OSIROMASENI URANIJUM U AGRESIJI NATO NA SR JUGOSLAVIJU

Transcription

1 RADOJKO PAVLOVIC SNEZANA PAVLOVIC VOJISLAVA SIPKA DRAGANA TODOROVIC DRAGICA PALIGORIC MIRJANA RADENKOVIC JOVANKA DURIC Institut za nuklearne nauke Vinca, Beograd STRUCNI RAD (1-622 NATO) (497.1) OSIROMASENI URANIJUM U AGRESIJI NATO NA SR JUGOSLAVIJU Agresija NATO ne SR Jugos/aviju u periodu mart - juni godine prouzrokovele je znetnu degradaciju iivotne sredine. U nese/ektivnom rezerenju civi/nih i vojnih resurse, inttestrukiutnih i industrijskih objekata i neclonatrtih perkove primenom najraz/icitijih ubojnih i rezomih sredsteve stvorena je i velika kotlcin«otpede. Razaranjem industrijskih postrojenja, pre svih, naftne industrije i bezne hemije, ali i postrojenja ze prenos elektrione energije, dosk: je do ispustanja razlicitih toksicnih i kancerogenih materija/a u sve komponente iivotne sredine. Sagorevanje ogromnih kollcine goriva ze avionske motore, ali i koriscenje bombi punjenih srebrojodidom, realicitim lequteme i jedinjenjima meqnezijume i a/uminijuma, pored zeqedenie atmosfere utice i ne promene meteoroloskih karakteristika podneb/ja. Koriscenje topovske i tenkovske municije sa poikslibernim zrnime od osiromesenoq ureniiume (OU) ze borbu protiv ok/opnih sredsteve u pos/ednje vreme unosi novi espekizagarjenja ZIvotne sredine retnim dejstvima sa duqorocnim, prekticno trejnim poslediceme. U ovom redu ce biti ptikezeni rezultati kontro/e redioekiivne konteminecije us/ed dejstva municijom od OU u toku agresije NATO ne SR Jugos/aviju, sa procenom rizika degradacije kva/iteta iivotne sredine i rizik«po zdrav/je /judi u neposrednoj oko/ini dejstva ovom vrstom municije. Osirornasen uranijum i onaj koji ostaje u procesu oboqacivanla prirodnog uranijuma, dobijenog iz rude uranijuma, kao i onaj koji nastaje u procesu prerade isluzenoq nuklearnog goriva, predstavlja prakticno radioaktivni otpadni (RAO) materijal, jer je njegova mirnodopska upotreba sporadicna, a za ukupne svetske zalihe OU, prakticno zanemariva. Izuzetna tvrdoca metalnog uranijuma, velika gustina (19.07 g/cm 3 ) i zapaljivost na relativno niskim temperaturama cine ga izuzetno pogodnim za pravljenje takozvanih kinetickih penetratora, odnosno potkalibarnih zrna za borbu protiv oklopnih ciljeva i utvrdenja. Cinjenica da je sirovina za proizvodnju ove vrste municije (OU) prakticno otpad, i to radioaktivni otpad, nuklearne industrije, i mirnodopske i vojne, takode je jedna od znacajnih prednosti u odnosu na municiju za iste namene, sa potkalibarnim zrnima pravljenim, na primer, od volframa ry.t) iii nekih drugih specijalnih materijala, eije su cene vrlo visoke. Radioaktivnost potkalibarnih zrna od OU i dugotrajna kontaminacija zivotns sredine, sa moqucirn znacajnim posledicama po zdravlje lokalnog stanovnistva i vojske po kojoj se deluje ovom municijom, u pocstku razvoja i primene ove municije, makar i vrlo nenaqlaseno, pominjana kao prednost. sirokom medijskom kampanjom za zabranu njene upotrebe, pre svega u nekim zemljama clanlcama NATO alijanse, zbog sve izrazitije pojave masovnog misterioznog razboljevanja vojnika tih zemalja koji su boravili na podrucjirna po kojima se dejstvovalo ovom municijom, pokazuje se kao njen nedostatak, koji bi mogao i trebalo da dovede i do zabrane njene upotrebe. CINJENICE 0 OU OsiromaSeni uranijum je uranijum sa smanjenim sadrzajern 235 U u odnosu na izotopsku zastupljenost u Adresa autora: R. Pavlovic, Institut za nuklearne nauke Vinca, p. fah522, Beograd Rad saopsten na seminaru "Osirornaseni uranijum - istine i zablude", odrzan 21. [una2001. u Beogradu prirodnom uranijumu u kojem je zastupljenost 235 U 0,7200%, 238U 99,2745% i 234U %. U nuklearnoj energetici i industriji nuklearnog naoruzanja koristi se takozvani oboqacani uranijum, odnosno uranijum u kojem je sadrze] 235U povecan od minimalnih oko 2% pa do oko 90%. Ostatak uranijuma iz procesa oboqacivanja je osiromaseni uranijum i to takozvani "cist' OU, u kojem je smanjen sadrza] 235 U i 234U, a povecan sadriaj 238 U. Tiplena procentualna zastupljenost 235U u OU je 0,2%. Uranijum nastao u procesu prerade isluzenoq nuklearnog goriva iii OU iz procesa oboqacivanja, koji se obraduje u postrojenjima za preradu isluzenoq nuklearnog goriva je takozvani "prljavi" OU. U ovakvom osiromasenom uranijumu se, medutim, pored prirodnih izotopa uranijuma, nalaze i izotopi 236 U, 239 p U, 240 p U, pa cak i drugi izotopi koji nastaju fisijom iii neutronskom aktivacijom u nuklearnom reaktoru, kao sto su 99 Tc, 237 Np, 241 Am, 243Am i 244Cm. Naravno, u municiji pravljenoj od OU nalaze se i neki radionuklidi iz nizova raspada 235 U i 238 U, pa su tipican procentualni sastav i speclficne aktivnosti radionuklida u municiji od "cistcq" OU sa 0,2% 235U i u prirodnom uranijumu dati u tabeli 1. Tebele 1. lzotopskn zastup/jenost i speciticne ektivnost "Cistog" OU i prirodnog urenijume Table 1. Isotope percentages and the specific activity of pure depleted uranium and natural uranium Izotopska zastupljenost Speclficna aktivnost Izotop (%) (MBq/kg) Osiromasani Prirodni Osirornasenl Prirodni U U U U 23St..J , ,27 12,37 23\) ,7200 0,16 0,58 2J4u ,0054 2,29 12,51 Ukupna specificna aktivnost izotopa U 14,72 25,46 234rh Utragovima 12,27 12,37 23<1pa U tragovima 12,27 12,37 231Th U tragovima 0,16 0,58 Ukupno 39,42 50,78 309

