EKOLOŠKO-OKOLINSKA EVALUACIJA ANIMALNOG OTPADA SA REFLEKSIJAMA NA STANJE U BOSNI I HERCEGOVINI

Transcription

1 Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina Naučno-stručni skup sa međunarodnim sudjelovanjem UPRAVLJANJE ANIMALNIM OTPADOM I ODRŽIVI RAZVOJ 26. juna 2011, Sarajevo, Bosna i Hercegovina Scientific-professional Conference with International Participation MANAGEMENT OF ANIMAL WASTE AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT 26. June 2011, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina Posebna izdanja/special Editions CXLVII Odjeljenje prirodnih i matematičkih nauka Department of Natural Sciences and Mathematics Zbornik radova/proceedings 21, ISBN: DOI: /proc.aw EKOLOŠKO-OKOLINSKA EVALUACIJA ANIMALNOG OTPADA SA REFLEKSIJAMA NA STANJE U BOSNI I HERCEGOVINI ECOLOGICAL-ENVIRONMENTAL EVALUATION OF ANIMAL WASTE ON REFLECTION AT THE SITUATION IN BOSNIA AND HERZEGOVINA Sulejman REDŽIĆ 1,2 1 Centar za održivi razvoj krša Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Herzegovine, Sarajevo, Bosna i Hercegovina 2 Centar za ekologiju i prirodne resurse Prirodno-matematičkog fakulteta Univerziteta u Sarajevu sredzic@anubih.ba; sredzic@pmf.unsa.ba Sažetak Animalni otpad u Bosni i Hercegovini (BiH) predstavlja jedan od ključnih okolinskih problema. Zbog toga je neophodna evaluacija stanja sa refleksijama na ekosisteme u ovom sektoru, a na osnovu načela održivosti. U održivom upravljanju animalnim otpadom potrebna je sistematična ekologizacija kako ovog tako i svih sektora društevno-ekonomskog, pa i političkog sistema države. Mora se postići efikasna intersektorska korespondencija sa jasnom konačnom rezultantom utvrđivanje vidljivih tokova animalnog otpada od njegovog nastanka do inkluziranja u prirodne biogeohemijske cikluse, ili druga održiva rješenja. Jedan od načina da se postigne ekologizacija u ovom sektoru

2 Sulejman Redžić je primjena biološkog i ekološkog inženjeringa koji se zasniva na: (i) korištenju obrazaca prirodnih tokova sakupljanja organskih i neorganskih materija iz vode i zemljišta (na primjer fitoremedijacija), (ii) simulacija prirodnih procesa razlaganja složenih organskih materija u anaerobnim i aerobnim oblicima respiracije, (iii) dobijanju energetski vrijednih materija. Na ovaj način bi se postigla maksimalna bezotpadnost, generirala ekonomska i društvena dobit, te postigla održivost u svim segmentima i prirode i društva. Ključne riječi: prevencija zagađenja, PP, animalni otpad, klaonice, stajsko đubre, sfere života, procjena uticaja na okoliš Abstract The animal waste in Bosnia and Herzegovina (BH) is one of the key environmental issues. It is therefore necessary to evaluate the state of reflection on the ecosystems in this sector, based on the principles of sustainability. The sustainable management of animal waste is necessary systematic ecologisation to this and all sectors of social events and economic and political system and government. Must be achieved effective inter sectoral clear correspondence with the final outcome determining the visible flow of animal waste from its generation to involving to biogeochemical natural cycles, or other sustainable solutions. One way to achieve ecologisation in this sector is the application of biological and ecological engineering that is based on: (i) the use of forms of natural flows, collection of organic and inorganic substances from water and soil (eg phytoremediation), (ii) simulation of natural process of decomposition of complex organic matter under anaerobic and aerobic types of respiration (iii) obtaining the energy of valuable substances. In this way, to achieve maximum wasteless conditions generate economic and social profits, and achieve sustainability in all aspects of nature and society. Keywords: prevention pollution, PP, animal waste, slaughterhouses, livestock manure, spheres of life, environmental impact assessment 16 Problem i poimanje animalnog otpada Jedan od veoma ozbiljnih okolinskih i ekoloških problema današnjice je otpad. To je podjednako teško rješiv problem kako u razvijenim tako i nerazvijenim zemljama. Otpad izravno utiče na sve sfere života i životne sredine, mijenjajući njihovu prostornu i vremensku organizaciju. Otpad bitno utiče na promjenu ekološke slike svijeta. Uz to, otpad je uzrokom i sve izraženijeg smanjenja biodiverziteta na svim meridijanima, posebno živog svijeta u hidrosferi [1, 2]. Pored opasnog otpada u smislu stručnog poimanja, animalni otpad je jedan od ozbiljnih problema kako u postizanju održivog razvoja u oblasti poljoprivredne proizvodnje, tako i u okolišnom upravljanju. Animalni

