvan Fi la ko vi}; 26 MATI^ARI; Ti ha na Kop sa; 30 MUSLIMANI U EU RO PI HR VAT SKA; Al ceo Mar ti; NA[A TVOR NI ko Sa ri}; 52 POVRATAK U GRAD; Hr vo je Ju van ~i}; SLU^AJNI SIN; To mi slav Mr {i} & Ro bert Zu ber; 55 ZADNJI PUT; Vlat ka Vor ka pi}; ZMAJ; Ne boj {a Sljep ~e vi}; ZVJEZDANO NEBO; Sven Gor janc-fa bi}; Ani mi ra ni fil mo vi ^O VJEK KOJI JE SMR SKA O KIP; Ju sti na Ko sir; 5 DVIJE VILE; Mi ro slav Kla ri}, Ja dran ko Lo pa ti}; 3 36 HOMO VO LANS; Dar ko Ba kli `a; 6 28 JE LI MO GU ]E...; Dar ko Bu }an; 1 Da ni el [u lji}, Jo han na Fre i se; 9 02 MOBITEL MA NI A; Dar ko Vi da~ ko vi}; 5 23 MORANA; Si mon Bo go je vi} Na rath; 10 NOTE; Mar ko Me{ tro vi}; 13 ONA KOJA MJE RI; Velj ko Po po vi}; 6 40 ROTATORS; To mi slav Fin drik; 4 05 SLONI] IDE U VR TI]; Mi lan Trenc; 10 Ek spe ri men tal ni fil mo vi BA STI ON; Zdrav ko Mu sta}; HOTEL ZA PSE; Mi ran da Her ceg; 7 34 MANIRE ^INE ^O VJE KA RU ^AK; Ana Hu{ man; 15 PLAKATKINO; Go ran Tr bu ljak; 7 35 PROLAZ BO GO VA; Mio Ve so vi}; 27 PROLAZ KAR LA DRA[ KO VI ko Sa ri}; 4 SLEEPING JAC KET; He le na Schul the is; 8 55 STUPID AN TO NI O PRE SENTS; Dar ko Ba vo ljak; TULUM; Nika Ra di}; 10 Glaz be ni spo to vi BRI GE UGA SIM PJE SMOM; Va nja Vas ca rac; 4 20 CHILD WITH TEN OR ELE VEN FA CES; Jo sip Vi sko vi}; 6 30 DI@EM SE; Ivan Lon ~a ri} i Ma rio Aloj zi je Lu bi na; 3 24 FINITO; To mi slav Mr {i}; 4 10 JA NE ZNAM; Va nja Vas ca rac; 4 05 JEEBENA; Zo ran Vu le ti}; 4 LET S GO OUT; Ju ri ca Hi `ak; 3 58 MIJENJA SE KLI MA; Jak {a Bo ri}; 3 10 NARAN^A; Ju suf [e ho vi}; 3 21 PITALA SI ME; Din ko Klo bu ~ar; 3 55 PLA[I[ ME; Ce sar Men don ca; 4 PLAY OFF; Va nja Vas ca rac; 4 10 PLES; r: Zo ran Vu le ti}; 4 PRIVATNI PA KA O; Din ko Klo bu ~ar; 3 16 RIPPLING; Vla di mir Kon ~ar; 5 28 [KOJARSKA PI SMA; To mi slav Ru ka vi na, Bru no Ra zum; 5 47 SOLITUDE; Va nja Vas ca rac; 4 30 SRE]A; Ra di slav Jo va nov-gon zo, Din ko Klo bu ~ar; 3 39 SRETNA; Va nja Vas ca rac; 4 10 TRN TRE NA; Din ko Ku ma no vi}; 4 18 Na mjen ski fil mo vi 16. DHF-[PI CA; To mi slav Mr {i}; FE STI VA LA NO VOG CIR KU SA-[PI CA; Bru no Ra zum; RE VI JA HR VAT SKOG FILM SKOG I VI DE O STVA RA LA[ - TVA-[PI CA; Mi lan Bu ko vac; 1 49

126 hfl_54-q7:hfl :24 Page 125 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 124 do 125 Filmografija 17. Dana hrvatskog filma 9.MO TO VUN FILM FE STI VAL-[PI CA; To mi slav Ru ka vi na, Bru - no Ra zum; 1 37 ADRIATICA NET: SLON; Ra di slav Jo va nov Gon zo; 10 BADco.: FRA GMENTS; Dana Bu di sav lje vi}; 9 BLUE JE ANS: ENERGY DRINK; Mi lan Bla `e ko vi}; 20 BLUE JE ANS: FOR EVER GO NE; Mi lan Bla `e ko vi}; 20 CEMEX; Bru no An ko vi}; 45 COCA COLA: NE STR PLJIV KO; Hr vo je Hri bar; 35 COCA COLA: SIM PA TI JA; Hr vo je Hri bar; 35 CRO CALL; Mi lan Bla `e ko vi}; 30 ELEKTRONI^KI I ELEK TRON SKI OT PAD; Vla do Zr ni}; 20 ERONET: PO KRI VE NOST; Kra si mir Gan ~ev; 1 12 INA: IME ENER GI JE; Kra si mir Gan ~ev; 45 JEDINSTVENI DU BROV mir Be li}; 6 45 KARLOVA^KO: ^UDO; Bru no An ko vi}; 45 KARLOVA^KO: LIVE!; Bru no An ko vi}; 35 KARLOVA^KO: TOP STAR; Bru no An ko vi}; 45 KRA[ EX PRESS; Da li bor Ba ri}, Da vor Si ro ni}, Mar ko To ma {e vi}, Ivan Ka ti}; 20 LABUD: DO DIR; Ni co le Mwam ba; 30 LEDO; To mi slav Ru ka vi na; 5 28 LIBERTAS FILM FE STI VAL [PI CA; Kri sti jan Ka u ri}; 45 LJUBU[KA RAP SO DI JA; Ma tej Me{ tro vi}; 9 40 MUP: BR ZI NA, AL KO HOL, PO JAS; Ra di slav Jo va nov-gon zo; 30 MUP: DJE CA U PRO ME TU; Ra di slav Jo va nov-gon zo; 30 MUP: IN VA LI DI, PJE [A CI I BI CI KLI STI U PRO ME TU; Ra di slav Jo va nov-gon zo; 30 NIJE NA PRO DA JU; So nja Ta ro ki}, Nina Ko lar; 20 NOSFRKATU; Pe tar Ore{ ko vi}; 2 OTP: PE GLI CA; Hr vo je Hri bar, Sta ni slav To mi}; 30 OVOGA PUTA NE MO@EMO RE]I DA NI SMO ZNA LI; Sla brek; 3 PBZ: IN TER NET; Kra si mir Gan ~ev; 45 PBZ: IN VE STOR; Kra si mir Gan ~ev; 35 RAZGOVOR O GLAZ BI I FIL MU; Ante Ro zi}; 87 RBA: BU BAS PA RA; Hr vo je Hri bar; 30 RBA: VLAT KI CA; Kri sti jan Ka u ri}; 30 RULET NA CE STI; Ne boj {a Sli jep ~e vi}; 21 SARAJEVO FILM FE STI VAL; An to nio Nui}; 45 [UTNJA NIJE ZLA TO NA SI LJE U OBI TE LJI; Ivo na Juka; 31 SUZUKI; Da vor Si ro ni}; 10 T-COM: KUL TU RIST; Si mon Bo go je vi} Na rath; 30 T-COM: NO GO MET; Bru no An ko vi}; 45 T-COM; Bru no An ko vi}; 45 TOMATO: CO NAN; An to nio Nui}; 20 TORTICA; Bru no An ko vi}; 30 TRASH FILM FE STI VAL: FULL TRASH HO U SE; Mat ko Me si}; 3 13 TRASH FILM FE STI VAL: NA JA VA ZA NAJ BO LJI HO ROR; Udru ga Trash; 2 13 TRASH FILM FE STI VAL: NA JA VA ZA NAJ BO LJI SF; Mat ko Me - si}; 3 32 VIP: DATE SPE ED; Bru no An ko vi}; 37 ZABA FREN DI CE; Hr vo je Hri bar; 35 ZABA NES PA VA^; Hr vo je Hri bar; 30 ZABA: AN TI STRES; Bru no An ko vi}; 35 ZABA: GO CARD; Bru no An ko vi}; 50 ZABA: MA VRO VI]; Hr vo je Hri bar; 33 ZABRANJENA LJU BAV 2008.; Mla den \uki}; 2 58 ZAGREBA^KA BAN KA: LE PE ZA; Bru no An ko vi};

127 hfl_54-q7:hfl :24 Page 126 NOVI FILMOVI KINOREPERTOAR BIT ]E KRVI (The re Will Be Blo od, Paul Tho mas An der son, 2007) Fil mo vi po put po sljed nje ga dje la Pa u la Tho ma sa An der so na, ra zor ne i be - skom pro mi sne pri po vi je sti ep skih raz - mje ra, am bi ci ja i tra ja nja, po sljed njih go di na ne vi a ju se ~e sto. U pos tmo - der ni sti~ koj nam epo hi koju op }e ni to od li ku ju za i gra nost, fra gmen tar nost, me ta tek stu al nost, `an rov ska de sta bi li - za ci ja i sve op }e na rod no ve se lje, a koja svoj trag upe ~at lji vo ostav lja i na ce lu - lo i du (od naj svje `i jih pri mje ra pada mi na pa met iz vr sni Nema me Tod da Hay - ne sa), Bit }e krvi dje lu je kao re tra di ci o - na li za cij ski ko rek tiv, vra }a nje pri ~e u na ru~ je ocu re a liz mu iz ruku psi hi~ ki ne sta bil ne maj ke pos tmo der ne. Ui sti nu, op se` na 158-mi nut na kro no - lo{ ki i pra vo crt no izlo `e na pri po vi jest o pu te {e stvi ja ma mra~ nog naf ta {a Da - ni e la Pla in vi e wa, nje go vu us po nu i padu, nje go vim od no si ma s (po svo je - nim) si nom, s iz gu blje nim la` nim bra - tom i sa sa mo zva nim pro ro kom Eli jem Sun da yem kao da je plod knji `ev nih kon ven ci ja s kra ja 19. sto lje }a vre - me na u ko jem An der son, uo sta lom, i za po ~i nje rad nju svo je ga fil ma. Prem da je sce na rij ui sti nu i pi san po knji `ev - nom pred lo{ ku, an ga `i ra nom ro ma nu Oil! Up to na Sin cla i ra, Bit }e krvi da le - ko je od adap ta ci je Sin cla i ro va tek sta (kao {to de talj no obja{ nja va Da mir Ra - di} u Na ci o na lu), ve} je nje go va slo - bod na in ter pre ta ci ja pro ~i {}e na, kako pri mje }u je Ra di}, od dru{ tve nopo li ti~ kog an ga `ma na i skre nu ta u smje ru sim bo li za ci je koja, pret po stav - lja mo, bo lje od zva nja u hod ni ci ma ce - lu lo id nog Pan te o na. Od sa mo ga po ~et ka, pa i pri je nje ga ve} iz upe ~at lji ve go ti ce koja mu is pi su - je na slov i{~i ta va mo da je ri je~ o fil - mu sim fo nij skih di men zi ja i fil mu koji, ispre da ju }i tri de se tak go di na Pla in vi e - wova lika i dje la, kani izlo `i ti svo ju ver - zi ju ra a nja ame ri~ ke na ci je po li ti~ - ki ko rek tni ju od Grif fit ho ve, bez sum - nje, a jed na ko am bi ci o znu. Kroz mo - nu men tal ni lik Da ni e la Pla in vi e wa (Da ni el Day-Le wis) i spa ring par tne ra mu Eli ja Sun da ya (Paul Dano), An der - son us po stav lja ko or di nat ni su stav»ame ri~ no sti«da ni el je pri tom nje - zi na ka pi ta li sti~ ka, a Paul re li gij ska os 126

128 hfl_54-q7:hfl :24 Page 127 pa eti~ ka cr vo to ~i na koja, o~i to, pro `i ma i jed nu i dru gu jet ko su ge ri ra kva li te tu te me lja ame ri~ ke ci vi li za ci je. Ovaj ame ri~ ki uni ver zum na svo jim le - i ma izno si, ako je vje ro va ti Aka de mi - ji, ne pris po do bi va glu ma~ ka vje {ti na Day-Le wi sa, kao i ve li ~an stve na vi zu al - na po za di na i sjaj no vo e na ep ska na - ra ci ja, {to obja{ nja va go to vo ap so lut ni uspjeh koji je film po lu ~io me u kri ti - kom, ali i pu bli kom. No na{ la se i po - ko ja crna ovca na cr ve nim pli {a nim sje - da li ma mul ti plek sa, koja je ve}i dio fil - ma ble ja la u ekran u ne vje ri ci i u sebi po ti ho na bra ja la na ~i ne na koje je mo - gla ko ri sni je pro ve sti dva sata i ~e tr de - set mi nu ta `i vo ta (bez pa u ze). Crnu ovcu na pro sto je iri ti ra la gran do ma ni ja An der so no va pro jek ta, pre ve} ju je u svo jim hi sto ri o graf sko-ale go rij skim am bi ci ja ma, pa i ka rak ter nom no men - kla tu rom, pod sje }a la na Bi bli ju (Da ni el i Eli oba su te o for na ime na s re fe ren - com na sta ro za vjet nog Boga, Ela), a ce - lu lo id nu bi bli jo ma ni ju ovca ne pro bav - lja do bro jo{ tamo od De Mil le o vih De - set za po vi je di. Na da lje, ve le maj stor Me to de Day-Le wis u svo jem je fu ro ru po e ti cu su to li ko in ten zi van da se pre - tvo rio u glu mu samu, hi per-per fek ci o - ni sti~ ki zr ca le }i, pa tako i pro ka zu ju }i, An der so no vu pre sil nu am bi ci ju. ^i tav se film ovci pri ~i nio kano Kula ba bi - lon ska koja stre mi bo `an skim vi si na - ma, no ba{ kao ona iz pri ~e o po - stan ku ne ~ini to iz lju ba vi pre ma Bogu (u ovom slu ~a ju film skoj umjet - no sti), ve} da ba ha to sla vi ime (i pre zi - me) gra di te lja. Ap so lut ni tri jumf An - der so no va fil ma, me u tim, u tom bi slu ~a ju bio do kaz da Bog ne po sto ji, ili pak da je od vre me na Sta ro ga za vje ta re for mi rao svoj ka zne ni su stav. Tre}a mo gu} nost, me u tim, jest da je Bog pro nic lji vi ji i od na{e crne ovce, i od ve} ci ti ra ne kri ti ke i pu bli ke, te da je nje gov sud Bit }e krvi od sa mog po - ~et ka do di je lio maj ci pos tmo der ni iz pr vog pa ra gra fa te da ga, u skla du s nje zi nim od go jem, i{~i ta va kao istin sko re mek-dje lo me ta fil ma. Da ne bi ste od pre ve li kog {oka zbog ove su ge sti je osli je pi li po put zlo sret nog ju na ka Wo - od yje va Holl ywo od skog svr {et ka, su - spre gni te na tre nu tak ne vje ri cu i uro ni - te u pa ra lel nu di men zi ju u ko joj je film - ska, a ne naf tna in du stri ja, An der so no - va krun ska tema, svr ha i, da ka ko, po - slje di ca... Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar Radnja fil ma po ~i nje kra jem 19. sto lje - }a (neki re cen zen ti spo mi nju 1895, ve - }i na ci ti ra 1898, no ni jed na od na ve de - nih go di na nije ek spli cit no na zna ~e na u sa mo me fil mu) u de set lje }u klju~ - nom za ra zvoj film ske umjet no sti. Obje go di ne bi lje `e pri je lo mne do ga a je: se vodi, zna mo, kao go di na»ro - e nja fil ma«, po vo dom prve jav ne film ske pro jek ci je bra }e Lumière u Pa - ri zu, dok je iz nje dri la film The Pas si on Play of Obe ram mer ga u koji neki izvo ri ci ti ra ju kao prvi na ra tiv ni film (da kle, ne ko li ko go di na pri je Por - te ro ve Ve li ke plja~ ke vla ka). Pro ta go - nist Da ni el Pla in vi ew, ~ije pre zi me ne za zi va samo jed no stav nost nego i gle - da nje, ni je mo, istraj no i vi zi o nar ski kopa u rud ni ku, da bi u ure du za pro - cje nu i ot kup sre bra pro dao te{ ko isko - pa nu rudu. Ovaj de talj izni mno je re le - van tan za pri ~u o po stan ku fil ma jer je upra vo sre bro (od no sno nje go vi spo je - vi) ono ~emu ima mo za hva li ti izum fo - to gra fi je. Sed mo mi nut na se kven ca Da - ni e lo va vi zi o nar ski upor nog, ni je mog ku lu ka ti {i nom se pro te `e na lo ka ci ju naf tne bu {o ti ne, ne ko li ko go di na po sli - je (ovaj je put ja sno na zna ~e na 1902). Da ni el je jo{ uvi jek jed na ko od lu ~an i jed na ko {ut ljiv u radu. Ni osta li li ko vi (Da ni el vi{e nije sam u dru{ tvu je ne ko li ci ne rad ni ka i ma lo dob nog sin ~i - }a jed no ga od njih) ne go vo re. Sad ve} dva na est po ~et nih mi nu ta fil ma pro la zi u pot pu nom ver bal nom va ku u mu (uz uzne mi ru ju }e zvu ko ve dis har mo ni~ no sub ver ziv nog so und trac ka) no u tre - nut ku kad naf ta na po kon {trc ne iz bu - {o ti ne, vri je me je za gla sa nje, za zvuk. Ni ma lo izne na u ju }e, prvi zna ~aj ni i zna ~enj ski in tra di je ge ti~ ki zvuk pla~ je (mu{ ko ga) dje te ta: (na ra tiv ni) film je ro en! Za ni mljiv (ma ko li ko kra tak) je i tre nu tak kad, va de }i ne tom pro na e - nu naf tu, ista pr lja vo za plju sne objek tiv ka me re, skre }u }i nam na dje li} se kun - de po zor nost na ~i nje ni cu da gle da mo film, no i na me ta fo ri~ ku te `i nu ove te - ku }i ne i nje zi nu po ve za nost s ka me - rom. Mi nu tu po sli je naf tom }e dje te tov otac»kr sti ti«i dje te{ ce, obi lje `a va ju }i mu ~elo i na taj na ~in za tva ra ju }i, od - no sno po tvr u ju }i ovaj sim bo li~ ki krug. Biolo{ki otac dje te ta, me u tim, po gi ba (i ne sta je iz pri ~e), a Da ni el pre u zi ma skrb ni{ tvo nad dje te tom i ulo gu oca. Ovaj, ta ko er klju ~an, tre nu tak u rad - nji ne o do lji vo pri zi va pi ta nje au tor skih pra va u po ~e ci ma film ske in du stri je, kad se otu i va nje (kra a?), tj. izrav no pre u zi ma nje film skih ma te ri ja la nije prav no re gu li ra lo, a ni pa ten ti ra nje izu - ma nije jam ~i lo cer ti fi kat o au tor stvu (Ra di} u svo jem tekstu spominje Ediso - novu kra u Mélièsovih filmova, no Edi so nu nije bilo te{ko ni ma ni pu la ci - jom pri sva ja ti sla vu za tu a ot kri }a Vi tas co pe, koji je re kla mi rao kao vla - sti ti izum, bio je u biti plod in ven tiv no - sti Tho ma sa Ar ma ta i Char le sa Jen kin - sa). Kad smo ve} kod Ge or ge sa Mélièsa, va lja na po me nu ti da je upra vo bila go di na u ko joj je ovaj»al ke - mi ~ar svje tla«(kako ga je od mi lja zvao Cha plin) sni mio svoj (po vi je sno) naj - zna ~aj ni ji film, Put na Mje sec, zna ~aj no do pri no se }i ra zvo ju na ra tiv nog/igra - nog fil ma. U slje de }em pri zo ru, no vo pe ~e nog oca Da ni e la s dje te{ cem na la zi mo u vla ku koji od la zi u ne po zna tom smje ru u smje ru pri ~e, da ka ko. Slje de }ih de se tak go di na, me u tim, izo stav lje no je iz rad nje fil ma, a to je raz do blje u ko jem se, pret po stav lja mo, Da ni el ra zvi ja kao po du zet nik, usa vr {a va ju }i za nat (i po - di `u }i/obli ku ju }i sina!). Oso bi to za ni - mljiv za me ta film sku ana li zu ov dje je ci tat Da vi da A. Co o ka, koji u knji zi A Hi story of Nar ra ti ve Film pi{e:»od do ra zi na umjet ni~ kog i teh ni~ kog do me ta film ske in du stri je te{ ko da je nad ma {i va la ra zi nu mar gi - nal nog«upra vo to raz do blje An der - son izo stav lja. Da ni el se (sa si nom kao re kvi zi tom) vra }a kao per for mer sa mo u vje re ni pri po vje da~/glu mac koji pu bli ku u ne kom ame ri~ kom gra - di }u po ku {a va za ve sti u ime do bi ti vla - sti te obi telj ske tvrt ke. Pro da ju }i pri ~u, i po du ~a va ju }i sina istoj vje {ti ni, Pla in vi - ew je ve} uda rio te me lje na ra tiv nom fil mu, a sad ~e ka mo slje de }u kri vi nu u rad nji. To je, da ka ko, uvo e nje no vo ga lika mla do ga Pa u la Sun da ya, koji Pla in vi e wu pro da je in for ma ci ju o ze - mlji bo ga toj naf tom, u rod noj mu Ka li - for ni ji. Pla in vi ew i sin (ko jeg na zi va tek ini ci ja li ma H. W.) sele se u Ka li for ni ju, i tamo po ~i nju s bu {e njem koje }e obi - telj skoj tvrt ki s vre me nom do ni je ti mi - li jun ske pri ho de. Bez ima lo for si ra nja opet smo ka ta pul ti ra ni na me ta tek stu - al nu ra van, pre po zna ju }i klju~ ni zna ~aj 127

129 hfl_54-q7:hfl :24 Page 128 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar Ka li for ni je u ra zvo ju film ske in du stri je (ne izne na u je ni da Cook u svo joj knji zi upra vo raz do blje iz me u i na vo di kao raz do blje mi gra ci ja pro duk cij skih ku}a u Holl ywo od a ba{ u to vri je me, to~ ni je 1910, u Ka li - for ni ju se do se lio i je dan od naj zna ~aj - ni jih ame ri~ kih re da te lja,»~o vjek koji je izu mio Holl ywo od«, D. W. Grif fith). Doseliv{i se u ka li for nij sko na se lje bo - ga to naf tom, Da ni el se su sre }e sa svo - jim ul ti ma tiv nim an ta go ni stom, pro po - vjed ni kom i (la` nim) is cje li te ljem, Pa u - lo vim bra tom bli zan cem, Eli jem Sun - da yem, s ko jim us po stav lja di na mi ku per for mer ske (nad) mo}i; po put Da ni e - la u sfe ri bi zni sa, Eli dje lu je unu tar spi - ri tu al ne (jed na ko pri ze mne, va lja do da - ti) sfe re. Obo ji ca mo} crpe iz za vo e nja pu bli ke bilo da je cilj ku po vi na ze - mlje ili obo `a va nje svo je du hov ne sljed be. Dok Da ni el pu bli kom ma ni pu - li ra mi ni ma li sti~ ki i suz dr `a no, s malo bi ra nih ri je ~i, Eli je na lik pro po vjed ni - ci ma koji u da na{ nje vri je me ri je~ Bo` - ju pro no se pu tem kom plek snog si ste - ma ka tod nih ci je vi, pa svoj na stup tome i pri la go a va pje ni se, ba ca ka, istje ru je zle du ho ve i do bro }ud no {iri ruke, po put {efa Kon gre ga ci je za nauk vje re, ro. In kvi zi ci je. No ono {to je kod obo ji ce klju~ no upra vo je taj ~in glu me koji se svo jim in ten zi te tom pre li je va pre ko ru bo va film ske na ra ci je i hi per tro fi ra u pre glu mlja va nje. Da ni - el Pla in vi ew, ali jo{ vi{e Day-Le wis, to - li ko je vr stan glu mac da se ~i tav pre - tvo rio u lik ali lik, ne za bo ra vi mo, ni kad ne mo`e biti oso ba. I dok bi se unu tar»obi~ ne«tek stu al ne in ter pre ta - ci je pre glu mlja va nje ne sum nji vo pre - po zna lo kao ve lik ne do sta tak fil ma ({to se, na `a lost, nije do go di lo!), na me ta - tek stu al noj ra zi ni ono po sta je ap so lut - no funk ci o nal na po ja va jer skre }e po - zor nost na gra ev ni ma te ri jal film skog dje la, od no sno umjet no sti na ra tiv nog fil ma. Ovo raz do blje rad nje ujed no je i naj du - `i se gment film ske pri ~e (uz gred, po ja - vu du go me tra` nog fil ma Cook da ti ra upra vo u to vri je me, u go di nu 1911), a u nje mu do la zi do ne ko li ko klju~ nih do ga a ja: u ek splo zi ji na naf tnoj bu {o- ti ni mla di H. W. oglu {i, pa ga otac {a lje u San Fran cis co jer se nije u sta nju no - si ti s ta kvim te re tom, niti kriv njom. Neg dje u isto doba po jav lju je se i mu{ - ka rac koji se pred stav lja kao Da ni e lov iz gu blje ni brat, ko je mu ovaj u jed nom tre nut ku i (je di no me) otvo ri svo ju mra~ nu, mi zan tro pi~ nu du{u. No, kao {to mu je H. W.»la` ni«sin, tako se i He nry ra skrin ka kao»la` ni«brat, pa ga Da ni el, da ka ko, u na le tu bi je sa ubi je (i pro e ne ka `nje no za hva lju ju }i ~inu kr - {te nja, uz gred). Pa ra lel no s ~i ta vom (pse u do)obi telj skom pri ~om te~e i pri - ~a o ve li kim naf tnim kom pa ni ja ma koje Da ni e la po ku {a va ju pro gu ta ti, gdje je klju~ ni pro blem dis tri bu ci ja (naf te). Zna ju }i kako funk ci o ni ra ju film ske pro duk cij ske ku}e i dis tri bu te - ri, na spram»ma lih«, ne o vi snih film - skih tvrt ki/vi zi o na ra, jo{ se jed na me ta - film ska veza ne mo`e igno ri ra ti. Na kon mno gih na te za nja i pre go vo ra, i us pr - kos tome {to jed nu kom pa ni ju (iz po - no sa i tvr do gla vo sti) od bi je, Pla in vi ew se na kra ju ipak po ga a s dru gom, jer pot pu no sa mo sta lan osta ti ne mo`e. Sfera eko nom skih kal ku la ci ja i pre go - vo ra vra }a nas na Da ni e lo vo nad me ta - nje s ta {tim pro po vjed ni kom Eli jem, koji se u slo bod no vri je me bavi bur zov - nim me {e ta re njem. Od Da ni e la po ku - {a va iskam ~i ti nov ce za cr kvu (i sebe), a us put ga, po mo gu} no sti, {to vi{e po - ni zi ti. Bor ba iz me u cr kve i film ske in - du stri je po ~et kom 20. sto lje }a vo di la se za pra vo na vrlo sli ~an na ~in or ga ni - zi ra na re li gi ja, veli Cook, od sa mih je po ~e ta ka (uz po li ti~ ku de sni cu) bila glav na pro tiv ni ca fil ma. Po zi vi na cen - zu ru i op tu` be za gre{ nost (kao {to Eli kri vi Da ni e lo vu bez bo` nost za si no vu ne sre }u) plju {ta le su na sva koj pro po vi - je di, no glav ni pro blem cr kvi, tvr di Cook, nije bila ide o lo gi ja, ve} eko no - mi ja film ske in du stri je kao vo de }a in du stri ja za ba ve po sta la je pri jet nja pri ho di ma cr kve. Ova ide o lo{ ko-eko - nom ska pro ble ma ti ka do vr hun ca je do ve de na u za vr{ nom pri zo ru obra ~u - na, do ko jeg }emo ipak, po put An der - so na, mo ra ti do}i kro no lo{ kim pu tem. Posljednjih tri de se tak mi nu ta fil ma do - ga a ju se, na kon jo{ jed ne vi {e go di{ nje pa u ze, go di ne i otva ra ju se vjen - ~a njem glu ho ga H. W.-a i Mary Sun - day. Go di na je, ve lim, 1927, a i glu ho - ni je mi vrap ci na gra ni zna ju da se ista uzi ma kao da tum ro e nja zvu~ no ga fil - ma, a tako i H. W.-ovo vjen ~a nje sim - bo li zi ra pro mje nu, ulaz u novu fazu, novu (sf)eru `i vo ta. H. W.-a pri tom su - sre }e mo kao odra slog i zre log mu{ kar - ca koji je pro ra dio svo je tra u me i spre - man je od vo ji ti se od oca (bo ga tog, no tje le sno pro pa log po du zet ni ka). Pri sje - ti mo li se kako je pre la zak ni je mog fil - ma na zvuk uni {tio broj ne glu ma~ ke ka ri je re, a no voj vr sti film skog izri ~a ja opi ra li su se i ta kvi maj sto ri po put Char li e ja Cha pli na, ni ma lo ne ~udi re - ak ci ja Da ni e la Pla in vi e wa, pred stav ni - ka jed no stav nog, od no sno ni je mog fil - ma. S iden ti~ nim ot po rom on se po na - {a pre ma svom (slo bod no re ci mo) pro - jek tu H. W.-u od ba cu ju }i ika kvu vezu s njim, pri si lja va ju }i ga da go vo ri nje go vim je zi kom, ne `e le }i na pra vi ti ap so lut no ni ka kav ko mu ni ka cij ski ustu pak. H. W. od la zi svo jim pu tem s ci ljem da osnu je vla sti tu tvrt ku i oti sne se u novi `i vot, a Da ni el osta je uz naj - vjer ni ju si i je di nu par tne ri cu, bocu. Nakon {to je ra skr stio s H. W.-om, kao pred stav ni kom nove film ske for me, Da ni e lu se va lja po za ba vi ti Cr kvom. Ko na ~an obra ~un Da ni e la i Eli ja, kao {to ve} pro lep ti~ no na zna ~i smo, od vi ja se na ta na nom brv nu ide o lo{ ko-eko - nom ske osi su ko ba per so ni fi ci ra ne film ske in du stri je (ni je mog Holl ywo o - da) i or ga ni zi ra ne re li gi je. Na tra ci za ku gla nje (do ma }em mu te re nu za ba ve, ili ti en ter ta in men ta) Da ni el ul ti ma tiv - no po ni `a va Eli ja, pri si liv {i ga na te na - ne i sa sa di sti~ kim u`it kom da se odre - kne svo je ide o lo gi je (vje re, Boga) i po - ga zi vla sti ti ego. A bu du }i da to jo{ uvi - jek ipak nije do volj no spek ta ku lar no, Da ni el za gla vu pri ma je dan od ~u nje - va i nji me na smrt za tu ~e Eli ja. In du stri - ja za ba ve tri jum fi ra la je nad in du stri - jom mo ra la, i prem da su obje ko rum pi - ra ne, glav ni ju nak, po za ko nu tra di ci o - nal ne na ra ci je, mora za dnji osta ti na no ga ma. A glav ni je ju nak, kao {to smo ve} pri li~ no uvjer lji vo do ka za li, film i ne mo`e biti go to vo dok on ne ka`e da je go to vo. O~e ki va no, po sljed nje ri - je ~i Da ni e la Pla in vi e wa su:»go tov sam.«mima Si mi} 128

130 hfl_54-q7:hfl :24 Page 129 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar D@IN GIS KAN RAT NIK I VLA DAR (Mon gol, Ser gej Bo drov, 2007) Uklo plje nost je film skog ostva re nja D`in gis Kan rat nik i vla dar ru skog re da te lja i sce na ri sta Ser ge ja Bo dro va u smjer ni ce `an ra po vi je snog fil ma pot - pu na i za si gur no se rav na pre ma svim bit nim `an rov skim odred ni ca ma. Taj film nije stva ra la~ ka kon struk ci ja tek ovla{ oslo nje na o po vi je snu fak to gra fi - ju po put pri mje ri ce Gla di ja to ra Rid le - ya Scot ta (2000), niti su vre me na in ter - pre ta ci ja knji `ev nog pred lo{ ka po put Tro je Wol fgan ga Pe ter se na (2004), ve} tu ma ~e nje izrav nog po vi je snog pred - tek sta s na gla {e nim pse u do bi o graf skim pred zna kom. Iako su po sve ma ja sne bit ne po ve zni ce fil ma Mon gol sa su vre - me nim pred stav ni ci ma `an ra, da kle ho ri zon tal na pro `e tost smjer ni ca ma raz do blja, ne po bit no nam se mogu u~i - ni ti pri je lo mnim po ve zni ce s kla si~ nom tra di ci jom `an ra. Po djed na ko su vre - men, kao i na sljed nik kla si~ nog u `an - ru, taj se film o~i ta va za ma lo ar he tip - skim u mno gim sa stav ni ca ma film ske cje li ne. O sa mom D`in gis- kanu ({to u do slov - nom pri je vo du zna ~i Ve li ki osva ja~) sni mljen je ve} pre gr{t fil mo va, a ui sti - nu nam se mo`e u~i ni ti za ni mlji vim da su upri zo re nju pred lo{ ka o zna me ni toj po vi je snoj osob no sti pri stu pa li pred - stav ni ci naj ra zno li ki jih ki ne ma to gra fi - ja. [i ri nu ras po na mo`e pod cr ta ti ne - ko li ci na pri mje ra, od tur sko ga fil ma Ki zil tug Cen giz han (Ay din Ara kon, 1952), ame ri~ kog The Con qu e ror (Dick Po well, 1956), bri tan sko-ame ri~ - ko-za pad no nje ma~ ko-ju go sla ven ske ko pro duk ci je Gen ghis Khan (He nry Le vin, 1965) ili pak ja pan skog Aoki Oka mi (Shi ni chi ro Sa kai, 2007), gle da - telj stvu do stu pnog upra vo u go di ni kada je Ser gej Bo drov pred sta vio eu ro - a zij sku ko pro duk ci ju Mon gol, u nas pre ve de nu kao D`in gis Kan rat nik i vla dar. Pri tom, nije uput no za ne ma ri ti ni po da tak da je po sri je di prvi dio tri - lo gi je o zna me ni tom osva ja ~u. Bez po te{ ko }a mo `e mo usta no vi ti da Bo drov izra `e no mi je nja sta no vi {te sa - gle da va nja po vi je sno-bi o graf skog pred lo{ ka, jer u nje go vom fil mu sre di{ - nji je lik pre do ~en kroz priz mu po li ti~ - ke, od no sno po vi je sne ko rek tno sti. Re - vi zi o ni zam je, da kle, pred znak u ko je - mu taj ru ski re da telj u sce na ri sti~ koj su rad nji s Ari fom Ali ye vim gra di te - melj nu struk tu ru film ske na ra ci je, a uvje to van je pri je sve ga hi sto ri o graf - skim po ma kom u od no su spram Mon - go la ili Ta ta ra, nji ho va ka riz ma ti~ nog kana i osva ja nja ko ji ma je taj na rod obi lje `io i azij sku i eu rop sku po vi jest ra zvi je no ga sred njeg vi je ka. Struktura film ske na ra ci je je zbog vre - men skih pre sko ka i dra ma tur {kih po - stav ki sce na ri sta raz mjer no za htjev na, ali i po sve ma ra za bir lji va. Bez ne kih ve - }ih ne do sta ta ka, koji su tek po neg dje na sta li zbog pre na gla {e no ga vre men - skog sa `i ma nja, sce na ri sti~ ki je pred lo - `ak Bo dro va i Ali ye va u te melj nim odred ni ca ma svr ho vit te melj film skom tki vu ovo ga ostva re nja. Za ma lo ma te - ma ti~ ka pre ci znost ko jom Bo drov i Ali - yev po stav lja ju pri mar ne struk tu ral ne odred ni ce sce na ri ja, od no sno za plet, su kob i ra splet, do i sta su pri mje re nim okvi rom u ko jem vre men ske od sje~ ke, kao i zbi va nja {to ih obi lje `a va ju, ras - po re u ju u ne vi{e od de set ma njih na - ra tiv nih cje li na. Da pa ~e, cje li na ~ija ute me lje nost u film skom tki vu za do bi - va vri jed nost svo je vr snih se kven ci jal - nih blo ko va, koji ovom fil mu pri da ju do jam ar hi tek ton skog. U ta kvoj, da kle, za ma lo ar hi tek ton skoj struk tu ri, sce na ri sti pri ka zu ju pri ~u smje {te nu u raz do blje ka snog 12. i po - ~et ka 13. sto lje }a, a da bi lak {e pre mo - sti li jaz od vi{e sto ti na go di na, od lu ~i li su se za mje sti mi~ nu upo ra bu izvan pri - zor nog pri po vje da ~a sa mo ga sre di{ - njeg lika. Taj dra ma tur {ki po stu pak ima vi {e stru ko zna ~e nje, jer je isto dob - no au tor ski utje caj ~ija ulo ga je gle da te - lje voj per cep ci ji omo gu }i ti izrav ni je po ve zi va nje s po vi je snim, ali po djed na - ko tako i in di vi du a li zi ra nje pri ~e u ko - jem se gle da te lje va po zor nost vla sti tim oda bi rom usmje ra va spram sre di{ njeg lika, ~iji sta tus u ta kvoj po stav ci do se `e i ra zi nu istin skog ju na ka. Ne tek po vi - je snog, ve} i le gen dar nog. Bez za zo ra bi smo mo gli ustvr di ti da su se, zbog lak {e ga gle da telj skog ra zu mi - je va nja vre men skog od ma ka u po stav - ka ma ka rak te ri za ci ja niza li ko va, te mre `i nji ho vih me u sob nih osob nih i dru{ tve nih ko mu ni ka ci ja i su ko ba, au - to ri po slu `i li ar he ti po vi ma i ar he tip ski pri mje re nim od no si ma. Vri jed nost tih od no sa, me u tim, po sta je i mit ska, upra vo zbog toga {to Bo drov i Ali yev in ter pre ta ci ji po vi je sno ga pri stu pa ju s osob nog stva ra la~ kog sta no vi {ta, ne pri hva }a ju }i u pot pu no sti hi sto ri o graf - ska sta no vi {ta. Po sri je di je, da kle re - kon struk ci ja, ~ak i re kre a ci ja po vi je - snog unu tar nu` nih fak to graf skih okvira. Naru{avanje obi te lji sre di{ nje ga lika u pre da do les cent skoj dobi, od no sno stra da nje oca, po gla va ra za jed ni ce, na - gri za izrav no i ak tiv nu dje lo tvor nu za - {ti tu pri mje re nog odra sta nja toga lika. Pri mar na ugro `e nost nje go ve op stoj - no sti izra `e na je u to li koj mje ri da mu ne mo`e po mo }i ni maj ka, pred stav nik pa siv nog i po ti snu tog prin ci pa i u obi - te lji i u za jed ni ci. Otu e nost od za jed - ni ce ~i jim je ka nom tre bao po sta ti usmje ra va ga k sa mo stal no sti dje lo va - nja, kao i dru gim pri mar nim od no si ma 129

131 hfl_54-q7:hfl :24 Page 130 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar 130 odra sta nja, po put pri ja telj skih ili pune us po sta ve emo tiv nih. Tako, po sve ja - sno, svo je vr sni tro kut pro ta go ni sta po - sta je pre sud nim u ra zra di i ra zvo ju film ske pri ~e. Sre di{ nji se ju nak Te - mud `in (osob no ime D`in gis- kana), nje gov pri ja telj, a za tim i pro tiv nik D`a mu ka, te emo tiv na dru` be ni ca Bor - te pro fi li ra ju u pro mje na ma koje po tje - ~u iz dje tinj stva, te se`u sve do za vr{ nih zbi va nja, svr ho vi te us po sta ve obi te lji ugro `e ne ra znim opa sno sti ma i su ko ba po stroj bi u odra sta nju bli skih, a u zre - lo sti su prot stav lje nih sre di{ njih li ko va. Niz spo red nih li ko va ka rak te ri zi ran je ovla{ no i odre u ju se svo jim dje lo va - njem, na klo no {}u ne kom od sre di{ njih li ko va. Vrednovanje sre di{ nje ga ju na ka ni u kome slu ~a ju ne bi mo glo biti u~in ko - vi to da uvje to va nost sre di{ nje ga `en - skog lika nije izni mna. Taj se `en ski lik, mo `e mo na slu ti ti, za si gur no rav na i pre ma su vre me nim stre mlje nji ma o ulo zi `ene u dru{ tvu, a ne tek pre ma po vi je snom na sli je u o pod ~i nje no sti mu{ kar cu. Tako je Bor te sa mo svje sna jo{ u pre da do les cent skom dobu, a u za - jed ni{ tvu s Te mud `i nom mje sti mi ce usmje ra va nje go vo dje lo va nje. Po djed - na ko, svo jim ak tiv nim dje lo va njem iz - bav lja ga iz po gi belj nog su `anj stva, a nji ho vo se za jed ni{ tvo mu{ kar ca i `ene vred nu je i po tvr u je u sa vla da va nju svih opa sno sti. Zbog toga nas ne mora ~u di ti ni da je taj sre di{ nji `en ski lik po - put»je zi~ ca na vagi«koji do pri no si pro ~i {}e nju od no sa dvo ji ce pri ja te lja Te mud `i na i D`a mu ke, pa i nje go vu ra - sa pu. Na po sljet ku, sre di{ nji `en ski lik iska zu je svi jest o ra sa pu me u ra znim ple me ni ma i po ti ~e ju na ka na za vr{ no dje lo va nje pri nji ho vom uje di nje nju, dje lo va njem koje na po sljet ku pri je ~i tek biv {i pri ja telj. U fil mu D`in gis Kan rat nik i vla dar izra `e ni kon tek stu al ni zna ~aj ostva ru ju mo ti vi spol ne po ve za no sti sre di{ njih li - ko va Te mud `i na i Bor te, opre ka su - `anj stva i osob ne slo bo de, kao i mo tiv vjer skog utje ca ja. Uo ~a va mo dva iska za spol ne po ve za no sti, i bez za zo ra mo `e - mo ustvr di ti kako oba za do bi va ju sta - tus mit skog. Za jed ni{ tvo mu{ kar ca i `ene po tvr e no je emo tiv no i spol no, i to li ko je ra zu mlji vo da ga Bo drov tek na zna ~u je. Su `anj stvo sre di{ nje ga `en - skog lika kod div ljeg ple me na Mer ki ta tek je uteg pro ~i {}e nja od no sa me u pro ta go ni sti ma, pro ~i {}e nja u ko je mu ju nak iz bav lja dru` be ni cu. U rav no - mjer no po stav lje nom ka sni jem di je lu film ske pri ~e, Te mud `i na iz za to ~e ni{ - tva u uda lje noj, na i zgled kul ti vi ra noj kra lje vi ni Tan gut iz bav lja upra vo Bor -

132 hfl_54-q7:hfl :24 Page 131 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar te. Pre pre ke koje ju na ki nja pri tom mora pro }i uklju ~u ju izno va i pod lo` - nost dru gom mu{ kar cu, pa dugo o~i to - va ni iskaz spol nog za jed ni{ tva sre di{ - njih li ko va po sta je i mit skim pro ~i {}e - njem ne samo ju na ki nji ne spol ne ~i sto - }e, ve} i po tvr e nog je din stva mu{ kar - ca i `ene, je din stva ko je mu ni ka kve pre pre ke ne mogu na u di ti. Uloga je vje re u ovo me fil mu znat na, ~ak i pri je lo mna. Ako pr vot no pred - stav nik vjer skih za sa da pri mar ne ju na - ko ve za jed ni ce za u zi ma i rub nu ulo gu u nje nom obi ta va nju, tada se ju na ko va vje ra nu` no mora in di vi du a li zi ra ti. Tako Te mud `i nu zbog od va` no sti i ustraj no sti pre sud no po ma `e vr hov no bo `an stvo Mon go la, is pr va u dje ~a~ koj dobi pri oslo bo e nju od za to ~e ni{ tva, a za tim u zre loj mu `ev noj dobi pri je uje - di nje nja ple me na. Sim bo li~ nost ju na - ko va us po na na Sve tu pla ni nu o~i ta je, a pr vot ni vjer ski mi sti ci zam za mje nju je ju na ko va ulo ga kao za ko no dav ca. Au - to ri fil ma ne i zrav nim ko men ta rom na - zna ~u ju da su za ko ni nu` ni da bi se izbje glo ra su lu i na si lju te ih va lja po - {to va ti i pro vo di ti radi na ci o nal nog na - pret ka. U~in ko vit ra zvoj film ske na ra - tiv no sti ne bi bio mo gu} bez ulo ge spo - red nog lika bu di sti~ ko ga re dov ni ka, dvo stru ko ga zna ~a ja. Du hov nog pri uo ~a va nju ju na ko ve osva ja~ ke bu du} - no sti i dru{ tve nog sta tu sa, te obi telj - skog u omo gu }a va nju po nov nog za jed - ni{ tva sre di{ njih li ko va raz dvo je nih po - gi belj nim pro stran stvi ma. Uprizorenje na ra tiv nog tki va mo `e mo bes po go vor no na zva ti pro stor nim, jer su vri jed nost ek ste ri je ra kao i o~i to va - nje ra zno li kih pro sto ra vi{e nego kon - tek stu al ni i pre u zi ma ju puni sta tus u obli ko va nju film skog tki va. Za div lju ju - }a pod ne blja ak tiv na su opa snost ili za - {ti ta dje lo va nju sre di{ njih li ko va, a opre ka pri rod nog okru` ja i ljud skim na po ri ma iz gra e nog kra ljev stva po ka - zu je nam izra `e ni ju sklo nost in di vi du - al nom i po je di na~ nom u na po ri ma ju - na ko va pu to va nja, nego ko lek tiv nom i pod lo` nom la god nim po god no sti ma ci vi li zi ra nog i be {}ut nog kra ljev skog gra da. U pri ka zu obi ta va nja Mon go la, pa i obli ko va nju nji ho vih na se lja i na - stam bi, Bo drov mje sti mi ce mo`e pod - sje ti ti na te ko vi ne op stoj no sti ame ri~ - kih do mo ro da ca pri je utje ca ja bje la~ kih do se lje ni ka. Mo` da izrav ne, ali sva ka - ko kon tek stu al no et no lo{ ke, te su po - ve zni ce iska zom po djed na kih sta nja dru{ tve nog i ci vi li za cij skog na pret ka na i zgled kon ti nen tal no i vre men ski uda lje nih kul tur nih za sa da. Su stav nost iska za et no lo{ kog na sli je a spo red ni je mo ti va cij ski sklop fil ma, po djed na ko kao {to je i su stav nost iska za film sko ga sli kov nim. Pri mar no u ak cij skim sce na - ma ma sov ni jih su ko ba, ja pan ski se film o~i ta va kao re fe ren ci jal no po la zi {te upri zo re nja. I prem da su sti li za cij ski po stup ci izrav na po ve zni ca re cen tnih stre mlje nja, gle da te lju s ima lo du bljim po zna va njem film ske po vi je sti ne}e pro ma knu ti i izrav ni je osvr ta nje na stva ra la{ tvo Aki re Ku ro sa we. Multikulturalnost stva ra la~ ke po sta ve nije uvje to va na tek ko pro duk cij skim uvje ti ma na stan ka fil ma, ve} i iz bo rom pri mje re nih su rad ni ka. Tako su na zna - ~e noj ma te ma ti~ koj pre ci zno sti te melj - nih struk tu ral nih odred ni ca pred lo{ ka i ar hi tek ton skom doj mu film skog tki va mon ta `om po mo gli Val dis Oskar sdot - tir i Zach Ste be erg, pri mje re no vo de }i na ra ci ju, kao i sni ma te lji Ro gi er Stof - fers i Ser gei Tro fi mov u doj mlji vom osli ka va nju pri ~e, osli ka va nju koje se`e od in ti mnog do gran di o znog. Glu ma~ - ka je po sta va u tu ma ~e nju sre di{ njih li - ko va po sti gla uvjer lji vost u gle da te lje - voj re cep ci ji vi {e sto ljet no ga vre men - skog od ma ka. Sto i ci zam ja pan sko ga glum ca Ta na do bu Asa na (Te mud `in), svje `i na i osob nost mon gol ske stu den - ti ce bez glu ma~ kog isku stva Khu lan Chu lun (Bor te), te po treb na pre na gla - {e nost ki ne skog glum ca Hon glei Suna (D`a mu ka), su prot no sti su glu ma~ kih izved bi koje utje lov lju ju ar he tip ska i ka rak ter na obi lje` ja tih tri ju pre sud nih li ko va. Na po sljet ku, re da telj sko isku - stvo i stva ra la~ ko na dah nu }e Ser ge ja Bo dro va uvjet su si gur nog upri zo re nja sce na ri sti~ kog pred lo{ ka i pri mje re nog vod stva i nad zo ra svih su di o ni ka i nji - ho va u~in ka. Bez za nat skih ne po zna ni - ca, Bo drov gra di ma nje cje li ne i us po - stav lja pot pu no film sko tki vo, ostva re - nje koje us pr kos na zna ~e nim kva li te ta - ma o~i tu je i ma nje ne do stat ke. D`in gis Kan rat nik i vla dar izni man je film, za si gur no ne to li ko iz vr stan ko li ko pri - mje ren tu ma ~e nju s niza sta no vi {ta koja mo `e mo sa gle da ti u ras po nu od po vi je snih do film skih. Re vi zi o ni zam pri stu pa in ter pre ta ci ji po vi je snog ne}e pri do da ti ni {ta izni mnom hi sto ri o graf - sko me u fil mu, pa ta svo je vr sna mi to lo - gi za ci ja ve li kog sred njo vje kov nog osva ja ~a i uje di nje nja i {i re nja na ro da iz ko jeg je po te kao po vla ~i za so bom niz pi ta nja koja u ovom tek stu osta ju ne - do ta knu ta. To mi slav ^e gir 131