2 R. PAVLOVIC, et al.: OSIROMASENI URANIJUM U AGRESIJI... Da Ii je OU radioaktivni materijal? Ovo pitanje je cesto zloupotrebljavano za stvaranje zabluda. Cinjenica je da OU ima manju koncentraciju aktivnosti (speciticna aktivnost) od prirodnog uranijuma. Ali ni slpke prirodnog uranijuma ne razbacujemo unaokolo, vee ih, zbog njihove vrednosti, ali i zbog opasnosti po zdravlje Ijudi i okolinu, cuvamo na bezbednim mestima i u strogo definisanim uslovima. Kako se iz tabele 1 rnoze videti, s~ecificna aktivnost OU je 39,42 MBq/kg, od cega na 23 U otpada 12,27 MBq/kg. Ovi podaci vaze za onaj, tzv. "cist" OU. Cak i u tom sluce]u, i ako se posmatra samo 238U, vidi se da je i specificna aktivnost i ukupna aktivnost svakog pojedinacnoq penetratora vise od 1000 puta veca od nivoa izuzeca (exemption levels - exempt activity) definisanih u International Basic Safety Standards [4], cija je naslovna strana ideo tabele Exempt Activity prikazana na slici 1. Dak Ie, dileme nema. OU jeste radioaktivni materijal, pogotovo sto i definisani nivoi izuzeca vaze samo za ustanovljene prakse - primene izvora zracenja za koje je prethodno striktno definisanom procedurom dokazana OPRAV DANOST, sto za primenu OU u municiji, naravno nije slues].,'div;ly i:~t Jl {lkfs.1 A.<::IMfy ibq; Nuclide I < lit',.io~ Th-2'30, x 10', x so- 1'11-:'.:),1,, 1ll", x 10'... find. 'n,..2j2), x,'" I x Hl Th~!"' I x to:, x lot...:00 I x 10' I, Wo t ~ 231 x uf, x 1.0' h 233 x re', x w' U Z30", x 10) I x 10' tj 231 I x '0", x so" u~n2 I..o', < Ie' V 23J I x 101, x '0' U 2...'l4 x io l I x '0' (J 2.'U x to l, X '0' U 236 :lew 1 I x 10' U.-231, x ;.oj I x,0' U-13'-, x '0', x '0' u... J x '0', X mt. tj~zn 1 x 10), x Wi U 240 l. x 10', x '0' U-2.4{.l'" Slika 1. Naslovna strana ideo table ExemptActivity [4] Figure 1. Frontpage and one part of the Table of ExemptActivity[4] VRSTE MUNICIJE SA OSIROMASENIM URANIJUMOM Vojna primena osirornasenoq uranijuma (OU), za izradu potkalibarnih projektila sa povscanorn kinetickom energijom zrna je aktuelna u poslednjih dvadesetak godina. Municija od OU je namenjena za neutralisanje i unistavanje protivnickih oklopnih borbenih vozila i sklonista. Realizuje se u vise razlicitih kalibara. Bitan dec ove municije je potkalibarno zrno koje od legure u kojoj je dominantno prisustvo osirornasenoq uranijuma. U tabeli 2 navedena je masa osiromasenoq uranijuma za pojedine kalibre oruda. Pored ovih kalibara uocava se teznja da se probojni projektili sa OU upotrebe i iz pesadljskoq naoruzanja kalibara 7,62 mm i slicnih radi povecanla vatrene rnoci pesadije u borbi sa lako oklopljenim vozilima. Tabe/a 2. Vrste municije eiji su projektili od osiromesenoq uranijuma Table 2. Ammunition types with bullets made from depleted uranium [1] Kalibar (mm) Tip MasaOU I (g) 20 MK M56* ** M50* ** 25 XM PGU PGU-14/B API M735A M M XM900E M M829 (E1, E2) M829A M829A M86 PDM i ADAM (submunicija) 0,1 * Od godine koristi se penetrator od W ** Ne postojepodaci 0 masi penetratora U cilju pripreme javnog mnjenja za prihvatanje primene OU za proizvodnju i koriscen]e municije spekulise se sa nekoliko vesto upakovanih, na prvi pogled ubedljivih, ali nerelevantnih cinjenica. Jedna od tih je cinjenica da je osirornaseni uranijum "manje radioaktivan" od prirodnog uranijuma koga ima u svim komponentama okruzenja, Cinjenica je da je specificna aktivnost, odnosno koncentracija aktivnosti OU manja od koncentracije aktivnosti u prirodnom uranijumu, ali je, takode, cinjenica da su koncentracije aktivnosti prirodnog U, odnosno koncentracije aktivnosti 238U u okruzenju (tabela 3) ekstremno niske u odnosu na koncentracije koje se mogu izmeriti na lokacijama dejstava municijom od OU. Tabe/a 3. Specifiena aktivnost 238U u pajedinim kamponentama prirodnag akruienja [6] Table 3. The specific activity ot 238U in the environment Zemljina kora Neke stene Ruda uranijuma U metal u ravnotezi sa potomcima Pitke vode Iekuce vade Finske Jugoslovenske Spec.ktivnost 23Bu Bq/kg (Bq/I) 5 do 125 Bq/kg 600 do 5000 Bq/kg 1,2 x 10 5 do 3,6 x 106 Bq/kg 50,23 x 10 6 Bq/kg 1 do 90 mbq/1 < 1 do 140 mbq/1 do 150 Bq/I 0,5 do 510 mbq/1 Morske vode 40,5 mbq/1 Vazduh 1 IlBq/m3 I 310