3 Ekološko-okolinska evaluacija animalnog otpada otpad predstavlja organske ostatke ili produkte metabolizma životinja koji nastaju u stočarskoj bioprodukciji, klaonicama i mesno-prerađivačkoj industriji, preradi mlijeka, preradi sirove kože i laboratorijama za eksperimente u in vivo uvjetima. Animalni otpad u bio-ekološkom pogledu predstavlja (i) produkte metabolizma životinjskih organizama u bioprodukciji (tečni i čvrsti ekskrementi); (ii) dijelove životinjskog organizma koji nastaju u klaoničkoj proizvodnji (oko 50% ukupne težine životinje tjelesne tečnosti, unutrašnji organi, kosti, rožne materije, dlaka i sl.); (iii) dijelovi životinjskog tkiva koji nastaju u industriji prerade mesa (krv, razne druge proteinske materije, masti, otpadna voda); (iv) otpad u preradi mlijeka (ostaci masti, otpadna voda i ostalo); (v) uginule životinje (vi) ubijene životinje. Sastojci animalnog otpada na različite načine dospijevaju u sve sfere života: hidrosferu, pedosferu, geosferu i atomosferu i uključuju se u sve biogeohemijske cikluse [3]. Stanje i distribucija animalnog otpada u Bosni i Hercegovini Prema odgovarajućim procjenama u Bosni i Hercegovini se produkuju ogromne količine animalnog otpada (u klaoničkoj i poljoprivrednoj proizvodnji), te značajan broj uginulih i ubijenih nezbrinutih životinja (psi lutalice, mačke, ostali kućni ljubimci i egzotične životinje). Uz sve mjere koje postoje u postupku zbrinjavanja i upravljanja animalnim otpadom, još uvijek velika količina svih kategorija animalnog otpada završava u slobodnoj prirodi ili je nedovoljno adekvatno i sigurno zbrinuta. Najveći broj klaoničkih objekata u svim dijelovima BiH ne raspolaže adekvatnom dokumentacijom koja najčešće ne korespondira sa pozitivnim zakonskim propisima i prostorno-ekološkim determinantama. Takoreći, sva postrojenja ovakve vrste nalaze se uz obale rijeka i drugih vodotoka ili jezera. Uz to, mnoge od vrućih tačaka u ovom pogledu su u pograničnom pojasu BiH, te u/ili u neposrednoj blizini glavnih razvojnih endemnih centara (Slika 1). Najčešća mjesta gdje se odlaže animalni otpad su obale rijeka, kraške depresije, špilje, divlje deponije. Tipični primjeri za takva stanja su slivno područje gornje Nerteve, kraške depresije po poljima zapadne i istočne Bosne, padine Vlašić planine u centralnoj Bosni, bivše šljunkare uz rijeku Savu, Drinu, Vrbas, Bosnu, kao i neka planinska jezera kao što je Prokoško jezero na planini Vranici. Na ovaj način animalni otpad je u neposrednoj 17

4 Sulejman Redžić VRUĆE TAČKE U UPRAVLJANJU ANIMALNIM OTPADOM vezi kako sa abiotičkom, tako i biotičkom komponentom ekosistema životne sredine. 18 GLAVNI RAZVOJNI ENDEMNI CENTRI REFUGIJUMI TERCIJERNE FLORE I VEGETACIJE RAZVOJNI CENTRI PLANINSKE FLORE I VEGETACIJE Okolinski impakti animalnog otpada IZVOR: Redžić, S., Slika 1. Osnovne vruće tačke u upravljanju animalnim otpadom na prostoru Bosne i Hercegovine u kontekstu distribucije ekološki vrijednih dijelova prirode Figure 1. Basic hot spots in the management of animal waste on the territory of Bosnia and Herzegovina in the context of the distribution of ecologically valuable natural areas Analize procjene uticaja na okoliš privrednih sektora u kojima nastaje animalni otpad ukazuju na postojanje sljedećih impakta: (i) toksifikacija površinskih i podzemnih voda, (ii) toksifikacija zemljišta i geološke podloge, (iii) zagađenje površinskih i podzemnih voda, (iv) zagađenje zemljišta i geološke podloge, (v) zagađenje atmosfere, (vi) termičko zagađenje vode i zemljišta, (vii) nastanak neugodnog mirisa, (viii) infekcija podzemnih i površinskih voda i zemljišta patogenim mikroorganizmima (bakterije, virusi) (Slika 2). Identifikovani faktori nepovoljno utiču na fizikalno-hemijske i biološke osobine vodnih i kopnenih ekosistema, na stanje aeroplanktona u amosferi, te na dokazano oštećenje ozonskog sloja, kao i sinergije u efektu staklenika [4].