133 hfl_54-q7:hfl :24 Page 132 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar KOD IDRI ZA ca, 2004) 132 Najav ni ka dar fil ma izra zi to je spo ra pa no ra ma sa ra jev skog pred gra a koja za vr {a va usre do to ~e njem na au to mo bil koji se vu~e str mom sa ra jev skom uli - com. Stil sko uo bli ~e nje ovog ka dra po - ka za telj je sti la ci je log fil ma. Kao {to nam ka me ra malo-po ma lo ot kri va nove de ta lje sa ra jev skog kvar ta, tako ci je li film u vrlo us po re nom ri tmu ra - zvi ja rad nju i malo-po ma lo ot kri va nam nje ne skri ve ne emo ci o nal ne za ple - te. Spo me nu tim au to mo bi lom Fuke do la zi do svo jeg stri ca (amid `e) Idri za i nje go ve `ene Sa bi re, da bi im po pra vio boj ler. Po kva ri mu se auto te mora pre - no }i ti kod amid `e. Isko ri sti pri li ku da se dru `i s amid `i nim su sje dom, svo jim pri ja te ljem Ekre mom, i nje go vom `e - nom Bu ba nom. Kroz raz go vo re ovih bo san skih li ko va, koji, su prot no ste re - o ti pu, nisu otvo re ni i te{ ko izra `a va ju {to im je na du{i, po ma lo ot kri va mo dva emo ci o nal na za ple ta fil ma. Idri zu i Sa bi ri umro je sin Emin u ratu, a Idriz, op sjed nut si no vom smr }u, osu u je svo ju sna hu [ej lu zato {to se izno va uda la i time, pre ma nje go vu mi {lje nju, pre va ri la Emi na. Fuke ima dru gi pro - blem nje go va dje voj ka Sa mi ra htje la bi i}i `i vje ti u Ro vinj, a on ne zna bi li se od lu ~io na taj ko rak. Kao {to u naj av nom ka dru ka me ra, ne - shvat lji vo spo rom vo `njom, opi su je di - je lo ve sa svim pro sje~ nog i mo no to nog sa ra jev skog kvar ta, tako ~in film pun na i zgled ne za ni mlji vih di je lo va `i - vo ta. U nje mu se po prav lja ju auti i boj - le ri, ne o ba ve zno ~a vr lja uz ka vi cu, po - su u ju stva ri od su sje da, a va` nost se daje ~i nje ni ci da je Sa bi ra pre vi {e za sla - di la sok, a Idriz po taj no unio u ku}u te - glu s cr vi ma. No, pri kaz `i vot nih sit ni - ca ne pre tva ra gle da nje fil ma u do sad - no isku stvo. Da pa ~e, to isku stvo vrlo je za ni mlji vo jer mi nu ci o zna glu ma~ kore da telj ska obra da ta kvih rad nji osvje - {ta va gle da te lja o pri sut no sti sit ni ca koje u `i vo tu ~e sto ne bi ni pri mi je tio, a ka mo li pro na {ao du ho vi tost u nji ma, kao {to pro na la zi hu mor u sce ni u ko - joj Fuke sup til no od bi ja piti sok koji je Sa bi ra, iz `e lje da mu udo vo lji, jako za - sla di la. Osim da va nja za ni mlji vo sti po je di nim sce na ma, ovi»tri vi jal ni«di je lo vi bit ni su i za film kao cje li nu. Prvo, oni pri - bli `a va ju li ko ve gle da te lji ma. In zi sti ra - ju }i na za za plet ne bit nim di je lo vi ma rad nje tzv. kri{ ka ma sva kod ne vi ce au to ri fil ma ostva ri li su do jam za bi - lje` be `i vo ta sa mog, time osna `iv {i na{u iden ti fi ka ci ju s li ko vi ma kao stvar nim lju di ma. Ta ko er,»tri vi jal ni«di je lo vi obo ga ti li su na{e po i ma nje li - ko va i nji ho vih ka rak ter nih crta. Sa bi - ri na `e lja da svo jem ne }a ku Fu keu pri - u {ti po se bi ce za sla en sok, po se bi ce fin ko mad ko la ~a i po se bi ce finu pid `a mu, te nje zin obi ~aj da uvi jek pe~e puno ko la ~a, ako slu ~aj no net ko na i e, go - vo ri o nje noj `e lji za udo vo lja va njem dru gi ma i za ne ma ri va nju sebe. Idri zo va i Fu ke o va izne na e nost od lu kom da Sa mi ra ode `i vje ti u»da le ki«ro vinj i Fu ke o vo raz mi {lja nje o tome da li je Ro vinj u Slo ve ni ji ili Hr vat skoj go vo ri o nji ho vom ti pi~ no pro vin cij skom stra - hu od dru ga ~i jeg i stra hu od pro mje ne. Ko na~ no, ove ka rak ter ne crte li ko va va` ne su za ra zvoj emo ci o nal nog za ple - ta. Idri zo vo od ba ci va nje [ej le ja sni je nam je na kon uo ~a va nja nje go ve pro - vin cij ske za dr to sti, a Sa bi ri no pre {ut no pri hva }a nje Idri zo ve od lu ke ja sno nam je zbog spo me nu te Sa bi ri ne pod lo` no - sti dru gi ma. Uo ~e ni Fu ke ov pro vin cij - ski um, pak, ko~i ga u ostva ri va nju za - jed ni~ kog `i vo ta sa Sa mi rom. Zbog sve ga spo me nu tog ja sno je da na i zgled tri vi jal ni di je lo vi u ra zu mi je va nju fil ma ima ju sve, samo ne tri vi jal no zna ~e nje. Zaplet fil ma za pra vo je te{ ko na zva ti za ple tom. Prvo, zbog toga {to se on do pred kraj fil ma ne osa mo sta lju je, ve} je sto pljen s pri ka zom sva kod ne vi com. Za plet ve zan za od nos Idri za i [ej le po - ~i nje se na slu }i va ti u kadi, u ko joj sje di Fuke i po prav lja boj ler, a kraj nje ga sje - di Idriz. Ne iz di ja lo ga, ve} iz ka me re koja se pri kra ju di ja lo ga, na spo men [ej le i Aide, po~ ne pri bli `a va ti Idri zo vu licu, shva ti mo da u nji ho vu od no su po - sto je pro ble mi. Oni se i da lje na slu }u ju kroz ra zne su ge sti je, a ra zot kri va ju u pot pu no sti u raz go vo ru Idri za i Fu kea. No ni tada oni ne po sta je cen tar gle da - te lje ve pa `nje. Sli~ no je i s Fu ke o vom

134 hfl_54-q7:hfl :24 Page 133 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar di le mom o od la sku u Ro vinj. Nju Fuke pre do ~a va, sko ro us put no, dok Idri zu i Sa bi ri te ka sni je Ekre mu opi su je svoj pro bu e ni lju bav ni `i vot. Oba emo ci o - nal na za ple ta sve do pred kraj fil ma ne - ma ju svoj dalj nji ra zvoj. U nje mu nema dra ma ti~ nih su ko ba, na glih obra ta i tra gi ke. Za plet se za pra vo ~ini vi{e kao opis sta nja, a ne za plet, a nje gov po kre - ta nje s mr tve to~ ke do go di se tek na kra ju fil ma, u sa mom ra sple tu. Na i me, tada Fuke od lu ~i pre ki nu ti svo ju pa siv - nost i dje lo va ti, od no sno, po mi ri ti Idri - za i [ej lu te od va `i ti se na se lid bu u Ro - vinj. Nepostojanje ra zvi je ni jeg za ple ta nije samo po ka za telj od ma ka koji ovaj film radi od kla si~ nog fa bu lar nog sti la, ve} i po ka za telj svi je ta ko jeg au to ri `ele pri - ka za ti svi je ta pa siv nih lju di koji `ive za ro blje ni u pro{ lo sti ili za ro blje ni u ne am bi ci o zno sti i zbog toga se ne od lu - ~u ju dje lo va ti i ne {to mi je nja ti. Fu keu, Idri zu i Sa bi ri tre ba do da ti i Ekre ma, koji se ne usu u je ni pri go vo ri ti `eni. Po ten ci jal ni de pre siv ni do jam koji bi ova ko po stav ljen svi jet li ko va mo gao iza zva ti olak {a va se spo me nu tim in zi - sti ra njem na hu mor nim `i vot nim de ta - lji ma koji stva ra ju do jam sim pa ti~ no sti li ko va, pa onda i nji ho va `i vo ta. Da nema pro mje ne na kra ju fil ma u obli ku izne nad nog ra sple ta, Kod amid `e Idri za bio bi film sli ~an ostva re nji ma Ro ber ta Gu e di gu a na, koji lju de pri ka zu je kao pa siv ne pri ma te lje `i vo ta, nes po sob ne da pro mi je ne svo je `i vot ne okol no sti, ve} samo da ih ubla `e i olak {a ju ra znim `i vot nim sit ni ca ma. Me utim, ra splet nudi mo `e bit no dru - ga ~i je vi e nje svi je ta i lju di. Fuke, koji se, do tada, sa vr {e no ukla pao u ni sku pa siv nih li ko va, odjed nom od lu ~i dje - lo va ti. Za hva lju ju }i nje go voj in ter ven - ci ji [ej la i Aida po sje te Idri za i po mi re se s njim, a uspjeh u ovoj ak ci ji ohra bri Fu kea da na pra vi od lu ~u ju }i ko rak i u svom `i vo tu te pre se li sa Sa bi rom u Ro - vinj. Sve kul mi ni ra ras po ja sa nim za vr - {et kom u ko jem se su sje di oku pe u amid `i nom dvo ri {tu da pro sla ve po mi - re nje Idri ze i [ej le, uz pje smu i ples. Napomenuo sam da ova kav za vr {e tak tek mo` da zna ~i dru ga ~i je, op ti mi sti~ - ni je vi e nje `i vo ta, jer izne nad ni obrat u rad nji i izne nad na pro mje na sti la na kra ju fil ma po zi va ju na oprez. Na i me, na kon sup til nog re `ij sko-glu ma~ kog pri stu pa, ko jim se tru di u sva kom tre - nut ku fil ma odr `a ti ton smi re no sti i stil ske sa bra no sti te do jam sa dr `aj ne vjer no sti stvar no sti, na za vr {et ku fil ma nudi nam se pot pu no dru ga ~i ji am bi - jent. Atmos fe ra od smi re ne po sta je ek - sta ti~ na, glu ma na gla {e na, a stil do slje - dan `e lji da se po ka `e di na mi ka slav lja. Do jam stvar no sti pre tva ra se u do jam za ~ud no sti. Te{ ko je biti uvje ren da se tiho su sjed stvo i tihi lju di, ka kvi su pri - ka za ni u fil mu, odjed nom, usred bi je la dana, pre tvo re u po kre ta ~e lude za ba - ve. Do du {e, dio bo san skog men ta li te ta jest slo bod no izra `a va nje ve se lja i po - kre ta nje slav lja bez in hi bi ci ja i pret hod - nih pri pre ma. Me u tim, izra zi to sa dr - `aj no-stil sko odu da ra nje za vr {et ka fil - ma od nje go va ostat ka upu }u je nas da je to odu da ra nje na prav lje no svje sno, da bi nas se upo zo ri lo da se ne radi o stvar no sti. Kao da nam au to ri `ele, u me ta fik cij skom od ma ku, re}i: Ovaj sre tan kraj do go dio se samo na fil mu, a u stvar no sti se ne mo`e do go di ti. Po {to mi mo `e mo {to ho }e mo, od lu ~i li smo ga pri u {ti ti ovim sim pa ti~ nim li ko vi ma, ali s upo zo re njem da se on ne mo`e ostva ri ti u stvar no sti. Na ova kav za klju ~ak upu }u je i sam kraj fil ma sce na koja se od vi ja na kon sce ne pro sla ve. Klju ~an je u njoj ka dar, iden ti ~an ka dru u pr voj po lo vi ci fil ma. Na i me, u pr voj po lo vi ci fil ma, na kon {to Fuke ne u spje{ no po ku {a po pra vi ti boj ler, on se po zdrav lja s Idri zom i Sa - bi rom i kre }e kroz vra ta da bi se ka sni - je vra tio na kon {to shva ti da mu se au - to mo bil po kva rio. Dok se po zdrav lja, on ve zu je ve zi cu na ci pe li, a Sa mi ra mu daje ko la ~e. U ka dru na kra ju fil ma, kad se Fuke dru gi put opra {ta, na iden - ti ~an na ~in ve zu je ve zi cu, do bi va ko la - ~e, pa ~ak i iz go va ra iste stva ri. Nje gov od la zak opet }e biti ne us pio i u za - dnjem ka dru fil ma nje gov auto po nov - no }e se po kva ri ti pred Idri zo vom ku - }om. Iden ti~ nost ovih ka dro va su ge ri ra nam da se, una to~ sret nom obra tu, za - pra vo ni {ta nije pro mi je ni lo i da je od - gle da ni sret ni kraj vi{e bio san nego stvar nost. Ta ko er, du ho vi tost iden ti~ - nog po nav lja nja mo ti va ra sta na ka od - go va ra pri stu pu `i vo tu koji se ga jio to - kom ci je log fil ma ako ne mo `e mo pro mi je ni ti `i vot, mo `e mo ga ba rem olak {a ti smi je hom. S ova kvom in ter - pre ta ci jom fil ma lako se ne slo `i ti, jer nema vrlo ja snih po ka za te lja da je za vr - {e tak do i sta u pot pu no sti iro nij ski po - stav ljen, ali nje go vo izra zi to odu da ra - nje od ostat ka fil ma i spo me nu ti iden - ti~ ni ka dro vi na kra ju fil ma ostav lja ju u uvje re nju da se upra vo o tome radi. Mo` da bi bilo bo lje da film nije za vr {io ta kvom pe si mi sti~ kom iro ni jom, ali ipak nije mo gu }e odo lje ti {ar man tnom spo ju hu mo ra i de pre si je pri sut no me u ovom fil mu, kao i nje go vom ti hom, sup til nom ra zvo ju emo ci o nal nih od - nosa. Ju raj Ku ko~ 133

135 hfl_54-q7:hfl :24 Page 134 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar KRI VO TVO RI TE LJI (Die Fälscher, Ste fan Ru zo witzky, 2007) 134 Kri vo tvo re nje, kriv nja, kri vac(k)... Ovaj niz ri je ~i tek je pro i zvolj na i pre - vi {e izli{ na eti mo lo gi ja koja go vo ri o klju~ nim ri je ~i ma fil ma. Ili mo` da i ne - ~e mu vi{e? Kri vo tvo re nje je tema koju tako lu cid no op ser vi ra i André Gide, u ro ma nu Kri vo tvo ri te lji nov ca. Kri vo - tvo re nje je ak tiv nost ka `nji va za ko - nom, na rav no ako sa mom za ko nu ne do no si ko ri sti. I tu nema mo ra li zi ra nja. La ten tna, pa ra lel na za ko ni tost kri vo - tvo re nja ve za na je uz mno go sup til ni je ide o lo{ ke tvo re vi ne i fan taz me. (Po put kri vo tvo re no sti sva kog dr `av nog po - ret ka!) Kri vo tvo re nje nov ca, do ku men - ta, ispra va... tek je uvod u mno go puta ve} odi gra nu igru kri vo tvo re nja i, pri - mje ri ce, ne ~i jeg iden ti te ta. I to kri vo - tvo re nje daje nam ilu zi ju, uto pi ju o bi - va nju ne kim dru gim... vred ni jim, ljep - {im, uspje{ ni jim... go to vo bi se re klo bo ljim od sa mog ori gi na la. Na ovo bi se moj ne dav no pre mi nu li pro fe sor Kan gr ga re fe ri rao sin ta gmom»{ver ce ri vla sti tih `i vo ta«. Pa onda, u istom kon - tek stu, ima mo i kri vo tvo re nje koje ru{i di gni tet jed noj znan stve noj dis ci pli ni po vi je sti. Pre kra ja nje po vi je snih ud` be ni ka pra vo je maj stor stvo ne ma - lo broj nih»kro ja~ kih zna la ca«s bli skih nam, ov da{ njih pro sto ra. U svim bit ka - ma po bjed ni ci smo bili mi, a oni dru gi bili su tek ne do ra slim ri va lom na {im pra ved ni~ kim ci lje vi ma, eda bi za vr {i li u po vi je snoj ro po tar ni ci po ra `e nih... Ovo go di{ nji do bit nik Os ca ra za naj bo - lje ostva re nje na stra nom je zi ku, Kri vo - tvo ri te lji, igra upra vo na mno go zna~ - no sti klju~ ne ri je ~i fil ma. Au strij skonje ma~ ka ko pro duk ci ja fil ma svje do ~i pak o uvi jek tra u mat skom pro pi ti va nju na vla sti ta, ali za jed ni~ kog ge o graf skog po vi je snog na sli je a 20. sto lje }a. Ova mi je tema na ose bu jan na ~in na do{ la jo{ po ~et kom 1980-ih, kada sam ostao odu {ev ljen sjaj nim au strij sko-nje ma~ - kim fil mom Gos po din Boc ke rer (1981) Fran za An te la. Vr hun ski re `i ra na ko - me di ja o `i vo tu tzv. obi~ nih Au stri ja na - ca pod na ciz mom ot kri la je po dat nu temu po vi je snih kri va ca, kriv nje, kri vo - tvo re nja... na vla sti te, ali i za jed ni~ ke pro{ lo sti Au stri ja na ca i Ni je ma ca. Uo - sta lom, i Hi tler je po dri je tlom bio Öster re i cher... u fil mu nosi ime Adolf... Uspje{ni au strij ski re da telj Ste fan Ru - zo witzky (Tem po, Ana to mi e, Ana to mie 2) od lu ~io se upri zo ri ti pri po vi jest upra vo tog Adol fa Adol fa Bur ge ra, pre `i vje log lo go ra {a iz na ci sti~ kog lo - go ra. Na i me, neg dje pred kraj rata i ko na~ nog slo ma na ci sti~ kog re `i ma, or ga ni zi ra na je op se` na fi nan cij ska ak - ci ja koja je tre ba la pre o kre nu ti ti jek rat nih zbi va nja.»ope ra ci ja Ber nhard«an ga `i ra la je u lo go ru Sac hsen ha u sen sku pi ne `i dov skih za tvo re ni ka kako bi kri vo tvo ri li va lu te rat nih ne pri ja te lja... fran ke, fun te, do la re, a svje do ~an stvo go vo ri i o par ti zan skim di na ri ma. U tu su svr hu»kri vo tvo ri te lji«, izo li ra ni od osta lih u lo go ru, bili po vla {te ni, do biv - {i bo ljim bo ra vi{ ni kom for: mek {e kre - ve te s po ste lji nom, sa pun, hra nu, ~ak i sport sko-ka ba ret ske ak tiv no sti! Ova dugo za ta{ ka va na epi zo da iz po vi je sti Dru go ga svjet skog rata po slu `i la je Ru - zo wit zkom za vrlo do bro iz ba lan si ra nu film sku pri po vi jest. Dr `e }i se dnev ni~ - kog pred lo{ ka spo me nu tog Adol fa Bur ge ra tek uko li ko je to mo glo po slu - `i ti fil mi~ no sti same na ra ci je, us pio je obli ko va ti vrlo pla sti~ ne ka rak te re koji utje lov lju ju sve pre sud ne mo ral ne ti po - ve lju di u si tu a ci ji tzv. izvan red nog sta - nja. Ci ni~ ki i pra gma ti~ ki pro ta go nist Sally So ro witsch (Karl Mar ko vits), maj stor kri vo tvo ri telj skog za na ta, pri - ka zan je kao ~o vjek koji mo`e sve otr - pje ti u ime pre `iv lja va nja. Nje mu su - prot stav lje ni Bur ger (Au gust Di ehl), pak, po sve }e ni je ko mu ni sti~ ki mar tir vi so kih mo ral nih prin ci pa, no koji }e in stin ktiv no ipak pre `i vje ti, za hva lju ju - }i»so li dar no sti«lo gor ske za jed ni ce, ko joj je to li ko puta mo ra li zi rao o po - tre bi»sim bo li~ kog ot po ra«! S dru ge stra ne, ta ko er su su prot stav lje na dva lika, Stur mbannfü hrer Fri e drich Her - zog (De vid Stri e sow), kao sko ro je vi} ki po li cij ski ka ri je rist u naci-uni for mi, te do i sta uklju ~e ni sa di sti~ ki sljed be nik ra sne ide je i mr zi va, Ha upts - charfü hrer Holst (Mar tin Bram bach). Sve je u ovoj pri po vi je sti, pak, usmje re - no tek na je dan, je di ni cilj pre `i vje - ti! I to se od no si kako na is cr plje ne i una pri jed ot pi sa ne lo go ra {e, tako i na nji ho ve mu ~i te lje, upra vi te lje lo go ra koji i sami na slu }u ju kraj rata i slom ul - ti ma tiv nog na ci sti~ kog pro jek ta. Na - rav no, u ovom kon tek stu na me }e se i tema»kra ha ljud sko sti«kao ne za o bi la - zna u svim dis kur si ma koji te ma ti zi ra ju kon cen tra cij ske lo go re. Na i me, Agam - be no va sli ka»lo go ra kao bi o po li ti~ ke pa ra di gme mo der ne«pred me tom je broj nih ra spra va u po sljed njem de set - lje }u. Jer, nje gov je homo sa cer,»sve ti ~o vjek«ko je ga se ne mo`e `r tvo va ti i ~ije je uboj stvo ne ka `nji vo. U tu svr hu, na rav no, Agam ben kao pri mjer nu uzi - ma fi gu ru»lo go ra {a«. Lo go ra{ je»ho - mo sa cer«~ija se ne mo gu} nost `r tvo va - nja uni `a va do ra zi ne tzv.»mu sli ma na«. Ovaj je, pak, onaj po sljed nji oblik `i vo - ta, svo je vr sni» `ivi mr tvac«, zom bi. To je bi}e u ko je mu su po ni `e nje, u`as i strah odre za li sva ku svi jest i osob nost, sve do naj ap so lut ni je apa ti je. Za nje ga }e Hölder lin re}i da je,»na kraj njoj gra ni ci trp nje (gdje) nema vi{e ni ~e sa doli uvje ta pro sto ra i vre me na«. No Ru zo witzk yjev film ipak ne te`i pri - ka za ti (ovo) ne pri ka zi vo. Na i me, u Go - dar do vim Hi sto i re(s) du cinéma apo -

136 hfl_54-q7:hfl :24 Page 135 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar stro fi ra na je ne mo gu} nost vi zu al nog pre no {e nja svih u`a sa na ci sti~ kih lo go - ra. Tome se po naj vi {e, po et ski, pri bli `io tek Re sna is svo jom No}i i ma glom (Nuit et bro u il lard, 1955), ali fe no men lo go ra, ipak, osta je»su bli mno ne i ska zi - vim«. Sto ga su Kri vo tvo ri te lji tek»ro - man si ra na adap ta ci ja«isto i me ne Bur - ge ro ve knji ge. Pre ma pri zna nju sa mog au to ra pred lo{ ka, lo go ra {i si u Sac - hsen ha u se nu uop }e nisu po stav lja li mo ral na pi ta nja. Nisu ri ski ra li niti»sim bo li~ ki ot por«po ret ku smr li su, kako ve} re koh, jed no stav no pre `i vje ti. I u tom smi slu ni ka kvo mo - ra li zi ra nje ne do la zi u ob zir. Pred sli - kom go log `i vo ta i, jo{ ogo lje ni je, sve - pri sut ne smr ti, mo ral no-eti~ ka di men - zi ja pot pu no ustu knju je. Eu ge ni~ ka pa - ra di gma koju su (nota bene!) tih go di - na pro vo di li ne tek na ci sti ve} i Ame ri - kan ci (!), odu ze la je sva ku mo gu} nost ra ci o na li za ci je i su bjek ti va ci je ot po ra. Sto ga je i Ru zo witzk yjev lik lo go ra {ako mu ni sta Bur ge ra tek film ska fik ci ja. Ova se fik ci ja, na rav no, pre no si i na ci - je lu dra ma tur {ku struk tu ru Kri vo tvo ri - te lja. Uo kvi re nost same pri po vi je sti Azur nom oba lom, u pr ste na stoj na ra ci - ji, upo zo ra va upra vo na mo gu} nost tek fik cij skog pri ka za ne poj mlji vog fe no - me na po put lo go ra. Dakle, sam je Ru zo witzky, na neki na - ~in,»kri vo tvo rio«pri ~u u svo jim Kri vo - tvo ri te lji ma. Jer, sva ki bi druk ~i ji pri - stup»ba na li zi rao zlo«(han nah Arendt). Na toj, pak, ra zi ni mo gu }e je, ~ak i po `elj no uni je ti u»idej no tki vo«fil ma i sta no vi tu»mo ral ku«. Jed no stav - no, pro ta go ni sti Ru zo witzk yje va fil ma po stav lja ju si pi ta nja: Ko li ko je mo ral - no ra di ti za na ci sti~ ku stvar? Pa, i po ci je nu vla sti tog `i vo ta? Je li goli ljud ski `i vot to li ko vri je dan da bi ga se li {i lo nje go ve osnov ne sup stan ce, na i me ljud sko sti? Cui bono? Ima li gra ni ce do kle tre ba tr pje ti po ni `e nje? Tre ba li se odu pri je ti i sa ~u va ti trun ku di gni te - ta? Mo`e li se `i vje ti s kri vo tvo re nom eg zi sten ci jom? Tre ba li se uop }e kri vo - tvo ri ti da bi se pre `i vje lo? Mora li se...? Salomon So ro witsch u tom se po gle du dva puta ti je kom fil ma na la zi u kraj - njim si tu a ci ja ma sum nje i ul ti ma tiv nih mo ral nih di le ma. Naj pri je, dok ~i sti ofi cir ski za hod, ovaj maj stor/umjet nik kri vo tvo re nog nov ca biva do slov ce po - pi {an od nad gled ni ka Hol sta. Ova ma - te ri ja li za ci ja me ta fo re, a koja ~ini»vi- {ak u`it ka«(jo u is san ce) ne pi sa nog op - sce nog po ret ka po na {a nja na ci sta, po - stav lja mu pi ta nje gra ni ca ljud sko sti. Dru ga mu, pak, ta kva si tu a ci ja do la zi u tre nut ku kada svje do ~i Hol sto vu uboj - 135

137 hfl_54-q7:hfl :24 Page 136 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar stvu dra gog mu pri ja te lja, mla dog Rusa Kar lof fa (Se ba sti an Ur zen dowsky). Obje se kven ce Ru zo witzky apo stro fi ra po sve ma{ njim gu bit kom re al nog zvu ka pri ka za nog. Pro ta go nist ne mo`e osvi - je sti ti niti ra ci o na li zi ra ti vi e no i do `iv - lje no. Na la zi se pred zi dom per cep ci je i po i ma nja. Za pa njen. Kon ster ni ran. Po ni `en.»kri vo tvo ren«. No, ipak `iv! Karl Mar ko vics u na slov noj ulo zi do i - sta je uvjer lji vo por tre ti rao `i dov skog» fal{-{pi le ra«s lo gor skom po za di nom. I osta li su glum ci vrlo do bro izni je li svoj dio te re ta li ko va u za tvo re noj sre - di ni, na gra ni ci `i vo ta i smr ti. No po se - bi ce se uvjer lji vim, pak, ~ini Mar tin Bram bach kao na ci sti~ ki ofi cir, oli ~e nje»zla sa mo ga«. Nje go va raz nje `e nost nad izved bom Schu man no ve ro man ti~ - ne pje sme uvjer lji vo se pre kla pa s bez - du{ nim ubi ja njem ci je log niza lo go ra {a, da bi se su bli mi ra la u obja{ nje nju svo je - ga»mi lo srd nog ~ina«, na kon {to je ubio mla dog Kar lof fa. Pra vi, uvje re ni na cist do i sta vje ru je u svo je»hu ma ni - tar no po slan stvo«! I dok hi sto rij ska»ope ra ci ja Ber nhard«okon ~a va ba ca njem la` nog nov ca na dno je ze ra, Ru zo witzk yjev film za vr {a- va op ti mi sti~ nim tan gom na Azur noj oba li. Sally So ro witsch, s da mom iz ca - si no-klu ba, u smi ra ju po kraj mora, ple - {e svoj na kon cu»po bjed ni~ ki ples«. Pre gr mjev {i Ma ut ha u sen i Sac hsen ha u - sen, on mo`e ka za ti da je do i sta po stao»otje lov lje na kri vo tvo ri na«. Na ra zi ni film ske pri po vi je sti, kao ~o vjek ko je mu vi{e ni {ta nije sve to, pa ni `i vot sam. Na me ta film skoj, pak, on je lik»{ver ce - ra vla sti tog `i vo ta«koji je pri ka zao ono ne pri ka zi vo u`as na ci sti~ kog lo go ra. [to nam je od toga ljud ski je ako je lo - gor, a ne grad, stvar nost da na{ njeg Za - pa da? Ma ri jan Kri vak 136

138 hfl_54-q7:hfl :24 Page 137 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar MO RAM SPA VAT AN \E LE (De jan A}i mo vi}, 2007) U svo jem re da telj skom pr vi jen cu Je li ja sno, pri ja te lju? (2000), glu mac De jan A}i mo vi} po za ba vio se po vi je snom i za tvor skom te ma ti kom. S no vim je fil - mom ostao na po vi je snom tlu, no ipak je za {ao i na novo po dru~ je ono obi - telj ske me lo dra me. Film je pre mi je ru imao na pro{ lo go di{ njem Fe sti va lu igra no ga fil ma u Puli, gdje je do bio dvi - je Zlat ne Are ne: za glav nu `en sku ulo - gu (Na ta {a Dor ~i}) i za spo red nu (Olga Pa ka lo vi}). Na gra dio ga je mla - dih fil mo fi la, kao naj bo lji film Na ci o - nal no ga na tje ca telj sko ga pro gra ma, a oci je njen je i dru gom po redu ocje nom gle da te lja. Ovo po to nje ka zu je da se film gle da te lji ma u pul skoj Are ni svi - dio, {to nije mala stvar, bu du }i da je pre vla da va ju }i in te res hr vat sko ga puka, ma kar kada je hr vat ski film po - sri je di, go to vo po sve usmje ren na ko - me di je. To {to je A}i mo vi }ev film imao tek ne ko li ko ti su }a gle da te lja u hr vat - skim ki ni ma po tvr u je tu ~i nje ni cu, jer je jed no stav no ne mo gu }e do ma }im fil - mom na pu ni ti kina, uko li ko se ne radi o ko me di ji ili o dje~ jem fil mu. Za {to je to tako, slo `e no je pi ta nje i nije tema ovo ga tek sta. No iako je film svje sno na ~i njen da se svi di, na ~in, na koji je to u~i nje no, nije na pa dan. Na gra da je mla dih fil mo lju ba ca u pul sko me film - sko me kon tek stu ve o ma za ni mlji va, jer je upra vo mla de`, i to na vla sti to ona fil mo fil ski na stro je na, od sve ko li ko ga hr vat sko ga puka vje ro jat no naj `e {}i kri ti ~ar hr vat sko ga fil ma u cje li ni. Ako uz to jo{ uz me mo u ob zir da je u kon - ku ren ci ji bila i mla di ma upu }e na Ku le - no vi }e va ko me di ja Pje vaj te ne {to lju - bav no, koja do du {e jest do bi la naj vi {u ocje nu pu bli ke, no nije i onu no vo ga na ra {ta ja mla dih fil mo fi la, A}i mo vi }e - va spo sob nost op }e nja s pu bli kom svih uzra sta jo{ vi{e do bi va na ci je ni. ^ini mi se da su mu upra vo spo me nu te stva - ri do bar pu to kaz za bu du }e dje lo va nje: da kle usmje re nost na rad s glum ci ma i 137

139 hfl_54-q7:hfl :24 Page re `i ju, koja je oslo nje na na kla si~ no film sko pri po vi je da nje te dram ski po la - ga no i ta nah no uo bli ~a va nje film ske pri po vi je sti. To bi, uz iska zan po pu li - sti~ ki `i vac, i u bu du} no sti mo gli biti jaki adu ti nje go ve pri vla~ ne film ske smje se. Sce na rij je za film na pi sa la nje go va se - stra Ta tja na. Za nje ga je do bi la do sta hva le. Do brim di je lom za slu `e no. Po - se bi ce je isti can nje zin, za su vre me ni hr vat ski film»re a li sti ~an«pri kaz ju go - sla ven skih po li ti~ kih i dru{ tve nih po ~e - la. U svim je pri po vjed nim tvo re vi na - ma u ko ji ma nam se pri po vi je da o ne - dav noj, va` noj dru{ tve noj pro{ lo sti pri - po vje e na pri po vi jest ne i zo stav no gle - da te lji ma i bit na po vi jest, bez ob zi ra je li ona i dio nji ho va vla sti to ga `i vo ta ili je tek na knad no, po sred no, u njih uci - je plje na. Na dah nju ju }i se svo jim sje }a - nji ma na dje tinj stvo pro `iv lje no u vi {e - na ci o nal no me Mo sta ru, Ta tja na A}i - mo vi} spo ji la je tu` nu obi telj sku dra mu s klju~ nim mi to lo ge mi ma ju go sla ven - ske i po stju go sla ven ske po li ti~ ke mi to - lo gi je. Mo ti vi i jed no ga i dru go ga oku - plje ni su oko sre di{ nje ga film sko ga lika, de se to go di{ nje ga dje ~a ka Go ra na. Go ra nov je otac Hr vat (Go ran Gr gi}), a maj ka Srp ki nja (Na ta {a Dor kod nje zi nih ro di te lja, Go ra no va dje da i bake. Djed (Mi ra lem Zub ~e vi}) je sta - ri par ti zan ski za slu` nik i vjer ni ti to ist, a baka (Vera Zima) je pak uvje re na pra - vo slav na vjer ni ca. Sim bi o za je med nji - ma pri ka za na tako da on svo ju `enu ne sili da se odre kne kr {}an ske vje re, pa ni ona nje ga obra ti ti ne po ku {a va. Gle da - te lji ma je iz nji ho vih raz go vo ra ja sno da je u mla im da ni ma to zna lo biti uzro kom `e sto kih sva a. Nu spo znav {i da jed no dru go ne}e mo}i pro mi je ni ti, na u ~i li su se `i vje ti s tom ra zli kom, tek kat ka da u od go va ra ju }oj pri go di pec - nuv {i ono ga dru go ga za jed lji vim ko - men ta rom ili po ko jom sim bo li~ nom i pr ko snom ge stom. Pa tako na dan, kad se sla vi Kr sna sla va, djed Ri sto izla zi iz ku}e, jer ne `eli su dje lo va ti u ne ~e mu ~emu se ide o lo{ ki pro ti vi, dok s dru ge stra ne, kad on na zid vje {a Ti tov por - tret, `ena mu kao uz gred, no u biti sar - ka sti~ no go vo ri:»zar sli ka nije mo gla jo{ malo ve}a biti?«go ra nov je djed s o~e ve stra ne stra dao u Dru go me svjet - skom ratu. Da li kao voj nik po ra `e ne Ne za vi sne Dr `a ve Hr vat ske, ili kao ci - Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar vil ko je ga su pri kra ju ili po sli je rata po sve mu su de }i ubi li par ti za ni, iz fil ma nije po sve ja sno. No {to god bilo po sri - je di, Go ra no va baka kri vi svo ga sina {to se pri `e nio u srp sku obi telj, koju ona sma tra onom dru gom stra nom. S njom nema ni ka kvih do ti ca ja, a vje ro - jat no ih ne bi ima la ni s vla sti tim si - nom, da za pra zni ke on sa Go ra nom ne do e na krat ko do nje. S jed ne da kle stra ne ima mo»uzor nu«ju go sla ven sku pro {i re nu obi telj: mul ti kon fe si o nal nu, mul ti i de o lo{ ku i na ci o nal no mi je {a nu, a s dru ge pak stra ne osje }a je po vri je e - no sti i na ci o nal ne ljut nje koji su po ta kli prve ve}e on da{ nje po li ti~ ke su ko be te po sta li kli com za bu du }i kr va vi ju go - sla ven ski ra zlaz. To je sje me pri ka za no kako kli ja u tada za ve }i nu uglav nom po li ti~ ki idi li~ no me raz do blju, prem da je Go ran brzo po stao svje do kom toga ma njin sko ga osje }a ja nes po ko ja. Na i - me, otac je dje voj ~i ce, u koju je za lju - bljen, su di o nik Hr vat skog pro lje }a, pa se Go ra nu to ~uv stvo na po se ugni jez di - lo po {to su se u stan, u ko jem je `i vio s maj kom, dje dom i ba kom, sklo ni le ma - le{ na Lu ci ja i nje zi na maj ka, dok je Lu - ci jin otac ve} bio po bje gao pred ju go - sla ven skom taj nom po li ci jom. Dje du Ri sti, iako se to»ni {ta ne svi a«, jo{ se ma nje svi a na ~in na koji se re `im obra ~u na va sa svo jim pro tiv ni ci ma. No po li ti~ ka je dra ma tek ku li sa za onu obi telj sku: ra sta nak Go ra no vih ro di te - lja i od la zak oca iz ku}e te obo li je va nje i sko ru smrt Go ra no ve maj ke Gor da ne. Maj ~i na je bo lest opet zbli `i la ro di te lje, no pa ra dok sal nim je hi rom sud bi ne ono, {to ih je po no vo spo ji lo, ubr zo i za u vi jek raz dvo ji lo. To bi ukrat ko bila glav na te mat ska upo ri {ta fil ma. S jed ne stra ne ima mo po li ti~ ko i jav no, a s dru ge osob no i in - ti mno. Obo je po ve zu je lik dje ~a ka Go - ra na. Rad nja se fil ma za ~i nje unu tar - njim mo no lo gom odra sla ~o vje ka, ko - je mu ka me ra izbje ga va pri ka za ti lice, pa gle da mo su bjek tiv ne ka dro ve nje go - va mo tre nja pred me ta, koji ga spo mi - nju na dje tinj stvo. Po gled mu se za dr `a - va na jed noj dje ~a~ koj fo to gra fi ji, gdje ga vi di mo odje ve na u no go met ni dres. Po mo }u te fo to gra fi je sli kov nom smo elip som pre ba ~e ni u pro{ lost te glas odra slo ga mu{ kar ca po sta je dje ~a~ ki, prem da je iz na ~i na i sti la toga go vo ra u off-u po sve ja sno da ne pri pa da dje - ~a~ koj svi je sti. Go vor nik ima dje~ ji glas, ali nje gov izri ~aj ne pri pa da vre - me nu koje ko men ti ra. Ne samo mi sa o - no ve} i je zi~ no, jer je tekst uo bli ~en u per fek tu. Tom se pri po vjed nom po ma - knu to {}u vje ro jat no `eli po ve za ti dvi je film ske ra zi ne: onu, u ko joj je odra sli Go ran in tros pek tiv ni film ski pri po vje - da~, no po put nas, izvan film skih gle da - te lja, ujed no i re tros pek tiv ni pro ma tra~ po vi je sno ga vre me na, s onom, u ko joj je Go ra nov lik tek de se to go di{ nje di je - te. Taj ko men ta tor ski go vor u off-u uo - sta lom vrlo brzo je zi~ no po sta je dio sa - da{ njo sti, {to na film skoj ra zi ni zna me - nu je pro{ lost i iz mi re nje tih dvi ju ra zi - na, da bi se usko ro u pot pu no sti iz gu - bio. Po nov no se jav lja tek na kra ju fil - ma, opet iz go vo ren gla som zre lo ga mu{ kar ca, kada za pra vo prvi put u tje - le snoj pot pu no sti vi di mo odra slo ga Go ra na u film skoj sa da{ njo sti, u vre - me nu jed na ko mu na {e mu gle da telj sko - mu, ovaj put ra zot kri ve na lica i ot kri - ve ne du{e. Iako se ovo mu opi sa no mu po stup ku mo`e pro na }i te o rij ski smi - sao, koji }e ga uci je pi ti u film sko ti je lo, ~ini mi se da po sto ji ve li ka mo gu} nost da ga gle da te lji do `i ve kao stra no tki - vo, jer je film u svo joj biti mi {ljen kao po pu li sti~ ki. Zbog toga mi se taj mo - der ni sti~ ki po stu pak par exel len ce jed - no stav no ne ~ini od go va ra ju }im za nje - go vu film sku cje li nu, koja je ve }im di - je lom»re a li sti~ na«, pa mo der ni sti~ ka iz mje {ta nja i pre mje {ta nja pri po vjed nih po lo `a ja gle da telj mo`e do `i vje ti kao ka rak te ri za cij ski ma njak, ili kao pri po - vjed nu pro ma {e nost i ne lo gi~ nost. Go - ra nov je lik re ci mo po sve pa si van. On je puki ne dje lat ni sa dr `aj ni po sred nik, milo di je te bez skvr ne i ika kvih sr di tih, (auto)de struk tiv nih ili erot skih mi sli, o~i to ono ide a li zi ra no Dru go same Go - ra no ve odra sle svi je sti, pa su je di ni po - ka za te lji nje go va du {ev no ga sta nja nje - go vo ~i ta telj sko po vla ~e nje u osa mu stra stve ni je na i me lju bi telj stri po va i la ga na opu {te nost pri iz vr {a va nju {kol skih ob ve za. No to je nje go vo po - pu {ta nje u {ko li tek uvjet no i za pra vo ni nije pro blem, jer je on od li ka{, pa se svo di tek na to»da mora vi{e vje` ba ti«ako `eli do bro pro }i na na tje ca nju iz ma te ma ti ke. Nje gov je od nos s dje voj - ~i com Lu ci jom po sve ide a li zi ran. Njih su dvo je na da sve mila dje ~i ca, po sve ne vi ni an el ~i }i, te je ve o ma te{ ko

140 hfl_54-q7:hfl :24 Page 139 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar odre di ti, koje je od njih dvo je vi{e ozra ~e no an e o skom au rom. Iako se ta kav ka rak te ro lo{ ki pri kaz mo` da mo`e pro tu ma ~i ti pri po vjed nim po lo - `a jem, jer pri po vi jest pri po vi je da Go - ran kao odra stao ~o vjek, koji se me lan - ko li~ no pri sje }a svo ga dje tinj stva, na - po se ra sta ve ro di te lja i smr ti maj ke, ali i dru `e nja sa svo jom ma le nom su sje - dom, nji me se gle da te lje za ki da za sve ta nah ne ni jan se dje ti nje ga pro `iv lja va - nja. Ne mogu a da se ov dje ne spo me - nem vje ro jat no jed no ga od doj mlji vi jih fil mo va u film skoj po vi je sti, gang ster - ske dra me Bilo jed nom u Ame ri ci Ser - gia Le o nea, od no sno dvi ju sce na iz toga fil ma. U pr voj se No od les, kao star ~o vjek, pri sje }a svo ga dje ~a~ ko ga vir ka nja u skla di{ ni pro stor Mo e o va re sto ra na, gdje je svo je prve ba let ne ko ra ke izvo di la Mo e o va se stra De bo - rah, koja je u me u vre me nu po sta la ci - je nje na umjet ni ca. Ona je No od le so va cje lo `i vot na erot ska za ma ma i ne o stva - re na lju bav. Tada, u tome pra{ nja vu skla di {tu, ona je da ka ko zna la da je on gle da. Erot ska je na bi je nost toga pri zo - ra dvo stru ka: No od les je bio prvi mo - mak ko je ga je uspje la svo jom `en sko - {}u uz bu di ti te svje sno za tim nje go vu uz bu e nost po ti ca ti, ~ime se isti ~e nje - zi na pro bu e na mla de na~ ka spol na sa - mo svi jest no bu du }i da je on bio i prvi pro ma tra~ nje kao umjet ni ce i samo se umjet ni~ ko stva ra nje po ve za lo s erot skim ~i nom po bu i va nja i uz bu - i va nja, da va nja i pri ma nja. Dru ga je pak ona, u ko joj dje ~a ~i}, ko je mu se vi{e ne mogu spo me nu ti ime na, ~eka svo ju spol no per mi siv nu i tek par go di - na sta ri ju su sje du Peggy, kako bi je sla - snim ko la ~em na ma mio da mu po ka `e svo je spo lo vi lo. Mi lje je si ro tinj ski i ko - la ~i su ri jet ko na tr pe zi. Na kon cu si ro - ma {ak nije mo gao odo lje ti a da sam ne po je de taj za ma mni ko la~, koji je na ka - nio tram pi ti za svo ja prva spol na ot kri - ve nja. Ta kvih bi se film skih pri mje ra gdje dje tinj ski svi jet nije pri ka zan la` no bes po lan i ispra `njen bilo ka kvih»ne - pri mje re nih«}u }e nja mo glo zbi lja ve o - ma mno go na}i. U A}i mo vi }e vu fil mu na `a lost ima mo tek osred nju mo der ni - sti~ ku film sku igri cu, ali i po sve ne doj - mlji vu te ide a li zi ra nu dje~ ju du {ev nu di na mi ku. [to se re `i je ti~e, A}i mo vi} je po ka zao da s glum ci ma zna ra di ti. Osim u Puli na gra e nih Na ta {e Dor ~i} i Olge Pa ka lo vi}, i Go ran je Gr gi} ostva rio jed nu od svo jih doj mlji vi jih ulo ga, dok su Vera Zima i Mi ra lem Zub ~e vi} umje{ no odi gra li, na svoj na - ~in sklad nu iako sta ro mod nu bra~ nu pro tu te `u pro pa lo mu bra ku Go ra no - vih ro di te lja. Ono, {to je re da telj ski kat ka da te`e pro bav lji vo jest to da se ne ri jet ko ~ini da je mno ga sce na u fil - mu na neki na ~in re `ij ski bes po treb no na gla {e na, ter se stje ~e do jam da nam se go to vo sva kom `eli ne {to ve o ma va` no re}i. Time se dje lo mi~ no po mu - }u je gle da telj sko u`iv lja va nje u film sku pri po vi jest i su klad no tomu uskra }u je ko li ~i na u`it ka koja iz la ko }e pri po vi je - da nja sli je di. Film na taj na ~in gubi na re to ri~ no sti, jer ako je sve po ma lo va` - no, onda je sve po ma lo i ne va` no. Naj - ve }i film ski re to ri ~a ri ~e sto nas za vo de pu kim pri po vjed nim sli je dom, da bi u pra vo me ~asu stvo ri li sim bo li~ ki na bi - jen, re to ri~ ki sna `an i za gle da te lje upe - ~at ljiv film ski tre nu tak. No us pr kos svim ne do sta ci ma, ovo je ipak je dan od doj mlji vi jih su vre me nih hr vat skih fil - mo va. Kre {i mir Ko {u ti} 139