3 R. PAVLOVIC, et al.: OSIROMASENI URANIJUM U AGRESIJI... Druga cinlenica kojom pokusavaju pokazati da je rizik primene municije od OU zanemariv je ilustrovana u tabeli 4. U toj tabeli su uporedeni rizici po zdravlje zbog inhalacije iste koliclns (mase) OU, prirodnog U, 226 Ra i 241Am, Podaci u tabeli su, naravno, tacni Ali, precutane su cinjenice da su ukupne svetske zalihe samo "citoq" OU oko 10 6 tona, a da je ukupna svetska zaliha separisanog 226Ra oko 12 kg i da je celokupna kolicina u strogom rszimu evidencije i kontrole, iii da je, naprimer, ukupna masa 241Am u nekoliko stotina hiljada jonizacionih detektora dirna, koji su svaki ponaosob evidentirani i pod kontrolom, instalisanih na teritoriji SRJ, reda vslicine 0,1 g, a da je na teritoriju SRJ rasuto 10 do 15 tona OU. Dakle, nerelevantnosti podataka datih u tabeli 4, uz ove precutane cinjenice, je zaista ociqledna, Tebele 4. Re/ativni rizik inhelecije iste kolicine T8.zliCitih redionuklid«[7] Table 4. Relative risk of inhalation of the same amount of different redionuclekies Izotop Relativni rizik inhalacije Ostrornasenl U 1,0 Prirodni U 1,7 22tRa Am KORISCENJE MUNICIJE 00 OU U AGRESIJI NATO NASRJ Postoji nekoliko izvora informacija 0 koriscenju municije sa OU u agresiji NATO na SRJ. Prve potvrde 0 koriseenju ove vrste municije datiraju jos iz vremena sa samog pocetka agresije, prakticno odmah posle prve upotrebe ove municije, na pcdrucju Prizrena i Dakovice, Pronadena potkalibarna zrna i uzorci zemlje nesporno su pokazali da se radi 0 municiji od OU, kalibra 30 mm, tipa PGU-14/B API ispaljenoj iz sedmocevnog avionskog topa AN/GAU-8 30 mm Avenger, sa aviona A-10/A Thunderbolt II, i kontaminaciji lokacije dejstava. Takode, jos u doba agresije, radena su radioloska izvidanja terena na svim lokacijama na kojima su dejstvovali avioni A 10, a koja su, s obzirom na ratna dejstva u tom trenutku bila dostupna. Institut za nuklearne nauke Vinca je u tom periodu radio gama-spektrometrijske analize ogromnog broja uzoraka zemlje, gradevinskog materijala, gelera raznih ubojnih i razarajucih sredstava, koje je dobijao sa terena od Vojske Jugoslavije (VJ), ali i smostalno radio radioloska izvidanja terena na mnogim razrusenirn objektima privredne, civilne i vojne infrastrukture. Naime, veliki broj informacija, uglavnom "skinutih" sa interneta, ali i objavljenih drugim sredstvima informisanja ukazivali su na rnoqucnost da svaka krstarsca raketa i najveci broj avionskih bombi bacanih na najrazllcitije objekte na prostoru SRJ sadrze i do 20 kg OU, koji je u tim ubojnim sredstvima uglavnom koriscsn za precizno balansiranje vodenih projektila. Zbog takvih sumnji i rnoqucnih stetnih efekata eventualnog prisustva OU u ovakvim projektilima, odnosno, u cilju minimiziranja eventual nih statnih efekata na one koji su radili na rasciseavanju rssevina, sanaciji objekata, spasavanju neunistens opreme i sl., ali i rnoqucnih stetnih efekata na stanovnistvo urbanih sre- dina u kojima su razoreni mnogi objekti, Laboratorija za zastitu od zracenia i zastitu zivotna sredine Instituta za nuklearne nauke Vinca je prakticno neposredno posle razaranja objekata radila radiolosko izvidanje terena u cilju provere prisustva radioaktivne kontaminacije osiromassnim uranijumom, ali i otkrivanja prisustva drugih izvora zracenja, koji su korlsceni u tahnoloskirn procesima mnogih industrijskih objekata, izvora zracenja iz radioaktivnih gromobrana i izvora zracenja iz jonizacionih detektora dirna, koji su bili ugradeni u sisteme rane najave pozara i zastite od pozara u mnogim unlstenirn objektima. Radiolosko izvidanje terena je radeno detaljnim pretrazivanjem terena instrumentima za detekciju kontaminacije ex, 13 i y emiterima i gama-spektrometrijskom analizom uzoraka uzetih na lokaciji dejstava. Tako su, jos u toku agresije NATO na SRJ uradena radioloska izvidanja terena najveceq broja razrussnih objekata na teritoriji SRJ, kao sto su zgrade MUP-a, Generalstaba VJ, zgrada Kineske ambasade, zgrada RTS-a, Palata Usee, objekti u Batajnici i Rakovici, elektroenergetska razvodna postrojenja, objekti u industrijskoj zoni Panceva, Kragujevca, Cacka, Valjeva, Smedereva, Nisa, 6uprije, Kraljeva i mnogih drugih gradova. Sva radioloska istrazivanja na terenu i laboratorijska gama-spektrometrijska ispitivanja uzetih uzoraka pokazala su da ni na jednoj 10 kaciji na kojima su razaranja ucinjena krstareclrn projektilima iii avionskim bombama, na kojima nisu dejstvovali avioni A-10 sa topovskom municijom kalibra 30 rnrn, nije bilo tragova radioaktivne kontaminacije OU, niti bili kakvog povscanoq nivoa zracenia. Na nekim razrusenim objektima zatsceno je radioloski neregularno stanje instalisanih radioaktivnih izvora