5 Ekološko-okolinska evaluacija animalnog otpada ANIMALNI OTPAD OKLINSKI PROBLEM POLUCIJA TOKSIFIKACIJA INFEKCIJA NE PROIZVOD/OTPAD KOLIČINA, HEMIZAM KONZISTENCIJA, REAKTIVNOST, SIGURNOST EUTROFIKACIJA TOKSINACIJA OTROVNOST PATOGENI UTICAJI/EFEKTI BIOLOŠKO EKOLOŠKI ZDRAVSTVENI DRUŠTVENI PROSTORNO- VIZUELNI EFEKTI EMISIJE/MIRISI UZNEMIRENOST STANOVNIŠTVA/ SVIJETA DIVLJINE POLITIČKI EKONOMSKI Slika 2. Okolinski impakti animalnog otpada Figure 2. Environmental impacts of animal waste Animalni otpad uvjetuje vrlo ozbiljne okolinske probleme, što je u najneposrednijoj vezi sa nizom efekata kao što su: biološko-ekološki, zdravstveni, društveni, te politički i ekonomski (Slika 2). Eutrofikacija voda Eutrofikacija voda je ključni indikator procjene uticaja animalnog otpada na strukturu i dinamiku vodenih ekosistema, a indirektno i na tlo, odnosno biološku komponentu ekosistema. Unošenjem organskih materija događa se eutrofikacija kao posljedica nemogućnosti razlaganja organskih materija u aerobnim procesima zbog prevelike potrošnje kisika. Na taj način se smanjuje biološki kvalitet vode, stanovito se mijenjaju uvjeti staništa i dolazi do gubitka biodiverziteta, te smanjenja kapaciteta prihvata staništa. Kao krajnja konsekvenca eutrofikacije je stvaranje mrtvih voda i gubitka vodenih površina u procesu zarastanja rijeka, a naročito jezera, te mora (Slika 3). U procesu eutrofikacije uveliko nestaje Prokoško jezero, Kupreška jezera, dijelovi Plivskih jezera, te skoro sve vještačke akumulacije u Bosni i Hercegovini. 19

6 Sulejman Redžić Okolinsko-ekološka evaluacija bioprodukcije u animalnom sektoru U cilju evaluacije okolinskih i ekoloških efekata bioprodukcije u animalnom sektoru, neophodno je provesti stupnjevitu analizu i proceduru koja korespondira sa glavnim tokovima proizvodnje, statusa ulaznih komponenata (in put), te količine i karaktera proizvoda i količine i kategorije otpada (out put). Provođenjem ovakve analize postiže se i mogućnost procjene ukupne efikasnosti proizvodnog procesa, odnosno njegove cjelovite održivosti (Slika 4). Ključno pitanje u ovakvoj analizi je: (i) održivost proizvoda kroz upotrebu ekološki pogodnih ulaznih sirovina, energetska efikasnost i bezotpadnost tehnološkog procesa, (ii) ekološko-okolinska prihvatljivost finalnog proizvoda i (iii) ekološko-okolinski status animalnog otpada (količina, EUTROFIKACIJA STAJAĆIH VODA Slika 3. Neuravnoteženo upravljanje animalnim otpadom direktno uvjetuje eutrofikaciju vodenih ekosistema (Redžić, 2011) Figure 3. Non sustainable management of animal waste directly cause of eutrophication of water ecosystems (Redžić, 2011) 20