141 hfl_54-q7:hfl :24 Page 140 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar NEMA ME (I m Not The re, Todd Hay nes, 2007) 140»Isti na je da ni mu{ kar ci ni `ene nisu ja sno de fi ni ra ne osob no sti, ve} vi bra ci - je, pro to ci, i ski ce«(gil les De le u ze i Fe - lix Gu at ta ri, Anti- Edip) taj je ci tat neka vr sta ko ta ~a za ma{ nja ka koji po - kre }e Hay ne sov kom plek sni esej-po e - mu o Bobu Dyla nu, koji u isti mah funk ci o ni ra i kao ha lu ci nan tna me di ta - ci ja o film skoj kul tu ri {ez de se tih, ~ije se alu zi je kre }u u ras po nu od Fel li ni ja (8 i pol) i Pen ne ba ke ra (Don t Look Back) do ne i zo stav nog Go dar da (Mas cu lin, fémi nin). O~e ki va ti od Hay ne sa da sni - mi ne ka kav kon ven ci o nal ni holl ywo - od ski bi o pic ili jo{ je dan do ku men ta rac u ma ni ri Scor se sea (No Di rec ti on Home) bila bi naj ve }a uvre da ne samo za ve li kog glaz be ni ka, ve} i za Hay ne - so ve har dco re fa no ve ko ji ma i sam pri - pa dam (me u Dyla no vim fa no vi ma re - ak ci je su ma hom bile opre~ne). No, oni koji su vi dje li nje go ve ra ni je»glaz be ne«fil mo ve, mo gli su pret po sta vi ti da }e au to rov pri stup liku i dje lu Boba Dyla - na biti sve samo ne `an rov ski kla si~ ni bi o graf ski film. U Su per sta ru je ko ri stio ani mi ra ne bar bi ke kako bi nas su o ~io s ano re xi om ner vo som mit ske Ka ren Car pen ter, {to je za Mat tel bila naj go ra no} na mora u nje go voj kor po ra cij skoj po vi je sti, sve dok se klin ci nisu po ~e li tro va ti ki ne skim ko pi ja ma nje go vih igra ~a ka. Ne{to ka sni je, Kim Gor don }e vo lje nu Ka ren ovje ko vje ~i ti u son gu»tu nic«, prem da za Hay ne sa ona nije in di vi du - al na oso ba, ve} pre ra sta u ko lek tiv ni sim bol Ame ri ca ne. A na kon {to je Hay - nes za So nic Yo uth re `i rao vi de os pot»di sap pe ar«, Gor don se sada na no vo vra }a Hay ne su u I m Not The re, na zva - nom po isto i me noj bo o tleg nu me ri s Dyla no va al bu ma The Ba se ment Ta pes koju su na pi sa li Gre il Mar cus i Don De Lil lo. Ona se u fil mu izvo di u dvi je ver - zi je, onoj ori gi nal noj i onoj u izved bi So nic Yo uth, nji ho vom pr vom i je di - nom co ve ru Dyla na. Poput Zlat nog bar {u na, tako se i Nema me mo`e na zva ti»umi je }em lju ba vi«. U pr vom fil mu od nos glaz be ni ka i nje go - vih fa no va pri ka zan je kao neka vr sta lju bav nog za no sa, da kle, kako lju bav pre ma glaz be ni ku mo`e utje ca ti na in - ti mu i eg zi sten ci ju in di vi due. Film je to koji se pre tva ra u ka o ti~ nu re flek si ju o pop-de ka den ci ji, ilu zi ji i spek ta klu. Dru gi je ka o ti~ na re flek si ja o mu ta ci ja - ma umjet ni ko va lika i dje la koja u isti mah zdru `u je fik ci ju s do ku men ta riz - mom, tran sfor mi ra ju }i ih u per ver zno fan taz ma go ri~ ni pa sti{.»ar gu men ti pro i za{ li iz ne ~i jeg pri vi le gi ra nog osob - nog isku stva lo{i su i re ak ci o nar ni«, re - kao je De le u ze. Su lu di Hay nes fino je for mu li rao tu lek ci ju, de mon ti ra ju }i ono sta bil no i ko he ren tno»ja«. Ta kvu de mon ta `u ini ci rao je puno go di na ra - ni je Rim ba ud (»Je est un au tre«) ko jim je Dylan bio fas ci ni ran. Ta fas ci na ci ja po da sti re se kroz lik sim bo li sti~ kog pje sni ka Ar thu ra (Ben Wis hav) kao jed - nog od {est Dyla no vih ava ta ra, dok ci - ti ra izvat ke iz glaz be ni ko vih in ter vjua koje je da vao sre di nom 1960-ih. Sli~ na stra te gi ja pri sut na je i u Zlat nom bar {u - nu u ko jem ima mo Bo wi e ja i glaz be nu tra di ci ju koja pri zi va du ho ve Os ca ra Wil dea i Kur ta We i la, iako nas re la ci ja Rim ba ud-dylan vra }a i na Hay ne sov krat ki ek spe ri men tal ni film As sas sins: A Film Con cer ning Rim ba ud u ko jem slav ni fran cu ski pje snik {ara gra fi te po zi do vi ma uz glaz bu Igg yja Popa. No, ko li ko god se»pra vi«dylan po jav - lju je tek u za vr{ ni ci Hay ne so va fil ma, nje gov lik, nje go vo sta nje duha, osob - no sti, kon tra dik ci je, iz mi {ljo ti ne, agre - si je i emo tiv ne ten zi je, pri sut ne su u sva kom ka dru. Za pra vo, film ski di ja lo - zi sa dr `e vi{e Dyla no vih ri je ~i no {to smo ih ikad mo gli ~uti. To je zato jer Hay ne sa to li ko ne za ni ma ka kav je bio Dyla nov `i vot, ve} ono {to je on stvo - rio. Tu naj ra ni ju Dyla no vu fazu, kad je kao stu dent bio fas ci ni ran Wo od yjem Gut hri e jem ko jeg je po sje tio u bol ni ci, in kar ni ra cr na~ ki dje ~ak kao glaz be ni vun der kind koji sebe na zi va Wo ody dok pje va u domu bje la~ ke obi te lji, {to je u vre me nu ra sne se gre ga ci je, u koje je am bi jen ti ran do ti~ ni pri zor, bilo ne - za mi sli vo. Ako se za dr `i mo na ci klu su»glaz be nih«fil mo va odr `a nom u kinu Eu ro pa, u koji je bio uvr {ten i Hay ne - sov film, ta na dre al na se kven ca u svo - joj bi zar no sti ko res pon di ra s onom u ko joj Mi chel Gon dry (Block Party di je - li ula zni ce bi je lim ba ki ca ma i vla sni ci - ma bri ja~ ni ca na uli ca ma Day to na za bro oklyn ski kon cert cr nih soul-zvi jez - da i ka`e da }e im ~ak or ga ni zi ra ti au - to bu sni pri je voz do New Yor ka. Najintrigantniji od svih Dyla no vih ava - ta ra je onaj koji se uka zu je u liku He at - ha Led ge ra, iako je tu vi{e ri je~ o nje - go vu si mu la kru mu, jer fik tiv ni glu mac ov dje igra fik tiv nu al ter na tiv nu ver zi ju stvar ne oso be. No, pa ra doks je tim ve}i da se upra vo u tom se gmen tu Dylan naj vi {e pri bli `io Dyla nu kao»isti ni toj pri ~i«, nje go vu kon tra kul tur nom duhu u `a ri {tu vi jet nam ske ere i nje go voj vezi sa Suzy Ro to lo koju utje lov lju je ma e stral na Char lot te Ga in sburg za koju se ve zu ju kla si ci po put»blon de on Blon de«i»blo od on the Tracks«. A ve} sama po ja va Char lot te Ga in sbo urg pri - zi va du ho ve nje zi na oca Ser gea i maj ke joj Jane, Dyla no vih su vre me ni ka i iko - na fran cu ske pop-kul tu re, ali i Go dar - do vu muzu Annu Ka ri nu, kad Hay nes za pra vo ko ri sti Dyla na kako bi za po - dje nuo di ja log s Go dar dom (Nema me otva ra ju i za tva ra ju hici koji odje ku ju izvan ka dra, kao {to se to do ga a i u Go dar do vu Mas cu lin, fémi nin). U tom

142 hfl_54-q7:hfl :24 Page 141 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar istom di ja lo gu on sli je di re `i se ro vu mak si mu da»bez ob zi ra je smo li oda - bra li eti ku ili este ti ku, jed na }e dru gu uvi jek pro na }i na kra ju puta«, kad No - u vel le va gue po ~i nje ra sprav lja ti o pi ta - nji ma po put re al no sti, pred stav lja nja, pre tva ra nja i ne o do lji ve sna ge sli ke, te - o rij ski i kon kret no. Zato eu rop ski se gment Hay ne so va fil - ma ba lan si ra na re la ci ji Pa riz-lon don, koji se u po vre me nim tre nu ci ma do di - ru ju. Go dar do va dje ca Mar xa i Coca Cole. Mu{ ko i `en sko. La Vil le Lu mi e - re i Swin ging Lon don za koji je ve zan Dyla nov naj i {~a{e ni ji ava tar, drag- king Cate Blan chett, koji utje lov lju je nje go - vu am fe ta min sku i ni hi li sti~ ku fazu, skri ve nu iza ta mnih Ray Ban na o ~a la. Bio je to pe ri od {to va nja lika i dje la Al - le na Gin sber ga, bur nih lon don skih no}i u dru{ tvu tren dov skih cura po put Coco Ro vin gton kao alu zi je na Ve ro - usc hku, te po ni `a va ju }ih in ter vjua s BBC- evim no vi na ri ma koji u pa u zi iz - me u dvi je emi si je glu va re po jav nim za ho di ma kao neka vr sta per ver znog pod sjet ni ka na Hay ne so vu New Qu e er Ci ne ma fazu (no vi nar ko jeg por tre ti ra Bru ce Gre en wo od ka sni je }e se re in - kar ni ra ti u nje go va sta rog ne pri ja te lja Pata Gar ret ta). Bilo je to doba kad se Dylan po ~eo upu {ta ti u glu ma~ ke vode, dok se u Pen ne ba ke ro vu Don t Look Now tran sfor mi ra u ul ti ma tiv nu ma zo hi sti~ ku fi gu ru koja mora otr pje ti pi ta nja u sti lu»^i ta te li Bi bli ju?«, a je - ans za mje nju ju ko` na ja kna i pri pi je ne crne hla ~e à la Hedi Sli ma ne. Dylan kao folk-zvi jez da sada ustu pa mje sto Dyla nu-ro ke ru oko ko jeg se mu va ju glaz be ni ci po put Do no va na, Ala na Pri - cea i Joan Baez. Odjednom na gli vre men ski skok. Drag- king Blan chett }e uskr snu ti dva - de set go di na ka sni je u liku evan ge li sti~ - kog pro po vjed ni ka koji sim bo li zi ra Dyla nov pri je laz na kr {}an stvo ka snih 1970-ih, kad je folk za mi je nio gos pe - lom, s ko ma di ma po put» Slow Tra in Co ming«i»sa ved«. A ha lu ci nan tni crno-bi je li ima gi na rij za mje nju ju ra - sko{ ne boje u Ci ne mas co peu i Ri chard Gere koji utje lov lju je Dyla na kao neku vr stu od met ni ka Bill yja the Kida, koji pro na la zi uto ~i {te u gra di }u me ta fo ri~ - nog na zi va Rid dle (Za go net ka), ~iji se `i te lji do i ma ju po put ne kih baj ko vi tih bi}a. To je ujed no i pe ri od u ko jem se Dylan po ~eo za ni ma ti za co un try & we stern (Na shvil le Skyli ne), po vla ~i se u Wo od stock i glu mi u Pec kin pa ho voj ve stern-ele gi ji (samo {to u njoj nije glu - mio Bill yja the Kida ve} Ali a sa, ali Hay nes nas voli od vla ~i ti na po gre{ ni ko lo si jek). Jer, au to ru io na ko nije to li - ko za ni mljiv»dylan kao oso ba«, ve}»dylan kao tekst«i»efekt Dylan«. Ali Nema me nije po li ti~ ki film, niti sla vi an ti rat ne po kre te i bor bu za ljud ska pra va koji su bili ite ka ko sna` ni u doba kad je Dylan bio na vr hun cu sla ve. Sve se da kle svo di na hrpu hi po te za, mo de - la i ale go ri ja. Na kra ju nam se na po kon uka zu je pra - vi Dylan, ali tek na ne ko li ko se kun di. Kao da u Hay ne sa stvar nost tra je samo je dan tren. Na kon {est ra zli ~i tih Dyla - na koje nam au tor po da sti re, pra vi od - go vor na pi ta nje»tko je za pra vo Bob Dylan?«dala je Cate Blan chett u pro - mo tiv nom ma te ri ja lu fil ma:»clocks, wa ter me lons, the roar of the Uni ver - se.«sa to vi, lu be ni ce i rika Uni ver zu ma. (P.S. Ovaj tekst je na pi san uz glaz bu meni naj o mi lje ni jeg Dyla no va al bu ma Blon de on Blon de.) Dra gan Ru be {a 141

143 hfl_54-q7:hfl :24 Page 142 NIJE KRAJ (Vin ko Bre {an, 2008) Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar V inko Bre {an za sada je vla snik jo{ ne - do se gnu ta hr vat sko ga film sko ga re kor - da: je di ni je re da telj s dva ma fil mo vi ma koja su u raz do blju od 1990-ih pa na o - va mo u ki ni ma ima la vi{e od sto ti su }a gle da te lja. Ri je~ je da ka ko o do bro po - zna tim ko me di ja ma, rat noj sa ti ri Kako je po ~eo rat na mom oto ku te po li ti~ koj far si Mar {al. Ve }i ni je su vre me nih hr - vat skih fil mo va do se }i broj ku i od ma - le{ nih ne ko li ko ti su }a gle da te lja tek puki san, a Bre {an ima go le mih ne ko li - ko sto ti na ti su }a. Kao i za sve po ja ve koje se ne mogu eg zak tno odre di ti, mo glo bi se sada spe ku li ra ti za {to je on u tome us pio. Mo` da zbog toga {to je film Kako je po ~eo rat na mom oto ku na stao ne tom na kon rata, pa nam je nje gov po li ti~ ki be za zlen hu mor bio tako do bro do {ao, da se na smi je mo i tom na {em, tada upra vo svr {e nom ratu. Mar {al je pak bio vrlo gle dan mo` da zato {to je na vi je stio sko ru smje nu vla sti i kraj po li ti~ ki kru tih go - di na. Mo`e biti da je stvar i u tome {to je sus ce na rist oba fil ma nje gov otac Ivo Bre {an, po zna ti pi sac ko me di ja i sa ti - ri~ nih ro ma na, pa se u tan de mu oca i sina na la zi do bit na kom bi na ci ja. Kako god, na nje go vu se tre }em fil mu nit ko nije smi jao. Vin ko se Bre {an sa Svje do - ci ma za `e lio oz bilj ni jih tema, pa se do - hva tio hr vat skih rat nih zlo ~i na. Film je osvo jio ne ko li ko na gra da na ra zli ~i tim film skim fe sti va li ma, no gle da te lje u kina nije pri vu kao. Je l bilo pre ra no za su o ~a va nje s ne ~i stom sa vje {}u vla sti te na ci je? Mo` da i jest, no to ipak ne mi - je nja moj do jam da se Bre {an uhva tio uko {tac s onim ~emu nije vi ~an: s tra u - ma ti~ nom rat nom dra mom. Usu dio bih se ~ak re}i da je taj film ve }i nu svo jih na gra da, ako ne i sve, do bio po naj vi {e zbog po vr {in ske oz bilj no sti svo je teme, a po naj ma nje zbog svo je izved be. Uz to va lja spo me nu ti da je on i sa dr `aj no do bra no kal ku lant ski. Malo tko ne zna {to se u Hr vat skoj do go di lo s obi te lji Zec, ~i jom je sud bi nom tema fil ma na - dah nu ta. U Bre {a no vu fil mu dje voj ~i ca na kra ju nije ubi je na, ve} je hra bro {}u 142

144 hfl_54-q7:hfl :24 Page 143 ~a snih Hr va ta spa {e na. Tom je pro mje - nom Bre {an po sta vio smi ru ju }u sim bo - li ku, no gle da te lje je li {io ono ga {to rat ui sti nu jest: za krio je njo me su ro va pi - ro va nja boga Tha na to sa, mra~ no ga gos po da ra na {ih du{a. Jer ubi ja nja i si - lo va nja, za tva ra nja i po ni `a va nja, pa lje - nja i pli je nje nja nisu nuz gred ne rat ne po ja ve, za stra nje nja u ~a snoj vi te{ koj bor bi, ve} bit sva ko ga rata. A ta je rat - na bit i u Svje do ci ma, ali i u nje go vu ~e - tvr tom fil mu Nije kraj, ele gan tno za o - bi e na. U svom se naj no vi jem fil mu Bre {an da kle opet do ti ~e pro{ lo ga rata, ali se ovaj put la}a i hu mo ra, ko jim kao da u kina po no vno `eli do va bi ti gle da - te lje, isto vre me no ipak na sto je }i za dr - `a ti i odre e nu ra zi nu dru{ tve ne kri ti - ke. ^ini mi se da prvo ne}e po sti }i, a da ni u dru go me nije us pio. Jer niti je film izni mno smi je {an, niti je oso bi to dru{ tve no pro vo ka ti van. Sce na rij se fil - ma na sla nja na mo ti ve dvi ju dra ma Mate Ma ti {i }a. Jed na je od njih Si no vi umi ru prvi, a dru bez ti je la. U pr vom ko ma du, Ja kov i Fran ka su dvo - je po sta ri jih lju di koji `ive u selu Ri ~i ce u Dal ma tin skoj za go ri. Oni ve} go di na - ma tra `e ti je lo svo ga po gi nu lo ga sina Mate. Nji ho va im su se ljan ka Mar ta ka - zu je da po sto je lju di koji zna ju gdje su uko pa na ti je la nji ho vih si no va, ali da za taj po da tak tra `e no vac. ^uv {i za to, Ma tin pre `i vje li brat Mi }un, rat ni ve te - ran obo lio od post tra u mat skog stre - snog po re me }a ja, sku pa sa svo jim bra - ti }i ma Mi jom, Bo `om i An tom, isto tako rat nim ve te ra ni ma, kuje za vje ru, kako bi ma fi ja {e pri si lio na bi zar nu raz - mje nu. On na i me kani isko pa ti ti je lo ne dav no umr le maj ke jed no ga od njih te ga za mi je ni ti za ono svo ga bra ta i ona Mar ti nih si no va. Stvar se me u tim za kom pli ci ra i sve se svr {i tra gi~ no. bez ti je la Mar tin je umi rov lje ni rat ni ve te ran u ra nim tri de se tim go di - na ma, smrt no obo lio, koji se pri je smr - ti `eli isku pi ti `eni, ko joj su nje go vi rat - ni dru go vi ubi li mu`a, srp sko ga rat no - ga za po vjed ni ka, a nju si lo va se sada bavi pro sti tu ci jom te se Mar tin kani njo me o`e ni ti, da bi joj po sli je nje - go ve smr ti osta la nje go va voj na i in va - lid ska mi ro vi na. No bo je }i se, da }e biti ot kri ve ni, Mar ti no vi su bor ci po mu }u ju nje go vu na ka nu, na go ne }i ga na sa mo - u boj stvo. Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar U fil mu od te pro vo ka tiv no sti Ma ti {i - }e vih ko ma da nema ni {ta. Iz sva ke je dra me uzet po je dan mo tiv: iz prvo spo me nu te onaj o ma fi ja {i ma, koji pro - da ju po dat ke o mje sti ma uko pa po gi - nu lih voj ni ka, a iz dru ge onaj o `eni, koja se na kon uboj stva svo ga mu`a, srp sko ga voj no ga za po vjed ni ka, oda je pro sti tu ci ji. Sve je osta lo u fil mu dru ga - ~i je po stav lje no. Dok `ena iz dra me ima pe de se tak go di na i tje le sno je ne u - gled na, do tle nju u fil mu glu mi zgod na tri de se to go di{ nja srp ska glu mi ca Nada [ar gin. Desu, kako se nje zin lik u fil mu zove, nisu si lo va li, pa mo ti va ci ja za bav lje nje pro sti tu ci jom mo`e biti tek nov ~a na izbje gli~ ka bes pa ri ca, prem da to nig dje u fil mu nije po seb no ista knu - to, te za pra vo osta je ne ja sno, zbog koga vra ga ona sni ma jef ti ne srp ske por ni }e, u ko ji ma je glav na zvi jez da \uro (Pre drag Vu {o vi}), na{ cigo iz Pi - to ma ~e. Jer nije da to voli. Bu du }i da je stal no pi ja na, uzrok je valj da u nje zi nu lo {em du {ev nom sta nju. U pat nji zbog smr ti mu`a. Ko li ko god bilo bi zar no, da tugu zbog mu `e ve smr ti osim u al - ko ho lu uta pa i sni ma ju }i op skur ne por no graf ske fil mo ve, to je je di ni mo - gu }i ra zlog za {to bi se tim po slom ba vi - la, ako ve} nije nje mu na klo na, niti ima au to de struk tiv ni mo tiv si lo va ne `ene iz ori gi nal ne dra me. Na da lje, u dra mi je Mar tin sla bi}, koji iako `enu nije si lo - vao, u tom je ~inu na si lja su dje lo vao tako da joj je spu ta vao ruke, dok su osta li to ~i ni li. U fil mu je pak Mar tin zgo dan i ~a stan hr vat ski vi tez, biv {i snaj pe rist, koji se u Desu za lju bio mo - tre }i je kroz cilj nik, dok je vre bao nje - zi na mu`a, srp sko ga ofi ci ra. Ne u pit no je, da je De sin mu` u fil mu voj nik, te je nje go vo uboj stvo tako sa svim oprav - dan voj ni cilj. U dra mi je upit no je li ~o vjek ko je ga su ubi li Mar ti no vi rat ni dru go vi zbi lja bio bez du{ ni ubo ji ca hr - vat skih ci vi la, ili je to bila samo oprav - da va ju }a pro jek tiv na izli ka za kr va vi pir. Ma ti {i} do du {e ne daje izrav nih smjer ni ca za ta kvo tu ma ~e nje, no bu - du }i da su Mar ti no vi su bor ci pri ka za ni kao be skru pu lo zni, ma ni pu la tiv ni i zli, nji ho va je cje lo ku pna vje ro do stoj nost po lju lja na, pa tako i ona gdje go vo re o ~u do vi{ nom srp skom ko lja ~u. I u fil mu do du {e Mar tin ima jed nu mr lju: on svo jim biv {im rat nim kom pa njo ni ma, koji su u me u vre me nu po sta li ma fi ja - {i, kra de po dat ke o mje sti ma skri ve nih grob ni ca, te ih pro da je srod ni ci ma mr - tvih lju di. No za ra zli ku od po kva re ne po hle pe ma fi ja {a, nje gov je cilj ple me - nit: tim }e nov cem od bru tal no ga svod - ni ka ot ku pi ti `enu u koju se za lju bio te tako ispra ti mu tan osje }aj kriv nje {to joj je ubio mu`a ko je ga je obo `a va la. Za ra zli ku od Ma ti {i }e vih dra ma, sve se sret no svr {i. Ipak je u fil mu po naj - pri je ri je~ o lju bav noj pri po vi je sti. Scenarij je da kle ve li ki pro blem fil ma; kao da se sa sto ji od ne ko li ko na br za ka skle pa nih us put nih ide ja i ne ko li ko pro vo ka tiv nih mo ti va koje je Ma ti {i} obra dio u svo joj dram skoj Po smrt noj tri lo gi ji. Ma ti {i} je ina ~e stal ni Bre {a- nov skla da telj, a ovaj se put uz Bre {a na Za la ra, koji je sni ma telj fil ma, oku {ao i u sce na ri sti~ kom po slu. Kraj - nji je pro i zvod ta kav da mi se ~ini kao da je sva ki od njih imao neku svo ju ide - ju cje li ne, jer se film sa sto ji od pot pu no ne sklad nih di je lo va. Lik je \ure sve - zna ju }i pri po vje da~. On nas u pri po vi - jest uvo di i ti je kom fil ma rad nju kat ka - da ko men ti ra. Ono {to on kao ko men - ta tor u off-u go vo ri ve o ma je smi je{ no, no go le ma je za pre ka ta {to na tom hu - mor sta je. Nje gov je tekst sam po sebi smi je {an, no film kao cje li na uglav nom nije. Niti je, {to je po ma lo ne shvat lji vo, po svem su de }i mi {ljen da bude. Uz \uri ne su ko men ta re je di ni pra vi hu - mor ni ele men ti uz gred ne opa ske De si - nih ko le gi ca. No bu du }i da su upra vo njoj i upu }e ne, dje lu ju vi{e ne u ku sno nego smi je{ no, bu du }i da nje zin lik ni - ma lo nije iro ni zi ran. Pri po vjed ni je ume tak s \urom kao sve zna ju }im, iro - nij sko-de kon struk cij skim pri po vje da - ~em jed no stav no nes po jiv s»oz bilj nim«na ~i nom na koji je pri ka zan od nos iz - me u Mar ti na i Dese. Mar ti no vi su pak biv {i su bor ci ~i ste ka ri ka tu re, na rubu gro te ske, no bu du }i da su po ve za - ni s»oz bilj nim«, da kle lju bav nim di je - lom film ske pri po vi je sti, nisu ni {ta ma - nje pri po vjed no ne skla da ni od hu mor - no ga \uri na di je la. Vr hu nac je toga ne sret no ga spo ja mo tiv Mar ti no ve kra - e po da ta ka o taj nim gro bi {ti ma. Is pr - va gle da te lji ma nije ni ja sno ~ime to Mar tin tr gu je. Ka sni je im je to ot kri ve - no, no na ~in na koji je to u~i nje no tom ~inu ne daje ni ka kvu va` nost, ni iro nij - sku, ni osu u ju }u, pa osta je tek do jam da je ta Mar ti no va ra bo ta ra zot kri ve na 143

145 hfl_54-q7:hfl :24 Page 144 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar samo zato da ne osta ne go le ma rupa u ja sno }i rad nje. Ina ~e je sam taj mo tiv ju na ko ve kra e ne ~e ga {to ne samo da mu ne pri pa da, ve} je svo ji na opa ke, naj ~e {}e kri mi nal ne gru pe, ve o ma ~est i star, na po se u dje li ma kri mi na li sti~ ke te ma ti ke, bilo onim oz bilj nim, bilo onim hu mor nim. Tre ba li uop }e da na - po me nem kako je to glav ni po kre ta~ ki mo tiv rad nje fil ma Nema ze mlje za star ce, ovo go di{ nje ga do bit ni ka Os ca ra za naj bo lji film? Ne mi slim time da ka - ko re}i, da su Bre {an, Ma ti {i} i Za lar taj mo tiv»ukra li«, jer je on da nas ve} sam po sebi film ski kli {ej, pa su se i bra }a Coen nji me tek pos tmo der ni sti~ - ki po i gra la. Pro blem je taj da on u Bre - {a no vu fil mu na izved be noj `an rov skoj ra zi ni funk ci o ni ra po put kli {e ja, {to je u redu, no na sim bo li~ koj je zato po sve ispra `njen. On na `a lost nema ni ka kva pro tu ma ~i va zna me na, ni mo ral no ga, ni me ta film sko ga. A opet s dru ge stra - ne sa dr `aj no ipak pro vo ci ra. Svo jom ne u hvat lji vo {}u on vrlo do bro osli ka va cje lo ku pni, ele men tar ni sa dr `aj ni kaos ovo ga fil ma. Zbog sve ga je toga valj da i glu ma~ ki po sao bio ne za hva lan. Svi su osim Nade [ar gin, koja je je di na ko li ko to li ko uspje la izvu }i `i vot nost, a gdjeg - dje i upe ~at lji vost iz svo je ulo ge, u naj - bo ljem slu ~a ju tek pro fe si o nal no odra - di li svoj glu ma~ ki za da tak. ^e sto se puta u nas zna ka ra ti glum ce da iz go va - ra ju de kla ma tiv ne re ~e ni ce ili da uko - ~e no glu me. No je li to kriv nja nji ho va ili je stvar u tek stu koji mo ra ju iz go va - ra ti, ne po sto ja nju sce na ri sti~ ke i re da - telj ske vi zi je te manj ka vu radu s nji ma pri je sa mo ga sni ma nja, na kon cu i re - da telj sko ga oda bi ra? Jer umje {an }e re - da telj tra `i ti glum ca pri klad na na mi je - nje noj mu ulo zi, koji je po sa moj svo joj glu ma~ koj na ra vi njoj su kla dan, a ne od nje ga za hti je va ti da se sam u njoj tra `i. Bre {an je po ka zao {to mu naj vi {e le`i: pit ke i sce na ri sti~ ki vje {to ugo e - ne pu~ ke ko me di je. Nisu one sra mo ta. Niti su ma nje vri jed ne. [te ta {to se njih i ne dr`i. Kre {i mir Ko {u ti} 144

146 hfl_54-q7:hfl :24 Page 145 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar NO]I BOJE BO ROV NI CE (My Blu e be rry Nights, Kar-wai Wong, 2007) Ne mogu se ote ti doj mu da do bar dio svo je in spi ra ci je Wong Kar-wai do bi va u ku hi nji. Jer po gle da te li fil mo ve kao {to su Chun gking Ex press (1994), Happy To get her (1996) i In the Mood for Love (2000), pri mi je tit }ete da se u nji ma gle da telj u rad nju ne uvla ~i samo vi zu al nim, au di tiv nim i tak til nim su ge - sti ja ma, nego i pu tem oku sa. Ana na si iz pr vo ga fil ma ko ji ma samo {to nije pro - {ao rok tra ja nja jed na ko su gor ko-slat - ki kao i me lan ko li~ no sa mo za va ra va nje de tek ti va #223 da ga nje go va dje voj ka May jo{ uvi jek voli, dok su jela koja pri pre ma Lai Yiu-fai u jed noj ar gen tin - skoj ku hi nji vje ro jat no jed na ko za ~i nje - na kao i nje go va»sret na«veza s Ho Powin gom. Isto tako,»za lju bav ras po lo - `e ni«li ko vi Ton yja Le un ga i Mag gie Che ung svo ju ne o bi~ nu igru za vo e nja za po ~i nju upra vo u re sto ra nu, kada ona od nje ga za tra `i da joj na ru ~i jelo koje bi na ru ~i la nje go va su pru ga (koja je ne dav no po bje gla s nje zi nim mu - `em). No, Wong Kar-wai se, valj da, za - si tio mi ri sa {tan da s re zan ci ma pa je svo je ku li nar ske vje {ti ne od lu ~io ispro - ba ti pre ko bare. Pro mi je niv {i do sa da{ - njeg {efa ku hi nje Chri stop he ra Doy lea i na nje go vo mje sto po sta viv {i Da ri u sa Khon djia, Wong Kar-wai je glav ne (te - mat ske) sa stoj ke po nio sa so bom dok je na holl ywo od skom pla cu pro na {ao i ne {to na gra i va nih glu ma ca i glu mi ca koji }e za mi je ni ti nje go ve zvi jez de azij - sko ga fil ma. Zato se No}i boje bo rovni - 145

147 hfl_54-q7:hfl :24 Page ce otva ra ju u jed nom ti pi~ no new yor - {kom re sto ra nu u ko je mu se uz {a li cu kave mo`e do bi ti i ko mad vo} ne pite, a iza {an ka se ne na la zi sa nji va Faye koja vam uzi ma na rud` bu dok se nad gla sa - va s pje smom»ca li for nia Dre a min «, nego bri tan ski {ar mer Jude Law koji bi vas mo gao po ~a sti ti po ne kom pri ~om o iz gu blje nim klju ~e vi ma iz zdje li ce na pul tu. Ako }emo su di ti po re ak ci ja ma kri ti ke, Wong Kar-wa i jev }e ame ri~ ki debi vje - ro jat no do `i vje ti istu sud bi nu kao i pita od bo rov ni ca iz nje go va fil ma, koja na kra ju sva ko ga dana osta ne ne po je de na i za vr {i u kan ti za sme }e. No, iako je ve }im di je lom za i sta ri je~ o vi so ko ka lo - ri~ noj, pre za sla e noj sla sti ci za o~i i u{i, No}i boje bo rov ni ce na do grad nja su na do sa da{ nji re da te ljev opus, a neke nje go ve ka rak te ri sti ke (spe ci fi~ na ka rak te ri za ci ja li ko va, teme, od nos pre ma `an ro vi ma te upo ra ba po je di - na~ nih ele me na ta u kon stru i ra nju cje - lo vi te film ske struk tu re) pri la go e ne su no vo me pod ne blju s vi{e ili ma nje uspje ha. Ono u ~emu je Wong Kar-wai za i sta maj stor spo sob nost je da i naj ma nji de - talj svo ga film sko ga pro sto ra is pu ni se - man ti~ kim na bo jem koji tako po sta je va `an ele ment film ske struk tu re. Pro la - znost lju ba vi i hla plje nje sje }a nja odra - `a va ju se u raz mi {lja nji ma li ko va, ali i u pro sto ri ma koji ih okru `u ju. Hra pa ve tek stu re is pu ca lih fa sa da hod ni ka ko ji - ma se kre }u li ko vi u In the Mood for Love in ten zi vi ra ju no stal gi~ nu atmos fe - ru koja vla da fil mom, a tro{ ni stan u ko jem `ive lju bav ni ci iz Happy To get - her, sni mljen in ten ziv nim na ran ~a stim fil trom, po ja ~a va do jam ek splo ziv no sti nji ho ve veze koja ve} juri pre ma svo me ne i zbje` nom svr {et ku. ^ak i re kvi zi ti po put avi on ske kar te iz Chun gking Ex - pres sa na ko joj je odre di {te iz bri sa la ki{a uno se do dat nu na pe tost u pri ~u jer po ka zu ju ko li ko is hod nji ho ve lju ba vi ovi si o krh ko sti ma te ri ja la na ko jem je za pi san. No}i boje bo rov ni ce pri li~ no su si ro ma{ ne de ta lji ma, iako po sto ji ne ko li ko mo ti va koji slu `e kako bi bo - lje po ve za li po je di ne pri ~e. Klju ~e vi po sta ju sim bol `e lje za za dr `a va njem vre me na u ne ta knu tom sta nju, `e to ni iz pri ~e o Ar ni e ju i Sue-Lynne na jav lju - ju pri ~u o koc ka ri ci Le slie, a nje zin koc kar ski uspjeh go vo ri ne {to bit no za Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar za vr {e tak fil ma po ne kad je po treb no i ri ski ra ti. Po seb no zna ~e nje ima ju pite, po seb no zato jer nji ma film po ~i nje i za vr {a va, no o tome ne {to ka sni je. Budu}i da je vri je me ono {to sje }a nja stav lja izvan do se ga li ko va, Wong Karwai ma ni pu li ra film skim vre me nom, sni ma ju }i one tre nut ke u ko ji ma se li - ko vi mi mo i la ze, do dat no sti li zi ra ju }i ci je li pri zor broj nim po stup ci ma. Ba{ kao i u Chun gking Ex pres su, u No }i ma boje bo rov ni ce sli ka po ne kad po sta je tr za va i za mu }e na u po kre tu, stva ra ju }i do jam pa ra lel ne stvar no sti. Wong Karwai se tim po stup kom ko ri sti kada osje }a je svo jih li ko va `eli pri ka za ti ek - spre siv no, sni ma ju }i osje }a je kraj nje lju bav ne tuge (npr. pri zo ru u ko jem Eli za beth pla ~e dok gle da snim ku svo - ga biv {e ga de~ ka s no vom dje voj kom), lju bav no ga bi je sa (pri zor u ko jem Ar nie na pad ne de~ ka svo je biv {e `ene) ili pak pri je lo mna mje sta u rad nji u ko ji ma se li ko vi na la ze na ra skri` ju `i vot nih pu - te va (po put ono ga kada Eli za beth od - lu ~i kre nu ti»du ljim pu tem na dru gu stra nu ce ste«). U ova kvim je pri zo ri ma glaz ba ko ri {te na u svr hu stva ra nja atmos fe re, ali po ne kad ima funk ci ju va` nog ele men ta film ske struk tu re. Npr. u Chun gking Ex pres su ve za na je uz neke li ko ve kao laj tmo tiv (npr. pje - sma»ca li for nia Dre a min «koja ozna - ~a va sa njar sku pri ro du dje voj ke Faye), ali }e Wong Kar-wai ne ko li ko puta kroz film pro mi je ni ti nje zi no zna ~e nje, ukla pa ju }i je u dru ga ~i je si tu a ci je. I u No }i ma boje bo rov ni ce glaz ba je izra zi - to pro mi {lje no isko ri {te na, iako Karwai ne radi ni {ta {to nije ve} ra ni je na - pra vio. Pje sma»li ving Pro of«(cat Po - wer) po stat }e laj tmo tiv bu e nja za jed - ni~ ke lju ba vi Eli za beth i Je rem yja, dok }e pje sma Ruth Brown o lju ba vi koja se pre tva ra u mr `nju i po nav lja nju istih po gre {a ka,»lo o king Back«, u po ~et ku po ve zi va ti uz lik Ar ni e ja, a na kon nje - go ve smr ti ve zat }e se uz lik nje go ve su - pru ge koja se na kon nje go ve smr ti po - ~i nje opi ja ti ba{ kao {to je to ra dio i on. Paralelizmi, ana lo gi je, kon tra sti i zr ca - lje nje ~e sti su po stup ci Wong Kar-wa i - je ve teh ni ke sni ma nja, dra ma tur gi je, ali i nje go vih fil mo va op }e ni to. Po to nje je za ni mlji vo zbog ci je le mre `e zna ~e nja koju Wong Kar-wai po sti `e an ga `i ra - njem istih glu ma ca ~ija sva ka nova ulo - ga, bu du }i da igra ju li ko ve sa sli~ nim pro ble mi ma, u sebi nosi i odra ze pro{ - lih, su ge ri ra ju }i time da se film tre ba tu ma ~i ti u kon tek stu cje lo vi ta re da telj - skog opu sa. Zbog o~i tih su ra zlo ga No}i boje bo rov ni ce iz gu bi le tu crtu au - to re fe ren ci jal no sti, iako u glaz bi, ko sti - mo gra fi ji, li ko vi ma i pri ~i sa dr `a va ju do vo ljan broj alu zi ja i ra zra da ne kih ide ja iz ra ni jih ostva re nja. Fa bu la pod - sje }a na izo stav lje ni dio dru ge po lo vi ce Chun gking Ex pres sa u ko jem Faye od - la zi na jed no go di{ nji put, u fil mu se mo`e ~uti pre po znat lji va glaz be na tema Chi ka re Tsu zu ki ja iz In the Mood for Love (koja je ovo ga puta od svi ra na na usnoj har mo ni ci), dok uzor ci ma pro {a ra ne ha lji ne Ra chel We isz i Na ta - lie Por tman evo ci ra ju gra ci o zne kre a ci - je Wil li a ma Chan ga koje su no si le Mag gie Che ung i Gong Li. Spomenimo i to da se Wong Kar-wa i je - vi fil mo vi ne ri jet ko osla nja ju o po e ti ku i iko no gra fi ju ne ko ga `an ra, iako se `an rov skim pra vi li ma slu `e samo kako bi ih iskri vi li. In the Mood for Love po - sje du je ele men te me lo dra me: sen ti - men tal nu pri ~u, ele gi~ nu glaz bu i smje - {te nost u va` no po vi je sno raz do blje, no po sta je svo je vr sna anti-me lo dra ma jer li ko vi od bi ja ju kon kre ti zi ra ti svo ju lju - bav nu vezu na uo bi ~a jen na ~in. S dru - ge stra ne, pret hod ni nje gov film 2046 (2004) po ~i nje fan ta sti~ nom pri ~u o bro ju iz na slo va koji je isto vre me no i mje sto i go di na u koje li ko vi od la ze kako bi pro `i vje li svo je iz gu blje ne us - po me ne, a rad nja se od vi ja 1960-ih. Chun gking Ex press po ~i nje kao kri `a - nac hon gkon {kog ak cij skog kri mi }a i ro man ti~ ne ko me di je, da bi za hva lju ju - }i za jed ni~ kom mje stu oku plja nja li ko - va (fast food re sto ran) i ne kim pa ra le - liz mi ma u ka rak te ri za ci ji pot pu no ne o - ~e ki va no pro mi je nio glav ne li ko ve. S dru ge stra ne, `anr fil ma ce ste ko je mu pri pa da ju i No}i boje bo rov ni ce otva ra dru ga ~i je dra ma tur {ke mo gu} no sti za uvo e nje no vih li ko va, no one dje lu ju ma nje avan gar dno nego u pret hod no - me slu ~a ju. Ra zlog je tome ~i nje ni ca da same `an rov ske kon ven ci je pri pre ma ju gle da te lja na uvo e nje no vih li ko va u pri ~u, {to eli mi ni ra efekt izne na e nja. A bu du }i da pu to va nje samo po sebi im pli ci ra i neko gi ba nje, pa tako i pro - mje nu, nije ni ne o bi~ no da }e spo red ni li ko vi funk ci o ni ra ti kao zr ca lo glav no - me. Fil mo vi ce ste do ne kle i ovi se o

148 hfl_54-q7:hfl :24 Page 147 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar uspje{ noj pro fi li ra no sti epi zod nih li ko - va te o ra zra di si tu a ci ja u ko joj se glav - ni lik na {ao, a imam do jam da su No}i boje bo rov ni ce in fe ri or ne ostat ku Wong Kar-wa i je va opu sa ne samo zato {to su ide je koje bi u ne kom dru gom kon tek stu dje lo va le avan gar dno ov dje tek puka `an rov ska kon ven ci ja, nego i zbog toga {to svo je li ko ve nije us pio uz di gnu ti iznad ste re o ti pa ma lih (ame - ri~ kih) gra do va i kli {e i zi ra nih si tu a ci ja u ko ji ma su se na{ li. Pri zo ri u ko ji ma li - ko vi dra ma ti~ no gle da ju u stra nu, obja{ nja va ju }i svo ju pro{ lost u nizu du - gih mo no lo{ kih di o ni ca izgle da ju kao da su is pa li iz lo{e te le vi zij ske sa pu ni ce, a isto se mo`e re}i za pri ~u o po li caj cual ko ho li ~a ru i nje go voj `eni. S dru ge stra ne, lik koji igra Na ta lie Por tman samo je ski ci ran, a ra zra da nje zi na od - nos s Eli za beth ne ka ko se iz gu bi u od - sja ji ma ka ro se ri je nje zi na auta. Ono {to No}i boje bo rov ni ce ipak ~ini ne ti pi~ nim fil mom ce ste je to {to se Eli - za beth sa svo ga tri sto dana du gog pu - to va nja vra }a opo rav lje na, no ne i zna - ~aj no pro mi je nje na. Nje zi na izja va da je samo oda bra la»du lji put da pri je e ce stu«go vo ri nam da je od sa mo ga po - ~et ka zna la {to `eli, ali nije bila spre - mna to i ostva ri ti. Uda lje nost koja je je - dan od bit nih mo ti va Wong Kar-wa i je - vih fil mo va ov dje do bi va sa svim dru go zna ~e nje. Ona vi{e nije sim bol ne do stu - pno sti lju ba vi i sje }a nja, nego jed no - stav no pri vre me ni bi jeg li ko va od sebe i od svo je oko li ne, vri je me koje je po - treb no za opo ra vak slo mlje nog srca. Eli za beth je mo` da prvi lik u Wong Kar-wa i je vim fil mo vi ma koji ne bje `i od ~i nje ni ce da se iz gu blje no vri je me ne mo`e vra ti ti i da tre ba `i vje ti u sa - da{ njo sti, a ov dje nije je di na. Je remy ko jeg igra Jude Law koji ta ko er ima pri ~u o ne sret noj lju ba vi, no pri li~ no brzo shva }a da je Eli za beth ona koja ga sada, u ovo me tre nut ku, naj vi {e za ni - ma. Svje stan je da klju ~e vi koje tako mar lji vo ~uva jo{ uvi jek ot klju ~a va ju vra ta ne ~i je ga srca, ali da oso ba koja ima klju~ (kao i ona koja se na la zi s dru ge stra ne vra ta) vi{e nije ono {to je ne kad bila. Film ta ko er za vr {a va ne ~im pot pu no ne ti pi~ nim za Wong Kar-wa i ja po - ljup cem. Pri zor koji je pre ki nut snim - kom pite po ko joj se ci je di sla do led ima vi {e stru ko zna ~e nje: ne samo da svo jim si ne ste ti~ kim kva li te ta ma ni zom aso ci ja ci ja po ja ~a va gle da te ljev do `iv - ljaj pri ~e, opi su ju }i nji hov za vr{ ni su - sret kao ek splo ziv no pro `i ma nje so ko - va, oku sa i boja, nego go vo ri o Won g Kar-waije voj kon cep ci ji lju ba vi koja je kod nje ga uvi jek po ve za na s hra nom. To nije ni ma lo slu ~aj no jer pre ma ne - kim je tu ma ~e nji ma po lju bac usko po - ve zan uz pro` di ra nje pa tako i uz smrt. Od nos po ljup ca (Ero sa) i smr ti (Tha na - to sa) nije od nos su prot no sti, nego me - u sob nog po ti ca nja jer, kako to ka`e je dan te o re ti ~ar,»sva ki od dru go ga tra - `i da ide da lje, da ide sve do kra ja, da se pot pu no iz gu be jed no u dru go me«. Mo` da su ju na ci ra ni jih Kar-wa i je vih fil mo va ba rem na neki na ~in bili svje sni ~i nje ni ce da sva ki u`i tak u sebi nosi kli - cu sa mo u ni {te nja? Nji ho vi ri tu a li po ve - za ni uz hra nu time do bi va ju novu, go - to vo erot sku kva li te tu, dok bi se nji ho - vo od bi ja nje kon kre ti za ci je lju bav ne veze mo glo pro tu ma ~i ti kao dru ga ~i ja, so fi sti ci ra ni ja vr sta u`it ka koja ni ka da ne do `iv lja va svoj»smr to no sni vr hu - nac«, nego tra je dok god je lju bav nik spre man u`i va ti u ~i stoj po ten ci ji ne o - stva re ne lju ba vi. Mo`e li se onda za vr {e tak fil ma No}i boje bo rov ni ce shva ti ti kao happy end i zna ~i li to da }emo od sada gle da ti jed - no ga op ti mi sti~ nog Wong Kar-wa i ja ~iji li ko vi u`i va ju u me u sob nom»pro` di ra nju«, za gr lja ji ma i po ljup ci - ma? Sum njam, jer po slu {a te li odjav nu {pi cu do kra ja pri mi je tit }ete da na kon pje sme Nore Jo nes sli je di tu ga lji va glaz be na tema iz In the Mood for Love. Una to~ hra bro sti Eli za beth i Je rem yja da ri ski ra ju i ostva re svo ju lju bav nu vezu, ~ini mi se da }e im na po sljet ku pri sje sti ta pita od bo rov ni ca. Ma rio Ko zi na 147

149 hfl_54-q7:hfl :24 Page 148 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar PER SE PO LIS (Vin cent Pa ron na ud, Mar ja ne Sa tra pi, 2007) S vaka ekra ni za ci ja kla si ka (a Per ze po lis i Per ze po lis 2: Pri ~a o po vrat ku Mar ja - ne Sa tra pi, koji su po slu `i li kao pred lo - `ak za film Per se po lis, sma tra ju se su - vre me nim kla si ci ma stri pa) otva ra pi ta - nje u ko je mu me di ju pri ~a bo lje funk ci - o ni ra i za {to je uop }e pre se lje na iz jed - no ga u dru gi. Ani mi ra ni Per se po lis sko - ro je u sva kom po gle du uspje{ ni ji od cr ta no ga ro ma na ({to nije sa svim isto {to i»strip«) po ko je mu je sni mljen i te{ ko se ote ti doj mu (po go to vo ima ju }i u vidu in ter vjue sa Sa tra pi u ko ji ma se hva li kako nije pro ~i ta la ba{ puno stri - po va u `i vo tu) da je pri je sti gao u knji - `a re nego u kina samo zato {to je du go - me tra` ni ani mi ra ni film skup i am bi ci - o zan pro jekt ko jem au to ri ca nije ima la pri stup pri je nego se pro sla vi la. Cr ta ni ro man po ja vio se u tre nut ku kad je fran cu sko tr `i {te gu ta lo pri ~e iz stvar nog `i vo ta, po go to vo au to bi o graf - ske i po go to vo one iz da le kih i eg zo ti~ - nih ze ma lja (kao {to je slu ~aj i s ovim me mo a ri ma iz Ira na), a sku pi na avan - gar dnih stri pa {a oku plje nih oko iz da - va~ ke ku}e L As so ci a ti on (koja je prva ti ska la Per se po lis) upra vo je pro di ra la u svi jet po pu lar no sti i vi so kih na kla da. ^im je prvi dio Per se po li sa iza {ao iz ti - ska, po bu dio je ve lik in te res i od mah su usli je di le us po red be s Ma u som Arta Spi e gel ma na, koji se bro ji me u naj na - gra i va ni je cr ta ne ro ma ne svih vre me - na (Pu lit ze ro va na gra da za bi o gra fi ju je naj po zna ti ja), a Per se po lis je imao ~ak i jed nu ko mer ci jal nu pred nost u od no su na Spi e gel ma no vo, ina ~e u sva kom umjet ni~ kom smi slu su pe ri or no ostva - re nje, uto li ko {to je umje sto Ma u so ve do bro po zna te pri ~e o sud bi va za vri je me Dru gog svjet skog rata nu dio no vin ski pre ci zno ispri ~a nu pri ~u o ma nje po zna tom dru{ tvu i okol no sti ma za vri je me rat nih pre vi ra nja u Ira nu. A upra vo je ta fas ci na ci ja eg zo ti~ nim ze - mlja ma u ko ji ma se do ga a ju kr va ve dra me umje sto ste ril ne (fran cu ske) sva - kod ne vi ce ({to naj bo lje zna ju au to ri koji su pro fi ti ra li na tren du pri ~a s kr - va vog Bal ka na) ve} dva de se tak go di na ga ran ci ja do bre za ra de u sta bil nim za - pad nim eko no mi ja ma. 148