iz radioaktivnih gromobrana, jonizacionih detektora dima i izvora zracsnia iz tehnoloskih procesa. Takve neregularne situacije l.aboratorija za zastitu od zracenja Instituta za nuklearne nauke Vinca je odmah sanirala, prikup'[ajuci takve izvore zracenia sa lokacija razrusanih objekata i deponujuci ih na bezbedan nacin u Institutu. Lokacije na kojima je dokazana upotreba municije sa OU i na kojima je dokazana kontaminacija terena radioaktivnim izotopima prisutnim u miniciji napravljenoj od OU, su u najranijoj tazi, jos u toku ratnih dejstava, identifikovane i obelezsne, a lokaino stanovnistvo i jedinice VJ i policije sa tih prostora upoznate sa situacijom na terenu i upozorene na rnoqucns stetns efekte boravka na tim lokacijama. Neposredno po zavrsstku ratnih dejstava, u saradnji sa VJ izvrseno je ponovno radiolosko izvidanje, najpre vee identifikovanih kontaminiranih terena na teritoriji SRJ, van teritorije Kosova i Metohije, koja nam zbog nernoqucnosti garantovanja elementarne sigurnosti od strane KFOR-a i UNMIK-a, jos uvek nije dostupna. Na identifikovanim lokacijama dejstava municijom sa OU, koje su koncentrisane na krajnjem jugu Srbije, na potezu Vranje - Bujanovac - Presevo, i jedna lokacija na teritoriji Republike erne Gore, na rtu Arza, na poluostrvu Lustica, uradena su detaljnija istrazivanja terena, oznacavanis i ogradivanje kontaminiranih terena i prsdocene moqucnosti sanacije terena. Zbog cinjenice da koriscsnjem municije sa OU nisu unistani pravi ciljevi tih ubojnih sredstava, oklopna borbena sredstva, ni na jednoj od 311

4 R. PAVLOVIC, et al.: OSIROMASENI URANIJUM U AGRESIJI... identifikovanih lokacija nije doslo do relativno homogene kontaminacije terena slrlh razmera, koja bi se desila pogadanjem tvrdih oklopa i sagorevanjem oko 70 % mase OU i pretvaranjem u fine aerosolne cestlce OU koje bi se mogle rasprostreti na ralativno velika prostranstva. Municija od OU na ovim lokacijama je uglavnom pogadala takozvane "meke" mete iii se zarivala u zemlju, pri cernu je pretvaranje OU u aerosole minimalno, reda nekoliko procenata, a odsustvo naknadne eksplozije, ima za posledicu da je kontaminacija terena izrazito tackasta i prakticno se rnozs identifikovati samo neposredno oko udara projektila u "meku" metu iii oko mesta zarivanja projektila u zemlju. Naravno, na tim lokacijama su pronadena i cela zrna municije od OU. i celi kineticki penetratori - potkalibarna zrna, i delovi potkalibarnih zrna, i aluminijumsko-teflonske kosuljice potkalibarnih zrna, i kontamirana zemlja i ostali materijal u neposrednoj okolini nadenih komada municije od OU, iii mesta gde su se projektili zarili u zemlju. Koncentracije aktivnosti u pojedinim uzorcima zemlje su i do nekoliko stotina kbq/kg 238 U, sto su vrednosti koje su i do nekoliko desetina hi Ijada puta vece od prirodnog sadrzaja 238 U (tabela 3). Na slikama 2 i 3 prikazana je skica oznacavania kontaminirane lokacije i fotografija predela oko predajnika RTS-a na brdu Pljackovlca kod Vranja, na kojem je dejstvovano municijom kalibra 30 mm od OU, iz sedmocevnih topova sa aviona A-1 O. Slika 3. Predeo oko predajnika RTS-a na brdu Pljackovica iznad Vranja, po kojem je dejstvovano municijom od OU kalibra 30 mm iz sedmocevnog topa sa aviona A-10 Figure 3. Region around the TVantenna at Pljackovica Hill above Vranje. Treci izvor informacija 0 dejstvu municije sa OU su zvanicna priznanja i spisak gadanih lokacoja od strane NATO-a, ali i izvesta]l UNEP-a [5] 0 radloloskirn izvidanjima terena na tertoriji Kosova i Metohije. Ponovnim radioloskirn izvidanjem najveceg broja objekata razorenih krstarecirn projektilima i avionskim bobama, van lokacija dejstava aviona A-10, nigde nisu nadeni tragovi kontaminacije radioaktivnim izotopima koje sadrzi municija sa OU. Dve od mnogobrojnih lokacija razaranja krstareclrn projektilima iii avionskim bornbarna, na kojima nije detektovana kontaminacija OU prikazane su na slikama 4 i 5. Slika 2. Sematski prikaz oznacavanja lokacije kontaminirane OU oko predajnika RTS-a na brdu Pljackovica kod Vranja Figure 2. Scheme of the location contaminated with depleted uranium (Pljackovica hill near Vranje - TVantenna) Stika 4. Tragovi dejtava NATO avijacije na Rudniku, gde nema tragova prisustva OU Figure 4. Traces of NATO aviation action at Rudnik Mountain (no detected presence of depleted uranium) 312