7 Ekološko-okolinska evaluacija animalnog otpada vrsta, biološko-ekološka reaktivnost), te podobnost. Pored ovih postoje i drugi indikatori na osnovu kojih se može cijeniti ekološko-okolinski status animalnog otpada. OKOLINSKA EVALUACIJA (BIO)PROIZVODNJE U ANIMALNOM SEKTORU ADITIVI SIROVINE PORIJEKLO, SIGURNOST, SKLADIŠTENJE OKOLINSKO-ZDRAVSTVENA SIGURNOST EMISIJE/ voda, zrak, tlo PROIZVOD/ KOLIČINA, SIGURNOST TRŽIŠTE IN PUT (SIROVINE) PROCESSING (BIO)TEHNOLOKI PROCES - PP OUT PUT PRODUKT (BIO)PROIZVODNJE PROSTORNO- OKOLINSKO OKRUŽENJE/CC ZAKONODAVNI OKVIR IZVOR: REDŽIĆ S, 2011 TEHNOLOŠKA RJEŠENJA/ EFIKASNOST ENERGETIKA POTROŠNJA VODE ODRŽAVANJE/ ULJA, MAZIVA NE PROIZVOD/OTPAD KOLIČINA, HEMIZAM KONZISTENCIJA, REAKTIVNOST, SIGURNOST Slika 4. Okolinska evaluacija bioprodukcije u animalnom sektoru Figure 4. Environmental evaluation of bioproduction at the animal sector Prevencija zagađenja kroz procjenu uticaja na okoliš Djelatnosti koje generiraju animalni otpad ne mogu se izbjeći. Veoma je teško razviti tehničko-tehnološka rješenja koja će minimizirati količinu animalnog otpada. Međutim, moraju se poduzeti kompleksne i efikasne mjere da se generira što je moguće manje otpada. Uz to, neophodno je razviti okolinski i ekološki prihvatljiv oblik upravljanja animalnim otpadom (prikupljanje, skladištenje, korištenje). Jedno od ekološki i okolinski najprihvatljivijih rješenja u savremenim uvjetima je princip 2P ili PP, odnosno Prevention Pollution ili prevencija zagađenja. Primjenom ovog principa istovremeno se rješavaju ključna pitanja za postizanje opće održivosti. To su: (i) težnja ka bezotpadnosti, (ii) otpad kao sirovina za novu proizvodnju, (iii) visoka ekonomska dobit, (iv) tržišno prihvatljiv primarni proizvod, (v) minimizacija rizika za dugoročan poslovni uspjeh [5]. 21

8 Sulejman Redžić Jedan od prihvatljivih instrumenata u postizanju prevencije zagađenja u sektoru animalnog otpada je i procjena uticaja na okoliš (PUO) ili Study of Environmental Impact Assessment (SEIA) (Slika 5). Kao osnovni rizici ovom postupku su: (i) konzistencija postojanosti političke volje, (ii) opredijeljenost za ekologizaciju društva, (iii) postojanje adekvatnog znanja i iskustva, (iv) dovoljna količina potrebne sirovine (ulaznih komponenata), (v) razvoj adekvatnog upravljanja, te (vi) stabilnost tržišta. Očekivana održivost ogleda se kroz sljedeće indikatore: (i) čist i siguran okoliš, (ii) dobijanje energije iz novih izvora, (iii) dobijanje korisne biomase (prihvatljivih biofertilizatora, animalne hrane i sl.), (iv) sigurne količine pitke i ekološki prihvatljive vode, (iv) razvoj novih radnih mjesta, (v) postizanje ekološke sigurnosti, (vi) mogućnost i razlozi za uključivanje u integracijske procese, a naročito za prekograničnu saradnju. Na ovaj način bi se postigla maksimalna bezotpadnost, generirala ekonomska i društvena dobit, te postigla održivost u svim segmentima i prirode i društva. REZULTAT PUO OKOLINSKI OKOLINSKI REJTING REJTING INTENZITET UTICAJA PRIRODA UTICAJA MJERE UBLAŽAVANJA OKOLINSKA OPTIMIZACIJA PROJEKTA INVENTARIZACIJA I KATEGORIZACIJA IZVORA ZAKONODAVNI OKVIR DRUŠTVENI RIZICI DRUŠTVENI RIZICI LJUDSKA PRAVA LJUDSKA PRAVA EKONOMSKI ASPKETI ASPEKTI PROJEKTA ODRŽIVOST?! PROSTORNE DETERMINANTE RANJIVOST NOSIVI KAPACITET POSTOJEĆE EKOLOŠKE STANJE EKOSISTEMA Slika 5. Struktura Studije procjene uticaja na okoliš (Redžić, 2011) Figure 5. The structure os Study of Environmental Impact Assessment (Redžić, 2011) 22