150 hfl_54-q7:hfl :24 Page 149 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar Zahvaljuju}i, da kle, tr `i{ nim okol no sti - ma, ali i na pro sto za ni mlji voj pri ~i i so - lid noj izved bi, obje su knji ge po sta le hi to vi i pre ve de ne su na broj ne stra ne je zi ke, a au to ri ca dru gim svo jim ra do - vi ma nije po sti gla ni pri bli `an uspjeh. Ani mi ra ni film sto ga je do {ao kao lo gi - ~an na sta vak nje zi ne ka ri je re. Pri~a je re or ga ni zi ra na, do da no je ne - ko li ko epi zo da iz Sa tra pi na `i vo ta ko - jih u cr ta nom ro ma nu nije bilo, jo{ vi{e ih je, zbog op se ga ma te ri ja la, iz ba ~e no, ali do sljed nost ko jom su ispri ~a ni de ta - lji koji se po nav lja ju i u stri pu i u fil mu su ge ri ra da se radi o za i sta iskre nom pre pri ~a va nju sve ga za pam }e nog. Pi ta - nje je sto ga ko li ko na ra zi ni pri ~e uop - }e ima ar gu me na ta (osim `e lje da se isko ri sti ko mer ci jal ni po ten ci jal po pu - lar nog stri pa) da se Per se po lis zove adap ta ci jom cr ta nog ro ma na, a ne na - pro sto ne o vi snim dje lom ostva re nim na osno vu (istih) us po me na iz dje tinj - stva? Nije ni va` no. Vrlo je vje ro jat no da bi ba rem vi zu al ni stil bio sa svim ra - zli ~it da nije na sli je en iz jed no stav nih crno-bi je lih sli ~i ca ka rak te ri sti~ nih za taj `anr cr ta nog ro ma na. A upra vo taj vi zu al ni stil naj vi {e od va ja ovaj film od ve }i ne osta lih koje ima mo pri li ku gle - da ti u na {im ki ni ma. Nenametljivo ka dri ra nje, crno-bi je li li - nij ski cr te`, jed no stav ni obli ci, sve je to pra vo osvje `e nje u svi je tu du go me tra` - nih ani mi ra nih fil mo va koji ve} go di - na ma kao da se na tje ~u u bro ju gra fi~ - kih ele me na ta koje mogu na gu ra ti u {i - ro ke ka dro ve, u vr to gla vom lu do va nju ka me re, u re zo vi ma br `im od svje tlo - sti... Ali us pr kos pri vid no ne am bi ci o - znoj gra fi ci, us po re di li se s dru gim ne - dav nim pre te` no kla si~ no ani mi ra nim hi tom, Sim pso ni ma, pri mi je tit }emo da je uvi jek opa sno mi je {a nje ta ko zva ne 3D i 2D ani ma ci je ov dje pro ve de no da - le ko sup til ni je i ne pri mjet ni je. Osim toga, ani ma ci ja je izni mno pre ci zna i bo ga ta, unu tar gra ni ca po stav lje nih kako teh ni ka ne bi pro gu ta la ono {to film na sto ji re}i. A fran cu ski ani ma to ri izbje gli su i za mci du go va nja tra di ci ji pred ko jom ame ri~ ki ani ma to ri (oni koji rade na vi so ko ko mer ci jal nim du - go me tra` nim fil mo vi ma) re do vi to po - kle knu. U Per se po li su nema puno kla - si~ nih po stu pa ka po put tzv. squ ashstretch teh ni ke koja je ra zvi je na kako bi do dat no na gla si la di na mi ku, ra zi gra - nost i fi zi~ ki hu mor ra nih ani ma ci ja, a koju i naj {ko lo va ni ji ani ma to ri ~e sto ma ni ri sti~ ki upo tre blja va ju ~ak i u spo - rim di ja lo{ kim se kven ca ma gdje joj na - pro sto nema mje sta. Isto tako, de for - ma ci je kod br zih po kre ta ne sli je de za - star je le prin ci pe, nego na sto je biti {to ne pri mjet ni je. Ukrat ko: teh ni ka ani ma - ci je pot pu no je po dre e na pri ~i. A iako to mo`e zvu ~a ti ne o bi~ no, da nas je to ri je dak slu ~aj. Naravno, {i ri na sli ~i ca u stri pu od sve - ga ne ko li ko cen ti me ta ra za hti je va la je jo{ pro ~i {}e ni ji cr te` koji na ve li kom film skom plat nu ipak ne bi us pio za do - vo lja va ju }e po pu ni ti pro stor, pa su po - za di ne do ra e ne za ni mlji vim sjen ~a - njem koje pod sje }a na mra~ ne vi zi je ve - le gra do va iz fil mo va nje ma~ kog ek - spre si o niz ma, a po seb no su efek tni ka - dro vi gdje su ko ri {te ni tro di men zi o nal - ni mo de li. Za vr{ na obra da tih mo de la pro ve de na je go to vo sa vr {e no uskla e - no s tra di ci o nal no na cr ta nim po za di - na ma i tu sli ke za i sta o`i ve, a ni ma lo ne kra du sce nu li ko vi ma ~ije bi je le po vr {i - ne iska ~u ispred si vi la grad skih uli ca. Osim estet ske vri jed no sti, ta kvo rje {e - nje od no sa grad skih zgra da koje su uvi - jek za tam nje ne u po za di ni i pro ta go ni - sta ~ija lica o`iv lju je kon trast cr nih i bi - je lih plo ha nosi i me ta fo ri~ ku sna gu bor be po je din ca da se otr gne mr tvi lu koje ga okru `u je. Radi se, da kle, o do bro oda bra nom pri stu pu me mo a ri ma iz dje tinj stva i mla de na{ tva bu du }e umjet ni ce. Film za po ~i nje u Te he ra nu gdje Mar ja ne tek u~i o sebi i svi je tu koji je okru `u je, gdje samu sebe za mi {lja ~as kao pro ro ka, ~as kao re vo lu ci o na ra. Me u tim, kad po li ti~ ke pri li ke po sta nu ne pod no {lji ve (rat, Islam ska re vo lu ci ja), nje zi ni li be - ral ni ro di te lji {a lju je u Be~ gdje se, us - pr kos se ku lar nim slo bo da ma, i da lje na stav lja nje zi na po tra ga za ne kom gru pom ko joj bi pri pa da la, tako da sla - bo pro la zi u {ko li, a us pr kos ma nje o~i - gled nim tra u ma ma be~ kog dru{ tva, upra vo na kon pre ki da s mom kom do - `i vjet }e naj ve }u kri zu u `i vo tu i na}i se na rubu smr ti. Za ni mlji va kul mi na ci ja pri vat ne tra ge di je. Umje sto u pa klu te - he ran skog fa na tiz ma, Mar ja ne Sa tra pi sko ro je iz gu bi la `i vot zbog vla sti te tan - ko }ut no sti usred Eu ro pe. Ali glav ni mo tiv fil ma i stri pa nije ni»por tret umjet ni ce u mla do sti«ni no vin ska re - por ta `a o dru{ tve nim i po li ti~ kim okol - no sti ma u jed nom tre nut ku iran ske po - vi je sti, koji su vje ro jat no ra zlog ko mer - ci jal nog uspje ha, bu du }i da su jo{ uvi - jek u tren du kod fran cu ske pu bli ke, nego vje~ na bor ba za osob ne slo bo de. S jed ne stra ne Mar ja ne je spu ta na si ste - mi ma vla sti, a s dru ge o~e ki va nji ma obi te lji i pri ja te lja. Nje zi na na sto ja nja da po mi ri svo ju lju bav pre ma lju di ma koji su dali `i vot za slo bo du Ira na u opre ci je s osje }a jem da se ta `u e na slo bo da na la zi neg dje drug dje, u ne koj Obe }a noj ze mlji u Eu ro pi. Sko ro ~i tav film pro ma tra mo bor bu iz me u nje zi - ne `e lje da se uklo pi i da `ivi au ten ti~ - nim, slo bod nim `i vo tom. Marjane je stra nac i u svo jem Ira nu koji je kon ta mi ni ran vjer skim fa na tiz - mom i u Eu ro pi gdje ne gle da ju sa sim - pa ti ja ma na imi gran te. Tra `e }i svo je mje sto i me u re vo lu ci o na ri ma i u sup - kul tu ra ma i u re li gi ji, je di no gdje u fil - mu pro ta go ni sti ca ne tra `i svoj je din - stve ni glas je umjet nost. To je po seb no za ni mlji vo pri mi je ti ti. Gle da telj zna da je Sa tra pi upra vo u umjet no sti pro na{ - la svo je mje sto, da se u umjet no sti sa - mo o stva ri la, da je u umjet no sti po sta la slo bod na od re pre siv nih re `i ma, kse - no fo bi je, fa na tiz ma... Me u tim, svje - sna po vr{ ne i sa mo o bja{ nja va la~ ke re - to ri ke ko jom se fil mo vi ~e sto slu `e da bi dir nu li gle da te lja, Sa tra pi nas po {te- u je re dun dan tnih fra za i pre pu {ta nam da na kon fil ma sami za mi sli mo kako se nje zin `i vot vje ro jat no na sta - vio. Kao i da pro ci je ni mo je li da nas ko na~ no slo bod na. Ju ri ca Sta re {in ~i} 149

151 hfl_54-q7:hfl :25 Page 150 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar RU SKA OBE]A NJA (Ea stern Pro mi ses, Da vid Cro nen berg, 2007) 150 N akon dru go ga gle da nja sve sam sklo - ni ji za klju~ ku da }e kri mi-dra ma Ru ska obe }a nja, za sad po sljed nje ostva re nje Da vi da Cro nen ber ga, ka nad skog fil - ma {a ko je ga se kon ven ci o nal no opi su je za nje ga sva ka ko pre ti je snim i ne sa - svim od go va ra ju }im atri bu ti ma»kon - tro ver zan«,»ose bu jan«i»pro vo ka ti - van«, na knad nom re va lo ri za ci jom u do ma }im i di je lom ino ze mnim kri ti ~ar - skim kru go vi ma na i }i na znat no bo lji pri jam. Ti je kom ki no di stri bu ci je ne ri - jet ko po pra }e na kon sta ta ci ja ma o naj - sla bi jem fil mu ne kad kul tnog au to ra koji se pro dao ma in stre a mu, o sla bo na pi sa nom, osred nje re `i ra nom i kru to glu mlje nom dje lu ne za slu `e no no mi ni - ra nom za Os ca ra, Zlat ni glo bus i na - gra du BAF TA za naj bo lju mu{ ku glav - nu ulo gu, o me di o kri tet skom pro jek tu ne ka da{ njeg vi zi o na ra i avan gar dnog umjet ni ka koji u sed mom de set lje }u `i - vo ta ni`e sred njo stru ja{ ke pri ~e pre pu - ne odav no izra u ba nih op }ih mje sta iz mno{ tva su pe ri or ni jih tri le ra te gang - ster skih i kri mi-dra ma, Ru ska obe }a nja pri po nov nom gle da nju ipak ostav lja ju znat no bo lji do jam. Sva ka ko, pri ~i o emo tiv noj lon don skoj me di cin skoj se - stri Anni Ki tro voj, `eni na pra gu sred - njih go di na i ru skog po dri je tla tra u ma - ti zi ra noj ne dav nim spon ta nim po ba ~a - jem i s tim po ve za nim pre ki dom lju - bav ne veze, koja po tre se na smr }u trud - ne ~e tr na e sto go di{ nje ru ske pro sti tut ke od lu ~i ot kri ti nje zi nu pro{ lost i okol - no sti koje su do ve le do tra ge di je, mo`e se mno go toga pri go vo ri ti. Po ~ev {i od ne oso bi to uvjer lji vog i po ma lo ba nal - nog osnov nog za ple ta, pre ko dra ma - tur {ke ne ra zra e no sti i ve li kog bro ja pro i zvolj no sti, po tom po vr{ no sti u pre do ~a va nju dva ju po ten ci jal no vrlo za ni mlji vih sre di{ njih pro ta go ni sta, kli - {e i zi ra nog pri ka za po lu svi je ta ru ske ma fi je i lon don skog pod ze mlja, do ne - po treb nog za vr{ nog obra ta koji od ve} do slov no obja{ nja va po za di nu i ra zlo ge ne kih po stu pa ka ma fi ja{ kog vo za ~a i»~i sta ~a«ni ko la ja (nji ho vo ne ek spli ci - ra nje ovom bi liku dalo do dat ne note mo ral ne am bi va len tno sti i za go net no - sti). Una to~ na ve de no me, dr `im da vr - li ne Ru skih obe }a nja ipak znat no nad - vi su ju ne do stat ke fil ma. Sli~ no svom ime nja ku Da vi du Lynchu, Cro nen berg je traj no za o ku pljen te ma - ma spol no sti i sek sa, no za ra zli ku od op ti mi sta Lyncha, koji vje ru je da su do - bro i zlo, po zi tiv na na iv nost i pri je tvor - nost, ple me ni tost i pod lost, od no sno an e o ske vr li ne i di ja bo li~ ne mane vi{e-ma nje rav no mjer no ras po re e ne u ljud skom dru{ tvu, da su im dani po - djed na ki izgle di za uspjeh i da do bro - du {an, ple me nit i ide a li ma vo en po je - di nac spre man na `r tvu mo`e po bi je di - ti ili ba rem pri vre me no obuz da ti i nad - vla da ti zlo, ka nad ski fil ma{ tek u kraj - njoj in stan ci i vrlo skep ti~ no ostav lja mo gu} nost da ljud ske vr li ne pre te `u nad ma na ma, u otvo re nim za vr {e ci ma svo jih po sljed njih dva ju fil mo va na zna - ~u ju }i da al tru i zam, do bro ta i ple me ni - tost, oli ~e ne u `en skim li ko vi ma pla hih pla vu {a Ma rie Bel lo i Na o mi Watts, mogu ostva ri ti tek pri vre me nu pi ro vu po bje du. Cro nen berg s Lynchom di je li i pre o ku pa ci ju te ma ma mra~ nog na li~ - ja ljud ske osob no sti, sklo no sti na si lju i (auto)de struk tiv no sti po je din ca, no dok Lynch na gla {a va ono pod svje sno i psi ho lo{ ke as pek te po je di na~ ne i dru{ - tve ne pa to lo gi je, ko li ko je god mo gu }e klo ne }i se ek spli cit nih na sil nih sce na, Cro nen berg `an rov ske okvi re svo jih fil mo va ko ri sti za apo stro fi ra nje tje le - sne di men zi je na si lja, gle da te lje ten - den ci o zno {o ki ra ju }i pri zo ri ma ras pr - ska va ju }e ljud ske gla ve u Ske ne ri ma (Mo}i ra za ra nja), ~o vje ko ve pre o braz - be u in sek ta u Muhi, me ta fo ri o fi zi o - lo{ kim pro mje na ma ljud skog ti je la i nje go voj de gra da ci ji pod dje lo va njem go di na ili bo le sti, te pri mje ri ce sce na - ma ko ma da nja le{a i obra ~u na u tur - skoj ku pe lji u Ru skim obe }a nji ma. Tje - le snost kao izni mno va` no obi lje` je po - sljed njeg fil ma ra zvid na je i iz nje go va pla ka ta, na ko jem vi di mo sim bo li ma ru skog ma fi ja{ kog za ko na Vor v za ko - ni e iste to vi ra ne ruke»~i sta ~a«ni ko la ja u in ter pre ta ci ji Vig ga Mor ten se na. Osobnost sen zi bil ne Anne Ki tro ve, u ~ije tu ma ~e nje je od li~ na Na o mi Watts uni je la i osje }aj nost i fra gil nost, pre - sud no de fi ni ra ju tri okol no sti: ru sko (sla ven sko) po dri je tlo, odra sta nje bez oca te spon ta ni po ba ~aj i po slje di~ ni pre kid veze. Go to vo svi ek ste ri je ri u fil mu zbi va ju se na vi zu al no efek tnim, ki {om oku pa nim uli ca ma Lon do na, mel ting pota u ko jem u me u sob nom otu e nju, ne tr pe lji vo sti i gdje kad krv - noj za va di `ive pri pad ni ci mno{ tva na - ro da i vje ro is po vi je sti. U okru `e nju ko - jim ca ru ju kri mi nal, pri je tvor nost, ne - mo ral i ma fi ja{ ki za ko ni, Anna se iz - dva ja svo jom dje ti nje ne vi nom (sla ven - skom) du {om i prak ti~ ki bez gra ni~ nom vje rom u lju de. Odra sta nje bez oca, uz na je zi ku gru bog stri ca i maj ku koja je ba{ i ne ra zu mi je i ne odo bra va nje zi ne od lu ke (iz vr sne ulo ge polj skog re da te - lja Jerz yja Sko li mow skog i Si ne ad Cu - sack), ra zlo gom je {to Anna pri po ~et - ku fil ma ~ini ono {to se ne o prav da no ubra ja u naj o ~i ti je ne lo gi~ no sti dje la, od no sno {to dnev nik po koj ne pro sti - tut ke pre da je ru skom ma fi ja{ kom {efu Se mjo nu (Ar min Mu el ler-stahl). Ra zu - mlji vo je {to Se mjon, is pr va pred stav - ljen kao bla gi i do bro du{ ni bri` ni otac (za pra vo djed) ko jem je naj ve }a bri ga ho}e li bor{~ koji se kr~ ka biti vr hun ske

152 hfl_54-q7:hfl :25 Page 151 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar ka kvo }e, u ra nje noj, osa mlje noj i ne za - {ti }e noj Anni budi osje }a je po vje re nja i su o sje }aj no sti. Se mjo na na po ~et ku i gle da te lji do `iv lja va ju ta kvim, po go to - vo sto ga {to ga utje lov lju je Ar min Mu - el ler-stahl, glu mac izni mno su ge sti van u ulo ga ma skrb nih i bla gih dje di ca koji se pri kra ju `i vot nog puta po sve }u ju sjet nom pre ka pa nju po us po me na ma iz mla do sti i sit nim `i vot nim ra do sti ma (ti pi~ ne ta kve nje go ve ulo ge su one u dra ma ma Ava lon Ba rry ja Le vin so na i The Po wer of One Joh na G. Avil dse na), no u ko jem je vrlo efek tnu di ja bo li~ nu crtu ot krio Co sta-ga vras u fil mu Glaz - be na ku ti ja, a do ne kle i Scott Hicks u bi o graf skoj dra mi Sjaj. Kad Anna i gle - da te lji sku pa s njom ot kri ju Se mjo no vo mra~ no na li~ je, ve} je pre ka sno i po - koj ni ~in dnev nik je u ru ka ma oso be koja ga se ni u kom slu ~a ju nije smje la do ko pa ti. [te ta {to se Cro nen berg i sce na rist Ste ven Knight nisu de talj ni je po za ba vi li tek spo me nu tim mo ti vi ma An ni na gu bit ka dje te ta i ro man ti~ nog bro do lo ma, jer bi nje zin oskud no po - stu li ran lik time znat no do bio na pu no - }i i uvjer lji vo sti. Ova ko se sve svo di na kon sta ta ci ju da Anna u dje te{ cu mr tve pro sti tut ke, pod svje sno se na da ju }i da nje go vu obi telj ni kad ne}e pro na }i, ot - kri va kom pen za ci ju za ne re a li zi ra no maj ~in stvo, ali i upo ri{ nu to~ ku za svo - ju tje skob nu sa da{ njost i ne iz vje snu bu - du} nost. Krhkost, ne za {ti }e nost i po vri je e nost pro u zro ~e ne po ba ~a jem i pre ki dom veze ra zlo zi su zbog ko jih Anna is po - ~et ka pro tiv svo je vo lje i go to vo pod pri si lom oslo nac, a ka sni je i lju bav, pro na la zi u mar kan tnom, {ut lji vom i ta jan stve nom Ni ko la ju, pri ja te lju, vo - za ~u i ned vo smi sle no na zna ~e nom objek tu ho mo e rot ske `ud nje Se mjo no - va sina, sla bi }a psi ho pat skih na go na i la ko mi sle nog ku ka vi ce Ki ri la (pre tje ra - no ek spre si van i mje sti mi ce ka ri ka tu ra - lan Vin cent Cas sel). Do tad bes po go - vor no po slu {an Ki ri lov slu ga, Ni ko laj u se kven ci pri sil nog sek su al nog od no sa s pro sti tut kom tim po ni `a va ju }im spol - nim ~i nom obav lje nim pred Ki ri lo vim o~i ma stje ~e rav no prav nost sa {e fo vim si nom, pa i nad mo} nad njim. Pa te }i {to je nje gov bi o lo{ ki sin ho mo sek su a - lac i au to de struk tiv na pro pa li ca, Se - mjon upra vo u po uz da nom, efi ka snom i be skraj no oda nom Ni ko la ju vidi svog ide al nog na sljed ni ka, ni ne slu te }i da }e upra vo»~i sta ~ev«us pon u ma fi ja{ koj hi je rar hi ji nje ga, nje go vu obi telj i or ga - ni za ci ju (koje obi telj skim ri tu a li ma i od no si ma ne o do lji vo aso ci ra ju na Cop - po li na Kuma) od ve sti u pro past. Ruska obe }a nja ostva re nje su mir ne i do stat no su ge stiv ne re `i je, po la ga nog ri tma, doj mlji vog tje skob nog ozra~ ja i una to~ za mjer ka ma u~in ko vi to gra di ra ne dram ske ten zi je, dje lo koje nudi efek tan spoj su ro vog na si lja i za - ~ud ne emo tiv no sti, te koje se u mno - gim se gmen ti ma do i ma po ne {to in fe ri - or ni jom va ri ja ci jom Cro nen ber go va pret po sljed njeg fil ma Po vi jest na si lja. U sre di {tu za ple ta oba ju fil mo va, mo ral ki 151

153 hfl_54-q7:hfl :25 Page 152 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar koje va lja ~i ta ti ne kao re a li sti~ ne sto ri - je ve} kao sim bo li~ ke mo de le, na la ze se obi te lji, na prvi po gled sklad ne za jed ni - ce koje me u tim po ~i va ju na la `i ma, pri je va ra ma i zlo ~i nu. Dok su `en ski li - ko vi pla vu {e u oba slu ~a ja pri li~ no ide - a li zi ra ne i ogra ni ~e ne ste re o ti pi ma o ak tiv nim / ne re a li zi ra nim / bu du }im maj ka ma, oni o ko ji ma ovi se op stan ci obi te lji su mu{ kar ci. S tom sli~ no {}u {to su obo ji ca {ut lji vi i za go net ni, i {to ih utje lov lju je Vig go Mor ten sen, Tom Stall i Ni ko laj me u sob no se ra zli ku ju upra vo po ra za ra ju }im od no sno in te - gra tiv nim u~in ci ma koje nji ho ve ve lom taj ni oba vi je ne pro{ lo sti, dvo stru ki iden ti te ti i dje lo va nja ima ju po nji ho ve obi te lji. Jer, dok mra~ na i za go net na pro{ lost pla }e ni ka i pro fe si o nal nog ubo ji ce pri je ti ra za ra njem pri vid no idi - li~ ne obi te lji Toma Stal la, na i zgled po - vu ~e nog vla sni ka re sto ra na iz sli ko vi - tog pro vin cij skog gra di }a, vrlo sli~ no za le e, taj no vi ta sa da{ njost, dvoj ni iden ti tet i ka ri je ra ma fi ja{ kog po uz da - ni ka, pret po stav lji vog ubo ji ce i bu du - }eg bos sa Ni ko la je ve su oso bi ne us pr - kos ko ji ma Anna u nje mu pro na la zi lju - bav i oslo nac za for mi ra nje bu du }e obi - telj ske za jed ni ce, ja sno na vi je {te ne u za vr{ ni ci fil ma. Unato~ svim pri mjed ba ma i kva li ta tiv - nim os ci la ci ja ma nje go vih dje la, Cro - nen berg se i svo jim po sljed njim pro jek - ti ma po tvr u je kao au tor ti je kom ~i ta - ve ka ri je re za o ku pljen istim te ma ma. Za ~et nik pod `an ra koji se po ne kad na - zi va the body hor ror ili ve ne ral hor ror, da kle tje le sni ili ve ne ri~ ni ho ror, Cro - nen berg se u svim svo jim ostva re nji ma bavi ljud skim ti je lom, nje go vim mi je - na ma i tran sfor ma ci ja ma, po djed na ko pro u zro ko va ni ma psi hi~ kim i fi zi~ kim ra zlo zi ma ili bo le sti ma. No dok je ne - kad ti je lo, nje go ve mo gu} no sti i ogra - ni ~e nja istra `i vao do mi nan tno u okvi ru `an ro va fan ta sti ke i psi ho lo{ kog ho ro - ra (utje caj me di cin skih ek spe ri me na ta na ljud sku sek su al nost u pr vi jen cu Ste - re o, smrt svih `ena po ve za na s kor po - ra cij skom uro tom u Zlo ~i ni ma bu du} - no sti, stva ra nje pa ra zi ta koji enor mno po ve }a va ljud sku sklo nost na si lju i sek - su u Trn cima, pla sti~ na ope ra ci ja ~ije izvo e nje u dje voj ci po ten ci ra glad za krv lju u fil mu Bje sno}a, pri ~a o psi hi~ - ki ne sta bil noj `eni na ko joj psi hi ja tar isku {a va nove me to de li je ~e nja sa za - stra {u ju }im po slje di ca ma u Mla dun ci - ma, ske ne ri koji te le pat skim mo }i ma dru ge lju de pod vr ga va ju svo joj vo lji ili ubi ja ju u Ske ne ri ma, bav lje nje snuff fil - mo vi ma i psi ho sek su al nim zlo stav lja - njem `ena u Vi de o dro mu, in ter pre ta ci - ja stra vi~ ne bu du} no sti iz ro ma na Zona smr ti Step he na Kin ga, pre pra vak ho - ror-kla si ka Muha iz 1950-ih go di na, ma ni ja kal na bra }a gi ne ko lo zi u fil mu Ukle ti bli zan ci), Cro nen berg se ti je kom pro te klih dva ju de set lje }a, po ~ev {i s fil - mom Goli ru ~ak 1991, od {i rih dru{ - tve nih pro ble ma okre nuo in ti mnim po je di na~ nim dra ma ma i pri la god ba ma ro ma na Wil li a ma S. Bur ro ug hsa i J. G. Bal lar da (Su dar) te dra me M. But terfly Da vi da He nry ja Hwan ga. Na kon {to je novo ti su} lje }e za po ~eo ekra ni za ci jom ro ma na Pauk Pa tric ka McGrat ha, re da - telj se po sljed njih go di na, pre ma vla sti - tim ri je ~i ma, po sve tio»pri ~a ma o tan - koj li ni ji koja u `i vo tu sva kog po je din - ca zbu nje nost, kon tro li ra ni ne red i osje }aj ne mo }i di je li od pot pu nog ka o - sa«, te koje va lja gle da ti»iz per spek ti ve bo le sti i njo me za ra `e ne oso be«. U re - da te lje vim po sljed njim dje li ma, oso bi to u Pa u ku, na gla sak je stav ljen na psi ho - lo{ ke di men zi je li ko va, od no sno na kon trast i me u sob nu re la ci ju objek tiv - ne stvar no sti i nji ho vih su bjek tiv nih do `iv lja ja iste, ~ime se Cro nen berg jo{ vi{e pri bli `a va Da vi du Lynchu. Na dav - no pi ta nje Oli ve ra Sto nea fru stri ra li ga ~i nje ni ca da nje go va dje la ne gle da mno go pu bli ke, Cro nen berg je od go - vo rio da su mu u stva ra nju fil mo va od nji ho ve gle da no sti ne us po re di vo va` ni - ji osob no za do volj stvo i umjet ni~ ki in - te gri tet. Prem da je ne os por no to~ na tvrd nja da je svo jim re cen tnim i gle da - nim dje li ma do ne kle pod le gnuo zovu sred nje stru je, te iako ona sa svim ne is - pu nja va ju vi so ka o~e ki va nja koja gle - da te lji po stav lja ju pred sva ki novi Cro - nen ber gov na slov, Ru ska obe }a nja do - sta tan su ja mac da od ka nad skog maj - sto ra i u bu du} no sti mo `e mo o~e ki va ti in tri gan tna i vri jed na ostva re nja. Jo sip Groz da ni} 152

154 hfl_54-q7:hfl :25 Page 153 SJE NE (Sen ki, Mil ~o Man ~ev ski, 2007) Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar Veli ka ve }i na film skih ana li za te me lji se na ana li zi pri ~e i li ko va. Pred no sti i ne do sta ci fil ma naj lak {e se, na i me, za - mje }u ju na ra zi ni tko-je- koga-i-za {toga-je. Me u tim, Man ~ev ski ne skri va da su mu vi zu al ni ele men ti fil ma va` ni - ji od na ra tiv nih: ni za nje broj nih mo ti va i sim bo la,»ra zgled ni~ ki«kon tra sti Ohri da i Sko pja, po ja va ka riz ma ti~ nog {ut lji vog lika Men ke (glu mi je Ve sna Sta no jev ska, ina ~e har fi sti ca, a ne glu - mi ca), ko ri {te nje pre po znat lji vih in te ri - jer nih sce na na lik oni ma u Sta na ru Po - lan skog i fo to gra fi ja Ber to luc ci je va su - rad ni ka Fa bi ja Ci an chet ti ja ure zu ju se u sje }a nje gle da te lja. Na ra zi ni po je di nih sce na film je izra zi to sli kov no i zvu~ no upe ~at ljiv. Tema in ter ven ci je svi je ta mr tvih u svi - jet `i vih na fil mu obi~ no se obra u je u fil mo vi ma stro gog `an rov skog usmje - re nja (prva aso ci ja ci ja je sva ka ko Shya - ma la no vo [e sto ~ulo). Man ~ev ski u Sje na ma od stu pa od mo de la kla si~ nog tri le ra s ele men ti ma ho ro ra, na sto je }i pred sta vi ti pro blem sa vje sti glav no ga lika, sim bo li~ nog ime na La zar. Dru gim ri je ~i ma, jav lja nje du ho va u sva kod ne - vi ci u ovom slu ~a ju nije is klju ~i vo u slu` bi iz grad nje sus pen se a,»aha-efek - ta«ili osje }a ja stra ha. Po ku {aj da se pro blem sa vje sti, osje }a ja kriv nje i od - go vor no sti obra di pu tem na dre al ne tri - ler ske teme sva ka ko je za ni mljiv, ali ta - kav pri stup u slu ~a ju Sje na do vo di i do niza po te{ ko }a. Na i me, od nos svi je ta `i vih lju di i svi je ta du ho va pred stav ljen je kao za ni mljiv po je di na~ ni slu ~aj u `i - vo tu glav no ga ju na ka, ali nije izne se na ja sna lo gi~ ka i on to lo{ ka po za di na toga od no sa. Gle da telj sebe ne mo`e lako pre po zna ti kao mo gu }u»`r tvu«du ho - va pro{ lo sti, jer nije upo znat s pra vi li - ma funk ci o ni ra nja svi je ta koji Man ~ev - ski film ski gra di. Du ho vi su li ko vi koji ju na ka na vo de na po sve kon kre tan ~in: oni `ele da La zar u grob vra ti nji ho ve ko sti, ko sti koje je nje go va maj ka ukra - la. Kada bi glav ni lik osje }ao gri `nju sa - vje sti zbog tog pro ble ma pri je sa mog jav lja nja du ho va, mo gli bi smo re}i da se radi o psi ho lo{ kom fil mu. Me u tim, ~i nje ni ca da ju nak po stu pno sa zna je za za htje ve du ho va ostav lja otvo re nim mno ga pi ta nja: za {to du ho vi La za ru ja - sno ne for mu li ra ju svoj za htjev ~im ga sret nu, za {to se obra }a ju samo nje mu, za {to ih vide samo lju di koji su bili u sta nju bli skom smr ti, za {to La za ru neki stvar ni lju di na li ku ju na du ho ve (slu ~aj nje go vih su sje da eg zi bi ci o ni sta), za {to mu se du ho vi na kra ju od lu ~u ju obra ti - ti, koji je ra zlog nji ho va po jav lji va nja u odre e no vri je me na odre e nom mje - stu? Pre ko ovih bi smo pi ta nja mo gli pri je }i kada bi se ra di lo is klju ~i vo o du - ho vi ma kao psi ho lo{ kim kon struk ci ja - ma glav no ga lika, ali ov dje se radi o po vi je snim li ko vi ma koji ima ju svo je ka rak te re, `e lje i sta vo ve. Nji ho va je po ja va u svi je tu `i vih ne do volj no ra zra - e na da bi funk ci o ni ra la kao ele ment `an ra tri le ra, ali je na `a lost pre vi {e ra - zra e na i pri sut na da bi smo je usvo ji li tek kao kon strukt La za ro ve sa vje sti. Kao moto ovo ga fil ma Man ~ev ski ko ri - sti stih Johnn yja [tu li }a iz pje sme»od - la zak u no}«:»a oko nas sve neki glad - ni lju di...«ti glad ni lju di su, na rav no, du ho vi koji su»glad ni«za time da nji - ho ve ko sti budu vra }e ne u gro bo ve. ^ini se da bi ti glad ni lju di bili znat no vi{e uklo plje ni u pri ~u kada bi se ra di - lo o oso ba ma koje je La zar, pri mje ri ce, usmr tio svo jom ne o pre znom vo `njom na po ~et ku fil ma, a ne o oso ba ma koje od La za ra tra `e da oka je gri je he svo je maj ke. U tom slu ~a ju, me u tim, film ne bi no sio po li ti~ ku di men zi ju. Po zi ti - van pri mjer kom bi ni ra nja osob ne i dru{ tve ne sa vje sti na la zi mo u Ha ne ke - o vu fil mu Skri ve no u ko je mu glav ni ju - nak biva na sli ~an na ~in pro go njen du - ho vi ma pro{ lo sti. U slu ~a ju Sje na osob - ni i po li ti~ ki ele men ti su znat no la ba vi - je po ve za ni. Dok u Skri ve nom glav ni lik ima gri `nju sa vje sti zbog svog osob - nog gri je ha pre ma Al `ir ci ma, u Sje na - ma glav ni lik nema ja san gri jeh spram Ege ja ca (egej skih Ma ke do na ca pro gna - nih iz da na{ nje sje ver ne Gr~ ke), ve} taj gri jeh nosi nje go va maj ka. La za ro va kriv nja mo` da le`i u kriv nji ~i ta ve nje - go ve ge ne ra ci je zbog nji ho va na ~i na `i - vo ta, {to i nije ne vje ro jat no s ob zi rom da Man ~ev ski ni zom sce na kri ti zi ra na - ~in `i vo ta u ko rum pi ra nom ma ke don - skom dru{ tvu. Kao i u svo jim pret hod nim fil mo vi ma, Man ~ev ski i u Sje na ma in si sti ra na au - tor skom pri stu pu fil mu, pi {u}i sce na rij, re `i ra ju }i i pro du ci ra ju }i vla sti ti film (radi se o ko pro duk ci ji Ma ke do ni je, Nje ma~ ke, Ita li je, Bu gar ske i [pa njol - ske), a to je i je dan od ra zlo ga za {to je od nje go va pret hod nog fil ma Pra {i na do Sje na pro te klo {est go di na. Una to~ stil skoj do sljed no sti na pla nu re `i je, na pla nu sce na ri ja tre ba uka za ti na o~i te manj ka vo sti. Naj u o~ lji vi ji ne do sta tak jest za vr {e tak fil ma koji po sta je pred - vid ljiv jo{ u pr voj tre }i ni fil ma. Iako se, kao {to je ve} ista knu to, ne radi o kla - si~ nom tri le ru koji bi ci ljao na grad nju na pe to sti i i{~e ki va nja kroz pri ~u, ipak je ra zo ~a ra va ju }e gle da ti ra zja{ nje nje fa bu le fil ma pu tem su sre ta La za ra i du - ho va u ko je mu mu oni ver bal no obja{ - nja va ju svo je `e lje. Umje sto za vr{ no ga obra ta ili do dat ne spo zna je, gle da te lju na kra ju sve biva pre pri ~a no na po sve li te ra ran (ne film ski) na ~in. Osim toga, ~ini se da je mo tiv jav lja nja lika Men ke ra zli ~it od mo ti va jav lja nja osta lih du - ho va: dok se oni La za ru jav lja ju kako 153

155 hfl_54-q7:hfl :25 Page 154 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 126 do 154 Novi filmovi kinorepertoar bi on nji ho ve ko sti vra tio u grob, ona se jav lja i kao po slje di ca La za ro va ne za - do volj stva vla sti tim bra kom. ^ini se da bi pri ~a o Egej ci ma i pri ~a o La za ro vu lju bav nom `i vo tu mo gle bi funk ci o ni - ra ti kao dvi je po sve od vo je ne pri ~e ({to je vje ro jat no ra zlog {to su mno gi kri ti - ~a ri koji pre va gu stav lja ju na pri ~u o Egej ci ma Man ~ev skom za mje ri li stav - lja nje pre tje ra nog na gla ska na sce ne sek sa). Ko na~ no, u pri ~a nju pri ~e ko ri - {te no je mno go sim bo li ke, ispre ple te - nih ele me na ta te osla nja nje na ar he tip - ske mo ti ve pri ~e, {to daje pre po znat ljiv imid` ovo me fil mu, ali va lja spo me nu - ti da je ~e sto po nav lja ni mo tiv tu ne la kli {ej koji na ru {a va vi zu al nu do sljed - nost fil ma. Sje ne mogu po slu `i ti kao pred met pro - u ~a va nja od no sa `an rov ske i au tor ske po e ti ke. Ovim se fil mom, na i me, `eli pru `i ti mo der ni sti~ ko vi e nje sta nja svi je sti glav no ga ju na ka, a isto vre me no se gle da te lju nude neki `an rov ski mo ti - vi ili, u naj ma nju ruku, `an rov ske aso - ci ja ci je. Po stav lja se pi ta nje je li ra zo ~a - ra nje gle da te lja zbog izne vje ra va nja `an ra kriv nja sa mo ga gle da te lja, je li ra zo ~a ra nje mo` da po slje di ca na vi ke gle da nja `an rov sko ga fil ma i u~e nja `an rov skih obra za ca? S dru ge stra ne, mo` da se jed no stav no radi o ne spret - noj kom bi na ci ji `an rov skih i au tor skih ele me na ta u sa mo me sce na ri ju fil ma. U sva kom slu ~a ju, am bi ci o zna je na mje ra ovo ga fil ma bila pu tem na dre al nog tri - le ra pri ka za ti psi hi~ ki pro ces rje {a va nja pro ble ma gri `nje sa vje sti. Ele men ti za - go net no sti i rje {a va nja taj ne du ho va u gle da te lju bude o~e ki va nja za ra sple - tom tri ler sko ga tipa, dok La za ro vi osob ni pro ble mi bude o~e ki va nja za ana li zom rje {a va nja nje go ve gri `nje sa - vje sti. Gle da la~ ke na vi ke na vo de nas da u fil mu pre po zna je mo i pra ti mo sta - no vi te obras ce koji su u ovom slu ~a ju ne do sljed no pro ve de ni. Ta kva pod vo - je nost pri stu pa nije nu` no i na ~el na mana fil ma, ali iz da na{ nje gle da la~ ke per spek ti ve po je di ne sce ne ovo ga fil ma znat no su im pre siv ni je od Sje na kao film ske cje li ne. Igor Be zi no vi} 154

156 hfl_54-q7:hfl :25 Page 155 NOVI FILMOVI IZ BOR DVD-a CRNA KNJI GA (Zwar tbo ek, Paul Ver ho e ven, 2006) U svo jim fil mo vi ma, po djed na ko oni - ma re a li zi ra ni ma u nje go voj do mo vi ni Ni zo zem skoj kao i u oni ma sni mlje ni - ma u Holl ywo o du, Paul Ver ho e ven do - ka zao se kao in te li gen tan, be skom pro - mi san, di rek tan, iskren i pro vo ka ti van fil ma{ za o ku pljen mra~ nim na li~ jem ljud ske pri ro de, oso bi to nje go vim te - ma ti zi ra njem kroz vje~ ne za bra nje ne teme na si lja i sek sa. Kao je dan od naj - kon tro ver zni jih i ru {e nju ta bua naj po - sve }e ni jih re da te lja ste kav {i na dim ke»gos po dar {oka«i» ludi Ni zo ze mac«, Ver ho e ven se ti je kom ka ri je re, u ne {to skro mni je pro du ci ra nim ni zo zem skim ostva re nji ma, ali i u vi so ko pro ra ~un - skim holl ywo od skim bloc kbu ste ri ma, na met nuo kao lu ci dan, sub ver zi van te cr nom hu mo ru i ap sur du sklon au tor koji te ma ti zi ra njem ek stre mnog na si lja, sek su al no sti i gdje kad pa to lo{ ki per - ver znog ne mo ra la nudi po ma knu tu, za vod lji vo de ka den tnu, iro ni~ nu, pe si - mi sti~ nu i mra~ nu, no isto dob no i izu - zet no za bav nu sli ku su vre me no ga, ne samo ame ri~ kog dru{ tva. Bez ob zi ra ra - di lo se o ni ma lo sen ti men tal noj pri ~i o sku pi ni do bro sto je }ih pri ja te lja za hva - }e nih vi ho rom rata (Voj nik Ora nja), o psi hi~ ki ne u rav no te `e nom pis cu ~ije oni ri~ ke vi zi je po ~i nju utje ca ti na nje - gov do `iv ljaj stvar no sti (^e tvr ti ~o - vjek), o uzne mi ru ju }em i sa ti ri~ nom pri ka zu kor po ra tiv ne Ame ri ke bu du} - no sti koja je odav no po ~e la (Ro bo Cop, Pot pu no sje }a nje), o od no su stvar no sti i sno va (Pot pu no sje }a nje), o o~u va nju ma kar pri vi da ljud sko sti u pot pu no de - hu ma ni zi ra nom, otu e nom i to ta li tar - nom dru{ tvu (Krv i meso, Ro bo Cop, Pot pu no sje }a nje, Sve mir ski voj ni ci), o su ko bu i gdje kad ba rem pi ro voj po bje - di in di vi du al nog nad to ta li tar nim (Ro - bo Cop, Pot pu no sje }a nje) ili o od no si - ma sna` nih, od lu~ nih i ~vr stih `ena sa sla bim, ne od lu~ nim i mo ral no am bi va - len tnim mu{ kar ci ma (Si ro ve stra sti, Show girls, di je lom Crna knji ga), pri ~emu je sla bi} de tek tiv u Si ro vim stra - sti ma za ve den ne stal no {}u i ne po uz da - no {}u `en ske du al no sti, Ver ho e ven se po tvr u je kao maj stor u ra skrin ka va - nju la` nog pu ri ta niz ma, pa pir na tih ide - a la i li ce mjer nog mo ra la u po za di ni ko - jih se uvi jek kri ju po hle pa, `e lja za vla - {}u i ma ni pu la tiv na pri ro da lju di vo e - nih ni skim stra sti ma. Di plo mi ra ni ma - te ma ti ~ar i fi zi ~ar koji se u okvi ru Je sus Se mi na ra s ame ri~ kim bi bli ~a ri ma i te - o lo zi ma ba vio utvr i va njem Isu so vih stvar nih ri je ~i i dje la, Ver ho e ven je umjet nik koji o kr {}an skim vred no ta - ma, od no sno o nji ho vim su vre me nim in ter pre ta ci ja ma pro go va ra s po zi ci ja obra zo va nog eu rop skog in te lek tu al ca, skep ti ka po put gla so vi tog knji `ev ni ka Phi li pa K. Dic ka svje snog da se iza svih ide o lo gi ja i uzvi {e nih ri je ~i o bo ljem i sret ni jem dru{ tvu (bu du} no sti) uvi jek kri ju to ta li tar ne ten den ci je, ego i zam, be {}ut nost i sit ni po je di na~ ni in te re si. Ostva re nja»lu dog Ni zo zem ca«nude vrlo bo ga tu i bo ga to za ~i nje nu le pe zu tema i ide ja, zna ~e nja i ko no ta ci ja, sli - ko vi tih i kom plek snih ka rak te ra i nji - ho vih slo `e nih me u od no sa, a br zim i ne ri jet ko (u holl ywo od skim fil mo vi ma po put Pot pu nog sje }a nja i Sve mir skih voj ni ka) fre ne ti~ nim ri tmom te ek spli - cit nim na sil nim se kven ca ma Ver ho e ven otvo re no mami gle da te lje `elj ne gre{ - nih u`i ta ka, isto dob no im hi per tro fi ra - nim na si ljem i hek to li tri ma pro li ve ne krvi su ge ri ra ju }i da ni {ta od onog {to gle da ju nije re al no. Rani ni zo zem ski fil mo vi nu di li su ne o do ljiv spoj pro mi - {lje no sti, zna ~enj ske vi {e sloj no sti, ma - {to vi te za i gra no sti i za vod lji ve amo ral - no sti, a re da telj je te oso bi ne unio i u svo ja naj u spje li ja holl ywo od ska dje la. Fan ta sti~ na eg zi sten ci ja li sti~ ka tri lerdra ma Ro bo Cop, film na gla {e nih re li - gij skih ko no ta ci ja koji mno gi dr`e re - da te lje vim naj bo ljim na slo vom, so ci o - po li ti~ ki je in tri gan tna, u pod tek stu sa - ti ri~ na i izni mno na sil na, no i vrlo du - ho vi ta i ~e sto izne na u ju }e dir lji va pri - ~a u ko joj je Ver ho e ven pod ru hom pop- corn bloc kbu ste ra gle da te lji ma spret no pod met nuo mra~ nu vi zi ju bu - du} no sti, tje skob ne eg zi sten ci ja li sti~ ke dvoj be, uzne mi ru ju }u mo ral ku i sup til - no umet nu tu po ru ku o gu blje nju ljud - sko sti u su vre me nom kor po ra cij skom ame ri~ kom dru{ tvu ko jim vla da ju spre - ga kru pnog ka pi ta la i or ga ni zi ra nog kri mi na la, u ko jem je ljud ski `i vot mak si mal no obez vri je en te u ko jem se sva ki in di vi du a li zam pre ven tiv no `eli isko ri je ni ti. Na kon pre tva ra nja u ki - bor ga, od no sno hu ma no dro i da, naj i - zra zi ti ja oso bi na ljud sko sti koju po li ca - jac Murphy pod ~e li~ nim oklo pom Ro - bo Co pa za dr `a va je `e za osve tom, zbog ~ega dr `im da nisu sa svim na mje - stu tvrd nje da su per po li ca jac tu rob ne su tra{ nji ce pred stav lja re da te lje vu ina - ~i cu Kri sta. U svim svo jim fil mo vi ma Ver ho e ven ta mnim ni jan sa ma i eti~ kim re la ti viz mom boja i nji ho ve pro ta go ni - ste, ni ma lo ti pi~ ne ju na ke koji su ili go - to vo sa svim iz gu bi li fi zi~ ke oso bi ne ljud sko sti (po li ca jac Murphy u Ro bo - Co pu, mla de` s Be verly Hil lsa u Sve - mir skim voj ni ci ma), ili u ostva ri va nju svo jih ci lje va hlad no krv no gaze pre ko tu ih le {e va (se kven ca na po kret nim ste pe ni ca ma u Pot pu nom sje }a nju, u ko joj Do u glas Qu a id kao `ivi {tit ko ri - sti slu ~aj nog pro la zni ka), ili su vo e ni stra {}u i osje }a ji ma spre mni na koc ku sta vi ti `i vo te svo jih naj bli `ih (de tek tiv Nick Cur ran u Si ro vim stra sti ma, ile - gal ka Ra chel Ste in u Cr noj knji zi). 155

157 hfl_54-q7:hfl :25 Page 156 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 155 do 164 Novi filmovi izbor DVD-a 156 U iz vr snim no ne ri jet ko pod ci je nje nim Sve mir skim voj ni ci ma, su pe ri or noj adap ta ci ji ro ma na Ro ber ta He in le i na u ko joj mo `e mo pre po zna ti utje ca je Ku - bric ko va fil ma Full Me tal Jac ket, Paul Ver ho e ven pred sta vio se i kao vi zi o nar. U pri ~i o bor bi Ze mlja na pro tiv di vov - skih sve mir skih ku ka ca, re da telj ti je - kom dru gog man da ta de mo kra ta Bil la Clin to na, mo` da naj bo ljeg pred sjed ni - ka u ame ri~ koj po vi je sti, lu cid no an ti - ci pi ra sko ri rat pro tiv te ro riz ma,»su - kob ci vi li za ci ja«, an ti a rap sku hi ste ri ju, uvo e nje pa tri ot skog akta i mi li ta ri za - ci ju ame ri~ kog dru{ tva i jav nog dis kur - sa. Te ma ti zi ra njem mra~ nog i pe si mi - sti~ nog svi je ta bu du} no sti, bav lje njem sna` nim i po sto ja nim `en skim li ko vi ma te obra da ma pri ~a o po sljed njim osta ci - ma ljud sko sti su o ~e ne s pot pu no ne hu - ma nim i otu e nim dru{ tvom, Ver ho e - ven se na me }e kao au tor ski par njak gla so vi tim fil ma {i ma Ja me su Ca me ro - nu i Rid le yu Scot tu iz ra ni jih raz do blja nji ho vih ka ri je ra. Dok uz te mat ske pre - o ku pa ci je s nji ma di je li i izra `e nu sklo - nost vi zu al nom per fek ci o niz mu, mi nu - ci o znoj ra zra di ak cij skih se kven ci i de - talj nom radu s glum ci ma, od njih se ra - zli ku je ra zvid nim ni hi liz mom i ne po - sje do va njem ilu zi ja o ljud skoj pri ro di. Su prot no spo me nu tim re da te lji ma, Ver ho e ven ne vje ru je u sret ne za vr {et - ke, te ih nje go vi fil mo vi ili ne ma ju, ili je ri je~ o var lji vom od no sno tek uvjet - nom happy endu koji u sebi kri je od go - e nu ne sre }u ili ba rem na zna ku nove dra me. Unato~ ~i nje ni ci da je za plet fil ma te - me ljen na isti ni tim do ga a ji ma, kao i re da te lje vim te `nja ma za re a li sti~ ni jim, uvjer lji vi jim i mo ti va cij ski slo je vi ti jim po stu li ra njem li ko va i nji ho vih po stu - pa ka, kom plek sna, emo tiv no sna` na, sti li zi ra na i pro duk cij ski is pe gla na rat - na tri ler-dra ma Crna knji ga, u re a li za - ci ji koje je Ver ho e ven po nov no su ra i - vao s Ge rar dom So e te ma nom, sus ce na - ri stom fil mo va Tur sko vo}e i Voj nik Ora nja, ipak oda je da je ri je~ o ostva re - nju fil ma {a koji se na kon dva de se tak go di na vra tio iz holl ywo od ske pe ~al be. Na i me, prva tre }i na dje la obi lu je od ve} o~i tim pro i zvolj no sti ma i ne lo gi~ no sti - ma po put de ta lja da ju na ki nja, do bro - du{ na mla ka Ra chel Ste in, pu - kim slu ~a jem izbje gne smrt pri padu bom be na ku}u obi te lji kod koje se skri va la, je di na pre `i vi no} ni nje ma~ ki na pad na brod ko jim s obi te lji i su na - rod nja ci ma `eli po bje }i na slo bod ni te - ri to rij, po tom za dla ku izbje gne nje - ma~ kog voj ni ka koji je tra `i, da bi na - po sljet ku ve} pr vog dana svog ile gal - nog dje lo va nja na ba sa la na nje ma~ ku za sje du. Isto dob no, da kle uz ne pre ki -