5 R. PAVLOVIC, et al.: OSIROMASENI URANIJUM U AGRESIJI... Slika 6. Odziv detektora na uzorak nekontaminirane zemlje Figure 6. Detector response to a non-contaminated soil sample Slika 7. Odziv detektora na uzorak kontaminirane zemlje Figure 7. Detector response to a contaminated soil sample Slika 5. Tragovi dejtava NATO avijacije na Pelicu, gde nema tregova prisustva OU Figure 5. Traces of NATO aviation action at Lake Palic (undetected presence of depleted uranium) RADIOLOSKO IZVIf>ANJE TERENA I MERENJE PRIKUPLJENIH UZORAKA Hadlolosko izvidanje terena je radeno pazljivlrn pretrazivaniern na lokacijama na kojima je opazeno dejstvo aviona A-10 dstektorima osetljivim na sve tri vrste zracenja, a, p i y, koje emitutju radionuklidi prisutni u au. Detektor je naravno, bilo neophodno drzati na rastojanju ne vecern od 1 do 2 em od tla - pod loge. U vreme izvidanja lokacija na kojima je bilo dejstvovano ovom munieijom jos su i vizuelno bili uocljivi tragovi ratalnog dejstva po tlu, odnosno, bile su prepoznatljive rupe na podlozi gde su se penetratori od au zarivali u zemlju. Prisustvo radioak1ivne kontaminacije se sasvim pouzdano moglo detektovati u neposrednoj okolini tihrupa, do rastojanja od oko 20 em, sto se jasno vidi na slikama 6 i 7, na kojima se vidi da je odziv detektora na kontaminiranu zemlju oko 20 puta veci (6,72 imp/s) od odziva detektora na uzorak nekontaminirane zemlje sa iste lokacije PronalaZenje kinetickih penetratora od au na povrsini zemlje ovakvim tipom detektora zracenja je relativno jednostavno jer je odziv detektora, cak i samo na y zracen]e - kineticki penetrator od au u staklenoj tegli (slika 8) 100 do 200 puta vacl od odziva detektora na prirodno zracenje. Odziv detektora na vrlo malom rastojanju od klnstickoq penetratora (slika 9) je nekoliko hiljada puta vecl od odziva na prirodno zracenjs. Slika 8. Odziv detektora na kineticki penetrator od OU u staklenoj tegli Figure 8. Detector responce on penetrator made from depleted uranium (placed in a glass bottle) Slika 9. Odziv detektora na kineticki penetrator Figure 9. Detector response to a penetrator Koriscenjern ovakvih dstektora zracenja detaljnim pretrazivaniem terena moqucs je sasvim pouzdano pronaci mesta gde je koneentraeija au, odnosno koneen- 313

6 R. PAVLOVIC, et al.: OSIROMASENI URANIJUM U AGRESIJI... tracija 238U znatno veca od prirodne koncentracije (tzv. tackastu kontaminaciju - "vruce tacks"), ali je prilicno nepouzdano odredivanje granica kontaminiranih rejona. Za precizno odredivanje koncentracije au, odnosno koncentracije 238U na 'vrucirn tackama" i za precizno odredivanje granica kontaminiranih rejona radena je gama-spektrometrijska analiza uzoraka zemlje i drugih materijala sa kontaminiranih rejona. lako se najveci dec energije y zracsn]a u raspadima radionuklida sadrzanlh u au oslobada emisijom fotona niskih energija, odredivanje sadrzaia 238U je radeno preko detekcije fotona y zracenja energije 1001 kev koju emituje 234mpa, koji je u radioaktivnoj ravnotezi sa 238U. lako je prinos fotona ove energije vrlo mali, 5,89 x 10-3 [2], energija ovog fotona je u delu spektra u kojem nema fotona bliskih energija drugih radionuklida, pa se ova linija u spektru rnoze lako identifikovati i izmeriti njen intenzitet. Procenjena osetlji Yost detekcije - minimalna detektabilna aktivnost 238U u standardno] Marinelly geometriji, za merenje uzorka od do s je oko 40 Bq/kg, sto je na nivou prosecne vrednosti sadrzala 238U u zemlji (tabela 3). Na slici 10 je prikazano poredenja spektara y zracen]a dobijenih na HPGe spektometru u domenu energija oko linije od 1000 kev. Gornji spektar je spektar uzorka nekontaminirane zemlje, u kojem se vode linije fotona y zracenla iz prirodnih radionuklida, koje se na istom mestu u spektru i istih intenziteta kao i na donjem spektru, koji je dobijen merenjem uzorka kontaminirane zemlje sa iste lokacije. U gornjem spektru, medutim, nema lzrazens linije na 1001 kev, koja je u donjem spektru vrlo lzrazena i ukazuje na prisustvo 238U u uzorku iznad prirodnih nivoa, odnosno ukazuje na kontaminaciju terena osirornasenlm uranijumom. Gama-spektrometrijskom analizom je, naravno, rnoquce izmeriti i aktivnost 235U u uzorku, i poredenjem aktivnosi 235U i 238U, utvrditi koji dec ovih radionuklida je njihov prirodni sadrzs] u zemlji na toj lokaciji, a koji dec je posledica kontaminacije osiromasenirn uranijumom. Reagujuei na naqovestaie koje smo krajem prosle godine dobili 0 rnoqucnosti postojanja transurana u municiji sa 01) u Laboratoriji za zastitu od zracen]a i zastitu zivotne sredine odmah su otpocele pripreme za ponovno uspostavljanje metode za alfa-spektrometrijska me- Slika 10. Poredenie 13 spektara nekontaminirane i kontaminirane zemlje sa iste lokacije Figure 10. Comparison of the J3-spectra of non- and contaminated soil from the same location renja u uzorcima razlicitoq porekla. Pocetkorn ove godine, ti naqovestaji su i potvrdeni rezultatime koje je objavia UNEP-ov lstrazlvack: tim [5]. Na osnovu objavljenih podataka u uzorcima projektila moglo bi se ocekivati prisustvo izotopa tansuranskih elemenata 99Tc, 