9 Studijom procjene uticaja na okoliš u oblasti animalnog otpada identificiraju se sljedeći ključni indikatori: (i) inventarizacija i kategorizacija izvora animalnog otpada, (ii) zakonodavni okvir, (iii) prostorne determinante (abiotička i biotička komponenta), sa posebnim osvrtom na stupanj ranjivosti prirode, (iv) procjena nosivog kapaciteta i postojećeg stanja ekosistema u kojem se konkretna intervencija/djelovanje događa. Studijom PUO postiže se: (i) determinacija okolinskog nivoa (rejtinga) uticaja, (ii) procjena intenziteta uticaja, (iii) procjena prirode uticaja, (iv) identifikacija mjera ublažavanja u postizanju okolinske optimizacije datog projekta, (v) identifikacija društvenih rizika, a posebno onih koji korespondiraju sa sferom ljudskih prava, (vi) identifikacija ekonomskih aspekata projekta i dostizanje potrebne održivosti. Ekologizacija kao preduslov postizanju održivosti? U održivom upravljanju animalnim otpadom, neophodna je sistematična ekologizacija kako ovog tako i svih sektora društveno-ekonomskog, pa i političkog sistema države. Mora se postići efikasna intersektorska korespondencija sa jasnom konačnom rezultantom utvrđivanje vidljivih tokova animalnog otpada od njegovog nastanka do inkluziranja u prirodne biogeohemijske cikluse, ili pak pronalaženje drugih održivih rješenja [6]. Jedan od načina da se postigne ekologizacija u ovom sektoru je primjena biološkog i ekološkog inženjeringa koji se zasniva na: (i) korištenju obrazaca prirodnih tokova sakupljanja organskih i neorganskih materija iz vode i zemljišta (na primjer fitoremedijacija), (ii) simulacija prirodnih procesa razlaganja složenih organskih materija u anaerobnim i aerobnim oblicima respiracije, te (iii) dobijanju energetski vrijednih materija [7]. Ključni pristupi u postizanju održivosti Ekološko-okolinska evaluacija animalnog otpada Osnovni pristup u rješavanju ekološko-okolinskih problema animalnog otpada je oblik i intenzitet primjene načela prevencije zagađenja ili PP (Slika 6). Jedan od elementarnih segmenata u ovom postupku je determinacija zakonodavnog okvira (postojanje političke volje za rješavanje problema, raspoloživost adekvatne regulative, konzistentnost u njenoj implementaciji i drugim mjerama). Drugi bitan segment je naučni pristup koji obuhvata: (i) kvalitativno-kvantitativne aspekte procjene stanja, (ii) determinaciju prostorno-okolinske podobnosti lokacije za zbrinjavanje animalnog otpada, (iii) tehničko-tehnološka rješenja, (iv) procjenu uticaja na okoliš (različite analize), (v) provođenje cost-benefit analize, (vi) uspostavu adekvatnog pravnog subjekta, te (vi) razvoj efikasnog monitoringa. 23