158 hfl_54-q7:hfl :25 Page 157 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 155 do 164 Novi filmovi izbor DVD-a dan bi jeg i skri va nje od Ni je ma ca, obi - telj skom tra ge di jom po go e na Ra chel bez bri` no i fri vol no pred ne pri ja telj - skim voj ni ci ma u pol bi je la dana ti je - kom vo `nje na bi ci klu na smi ja na za di - `e su knju. Prem da kon tra dik tor ni i ne - lo gi~ ni, ti de ta lji ju na ki nju pri li~ no u~in ko vi to pro fi li ra ju kao do bro du{ nu, is pr va do bra no na iv nu i za stra {u ju }e rat ne stvar no sti ne svje snu dje voj ku koja u`i va u jaz zu i fler tu s mla di }i ma, no koja }e na vla sti toj ko`i i u srcu ubr - zo osje ti ti okrut nost rata. Fo ku si ra nje na ju na ki nji nu in ti mnu dra mu uz za ne - ma ri va nje ili po vr{ no pre la `e nje pre ko tra gi~ nih sud bi na dru gih li ko va da nak je Ver ho e ve no vu holl ywo od skom isku - stvu. Ono, pak, {to Crnu knji gu ~ini mo` da jed nim od naj za ni mlji vi jih fil - mo va pro te kle go di ne, slo `e na je, vi {e - sloj na i mno go zna~ na eti~ ka di men zi ja pri ~e. Tra u ma ti~ nim rat nim zbi va nji ma pri si lje na na ubr za no sa zri je va nje te pro mje nu izgle da i iden ti te ta, ne ka da{ - nja ka ba ret ska pje va ~i ca Ra chel Ste in pro mje nom ime na u El lis de Vri es te ver ho e ve nov ski pro vo ka tiv nim i ek - spli cit no pri ka za nim pre tva ra njem iz bri ne te u pla vu {u ot kri va i vla sti tu spol nost, kao i mo gu} nost da njo me ma ni pu li ra mu{ kar ci ma, kon kret no SS ~a sni kom Lud wi gom Müntze om (iz vr - sni Se ba sti an Koch ta dru gih). Ra chel Ste in fas ci nan tno utje lov lju je do sad ano ni mna i sa svim za slu `e no za Eu rop sku film sku na gra du no mi ni ra na ni zo zem ska glu mi ca Ca ri ce van Ho u - ten, koja sup til no i izni mno su ge stiv no do ~a ra va emo tiv ne mi je ne i psi ho lo{ ke tran sfor ma ci je ne sret ne ju na ki nje, od pr vot ne go to vo in fan til ne ne vi no sti i za i gra no sti do `ene koju }e splet tra gi~ - nih okol no sti pre tvo ri ti u ubo ji cu pri si - lje nu na pret po stav lji vo ne pre sta ni bi - jeg i bor bu za pre `iv lja va nje. Is pr va se s Lud wi gom zbli `a va ju }i is klju ~i vo zbog {pi ju ni ra nja i ot kri va nja ne pri ja te lje vih pla no va, te po sred no radi osve te Müntze o vu ko le gi Fran ke nu, od go vor - no me za smrt nje zi nih ro di te lja i bra ta, Ra chel/el lis }e se s vre me nom za lju bi ti u ~a sni ka koji ui sti nu za slu `u je taj na - ziv: Lud wig se, do brim di je lom i zbog osje }a ja pre ma El lis, po ma lja kao po - {ten ~o vjek koji se, sli~ no pro ta go ni sti - ma Stur ge so va rat nog tri le ra Orao je sle ti o, i u rat nom vi ho ru po na {a ~a sno, do sto jan stve no i s osje }a jem po {to va - nja pre ma dru go me. U skla du sa spo - me nu tim Ver ho e ve no vim pe si miz - mom, ni hi liz mom i ne vje rom u mo gu} - nost sret nog za vr {et ka, ja sno je da je Lud wig osu en na tra gi ~an kraj i ap - sur dnu smrt. Prem da }e Ra chel, ne pra - ved no op tu `e na za ko la bo ra ci o ni zam i iz da ju te ba ~e na u za tvor i pod vr gnu ta mu ~e nju i sa di sti~ kom po ni `a va nju od stra ne ra zu la re ne»po bjed ni~ ke«go mi - le, na po sljet ku za ki va njem u li jes smr - }u ka zni ti pra vog iz da ji cu koji joj je u smrt po slao osta tak obi te lji, te do ka za - ti ne du` nost i ste }i slo bo du, nje zi na no vo ste ~e na slo bo da ta ko er je samo pri vid na i la` na. Jer, okvir fil ma mla du `enu pri ka zu je kao po sli je rat nu u~i te - lji cu u izra el skom ki bu cu po red Ga li lej - skog mora, ogra e nom na se lju, od no - sno svo je vr snom getu u koji se ju na ki - nja u sa moj za vr{ ni ci, pri sje tiv {i se rat - ne pro{ lo sti, sjet no i po ma lo ne volj ko vra }a dok u po za di ni odje ku ju ek splo - zi je i zvuk si re na, zna ko vi na stu pa ju }e su e ske kri ze. Pred Ra chel su nove ne - vo lje i mo` da opet bor ba za goli `i vot, ~ime Ver ho e ven nje zi noj sud bi ni daje do ne kle mit ske di men zi je i pre tva ra je u svo je vr sni sim bol pat nji va. Jo sip Groz da ni} 157

159 hfl_54-q7:hfl :25 Page 158 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 155 do 164 Novi filmovi izbor DVD-a DANI KA TA STRO FE (So ut hland Ta les, Ri chard Kelly, 2007) Iako objav ljen tri de set go di na na kon kul tnog Gra vity s Ra in bow, Pyncho - nov Vi ne land (1990) ba{ i nije bio do - ~e kan hva lo spje vi ma kri ti ke. Mno gi su vje ro va li da }e se s ob zi rom na pi {~e vu pri li~ no ve li ku stan ku do go di ti ne ka - kav mi ra kul. A kako se u tim lu dim i pyncho nov ski pa ra no id nim vre me ni - ma u nas ba{ i nije mo glo ra ~u na ti na nje gov hr vat ski pri je vod, na ba vio sam nje go vu ori gi nal nu ver zi ju u Tr stu go - di nu dana ka sni je. Iako ten ko vi jo{ nisu kre nu li u ak ci ju, na slo ven sko-hr vat - skoj gra ni ci ve} je bila po stav lje na ne - ka kva ~ud na ram pa, do du {e uz di gnu ta, ali ipak pri je te }a. Tog istog dana, Fe ral je ja vio iz po uz da nih izvo ra da»na - rud` be ni ca za slip ga }i ce mar ke Ada mo na mi je nje ne po ~a snoj stra `i pred sjed ni - ka Re pu bli ke Hr vat ske gla si na znat nu svo tu di na ra, {to po ka zu je da }e se mom ci u tren kov skim odo ra ma ~e sto pres vla ~i ti«. Svi smo zna li }e se do go di - ti ve li ko sra nje, pa su i ~i ste ga}e tre ba - le biti pri ruci. Samo ne ko li ko dana na - kon toga, HTV je na pra si to pre ki nuo dru gu od tri epi zo de bri tan ske mi ni se - ri je Na ran ~e nisu je di no vo}e, kad nas je umi lja ti glas TV-na jav lji va ~i ce oba vi - je stio da }e nje zin na sta vak biti emi ti - ran u ne kom pri klad ni jem ter mi nu, valj da zato jer nje zi na an ti kle ri kal na i lez bij ska tema vri je a uku se vjer ni ka. Pro ces pre tva ra nja Hr va ta u Pyncho - no ve Ta na to i de, ta ne o bi~ na bi}a op - sjed nu ta smr }u koja sa ti ma pro vo de ispred TV ekra na, kre nu la je pre ma za - cr ta nom pla nu. A tih istih dana do go - dio se i moj od la zak u Lju blja nu na kon cert Pata Met hen yja, ujed no i po - sljed nji koji se odr `ao u SR Slo ve ni ji, kad se glaz be nik obra tio pu bli ci ri je ~i - ma,»i hear you are star ting a new sta - te. I wish you luck.«ta kav je bio moj»film«o kra ju Yu go lan da. 158

160 hfl_54-q7:hfl :25 Page 159 Pyncho nov Vi ne land (ima gi nar ni gra - di}) po sta je u Kell yje vu me ga lo man - skom fil mu ek stre mno vru }i So ut hland (ima gi nar na dr `a va), jer je i sam au tor ~e sto na gla {a vao da mu je in spi ra ci ja za film bio Pynchon, prem da re fe ren ce se`u puno da lje, od Phi li pa K. Dic ka i Kur ta Von ne gu ta do Wil li a ma Gib so - na, ka sni je faze Bru cea La Bru cea (mi - nus erek ci je) i ve li ~an stve nog apo ka lip - ti~ nog film no i ra Ro ber ta Al dri cha Kiss Me De adly. No uz o~i te re fe ren ce na Vi ne land, Kell yje va ek stra va gan ci ja puno du gu je i Pyncho no vu ro ma nu Gra vity s Ra in bow, samo {to se Ni jem - ci ne iro ni zi ra ju u po vi je snom kon tek - stu i vi{e nisu tu da u ra ke tu V-2 in sta - li ra ju mi ste ri o zni»schwar zge rat«, ve} je u igri nje ma~ ka mul ti na ci o nal ka Tre - ar ko jom pred sje da va zli Ba ron Von Wes pha len, iza koje sto ji spa so no sna for mu la za pro i zvod nju ener gi je iz oce - a na uz po mo} dic kov skog ha lu ci no ge - na na zva nog Te ku }a kar ma, na kon {to su na tek sa{ ki gra di} ba ~e ne ~ak dvi je atom ske bom be.» This is the way the world ends, not with a bang but a whim per«, ci ti ra Kelly ve li kog TS Eli o - ta (na kon bra }e Coen u Nema ze mlje za star ce i Jie Zhan gkea u 24 City, ovo je ve} tre }i re `i ser ove go di ne koji obo - `a va Eli o ta). Jer, da bi se do go dio pla~ (ti tlo va ni hr vat ski pri je vod sti ha je o~a - jan), tre ba se naj pri je do go di ti pra sak. Istinski pra sak do go dio se jo{ u Can ne su gdje su Dani ka ta stro fe pro{ li i vi{e nego ka ta stro fal no i kod ve }i ne film skih kri ti ~a ra bili su do ~e ka ni na no`, kao uo sta lom i Pyncho nov Vi ne - land kod onih knji `ev nih.»to je ve li ki, ep ski, po li ti~ ki cr ti}, ispri ~an sa sub ver - ziv nim hu mo rom. Kao da se net ko na - jeo ha lu ci no ge nih glji va, pro ~i tao Knji - gu Ot kri ve nja i po tom usnuo po pi sti~ - ki san«, po nav ljao je Kelly fe sti val skim no vi na ri ma po put man tre. No, oni su ga i da lje tre ti ra li po put bok sa~ ke vre - }e, izu zev Vo i ce o va kri ti ~a ra koji je opi - sao au to rov ko mad kao» prvi vi so ko - bud `et ni un der gro und film u Ci ne mas - co peu«. Kell yje va ne str plji vo o~e ki va na i kraj nje am bi ci o zna fan taz ma go ri~ na ba ro kna sa ti ra, jo{ am bi ci o zni ja od kul - tnog pr vi jen ca Don nie Dar ko, pro met - nu la se u naj ve }i fe sti val ski fi ja sko. A au tor se pri dru `io ga le ri ji ul ti ma tiv nih can ne skih ~u da ka po put Bru ne Du - Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 155 do 164 Novi filmovi izbor DVD-a mon ta i Vin cen ta Gal la, ~iji su ra do vi u Can ne su ve} pri skr bi li sta tus»pro kle - tog fil ma«(film ma u dit). Uo sta lom, Kelly nije mo gao na}i ame ri~ kog dis tri - bu te ra pa je pro na {ao spa si te lje u Fran - cu zi ma (sli~ na sud bi na za de si la je i Lyncha). Mo` da bi holl ywo od ski mo - gu li bili naj sret ni ji da su mo gli izvu }i iz fil ma ne ko li ko se kven ci i utr `i ti ih kao vi de os po to ve koji io na ko pred stav lja ju srce i du{u fil ma (Ju stin Tim ber la ke koji otva ra usta na Kil ler se u bi zar nom play bac ku, party na ce pe li nu uz zvu ke Mob yja itd.) te osta tak ma te ri ja la spa li - ti kao da ni kad nije ni po sto jao. Jer, jed na lo{a kri ti ka o~i to nije do volj na. Kad se u Can ne su no vi na ri po~ nu po - na {a ti po put zdru `e ne bra }e, efekt pod sje }a na bom bar di ra nje cr ve nog saga to na ma cr ve nih tru lih raj ~i ca. No, nit ko se nije pre vi {e tru dio pre pri ~a ti film jer je nje go va pri~a in spi ri ra na pa - ra no id nim fik ci ja ma 1970-ih u ko ji ma ve li ka isti na uvi jek mora ispli va ti na po vr {i nu u obli ku ne ka kvog ul ti ma tiv - nog fi nal nog ot kri }a, to li ko kon fu zna i i{~a {e na, na kr ca na broj nim za ple ti ma i pod za ple ti ma, ali i oja ~a na Kell yje vom omi lje nom me ta fi zi kom pu to va nja kroz vri je me, da pu bli ka brzo gubi kom pas. No, ako u fil mu po sto ji ne {to {to bi se mo glo sma tra ti istin skom Kell yje vom sub ver zi jom, to nisu ni nje go ve od va` - ne po li ti~ ke po ru ke ni te o ri je za vje re, ve} je to nje go va upo ra ba lu ka ve ca - sting stra te gi je. Ak cij sku zvi jez du koja bo lu je od amne zi je por tre ti ra Dway ne»the Rock«Joh nson. Dru{ tve no an ga - `i ra na por no- diva je Sa rah Mi chel le Gel lar, po zna ti ja kao Buffy. Si ro ve bli - zan ce tu ma ~i Sean Wil li am Scott po - zna ti ji kao Sti fler. Ira~ ki ve te ran je Ju - stin Tim ber la ke. A vo za~ ka mi o ne ta za pro da ju sla do le da koji voli pre li sta va ti Wi red i kre }e u isu sov sku mi si ju spa {a - va nja svi je ta je Chri stop her Lam bert. E sad, koji ame ri~ ki ti nej d`er koji je u`i - vao u avan tu ra ma svo jih omi lje nih mu - mi ja, gor {ta ka, lo va ca na vam pi re, sek - si pop-iko na i ta ma ni te lja ame ri~ kih pita ne bi po `e lio vi dje ti ih na oku pu u tako»za bav nom«fil mu? Ali ubr zo sli je - di {ok i oni se osje }a ju pre va re ni ma. To li ko pre va re ni ma da su spre mni lin - ~o va ti vi de o te ka ra. Ono {to im je ser vi - rao Kelly nije ni ka kva pe ro la ka faj ter - ska za ba va, ve} de li ri~ ni po ku {aj au to - ro va su o ~a va nja sa sve pri sut nom me - dij skom tek stu rom Ame ri ke da nas, pri ~emu pro stor ka dra osta je vje~ no kon - ta mi ni ran ogle da li ma, TV ekra ni ma i ti je li ma u po kre tu. Go to vo da i ne po - sto ji de talj iz ame ri~ ke kre ten ske po - stru jan ske sva kod ne vi ce o koji se nije o~e {ao, od te ro ra kor po ra cij skih pre - da to ra i pot pu nog uki da nja jav nih slo - bo da (in ter net se stav lja pod sa ve znu upra vu) do an ti te ro ri sti~ kih pa ra no ja (snaj pe ri sti na ~i~ ka ni na kro vo vi ma slu `e da bi ugu {i li ra stu }e ne za do volj - stvo gra a na koje bi mo glo ek splo di ra - ti sva ki ~as). Da ka ko, na zna ke apo ka - lip se bile su pri sut ne i u Don ni e ju Dar - ku, a nji hov gla snik bio je je dan king size zeko koji ju na ku pret ka zu je smak svi je ta za 28 dana. No, tamo gdje je Don nie Dar ko emo ti van i ro man ti ~an, Dani ka ta stro fe hlad ni su i mi zan trop - ski. Tamo gdje se Don nie Dar ko po li - ti~ ki re fe ri ra na duel Bus ha Se ni o ra i Du ka ki sa i kraj Re a ga no ve ere (one iste ere ko joj je Pynchon u Vi ne lan du oda - slao svo je naj o{ tri je sa ti ri~ ne `al ce), Dani ka ta stro fe se od no se na eru Bus - ha Ju ni o ra koji na ci ji po ru ~u je da»ile - gal na in du stri ja na pre du je na ljud skim bi }i ma«, iako ko men ta tor na vo di da»je di no pi ta nje ko jim se pred sjed nik nije ba vio jest rast ci je na pli na koji po - ~i nje ugro `a va ti rast ka li for nij ske eko - no mi je«. Ali Ame ri su jako osjet lji vi kad se u nji ho vu na ci ju upi re pr stom kao na ne ka kvo le glo fa {i sti~ ke dik ta - tu re, {to Kelly ned voj be no ~ini dok po - ku {a va ugri sti holl ywo od sku ruku koja ga hra ni, iako su au to ro ve sub ver zi je mi lja ma uda lje ne od po li ti~ ke ne ko rek - tno sti Ver ho e ve no vih Sve mir skih voj ni - ka koji ih ser vi ra dis kret no. To li ko dis - kret no i per ver zno da ih holl ywo od ski mo gu li mo` da nisu ni pri mi je ti li. A kad se Apo ka lip sa na po kon do go di, onda je film ski»the End«do i sta kraj. Dok Ho u el le becq u ro ma nu Mo gu} no - sti oto ka go vo ri o»izla sku iz vre me na«, kad svi jet biva uni {ten u» nizu nu kle ar - nih ek splo zi ja u jed nom od po sljed njih raz do blja me u ljud skih su ko ba«, Kelly go vo ri o»kra ju vre me na«i»kra ju svi je - ta«. U Ho u el le bec qa svi jet na kon nu - kle ar ne ka ta kliz me pre u zi ma ju»no vo - lju di«, dok su od»sta rih«pre o sta li samo div lja ci. Ko li ko god Kell yje va za - 159

161 hfl_54-q7:hfl :25 Page 160 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 155 do 164 Novi filmovi izbor DVD-a vr{ ni ca, u ko joj osta je tek eni gma ti~ ni {um mor skih va lo va, bila omo ta na ve - lom am bi gvi te ta, na kon nje ne osta je ni {ta. A prvi na uda ru su ame ri~ ki ka - pi ta li zam i po li ti ~a ri u bi je gu, ali i pre - ru {e ni ne o mar ksi sti kao novi Ara pi koji }e za jed no na stra da ti u ek splo zi ji ce pe - li na (do ti~ na ek splo zi ja ba ro kna je ina - ~i ca mit ske fi nal ne se kven ce Klu ba bo - ra ca sa zgra dom Svjet ske ban ke u pla - me nu). U Kell yje vu fil mu ka pi tal i po - zer ski ak ti vi zam koji se na pa ja ide ja ma {ez de se to sma {a str pa ni su u isti ka ri ka - tu ral ni ko{. Zato je ovo mo` da i je dan od naj pe si mi sti~ ni jih fil mo va iz re cen - tne holl ywo od ske pro duk ci je, bez ob zi - ra na nje gov eklek ti~ ni so und track koji zdru `u je Mob yja i Ra ve la, Satc hma i Ra di o he ad, Wa gne ra i Muse, te ki ~a sti pro duk cij ski di zajn koji se do i ma po - put mo krog sna ne kog fre a ka koji se pre do zi rao Zvjez da nim sta za ma. No, to ipak nije stro go vi de os po tov ski ve} in ter net ski film par ex cel len ce, koji fino kon den zi ra pro stor i zu mi ra ga na za slo ni ma na ~i~ ka nim no vim re `i mi ma sli ka. Film je to koji se na la zi u vje~ - nom po kre tu. Sav u zna ku bli za na ca i du a li te ta. Bo xer San tos i Je ri cho Cane. Ro land i Ro nald Ta ver ner. Dvi je atom - ske bom be. Ali i sami newyor{ki tor - nje vi-bli zan ci ~iji se mi ris pa lje vi ne ite - ka ko osje }a u zra ku, iako ga je na dja - ~ao mi ris ka li for nij skog lo si o na za sun - ~a nje na to pljen pi vom na ti je li ma ka li - for nij skih sur fe ra.»za{to u~i ni ti ne {to jed no stav nim, kad sve to mo `e te za kom pli ci ra ti?«, ci ti ra Pe dro Co sta ve li kog Jac qu e sa Ri vet tea. Taj ci tat mo` da naj bo lje ko res pon di ra s re to ri kom Kell yje ve mi zan sce ne. Kad bi pa ra fra zi ra li Ri vet tea, Kell yjev film za pra vo go vo ri o tome da»so ut hland pri pa da nama«. Nama re ci mo pri pa da - ju i oni»koc ka sti«cr ve no-bi je li stol nja - ci u sti lu {a hov ni ce iz ka fi }a u Ve ni ce Be a chu u koji ula ze Bo xer i Ro land. Ame ri~ ko lu di lo time go to vo ne svje sno do bi va uni ver zal ni {tih i pre tva ra se u hr vat sko lu di lo. Dra gan Ru be {a 160

162 hfl_54-q7:hfl :25 Page 161 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 155 do 164 Novi filmovi izbor DVD-a INVAZIJA (The Invasion, Oliver Hirschbiegel, 2007) Parafraziraju}i znamenitu Adornovu izjavu»tko ne `eli govoriti o kapi ta - lizmu, tako er treba {utjeti i o fa{i - zmu«, mogli bi smo re}i da tko ne `eli govo riti o prvoj adaptaciji romana Jacka Finneya The Body Snatchers, ta - ko er treba {utjeti i o najnovijoj filmskoj preradbi iste pri~e. Naime, upra vo putem usporedbe tih dviju pri - ~a najlak{e mo`emo otkriti ne samo ko ja je od njih kvalitetnija, nego i da tre ba {utjeti o politici ako mislimo {utje ti o ljubavi. Dakle, radnja filma Invazija tjelo - kradica (The Invasion of the Body Snat - chers, Don Siegel, 1956) na prvi je po - gled banalna: u malom kali fornijskom gradi}u odjednom lokal nom doktoru Milesu Bennellu (Kevin McCarthy) dolaze pacijenti koji se `ale da vi{e ne pre poznaju svoje bli`nje {tovi{e, ~ini se kao da su oni uljezi. Sli~na iskustva ima i Bennellova nekada{nja ljubav Becky Driscoll (Dana Wynter), koja tra `i pomo} za svoju ro akinju. Premda ih gradski psihijatar uvjerava da to nije ni{ta drugo nego»epi de - mijska masovna histerija«, Bennell i nje go va dru`ica uskoro otkrivaju da su se stanovnici grada doista promijenili, odno sno da su uistinu u njima uljezi koji su zapravo ubili njihovu du{u i za - po sjeli tijelo. Ispostavlja se da su ih zaposjeli izvan ze - maljci, tzv. Pod People koji su identi~ni normalnim ljudima, a razlikuju se tek po jednoj karakteristici sli~no kao {to u Blade Runneru Philipa K. Dicka ki borzima nedostaje mogu}nost empa - tije, tako ovima nedostaje bilo kakvo po kazivanje emocija. Izvanzemaljci ra - de na tome da zaposjednu sve ljude. Je - di ni na~in da se ljudi odupru tome jest da ne zaspu, budu}i da tek u stanju spa - va nja izvanzemaljci mogu potpuno pre uze ti tijelo. Stoga se glavni likovi filma ~itavo vrijeme, izuzev konstantne sumnje da bi neki sugra anin zapravo mo gao biti izvanzemaljac, bore s time da ne zaspu. Klimaks filma je kad Becky u jednom trenu, skrivaju}i se od iz van zemaljaca, zaspe. Bennell to otkri - va i sav izbezumljen tr~i prema auto ce - sti vri{te}i prolaze}im automobilima da su grad opsjeli izvanzemaljci, te u je - dnoj sceni koja se ujedno mo`e sma - tra ti jednim od prvih prela`enja tzv. ~e - tvrtog zida, praksa koju je u su vre me - nom filmu do vrhunca doveo recimo Woody Allen vri{ti u kameru:»oni su ve} ovdje! Ti si sljede}i!«. Ono po ~emu se Invazija tjelokradica razli kuje od ve}ine dotada{njih zna - nstve nofantasti~nih filmova iz 1950-ih jedan je sitan, ali bitan detalj. Dok su u svim drugim izvanzemaljci prikazani ugla vnom kao mutanti, divovi ili ~u do - vi{ta, ovdje oni izgledaju ba{ poput nas. Prva, i danas prevladavaju}a inter - pre tacija filma, re}i }e kako Invazija za pravo pokazuje paranoju koja je vla - da la tokom notorne McCarthyjeve ere. Kao {to u filmu na{e bli`nje i susjede za posjeda izvanzemaljac, tako je i kra - jem 1940-ih i tokom 50-ih godina tisu - }e Amerikanaca pre{lo na komunizam. Kao {to znamo, ~itav niz obi~nih i pro - minentnih ljudi (gdje je onda stradalo i pola Hollywooda) bilo je osumnji~eno zbog sumnje da su njihova mi{ljenja i sta vovi paralelni komunisti~kom na sli - je u i da zapravo ba{ kao {to to `ele u~i niti izvanzemaljci u filmu `ele pri stojne ameri~ke gra ane koji vjeruju u liberalnu demokraciju nadomjestiti no vim ljudima koji }e vjerovati u ideale ko munizma. Me utim, sama ta inter - pretacija ostaje nam du`na obja{njenja za {to se javlja nelagoda pri svijesti o na {im bli`njima i susjedima ~ije je tijelo za posjeo izvanzemaljac ili pak ko mu - nizam. Pozadina iz koje se mo`da najbolje mo`e tuma~iti posvema{nji strah i pa - ra noja prisutna kako u fiktivnom holly woodskom djelu poput Invazije tjelo kradica, tako i u fakti~kom histo - rijskom periodu McCarthyjeve ere, do - vo di nas do kratke, ali iznimno utje - cajne Freudove studije Das Unheim - liche (1919). Radi se o konceptu Do - ppel gängera. Freud u tom spisu, koji je direktno inspiriran studijom Otta Ranka Der Doppelgänger (1914), na prvi pogled neo~ekivano tvrdi kako ono»zazorno«(das Unheimliche) nije emo tivna reakcija na ne{to {to nam je ne poznato ({to bi bio i doslovni pri je - vod pridjeva unheimlich, koji dolazi od ime nice Heim, {to zna~i»ku}a«, pa sto - ga heimlich ozna~ava ne{to poznato, pri jatno), ve} posve suprotno da nas ono Zazorno uvijek vra}a na ne{to po - znato, {to nam je blisko ve} otprije. Naime, Freud pokazuje da jezi~na dife - rencija heimlich/unheimlich proizvodi do jam kao da je ono Zazorno na~elno ne {to {to ima veze s nepoznatim, te se ra di dokazivanja teze da je ono zapravo ne {to {to je vezano uz poznato poziva na Schellinga, koji je kao unheimlich sma trao sve {to posjeduje neku tajnu. I tu nastupa Doppelgänger, odnosno dvo jnik. Za razliku od prija{njeg vje ro - vanja po kojemu je dvojnik zapravo ja - mac toga da Ja ne}e nestati (budu}i da }e opstati taj Drugi), Freud pokazuje da je Doppelgänger uistinu potisnuti dio onoga Ja. Stoga, susresti svog dvojni ka predstavlja strah: s jedne stra - ne, zbog toga jer bismo mogli ostati ra - zo ~arani, s druge strane, jer bi nam on, odno sno mi sami sebi, mogao biti na pu tu. Doppelgänger je stoga figura gu - bitka. Drugim rije~ima, figura smrti. 161

163 hfl_54-q7:hfl :25 Page 162 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 155 do 164 Novi filmovi izbor DVD-a To je naglasio jo{ Otto Rank:»Izvorno poiman kao an eo ~uvar, koji osi gu ra - va besmrtno postojanje sebstva, dvo - jnik se zapravo pojavljuje kao ~ista su - prot nost, kao podsjetnik na smrtnost po jedinca, odnosno, kao glasnik same smrti«(beyond Psychology, 1958, str. 74). Sam koncept dvojnika tematiziran je u brojnim knji`evnim djelima, od Do stojevskog i Poea do Kafke i Ca - lvina, dok je na filmskom platnu pri su - tan u ostvarenjima kao {to su Kabinet dokto ra Kaligarija (Robert Wiene, 1920), Tre}i ~ovjek (Carol Reed, 1949) ili pak u novijem filmu Klub bo ra ca (Da vid Fincher, 1999). Jedan od naj - po znatijih knji`evnih primjera za si gu - rno je Slika Doriana Graya Oscara Wil - dea, gdje je glavni lik isti ~ovjek, {to vi - {e stalno isti, jer ne stari, ali nema du - {u, ba{ kao i stanovnici iz filma Inva zija tjelokradica. 162 I tu, dakako, dolazimo do Junga. Za ra zliku od Freuda i prevladavaju}eg disku rsa koji dvojnika percipira kao ne {to sablasno, Jung u dvojniku pre po - znaje mra~no nali~je pretjerane racio - nalnosti zapadne civilizacije. Premda se, dakako, radi o njegovoj spornoj teori ji arhetipova, u kojoj se tzv.»mra - ~ni dvojnik«(dunkle Doppelgänger) uvo di kao termin za sjenu koja se valja pri pisati sferi onoga Ja i koja pred - stavlja potisnuto, odnosno nesvjesno, ta kav je Doppelgänger zapravo sub ver - zivan, i to iz razloga jer se, kako tvrdi Jung tuma~e}i to posredstvom sno - va u kojima nesvjesna strana na{e osob - no sti nerijetko slijedi junaka na{ih sno - va (odnosno nas same) poput sjene ra di o potisnutom dijelu osobnosti koji se iznova mora integrirati u samu tu oso bnost. U tom smislu Doppelgänger, ma koliko bio unheimlich, zapravo mo `e predstavljati kako to pokazuju svi udvojeni likovi suvremene knji - `evno sti i filma onaj moment koji naru {ava sliku stabilnog ega, {to }e re - }i, stabilne li~nosti kao stupa kapi ta li - sti~kog poretka. Sam Jung dvojnika ne - }e definirati niti kao dobrog niti kao zlog, ve} naprosto kao»repliku ne~ijeg ne poznatog lica«. Dvojnik je u tom smi slu manifestacija `elje, i to `elje koja za pravo te`i kompenzirati gubitak (tu je Jung blizak Freudu, ako ne i Lacanu) ko ji je rezultat okova kulture. Dvojnik iz suvremene knji`evnosti i filma stoga je junak transgresije zadanih granica, ne tko ili ne{to (ako mislimo na likove po put Frankensteinova ^udovi{ta ili pak Kafkina kukca) koji dekonstruira sa me granice ljudskog. Jungova teorija dvojnika neposredno nas dovodi do Invazije tjelokradica. Ni je li ona, ukoliko sintagmu o»replici

164 hfl_54-q7:hfl :25 Page 163 ne ~ijeg nepoznatog lica«shvatimo ozbi ljno, savr{ena ilustracija onoga {to se dogodi kad ljubav nestane? Uzmimo ve zu koja neko vrijeme funkcionira sa - vr{e no: mladi} neizmjerno voli dje - vojku, ona neizmjerno voli njega. Me - u tim, u jednom trenu (uvijek ta po tre - ba»premotavanja vrpce«i pronala `e - nja toga trenutka kad je sve po{lo kri - vo) mladi} djevojku naprosto vi{e ne pre poznaje. Ona je»izvana«ostala ista (nje no je tijelo isto, njene navike i geste ta ko er), me utim, ne{to»iznutra«ne va lja: kao da je netko drugi u{ao u nje - no tijelo. Mladi} stoga opravdano mo - `e re}i:»dosad si me voljela, ali kako to da se odjednom sve promijenilo?«no dok u filmu doista postoji pravi odgo vor na to pitanje (u nju, Becky, su na prosto u{li izvanzemaljci, pa ona do - ista vi{e nije»svoja«), u Ljubavi je dru - ga ~ije. Djevojka }e vjerojatno odgo vo - ri ti:»nije se odjednom sve promijenilo, ve} se mijenjalo«. Drugim rije~ima,»ne mo `e{ prona}i taj trenutak u kojem je sve po{lo krivo«, trenuci i razlozi (za pre kid) naprosto su se gomilali i do{lo je do svojevrsne hipertrofije. Prva i naj - ~e {}a reakcija na taj argument je»zdra- vo razumski«protuargument:»zna~i ni - kad me ni nisi voljela«. I u tom smislu mla di} (ili djevojka, kako god okre - nuli) doista u drugome vidi Drugoga izvanzemaljca ili»mra~nog dvojni - ka«: to vi{e nije ista osoba, osoba s ko - jom se mogla podijeliti svaka tajna, oso ba pred kojom bi svaka djetinjasta ge sta bila slatka i zanimljiva itd. Na - pro sto, to je sada osoba kao i svaka dru ga: osoba pred kojom skrivamo {to mi sli mo, osoba pred kojom se pona {a- mo»odraslo«i»hladno«, ponovno se vra }a ju}i u simboli~ki poredak Norme i politi~ki korektnog pona{anja. Me utim, valja na tren argument da onda (»prave«) ljubavi nije ni bilo shva - ti ti ozbiljno. [to ako smo mi doista ~ita vo vrijeme izvanzemaljci, a sam Simbo li~ki poredak zapravo je ono»pri rodno«. Odnosno, {to ako drugi ko ji nije Drugi uistinu ne postoji? To je, ako bolje promislimo, krajnja pouka fi - lma Invazija tjelokradica. Ako je izvan - ze maljac mogao u}i u neku osobu koju vo limo (pa nas ona odjednom vi{e ne vo li), za{to onda ne bismo mogli tvrditi da je upravo u trenu kad nas je ta osoba vo ljela u nju u{ao izvanzemaljac. I to je Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 155 do 164 Novi filmovi izbor DVD-a za pravo pravi eksces Ljubavi, da neka oso ba kad je pogodi tzv. Kupidova stre - li ca odjednom prestaje biti ono {to je bi la. Pozivi prijatelja postaju posve ire - le vantni (isklju~iti mobitel postaje con - di tio sine qua non), obiteljske obaveze i navike (ru~kovi, razgovori, itd.) tro {e- nje vremena, a poslovni ili profe sio - nalni planovi nestaju u svakom za grlja - ju. U tom smislu, ispravan odgovor na pi ta nje u kojem trenu je ljubav nestala bio bi i prije nego je po~ela. [to ne zna ~i da nikad nije ni postojala, nego da je sam ~in»prestanka ljubavi«(ili ba rem zaljubljenosti) mo`da na kraju ne ka vrsta obrambenog mehanizma sa - mog organizma. Obrana na to krajnje»be smisleno«, po`rtvovno i bezuvjetno tro {enje. S druge strane, osoba koja i dalje voli kao da samo to tro{enje dovodi do ap - surda. Sjetimo se da je jedini na~in u Inva ziji tjelokradica da i u nas ne u e izvan zemaljac taj da ne zaspimo, da bu - demo neprekidno budni. A nije li to naj bolji mogu}i opis osobe koja i dalje vo li osobu koja nju ne voli? Ne htjeti pri znati da je ljubav nestala ~ak i ge - sta»onda ljubav nije postojala«jo{ je uvi jek uhva}ena u krug ljubavi i do ka - zuje da je subjekt jo{ uvijek zaljubljen ne zna~i ni{ta drugo nego»ne htjeti za spati«. Ako je drugi postao Drugi, izvan zemaljac, to ne zna~i da moram i ja: ja jo{ uvijek u sebi mogu sa~uvati do zu na{e Ljubavi (ili u filmu:»hu ma - no sti«) koja }e na kraju uvijek izno - va ta»zadnja«nada spasiti i Tebe. Upravo u tom kontekstu valja i{~itati naj noviju preradbu Invazije tjelo kra di - ca. Kao i uvijek, pronala`enje razlika izme u originala i preradbe mo`e otkri ti koja je uop}e intencija novoga fi lma. U skladu s feministi~kim vre me - ni ma, glavni lik novoga filma sada je Ni co le Kidman. Za razliku od ori gi - nala, ona je sada doktorica Bennell, dok je njezin partner Daniel Craig Ben Dri scoll. Za{to su se promijenili spo lo - vi, a prezimena su ostala ista, vidjet }e- mo ne{to kasnije. Radnja ide ovako: Ni co le Kidman glumi mladu psihija tri - cu koja obavljaju}i svoj posao primijeti ~u dna pona{anja kod svojih pacijenata. Sve se to zbilo nakon {to se prilikom ula ska u Zemljinu orbitu raspala ame - ri~ka svemirska letjelica, te je time pro - {i rena tajanstvena epidemija koja mi je - nja pona{anje `ivih bi}a. O~ekivano, je dan od prvih zara`enih ljudi je Tu - cker (Jeremey Northam), ni manje ni vi {e nego biv{i suprug Carol Bennell. A ka ko ona otkriva tu svjetsku zavjeru? Pa iznova kao i u prvom filmu, origi na - lu. Kad joj dolazi jedna pacijentica i ka - `e»moj suprug nije moj suprug.«isku - sni psihijatar se na takvu konstataciju vje rojatno ne bi previ{e obazirao, no ka da joj i drugi pacijenti dolaze sa sli - ~nim iskustvima, te utipkavanjem u Google uvidi da i sinovi, k}erke, su pru - ge itd. vi{e nisu sinovi, k}erke, supruge itd., onda situacija postaje alarmantna. Be nnell sada mora u~initi sve kako bi za {titila svoga sina, koji }e se na kraju, da kako, ispostaviti kao klju~ni element u zaustavljanju eskaliraju}e invazije. I tu otkrivamo zna~enje i neuspjeh pro - mje ne spola glavnoga lika. Naime, kad bi Invazija bila pravi feministi~ki film onda bi glavni lik ostao mu{karac: upra vo ~injenicom da je glavni lik `ena izno va se podilazi klasi~nom mitu o»bri`noj majci«po kojemu jedino ma - jka mo`e biti sposobna za bezuvjetnu lju bav spram svog djeteta. Onaj koji je zao je, naravno, mu{karac, bio to biv{i mu` ili potencijalni novi partner koji }e pred kraj filma i sam, naravno, postati izvan zemaljac. Premda je Invazija film u kojem je Oli - ver Hirschbiegel, njema~ki redatelj po - znat po filmu Hitler: kona~ni pad (2004) i jo{ boljem Eksperimentu (2001), neuspje{no spojio SF s eleme - nti ma psiholo{kog trilera (tokom ~ita - vog filma osje}a se nemogu}nost da Inva zija proizvede dojam kao {to to mo gu recimo 28 tjedana kasnije ili ~ak Ja sam legenda), ipak treba odati pri - zna nje jednom detalju. U skladu s pre - vla davaju}om interpretacijom origi - nala Invazije tjelokradica, po kojoj se u fi lmu zapravo radi o ekranizaciji»crve- ne prijetnje«, mogli bismo re}i da Inva - zija zapravo predstavlja ekranizaciju pri jetnje s Bliskog Istoka odnosno te rorizma. Me utim, umjesto jasne impli kacije da se u filmu doista radi o no vom Neprijatelju (teroristu umjesto ko munistu) kamufliranom u oblik ^o - vje ka, Hirschbiegel je odlu~io naglasiti upra vo taj»ljubavni«aspekt koji je ne - do stajao u prvoj verziji filma. Da nam Invazija, umjesto dosadnih po - li ti~kih analiza (gdje onda sukladno do - 163

165 hfl_54-q7:hfl :25 Page 164 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 155 do 164 Novi filmovi izbor DVD-a bu u kojem se nalazimo izvanze ma ljci - ma mo`emo pripisivati teroristi~ki, ko - mu ni sti~ki itd. predznak), doista go vo - ri ne{to i o ljubavi mo`da najbolje go - vo ri radikalna razlika od originala. Dok u originalu nije bilo ne~ega poput imu niteta, ovdje je upravo sin glavne pro tagonistice taj koji je imun. U je - dnom razgovoru Carol svome sinu ka - `e:»mislila sam da si zaspao«, a on odgo vara:»jesam zaspao. Jesam. Pro - {lu no}, i ovo jutro. Zna~i li to ne{to lo {e?«me utim, za razliku od drugih lju di koji zaspu, sin je ostao isti, i dalje vo li svoju majku jer je imun. Premda bi se Hirschbiegelu moglo prigovoriti da je njegova verzija jedina me u ~etiri ve rzije koja ima optimisti~an zavr{etak, te da je originalna verzija iz ipak vje rnija fakti~nom stanju gdje ljubav ne rijetko, kada jednom nestane, ne sta - ne u nepovrat, taj kratak dijalog ipak je instruktivan. Jer nije li najbolji dokaz lju bavi da i nakon {to zaspimo, nakon {to se recimo prekine veza i druga oso - ba nastavi `ivjeti svoj `ivot kao da nas nije ni bilo, jo{ uvijek volimo? Najbolja de fi nicija ljubavi ili patologije, kako god stoga bi bila: ako i nakon spa - va nja jo{ uvijek voli{, to zna~i da si imun (na prekid, prijevaru itd. itd.). U tom smislu biv{i suprug glavne pro ta - go nistice i mo`e, kao i svatko tko vi{e ne voli, re}i:»kada se probudi{, osje}at }e{ se posve isto kao i ja«. Prava mjera lju bavi, metafori~ki kazano, stoga je u bu enju i spavanju. Naravno, bilo bi pogre{no re}i da naj - no vija Invazija nema politi~ke ele - mente. Oni do izra`aja najbolje dolaze u jednoj sceni na sve~anoj ve~eri u dija - lo gu izme u Carol i ruskog amba sa do - ra Yorisha. On naime isprovocira Carol svo jom pseudofreudovskom tvrdnjom:»ja tvrdim da je civilizacija iluzija, igra pretva ranja. Ono {to je istina je da smo svi mi `ivotinje, vo ene primitivnim insti nktima. Kao psihijatrica, morate zna ti da je to istina.«carol u post stru - ktu ralisti~kom stilu odgovara:»da bu - dem iskrena, ambasadore, kada mi ne - tko po~ne pri~ati o istini, ono {to ~u - jem je prije ono {to oni govore o sebi sa mi ma nego o svijetu.«i tu kre}e po - li ti~ki zaokret, koji se dakako mogao o~e kivati od jednog ruskog amba sa - dora:»to je mo`da istina, mo`da biti Rus u ovoj zemlji nije ni{ta drugo nego pa to logija. Pa {to mislite, mo`ete li mi po mo}i? Mo`ete li mi dati pilulu? Da svi jet vidim onako kako ga vide Ame ri - kanci. Mo`e li mi pilula pomo}i da shva tim Irak, ili Dafur, ili ~ak New Orleans?«Naravno, ovo pitanje s pilu - lom neodoljivo podsje}a na tre}u pilu - lu iz Matrixa, pa Yorish nastavlja:»sve {to tvrdim jest da civilizacija nestaje ka - da je najvi{e trebamo. U pravoj situaciji svi smo mi sposobni u~initi najgore zlo ~ine. Zamisliti svijet u kojem to ne bi bilo tako, gdje svaka kriza ne bi uzro kovala novim strahotama, gdje sva ke novine ne bi bile pune rata i na - silja, to bi zna~ilo zamisliti svijet u ko - jem ljudska bi}a ne bi vi{e bila ljudska.«pouka Invazije, ma koliko mo`da zaka - za la na izvedbenom planu (scenariju i di jalozima, prije svega), zapravo je da - le kose`na. Kada su izvanzemaljci go to - vo potpuno zavladali svijetom, svugdje je nestalo sukoba i ratova. Me utim, ka da se na kraju pro{irio»lijek«kojim su ljudi ponovno postali ljudi, novine su se polako opet po~ele puniti»sta - nda rdnim«vijestima (tragedijama, hu - ma nitarnim krizama, ratovima). Pouka je sljede}a: ukoliko `elimo o~uvati lju - bav, mo`da je potrebno da postoji i na - silje. Jer u svijetu bez nasilja sama lju - bav zapravo ne bi imala nikakvog smi - sla. Drugim rije~ima, mr`nja i ljubav dvi je su strane jedne te iste kovanice. A upra vo je (izvanzemaljska) ravno du - {nost, kako je to sjajno pokazala Rena - ta Salecl u svojoj knjizi Protiv ravno - du{nosti, znak da je ljubav nestala. Sre}ko Horvat 164

166 hfl_54-q7:hfl :25 Page 165 LJE TO PI SOV LJE TO PIS Kre {i mir Ko {u ti} Fil mo gra fi ja ki no re per to a ra od 28. ve lja ~e do 12. lip nja Ba gra (The Flock) SAD, 2007 pr. tvrt. Bauer Martinez International, Double Nickel Entertainment, Gi bral tar Films, Lucky 50 Pro duc ti ons i Tem plar Films; pr. Je net te Kahn, Wai-keung Lau (as Andrew Lau), Philippe Martinez, Larry Rapaport, Adam Richman i Elie Sa ma ha; izvr. pr. Ka rin ne Behr, Luc Cam pe au, Ro bert L. Levy i Pe - ter Schwe rin sc. Hans Ba u er i Cra ig Mit chell; r. WAI-KE UNG LAU; snim. En - ri que Che di ak; mt. Tracy Adams i Mar tin Hun ter; gl. Guy Far ley; sgf. Ed Vega; kgf. De bo rah Ever ton ul. Ri chard Gere, Cla i re Da nes, Ka Dee Stric kland, Ray Wise, Russell Sams, Avril Lavigne, Kristina Sisco, Dwayne L. Barnes, Matt Schulze, De bri an na Man si ni, Ed Ac ker man, French Ste wart 105 min dis tr. Blitz Film & Video Distribution Block Party SAD, 2005 DOKUMENTARNI pr. tvrt. Bob Yari Productions, Kabuki Brothers, Partizan Entertainment i Pilot Boy Productions; pr. Mustafa Abuelhija, Dave Chappelle, Julie Fong i Bob Yari; izvr. pr. Gregory Roe Manocherian, Doug Le vi ne i Skot Bright sc. Dave Chap pel le; r. MI CHEL GON DRY; snim. El len Ku - ras; mt. Jeff Bu cha nan, Sa rah Flack i Ja mie Kir kpa trick; gl. Cory Smith; sgf. Pe - ter Zum ba; kgf. Whit ney Kyles 103 min dis tr. Dis co very Film & Vi deo Dis - tribution Bra }a po krvi (We Own the Night) SAD, 2007 stud. Co lum bia Tri Star Mo ti on Pic tu re Gro up; pr. tvrt Pro - ductions, Industry Entertainment i Nick Wechsler Productions; pr. Nick Wechsler, Marc Butan, Mark Wahlberg i Joaquin Phoenix; izvr. pr. Mark Cuban, Anthony Ka ta gas i Todd Wa gner sc. Ja mes Gray; r. JA MES GRAY; snim. Jo a quín Baca- Asay; mt. John Axel rad; gl. Woj ci ech Ki lar; sgf. Ja mes C. Feng; kgf. Mi cha el Clancy ul. Jo a qu in Pho e nix, Eva Men des, Mark Wah lberg, Ro bert Du vall, Alex Veadov, Dominic Colon, Danny Hoch, Oleg Taktarov, Moni Moshonov, Antoni Corone, Craig Walker, Tony Musante, Joe D Onofrio, Yelena Solovey i dr 117 min distr. Discovery Film & Video Distribution Char lie Bar tlett SAD, 2007 pr. tvrt. Sidney Kimmel Entertainment, Everyman Pictures, Texon Entertainment, David Permut Productions, Granite Rock Films i Madacy Enterta in ment; pr. Jay Ro ach, Da vid Per mut, Bar ron Kidd i Sid ney Kim mel; izvr. pr. Jen ni fer Pe ri ni, Wil li am Hor berg, Trish Hof fman i Bru ce Toll sc. Gu stin Nash; r. JON POLL; snim. Paul Sa rossy; mt. Alan Ba um gar ten; gl. Chri stop he Beck; sgf. Joshu de Cartier; kgf. Luis Sequeira ul. Anton Yelchin, Robert Downey Jr, Hope Da vis, Kat Den nings, Tyler Hil ton, Mark Ren dall, Dylan Tay lor, Me gan Park, Jake Ep ste in, Jo nat han Ma len, De rek McGrath, Step hen Yo ung 97 min distr. Blitz Film & Video Distribution Da no va prva lju bav (Dan in Real Life) SAD, 2007 stud. To uch sto ne Films; pr. tvrt. Jon She stack Pro duc ti ons, Dan In Real Life Productions, Focus Features i Touchstone Pictures; pr. Jonathan Shestack i Brad Ep ste in; izvr. pr. Noah Ro sen i Mari Jo Win kler-iof fre da sc. Pi - er ce Gar dner i Pe ter Hed ges; r. PE TER HED GES; snim. Law ren ce Sher; mt. Sa - rah Flack; gl. Son dre Ler che; sgf. Mark Gar ner; kgf. Alix Fri ed berg ul. Ste - ve Carell, Juliette Binoche, Dane Cook, Alison Pill, Brittany Robertson, Marlene Lawston, Dianne Wiest, John Mahoney, Norbert Leo Butz, Amy Ryan, Jessica Hecht, Frank Wood 98 min distr. Discovery Film & Video Distribution ti su }a go di na pri je Kri sta ( B. C.) SAD, Novi Ze land, 2008 stud. War ner Bros. Pic tu res; pr. tvrt. Cen tro po lis En - tertainment, Mark Gordon Company, Legendary Pictures, Inc; pr. Michael Wimer, Ro land Em me rich i Mark R. Gor don; izvr. pr. Sa rah Brad shaw, Wil li am Fay, Tom Kar now ski, Ha rald Klo ser, Scott Med nick i Tho mas Tull sc. Ro land Em - me rich i Ha rald Klo ser; r. RO LAND EM ME RICH; snim. Ueli Ste i ger; mt. Ale xan - der Ber ner; gl. Ha rald Klo ser i Tho mas Wan ker; sgf. He at her Ca me ron, Marc Homes, David Warren, Fleur Whitlock, Robin Auld, Jules Cook i Michael Berg; kgf. Renée April i Odi le Dicks-Mi re a ux ul. Ste ven Stra it, Ca mil la Bel le, Cliff Curtis, Joel Virgel, Affif Ben Badra, Mo Zinal, Nathanael Baring, Mona Hammond, Mar co Khan, Re e ce Rit chie, Joel Fry, Omar Sha rif 109 min dis tr. Blitz Film & Video Distribution Di no sa u ri: di vo vi Pa ta go ni je (Di no sa urs: Gi ants of Pa ta go nia) Kanada, 2007 ANIMIRANI pr. tvrt. Sky High Entertainment; pr. Carl Sam son; sc. Marc Fa fard; r. MARC FA FARD; snim. Wil li am Re e ve; mt. René Ca - ron; sgf. Ri chard Ber ge ron glas. Do nald Sut her land, Ro dol fo Co ria 40 min distr. Blitz Film & Video Distribution 165