237Np, 238pu, 239pU i drugih kao i vestackoq izotopa U, 236U. Prema nekim procenama, objavljenim na Internetu, u korisceno] municiji mogla bi se naci koncentacija 238pu od 0,0055 ppb, a 239pU od 124 ppb. Za detekciju plutonijuma rnoze se koristiti samo alfa-spektrometrijska iii maseno-spektometrijska metoda analize. U Institutu "Vinca" u Laboratoriji "Zastita" grupa za kontrolu zivotne sredine ima vee vise od deset godina formiranu radiohemijsku laboratoriju i strucan kadar, koji se, izmedju ostalog, bavi i alfa-spektrometrijom. Posle akcidenta u Cernobilju, a tome ima vee vise od deset godina, razvili smo metode za alfa-detekciju U, Th i Pu u zsrnljlstu, vodi vsstackom djubrivu i vazduhu. Nasa iskustva i rezultati u ovoj oblasti su publikovani [8-13]. a na slikama su prikazani spektri: Tabela 5. Rezultati analize penetratora od au [5] Table 5. Results of the analysis ofa penetrator made from depleted uranium [5] Sample no./found at Laboratory U-238 U-235 U-234 U-236 PU-240+ Pu-239 Bq/kg Bq/kg Bq/kg Bq/kg Bq/kg ZNR-oo-505-o1 AG Laboratorium 12.37E E E E+04 <0.8 Geja Mountain Spiez ZA/R-oo-50S-o2 AG Laboratorium 12.37E E+OS 1.39E E+04 Geja Mountain Spiez 3 ZNR-oo-SOO-16 (fragment) AG Laboratorium 12.37E E+OS 1.62E E+04 1 Gjakove/8akovica Spiez Kokouce STUK 12.70E E+OS 1.SSE+06 S.72E+04 <0.8 Geja Mountain SSI* 12 *SSI did not makeany measurements of the uranium isotopes of the penetrator. 314

7 R. PAVLOVIC, et al.: OSIROMASENI URANIJUM U AGRESIJI p U U vazduhu uzetom u Institutu "Vinca" u prvim danima posle eksplozije u Cernobilju (slika 11), izotopa uranijuma i torijuma u obradivom zemljistu uzetom sa teritorije Vojvodine (slika 12), izotopa uranijuma u mineralnoj vodi Topolac iz Vranjske Banje (slika 13). dl~i_,. Slika pU U vazduhu uzetom u Institutu "Vinca" u prvim denlme pos/e eksplozije u Cernobilju Figure puin an air sample from the "Vinca" region just after the accidentat Chernobyl ! 'e' ~ 10 """u URAN-voda Toplac time=61141 s "''u I I I ii' I 360 3< !l 2J2 u ~ Ai.!.& II 5 2:1 U I, UI II o I JOO BOO " [) Slika 12. Alfa spektar izotope uranijuma u nekontaminiranoj zem/ji iz Vojvodine (1992) Figure 12. Alpha spectrum of U isotopes in non-contaminated soil from Vojvodina (1992) "'u kanal ( ~ Slika 13. Alta spektar izotopa uranijuma u mineralnoj vodi iz Vranjske Banje Figure 13. Alpha spectrum of U isotopes in mineral water from Vranjska Banja Metoda alfa-spektrometrijskog merenja zahteva dobijanje tankoslojnog homogenog izvora svakog radionuklida posebno iii grupe radionuklida cije se energije razlikuju dovoljno da mogu biti identifikovani. To zahteva slozen radiohemijski postupak za razdvajanje elemenata, koji se sastoji u stsdecsrn: priprema uzorka za analizu (susenje, usitnjavanje, zakiseljavanje, rastvaranje), koncentrisanje uzorka talozenjem iii uparavanjem, hemijska separacija, odnosno razdvajanje radionuklida na jonoizmeniivackim smolama, priprema tankih homogenih izvora za detekciju postupkom elektrodepozicije. Vreme potrebno za ovakav postupak zavisi od vrste uzorka koji se analizira, kao i od broja radionuklida koji se odredjuju i krece se od 5 do 10 radnih dana. Postupak zahteva koriscenje hemikalija visoke cistoce, Pored toga za kvantitativnu analizu potebni su tzv. traseri, odnosno izotopi onih elemenata koji se zele odrediti, a ne nalaze se u prirodi iii u analiziranom uzorku, Pornocu trasera odedjuje se efikasnost radiohemijskog razdvajanja elemenata, sto ornoqucava kvantitativno odredjivanje radicnuklida. Kvalitet analize zavisi od kvaliteta izvora ko]i se meri kao i od kvaliteta spektrometra. Alfa spektrometar Canberra 2004, koji se koristi u Laboratoriji "ZaStita", ima sledece karakteristike: PIPS detektor povrsine 100 mrrr'. rezoluciju od 20 ke\l, energiju po kanalu oko 7 ke\l, efikasnost detekcije 2% pri udaljenosti izvora 20 mm od povrsine detektora. Za kvalitetnu identifikaciju izotopa, ukoliko se oni nalaze u tragovima u uzorku, potrebno je da merenje traje dana. Uzorci koji se analiziraju u nasoj laboratoriji su projektili, uzorci zemlje sa lokacija koje su bombardovane i nekoliko uzoraka urina, Poreklo uzoraka je teritorija Juzne Srbije (bez Kosova i Metohije) i teritorija Crne Gore. Analizirana su i dva uzorka urina od kojih jedan potice od osobe iz Republike Srpske koja je bila izlozena bombardovanju u periodu godine, a drugi uzorak je od vojnika koji je vojni rok sluzio godine na jugu Srbije, U uzorku urina osobe iz Bosne nema tragova urana, sto se moglo i ocskivatl, s obzirom da je od momenta izlozenosti proslo vise godina. Uzorak urina od vojnika sa nase teritorije ukazuje na prisustvo 238 U u koncentraciji od 150 ng/1. Ovo se rnoze smatrati dozvo Ijenom kollcinom s obzirom na podatke objavljene u literaturi [14], Koncentracija uranijuma u urinu krsce se od ng/i, ana naso] teitoriji od ng/1. Medjutim, izmenjen odnos aktivnosti izotopa urana mogao bi ukazivati na postojanje kontaminacije uranom cije je poreklo munlcija sa au. Smatramo da je ova istrazivanja neophodno nastaviti, bar za "kriticnu" populacionu grupu u Jugoslaviji, za koju jos uvek nije kasno da se uran u urinu detektuje, 315