10 Sulejman Redžić PRISTUP RJEŠAVANJU OSNOVNI PRINCIP U POSTIZANJU ODRŽIVOSTI JE PP PREVENTION POLLUTION ZAKONODAVNI OKVIR POSTOJANJE ADEKVATNOST KONZISTENTNOST U IMPLEMENTACIJI ZAKONSKE REGULATIVE MONITORING PLITIČKA VOLJA? ODRŽIVOST/KORIST ČIST I SIGURAN OKOLIŠ ENERGIJA IZ NOVIH IZVORA KORISNA BIOMASA VIŠE ČISTE I PITKE VODE NOVA RADNA MJESTA ODRŽIVA DOBIT EKOLOŠKA SIGURNOST INTEGRACIJSKI PROCESI NAUČNI PRISTUP PROCJENA STANJA (KVALITATIVNO- KVANTITATIVNI ASPEKT) DETERIMACIJA PROSTORNO- EKOLINSKI PODOBVNE LOKACIJE TEHNIČKO-TEHNOLOŠKA RJEŠENJA PUO COST-BENEFIT ANALIZA USPOSTAVA PRAVNOG SUBJEKTA MONITORING RIZICI POSTOJANJE POLITIČKE VOLJE OPREDJELJENOST U EKOLOGIZACIJI DRUŠTVA ZNANJE I ISKUSTVO KOLIČINA SIROVINE NANAGEMENT TRŽIŠTE Slika 6. Pristup postizanju održivosti u upravljanju animalnim otpadom Figure 6. The approach to achieving of sustainability of the management of animal waste Kako postići održivost? Potrebnu održivost u animalnom sektoru je moguće postići višim nivoom konzistentnosti i opredijeljenosti kako animalnog sektora tako i društvene zajednice, te ekonomije (Slika 7). POSTIZANJE ODRŽIVOSTI EKOLOGIZACIJA ANIMALNOG SEKTORA POSTOJANJE POLITIČKE OPREDJELJENOSTI NA LOKALNOM I NACIONALNOM NIVOU PRIMJENA PRISTUPA 2P PROJEKAT -Stanje u Sektoru -Ekološki aspekti -Zdravsteno-ekološki aspekti -Tehničko-tehnološka rješenja - Društveni aspekti -Ekonomski status -Političke okolnosti i intencije ANGAŽMAN ZNANJA TRŽIŠNA ODRŽIVOST ANUBIH Generiranje strategija održivosti Slika 7. Jedan od mogućih načina postizanja održivosti u upravljanju animalnim otpadom Figure 7. Possible way of acheving of sustainability in the management of animal waste 24

11 Ekološko-okolinska evaluacija animalnog otpada Za postizanje održivosti neophodna je konsekventnost u sljedećim parametrima; (i) ekologizacija animalnog sektora, (ii) postojanje političke volje na lokalnom i nacionalnom nivou, (iii) primjena pristupa 2P (prevencije zagađenja), (iv) veći angažman znanja, te (v) tržišna održivost. Da bi se došlo do prihvatljivog rješenja, neophodno je sačiniti integralan Projekat sa sljedećim segmentima: (i) procjena stanja u Sektoru, (ii) procjena ekoloških aspekata, (iii) procjena i evaluacija zdravstveno-ekoloških aspekata, (iv) identifikacija tehničko-tehnoloških rješenja, te (v) procjena ekonomskih i političkih prilika. Akademija nauka i umjetnosti (ANUBiH) sa raspoloživim internim i eksternim kapacitetima može ponuditi najefikasnija rješenja u postizanju potrebne održivosti u animalnom sektoru, te ostvariti potrebne efekte kroz kontrolu rizika i generiranje novih vrijednosti. Literatura [1] Redžić, S. (2010): Klimatske promjene i kvalitet voda/climate changes and water quality. Zbornik radova sa svečanog skupa obilježavanja Svjetskog dana voda: kvalitet voda, izazovi i mogućnosti, Sarajevo, 22. mart Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo, str ISBN [2] Redžić, S., Đug, S., Barudanović, S., Velić S. (1999): Development of ecological information system for sustainable Hydro biosphere management. 6. Workshop Water Protection & Sustainable Development Neum, Book of Reports, [3] Sissem, R., Redžić, S., Imamović, A., Hadžimuhamedović, F. (1998): Environmental assessment of Bosnian business in after war reconstruction and development. USAID BF, Sarajevo. [4] Kent, M., Redžić, S. (1997): Environmental Impact Assessment of BH Business Sector. USAID Business Development Program, Washington DC, Sarajevo. [5] Redžić, S. (2008): The ecologization of business sector as a tool to mitigate consequences of climate changes and precondition for integration process toward EU state and perspectives. Bled Strategic Forum: Energy and Climate Change Sinergy for the Future Round table: Ecologically Conscious Businesses: The Way for the Future, September 1st, 2008, Hotel Park, Bled. 25

12 Sulejman Redžić ( slides). [6] Redžić, S. ( ): The ecological bases of reconstruction of Bosnian cities. In Rurup B. et al. ( ): The chances for the reconstruction of Bosnian cities the strategies for the development of the economical, social and cultural potentials. PHARE ACE 96; The European Commission, Economic and Financial Affairs, Project 1996 P R. [7] Junge-Berberovic, R., Redžić, S. eds. ( ): Development of methods for sustainable wastewater management: environmental monitoring and wastewater treatment and utilisation, P SCOPES: Hochschule Waedenswil University Centre of Ecology & Natural Resources, Fac. of Science University of Sarajevo. Tekst prihvaćen/text accepted: Indexed in EBSCO