167 hfl_54-q7:hfl :25 Page Do ga aj (The Hap pe ning) Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 165 do 171 Ko{uti}, K.: Filmografija kinorepertoara SAD, In di ja, 2008 stud. 20th Cen tury Fox; pr. tvrt. Blin ding Edge Pic tu res, Ba - rry Men del Pro duc ti ons i Spyglass En ter ta in ment Hol dings, LLC; pr. M. Night Shyamalan, Samuel L Mercer i Barry Mendel; izvr. pr. Roger Birnbaum, Gary Bar ber, Ron nie i Za ri na Screw va la sc. M. Night Shya ma lan; r. M. NIGHT SHYAMALAN; snim. Tak Fujimoto; mt. Conrad Buff; gl. James Newton Howard; sgf. An thony Dun ne i Anne Se i bel; kgf. Betsy He i mann ul. Mark Wah lberg, Zooey Deschanel, John Leguizamo, Ashlyn Sanchez, Betty Buckley, Spencer Breslin, Ro bert Ba i ley Jr, Frank Col li son, Je remy Strong, Alan Ruck, Vic to ria Clark, M. Night Shya ma lan, Ro bert Len zi, Step hen Sin ger 91 min dis tr. Con ti - nental Film Dok nas jac kpot ne ra sta vi (What Hap pens in Ve gas...) SAD, 2008 stud. 20th Cen tury Fox i Re gency En ter pri ses; pr. tvrt. Penn Sta - tion Entertainment, 21 Laps Entertainment, Regency Enterprises, Mosaic Media Group i Dune Entertainment; pr. Michael Aguilar, Dean Georgaris i Shawn Levy; izvr. pr. Jo seph M. Ca rac ci o lo Jr. sc. Dana Fox; r. TOM VA UG HAN; snim. Mat - thew F. Le o net ti; mt. Matt Fri ed man; gl. Chri stop he Beck; sgf. W. Ste ven Gra - ham; kgf. Re nee Ehr lich Kal fus ul. Ca me ron Diaz, As hton Kut cher, Rob Cor - ddry, Lake Bell, Jason Sudeikis, Treat Williams, Deirdre O Connell, Michelle Krusiec, Dennis Farina, Zach Galifianakis, Queen Latifah, Krysten Ritter, Ricky Garcia, An drew Daly i dr 99 min dis tr. Con ti nen tal Film Do mi no SAD, Fran cu ska, 2005 stud. New Line Re cords; pr. tvrt. Do mi no Inc, Scott Free Productions, Davis-Films i Metropolitan Filmexport; pr. Tony Scott i Samuel Hadida; izvr. pr. Barry Waldman, Toby Emmerich, Victor Hadida, Zach Schiff-Abrams, Lisa El lzey i Skip Cha is son sc. Ri chard Kelly (po ide ji svo joj i Stevea Barancika); r. TONY SCOTT; snim. Daniel Mindel; mt. William Goldenberg i Chri sti an Wa gner; gl. Ha rry Greg son-wil li ams; sgf. Drew Bo ug hton i Ke - ith Ne ely; kgf. Bob Mor gan i Mat thew Gol dman ul. Ke i ra Knigh tley, Mic key Rourke, Macy Gray, Shondrella Avery, Dabney Coleman, Peter Jacobson, Kel O Neill, Lucy Liu, Jacqueline Bisset, Dale Dickey, Christopher Walken, Mena Suva ri, Tom Wa its 127 min dis tr. Blitz Film & Vi deo Dis tri bu ti on Don Qu i jo te Ma ga re }a po sla (Don key Xote) [panjolska, Italija, 2007 ANIMIRANI pr. tvrt. Lumiq Studios, Bren Entertainment i Filmax Animation; pr. Julio Fernández i Sergio Toffetti; izvr. pr. Carlos Fernández, Giulia Marletta i Paco Rodríguez sc. Angel E. Pariente (nadahnuto romanom Bistri vitez Don Quijote od Manche Miguela de Cervante sa); r. JOSE POZO; mt. Félix Bu e no; gl. An drea Gu er ra; sgf. Este ban Mar tin glas. Sven Medve {ek, Mila Elegovi}, Ozren Grabari}, Jasna Pali} Picukari}, Vid Ba log 90 min dis tr. Blitz Film & Vi deo Dis tri bu ti on 21 ras pad Las Ve ga sa (21) SAD, 2008 stud. Columbia Pictures; pr. tvrt. Michael De Luca Productions, Relativity Media i Trigger Street Productions; pr. Dana Brunetti, Michael De Luca i Ke vin Spa cey; izvr. pr. Wil li am S. Be a sley, Ryan Ka va na ugh i Brett Rat ner sc. Pe ter Ste in feld i Al lan Loeb (pre ma knji zi Brin ging Down the Ho u se: The In - si de Story of Six M.I.T. Stu dents Who Took Ve gas for Mil li onsbena Mezricha); r. ROBERT LUKETIC; snim. Russell Carpenter; mt. Elliot Graham; gl. David Sardy; sgf. Ja mes F. Tru es da le i Chri sti na Wil son; kgf. Luca Mos ca ul. Jim Stur gess, Kevin Spacey, Kate Bosworth, Aaron Yoo, Liza Lapira, Jacob Pitts, Laurence Fishbur ne, Jack McGee, Josh Gad, Sam Gol za ri, He len Ca rey, Jack Gil pin 123 min distr. Continental Film Dvi je se stre za kra lja (The Ot her Bo leyn Girl) SAD, V. Britanija, 2008 stud. Columbia Pictures; pr. tvrt. Focus Features, Ruby Films, BBC Films, Scott Rudin Productions i Relativity Media; pr. Alison Owen; izvr. pr. David M. Thompson i Scott Rudin sc. Peter Morgan (prema istoimenome romanu Philippa Gregoryja); r. PETER MORGAN; snim. Kieran McGuigan; mt. Paul Knight i Ca rol Lit tle ton; gl. Paul Can te lon; sgf. Da vid Al lday, Mat - thew Gray, Ke vin Phipps, Sui Ra ja ka ru na i Emma Mac De vitt; kgf. Sandy Po well ul. Natalie Portman, Scarlett Johansson, Eric Bana, Jim Sturgess, Mark Rylance, Kristin Scott Thomas, David Morrissey, Benedict Cumberbatch, Oliver Co le man, Ana Tor rent, Ed die Red may ne, Juno Tem ple 115 min dis tr. Discovery Film & Video Distribution D`in gis Kan rat nik i vla dar (Mon gol) Rusija, Mongolija, Njema~ka i Kazahstan, 2007 pr. tvrt. Andreevsky Flag Film Company, Kinofabrika GmbH, Kinokompaniya CTB i X-Filme Creative Pool; pr. Ser gei Sel ya nov, An ton Mel nik i Ser gei Bo drov; izvr. pr. Bu lat Ga lim - ge re yev, Alec Schul mann i Bob Ber ney sc. Arif Ali yev i Ser gei Bo drov; r. SER - GEI BO DROV; snim. Ro gi er Stof fers i Ser gei Tro fi mov; mt. Valdís Óskarsdó ttir i Zach Sta en berg; gl. Tu o mas Kan te li nen; sgf. Wang Min Kwa, Hai Ming Xi ang i Elena Zhukova; kgf. Karin Lohr ul. Tegen Ao, Tadanobu Asano, Ying Bai, Khu lan Chu lu un, Bao Di, Ba yer tset seg Er de ne bat, Deng Ba Te Er, You Er, Sai Xing Ga, Ba Yin Qi Qi Ge, Ba De Rong Gui, Sun Ben Hon 120 min dis tr. Blitz Film & Video Distribution Edu art Njema~ka, Gr~ka, 2006 pr. tvrt. CL Productions, Greek Film Center, Hellenic Radio & Television (ERT), Jost Hering Filmproduktion, Le Spot, Medienboard Berlin-Brandenburg, Nova i Odeon S.A. (Greece); pr. Jost Hering, Kostas Lambropoulos i Angeliki Antoniou; izvr. pr. Manos Krezias sc. Angeliki Antoniou; r. ANGELIKI ANTONIOU; snim. Jürgen Jürges; mt. Takis Yannopoulos; gl. Konstantinos Christides i Minos Matsas; sgf. Ioulia Stavridou; kgf. Ioulia Stavridou ul. Eshref Dur mis hi, Er me la Teli, Ndri cim Xhe pa, An dre Hen nic ke, Adri - an Azi ri, Gaz mend Gjo kaj, Ma nos Va ko u sis, Edi Me ha na 105 min dis tr. Sava

168 Juno SAD, Ka na da, 2007 pr. tvrt. Man da te Pic tu res, Mr. Mudd Pro duc ti ons i Fox Searchlight Pictures; pr. Mason Novick, Lianne Halfon, Russell Smith i John Malko vich; izvr. pr. Jo seph Dra ke, Nat han Ka ha ne i Dan Du bi ec ki sc. Di a blo Cody; r. JASON REITMAN; snim. Eric Steelberg; mt. Dana E. Glauberman; gl. Matt Messina; sgf. Michael Diner i Catherine Schroer; kgf. Monique Prudhom- 167 hfl_54-q7:hfl :25 Page 167 Fran klin (Fran klin et le trésor du lac) Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 165 do 171 Ko{uti}, K.: Filmografija kinorepertoara Kan da, Fran cu ska, 2006 ANI MI RA NI pr. tvrt. Al pha nim i Nel va na uz pot - poru Cofinova 2 i Cofimage 16; izvr. pr. Clément Calvet, Christian Davin, Scott Dyer i Em ma nuèle Pe try sc. John van Brug gen (pre ma izvor noj ide ji Pa u let - tea Bourgeoisa i Brende Clark); r. DOMINIQUE MONFERY; mt. Patrick Gonidec; gl. Ray Par ker i Tom Szcze sni ak; sgf. Oli vi er Bes son glas. Ivan \uri ~i}, Lana Bla }e, Dora Poli}, Boris Barberi}, Silvio Vovk 80 min distr. Pa-dora Han nah Mon ta na (Han nah Mon ta na/mi ley Cyrus: Best of Both Worlds Con cert Tour) SAD, 2008 DOKUMENTARNO-IGRANI stud. Walt Disney Pictures; pr. tvrt. PACE i Walt Dis ney Pic tu res; pr. Bru ce Hen dricks, Ar thur Re po la i Kenny Or - tega; izvr. pr. Douglas C Merrifield i Vince Pace sc. nadahnuto televizijskim serijalom Hannah Montana, koji su smislili Richard Correll, Barry O Brien i Micha el Por yes r. BRU CE HEN DRICKS; snim. Mit chell Amun dsen; mt. Mi cha el Tro - nick; sgf. Bru ce Al len; kgf. Da hlia Fo ro u tan 80 min dis tr. Con ti nen tal Film Hor ton (Dr. Se uss Hor ton He ars a Who!) SAD, 2008 ANI MI RA NI stud. Fox Ani ma ti on Stu di os; pr. tvrt. Blue Sky Studios, Twentieth Century Fox Animation i Twentieth Century-Fox Film Corporation; pr. Robert Gordon i Bruce Anderson; izvr. pr. Christopher Meledandri, Chris Wed ge i Au drey Ge i sel sc. Ken Da u rio i Cin co Paul (po ide ji i pre ma isto i me noj knji zi Dr. Se us sa); r. JIMMY HAY WARD i STE VE MAR TI NO; mt. Tim Nordquist; gl. John Powell; sgf. Thomas Cardone glas. Kre {imir Miki}, Filip Juri ~i}, Ksenija Marinkovi}, Robert Ugrina, Ozren Grabari}, Dino Jelusi} 88 min distr. Continental Film Ilu zi o nist (The Il lu si o nist) SAD, ^e{ka, 2006 pr. tvrt. Michael London Productions, Bob Yari Productions, Contagious Entertainment, Bull s Eye Entertainment, Stillking Films i Koppelman and Levien; pr. David Levien, Brian Koppelman, Michael London, Bob Yari i Cathy Schul man; izvr. pr. Jane Gar nett, Joey Hor vitz, Ted Li e bo witz i Tom Nu - nan sc. Neil Burger (prema pripovijetki Eisenheim the Illusionist Stevena Millhausera); r. NEIL BURGER; snim. Dick Pope; mt. Naomi Geraghty; gl. Philip Glass; sgf. Ste fan Ko va cik i Vla sta Svo bo da; kgf. Ngi la Dic kson ul. Ed - ward Norton, Paul Giamatti, Jessica Biel, Rufus Sewell, Eddie Marsan, Jake Wood, Tom Fisher, Aaron Johnson, Eleanor Tomlinson, Karl Johnson 110 min distr. Blitz Film & Video Distribution Ima{ pet lju? (The Buc ket List) SAD, 2007 stud. War ner Bros. Pic tu res; pr. tvrt. Two Ton Films, Stor yli ne En - tertainment, Zadan/Meron Productions i Reiner/Greisman; pr. Craig Zadan, Neil Me ron, Alan Gre i sman i Rob Re i ner; izvr. pr. Tra vis Knox, Ju stin Za ckham i Jeff Stott sc. Ju stin Za ckham; ROB RE I NER; snim. John Schwart zman; mt. Ro - bert Le ig hton; gl. Marc Sha i man; sgf. Jay Pe lis si er; kgf. Molly Ma gin nis ul. Jack Nicholson, Morgan Freeman, Sean Hayes, Beverly Todd, Rob Morrow, Alfonso Freeman, Rowena King, Annton Berry Jr, Verda Bridges, Destiny Brownridge, Brian Copeland, Ian Anthony Dale, Jennifer Defrancisco, Hugh B. Holub 97 min dis tr. Blitz Film & Vi deo Dis tri bu ti on In di a na Jo nes i kra ljev stvo kri stal ne lu ba nje (In di a na Jo nes and the Kin gdom of the Cry stal Skull) SAD, 2008 stud. Paramount Pictures; pr. tvrt. Kennedy/Marshall Company, Amblin Entertainment i Lucasfilm, Ltd; pr. Frank Marshall; izvr. pr. Kathleen Ken nedy i Ge or ge Lu cas sc. Da vid Ko epp (po ide ji Ge or gea Lu ca sa i Jef fa Nathansona i prema izvornoj ideji Georgea Lucasa i Philipa Kaufmana); r. STE- VEN SPIELBERG; snim. Janusz Kaminski i Xavier Perez Grobet; mt. Michael Kahn; gl. John Wil li ams; sgf. Luke Fre e born, Law ren ce A. Hubbs, Mark W. Mansbridge, Lauren E. Polizzi i Troy Sizemore; kgf. Bernie Pollack i Mary Zophres ul. Har ri son Ford, Cate Blan chett, Ka ren Al len, Shia La Be o uf, Ray Win - stone, John Hurt, Jim Broadbent, Igor Jijikine Alan Dale, Joel Stoffer, Neil Flynn, V.J. Foster 124 min distr. Blitz Film & Video Distribution Iron Man SAD, 2008 stud. Paramount Pictures; pr. tvrt. Dark Blades Films, Fairview Entertainment, Marvel Enterprises, Marvel Studios i Road Rebel; pr. Avi Arad i Kevin Feige; izvr. pr. Stan Lee, Jon Favreau, Louis D Esposito, Peter Billingsley, Da vid Ma i sel i Ari Arad sc. Mark Fer gus, Hawk Ostby, Art Mar cum i Matt Hol - loway (prema ideji istoimena Marvelova stripovskoga serijala); r. JON FAVRE- AU; snim. Matthew Libatique; mt. Dan Lebental; gl. Ramin Djawadi; sgf. Richard F. Mays i Su zan Wex ler; kgf. Re bec ca Ben tjen i La u ra Jean Shan non ul. Ro bert Dow ney Jr, Ter ren ce Ho ward, Jeff Brid ges, Gwyneth Pal trow, Le slie Bibb, Shaun Toub, Faran Tahir, Sayed Badreya, Bill Smitrovich, Clark Gregg, Tim Guinee, Jon Favreau 126 min distr. Blitz Film & Video Distribution Jum per SAD, 2008 stud. Re gency En ter pri ses i 20th Cen tury Fox; pr. tvrt. New Re - gency Productions, Dune Entertainment, Created By i Hypnotic u suradnji sa Epsi lon Mo ti on Pic tu res; pr. Jay San ders, Lu cas Fo ster, Si mon Kin berg i Ar non Mil - chan; izvr. pr. Vin ce Ge rar dis, Ralph Vi ci nan za, Stacy Maes, Kim Win ther i Scott Gar den ho ur sc. Da vid S. Go yer, Jim Uhls i Si mon Kin berg (pre ma isto i me - nome romanu Stevena Goulda); r. DOUG LIMAN; snim. Barry Peterson; mt. Saar Kle in, Dean i Don Zim mer man; gl. John Po well; sgf. Eli nor Rose Gal bra - ith, Peter Grundy, Tamara Marini, Tom Valentine, Saverio Sammali i Kikuo Ota; kgf. Magali Guidasci ul. Hayden Christensen, Samuel L. Jackson, Diane Lane, Jamie Bell, Rachel Bilson, Michael Rooker, AnnaSophia Robb, Max Thieri ot, Jes se Ja mes, Tom Hul ce, Kri sten Ste wart, Teddy Dunn 90 min dis tr. Continental Film

169 hfl_54-q7:hfl :25 Page 168 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 165 do 171 Ko{uti}, K.: Filmografija kinorepertoara 168 me ul. Ellen Page, Michael Cera, Jennifer Garner, Jason Bateman, Allison Janney, J.K. Simmons, Olivia Thirlby, Eileen Pedde, Rainn Wilson, Daniel Clark, Darla Vandenbossche, Aman Johal 96 min distr. Pa-dora Kod amid `e Idri za Bosna i Hercegovina, 2004 pr. tvrt. Radio-televizija Federacije BiH i Refresh Production; pr. Ademir Kenovi}; izvr. pr. Ismet Begta {evi} sc. Namik Kabil; r. snim. Mirsad Herovi}; mt. Almir Kenovi}; gl. Sa{a Lo {i}; sgf. Sanda Popovac; kgf. Amela Vili} ul. Senad Ba {i}, Mustafa Nadarevi}, Semka Sokolovi}-Bertok, Emir Had`ihafizbegovi}, Nada \urevska, Dragan Marinkovi}, Sanja Buri}, Izudin Bajrovi}, Armela Toski}, Edin Had`ihafizbegovi}, Muharem Malagi}, Enis Be{lagi} 94 min distr. Refresh Production Kra lje vi kvar ta (Stre et Kings) SAD, 2008 stud. Fox Se arc hlight Pic tu res; pr. tvrt. New Re gency Films Inc, Yari Film Gro up (YFG), 3 Arts En ter ta in ment i Em mett/fur la Films; pr. Ale xan - dra Mil chan, Er win Stoff i Lu cas Fo ster; izvr. pr. Mi che le We i sler, Bob Yari i Ar - non Mil chan sc. Ja mes El lroy, Kurt Wim mer i Ja mie Moss (po ide ji Ja me sa Ellroya); r. DAVID AYER; snim. Gabriel Beristain; mt. Jeffrey Ford; gl. Graeme Revell; sgf. Alexander Hammond; kgf. Michele Michel ul. Keanu Reeves, Forest Whitaker, Common, Martha Higareda, Cedric the Entertainer, Chris Evans, Noel Gugliemi, Kenneth Choi, Hugh Laurie, Naomie Harris, Cle Shaheed Sloan, Ama ury No las co, John Cor bett, Te rry Crews 109 min dis tr. Con ti nen tal Film Kri vo tvo ri te lji (Die Fälscher) Njema~ka, Austrija, 2007 pr. tvrt. Magnolia Filmproduktion, Babelsberg Film, Beta Cinema, Filmförderung Hamburg, Josef Aichholzer Filmproduktion, Studio Babelsberg, Motion Pictures GmbH, Zweites Deutsches Fernsehen (ZDF); pr. Josef Aichholzer, Nina Bohlmann i Babette Schröder sc. Stefan Ruzowitzky (prema romanu Des Teufels Werkstatt Adolfa Burgera); r. STEFAN RU- ZOWITZKY; snim. Benedict Neuenfels; mt. Britta Nahler; gl. Marius Ruhland; sgf. Isi dor Wim mer; kgf. Ni co le Fisc hnal ler ul. Karl Mar ko vics, Au gust Di ehl, Devid Striesow, Martin Brambach, August Zirner, Veit Stübner, Sebastian Urzendowsky, Andreas Schmidt, Tilo Prückner, Lenn Kudrjawizki, Norman Stoffregen, Bernd Raucamp 98 min distr. Blitz Film & Video Distribution Kro ni ke iz Nar ni je: Kra lje vi} Kas pi jan (The Chro nic les of Nar nia: Prin ce Cas pi an) SAD, V. Bri ta ni ja, 2008 stud. Walt Dis ney Pic tu res; pr. tvrt. Wal den Me dia, Sil ver bell Films, Ozu mi Films i Stil lking Films; pr. An drew Adam son, Mark Joh - nson i Phi lip Ste u er; izvr. pr. Pe rry Mo o re sc. An drew Adam son, Chri stop her Markus i Stephen McFeely (prema istoimenome romanu C.S. Lewisa); r. AN- DREW ADAM SON; snim. Karl Wal ter Lin den la ub; mt. Sim Evan-Jo nes; gl. Ha - rry Greg son-wil li ams; sgf. Da vid Al lday, Frank Walsh, Phil Sims, Stu art Ke arns, Jiri Sternwald, Matt Gray, Elaine Kusmishko, Jill Cormack, Dave Cooke i Katja Sol tes; kgf. Isis Mus sen den ul. Ben Bar ne, Ge or gie Hen ley, Skan dar Key nes, William Moseley, Anna Popplewell, Sergio Castellitto, Peter Dinklage, Warwick Davis, Vincent Grass, Pierfrancesco Favino, Cornell John, Damián Alcázar, Alicia Borrachero, Simón Andreu 147 min distr. Continental Film Kro ni ke Spi der wick (The Spi der wick Chro nic les) SAD, 2008 stud. Paramount Pictures; pr. tvrt. Gotham Group, Atmosphere Entertainment MM LLC, Nickelodeon Movies, Kennedy/Marshall Company, Spiderwick Productions i Mark Canton Productions; pr. Mark Canton, Ellen Goldsmith- Vein, La rry J Fran co, Ka rey Kir kpa trick, Al bie Hecht i Ju lia Pi stor; izvr. pr. Kathleen Kennedy i Frank Marshall sc. Karey Kirkpatrick, David Berenbaum i John Sayles (prema istoimenome romanu Tonyja DiTerlizzija i Holly Black); r. MARK WATERS; snim. Caleb Deschanel; mt. Michael Kahn; gl. James Horner; sgf. Isa bel le Guay; kgf. Odet te Ga do ury i Jo an na John ston ul. Fred die Hig - hmore, Sarah Bolger, Nick Nolte, Mary-Louise Parker, Joan Plowright, David Strathairn, Jordy Benattar, Andrew McCarthy, Tod Fennell, Mariah Inger, Jeremy La val ley, Lise Du ro cher-vi ens 107 min dis tr. Blitz Film & Vi deo Dis tri bu - tion Luda lova (Mad Mo ney) SAD, 2008 pr. tvrt. Nu Ima ge/mil len ni um Films, Big City Pic tu res, Light spe - ed Me dia, Swin gin Pro duc ti ons i Gra na da Me dia; pr. Jay Co hen, Frank De Mar - ti ni i Ja mes Ache son; izvr. pr. Ro bert O. Gre en, Avi Ler ner, Tre vor Short, Danny Dim bort, Mi cha el P Flan ni gan, Wendy Kram i Boaz Da vid son sc. Glenn Gers (prema prvotnom scenariju Johna Mistera); r. CALLIE KHOURI; snim. John Bai ley; mt. Wendy Gre e ne Bric mont; gl. Marty Da vich i Ja mes New ton Ho ward; sgf. Kevin Hardison; kgf. Susie DeSanto ul. Diane Keaton, Ted Danson, Katie Holmes, Adam Rothenberg, Queen Latifah, Peyton Alex Smith, Charlie Caldwell, Ri chard F Law, Me a gen Fay, Chri stop her McDo nald, De ni se Lee, Sylvia Ca stro Ga lan, Mor ga na Shaw, Ro ger R. Cross, Step hen Root 104 min Padora Lju bav i osta le ka ta stro fe (Love and Ot her Di sa sters) V. Bri ta ni ja, Fran cu ska, 2006 pr. tvrt. Eu ro pa Corp, Ruby Films i Skyli ne Films; pr. Alek Kes his hi an i Vir gi nie Sil la; izvr. pr. Luc Bes son i Da vid Fin cher sc. Alek Keshishian; r. ALEK KESHISHIAN; snim. Pierre Morel; mt. Nick Arthurs; gl. Ale xan dre Aza ria; sgf. Ste ve Car ter; kgf. Mi che le Clap ton ul. Brit tany Murphy, Matthew Rhys, Santiago Cabrera, Samantha Bloom, Catherine Tate, Frédéric Anscombre, Stephanie Beacham, Orlando Bloom, Robert Chilcott, Elliot Cowan, Dawn French, Jamie Honeybourne, Will Keen, Michael Lerner 90 min distr. Blitz Film & Video Distribution Ma gla (The Mist) SAD, 2007 stud. Dimension Films; pr. tvrt. Darkwoods Productions; pr. Frank Darabont i Liz Glotzer; izvr. pr. Richard Saperstein, Bob i Harvey Weinstein sc. Frank Darabont (prema istoimenome romanu Stephena Kinga); r. FRANK DAR BONT; snim. Ronn Schmidt; mt. Hun ter M. Via; gl. Mark Is ham; sgf. Alex Hajdu; kgf. Giovanna Ottobre-Melton ul. Thomas Jane, Marcia Gay Harden, Laurie Holden, Andre Braugher, Toby Jones, William Sadler, Jeffrey DeMunn, Frances Sternhagen, Nathan Gamble, Alexa Davalos, Chris Owen, Sam Witwer,

170 hfl_54-q7:hfl :25 Page 169 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 165 do 171 Ko{uti}, K.: Filmografija kinorepertoara Ro bert C. Tre ve i ler, Da vid Jen sen 126 min dis tr. Dis co very Film & Vi deo Distribution Ma ski ra ni ma fi ja {i (Le der ni er gang) Fran cu ska, 2007 pr. tvrt. A.J.O.Z. Films, Eu ro pa Corp, Fran ce 3 Cinéma i Gla - ski Productions u suradnji sa Sofica Europacorp; pr. Pierre-Ange Le Pogam i Ariel Zeitoun; izvr. pr. Olivier Glass sc. Daniel Saint-Hamont, Laurence Siari i Ariel Zeitoun; r. ARIEL ZEITOUN; snim. Sebastien Pentecouteau; gl. Nathaniel Mechaly; sgf. Riccardo Pugliese i Jimmy Vansteenkiste; kgf. Pascale Arrou ul. Vincent Elbaz, Gilles Lellouche, Sami Bouajila, Clémence Poésy, Pascal Elbé, Patrick Dell Isola, Grégory Gadebois, Guillaume Viry, Matthieu Boujenah, Gabri el la Wright, Pa trick Des camps, Fa bri zio Ron gi o ne 125 min dis tr. Blitz Film & Video Distribution Ma tu ral na ve ~er (Prom Night) SAD, Ka na da, 2008 stud. Scre en Gems; pr. tvrt. Ori gi nal Film, New mar ket Films i Al li an ce Films; pr. Neal H. Mo ritz i Toby Jaf fe; izvr. pr. Marc Forby, Glenn Ga i nor, J.S. Car do ne, Bru ce Mel lon, Wil li am Tyrer i Chris J. Ball sc. J.S. Car - done; r. NELSON MCCORMICK; snim. Checco Varese; mt. Jason Ballantine; gl. Paul Ha slin ger; sgf. Chris Cor nwell; kgf. Lyn Pa o lo ul. Brit tany Snow, Scott Porter, Jessica Stroup, Dana Davis, Collins Pennie, Kelly Blatz, James Ransone, Brianne Davis, Kellan Lutz, Mary Mara, Ming-Na, Johnathon Schaech, Idris Elba, Jes salyn Gil sig 88 min dis tr. Con ti nen tal Film Mo ram spa vat an e le Hr vat ska, Bo sna i Her ce go vi na, 2007 pr. tvrt. DA Film, HRT, RTVFBiH i Cro - atia Film; pr. Dejan A}imovi} sc. Tatjana A}imovi}; r. Dejan A}imovi}; snim. Sasha Renduli}; mt. Andrija Zafranovi}; gl. Livio Morosin; sgf. Ivo Hu{njak ko Lu ter; kgf. Ame la Vi li} ul. Kar lo Bar ba ri}, Na ta {a Dor ~i}, Go ran Gr - gi}, Vera Zima, Miralem Zub ~evi}, Olga Pakalovi}, Ksenija Marinkovi}, Doris [ari}-kukuljica, Zrinka Radi}, Gordana Gad`i}, Neva Ro {i}, Ivan Brki} 100 min distr. Blitz Film & Video Distribution Nema me (I m not The re) SAD, Nje ma~ ka, 2007 pr. tvrt. Chri sti ne Va chon, John Goldwyn i John Sloss; izvr. pr. John Wells, Hengameh Panahi, Philip Elway, Andreas Grosch, Douglas E. Han sen, Wendy Jap het, Ste ven So der bergh i Amy J. Ka uf man sc. Todd Haynes i Oren Moverman (prema ideji Todda Haynesa); r. TODD HAYNES; snim. Ed ward Lac hman; mt. Jay Ra bi no witz; gl. Bob Dylan; sgf. Pi er re Per ra - ult; kgf. John A. Dunn ul. Cate Blan chett, Ben Whis haw, Chri sti an Bale, Ri - chard Gere, Marcus Carl Franklin, Heath Ledger, Kris Kristofferson, Don Francks, Roc La For tu ne, La rry Day, Paul Ca ge let, Bri an R.C. Wil mes 135 min dis - tr. Discovery Film & Video Distribution Ne o bi~ na zu bi} vila (El Ra ton Pérez) [panjolska, Argentina, 2006 IGRANO-ANIMIRANI pr. tvrt. Filmax Animacion, Castelao Producciones, Patagonik Film Group SA i Pampa Films; pr. Julio Fer nan dez i Pa blo Bos si; izvr. pr. Ce ci lia Bos si, Ari el Saul, Ju lio i Car los Fer - nandez sc. Enrique Cortés; r. JUAN PABLO BUSCARINI; snim. Miguel Abal; mt. César Cu sto dio; gl. Da ni el Gol dberg; sgf. Da ni el Gi mel berg; kgf. Con nie Bal duz zi ul. Del fi na Var ni, Fabián Maz zei, Ana María Oroz co, Joe Rí goli, Di - ego Gentile, Ana María Nazar, Enrique Porcellana, Fernanda Bodria, Anahí Martella, Fernando Paz, Marcos Metta, Pedro Martinez Goncalvez; sinkr. glas. Ivica Zadro, Buga Marija [imi}, Filip Grladinovi}, Hrvoje Klobu ~ar, Sanja Marin, Sven Med ve {ek, Oto kar Le vaj, Jan ko Ra ko{ 90 min dis tr. Blitz Film & Vi - deo Distribution Nije kraj Hr vat ska, Sr bi ja, 2008 pr. tvrt. In ter film, HRT i Vans Be o grad; pr. Ivan Malo ~a; izvr. pr. Vesna Mort i Predrag Jakovljevi} sc. Mate Mati {i}, Vinko Bre- {an Za lar (kao Fra njo Mo gu{); r. VIN KO BRE [AN; Za lar (kao Franjo Mogu{); mt. Sandra Botica-Bre {an; gl. Mate Mati {i} sgf. Mario Ivezi}; Franulovi} ul. Ivan Herceg, Nada [argin, Predrag Vu {ovi}, Dra`en Kühn, Damir Orli}, Leon Lu ~ev, Mladen Vuli}, Voja Brajovi}, Ingeborg Appelt, Linda Poto~njak, Mila Elegovi}, Ana Begi}, Matija Prskalo 112 min distr. Blitz Film & Video Distribution Nije zla to sve {to sja (Fool Gold) SAD, 2008 stud. War ner Bros. Pic tu res; pr. tvrt. De Line Pic tu res; pr. Jon Kla - ne, Ber nie Gol dmann i Do nald De Line; izvr. pr. Wink Mor da unt i Ja mes R Dyer sc. John Cla flin, Da ni el Zel man i Andy Ten nan (pre ma ide ji Joh na Cla fli na i Daniela Zelmana); r. ANDY TENNAN; snim. Don Burgess; mt. Troy Takaki i Tracey Wadmore-Smith; gl. George Fenton; sgf. Damien Drew, Raymond Chan i Pe ter Rus sell; kgf. Ngi la Dic kson ul. Mat thew McCo na ug hey, Kate Hud son, Donald Sutherland, Alexis Dziena, Ewen Bremner, Ray Winstone, Kevin Hart, Malcolm-Jamal Warner, Brian Hooks, David Roberts, Michael Mulheren, Adam Le Fe vre, Ro han Ni chol, Ro ger Sci ber ras 110 min dis tr. Blitz Film & Vi - deo Distribution Nim na oto ku ma {te (Nims Islands) SAD, 2008 pr. tvrt. Wal den Me dia; pr. Pa u la Ma zur; izvr. pr. Step hen Jo nes sc. Jo seph Kwong, Pa u la Ma zur, Mark Le vin i Jen ni fer Flac kett (pre ma isto - imenome romanu Wendy Orr); r. JENNIFER FLACKETT i MARK LEVIN; snim. Stu art Dry burgh; mt. Stu art Levy; gl. Pa trick Doy le; sgf. De bo rah Ri ley, Ja cin ta Le ong i Co lin Gib son; kgf. Jef frey Kur land ul. Abi ga il Bre slin, Jo die Fo ster, Gerard Butler, Michael Carman, Mark Brady, Anthony Simcoe, Christopher Baker, Pe ter Cal lan, Rhon da Doy le, Rus sell Bu tler, Co lin Gib son 95 min Blitz Film & Video Distribution No}i boje bo rov ni ce (My Blu ebe rry Nights) Hong Kong, Kina, Fran cu ska, 2007 pr. tvrt. Jet Tone Films, Block 2 Pic tu res, Lou-Yi Ltd, StudioCanal; pr. Stéphane Kooshmanian, Jacky Pang Yee-wah, Jean-Lo u is Piel, Wang Wei, Wong Kar Wai; izvr. pr. Chan Ye Cheng sc. Wong Kar Wai i Law ren ce Block (pre ma ide ji Wong Kar Wa i ja); r. WONG KAR WAI; snim. Da ri us Khon dji; mt. Wil li am Chang; gl. Ry Co o der; sgf. Judy Rhee; kgf. Sha ron Glo ber son ul. Jude Law, No rah Jo nes, Chad R. Da vis, Kat ya Blu men - berg, John Malloy, Demetrius Butler, Frankie Faison, David Strathairn, Adriane 169

171 hfl_54-q7:hfl :25 Page 170 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 165 do 171 Ko{uti}, K.: Filmografija kinorepertoara Lenox, Rachel Weisz, Benjamin Kanes, Cat Power, Michael Hartnett, Natalie Portman 111 min distr. Discovery Film & Video Distribution SAD, 2008 stud. Universal; pr. tvrt. Casey Silver Productions, Smoke House, Outlaw Productions i Road Rebel; pr. George Clooney, Grant Heslov i Casey Silver; izvr. pr. Bar ba ra A. Hall, Sydney Pol lack i Jef frey Sil ver sc. Dun can Bran - tley i Rick Re illy; r. GE OR GE CLO O NEY; snim. New ton Tho mas Si gel; mt. Step - hen Mir ri o ne; gl. Randy New man; sgf. Chri sta Mun ro i Scott Ri te no ur; kgf. Lo - uise Frogley ul. George Clooney, Renée Zellweger, John Krasinski, Jonathan Pryce, Stephen Root, Wayne Duvall, Keith Loneker, Malcolm Goodwin, Matt Bushell, Tommy Hin kley, Tim Grif fin, Ro bert Ba ker 116 min dis tr. Blitz Film & Video Distribution 170 Oko (The Eye) SAD, 2008 stud. Lionsgate; pr. tvrt. Paramount Vantage, Cruise/Wagner Productions, Applause Pictures i Capital Arts Entertainment u suradnji sa Vertigo Entertainment; pr. Paula Wagner, Don Granger i Michelle Manning; izvr. pr. Peter Chan, Roy Lee, Doug Davison, Darren Miller, Mike Elliott, Michael Paseornek, Peter Block i Tom Ortenberg sc. Sebastian Gutierrez (prema hongkon- {kom fil mu Jian Gui iz g, ~iji su sce na ri sti Jo Jo Yuet- chun Hui, Oxi de i Danny Pang); r. DAVID MOREAU i XAVIER PALUD; snim. Jeff Jur; mt. Patrick Lussier; gl. Marco Beltrami; sgf. Naython Vane i Catherine Ircha; kgf. Michael Dennison ul. Jessica Alba, Alessandro Nivola, Parker Posey, Rade Serbedzija, Fernanda Romero, Rachel Ticotin, Obba Babatundé, Danny Mora, Chloe Mo retz, Brett Ha worth 98 min dis tr. Blitz Film & Vi deo Dis tri bu ti on Per se po lis Fran cu ska, SAD, 2007 ANI MI RA NI pr. tvrt Films, Ken nedy/mar - shall Company, France 3 Cinéma, French Connection Animations i Diaphana Films u suradnji sa Celluloid Dreams, Sony Pictures Classics, Sofica Europacorp i Soficinéma te uz sudioni{tvo Centre National de la Cinématographie i potporu Région Ile-de-France, Fondation GAN pour le Cinéma, Procirep i Angoa-Agicoa; pr. Xavier Rigault i Marc-Antoine Robert; izvr. pr. Marc Jousset i Kathleen Kennedy sc. Vincent Paronnaud i Marjane Satrapi (prema istoimenome stripu Marjane Satrapi); r. VINCENT PARONNAUD i MARJANE SATRAPI; mt. Stéphane Roche; gl. Olivier Bernet; sgf. Marisa Musy glas. Chiara Mastroianni, Catherine Deneuve, Danielle Darrieux, Simon Abkarian, Gabrielle Lopes, François Je ro sme, Arié El ma leh, Mat hi as Mle kuz 95 min dis tr. Hu la hop Por tal smr ti (Un tra ce a ble) SAD, 2008 stud. Screen Gems; pr. tvrt. Lakeshore Entertainment i Cohen / Pearl Productions; pr. Steven Pearl, Andy Cohen, Gary Lucchesi, Tom Rosenberg i Ho ward» Hawk«Koch Jr; izvr. pr. Ri chard Wright, Eric Reid, Ja mes McQu a i de i Harley Tannebaum sc. Robert Fyvolent, Mark Brinker i Allison Burnett (prema ideji Roberta Fyvolenta i Marka Brinkera); r. GREGORY HOBLIT; snim. Anastas N. Mi chos; mt. Da vid Ro sen blo om; gl. Chri stop her Yo ung; sgf. Mi cha el L. Ma yer; kgf. Eli sa bet ta Be ral do ul. Di a ne Lane, Billy Bur ke, Co lin Hanks, Jo - seph Cross, Mary Beth Hurt, Peter Lewis, Tyrone Giordano, Perla Haney-Jardine, Tim De Zarn, Chri stop her Co u sins, Jes se Tyler Fer gu son, Brynn Ba ron 101 min dis tr. Blitz Film & Vi deo Dis tri bu ti on Pr lja va igra (Le at her he ads) Ro ling Sto nes Vje~ ni sjaj (Shi ne a Light) SAD, V. Britanija, 2008 DOKUMENTARNI pr. tvrt. Shangri-La Entertainment i Concert Event Productions International; pr. Steve Bing, Michael Cohl, Victoria Pearman i Zane Weiner; izvr. pr. Mick Jagger, Keith Richards, Charlie Watts i Ron Wood r. MAR TIN SCOR SE SE; snim. Ro bert Ri char dson; mt. Da vid Te - deschi; sgf. Star Theodos 122 min distr. Pa-dora Ru ska obe }a nja (Ea stern Pro mi ses) Kanada, V. Britanija, SAD, 2007 stud. Focus Features; pr. tvrt. BBC Enterprises, Celador International, Kudos Pictures i Serendipity Point Films u suradnji sa Astral Media, Corus Entertainment, Scion Films i Téléfilm Canada; pr. Paul Webster, Ro bert Lan tos i Ruth Ca leb; izvr. pr. Step hen Gar rett, Da vid M. Thom pson, Jeff Ab ber ley i Ju lia Blac kman sc. Ste ven Knight; r. DA VID CRO NEN BERG; snim. Pe ter Sus chitzky; mt. Ro nald San ders; gl. Ho ward Sho re; sgf. Re bec ca Hol mes i Nick Pal mer; kgf. De ni se Cro nen berg ul. Vig go Mor ten sen, Vin cent Cassel, Armin Mueller-Stahl, Shannon-Fleur Roux, Naomi Watts, Sinéad Cusack, Jerzy Sko li mow ski, Jo sef Al tin, Mina E. Mina, Alek san dar Mi kic 100 min distr. Discovery Film & Video Distribution Samo pre ko nje mr tve (Over her Dead Body) SAD, 2008 pr. tvrt. Gold Cir cle Films, Dead Fi ancée Pro duc ti ons i The Sa fran Com pany; pr. Paul Bro oks i Pe ter Sa fran; izvr. pr. Scott Ni e me yer i Norm Wa itt sc. Jeff Lo well; r. JEFF LO WELL; snim. John Ba i ley; mt. Matt Fri ed man; gl. Da vid Ki tay; sgf. Nat han Ogil vie; kgf. Tracy Tynan ul. Eva Lon go ria Par ker, Paul Rudd, Lake Bell, Jason Biggs, Lindsay Sloane, Stephen Root, William Morgan Sheppard, Wendi McLendon-Covey, Ali Hillis, Deborah Theaker, Natalia Jaroszyk, Andy Kre iss 95 min dis tr. Blitz Film & Vi deo Dis tri bu ti on Seks i grad (Sex and the City) SAD, 2008 stud. New Line Ci ne ma; pr. tvrt. HBO Pro duc ti ons i Dar ren Star Productions; pr. Sarah Jessica Parker, Michael Patrick King, John Melfi i Darren Star; izvr. pr. Toby Em me rich, Ri chard Bre ner, Kathy Busby i Jo nat han Fil ley sc. Michael Patrick King (nadahnuto likovima iz istoimene knjige Candace Bushnell i istoimenoga televizijskoga serijala); r. MICHAEL PATRICK KING; snim. John Tho mas; mt. Mi cha el Be ren ba um; gl. Aa ron Zi gman; sgf. Ed Check i Ju li - an Ashby; kgf. Pa tri cia Fi eld ul. Sa rah Jes si ca Par ker, Kim Cat trall, Kri stin Davis, Cynthia Nixon, Chris Noth, Candice Bergen, Jennifer Hudson, David Eigenberg, Evan Handler, Jason Lewis, Mario Cantone, Lynn Cohen, Willie Garson, Joanna Gleason 148 min distr. Blitz Film & Video Distribution Sje ne (Sen ki) Makedonija, Njema~ka, Bugarska, Italija i [panjolska, 2008 pr. tvrt. Blue Eyes Fiction, Camera, Classic, Senka DOOEL Film Production i Tornasol Films

172 hfl_54-q7:hfl :25 Page 171 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 165 do 171 Ko{uti}, K.: Filmografija kinorepertoara S.A; pr. Mariela Besuievski i Martin Husmann sc. Mil ~o Man ~evski; r. MIL^O MAN^EVSKI; snim. Fabio Cianchetti; mt. Marty Levenstein i David Ray; gl. Ryan Shore; sgf. Kiril Spasevski; kgf. Elisabetta Montaldo ul. Sabina Ajrula, Filareta Atanasova, Salaetin Bilal, Tjasa Cvetkov, Dime Ilijev, Vladimir Jacev, Petar Mircevski, Borce Nacev, Ratka Radmanovic, Vesna Stanojevska, Ilko Stefanovski, Goce Vla hov 120 min dis tr. Blitz Film & Vi deo Dis tri bu ti on Step Up 2: The Stre ets SAD, 2008 stud. Touchstone Pictures; pr. tvrt. Summit Entertainment, LLC, Offspring Entertainment; pr. Patrick Wachsberger, Erik Feig, Adam Shankman i Jen ni fer Gib got; izvr. pr. Anne Flet cher, Bob Hay ward, Da vid Nic ksay i Me re dith Mil ton sc. Toni Ann Joh nson i Ka ren Bar na (pre ma izvor noj ide ji Du a nea Ad - le ra); r. JON CHU; snim. Max Mal kin; mt. An drew Mar cus; gl. Aa ron Zi gman; sgf. Paul D. Kelly; kgf. Luca Mos ca ul. Bri a na Evi gan, Ro bert Hof fman, Adam G. Sevani, Will Kemp, Cassie Ventura, Danielle Polanco, Christopher Scott, Mari Koda, Janelle Cambridge, Luis Rosado, Harry Shum Jr, LaJon Dantzler 98 min distr. Blitz Film & Video Distribution [to sa so bom pre ko dana Hr vat ska, 2006 pr. tvrt. 4 Films; pr. Ani ta Juka; izvr. pr. Maja Vu ki} sc. Ivo na Juka; r. IVO NA JUKA; snim. Ma rio Olja ~a; mt. Ivor Ive zi} 72 min distr. Blitz Film & Video Distribution To~ ka pred no sti (Van ta ge Po int) SAD, 2008 stud. Columbia TriStar Motion Picture Group; pr. tvrt. Original Film u su rad nji sa Re la ti vity Me dia; pr. Neal H. Mo ritz; izvr. pr. Ta nia Lan dau, Cal lum Gre e ne i Lynwo od Spinks sc. Ba rry Levy; r. PETE TRA VIS; snim. Amir M. Mo kri; mt. Stu art Ba ird, Si gval di J. Kára son i Valdís Óskarsdó ttir; gl. Atli Örvar sson; sgf. Mar ce lo Del Rio i Ha nia Ro ble do; kgf. Luca Mos ca ul. Den - nis Quaid, Matthew Fox, Forest Whitaker, Bruce McGill, Edgar Ramirez, Saïd Taghmaoui, Ayelet Zurer, Zoe Saldana, Sigourney Weaver, William Hurt, James Le Gros, Edu ar do No ri e ga, Ri chard T. Jo nes, Holt McCal lany 90 min dis - tr. Continental Film Tra `i se bod ygu ard (Dril lbit Tay lor) SAD, 2008 stud. Paramount Pictures; pr. tvrt. Apatow Productions, Roth/Arnold Pro duc ti ons; pr. Su san Ar nold i Don na Roth; izvr. pr. Ri chard Vane sc. Kri sto for Brown i Seth Ro gen (pre ma ide ji svo joj i Joh na Hug he sa); r. STE VEN BRILL; snim. Fred Murphy; mt. Brady Heck i Tho mas J. Nor dberg; gl. Chri stop - he Beck; sgf. Scott Me e han; kgf. Ka ren Patch ul. Nate Har tley, Troy Gen ti le, Ian Ro berts, Owen Wil son, Ca sey Bo er sma, Dylan Bo er sma, Lisa Ann Wal ter, Beth Littleford, David Koechner, Matt Walsh, Janet Varney, Lisa Lampanelli, Billy O Neill, Shaun Weiss 102 min distr. Blitz Film & Video Distribution Za ~e pi i pje vaj (Shut up and Sing) SAD, 2006 DO KU MEN TAR NI pr. tvrt. Ca bin Cre ek Films; pr. Da vid Cas - sidy, Barbara Kopple i Cecilia Peck r. BARBARA KOPPLE i CECILIA PECK; snim. Christine Burrill, Joan Churchill, Seth Gordon, Gary Griffin i Luis Lopez; mt. Bob Ei sen hardt, Aa ron Kuhn, Emma Mor ris i Jean Tsi en 99 min dis - tr. Discovery Film & Video Distribution Piz ze ria ka mi ka ze (Wris tcut ters: A Love Story) SAD, V. Bri ta ni ja, 2006 pr. tvrt. No Mat ter Pic tu res, Crispy Films, Hal cyon Pic - tu res UK; pr. Ta ti a na Kelly, Adam Sher man, Chris Coen i Mi kal P La za rev; izvr. pr. Jonathan Schwartz sc. Goran Duki} (prema pripovijetki Kneller s Happy Campers Etgara Kereta); r. GORAN DUKI]; snim. Vanja ^ernjul; mt. Jonathan Al berts; gl. Bobby John ston; sgf. Lin da Sena; kgf. Eri ca Ni co tra ul. Pa trick Fu git, Shannyn Sos sa mon, Shea Whig ham, Tom Wa its, Will Ar nett, Le slie Bibb, John Hawkes, Mikal P. Lazarev, Sarah Roemer, Abraham Benrubi, Azura Skye, Nick Offerman, Mark Boone Junior, Jake Busey 88 min distr. Discovery Film & Video Distribution 171

173 hfl_54-q7:hfl :25 Page 172 LJE TO PI SOV LJE TO PIS Ju raj Kro ni ka Ku ko~ Za greb U kinu Tu{ ka nac, u sklo pu Dana cr no gor skog fil ma, odr `an je ci klus fil mo - Ni ko li }a Za greb U ki nod vo ra ni Stu dent skog cen tra, Mul ti me di jal nom cen tru SC-a, dvo ra ni ka za li {ta &TD i u ga le ri ji SC-a odr `an je 4. me u na rod ni fe sti val do ku men - tar nog fil ma Za greb dox. Ve li ki pe ~at za naj bo lji film u me u na rod noj kon - ku ren ci ji osvo jio je film Rat/ ples Se a na Fi nea i An dree Nix Fine, a za naj bo - lji film u re gi o nal noj kon ku ren ci ji Vjen ~a nja i pe le ne An to ne te Ka stra ti Co - o per Jon hson i Ca sey Co o per Jon hso na. Mali pe ~at za naj bo lji film au to ra ili au to ri ce do 30 go di na osvo jio je film Samo je dan gle da telj Mi cha e la Ja - cob sa. Na gra du `i ri ja kri ti ke osvo ji li su fil mo vi Vrag je do ja hao na ko nju Anne Sun dberg i Ric kia Ster na te Samo je dan gle da telj. Na gra du pu bli ke osvo jio je film Sve je bi je lo u Bar kin gu Mar ca Isa ac sa. U re gi o nal noj kon ku - ren ci ji pri ka za ni su hr vat ski fil mo vi Baba Vi{ nji na 38 Iva na Ra mlja ka, Di - rekt Qu e er Hr vo ja Ma bi }a,...i na kra ju mra vi po je du ribu Ve li mi ra To - do ro vi }a i Raj ka Bana, Kr ho ti ne Je le ne Bra ~un, Krug ^e je na ^er ni }a, La ris - sa mir na `ena Mla de na ]a pi na, Ma ra do ne iz Hor va ta I{ tva na Fi la ko vi - }a, Na trgu Va nje Ju ra ni}, Ni ner ka Kip kea, Panj pun olo va Bran - ka Schmid ta, Po vra tak u grad (Du brov nik) Hr vo ja Ju van ~i }a, Slu ~aj ni sin To mi sla va Mr {i }a i Ro ber ta Zu be ra, Ti meni, ja tebi Ire ne [ko ri}, Do bro - do{ li u Igra ne Kri sti ne Ku mri} zmaj Ne boj {e Sli jep ~e vi }a. Iz me u osta log, odr `a na je re tros pek ti va fil mo va Aka de mi je dram ske umjet no sti i au tor ska ve ~er Pe tra Kre lje Be o grad Na 36. me u na rod nom film skom fe sti va lu FEST i mr tvi Kri sti ja - na Mi li }a pro gla {en je naj bo ljim fil mom pro gra ma Eu ro pa van Eu ro pe Sa ra je vo U sklo pu pro jek ta Sa ra je vo grad fil ma, me u pet fil mo va koji }e te mat ski i lo ka cij ski biti ve za ni za grad Sa ra je vo, za re a li za ci ju su iza bra na ~e ti ri fil ma hr vat skih re da te lja: The Roof Ma ti je De be lju ha, Sa ra je vo Spring Ni ko li ne Ba ri}, See You in Sa ra je vo Va nje Svi li ~i} i Shop ping Tihe Gu dac Za greb U 72. go di ni `i vo ta umr la je ka za li{ na, film ska i te le vi zij ska glu mi ca Sem ka So ko lo vi}-ber tok Za greb U ki nod vo ra ni Kul tur no-in for ma tiv nog cen tra (KIC) za po ~e la je dis tri bu ci - ja fil ma Wris tcut ters Piz ze ria ka mi ka ze Go ra na Du ki }a Vin kov ci U dvo ra ni Grad skog ka za li {ta Joza Iva ki} i u ga le ri ji Slav ko Ko pa~ odr `an je 2. Fe sti val do ku men tar nog rock fil ma DORF. Glav nu na gra du osvo jio je film Edo Ma aj ka Sev dah o ro da ma Sil via Mi ro{ ni ~en ka Za greb U kinu Tu{ ka nac, u or ga ni za ci ji Grad skog ure da za obra zo va nje, kul tu ru i {port Gra da Za gre ba i Hr vat skog film skog sa ve za, na stav lje no je odr `a va - nje pro gra ma [ko la u kinu, u sklo pu ko jeg su u~e ni ci od pr vog do osmog ra zre da do bi li te melj ne spo zna je o fil mu, nje go vu na stan ku, film skim vr sta - ma i `an ro vi ma Za greb U 77. go di ni `i vo ta umro je ka za li{ ni, te le vi zij ski i ra dij ski glu mac Ivo Ro - gu lja Ri je ka U Mu ze ju gra da Ri je ke odr `a na je izlo` ba Zlat ne go di ne film skog pla ka ta na ko joj su izlo `e ni ra do vi cr ta ~a film skih pa noa i pla ka ta Gu gli el moa Sti - pa no va, koji je ra dio pod pse u do ni mom Wil lya Za greb U dvo ra ni mul ti plek sa Ci ne star Ave nue Mall odr `a na je ki no pre mi je ra du - go me tra` nog do ku men tar nog fil ma [to sa so bom pre ko dana Ivo ne Juke Za greb U Ga le ri ji SC-a, u toku nje nog rad nog vre me na, odr `an je pro gram pro jek - ci ja [kol sko kino, ko jim su pu bli ci pre zen ti ra ni film ski i vi de o ra do vi va` ni - jih hr vat skih au to ra ek spe ri men tal nog fil ma Split U 69. go di ni `i vo ta umro je film ski, ka za li{ ni i te le vi zij ski glu mac Bo ris Dvor nik Za greb U ki nod vo ra ni Stu dent skog cen tra, kino dvo ra ni Mul ti me di jal nog cen tra SC-a i u klu bu SC-a odr `a ni su 17. dani hr vat skog fil ma. Ve li ku na gra du do bio je ek spe ri men tal ni film Ane Hu{ man Ma ni re ~ine ~o vje ka ru ~ak. Na gra du za re `i ju do bio je Go ran De vi} za igra ni film Ma sve }e biti u redu, na gra du za naj bo lji sce na rij Igor Mir ko vi} za igra ni film Kru pni ot pad, na - gra du za naj bo lju mon ta `u Hr vo je Mr {i} i Ne nad Vu ko vi} za do ku men tar - ni film Edo Ma aj ka Sev dah o ro da ma, na gra du za naj bo lju glaz bu Hr vo - je [te fo ti} za ani mi ra ne fil mo ve Mo ra na i Ona koja mje ri, na gra du za naj - bo lju ka me ru Bo ris Po ljak za ek spe ri men tal ni film Ba sti on, na gra du za naj - bo ljeg de bi tan ta Velj ko Po po vi} za re `i ju ani mi ra nog fil ma Ona koja mje ri te na gra du za naj bo ljeg pro du cen ta Ken ges za fil mo ve Mo ra na i Ona koja mje ri. Na gra du Ok ta vi jan Hr vat skog dru{ tva film skih kri ti ~a ra do bi li su fil - mo vi Slu ~aj ni sin To mi sla va Mr {i }a i Ro ber ta Zu be ra (do ku men tar ni film), Kru pni ot pad Igo ra Mir ko vi }a (igra ni film), Mo ra na Si mo na Bo go je vi }a Na - rat ha (ani mi ra ni film), Ma ni re ~ine ~o vje ka ru ~ak Ane Hu{ man (ek spe ri - men tal ni film), Ovo ga puta ne mo `e mo re}i da ni smo zna li Sla ve bre - ka (na mjen ski film) te spot pje sme Pi ta la si me Hlad nog piva re da te lja Din - ka Klo bu ~a ra (glaz be ni spot). Na gra du Zlat ni Ok ta vi jan za `i vot no dje lo do bio je sni ma telj To mi slav Pin ter. Na gra du pu bli ke osvo jio je film Ma ni re ~ine ~o vje ka ru ~ak Ane Hu{ man. U po prat nom pro gra mu pri ka za ni su naj bo lji hr vat ski fil mo vi od g. pre ma an ke ti film skih kri ti ~a ra, fil mo - vi ne dav no pre mi nu lih Zo ra na Ta di }a i Ante Pe ter li }a te na gra e ni fil mo vi pro{ lo go di{ njeg Fe sti va la igra nog fil ma u Puli. Odr `an je i okru gli stol o To - mi sla vu Pin te ru te pre da va nje Go ra na Du ki }a o ame ri~ koj ne za vi snoj film - skoj pro duk ci ji Za greb U kinu Eu ro pa odr `a na je pre mi je ra do ku men tar nog fil ma Vla do Go to vac Bog da }a Edin burgh U ki nod vo ra ni film ske usta no ve Fil mho u se odr `an je ci klus hr vat skih su vre - me nih igra nih fil mo va (Ar min, Ta div na split ska no}, Ka ra u la) i kla si~ nih ani mi ra nih fil mo va.