8 R. PAVLOVIC, et al.: OSIROMASENI URANIJUM U AGRESIJI... OSVRT NA IZVESTAJ UNEPA-a [5] U svojoj drugoj misiji UNEP (United Nations Environmental Programme) je uradio radiolosko izvidanje terena na 11 lokaeija na pcdrucju Kosova i Matohije, od ukupno 112 lokacija, cije je preeizne koordinate sa brojem ispaljenih metaka od OU NATO, posle duzeg odlaganja, prosledio Generalnom sekretaru UN. U toj misiji UNEP je sakupio 249 uzoraka zemlje, 46 uzoraka vode, 37 uzoraka rastinja, 3 uzorka mleka i 13 briseva sa kontaminiranih mesta i pronadenih klnstlckih penetratora od OU. Na tih 11 lokaeija, prema podacima NATO ispaljeno je ukupno 8112 projektila kalibra 30 mm sa kinetickim penetratorom od OU. U svojoj misiji radloloskoq izvidanja terena UNEP je pronasao samo 7 eelih kinetickiih penetratora, jedan komad polomljenog kinetickoq penetratora i 6 aluminijumskih obloga kinetickog penetratora - potkalibarnog zrna. Uz pretpostavku da su jediniee KFOR-a i UNMIK-a sakupile odredeni broj klneticklh penetratora koji su bili lako uocljivi na tlu, 0 cemu ne postoje nikakve informacije, to i ne bi bio zabrinlavajucl podatak. Medutim, cinjeniea da je UNEP na tih 11 lokaeija sa ispaljenih 8112 projektila pronasao samo 48 kontaminiranih tacaka vee zabrinjava. Kako prema rezultatima merenja uzoraka tla sa tih lokaeija nije doslo do uniformne kontaminaeije terena, odnosno nije bilo situaeija drasticnoq sagorevanja i pretvaranja u aerosole kinstlckih penetratora, narnsce se loqicno pitanje gde je zavrsio naivsci broj klnetickih penetratora od OU. Nisu Ii, rnozda razmerekontaminiranih rejona mnogo vece od onih koje je UNEP mogao da proveri, jer im je kretanje po terenu oqranicavalo prisustvo neeksplodiranih mina i kasetnih bombi. Ali, ovde nam i nije namera.da 0 tome diskutujemo. Takode nije nam namera da diskutujemo 0 validnosti rezultata analize uzetih uzoraka sa terena. Sta vise smatramo da je taj dec posla odraden na visokom profesionalnom nivou. Namera nam je da prodiskutujemo neke polazne postavke na kojima se iz sasvim validnih rezultata izvode neodrziva zakliucna razmatranja i preporuke. Prva pretpostavka je tvrdnja da se nivoi rizika (poslediea) moqu podeliti na "beznacajne" i "znacajne", Ova pretpostavka je u direktnoj suprotnosti sa LNT hipotezom 0 zavisnosti efekata zracenla od doze, usvojenoj od Medunarodne komisije za zastitu od zracenja jos godine, a po kojoj su efekti izlaganja zracenlu linearna funkcija doze, bez praga, sto znaci da se efekti mogu pojaviti pri svim dozama vecim od nule. Koneept prihvatanja optimalnog praga rizika i praga - graniee doze izlaganja zracsnju vafi samo za opravdane primene izvora zracenia za koje je prethodnom striktno definisanom proeedurom dokazana opravdanost, odnosno dokazana pozitivna neto korist i to za populaciju izlozanu zracenju [3]. Druga pretpostavka je usvojena graniea izmedu "bsznacajnih" i "znacajnih" postedica, odnosno rizika, koja je ustvari qranicna vrednost dodatnog izlaganja zracenju stanovnistva, koja iznosi 1 msv godisnje od prethodno odobrenih i opravdanih primena izvora jonizujucih zracenja, Cak i da je rnoquce prenebregnuti neopravdanost uvodenje prve pretpostavke, sto je naravno nemoquce, druga pretpostavka i dalje ostaje nsodrziva. jer granica dodatnog izlaganja zraceniu stanovnistva od 1 msv godisnje odnosi se na sve korisne primene izvora [onlzuiucih zracenja i nuklearnih tehnologija. Usvajanje graniee izmedu "beznacajnih" i "znacajnih" rizika, odnosno poslediea na dozi od 0,1 msv bi se uz validnost prve pretpostavke jos i moglo braniti. Cinjeniea da je i prva pretpostavka neodrziva je morala nametnuti granieu izlaganja stanovnistva na nivou od 0,01 msv godisnje, ali i tada stoji cinjenica da je koris6enje osiromasenog uranijuma u municiji svesni akt dugotrajnog neopravdanog kontaminiranja zivotne sredine i neopravdanog dodatnog izlaganja stanovnistva zracenju ZAKLJUCAK Nesporno je dokazano da je u agresiji NATO na SRJ koriscena municija za borbu protiv oklopnih sredstava od OU kalibra 30 mm, na krajnjem jugu Srbije, na jednoj lokaciji u Crnoj Gori i, obilato, na tertoriji Kosova i Metohije. Takode, nigde na mestima razaranja krstarecirn projektilima i avionskim bombama nije otkriveno prisustvo kontaminacije OU. Dakle, na identifikovanim lokaeijama doslo je do radioaktivnog zagadenja, ali je, takode, rnoqucno