174 hfl_54-q7:hfl :25 Page 173 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 172 do 173 Kuko~, J.: Kronika Za greb U kinu Gri~ odr `a na je 6. Re vi ja ama ter skog fil ma (RAF). Iz me u osta log, pri ka za ne su re tros pek ti ve fil mo va Mi ho vi la Pan si ni ja i Luke Hr go vi }a Za greb U kinu Tu{ ka nac odr `a ne su 3. me di te ran ske igre, po sve }e ne fil mu me di te - ran skih ze ma lja Za greb U Znan stve noj knji `a ri V.B.Z.-a pred stav lje na je knji ga Ive [kra ba la Hr vat - ska film ska po vi jest ukrat ko ( ) Du brov nik U Art ra di o ni ci La za re ti, u sklo pu pro gra ma Kino Ka ran te na, odr `a na je re - tros pek ci ja fil mo va Iva na Mar tin ca Var {a va U sklo pu izlo` be ^im otvo rim o~i vi dim film Ek spe ri ment u ju go sla ven - skoj umjet no sti 60-ih i 70-ih go di na u Mu ze ju mo der ne umjet no sti pred - stav lje na je i hr vat ska film ska ek spe ri men tal na i vi de o u mjet nost Za greb U sklo pu Film skih pro gra ma u kinu Tu{ ka nac za po ~eo je mje se~ ni pro gram Do ku men tar ni film pet kom, po sve }en do ku men tar nim fil mo vi ma ra znih hr vat skih pro du cent skih ku}a. Za po ~e tak su se pred stav lja li fil mo vi ku}e FADE-IN Za greb Po tvr e no je pot pi si va nje Me mo ran du ma o ra zu mi je va nju iz me u Hr vat - ske i Eu rop ske za jed ni ce o su dje lo va nju Hr vat ske u pro gra mu Me dia 2007 Eu rop ske ko mi si je, ve za nom za au di o vi zu al ne dje lat no sti, za raz do blje od do U na tje ~a ju za fi nan cij ska sred stva pro gra ma mogu su dje lo - va ti samo pro jek ti koji uklju ~u ju ba rem jed nog par tne ra iz dr `a va ~la ni ca Eu rop ske uni je Za greb U sklo pu Film skih pro gra ma u kinu Tu{ ka nac odr `a na je re tros pek ti va svih igra nih i oda bra nih do ku men tar nih fil mo va Kr ste Pa pi }a. U sklo pu re tros - pek ti ve odr `a na je tri bi na s re da te ljem Za greb U ki no klu bu Ja dran fil ma, u sklo pu ve ~e ti tla, odr `a na je pre mi je - ra hr vat skog ne za vi snog ho ror art fil ma Da i mo ni on Can nes Na film skom saj mu u sklo pu 61. me u na rod nog film skog fe sti va la Hr vat - ski au di o vi zu al ni cen tar pred sta vio je hr vat sku ki ne ma to gra fi ju. Iz me u osta log, pri ka za ni su fil mo vi Tri pri ~e o nes pa va nju To mi sla va Ra di }a, Kino Lika Da li bo ra Ma ta ni }a, Ni ~i ji sin Ar se na An to na Osto ji }a i Nije kraj Vin - ka Bre {a na Za greb U sklo pu mul ti plek sa Con ti nen tal Mo vi e plex otvo re no je prvo 3-D kino u Hr vat skoj pro jek ci jom fil ma Han nah Mon ta na & Mi ley Cyrus: Best of Both Worlds Con cert. Tje dan dana ka sni je 3-D kino otvo re no je i u mul ti plek su Ci ne star pro jek ci jom fil ma Di no sa u ri: Di vo vi Pa ta go ni je 3-D Ri je ka U dvo ra ni Hr vat skog kul tur nog doma odr `a na je pre mi je ra krat ko me tra` - nog do ku men tar nog fil ma Ama to Dra `e na Ilin ~i }a Za greb U kinu Tu{ ka nac odr `a na je pre mi je ra krat ko me tra` nog fil ma Re ci klus bra - }e Ga be li} Bi ra~ Za greb U sklo pu Film skih pro gra ma u kinu Tu{ ka nac pri ka za ni su fil mo vi Mi ro sla - va Mi ku lja na Sam i ^u va ri mr tvih sela Za greb U kinu Eu ro pa odr `an je prvi Sub ver si ve Film Fe sti val, po sve }en 40. obljet - ni ci re vo lu ci o nar ne go di ne. Osim fil mo va na dah nu tih stu dent skim i rad ni~ kim po bu na ma 20. sto lje }a odr `a ni su per for man si, umjet ni~ ke ak ci - je i pre da va nja Ne i la Le a cha, Karl-He in za Del lwoa i Du {a na Ma ka ve je va Za greb Na sjed ni ci Hr vat skog dru{ tva film skih dje lat ni ka za pred sjed ni cu Dru{ tva po nov no je iza bra na Nada Ga }e {i} Li va ko vi}, a za pot pred sjed ni ka Igor Alek san dar Nola Var {a va Na 23. Me u na rod nom fe sti va lu ka to li~ kog fil ma i mul ti me di je Ni e po ka - la now po seb nu na gra du fe sti val sko ga `i ri ja do bio je krat ki do ku men - tar ni film Sve ti {te Gos pe Tr sat ske re da te lja Ber nar di na Mo dri }a u pro i zvod - nji ri je~ kog Istra fil ma. Dru gi film isto ga au to ra i pro du cen ta, Evan e lje po Klo vi }u, uvr {ten je u slu` be nu kon ku ren ci ju 4. Me u na rod nog film skog fe - sti va la Ma gni fi cat koji se odr `ao od 17. do 21. lip nja u glav nom gra - du Bje lo ru si je Min sku Za greb U kinu Eu ro pa odr `a na je ki no pre mi je ra do ku men tar nog fil ma L.A. ne do - vr {e no Igo ra Mir ko vi }a Za greb U dvo ra ni ki no te ke Zlat na vra ta i u ljet nom kinu Ba ~vi ce odr `an je 1. fe sti - val me di te ran skog fil ma. Naj bo ljim du go me tra` nim fil mom pro gla {en je Ska fan der i lep tir Ju li a na Schna be la, a naj bo ljim krat ko me tra` nim fil mom Nim bus Ju a nja Gi me ne za. Po seb no pri zna nje do bio je fil ku}a Amo ra Hak ka ra Za greb U otvo re nom kinu u Glip to te ci HAZU-a te u ki ni ma Eu ro pa, Cen tral i Gri~ odr `an je 18. svjet ski fe sti val ani mi ra nog fil ma Ani ma fest. Ve li ku na gra du osvo jio je film Se stre Pe ar ce Luis Cook, a na gra du Zlat ni Za greb film Kr `lja - vi An dre a sa Hyka dea. Na gra du Zlat ko Gr gi} za naj bo lji prvi film na prav - ljen izvan obra zov ne in sti tu ci je do bio je film He zur bel tzak, obi~ ni grob Izi - be ne Oñeder ra, a na gra du Du {an Vu ko ti} za naj bo lji stu dent ski film Ne o - do lji vi osmijeh Ami Lin dholm. Naj bo ljim fil mom za dje cu pro gla {en je Moj sret ni za vr {e tak Mi le ne Vi ta no ve, a na gra du pu bli ke Mr. M osvo jio je film KJFG No. 5 Alek se ja Alek se e va. Na gra du za `i vot no dje lo do bio je au tor Pri it Pärn, a na gra du za po se ban do pri nos te o ri ji ani ma ci je Cla re Kit son. U kon ku ren ci ji Ve li kog na tje ca nja su dje lo va li su hr vat ski fil mo vi Ona koja mje ri Velj ka Po po vi }a, Ro ta to ri To mi sla va Fin dri ka, Mo to vun Film Fe sti val In tro Bru ne Ra zu ma, Mo ra na Si mo na Bo go je vi }a Na rat ha i Fan ta sti~ na odi - se ja dok to ra Zo di a ka Ma ti je Pi sa ~i }a. Iz me u osta log, u sek ci ji Svjet ski kla - si ci pri ka za ni su pro gra mi Hr vat ska ani ma ci ja 1958/1959 i Iz ar hi va Hr vat - ske ki no te ke re sta u ri ra ne ko pi je Za greb U sklo pu Film skih pro gra ma u kinu Tu{ ka nac odr `an je pro gram Sje }a nje na Zvo ni mi ra ^rn ka, u sklo pu ko jeg su pri ka za ni iza bra ni fil mo vi u ko ji ma je glu mio ^rn ko Va ra` din U 71. go di ni `i vo ta umro je ka za li{ ni, film ski i te le vi zij ski glu mac To mi slav Li pljin. 173

175 hfl_54-q7:hfl :25 Page 174 LJE TO PI SOV LJE TO PIS Du{ ko Po po vi} Bi bli o gra fi ja 174 Knji ge Mid hat Aja no vi} Ka ri ka tu ra i po kret, de vet ogle da o cr ta nom fil mu / Iz da va~: Hr - vat ski film ski sa vez / Za iz da va ~a: Vera Ro bi}-[ka ri ca / Ured ni ca Na kla de Hr vat skog film skog sa ve za: Di a na Ne na di} / Edi ci ja: Fil mo lo{ ke stu di je br. 6 / Ured ni ca knji ge: Di a na Ne na di} / Re cen zent: Hr vo je Tur ko vi} / Lek to - ri ca: Sa{a Va gner-pe ri} / Pri je vod sa `e ta ka: Mi re la [ka ri ca / Opre ma: Mi le - u sni}+ser da re vi} / 343 stra ni ce, fo to gra fi je /Za greb, ISBN CIP za pis do stu pan u ra ~u nal nom ka ta lo gu Na ci o nal ne i sve u ~i li{ ne knji` - ni ce u Za gre bu pod bro jem Sa dr `aj: Pred go vor / I Ogled o mi kro ka dru / 1. Ani ma ci ja iz jed nog cr te `a 2. Umjet no vri je me 3. Umjet ni pro stor 4. Mon ta `a na te ku }oj vrp - ci 5. Sin te ti~ ka vid lji vost 6. Ani mi ra ni film i film ska ani ma ci ja 7. Ra zno li ke ani ma cij ske mon ta `e 8. Avan gar di sti~ ki ko la` 9. Di gi tal ni mi kro ka dar / II Ka ri ka tu ra i film / Uvod: ka ri ka tu ral na film ska sli ka 1. Vi zu al ni geg u igra nom fil mu 2. Ka ri ka tu ral na sti li za ci ja 3. Tu ma ~e - nje ka ri ka tu re pakt iz me u au to ra i pu bli ke 4. Po op }a va nje 5. Ka - ri ka tu ral na mon ta `a 6. Film ska ka ri ka tu ra kao tre nu ta~ ni vi zu al ni geg 7. Film ska ka ri ka tu ra kao ku mu la tiv ni vi zu al ni geg 8. Tri pri mje ra film - ske ka ri ka tu re / III Hu mo ri sti~ ni cr te` od ti ska do fil ma / 1. Te melj ni opus film ske ani ma ci je 2. Cr ta ni hu mor od ti ska do fil ma 3. Iz me u pro - pa gan de i sa ti re 4. Fi zi o no mi je i pan to mi me 5. Bri tan ska pe ri o di ka rod no mje sto mo der ne ka ri ka tu re 6. Pre po znat lji vost i stal ni li ko vi 7. Cr ta na pan to mi ma Ho noréa Da u mi e ra 8. Od»por tre ta u po kre tu«do gra fi~ ke pan to mi me 9.»^o vjek-li ni ja«10. Strip: ra a nje gra fi~ ke mon ta `e 11. Mon ta` no di na mi zi ra nje strip-stra ni ce 12. Gra fi~ ko pri - po vi je da nje i me ta mor fo za 13.»Kro no fo to graf ska«struk tu ra 14. Cohl na putu ka ani ma ci ji 15. Ka ri ka tu rist koji je po stao»ki ne ma to gra - fist«16. Ame ri~ ka epi zo da i Co hlo vo na slje e / IV Ani mi ra ni strip-kva - drat / 1. Strip: ti po vi i `an ro vi 2. Max i Mo ritz u~e ame ri~ ki 3. Nova izra `aj na sred stva ka ri ka tu ral nog stri pa 4. Strip-kva drat gra fi~ ka pre - zen ta ci ja vre men sko ga ti je ka / 5. O`iv lje na strip-stra ni ca 6. Stri po vi pre - ni je ti na film 7. Krazy Kat lju bav ni tro kut u non sens-svi je tu 8. Po - jed no stav lje ni slap stick u ani mi ra noj Krazy Kat 9. McCa ye vi sno li ki ni - zo vi sli ka 10. Ger tie in te rak tiv ni slap stick 11. Barré ani ma ci ja kao in du stri ja 12. Me ta film ske spo ne u The Ani ma ted Gro uch Cha ser 13. Ber gda hlov po mor ski slap stick 14. Grogg i nje go va spa so no sna boca / V Sa mo svje sna cr ta na fi gu ra / 1. Po bu nje nik iz tin tar ni ce 2. Iz me u fo - to graf skog i cr ta nog pro sto ra 3. Ni je ma cr ta no film ska bur le ska 4. Cr - ta ni ko me di ja{ u ma~ jem for ma tu 5. Me dij ski geg i gra fi~ ka fa ta mor ga - na 6. Ma ~ak Fe lix i nje go vo vri je me 7. Ka ri ki ra nje sno li kog 8. Ma - ~ak u ku}i 9. Ali ce u svi je tu cr te `a 10. Ma ~ak Fe lix kao uzor / VI Tex Avery di zni jev ska ne ga ci ja Dis ne ya / 1. Ho li vud ska ilu zi ja `i vo ta u ani - ma ci ji 2. Po to mak Suca za vje {a nje 3. War ner Bro so ve»ne mo gu }e stva ri«4. Pa ro dij ski di ja log s Dis ne yem 5. Ame ri ka ni za ci ja eu rop skih mo ti va 6. Ani mi ra ni crazy hu mor 7. Ludi zec i po div lja li pa tak 8. Breh tov ska de kon struk ci ja cr ta nog svi je ta 9.»Gu me ni«pro stor i vri je me 10. Ne nad ma{ ni film ski ka ri ka tu rist 11. Seks i grad 12. Screwy kralj ot ka ~e nog cr ti }a 13. Avan gar dist mo der ne ani ma ci je / VII Ide o lo{ - ka pa no ra ma Za gre ba~ ke {ko le / 1. Po gled iz sta kle ne ku po le 2. An ti in - for mbi rov ska ka ri ka tu ra u Ju go sla vi ji 3. Wal ter Ne u ge ba u er iz stri pa u film 4. Ve li ki mi ting so ci ja li sti~ ki re a li zam u di zni jev skom ruhu 5. Od stu pa nje od di zni jev skog mo de la u Duga fil mu 6. Ent frem dun gse - fekt i jump-cut u cr ta nom fil mu 7. Kon cert za ma {in sku pu{ ku ka ri - ka tu ra fik tiv ne Ame ri ke 8. Dra gi }e ve ma glo vi te pa no ra me 9. Dnev - nik ka ri ka tu ra stvar ne Ame ri ke 10. Sli je pac {e}e Grand Can yo nom / VIII Don Ki hot Film s taj nom / 1. U pan te o nu film skih re mek-dje la 2. Uvri je e ni ek scen trik 3. Po vi je sni kon tekst 4. Cr te`, po kret, pro - stor 5. Per cep ci ja 6. Jed no tu ma ~e nje / IX Cr ta na»pe re stroj ka«pri i - ta Pärna / 1. Je dan od te melj nih opu sa mo der ne ani ma ci je 2. Svi jet sni - mljen kroz ka ri ka tu ri stov mi kro skop 3. Re likt»so ci ja li sti~ ke«ani ma ci je 4. Za bra nje na pi ta nja i bi zar na ero ti ka 5. Eine mu rul mu zej de pre - si je i be zna a iz»re al nog so ci ja liz ma«6. Pro pi ti va nje de mo kra ci je / Sa - `et ci / Bi lje{ ka o au to ru / Po da ci o tek sto vi ma / Ka za la Ka ta lo zi XVII. dani hr vat skog fil ma / o`uj ka / Iz da va~: Sve u ~i li - {te u Za gre bu Stu dent ski cen tar u Za gre bu / Za Iz da va ~a: Mr.sc. Niko Vi do vi}, rav na telj SC-a / Ured nik ka ta lo ga: To mi slav Mr {i} / 96 stra ni ca, fo - to gra fi je, Za greb Sadr`aj: Ta bli ca do ga a nja / Tko je tko / Uvod na slo va / Di rek ci ja / Se lek - to ri / Na gra de / Fil mo vi u kon ku ren ci ji / Igra ni fil mo vi / Do ku men - tar ni fil mo vi / Ani mi ra ni fil mo vi / Ek spe ri men tal ni fil mo vi / Na mjen ski fil - mo vi / Glaz be ni spo to vi / Po prat ni pro gram / Ka za lo au to ra u kon ku ren ci - ji / Ka za lo pro du ce na ta u kon ku ren ci ji / Adre sar pro du ce na ta / Im pres sum Film ski pro gra mi / Film Pro gram mes / Me di te ran ske igre Tre }e Me di te ran ske igre Ri je ka / Za greb, od 2. do 6. trav nja / tra vanj / stra ni ca 12 / Na klad nik Hr vat ski film ski sa vez / Za na klad - ni ka Hr vo je Tur ko vi} / Ured ni ca Agar Pata / Su rad ni ce Pe tra Cor va i Vik to - ri ja Kr ~e li} / Pri je vod s en gle skog je zi ka Ta ma ra To mi} / Obli ko va nje Fik tiv d.o.o. ISSN X Sadr`aj: Me di te ran ske igre u Ri je ci i u Za gre bu od 2. do 6. trav nja Dra gan Ru be {a, iz bor nik pro gra ma: Me di te ran u va lo vi ma ri je ~i / Tre }e Me di te ran ske igre Re tros pek ti va Ro ber ta Gu e di gu i a na, Bi o gra fi ja re da - te lja, Fil mo gra fi ja, Fil mo vi me di te ran skih ze ma lja, Bi o gra fi je re da te lja, Fil - mo gra fi ja / Pro gram pro jek ci ja Fe sti val me di te ran skog fil ma Split, / za iz da va ~a Alen Mu ni ti} / ured ni ca ka ta lo ga/ca ta lo gue edi tor Go ra na Lo li} / asi - stent/as si stant Mi slav Pa pa rel la / au to ri tek sto va/ text aut hors Go ra na Lo li}, Ma ri ja Rat ko vi}, Ta nja Vr vi lo, no vi} / pre vo di/tran sla ti ons Ni ko - la Oru~, Mo ra na Oru~ / La yo ut i vi zu al ni iden ti tet/la yo ut and vi su al iden - tity Lju bo mir Ma te ljan / 57 stra ni ca, fo to gra fi je / Split Sa dr `aj: Za ka ~i te se za fe sti val!/get Ho o ked on the Fe sti val! / Alen Mu ni - ti}: Dra gi pri je te lji/ Dear fri ends / Tko je tko/who is who / Kon ku ren ci - ja/com pe ti ti on / Krat ko me tra` ni pro gram/short com pe ti ton / Re tros pek - tiv ni pro gram/off pro gram / Fe {te/partys / In dex fil mo va / In dex re da te lja / Spon zo ri/spon sors / Hva la/thanks Ma ri na Ko `ul (ur.) ANI MA FEST ZA GREB 2008, 18. svjet ski fe sti val ani mi ra nog fil ma / 18th World Fe sti val of Ani ma ted Film / 31. svi banj 5. li -

176 hfl_54-q7:hfl :25 Page 175 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 174 do 175 Popovi}, D.: Bibliografija panj 2008., krat ko me tra` no iz da nje / Short Film Edi ton / Au to ri tek sto - va/texts by: Mid hat Aja no vi} Ajan, Mo ni ca Blanc Go mez, Bo ri voj Dov ni - ko vi} Bor do, Sa{a Br ki}, Li di ja But ko vi}, Erik van Dru nen, Ma ri usz Fru - kacz, Cla re Kit son, Jay ne Pil ling, Igor Pras sel, Jo an na Qu inn, Ger ben Scher mer, Kre {i mir Zi mo ni} / Su rad ni ci/col la bo ra tors: Ma ti ja Br lek, Vje ra Mat ko vi}, Igor Pras sel, Ma ri ja Rat ko vi}, Din ko To ma{ Braz zo du ro / Pre - vo di te lji/tran sla ti on: Mar ta Fer ko vi}, Iva na Ostoj ~i}, Ana [u pra ha, Din ko To ma{ Braz zo du ro / Lek to ri ca/pro of Re a ding: Mir na Be li na / Vi zu al ni iden - ti tet/ci: Pe ti kat Sta ni slav Ha bjan, Jo{ ko Ju re{ kin (obli ko va nje/de sign), Da ni (cr te `i/dra wings) / Iz da va~/pu blis her: Hu la hop / Za iz da va - ~a/for pu blis her: Olin ka Vi {ti ca / 473 stra ni ce, fo to gra fi je / Za greb, svi - banj/may 2008 CIP za pis do stu pan u ra ~u nal nom ka ta lo gu Na ci o nal ne i sve u ~i li{ ne knji` - ni ce u Za gre bu pod bro jem ISBN Sa dr `aj/con tents: Uvod ni ci/in tro duc ti on / In me mo ri am: Du {an Vu ko ti} / Se lek cij ska ko mi si ja/se lec ti on Com mi tee Jury / Na gra de/awards / Na - tje ca nje/com pe ti ti on / Ve li ko na tje ca nje/grand Com pe ti ti on / Stu dent sko na tje ca nje/stu dent Com pe ti ti on / Na tje ca nje fil mo va za dje cu/films for Chil dren Com pe ti ti on / Pa no ra ma / Ve li ka pa no ra ma/grand Pa no ra ma / Stu dent ska pa no ra ma/stu dent Pa no ra ma / Hr vat ska pa no ra ma/cro a ti an Pa - no ra ma / Po prat ni film ski pro gram/ Side Film Pro gram / Ani ma fest Spe ci al u ani ma ci ji/wo men in Ani ma ti on / Moja Afri ka/out of Afri ca / Ani - ma Docs / Maj sto ri/ce ani ma ci je/ma sters of Ani ma ti on / Svjet ski kla si - ci/world Clas sics / Iz bor naj bo lje polj ske ani ma ci je / Best of Po - lish Ani ma ti on / Po prat na do ga a nja/ Side Events / Pre zen ta ci ja knji ga/ Book Pre sen ta ti on / Raz go vo ri s au to ri ma/ Meet the Aut hors / Okru - gli sto lo vi/pa nel Dis cus si ons / Izlo` be/ex hi bi ti ons / Crux-per for mans/ - Crux-Per for ma ce / Ani ma fest {pi ce/ani ma fest In tros / In dex / Za hva - le/thanks / Spon zo ri i par tne ri/spon sors and Par tners Film ski pro gra mi/ Film pro gram mes / film ski ci klu si pro lje - }e/lje to / tra vanj-li panj 2008., god. 8., br. 21, stra ni ca 64 / Na klad nik Hr vat ski film ski sa vez / Za na klad ni ka Hr vo je Tur ko vi} / Ured - ni ca Agar Pata / Su rad ni ca Vik to ri ja Kr ~e li} / Pri je vod s en gle skog je zi ka Ta - ma ra To mi} / Obli ko va nje Fik tiv d.o.o. ISSN X Sadr`aj: Ci klus su vre me no ga bra zil sko ga fil ma::bra zil / Ri je~ na po ~et ku / To mi slav Ku re lec: Bra zil ska ki ne ma to gra fi ja jed na od naj za ni mlji vi jih / Bi o gra fi je re da te lja / Fil mo gra fi ja / Fil mo vi Mike Ka u rismä kija:: Fin ska / Bo ris Vi do vi}: Bra }a Ka u rismäki pro dor fin skog fil ma / Dra gan Ru be {a: U sje ni mla eg bra ta / Bi o gra fi ja re da te lja / Fil mo gra fi ja / In ter vju: Mika Ka - u ri sma ki Glaz bom do ljud sko ga bi}a / Fil mo vi Jac qu e sa Dem yja:: Fran - cu ska / Pe tar Kre lja: ^o vjek koji je ostva rio Cher bo ur {ke ki {o bra ne / Bi o - gra fi ja re da te lja / Fil mo gra fi ja / Raz go vo ri: Cat he ri ne De ne vue Sve je kriv Jac qu es Demy / Fil mo vi Kr ste Pa pi }a:: Hr vat ska / Ju raj Ku ko~: Pa pi} kri ti~ ka o{ tri ca hr vat ske ki ne ma to gra fi je / Bi o gra fi ja re da te lja / Fil mo gra - fi ja / Do ku men tar ni fil mo vi Kr ste Pa pi }a / Za pa `a nja o fil mo vi ma Kr sto Pa pi} o pro go ni ma svo jih fil mo va / Tri de set pet go di na od smr ti Pa bla Pi cas - sa:: [pa njol ska / Ja sna Ga ljer: Pi cas so je din stve na po ja va su vre me ne umjet no sti / Pro gram krat kih do ku men tar nih fil mo va / Za pi si: Fran co i se Gi s Pi cas som (ulom ci) / Ci klus hr vat skog fil ma:: Hr vat ska / To - mi slav Ku re lec: U spo men na Zvo ni mi ra ^rn ka / Fil mo gra fi ja glum ca / Ne - nad Po li mac: Ne pra ved no za bo rav lje ni ve li kan / Ci klus su vre me nog ma ar - skog fil ma:: Ma ar ska / Dra gan Ru be {a: Ek sta ti~ na film ska isku stva / Bi o - gra fi je re da te lja / Fil mo gra fi ja / Ci klus {pa njol skih fil mo va:: [pa njol ska / Dra ga Ru be {a: Novi {pa njol ski film / Bi o gra fi je re da te lja / Fil mo gra fi ja / Pro gram film skih pro jek ci ja od 7. trav nja do 27. lip nja ^a so pi si Za pis, bil ten Hr vat skog film skog sa ve za, broj 62, lje to / Na - klad nik: Hr vat ski film ski sa vez / Za na klad ni ka: Dr. Hr vo je Tur ko vi}, pred - sjed nik HFS-a / Ure i va~ ki od bor: Di a na Ne na di} (glav na ured ni ca), Ma ri - ja Rat ko vi}, Vera Ro bi}-[ka ri ca / Lek to ri ca: Sa{a Va gner-pe ri} / Pri pre ma: Ko lu mna d.o.o., Za greb / 50 stra ni ca, fo to gra fi je ISSN Sa dr `aj: To mi slav Br ~i}: Fe no men i kul tu ra ki no klu bo va {ez de se tih go di na i utje caj no vih ten den ci ja na fe sti val GEFF / Uvod / 1. Osno ve po vi je sti ama ter skog fil ma u Kra lje vi ni Ju go sla vi ji / Ra zvoj ama ter skog fil ma pri je u Za gre bu / Upo ra ba uske vrp ce 9,5 mm / Osni va nje Ki no sek ci je u Za gre bu / Prva pri zna nja i osni va nje Ki no klu ba Za greb / Ak tiv nost ki no a - ma te ra ti je kom Dru go ga svjet sko ga rata / Po ~e ci ki ne ma to graf ske kul tu re u Be o gra du / Prva sku pi na ki no a ma te ra u Be o gra du / 2. Ak tiv nost klu bo va u po sli je rat nom raz do blju / Re ak ti vi ra nje Ki no klu ba Za greb / Od nos ko mu - ni sti~ kog su sta va i Ki no klu bo va / Mar gi na li za ci ja ki no a ma te riz ma / Novi utje ca ji i pro mje ne / Re vi zi o ni sti~ ka stru ja u Ki no klu bu Za greb / Osni va nje Ki no klu ba Be o grad / Ki no klub Be o grad pred stav lja svo je ra do ve / Osni va - nje Aka dem skog klu ba i ne ga ti van stav pre ma GEFF-u / So ci jal ni re a li zam i crni ta las / Osni va nje Ki no klu ba Split / Po ~e tak rada Iva na Mar tin ca u Ki - no klu bu Split / Prvi Pri ru~ nik za ki no a ma te re / 3. GEFF / Po ve zni ce koje su spo ji le su di o ni ke / Ide ja GEFF-a / Pet raz go vo ra koji su for mu li ra li GEFF i ma ni fest an ti fil ma / Prvi raz go vor / Dru gi raz go vor / Tre }i raz go vor / ^e tvr ti raz go vor / Peti raz go vor / An ti film / Ko men ta ri i re cen zi je no vi na - ra / Sa `e tak GEFF-a / Fil mo vi»lon don sko ga pro gra ma«/ Avan ti ra, moja gos po a (1960), Ki no klub Be o grad / Don Ki hot (1961), Za greb film / Twist-twist (1962), Ki no klub Split / Scu za si gno ri na (1963), Ki no klub Za - greb / K3 ^i sto nebo bez obla ka (1963), Ki no klub Za greb / Pri je pod ne jed nog fa u na (1963), Ki no klub Za greb / Sre ta nje (1963), Ki no klub Za greb / Ter mi ti (1963), Ki no klub Za greb / Kru` ni ca (1964), Aka dem ski ki no klub Be o grad / Ka ri o ki ne za (1965), Ki no klub Za greb / I m Mad (1967), Ki no - klub Split / Flo res cen ci je (1967), Ki no klub Split / 5. Fil mo vi be o grad skih klu ba {a / Ek sta za (1963), Ki no klub Be o grad / Kolt 15 Gap (1971), Du nav Ju ni or Film / Spo me ni ci ma ne tre ba ve ro va ti (1958), Ki no klub Be o grad / Or fej (1957), Ki no klub Be o grad / Zid/Mi sao i `e lja (1960), Aka dem ski ki - no klub Be o grad/ 6. Au to ri / Mi ho vil Pan si ni / Ivan Mar ti nac / Vla di mir Pe - tek / To mi slav Go to vac / Mar ko Ba bac / Ante Ver zo ti / Vla do Kristl / 7. Za - klju ~ak / 8. Se lek tiv ne fil mo gra fi je bit nih fil mo va ki no klu bo va / Fil mo gra - fi ja Ki no klu ba Za greb / Fil mo gra fi ja Ki no klu ba Be o grad / Fil mo gra fi ja Aka - dem skog ki no klu ba Be o grad / Fil mo gra fi ja Ki no klu ba Split / Bi bli o gra fi ja / Dru gi kon zul ti ra ni izvo ri / 9. Do da ci / Mi ho vil Pan si ni: Ama te ri zam i ki ne - ma to gra fi ja / Du {an Sto ja no vi}: Teze o an ti fil mu da nas 175

177 hfl_54-q7:hfl :25 Page 176 LJE TO PI SOV LJE TO PIS Pre mi nu li DVOR NIK, Bo ris, film ski i te le vi zij ski glu mac (Split, 16. IX Split, 24. III. 2008). Za vr {io je sred nju glu ma~ ku {ko lu u No - vom Sadu te stu di rao na Ka za li{ noj aka de mi ji u Za gre bu. Do bit nik je Zlat ne are ne za fil mo ve Most, Kad ~u je{ zvo na i Po vra tak. Na - stu pao je i u ka za li {tu, a po seb nu je po pu lar nost ste kao te le vi zij - skim ulo ga ma. U ka za li {tu je ve lik uspjeh po sti gao u split skom HNK-u, po go to vo ulo gom [jor Bepa u ope re ti Mala Flo ram ye I. Ti jar do vi }a. Naj va` ni je film ske ulo ge ve za ne su mu uz opu se vo de - }ih re da te lja Bran ka Ba u e ra, Va tro sla va Mi mi ce, An tu na Vr do - lja ka. U mla do sti na tra gu tipa mom ka iz su sjed stva, {ar man tan i na o ~it, opu {ten u izra `a va nju emo ci o nal nih re gi sta ra (De ve ti krug, Mar tin u obla ci ma, Pre ko broj na); u sred njim se go di na ma ra zvi ja u ~o vje ka od ak ci je (Most), uno se }i ko mi~ ni odu {ak u ak cij ske role (Kad ~u je{ zvo na, U gori ra ste ze len bor), na te le vi zi ji na stu pa ju }i u ulo ga ma dal ma tin skih ste re o ti pa i na lo kal nim di ja lek ti ma (Na{e malo mi sto, Velo mi sto); u ka sni joj fazi osta je do slje dan svo jem iz - gra e nom glu ma~ kom pro fi lu»na rod skog ~o vje ka«, s na gla {e nim ele men tom kon tem pla ci je i `i vot nog isku stva (Po vra tak, Kar ne val, An eo i Prah, Duga mra~ na no}). Imao je uspje ha i kao pje va~ dal - ma tin skih po pu lar nih pje sa ma (Na da li na, Na{e malo mi sto). Fil mo vi: De ve ti krug (F. [ti glic, 1960), Mar tin u obla ci ma (B. Ba u - er, 1961), Pre ko broj na (B. Ba u er, 1962), Sjen ka sla ve (V. Bje nja{, 1962), Me da ljon sa tri srca (V. Sli jep ~e vi}, 1962), Da li je umro do - bar ~o vjek? (F. Had `i}, 1962), Ze mlja ci (Z. Ran di}, 1963), Dvo - stru ki obru~ (N. Tan ho fer, 1963), Ra do po lje (S. Jan ko vi}, 1963), Li cem u lice (B. Ba u er, 1963), Sva nu }e (N. Tan ho fer, 1964), Lito vi lo vi to (O. Glu {~e vi}, 1964), Un ter Ge i ern (A. Vo hrer, 1964), ^o - vek nije tica (D. Ma ka ve jev, 1965), ^o vik od svi ta (O. Glu {~e vi}, 1965), Ko njuh pla ni nom (F. Had `i}, 1966), Win ne tou und sein Fre - und Old Fi re hand (A. Vo hrer, 1966), Kaja, ubit }u te! (V. Mi mi ca, 1967), Kad ~u je{ zvo na (A. Vr do ljak, 1969), Most (H. Kr va vac, 1969), Do ga aj (V. Mi mi ca, 1969), Bit ka na Ne re tvi (V. Bu la ji}, 1969), Lju bav i po ne ka psov ka (A. Vr do ljak, je ma - sov na po ja va (M. Idri zo vi}, 1970), Ba blje lje to (N. Tan ho fer, 1970), Dru` ba Pere Kvr `i ce (V. Ta dej, 1970), Op kla da (Z. Ran di}, 1971), U gori ra ste ze len bor (A. Vr do ljak, 1971), Lov na je le ne (F. Had `i}, 1972), Tra go vi crne de voj ke (Z. Ran di}, ti od lju ba vi (K. Go lik, 1973), Su tje ska (S. De li}, 1973), Der vi{ i smrt (Z. Ve li mi ro vi}, 1974), Cr ve ni udar (P. Go lu bo vi}, 1974), Hi tler iz na {eg so ka ka (V. Ta dej, 1975), Haj du~ ka vre me na (V. Ta dej, 1977), Le ta ~i ve li kog neba (M. Ar ha ni}, 1977), Oku pa ci ja u 26 sli ka (L. Za fra no vi}, 1978), Po vra tak (A. Vr do ljak, 1979), Vre me, vodi (B. Gapo, 1980), Ki klop (A. Vr do ljak, 1982), Moj tata na odre e no vre me (M. Je li}, 1982), Ser van tes iz Ma log mi sta (D. Ma ru {i}, 1982), Pi smo-gla va (B. ^en gi}, 1983), Taj na sta rog ta va na (V. Ta - dej, 1984), Hor va tov iz bor (E. Ga li}, 1985), Od pet ka do pet ka (A. Vr do ljak, 1985), Tem pi di gu er ra (U. Len zi, 1987), Mar ju ~a ili smrt (V. Klja ko vi}, 1987), Te sna ko`a 2 ko vi}, 1987), [pi jun na {ti kla ma (M. Je li}, 1988), Kar ne val, An eo i Prah (A. Vr do ljak, 1990), Na u si ka ja (V. Rui}, 1996), Ka njon opa snih iga ra (V. Ta dej, 1998), Tran sa tlan tik (M. Ju ran, 1998), Po sljed nja vo lja (Z. Su dar, 2001), Dok tor lu do sti (F. Had `i}, 2003), Duga mra~ na no} (A. Vr - do ljak, 2004). TV ulo ge: Le to vi koji se pam te (1967), Na{e malo mi sto ( ), Obraz uz obraz (1972), ^a smo na ovom svi tu (1973), Trag (1974), ^o vik i po (1974), Ka pel ski kre so vi (1974), U`i~ ka re pu bli ka (1976), Roko i Ci ci be la (1978), Vu ca ri Do nji i Gor nje Po la ~e (1978), Velo mi sto (1981), Ki klop (1982), Ho ke ja {i (1986), Pu to - va nje u Vu~ jak (1986), Za gr ljaj (1988), Bo lji `i vot ( ), Ne - u ni {ti vi ( ), Ka njon opa snih iga ra (1998), Viza za bu du} nost (BiH, 2002), Duga mra~ na no} (2005), Ba la da o [ar ku (2005), Po - nos Rat ka je vih ( ). LI PLJIN, To mi slav, ka za li{ ni glu mac (Va ra` din, 5. XII Va ra` din, 6. VI. 2008). Pro fe si o nal nu glu ma~ ku ka ri je ru za po ~eo u va ra` din sko me HNK. Ba vio se i re `i jom u va ra` din skom lut kar skom ka za li {tu. Na kaj kav ski je pre pje vao Sha kes pe a re o ve dra me Ha mlet i Mno go vike ni za {to; obja vio je op se` ni Rje~ nik va - ra` din sko ga kaj kav skog go vo ra (2002). Film ske ulo ge: Lov na je le - ne (F. Had `i}, 1972), Iz ba vi telj (K. Pa pi}, 1976), Tre }i klju~ (Z. Ta - di}, 1983), Ne daj se, Flo ki! (TV se ri ja, Z. Ta di}, 1986), ^o vjek koji je vo lio spro vo de (Z. Ta di}, 1989), Sni vaj, zla to moje (N. Hi trec, 2005), Cr ve no i crno (@. Se ne ~i}, 2006). RO GU LJA, Ivo, ka za li{ ni i te le vi zij ski glu mac (Novi Sad, 5. XII Za greb, 11. III. 2008). Di plo mi rao je glu mu i re `i ju na Ka za li{ noj aka de mi ji u Za gre bu (1956). Od stal ni ~lan Dram skog ka za li {ta Ga vel la, od u Ja zav cu. Re `i rao je u ka - za li {tu, a po seb no se ista knuo sin kro ni za ci jom cr ta nih fil mo va. Ulo ge: Iz ba vi telj (K. Pa pi}, 1976), No vi nar (F. Had `i}, 1979), Velo mi sto (TV se ri ja, 1981), Po glav lje iz `i vo ta Au gu sta [e no e (TV, 1981), Gos pod sko di je te (TV, 1983), Pu to va nje u Vu~ jak (TV, 1986), ^a rob nja kov {e {ir (glas, 1990), ^ud no va te zgo de {e gr ta Hla - pi }a (glas, 1997), Obi telj ska stvar (TV, 1997), Za bra nje na lju bav (TV, 2004), Pje vaj te ne {to lju bav no (G. Ku le no vi}, 2007), Bi tan ge i prin ce ze (TV, 2008). 176

178 hfl_54-q7:hfl :25 Page 177 Sa `e ci Summaries LJE TO PI SOV RAZ GO VOR Bi o fil mo graf ski raz go vor s Ra doj kom Tan ho fer:»dru ga ri ce, jel bi ti htje la u mon ta `u?«raz go va ra li: Pe tar Kre lja, Hr vo je Tur ko vi} i Sla ven Ze ~e vi} UDK: Tan ho fer, R.(047.53) Op se `an raz go vor s Ra doj kom Tam ho fer, pi o nir kom film ske mon ta `e u Hr vat skoj. U raz go vo ru, Tan ho fer, ~iji je brat bio po zna ti po vje sni ~ar umjet - no sti Ra do van Ivan ~e vi}, koji se ba vio i obra zov nim fil mom, a su prug slav - ni re da telj i sni ma telj Ni ko la Tan ho fer, izno si ssje }a nja na svoj do la zak u Ja - dran film na kon Dru go ga svjet skog rata, asi sti ra nje Bran ku Mar ja no vi }u, kla si~ nom re da te lju i mon ta `e ru, pro duk ci ju pr vih po rat nih fil mo va te rad s ni zom kla su i~ nih re da te lja ~ije je fil mo ve mon ti ra la 1950-ih i 1960-ih go - di na Bran kom Be la nom, Mar ja no vi }e, Tan ho fe rom, Fa di lom Had `i }em, An tu nom Vr do lja kom i dr. DE LE U ZE I FILM Gil les De le u ze Okvir i ka dar, uo kvi ri va nje i mon ta `a UDK: Po glav lje iz knji ge L ima ge-mo u ve ment. Cinéma 1 (Les édi ti ons de Mi nu it, Pa riz 1983), koja }e usko ro biti ti ska na na hr vat skom je zi ku, kao i dru gi sve zak De le u ze ve utje caj ne i ~e sto ci ti ra ne fi lo zof ske stu di je o fil mu, L ima - ge-temps. Cinéma 2 (1985). Dru go po glav lje, pod na slo vom»okvir i ka dar, uo kvi ri va nje i mon ta `a«, s fi lo zof skih sta ja li {ta raz ma tra ka dar kao te melj - nu je di ni cu fil ma i okvir kao cje li nu koja sa dr `a va sve ele men te fil ma, kao i im pli ka ci je na slu }e no ga pro sto ra izvan ka dra, te pro u ~a va po stup ke ra ska - dri ra nja (de co u pa ge, déca dra ges), re ka dri ra nja i po kret kao te melj nu je di ni - cu ka dra. Jac qu es Ran cière Od jed ne sli ke do dru ge? De le u ze i film ska raz do blja UDK: Sed mo po glav lje iz knji ge La Fa ble cinéma to grap hi qu e (Pa riz: Se u il, 2001), u ko je mu fran cu ski fi lo zof ra sprav lja o te za ma Gil le sa De le u zea o sli ci-po - kre tu i sli ci-vre me nu, te o od va ja nju sli ke od»sen zor no-mo to ri~ ke«biti, {to je pro u zro ko va lo kri zu sli ke-po kre ta, koja je bila jez gra kla si~ nog fil ma, na - kon Dru go ga svjet skog rata i na sta nak mo dern(isti~k)e sli ke-vre me na koja je te melj mo der no ga fil ma. Ran cière me u osta lim usta nov lju je i da su pri - mje ri za dva tipa sli ke isti (Bres son koji se u pr voj knji zi tu ma ~i kao pri mjer sli ke-po kre ta, a u dru goj kao sli ke-vre me na), od no sno da do spo me nu te kri ze do la zi jer tako od go va ra te za ma Gil le sa De le u zea, tj. tu ma ~i De le u ze - o vu fi lo zo fi ju fil ma unu tar ob zo ra umjet ni~ ko ga mo der niz ma ili ono ga {to Ran cière na zi va estet skim re `i mom umjet no sti. CHRONICLE S INTERVIEW Interview with Radojka Tanhofer:»Comrade, would you like to do editing?«interviewers: Petar Krelja, Hrvoje Turkovi} and Slaven Ze~evi} The seventh chapter from the book La Fable cinématographique (Paris: Seuil, 2001), in which the French philosopher discusses Gilles Deleuze s theories about the movement-image and the time-image, and about the detachment of the image from the»sensory-motoric«essence, which caused the crisis of the movement-image, the core of classical film, and the appearance of the modern(ist) time-image, the core of contemporary film, after the World War Two. Rancière, among other things, finds that examples for the two type of images are the same (Bresson is in the first volume used as an example for the movement-image, and in the second for the timeimage), i.e. that the mentioned crisis happened because it suited Deleuze s theories. In other words, Rancière interprets Deleuze s philosophy within the scope of art modernism or what Rancière calls the aesthetic art regime. 177 UDK: Tanhofer,R.(047.53) A comprehensive interview with Radojka Tanhofer, the pioneer of film editing in Croatia. In this conversation Tanhofer, whose brother was the renowned art historian Radovan Ivan~evi}, who was also engaged in educational film production, and husband the famous director and cinematographer Nikola Tanhofer, remembers her beginnings at the Jadran Film studios after the World War Two, her assistance to Branko Marjanovi}, classical director and editor, the production of the first post-war films, and her work with a series of classical directors whose films she edited in the 1950s and 1960s Branko Belan, Marjanovi}, Fadil Had`i}, Antun Vrdoljak, etc. DELEUZE AND CINEMA Gilles Deleuze Frame and shot, framing and cutting UDK: A chapter from the book Cinema 1: The Movement Image (L image-mouvement. Cinéma 1, Les éditions de Minuit, Paris 1983) soon to be published in the Croatian language, as well as the second volume of Deleuze s more influential and frequently quoted philosophical film study Cinema 2: The Time Image (L image-temps. Cinéma 2, 1985). The second chapter, entitled»frame and Shot, Framing and Cutting«, considers the shot as a basic film unit and the frame as a unit containing all film elements, as well as indications regarding the off-space. This chapter also examines deframing (decoupage) techniques, reframing, and movement as the basic unit of the shot. Jacques Rancière From one image to another? Deleuze and film ages UDK:

179 hfl_54-q7:hfl :25 Page 178 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 177 do 181 Sa`eci / Summaries Ton ~i Va len ti} Mi {lje nje sli ke kao sli ka mi {lje nja: bi lje{ ka o De le u ze o voj fil mo zo fi ji UDK: De leu ze, G. Gil les De le u ze je dan je od pr vih fi lo zo fa koji je ana li ti~ ki i si ste mat ski po - ku {ao raz mo tri ti pro ble ma ti ku po vi je sti fil ma te film kao me dij vi zu al no sti. Nje go va fil mo zof ska raz ma tra nja o pro sto ru i vre me nu, od no sno po kre tu i vre me ni to sti film ske sli ke po ta kla su ~i tav niz stu di ja u ko ji ma se u za dnjih de se tak go di na film ana li zi ra iz fi lo zo fij ske per spek ti ve. U ovom tek stu au - tor se kri ti~ ki osvr }e na pro ble ma ti ku koju otva ra De le u ze, na po se kad je ri je~ o ana li zi sli ke kao po kre ta i kre ta nja kao vre me na. Osnov na au to ro va teza je da ta kvi pri stu pi osim fil mo lo{ ke ima ju i me ta fi zi~ ko-fi lo zof sku te `i - nu: ov dje se ne radi samo o pu koj re pre zen ta cij skoj hi sto ri ji fil ma ili»sin - kro nij sko-di ja kro nij skoj tak so no mi ji«, nego o pra voj on to lo{ koj po vi je sti vre me na kao ta kvog. Film sto ga nije samo jed na od do mi nan tnih vi zu al nih umjet no sti, nego on omo gu }a va i fi lo zof sku spo zna ju svi je ta u ko jem `i vi - mo. Au tor pri mje nju je De le u ze o va pro mi {lja nja na neke od re cen tnih film - skih ostva re nja, sma tra ju }i da nam ta kav in ter pre ta tiv ni ho ri zont po ma `e shva ti ti re zo ve u film skoj prak si, dis kon ti nu i te te u film skoj po vi je sti, kao i ko gni tiv ne pro ce se ko ji ma se otva ra ju vra ta jed nog svi je ta u ko jem sli ka tre - ba po sta ti mi {lju, a mi sao sli kom. Sa{a Voj ko vi} De le u ze, Gu at ta ri i umjet nost su prot stav lja nja do mi nan tnim struk tu ra ma zna ~e nja UDK: Yuen Woo Ping U ovom ese ju au to ri ca su ge ri ra da se»umjet nost«hon gkon {kog re da te lja i ko re o gra fa ak ci je Yuen Woo Pin ga tre ba pro ma tra ti u smi slu sub ver ziv ne funk ci je umjet no sti, od no sno re fe ri ra ju }i se na kon cept Gil le sa De le u zea i Fe li xa Gu at ta ri ja de te ri to ri ja li zi ra ju }e funk ci je umjet no sti. U sre di {tu su za ni ma nja Yu e no ve kung-fu ko me di je kao pri mjer»umjet no sti«omo gu }a - va nja `en skih li ko va i pot ko pa va nja pa tri jar hal nog iden ti te ta. Glav ni je ar - gu ment da se ovi, u na ~e lu ko mer ci jal ni fil mo vi koji se ne mogu oka rak - te ri zi ra ti kao»art-fil mo vi«(umjet ni~ ki fil mo vi) tre ba ju sa gle da ti i pro pi - ta ti u smi slu nji ho ve de te ri to ri ja li zi ra ju }e funk ci je, ili to~ ni je, u smi slu spo - sob no sti da obli ku ju omo gu }a va ju }u sli ku `en sko sti. U tom smi slu na gla sak je na na ra tiv noj re pre zen ta ci ji `en sko sti i dis tri bu ci ji mo}i. Po seb no su per - ti nen tni kon cep ti De le u zea i Gu at ta ri ja kao {to su de te ri to ri ja li za ci ja, na sta - ja nje/pre tva ra nje, ti je lo bez or ga na, li ni ja bi je ga. Sva ki od tih kon cep ta alu - di ra na ne hi je rar hij ske dvo smjer ne re la ci je ra zli ~i tih obli ka koje utje ~u na po li ti ke iden ti te ta. U radu se su ge ri ra da je»umjet nost«(spe ci fi~ nih hon - gkon {kih fil mo va) me u za vi sna s odre e nim re `i mi ma zna ko va. Kad je u pi ta nju au tor ski sve mir Yuen Woo Pin ga i su prot stav lja nje te ri to ri jal nim re - `i mi ma, to ta ko er im pli ci ra su prot stav lja nje struk tu ra ma zna ~e nja koje su uvje to va ne kul tu ral nim fik sa ci ja ma, nor ma ma i pra vi li ma koje uprav lja ju kon struk ci jom re pre siv ne sli ke `en sko sti, ba zi ra noj pri mje ri ce na fre u dov - skoj pret po stav ci da su `ene pa siv ne, dok su mu{ kar ci ak tiv ni. Su prot stav - lja nje ovim fik sa ci ja ma uklju ~u je vezu iz me u film ske re pre zen ta ci je roda i pri po vi je da nja, no ov dje va lja na gla si ti da na ra tiv na re pre zen ta ci ja nije odre e na samo pro ce som film sko ga pri po vi je da nja, ve} i odre e nim mo du - som kul tu ral nog izra za koji in for mi ra fa bu lu fil ma. Ton~i Valenti} Thinking the image as the image of thought. Note on Deleuze s filmosophy UDK: Deleuze, G. Gilles Deleuze is one of the first philosophers who tried to consider film history and film as a visual medium in an analytical and systematic way. His filmosophy considerations about time and space, i.e. movement and time of film images, triggered a series of studies that have been analyzing film from a philosophical perspective for about the last ten years. The author of this text critically reviews the discussion opened by Deleuze, especially regarding analysis of image as a movement and movement as time. Author s basic idea is that these approaches, apart from its importance for film scholarship, also carry metaphysical and philosophical weight: we are not talking about a mere representational film history or a»synchronic-diachronic taxonomy«, we are talking about a real ontological history of time as such. Film is not just one of the dominant visual arts; it also enables us to become philosophically aware of the world we live in. Considering that that kind of interpretative horizon helps us understand cuts in the film practice, discontinuities in film history, as well as cognitive processes that open the door to a world in which image should become though, and though an image, the author applies Deleuze s ideas to some recent films. Sa{a Vojkovi} Deleuze, Guattari and the art of opposing dominant structures of meaning UDK: Yuen Woo Ping In this essay the author suggests that the»art«of the Hong Kong action director and choreographer Yuen Woo Ping should be observed in terms of a subversive function of art, i.e. referring to Gilles Deleuze s and Felix Guattari s concept a deterritorializing function of art. The focus is on Yuen s kung-fu comedies as examples of the»art«of enabling female characters and undermining patriarchal identity. The main argument is that these, in principle commercial films -- that can not be characterized as art films should be observed and examined in terms of their deterritorializing function, or better said, in term of their capability to formulate an enabling femininity image. In that sense, the emphasis is on the narrative representation of femininity and distribution of power. Especially pertinent are Deleuze s and Guattari s concepts of deterritorialization, emergence/transformation, body without organs, and line of escape. Each of these concepts alludes to non-hierarchical two-way relations of different shapes that influence identity policies. The essay suggests that the»art«(of specific Hong Kong films) is interdependent with certain sign regimes. When discussing Yuen Woo Ping s authorial universe and opposing territorial regimes, this also implies opposing structures of meaning determined by cultural fixations, standards, and rules which govern the construction of a repressive femininity image, based on for example Freudian assumption that women are passive and men active. Opposing these fixations also includes the relationship between cinematic gender representation and narration. However, it has to be pointed out that narrative representation is not only determined by the process of film narration but also by a specific mode of cultural expression that sends information to film plot. 178 IZ PO VI JE STI HR VAT SKO GA FIL MA Mla den Ju ran O ko lek tiv noj svi je sti i to~ no sti po da ta ka hr vat skih `i vu }ih fo to gra fi ja UDK: 791(497.5)(091) Au tor se u ~lan ku, po ta knut re cen tnim na pi si ma o no vim ot kri }i ma iz ar - he o lo gi je hr vat ske ki ne ma to gra fi je i no vim da ti ra nji ma naj sta ri jih film skih za pi sa s po dru~ ja da na{ nje Hr vat ske, ti ska ni ma na stra ni ca ma Hr vat sko ga film skog lje to pi sa, pri dru `u je ra spra va ma, do no se }i vla sti te isprav ke fil mo - gra fi ji Fil mo vi u Hr vat skoj ki no te ci pri Hr vat skom dr `av nom ar hi vu od do go di ne te ko men ta re spo zna ja ma do ko jih je do {ao ra dom FROM THE HISTORY OF CROATIAN CINEMA Mladen Juran About collective awareness and accuracy of Croatian moving pictures data UDK: 791(497.5)(091) Prompted by recent articles regarding new findings from Croatian cinema archaeology and new findings regarding the date of oldest recordings on the territory of today s Croatia published in this journal, the author joins the discussion contributing his own corrections regarding the data published in Films in the Croatian Film Archives at the Croatian State Archives

180 hfl_54-q7:hfl :25 Page 179 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 177 do 181 Sa`eci / Summaries na svo jim do ku men tar no-ar hiv skim fil mo vi ma o po vi je sti hr vat ske ki ne ma - to gra fi }e fo to gra fi je sli ke iz pro{ lo sti fil ma u Hr vat skoj (1982), [ko la na rod nog zdrav lja na{a ne po zna ta film ska in du stri ja (1984), Sli ke iz par ti zan ske ki ne ma to gra fi je (1985), Prvi su kre nu li do ku men ta ri sti }e fo to gra fi je II. hr vat ske sli ke iz pro{ lo sti sred nje u rop skog fil ma (2006) }e fo to gra fi je III. hr vat ske sli ke iz pro{ lo sti me di te - ran skog fil ma (u pro duk ci ji). Sla ven Ze ~e vi} Po vra tak u ne red (sa svim osob no po nov no ~i ta nje Be la no ve Sin tak se i po e ti ke fil ma) UDK: : Od svih hr vat skih film skih re da te lja koji su svo je au tor sko dje lo va nje usmje ri li i izvan gra ni ca osnov nog po zi va re `i je Bran ko Be lan na me - }e se kao mo gu }i no si telj ti tu le naj ra zno vr sni jeg fil ma {a u hr vat skim okvi - ri ma. Be lan je stvo rio obr nu ti red film skog stva ra la{ tva, osta viv {i ve lik re - da telj ski trag u for ma tiv nim go di na ma hr vat ske ki ne ma to gra fi je, da kle 1950-ih, da bi iz ra znih ra zlo ga bu du} nost po sve tio knji `ev no sti, sce na ri ji - ma, film skoj te o ri ji, zna no sti i obra zo va nju bu du }ih film skih ge ne ra ci ja s tek us put nim re da telj skim dje lo va njem, i to da le ko od du go me tra` nog igra - nog fil ma ({to je u ve }oj mje ri bila od lu ka od lu ~u ju }ih film skih struk tu ra). Za mjet na je ~i nje ni ca da je Be lan ba rem kvan ti ta tiv no osta vio naj ma nje upra vo u ono me uz ~ega ga naj vi {e jav nost ve`e, u du go me tra` nom igra - nom fil mu (au tor je jed nog od naj zna ~aj ni jih, Kon cert iz 1954, da nas ve} usta lje nog kao kla si ka, te tek jo{ jed nog, Pod sum njom iz 1956). Po ~et kom 1960-ih Be lan se po jav lju je kao pro zni pi sac ra znih `an rov skih usmje re nja te kao au tor knji ga film ske pu bli ci sti ke izla zi knji ga Sce na rij, {to i kako, Sjaj i bi je da fil ma, te knji gu o te o ri ja ma mon ta `e Sin tak - sa i po e ti ka fil ma, pred met ana li ze u ovo me tek stu. Be la no va knji ga na stav - lja se, kao svo je vr sna kom pi la ci ja po vi je snog pri stu pa film skoj mon ta `i i te - o ri ji film ske mon ta `e, na tada u~e sta le pri je vo de stra nih au to ra (Mi try, Ba - zin, Pla zew ski, Metz, Burch, a po go to vo Pa so li ni). Be lan se ja sno pri klo nio onim te o ret skim pro mi {lja nji ma fil ma koja su se tru di la pro vla ~i ti us po red - be pi sa nog i go vor nog je zi ka s onim {to se sma tra lo je zi kom fil ma, gle da ju - }i na film kao na ko mu ni ka cij ski su stav, ~ime ga us po stav lja na ra zi nu je zi - ka. U ~lan ku se de talj no ra zla `u Be la no ve kon cep ci je, po po glav lji ma nje - go ve knji ge, ali se ko men ti ra i nje zi na kom po zi ci ja (tj, in ten ci o nal ni»ne red«i fra gmen tar nost, te ci tat na struk tu ra), koja umno go me one mo gu }u je re - cep ci ju Be la no ve stu di je. Sto ga au tor za klju ~u je da Be la no va knji ga su - klad no spe ci fi~ noj po zi ci ji koju je Be lan uvi jek za dr `ao po sje du je pri je sve ga per for ma tiv ni ka rak ter. STU DI JE Kre {i mir Pur gar»ka dri ra nje«tek sta: film ska na ra ci ja i fo ka li za ci ja u ro ma nu City Ales san dra Ba ric ca UDK: Au tor tek sta `eli se pri bli `i ti od go vo ru na jed no na i zgled op }e ni to pi ta nje, a ono gla si: mo`e li u vri je me za o kre ta pre ma vi zu al no sti i ana li za knji `ev - nog dje la kao sli kov nog sa dr `a ja do bi ti sa mo ra zu mlji vi le gi ti mi tet ili je po - treb no ra zvi ti nove ana li ti~ ke me to de koje }e po ja ~a ti vid lji vost sli kov ne unu tar de fa ul tne tek stu al ne di men zi je dje la? Kako bi kon kre ti zi rao svo je teze, au tor na sto ji po ka za ti na koji je na ~in mo gu }e ~i ta ti ro man City su vre - me no ga ta li jan skog knji `ev ni ka Ales san dra Ba ric ca u op ti ci se mi o ti~ ko-na - ra to lo{ ke stru je te o ri je fil ma. Po naj pri je se osvr }e na od nos lin gvi sti ke i se - mi o ti ke i nji ho vo amal ga mi ra nje u struk tu ra li sti~ koj te o ri ji fil ma Chri sti a na Met za te na film sku na ra to lo gi ju Sey mo u ra Cha tma na, za tim na ana li ze pri - po vjed nih struk tu ra Gérar da Ge net ta, kao i na spe ci fi~ no»vi zu al no«tu ma - ~e nje knji `ev no-te o rij skih ter mi na Mi e ke Bal. Prem da u nje mu na la zi mo vrlo malo izrav nih alu zi ja na kon kret ne fil mo ve, pred met ove ana li ze ro - man City iza bran je zato {to je ri je~ o pa ra di gmat skom vi zu al nom tek stu ra zvi je nog pos tmo der niz ma, na pi sa nom i obi lje `e no me mno{ tvom stra te gi ja pris po do bi vih pri je sve ga po kret nim sli ka ma na {eg vre me na. U ~lan ku se, me u osta lim, pri mje }u je da je Ba ric co vo struk tu ri ra nje na ra ci je from 1904 to 1940, as well as his findings during the work on his documentary and archive films on the history of Croatian fotografije slike iz pro{losti filma u Hrvatskoj (1982), [kola narodnog zdravlja na{a nepoznata filmska industrija (1984), Slike iz partizanske kinematografije (1985), Prvi su krenuli dokumentaristi fotografije II. hrvatske slike iz pro{losti srednjeuropskog filma (2006), fotografije III. hrvatske slike iz pro{losti mediteranskog filma (in production). Slaven Ze~evi} Return to chaos (Personal reading of Branko Belan s Film Syntax and Poetics) The author of the text wants to get closer to answering a seemingly general question in age of a twist towards the visual, can the analysis of literary works as visual contents gain a self-explanatory legitimacy or is it necessary to develop new analytical methods that will strengthen the visual dimension within the default textual dimension of literary works? In order to make his ideas concrete, the author wants to show a possible manner in which the novel City written by the contemporary Italian author Alessandro Baricco can be read from semiotical and narratological aspects of film theory. The author first discusses the relationship between linguistics and semiotics and their amalgamation in Christian Metz s structuralist film theory, then Seymour Chatman s film narratology, as well as Gérard Genett s analysis of narrative structures, and finally Mieke Bal s specific»visual«interpretation of literary and theoretical terms. Although the text provides few direct allusions to concrete films, the subject of this analysis the novel City was selected because it is a postmodern paradigmatic visual text, written in 1999, and marked with numerous strategies comparable first of all to motion pictures of our time. Among other things, the article also shows that Baricco s narrative structuring is not only evidently 179 UDK: : Out of all Croatian film directors who went outside the scopes of their primary vocation film directing Branko Belan asserts himself as possibly the most versatile filmmaker in Croatia. Belan created a reverse order of film creation he left a huge directorial mark in the formative years of Croatian film, in the 1950s, and later for various reasons turned to literature, screenplays, film theory, science, and education of future film generations with only incidental directorial work which was far from the featurelength film (that was more of a decision made by film authorities). The fact is that Belan left the least in the genre that the public mostly attributes to him, the feature-length film (he directed one of the most important films Koncert in 1954, considered a classic today, and only one more, Pod sumnjom in 1956). At the beginning of the 1960s Belan appears as a proseauthor of different genres, and as an author of non-fictional books on film in Croatian language Screenplay, What and How in 1960, Film Splendour and Misery in 1966, and a book about editing theories, subjectmatter of this analysis, Film Syntax and Poetics in Belan s book, as a compilation of historical approach to film editing and film editing theory, is a continuation of then frequent translations of foreign authors (Mitry, Bazin, Plazewski, Metz, Burch, and especially Pasolini). Considering film to be a system of communication, thus putting it at the level of language, Belan clearly sided with those theories that tried to compare written and spoken language with what was considered to be a film language. The article explains Belan s concepts in detail, in the order of the chapters of his book, but it also comments on its composition (i.e. intentional»chaos«and fragmentation, and structure of the book as the series of quotations), which largely disables the reception of Belan s study. The author concludes that Belan s book in accordance with a specific position that Belan always had possesses primarily a performative character. STUDIES Kre{imir Purgar Framing of text. Film narration and focalization in Alessandro Baricco s novel City UDK:

181 hfl_54-q7:hfl :25 Page 180 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 177 do 181 Sa`eci / Summaries ne samo evi den tno na dah nu to mo gu} no sti ma film ske ka me re, pr ven stve no ne ver bal nim pri je la zi ma iz jed nog pri zo ra u dru gi, a za tim i film skim po kre - tom u pro sto ru (u nje go vom slu ~a ju to pre po zna je mo u iz mje ni pri zor nih si tu a ci ja bez uo bi ~a je nih au to ro vih obja{ nje nja i pa u za u tek stu) nego da i»br zi na«ba ric co va ki ne ma ti~ kog tek sta ~ak na di la zi br zi nu kla si~ no ga na - ra tiv nog fil ma. Ne o ~e ki va ni fo ka li za cij ski obra ti u ro ma nu, te spe ci fi~ no li - te rar no ko ri {te nje film skog du gog ka dra opi sa ni su kroz us po red bu s isto - vr snim re `ij skim po stup ci ma u fil mu Oka ja nje Joh na Wrig hta. Iko ni~ nost Cit yja, na kon cu, ne pro i zla zi samo iz sub ver zi je ka non ski izve de nog od no - sa»sli kov nog«i»tek stu al nog«pri po vi je da nja, a na koji se u svo jim raz ma - tra nji ma po zi va ju Ge net te i Cha tman, nego po naj pri je iz sve pri sut no sti film skog me di ja da nas i po tre be da se go vo ri no vim je zi kom sli ka. Ire na Pa u lus Nove glaz be ne smjer ni ce: Ku brick na kon 2001: Odi se je u sve mi ru Pa kle na na ran ~a UDK: Ku brick, S.:78 inspired by the possibilities of the film camera, first of all by non-verbal switching from one scene to another and then by kinematic movements in space (in his case we recognize this in the exchange of situational scenes without usual author s explanations and breaks in the text), but also that the»speed«of Baricco s kinematic text supersedes the speed of the classical narrative film. Unexpected focal twists in the novel, and specific literary use of film s long shot, are described through a comparison with same directing techniques used in John Wright s film Atonement. After all, the iconic quality of City does not arise only from the subversion of the canonically deduced relationship between»visual«and»textual«narration that Genette and Chatman refer to, but first of all from the current omnipresence of the film medium and the need to speak the language of images. Irena Paulus New music guidelines. Kubrick after 2001: A Space Odyssey A Clockwork Orange UDK: Kubrick,S.: Stu di ja o upo tre bi glaz be u fil mu Pa kle na na ran ~a (A Cloc kwork Oran ge, 1971) Stan ley ja Ku bric ka. Pre ma Ku bric ku, u fil mu je bilo»nu` no pro na }i na ~in sti li zi ra nja na si lja, kao {to je Bur gess to u~i nio svo jim knji `ev nim sti - lom. Iro nij ski kon tra punkt glaz be sva ka ko je bio na ~in da se to po sti gne. Sve sce ne na si lja sa svim su druk ~i je bez glaz be.«upo tre ba glaz be u Pa kle noj na ran ~i na do ve za la se na isku stvo 2001: Odi se je u sve mi ru, na ro ~i to ono koje je iza zvao pri zor pri sta ja nja spa ce shut tle a na ro ti ra ju }u sve mir sku sta - ni cu. Po bu na gle da te lja koji su bili na vi kli na stan dar dnu upo tre bu glaz be (glaz ba obja{ nja va,»pra ti«sce ne) u~i nio je pri zor na ro ~i to pri vla ~i vim ra zli - ~i tim tu ma ~e nji ma, kri ti ka ma i in ter pre ta ci ja ma, a tu pri vla~ nost nije iz gu - bio do da nas. Me u tim, {ok iza zvan val ce rom Na li je pom pla vom Du na vu nije se mo gao mje ri ti sa {o kom koji su iza zva le na sil ne sce ne iz pr vog di je - la Pa kle ne na ran ~e koje pra ti uver ti ra ope ri Krad lji va svra ka Gi o ac chi na Ros si ni ja. Le pr {a vo or ke stri ra na Ros si ni je va glaz ba nije dje lo va la ne o bi~ no samo s ob zi rom na tra di ci ju, nego je dje lo va la i ne pri mje re no, ne pri klad no, ~ak i mo ral no ne pri hvat lji vo. No Ku brick, go to vo na isti na ~in kao u 2001: Odi se ji u sve mi ru, ve} sa mim fil mom (tj. na ~i nom na koji je sni mljen, mon - ti ran, glu mljen) obja{ nja va za {to je upo tri je bio ba{ tu glaz bu. Teza je tek sta da glaz be ni za pis fil ma pra ti mi je ne lika, tj. da se od nos pre ma glaz bi u fil - mu mi je nja kako se mi je nja po lo `aj glav nog pro ta go ni sta Ale xa u dru{ tvu. U pr vo me di je lu fil ma on u`i va ~i ne }i gro zo te, pa glaz ba su ge ri ra za ba vu, ples i u`i tak; u dru gom i tre }em di je lu Alex je pri sil no, iz vla sti tog svi je ta, gur nut u svi jet re al no sti, pa glaz ba gubi kva li te tu iro nij skog kon tra pun kta, i po sta je ne za ni mlji va pa ra le la film skim pri zo ri ma naj u pe ~at lji vi ji film ski pri zo ri, oni koji se naj vi {e pam te i na koje se od no se sve kri ti ke, jesu pri zo - ri u ko ji ma glaz ba kon tra pun kti ra vi e nom uvla ~e }i nas u Ale xo vo na sil no, li bi dal no ja. ESE JI I OSVR TI Ma ri jan Kri vak Zlat na vra ta ko mu niz ma (O film skoj po e ti ci Alek san dra Dov `en ka) UDK: Dov `en ko, A. Kao sto `e ri so vjet skog fil ma re vo lu ci o nar no ga raz do blja obi~ no se na vo de ~e ti ri au to ra: Ej zen {tejn, Ver tov, Pu dov kin i Dov `en ko. Una to~»ide o lo gi zi - ra no sti«, stvo re na su dje la izu zet ne ino va tiv no sti i ve li kih umjet ni~ kih do - se ga, koja }e re vo lu ci o ni ra ti film sku hi sto ri ju kroz emi nen tna sred stva film - ske teh ni ke. Dok je Ver tov bio izvor ni do ku men ta rist di na mi ke re vo lu ci o - nar nog za no sa svo jom»ka me rom-oko«; Ej zen {tejn je pred stav ljao dra ma ti - ~a ra mon ta` nih sklo po va u svr hu izla ga nja po li ti~ ke ide je, a Pu dov kin na neki na ~in utje lov lji vao pro za i sta i epi ~a ra u naj bo ljoj tra di ci ji ru skog ro ma - na. Dov `en ko je, na su prot nji ma,»li ri ~ar«. Tekst se bavi ana li zom tri ju Dov - `en ko vih fil mo va kla si~ nog ni je mog raz do blja. Po ve za nost ~o vje ka sa ze - mljom, a koja se o~i tu je u svim nje go vim ostva re nji ma, a po se bi ce u fil mu Ze mlja, vi{e je od pu kog umjet ni~ kog ha bi tu sa i pro `i ma cje lo ku pnu nje go - vu li~ nost. Ona je sve pri sut na, bilo da se radi o baj ci-le gen di ka kva je Zve - ni go ra, re vo lu ci o nar noj pa te ti ci i op se si ji smr }u ka kav je Ar se nal, ili pak po - et skim i sli kar skim do sti gnu }i ma, koja do mi ni ra ju nad po li ti~ kom di ja lek ti - A study on the use of music in the 1971 film A Clockwork Orange directed by Stanley Kubrick. According to Kubrick, it was essential to find a way to stylize violence, just like Burgess did in his novel.»the use of music as ironic counterpoint was definitely a way to achieve that. All violence scenes are completely different without music«. Kubrick drew from his experience with 2001: A Space Odyssey, especially from the scene in which the space shuttle lands on a rotating space station. Audience rebellion because they were used to the standard use of music in which music explains and»follows«the scenes made the scene especially attractive to different interpretations, criticism, and understandings, and it has not lost that attraction to this date. However, the shock that the waltz The Blue Danube caused could not be compared to the shock that violence scenes accompanied by Gioachino Rossini s overture The Thieving Magpie from the first part of A Clockwork Orange provoked. Not only did Rossini s flutteringly orchestrated music seem unusual in terms of tradition, it seemed inappropriate, even morally unacceptable. However, almost the same way as in 2001: A Space Odyssey, Kubrick explains by means of the film itself (i.e. the manner in which it was shot, edited, acted) why he used that kind of music. The text argues that music follows the changes of the character, i.e. the relationship towards music in the film changes the way the protagonist s position changes in the society. In the first part of the film Alex enjoys doing horrifying things, so music suggests fun, dance, and enjoyment. In the second and the third part he is forcibly pushed from his own world into the real life and so music looses the ironic counterpoint quality and becomes an uninteresting parallel to film scenes the most impressive scenes, the best remembered ones, the ones at which all the criticism is directed, are the scenes in which music serves as a counterpoint to what we see and thus draws us into Alex s violent, libidal self. ESSAYS Marijan Krivak The Golden crates of communism (on Aleksandar Dovzhenko s film poetics) UDK: Dov`enko, A. Four authors are usually classified as pivotal to the Soviet film of the revolutionary period: Eisenstein, Vertov, Pudovkin, and Dovzhenko. Despite being»ideologized«, extremely innovative works of a high literary attainment were created and they would later revolutionize film history through eminent cinematic techniques. While Vertov was originally a documentarist of the dynamics of revolutionary enthusiasm with his»kino-eye«, Eisenstein was a dramatist of structures aiming to present political ideas and Pudovkin in a way a prose and epic author of the best Russian novel tradition. On the other hand, Dov`enko was a»lyrist«. The text analyzes three Dovzhenko s films from the silent film era. Connection between the man and the land, evident in all his films, especially in Earth, is more than just a mere artistic habit and it imbues his entire personality. It is omnipresent, irrespective of whether we are talking about a fairy tale-legend, such as Zvenigora, revolutionary pathos and obsession with death, such as Arsenal, or poetic and

182 hfl_54-q7:hfl :25 Page 181 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 177 do 181 Sa`eci / Summaries kom u fil mu o (pri sil noj) so ci ja li sti~ koj ko lek ti vi za ci ji sela Ze mlja. ^la - nak za vr {a va ana li zom fil ma Zlat na vra ta, po sve tom Dov `en ku {to ju je sni - mi la nje go va du go go di{ nja su rad ni ca i su pru ga Ju li ja Sol nce va. Sre} ko Hor vat Sve {to nam pre {u }u ju... a ot kri va ju dis to pij ski fil mo vi UDK: Esej o tri dis to pij ska fil ma Ti hom bi je gu (Si lent Run ning, Do u glas Trum - bull, 1972), Lo ga no vu bi je gu (Lo gan s Run, Mi cha el An der son, 1976) i Oni `ive (They Live, John Car pen ter, 1988). Tihi bi jeg isti ~e se me u dis to pij - skim fil mo vi ma kao je dan od pr vih znan stve no fan ta sti~ nih fil mo va koji se bavi eko lo{ kom te ma ti kom, ali i zato jer fil mu za zo ran sva ki pri kaz ro bo ta u kon tek stu stra ha pred teh no lo gi jom, prem da film go vo ri upra vo o svi je - tu u ko je mu je teh no lo gi ja uni {ti la pri ro du; da pa ~e, upra vo su ro bo ti je di - ni pri ja te lji koje pro ta go nist fil ma stje ~e. Tihi bi jeg tre ba i{~i ta ti kao kri ti ku eko lo{ kog po kre ta na rav ni teh no lo gi ja-~o vjek, gdje po ka zu je da je sva ki ira ci o nal ni strah od teh no lo gi je ve} una pri jed dio ide o lo{ ke svi je sti koja ne `eli pri zna ti da je ~o vjek taj koji stva ra teh no lo gi ju, pa se film ujed no mo`e vi dje ti i kao kri ti ka dis kur sa eko lo gi je. Lo ga nov bi jeg je film o od no su uto - pi je i dis to pi je; me u tim, za ra zli ku od jed no di men zi o nal nih pri ka za u ko - ji ma se uvi jek ja sno mo`e ra zlu ~i ti {to je uto pi ja, a {to dis to pi ja, ov dje je si - tu a ci ja za mr {e ni ja: pod ze mni Grad po svim bi kla si~ nim de fi ni ci ja ma tre bao biti uto pij ski svi jet, a gor nji svi jet dis to pij ski; me u tim, ono {to je za jed ne dis to pi ja, za dru ge je uto pi ja, i obr nu to. Jo{ jed na po u ka Lo ga no va bi je ga je da Lju bav uvi jek tre ba ne iz vje snost, ono {to do no si»vanj ski svi jet«koji uz sebe nosi i od go vor nost. Za lju bav je uvi jek po treb no i zlo, tj. da ne po sto - je sa vr {e ni uvje ti kao {to su to bili uvje ti u za pra vo dis to pij skom svi je tu gdje sva ka `e lja mo`e biti ostva re na pri ti ska njem gum ba. U tom se po gle du Lo ga nov bi jeg ujed no mo`e i{~i ta ti i kao kri ti ka hip pi e-po kre ta {ez de se to - sma{ ke ge ne ra ci je. Film Oni `ive u neku je ruku sli ~an In va zi ji tje lo kra di ca: u oba fil ma izvan ze malj ci izgle da ju kao i dru gi lju di, no is pod vanj {ti ne kri - je se stra{ na isti na. No za ra zli ku od In va zi je tje lo kra di ca, koji se mo`e tu - ma ~i ti kao holl ywo od ski pri kaz McCarth yje ve ere i stra ha od»cr ve nih«koji su se in fil tri ra li u na{e dru{ tvo, Oni `ive je po naj pri je fo ku si ran na kri ti ku ide o lo gi je, kon zu me riz ma, re kla me; an ti ci pa ci ja li je vih kri ti ka da na{ nje ga glo bal nog ka pi ta liz ma. visual achievements dominating over political dialectics in the film about a (forced) socialization of a village, Earth. The article closes with the analysis of the film The Golden Crates, dedicated to Dovzhenko and directed by his longtime associate and wife Julija Solnceva. Sre}ko Horvat All that dystopian films are suppressing... and revealing UDK: An essays on three dystopian films Silent Running by Douglas Trumbull (1972), Logan s Run by Michael Anderson (1976), and They Live by John Carpenter (1988). Silent Running distinguishes itself among dystopian films as one of the first science-fiction films that deals with environmental issues. Furthermore, the film refrains from any display of robots in the context of fear of technology, although it centres on a world in which nature was ruined by technology. On the contrary, robots are the only friends that the protagonist makes. Silent Running should be interpreted as a critique of the environmental movement on the technology-man level. It shows that irrational fear of technology is already in advance part of an ideological awareness that does not want to admit that men create technology, so the film can be seen as a critique of the environmental discourse. Logan s Run is a film about the relationship between utopia and dystopia. However, unlike one-dimensional presentations in which it is always possible to make a distinction between utopia and dystopia, here is the situation somewhat more complex: the underground City should by all classical definitions represent a utopian world, whereas the terrestrial world should be dystopian. However, what for some is dystopia, for others is utopia, and vice versa. Another Logan s Run message is that Love always needs uncertainty, and this is what the»outer world«brings, together with responsibility. Love always needs evil, i.e. there are no perfect conditions and these conditions were in fact met in the dystopian world where every wish could come true by pressing the button. In that sense, Logan s Run can also be interpreted as a critique of the hippie movement of the 1968 generation. The film They Live is in some way similar to the film Invasion of the Body Snatchers: aliens look just like other people in both films, but a terrible truth is hidden beneath the appearances. However, unlike Invasion of the Body Snatchers, which can be interpreted as a Hollywood account of the McCarthy era and fear of the»red ones«who infiltrated into our society, They Live is primarily focused on the criticism of ideology, consumerism, commercials; anticipation of the leftist criticism of today s global capitalism. 181

183 hfl_54-q7:hfl :25 Page 182 O su rad ni ci ma u 54. bro ju Igor Be zi no vi} (Ri je ka, 1983), di plo mi rao fi lo zo fi ju i so ci o lo gi ju na Fi - lo zof skom fa kul te tu u Za gre bu, gdje stu di ra kom pa ra tiv nu knji `ev nost; ta - ko er stu dent film ske i TV re `i je na ADU. Objav lji vao u Dis kre pan ci ji, Re - vi ji za so ci o lo gi ju i ^emu. Za greb. To mi slav ^e gir (Za greb, 1970), di plo mi rao po vi jest i po vi jest umjet no - sti na Fi lo zof skom fa kul te tu u Za gre bu. Objav lju je tek sto ve o fil mu, stri pu i li kov nim umjet no sti ma u vi{e ~a so pi sa; su rad nik na HRT-u. Za greb. Jo sip Groz da ni} ([i be nik, 1969), di plo mi rao stro jar stvo na Fa kul te tu stro jar stva i bro do grad nje u Za gre bu. Objav lju je u Vi jen cu; su rad nik na HTV-u. Za greb. Sre} ko Hor vat (Osi jek, 1983), obja vio je knji ge Pro tiv po li ti~ ke ko rek - tno sti: od Kra me ra do La i ba cha, i na trag (2007) i Zna ko vi pos tmo der nog gra da (2007) te pri re dio knji gu Sla vo ka Per ver ti tov vo di~ kroz film (2008). ^lan ured ni{ tva Za re za, Eu rop skog gla sni ka i H-al te ra. Za greb. film ski ar hi vist u Hr vat skoj ki no te ci. Objav lju je u Vi jen cu; film ski su rad nik Hr vat skog ra di ja. Za greb. Le o nar do Ko va ~e vi} (Nova Gra di{ ka, 1975), di plo mi rao fi lo zo fi ju na Fi lo zof skom fa kul te tu Dru` be Isu so ve. Ured nik je za fi lo zo fi ju na Tre }em pro gra mu Hr vat skog ra di ja. Za greb. Ire na Pa u lus (Za greb, 1970), di plo mi ra la mu zi ko lo gi ju na Mu zi~ koj aka de mi ji u Za gre bu. Objav lju je u Vi jen cu i na Tre }em pro gra mu Hr vat sko - ga ra di ja. Obja vi la je knji ge Glaz ba s ekra na (2002) i Bra in stor ming: za pi si o film skoj glaz bi (2003). Du{ ko Po po vi} (Vu ko var, 1952), od se bavi no vi nar stvom. Bio je taj nik Ki no klu ba Za greb, ra dio u [ko li na rod nog zdrav lja An dri ja [tam par. Au tor je vi{e vi de o fil mo va. Ure dio je mo no gra fi ju Ki no klub Za greb fil - mo vi sni mlje ni od do (2003). Za greb. 182 Mla den Ju ran (Za greb, 1942), film ski re da telj. Stu di rao dram sku umjet - nost pri The a tre Na ti o nal Po pu la i re u Pa ri zu. Od re `i rao na TV Za - greb, te niz do ku men tar nih fil mo va o po vi je sti hr vat ske ki ne ma to gra fi je. Va` ni ji fil mo }e fo to gra fi je (1982), Tran sa tlan tik (1997), Po to nu lo gro blje (2001). Za greb. Kre {i mir Ko {u ti} (Za gre bu, 1976), ap sol vent kom pa ra tiv ne knji `ev no - sti i lin gvi sti ke na Fi lo zof skom fa kul te tu u Za gre bu. Film ske ese je objav lju - je u Vi jen cu; su rad nik na Tre }em pro gra mu Hr vat sko ga ra di ja. Za greb. Ma rio Ko zi na (Za greb, 1987), stu dent kom pa ra tiv ne knji `ev no sti i kro - a ti sti ke na Fi lo zof skom fa kul te tu u Za gre bu. Objav lji vao tek sto ve na Film - ski.net i na Vip.mo vi es stra ni ca ma. Za greb. Bru no Kra gi} (Split, 1973), di plo mi rao kom pa ra tiv nu knji `ev nost i ro - ma ni sti ku na Fi lo zof skom fa kul te tu u Za gre bu, gdje je ma gi stri rao fil mo lo{ - kom te zom (2004). Po mo} nik glav nog ured ni ka Hr vat ske en ci klo pe di je u LZ Mi ro slav Kr le `a; s N. Gi li }em ure dio Film ski lek si kon (2003). Su u red - nik ~a so pi sa 15 dana. Glav ni ured nik u ovom ~a so pi su. Za greb. Pe tar Kre lja ([tip, 1940), film ski re da telj, sce na rist i pu bli cist. Di plo mi - rao kom pa ra tiv nu knji `ev nost na Fi lo zof skom fa kul te tu u Za gre bu. Au tor je niza do ku men tar nih fil mo va i ~e ti ri cje lo ve ~er nja igra na fil ma (Go di{ nja doba, Vla kom pre ma jugu, Ste la, Is pod crte). Ured nik mo no gra fi je Go lik (1997), film ski kri ti ~ar i ured nik film skih emi si ja na Ra dio Za gre bu i na Hr - vat skom ra di ju. Od do ured nik u ovo me ~a so pi su. Za greb. Ma ri jan Kri vak (Za greb, 1963), di plo mi rao kom pa ra tiv nu knji `ev nost i fi lo zo fi ju na Fi lo zof skom fa kul te tu u Za gre bu, gdje je dok to ri rao fi lo zo fi ju (2006). Tek sto ve o fil mu, vi deu i te o ri ji objav lju je od Obja vio je knji - ge Fi lo zo fij sko te ma ti zi ra nje pos tmo der ne (2000) i Pro tiv! (2008). Ured nik u ~a so pi su Fi lo zof ska istra `i va nja. Za greb. Ju raj Ku ko~ (Split, 1978), di plo mi rao kom pa ra tiv nu knji `ev nost i {pa - njol ski je zik i knji `ev nost na Fi lo zof skom fa kul te tu u Za gre bu. Student je doktorskog studija knji`evnosti, izvedbenih umjetnosti i filma. Radi kao Kre {i mir Pur gar (Za greb, 1964), di plo mi rao po vi jest umjet no sti i ta li - ja ni sti ku. Radi kao istra `i va~ u Cen tru za vi zu al ne stu di je u Za gre bu. Obja - vio knji gu Ne o ba ro kni su bjekt: Lo vro Ar tu ko vi} i sli ke na {eg vre me na (2006), ure dio K15 Poj mov nik nove hr vat ske umjet no sti (2007). Pri pre - ma dok to rat na temu vi zu al nog obra ta i su vre me ne ta li jan ske knji `ev no sti. Za greb. Dra gan Ru be {a (Opa ti ja, 1956), di plo mi rao na Eko nom skom fa kul te - tu u Za gre bu. Objav lju je u No vom li stu, Vi jen cu i dr. Obja vio knji gu Go vor ti je la: za pi si o ne ho li vud skom fil mu (2005). Opa ti ja. Mima Si mi} (Za greb, 1976), di plo mi ra la kom pa ra tiv nu knji `ev nost i an - gli sti ku na Fi lo zof skom fa kul te tu u Za gre bu; ma gi stri ra la rod ne stu di je na Sred njo e u rop skom sve u ~i li {tu u Bu dim pe {ti (CEU). Objav lju je u Fe ral Tri - bu ne u, Za re zu, Tre }oj i na Tre }em pro gra mu Hr vat sko ga ra di ja. Za greb. Ju ri ca Sta re {in ~i} (Kar lo vac, 1979), ap sol vent na Ge o det skom fa kul - te tu. Objav lji vao u Za re zu i Li bri li be ri te na Tre }em pro gra mu Hr vat sko ga ra di ja. Au tor ne ko li ko na gra i va nih krat kih ani mi ra nih fil mo va. Ma hi~ no. Hr vo je Tur ko vi} (Za greb, 1943), di plo mi rao fi lo zo fi ju i so ci o lo gi ju na Fi lo zof skom fa kul te tu u Za gre bu (1972), ma gi stri rao film ske stu di je na New York Uni ver sity (1976), dok to ri rao film sko te o rij skom te zom u Za gre - bu (1991). Od pro fe sor na Aka de mi ji dram ske umjet no sti u Za gre - bu. Od pred sjed nik Hr vat sko ga film skog sa ve za. Uz vi{e od 700 tek - sto va u ra znim pu bli ka ci ja ma, obja vio je knji ge Film ska opre dje lje nja (1985), Me ta fil mo lo gi ja, struk tu ra li zam, se mi o ti ka (1986), Ra zu mi je va nje fil ma (1988), Te o ri ja fil ma (1994, 2000), Umi je }e fil ma (1996), Su vre me ni film (1999), Ra zu mi je va nje per spek ti ve (2002), Hr vat ska ki ne ma to gra fi ja (s V. Maj ce nom, 2003), Film: za ba va, `anr i stil (2005) te Na rav te le vi zi je (2008). Od go vor ni ured nik u ovom ~a so pi su. Za greb. Ton ~i Va len ti} (Za greb, 1976), di plo mi rao kom pa ra tiv nu knji `ev nost i fi lo zo fi ju na Fi lo zof skom fa kul te tu u Za gre bu, ma gi stri rao so ci o lo gi ju na

184 hfl_54-q7:hfl :25 Page 183 Hr vat. film. lje to, Za greb / god 14 (2008), br. 54, str. 182 do 183 O suradnicima u 54. broju CEU u Bu dim pe {ti. Obja vio knji gu Mno go stru ke mo der ne: od an tro po lo gi - je do por no gra fi je (2006). Objav lju je u Vi jen cu. Za greb. Sa{a Voj ko vi} (Za greb, 1957), di plo mi ra la film sku i TV re `i ju na Aka - de mi ji dram ske umjet no sti u Za gre bu. Ma gi stri ra la i dok to ri ra la fil mo lo gi - ju na Am ster dam skom sve u ~i li {tu. Izvan red na je pro fe so ri ca na Od sje ku kul tu ral nih stu di ja Fi lo zof skog fa kul te ta u Ri je ci. Objav lji va la u me u na - rod nim zbor ni ci ma, ~a so pi si ma Eu ro pe an Jo ur nal of Se mi o tic Stu di es, Pa - ral lax, Bri ef: ASCA Ye ar bo ok, New Re vi ew of Film and Te le vi si on Stu di es i Kolo te na Tre }em pro gra mu Hr vat sko ga ra di ja. Obja vi la knji gu Su bjec ti - vity in the New Holl ywo od Ci ne ma (2001). Za greb. Sla ven Ze ~e vi} (Dar-es-Sa lam, Tan za ni ja, 1967), film ski mon ta `er i kri - ti ~ar (Ki no te ka itd.), Mon ti rao je fil mo ve Lu ka sa Nole, Hr vo ja Hri ba ra, Pe - tra Kre lje i dr. Za greb. 183

185 hfl_54-q7:hfl :54 Page 184 Ivo [kra ba lo Hrvatska film ska po vi jest ukrat ko ( ) Biblioteka Tridvajedan, V.B.Z. d.o.o., Hrvatski filmski savez; Zagreb, Ivo [kra ba lo tri put se spi sa telj ski su o ~a vao s hr vat skom film skom po vi je {}u. Prvi put u osam de se ti ma u knji zi Iz me u pu bli ke i dr - `a ve (1985), kada je ta hr vat ski film bio sa stav ni com ju go sla ven - ske ki na me to gra fi je; dru gi put u de ve de se ti ma (101 go di na fil ma u Hr vat skoj , 1998), kada se, ko na~ no svoj, hr vao s ne - da }a ma pos tko mu ni sti~ ke tran zi ci je; i ko na~ no, na iz ma ku prve de ka de no vog mi le ni ja, kada je svi jet po ~eo pre po zna va ti taj novi hr vat ski film. Sva ka ina ~i ca te po vi je sti, osim {to je obu hva }a la ve}e raz do blje, zato je bila druk ~i jeg kon tek sta i pri zvu ka. Nu` no su se mi je nja li fo kus i ja ~i na ne i zo stav ne kri ti~ ke (kat ka da i po le - mi~ ke) o{ tri ce nje zi na pis ca. Pi{u}i tre }u knji gu hr vat ske film ske po vi je sti, a ima ju }i u vidu da su po vi je sne ~i tan ke no vim na ra {ta ji ma sve de blje i te`e, dok su po ~e ci hr vat sko ga fil ma sve ap strak tni ji i ma glo vi ti ji, [kra ba lo je us po sta vio i novu rav no te `u u po vi je snoj gra i. Sve je i da lje tu ukrat ko, samo je po vi jest jo{ de set go di na bo ga ti ja, a no vog hr - vat sko ga fil ma ono ga koji se bez pri go vo ra i kon tro ver zi ta - kvim mo`e na zva ti, sada je mno go vi{e. Vi{e je i nje go vih bit nih ali za ne ma re nih ak te ra, mar gi nal nih ili apar tnih fe no me na koje je au tor apo stro fi rao i obra dio u po seb nim doda(t) cima glav nom tek stu, od go va ra ju }i jo{ jed nom na pi ta nje tko je {to bio i dao hr - vat skoj ki ne ma to gra fi ji. Cijena: 180,00 kuna Mid hat Aja no vi} KARIKATURA I PO KRET Devet ogle da o cr ta nom fil mu Ka ri ka tu ra i po kret pra vi je kom pen dij zna nja o ani ma ci ji, ali zna - nja ra zvi je na kao po prat na po slje di ca ve li ke ra do zna lo sti, pro - blem ske osjet lji vo sti i ana li ti~ ke po du zet no sti nje zi na au to ra, Mid - ha ta Aja no vi }a. Ras pon nje go va pri stu pa ani ma ci ji je {i rok, a obu - hva }a te o rij sko-in ter pre ta tiv na tu ma ~e nja klju~ nih svoj sta va i mo - gu} no sti ani ma ci je na kli znoj gra ni ci iz me u ani mi ra nog i `i vog fil ma, ani ma ci je i li kov nih umjet no sti (Ogled o mi kro ka dru; Ka ri - ka tu ra i film; Hu mo ri sti~ ki cr te` od ti ska do fil ma; Ani mi ra ni strip-kva drat, a i dru ge ra spra ve u knji zi). Go to vo sve stu di je ujed - no su i po vi je sni pre gle di. Neke su izri ~i to mo no graf ske po vi je - sne (Sa mo svje sna cr ta na fi gu ra; Tex Avery di zni jev ska ne ga ci ja Dis ne ya; Ide o lo{ ka pa no ra ma za gre ba~ ke {ko le), dok su po je di ne por tre ti umjet ni ka-pre kret ni ka (Don Ki hot film s taj nom; Cr ta - na pe re stroj ka Pri i ta Pärna). Taj ras pon po slje di ca je te melj ne o~a ra no sti Aja no vi }a sup til no sti ma, slo `e no {}u i izne na e nji ma koje po sto ja no ot kri va u ani ma ci ji i kao za lju blje ni gle da telj, i kao zdu{ ni tu ma~. Cijena 180,00 kuna Knjigu mo `e te na ru ~i ti ili ku pi ti: HRVATSKI FILM SKI SA VEZ adresa Tu{ ka nac 1 HR ZA GREB tel/fax (385 01) , e- mail va nja@hfs.hr 184