izvrsiti sanaeiju tih terena. lstrafivanja su pokazala da OU na ovim lokaeijama jos nije usao u lanae ishrane, niti u podzemne vode i lzvorlsta vode za pice. L1TERATURA [1] D. Fortuna, D. Dimltrljevic. "Radiolosko izvidanje rejona upotrebe municije sa oslromasenirn uranijumom", XLIV Konferencija ETRAN-a, Sveska IV, pp , Sokobanja, juna, [2] ICRP Publication 38, "Radionuclide Transformations, Energy and Intensity of Emissions", Pergamon Press, Oxford - New York - Frankfurt, 1983 [3] Marko Ninkovic, Kritika UNEP izvestaja 0 posledicama bombardovanja teritorije Jugoslavije osiromasenim uranijumom, ETRAN 2001., Arandelovac, juni [4] Safety Series No. 115, "International Basic Safety Standards for Protection against Ionizing Radiation and for the Safety of Radiation Sources", IAEA, Vienna, [5] UNEp, Depleted Uranium in Kosovo - Post-Conflict Environmental Assessment, United Nations Environment Programme, SWitzerland, [6] UNSCEAR, "Exposure from Natural Radiation Sources", Preliminary Report, Draft [7] U.S. Department of Commerce, Technology Administration, "Health and environmental consequences of depleted uranium use in the U.S.Army: Technical report," National Technical Informatione Service, Springfield, VA [8] M. Radenkovic, D. Vukovlc, V. Sipka, D. Todorovic: "Ionexhange separation of uranium, thorium and plutonium isotopes from environmental samples", Journal of Radioanalytical and Nuclear Chemistry, Articles, 208(2), (1996) [9] M. Radenkovic, D. Vukovic. V. Sipka, D. Paliqoric: "Radiochemical separation and quantitative determination of ura- 316

9 R. PAVLOVIC, et al.: OSIROMASENI URANIJUM U AGRESIJI... Hem. indo55 (7-8) (2001) nium. thorium and plutonium isotopes in the soil and fertilizer samples": in the Proceedings from the Second International Symposium and Exhibition of Enveronrnental Contamination in Central and Eastern Europe. Budapest'94, September 20-23, 1994, Budapest, Hungary, Government Institete, Inc. Rockville, MD, USA, pp ,1994. [10j D. Vukovic, M. Radenkovic, V. Sipka, D. Paliqoric: "Metoda alfa-spektrometrijskog odredjivanja izotopa urana, torijuma i plutonijuma u uzorcima iz zivotne sredine", XVII Jugoslovenski simpozijum za zastitu od zradenja, Beoqrad-Vinca, maj 1993., [11] M. Radenkovlc, D. Vukovic, V. Sipka: "Odredjivanje prirodnih izotopa urana i torijuma u uzorcima niske aktivnosti metodom alfa-spektrometrije", "Jonizujuca zracenja iz prirode" Beograd, 1995., , lzdavac: Inst. za nukl. nauke "Vinca" i JDZZ [12] S. Kudra: "Odredjivanje koncentracije izotopa 239,240Pu i 238Pu u prizemnim slojevima vazduha u periodu cernobiljskog akcidenta na lokaciji Beograda", Magistarski rad, Univ. u Beogradu Fakultet za fizlcku hemiju, [13] D. Paligoric, S. Kudra, R. Srniljanlc. D. Novkovlc, Z. Milosevic, M. Zarlc, Proc of the 30th Anniversary Symp. of Radiation Protection, Dubrovnik, Oct. 2-6, (1989) 505. [14] Z. Uhovic, Z. Cervenjak, A. Zivanovic, M. Trajkovlc: "Sadrzaj prirodnog urana u urinu stanovnlstva SR Srbije", Covek i zivotna sredina god.9 (6) SUMMARY DEPLETED URANIUM AMMUNITION IN THE NATO AGGRESSION ON THE FR YUGOSLAVIA (Professional paper) Radojko Pavlovic, Snezana Pavlovic, Vojislava Sipka, Dragana Todorovic, Dragica Paliqoric, Mirjana Radenkovic, Jovanka Duric Laboratory for Molecular Biology and Endocrinology, "Vinca" Institute of Nuclear Sciences, Belgrade The NATO aggression on the FRY during March - June 1999 caused significant degradation of the environment. During the indiscriminate destruction of military and civilian resources, infrastructures and industrial objects, and national parks by various destructive means and weapons, huge amounts of different waste were produced. The destruction of industrial facilities, above all, the oil industry and basic chemistry, but also electrical transmission facilities, produced leakages of various toxic and carcinogenic substances to all components of the environment. The burning of huge amounts a of airplane fuel, bombs with silver-iodide, various alloys and compounds of magnesium and aluminium, besides atmospheric contamination produced changes in the meteorological characteristics of the climate. Usage of DU ammunition introduced new aspects of environmental contamination by military actions with long-lasting, practically persistent consequences. The results of radioactive contamination surveys of the areas affected by DU contamination with risk assessment of the environmental degradation and public health in the vicinity of the contaminated areas are presented in this paper. Key words: environment. Radioactive contamination. Depleted uranium Health risk. K1jucne reel: Zivotna srsdina e Radioaktivna kontaminacija OsiromaSeni uranijum Zdravstveni rizik 317